Relatos huicholes Wixarika' 'ixatsikayari
Mexico 11
Presentacion I . o s publicaciones Secr Secr tarf tarf Ed ca io tu
blic blic
io
de labire labirecci cci6n 6n io
li
Este n1lyor n1lyor import importanc ancia ia Investigaci6n c ilil a
_---
edici6n:
dr
a c e lili n
ll
Argc Argcli li
P ri ri me me r
mmneuro poc
r ci ci mp mp re re si si on on , r ei ei mp mp re re si si on on ,
2 00 00 2
,11' ,11'I' I' sa
2 00 00 7
recono reconocid cidas. as.
real realid idad ades es so iale iale
Producci6n:
di ersa ersas, s,
simb simb lisr lisrno no ejemplos
i re re cc cc io io n
e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s
o pu pu la la re re s
.ll1umbre
CoL Cuauhte Cuauhtemoc, moc, Mexico,
D.E
I SB SB N 9 68 68 -2 -2 99- 85 85 14 14 -
tr apariciones,
Direccio Direccio General General de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
cr- 06500 lIS0S
C ob ob r c or or np np le le ta ta )
ISBN ISBN 96R96R-2929-85 8518 18-8 -8
Impreso
it
Vald Valdez ez
di io S eg eg um um l
ia
hech hech en Mexi Mexico co
fUnclul1~s
fndice le
ta
Tikari Tikarite te memuta memutahek hekiar iarixi ixi lI
18 19
Ni'ari Ni'ariwam wam kemiti' kemiti'unu unuiwa iwaxi xi imient nt de dios dios rela relamp mp go II na imie Meta Metats tsi' i' iwiy iwiyam amet et
uiwarr rr lu uiwa
ikti ikti iz
II 'nItel
36 37
haramara 49
werika ka xika xika nehi nehiki kitin tinik ik N. weri
II)1
fuer fuer
agui aguila la
52
')Ie'mi'al(wie tu tier tierra ra
55
AI_' ratsikayari
56 57
tortuga
Kieri to
Relatos
'ii-ri-temai iiritemai
arikikii
huicholes
Marikikii
TuuturiYeutanaka lo silv silves estre tre tsik tsik
almwe
Wixarika'
"Ixatsfkayarl
Kemi tiu niiwarri ta ie
awie awieka kame me au
irawe irawe tzirr tzirri, i,
pari
apar aparic ic on de nues nuestr tr padre lobo,
otros animales, por lu
se
jekiata kekai, rreiri riek eka, a, yu aiti aiti u y u k u rrei kepati weti weti kuir kuirri riri ri yuarirri,
wewi wewiek ekam am yani yani taip taip eye iy me'u me'uti ti tzua tzuati ti ti
te ap
meje mejeij ijia iani ni e. iu ,l
ha ia pero pero leblan que como como dese deseub ubri rirl rlo. o. S e r e u n ie ie r o hicieron teka con lIftl fuego. juntaron xist xistla la agui aguila la ua amay amay guaj guaj lote lote
ue ti
lore lore do lo ssa
ah ntre ntre ar n. je
ja le tsie tsie lpai lpai mete meteni niye ye yuri yuriet etik ikin in
ie mewa mewara rana naye yerr rrer erre reiy iyat at
i.
to
lo lu
I l C h a r o l l al fuego. fuego. II
'.ftl
1ozo 1ozo dond dond se pone pone pied piedra ra al fond fond lena lena arri arriba ba Cuan Cuando do se cons consum ume, e, se usan usan la pied piedra ra eali ealien ente te para para tate tatema ma la
Esco Esco iero iero ma ifio ifio icie iciero ro mism mism in logr lograr ar solame ment nt sali salian an ajar ajarit itos os dife difere re te colo colore res. s. nlda; sola kai, Echi Echiwa wa yak; yak;
ti
rajo; in
tzi ye rrete yurie rrerne yaki yaki rrei rreiki ki tiri
rretita jiaw jiaw miki miki
0qu esta esta an haci hacien endo do lo dema demas, s,
jiki, iyam iyamer erri ri wata wata
erieui Ii Yujuta ti
id 0q
ic
ov
01
wa ut
Ytmo Ytmo juga jugal' l' Esos Esos son. son.
k.1H
tzi~ tzi~ir irir ir
if
es erdi erdici cian ando do
~re~ ~re~i~ i~i. i.l: l:ai aiwa wa ma u. ke nit
re ie
rr wit. wit.ij ijta ta yemi yemi
PUts
ifi
.con
waikati.
,or
a rr rr e ti
yu triki
rri
tlrlba de bien bien tira tiraba ban. n.
ti taunieni,
ttthas.
rr ti
in
niut niut niit niitia iari rien en waru waruta ta jiaw jiawe: e:
enei enei jian jian keka keka tini tini nunu nunutz tz
tini tini
miki.
ia aw
unut unut
ta
rnatineni muwa muwa pene pene tzie tzie kuew kuewie ieka ka rrem rrem
ta
urie urie
anak anakun un teka tekapa pa
i, uyuk uyuk taip taip
teki tekia, a, tzut tzutia ia rrei rreime meki ki jiwa jiwata tame me muti muti tzun tzunar arri ri ji iapa iapa rank rankuy uy kitz kitz at neti neti kaun kaun euta euta nerr nerria ia rrik rrikat at+, +, An pait pait miem miemek ek ti niut niut te ar na en iaka iaka tini tini ta kaka kakaim ima. a. Mana Mana niut niut ekai ekai ti kala kala nunu nunutz tz ur ei ak it neni nenima maya ya taka taka itim itiman an me h;,u h;,un~ n~ri ri Teut Teuter er yeme yemete te anek anekai ai meku mekuat at unew unew rrik rrikar ariy iy me mauy mauyut ut unar unarri ri me ki te itat itat aitz aitzat at kuet kuet ik ekat ekateu eu ewie ewieka ka yeum yeumie ie muwa muwa meni meni kiek kiek kute kuteri rirr rr jata jata jipa jipati ti tete teterr rr tzata, tjwerri, maye mayetz tzi, i, jipa jipati ti meku mekuay ay rrei rreiya yani ni teri teri ata. ata. iyik iyik taki takiek ek en eirr eirria iani ni et yini kekai. Muta Mutaya ya meti meti matz matzie ieya ya kemi kemiti tita ta ikit ikitta taik ikai ai ke elta elta itii itii ieka ieka uw kuew kuewi, i, am kake kake marn marnat atin in iway iway jiwa jiwata tame me me uyut uyut jiaw jiawek ek yu tzik tzikir irir ir ir yu ik jiaweka:
Loss Lossab abio io fuer fueron on pedi pedirl rlos os labe labe er cier cierto to 10
su padr padres es quer queria ia
acep acepta ta y, llor lloran ando do lo entr entreg egar aron on odosse odosse reun reunie ie on junt junt la hogu hoguer era. a. ri er ag rrar rraron on al he mano mano ma or 10 ador adorna naro ro ta co venf venfan an haci haci ndol ndol lban lban echa echarl rl al uego uego nino nino les dijo: dijo: ta mi flec flecha has. s. Po alla alla vo
tr sali salir, r, ah espe espera rame me
retiren. EIni EInino no di un vuel vuelta ta alre alrede dedo do de la hogu hoguer er brinco obre obre la lumb lumb su no te prim prim ro de orie orient nt poni ponien ente te lueg lueg y,finalm y,finalmen ente te salto salto haci haci arri arriba ba cayo en el cent centro ro de fueg fuego. o. EIni EInino no desa desapa pare reci ci leva levant ntan ando do humo humo un polv polvar ared ed I 1 1 U Y cali calien ente te EI ·Iugar ·Iugardonde donde est lessucedioa lessucedioa nuestr nuestros os antepa antepasad sados os se llam llam part partir ir de ento entonc nces es Cerr Cerr Quem Quemad ado. o. Ahies Ahiesta taba ba para parada da un viej viejit ita. a. Cuan Cuando do vi aI nino nino tu l, ag cuev cuevas as bajo bajo la pied pied as
asta asta la echa echa po no habe habe ib iv tlgr tlgr lo leon leones es entr entr la pe ia tros tros anim animal ales es ue no deja deja ve en la cu va ocul oculta ta Ma tard tard Ie euni euni ro nuev nuev ente ente ve qu habi habi pasa pasado do
Ih
ti pama
yeik yeik
ti
C01110
le habf habf
ayan ayanf. f. mekai
ik
herrnano: tsmstzi?
juta jutari riek ek
orde ordena nado do
rrik rrikir irai aiye ye iy ia
jair jairie ieka ka rrik rrik ri arne arne
E I v e n ad ad o
se
auri auriek ek 10 que
ia preg pregun unta ta an
om
llarnarfan
al qu
apar aparec ecer eria ia
Wewiekame, leva levant ntan ando do neta yirri mekaku yemuta yi
debi debian an adivinar
meyu pues ya ernpezaba el
mb
luz" siguiente 10 Ilarno
cuenta
to -7lJ -7lJ
(sol sol) sol) tall, tall tall (sol tall, tall. tall. ya as 10 decia
riwiyati ka rrikati. camino
calor, EIvena EIvenado do Lite Litera ralm lmcn cnte te quie quiere re deci decir: r: nues nuestr tr
herm herman an
mayo mayor. r.
metzeri? transformado.
Le pusier pusieron on
ia
lo
sf
antiguos.
Lite Litera ralr lrne nenr nre, e,
bril brillo lo si calo calor. r.
or nomb nombre re Metzeri, ll
Tika Tikari rite te rner rnernu nuta tahe heki kiar arix ix
A pa p a re r e c e ro r o n l o d io i o se se s
Watsiy Wats iy rnik rnikar ar ak i, Tj ux wi mana mana mikayeikakai, pemitatsi si'iti 'itirien rien -'Eki ts pemitat -meteniyutahtaweni waniu Timuxawi tutsimama. ti
Haec much much
=-Mikits! kaniyirn iki
mete mete iyut iyut hiaw hiaw Ttmuxawi.
ti meukune'ikwawame. Mana Mana ka eika eikaka ka u, wa iu kits kits rn nuta nutate te ia iu i' i, iyia iyia ik Muta Mutahi hiwa waxi xi wani waniu: u: -' it 'uyi 'uyi Miki Miki ta kauk kauk tine tinern rnar ariw iwak akai ai Tama Tamats tsi' i'ee eeka kate teiw iwar ar nimariwakai: nemats ts muwa muwa per_ per_eM eMty tyei eika ka 'Eek 'Eekat atei eiwa wari ri -'HH nema
Tamats 'eekateiwa 'eekateiwari, ri, -'En -'Enar arik ikii- rniy rniy pine pineti tiyu yuri rien en ta it ri ikay ikayiw iw pemi pemi etsi etsi ut weir weirie ieni ni ar pika pikayi yiwe we -Kan -Kaniy iyiw iwen eni, i, ne'i ne'ita tari ri xeik xeikia ia ke en uwai uwai i: ie pemitimani, 18
10
mpez mpez
Lleg6 cntonces de dond dond
wani waniu. u.
nJJnuxawihabia 10
estarlo quem quem nd
wani waniu. u. tatsiri
ta mete mete itah itahia iawe we
tiem tiempo po
unir unirlo lo
lIuvia ia vendria la lIuv
ahog ahogar arse se levantar el
mismo intento
lo cons consag agro ro
vez. Julio Julio Carri Carrillo llo Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Leng Lengua ua Indf Indfge gena na Univer Universi sidad dad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educ Educac acio io Indi Indige gena na SEPSEP-Ja Jali lisc sc Reco Recopi pila laci cion onrj rjos os Luis Luis Itur Iturri rioz oz Leza Leza
,....,
Mipa Mipa wani wani
l il l
!
II!i
teni teniuy uyur urie ieni ni
waniu waniu Tamats Tamatsi'e i'eeka ekateiw teiwari ari wani meuk meukuk ukek ekax axia ia Haikiri wani 'Eekateiwari. ir
'Eekareiwari
ti
mayeke.
iy
il Yu ap ta meut meutar ar ieka iekai, i, watikari:
yere yereup upau auka ka
rn wane waneri ri i,
I'i.
]1 1,
]1
iw rneu rneuta tati tira rana naxi xi niuk niukaw awiy iy rneh rnehai aiti ti aiti aiti
'II!I :1
,llii
,III :'11
I :1
kaxi kaxiwa wari ri mana manane nexi xia, a,
Tika Tikari ripa pa tuts tutsim imam ama, a,
ma
meni meniyu yu'i 'iti tiri rien eni. i.
Ni'a Ni'ari riwa warn rn
kemi kemitl tl'u 'unu nuiw iwax ax
Meri Meri it aniu aniu imie imieri rika ka ik tern ternix ix xeiy xeiy kern kernit itiu iunu nuiw iw xi meri meri aita aitari ri enik enik at ni 'l ai kananu kananuyin yineni eni xekate xekatenit nitama amarie riekun kuni. i. unam unamik ikim imat at aniu aniu eniu eniu waka wakait itin in wi arit arit ri reum reumie ie ak wani wani un ts mena menaye yexe xeiy iy Ke au wa aniu aniu mern merniy iyia ia pa ay ik waxi waxi ni niti nititi tiet etiy iyan ani. i. ts i: ti it iy neya neyani ni kayu kayupa papa pahe hets tsia ia niut niutay ayer erin ini. i. iu ti ta yu ai ti iw yekw yekwix ixim imek ekai aiti tini ni Arik Arikek ek ni ta aniu aniu ik un itiw itiw kewa kewats ts aniu aniu pira piranu nuen enax axi, i, neya neyani ni wani waniu, u, 'Ata 'Ataxe xewi wiri riek ek tuka tukari rits tsie ie meka mekane neni nita takw kwew ewie ieka kaku kuni ni in ts mene meneni niti tima mawi wiri ri ku i, xu uri, uri, 'tri 'trite te meka mekane neni niti tiwe wewi wiri riek ekun uni" i" 'Ata 'Ata ewir ewirie ieka ka aniu aniu irik irikit itsi si na atin atin haiw haiwit itir ir ti iu iu meri merika kaxi xi ni upap upapam am aniu aniu iwar iwar timi timi ie
Io Ilueve 10 plat platic icar ar As comi comien enza za
10 re afio afio
qu deci decidi di ir
uyik uyik ka ai ar naya nayani ni
aban abando dona na
10
la
sibJ sibJ
porq porque ue se qued quedar ar
diciendole:
fre
en Ise
ji ar
COil
fre
ayan ayan yu aker akerim im angelitos.
10
SlI
flec flec as para para caza cazar. r. El senor,
irikit irikit ie 'atiwe 'atiweti. ti.
iy wani wani wani wani'a 'ari riwa warn rn
relampago
de di
nacimiento
,.
iu tit], Yati Yatini nike keti ti ri yu'u yu'uki kiya yari rima ma mutiwiwiyatsie.
ti ya kati katini niwa waru rumi mimi miwa wani ni
la fies fiesta ta gotas delluvia
Ni'ariwame lanza presentarfa
eI Hecto Hecto Montoy Montoy Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Leng Lengua ua Indi Indige gena na Univer Universid sidad ad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educ Educac aci6 i6 Indf Indfge gena na SEPSEP-Ja Jali lisc sc Reco Recopi pila laci cion on jose jose Luis Luis Itur Iturri rioz oz Leza Leza
'1
Meta Metats tsi' i' iwiy iwiyam amet et
id
,f
IIII :Jill
'I
haxi haxiak ak xeik xeikia ia naye nayeke keka kaka kaiti itini ni Miya Miya wani wani hain hainek ekak ak niuk niuku' u'ek ekat atiy iyan ani, i,
10
tini tiniut utar arna naar are: e: 'aix 'aixia ia wani wani xeik xeikia ia miti mitiku kurn rnur urik ikek ekai ai kiye kiyexi xite te tete tetexi xi miti mitiku kuka kain inik ikek ek i, emur emurit it miti miti upcn upcnik ik kai, kai, hau' hau'er erie ieti ti wani wani ei ia miti miti umui umui anek anek i. iy tiyi tiyian anek ekak ak ni ku'e ku'eti tire re niuk niuk yire yire ukuy ukuyir irix ixit itsi si aiwa aiwati ti wa iu oy6 la netaniuni: tita kuta reta retain ine, e, pare parewi wiya ya reku reku'i 'iwa wawa wa Miya i' ti in ta i" tiyu tiyuku kuhi hiaw aw ti wa iu aiwa aiwati ti ti ikat ikat itin itini. i. Yare Yareup upau auka ka ta wa iu huta hutari riek ek neta neta iuni iuni .. kepe kepe utay utay .. tita tita er tain tain 'i ai wani wani ukwa ukwaiw iw pa tine tineye yehi hiwa wani ni xewi xewiti ti ti iu i'iy i'iyar arix ixie ieka ka Tau. Tau. Kwit Kwit ta.h ta.hut ut riek riek neta neta iwa: iwa: -'Aih,
IIIIII 11
i: 11
:i!li I:
',II "III
ill';I;1 111,11
'I'll' II
'I
\1
'1,1"
ti
i,
Yare Yareup upau auku kuka kaku ku
hiri hiri wari wariep epai aiti ti
nana nanati tihe heki kiat atik ikan ani; i;
llwal 10 Sll
te asiento.
no?
0 1 1 0 que
dijiste?
nuestr tr crea creado dor, r, es el sol, sol, du ante ante todo todo el di no 'lim es nues euld eulda. a. Haee Haee much mucho, o, cuan cuando do apen apenas as esta estaba ba naci nacien endo do se colo coloc6 c6 enci encima ma de n050 n050tr tr05 05 en cinc cinc etap etapas as Enla quin quinta ta vers versio io logr logr colo coloca cars rs en la posi posici cion on qu ahor ahor ocup ocupa. a. Aparti Aparti de ento entonc nces es pasa pasaba ba pa deba debajo jo de la tier tierra ra dond dond cont contin inua uame ment nt peii peiigr grab ab pe o, co la ayud ayud de Metz«; acor acorda daro ro gira gira la tierr tierr asi cuidar cuidarfan fan sus criatu criaturas ras
kari tt wani wani
Mets Mets
mi ay kern kern rini riniak akai ai
ey haxi haxi ti neka neka ir yi ne it uyuk uyukek ekak ak i. etsa etsa tari tari ha'a ha'ati ti in
liJU.
nervioso
-l,Sf oyes
me cono conoce cera ra
pekatatsikutsitia neni neniwa wa'i 'iwi wiya ya
lejania.
neni neniwa waki kixi xiya ya
pepikaheuwaire,
Metss' proyectaba
ia
Sll
lu
sobre Iau
pepiti'itawa nepika ka'u 'uta tain in neta neta tsie tsiere re neti netiri ri am yaki nepi neware'iwiyati nekaniutaineni. ik it Xika Xika peti petima maim imik ikin in wata hiri muye muyehe he wari wari keneukanieri. -Xia
Muwa Muwapa pa wani wani xeik xeikia ia xura xurawe wets tsix ix mema memayu yuye yeni nika kai, i, hurateeti wani wani xeik xeikia ia memu memuma maka kai; i; hau'erieti te te eiki eiki Mi ti ni re uhuy uhuyer erip ip neya neya i. ix
lado. Isu tv
se ejab ejab
over over er inve invenc ncib ible le eI
dormir? mis hijos.
ayuda?
quienes debo cuidar. ningun
tt
nepiwarexei, Kari Kariki ki neta neta xura xurawe wets tsix ixim imen eniw iwa' a'iw iwiy iyan ani, i, 'aim 'aimie ieme me
ir wari wariep epai ai ja etia etiapa pai, i,
neniwarenuiyani.
rnuy rnuyiw iwit it iepa iepa
lado lado mien miente tes. s. Metsa
y. cuando
Es elac elacio io ta ue za 1asegu 1aseguri ri ad
'll1U.
.. rech rech
nepika'utaineni.
Metsa,
nt
Inte Interr rrel elac aci6 i6
Tau Metss Metss sign signif if ca co lo ho bres bres
Xeik Xeikia ia ri
etir etiriy iyam am me apuk apuk 'uxi 'uxipi piwe we me'u'uxeti mekanaka'iyuniwani. -Ketitayari. -Tst -Tstri riki ki wa iu mene mene kuts kutsik iku. u. Niuk Niukuy uyiy iyir ir nike nike waniu waniu meteni meteniutu utunua nuatik tikika ika ts ia in
arras de
aque aquell llas as mont montan anas as A s i , fue a so so m a rs rs e
donde Ie dijo. Alia se in
tr ll
Metss.
ts re ix te ix ia ta 'axa 'axa ek nima nimati tiar arie ie a, Ha 'axa 'axa kane kane imat imatia iaka ka hau' hau'er erie ieti ti ne ixie ixie kani kaniuy uyey ey ixan ixani. i. Aimi Aimiem em rnik rnik utax iyak iyaku. u. Wa iu uw ay ukia ukia matia te ap utax wani wani
miti mitiwa wami mikw kwan ani, i, ie it
haya o sc sc ur u r id id ad ad , a s me
ik epir epir ipit ipitia ia
i'
I1UI Ca ma ma oles olesta tare re Tau- ya I1UI nadi nadie. e. Ah ra el pr blem blem es criaturas no es ansa ansan, n, siem siempr pr esta esta ca sa as
miwa miwaha hari riti tiak aka, a, te
'e em Ta wani wani etsa etsa
horizonte
ta
ruegan.
i,
Metss-«
iu ya eu ia -tin -tiniu iuxa xati ti an
ti
si esta esta de
acuerdo
emer emergc gcnc ncia ia '111mien
te
mata matarl rles es serp serpie ient ntes es ernp ernplu luma ma as
esra
Hsi?
..
ir
ti
elernento on itut itutiv iv
Haio
vkla. EIagua EIagua aman aman
or es
pers person onif ific icad ad en un nu stra stra Madr Madres es
seri seri
divi diviui uida dade de
'Ilie
51"
matsi Tau mat-a niwaranutinani:
Metsa m e
mi
ta neya neyaki ki neka neka iyia iyia e,
etin etinay ayex exei eiya yani ni ia etsi etsiwa wa tirn tirn xern xernin inet etsi si piti piti ni n i u h n en en i tetaparewieti neniutayini,
Quiere re esta esta ver, Quie
i.
tsie tsie ni arie arie am
on
so fue Isu
xepi xepika kayi yiwe we tana tanait itit it meri meri mi
conteste.
Blgun Blgun rincon rincon
'aixia ia teut teuti' i'an anet eti, i, ri 'aix
tena tenaim imit it
Hai An wani wani
ai aniu aniuya ya'a 'ani ni
waik waik
aniu aniuku kuyi yire re completes. Tau
i, y u 'u k k w n i kanetsitiwati: yuts yutsua uari ri yuhi yuhixi xita ta amer amerik ikat at rnak rnakat atee eexi xime meka ka kwie kwiepa papa pai. i. Miya Miya me'i me'iyu yuri riek ek yuhu yuhuye yeri ripa pa iu ts yu iuti iutiat at ah pait paitsi sita ta anan ananay ay keka kekati tiya yani ni airn airnie iern rn hiki hiki kuxi kuxi wahi wahixi xi kani kaniuy uyey eyei eixa xani ni yuni yuniut utia iane neti ti 'utats 'utatsua uati, ti,
'utaf 'utafira irarik rikati ati
al
Metsa Metsa ...
Iv esperaban cubiertos, Hailos cubrio:
7lJu 7lJu
Mets Mets
Tauy Tauy
etss etss
fueron
lo es IIta IItamo mo or plet pletos os -dij -dijer er En es mo ento ento Hai
PllSO
7lJuy de Metse.
to
mu ne ra
'1
la Haiy
7llUY 7llUY Metsa Metsa
elias, Hailos ie Gabri Gabriel el Pachec Pachec Salvad Salvador or
EIna mi nt Prikita, em
nuiw nuiw rr im
riki rikita ta ma re
tr
uest uestro ro
nces ncestr tros os
!'~i
i,
ia
cetihuei, casa casa sagr sagrad ada. a. Ktikurti,
mika rraw rrawek ekai ai ikii mika
iwaw iwawiy iyat atiy iyei eika kaka ka
muwa muwaru ruta ta
rrer rrerre reiy iyak akai ai merr merrar arik ikem em
on cf
iz
mjki
Watakametambien enco encont ntra raba ba
haci hacien endo do esquites:'
calihuei, pero pero ec an nier nierir irri ri Arik Arikek ek Kukurti irre irreiy iy kaku kaku muwa muwa meuk meukar arni niek ekai ai ie kiek kiekam am kean kean ikti it
wani wani
i, Maye Mayerr rref ef
wstekeme
Gran Gran de maiz maiz tost tostad ado. o.
ment mentir ir s. lo
ia
it
c ar ar n n ar ar ? S e uevo uevo De pues pues la palo paloma ma Ktikurti 10cond 10conduj ujo: o: cuan cuando do la vela vela vola volaba ba Wat;ikame
"lku reimini",
ti
ik ti
ja
te
ekew ekewar ar yuri yurien enen eni. i.
Wa te tiku tiku
Wat;ikame se salu salud6 d6 Vino maiz. Watakame Ie
im
m a k a ti im
despac acit it lI g6 acerco desp duefia de l a c as as a platic6 10 asta asta ahf. ahf.
iu ani: ani:
atiame
Watakame pens pens ov
jetirrini mukae
Wat;ikame. Nues Nuestr tr ento entonc nces es
herm herman an
ia ir
mantcnerla?" ic
lIamabaJayuama, rirr rirria iari ri ya teut teutim imie iemi miki ki arriaka yuki yuki pari pari
maiz
Saulima, ut we
erri erriim im
Isrrswime, it ti
Sayula, maiz Tuseme, maiz maiz maiz amar amaril illo lo quien queria
wsteksme
casa
tarrawime. Wata Wa taka karn rn
ir te ay kita kita
Watakame euta euta ieri ierirr rr
csiihuei
eyuy eyuyaj ajia ia
it menakine.
la
hacer
ti ti
ta it
tortillitas.'
it
afios. S610aS S610aS se ir
onti onti o.
watiikmue
celihuei:
0t ukiy ukiyar ar kati katini ni urri urrima maya yaka ka Uka Iku in Wata Wa taka ka ayan ayan kait kaitin in Tuam Tuam rraw rraw
teut teuter er
Sll
jeiw jeiw
yu waik waik
cslihuei, el mism mism
am nt n6
kuni kunier er neti neti
waka waka witi witine neka kait itin ini, i, ti rnaiz amarillo.
Uk lkii lkii yeti yeti ut jiaw jiawar arie ieki ki
ikti waye tjkika niuka
wateksme ir tsie tsie iy ik yukimana niy tirrik tirrikait aitini ini it in
iy
epet epetit it
rnuy nixtarnal,
rnaiz. Watakame
iu ie
tlma tlma iu mawe maweka kait itmi mi ikti iuwe iuweka kait itin ini. i. Yutei ut iwaw iwawiy iy rri: rri:
~J waik waiki, i,
ca/i/weiy quedo
coamilear;'
cuat cuatro ro afio afios: s: wstiiksm« sembr6.
Tsumurrewi'
jiaw jiawir irri ri cosechan
arra arrata ta imai imai arri arri
ewar ewar ka witi witine neka ka i" it
rr ikia ikia
an ut
Muka Muka rrak rrakui uits tsar arri ri ieka iekait itin ini. i.
Trab Trabaj ajar ar la milp milp coamil. I#Jtakamequiere Ise prim primer er pers person on en coam coamil ilea ear. r. Taunnurawi es su verd verdad ader er ._nombre.
qu esta estaba ba trabajando, ort
Ukii Ukii Ikii, Ikii, la muje muje
mafz, sin
que
egafiara, egafiara,
Sl
Watiikame
im
lp
Sll
as mo
es
arri arriba ba
11lUmurrawitenfa
much much
ente ente
su nuera: Yu tei niuta tieni: -Peramaitt kati rrim rrimay ayak ak eki kati witari kaneuye wekani rrei
ji ir te tu ri i. Niu tikiriariene naime ketiparnet] Tuam Tuam rraw rraw pa ti ta ji wari warien eni: i:
imia imiari riya yari ri pene peneti ti utarniki aurr aurruw uwir irie ieka kake ke rreiyarniki, 42
lo trae
Sll
kiena
metenita eiya: aneti teku tekua' a'
sin tortear,
Ukii Ukii Ikt
Neya Neyani ni Tuam Tuamur urra rawi wi Wa Wata taka kame me nenu nenuka kawe weiy iy iy erne erneku kute teka ka uw reta reta iwaw iwawiy iy rri: rri:
-Ji,
tu
keka keka aurr aurruw uw
Iv y-ella
rnuchacha
taun taunie ieri ri re SlI
uawe ikti, le dijiste?
pene peneik ik
mucha
ra
ma re
jiaweni:
rt).fIDjp.r~.r1Jkaci. ~15"L-Jvp.~i.ppt.'j rwL"k~r.\.
aneneti atiarie tiarie jiki
ir
te mu'e kauti iu
ey
ai teteneuteni keyu.
Watcika111e
S1l
madre:
110
asa, asa, Lp W a tc tc ik ik am am e Llego, pregunt6:
la malt maltra rata tast ste? e?
Sl
pudo
SlIS
suegros
cumpliste
te
dar.
dijero ron: n: '1llUmurrawiy le dije
Wat:ikame
110
semi semill llas as
va
cose cosech char ar
10
afios tendras verdadero
maiz,
Watakame
madre:
dieron
rnaiz o.ar\l
ida, ida, para para ?)_v lijeron. guardaba .u tuviera
'
eres amos ibierarnos
srempre,
mundo
ia los huicho huicholes les
ia
Waf§,
Si Sll
vivido. lturajSEP
10 que Ie
Wat;ikame
lg tendri
Tatei
uestra m a d
teiteri memikaxuawekaitsie
ti ii in
Cu
ta epai epai me'a me'ane nene neti, ti,
ip
ini: ini:
-Hijos
to
te Haramara
rnit rnitiw iwar ar tahi tahiaw awix ix "x pu un xe uh ni ie iu iu emeu emeuye ye ikak ikakai ai 'a ts wani wani mern mernit itek ek 'iwi 'iwien eni, i, memiyiakai. ik it im wani wani mu 'uka 'ukati tika kai, i, tsit tsit 'Hma 'Hmari riti ti ts reU1 reU1 wari wariet eti, i, 'aim 'aimie ieme me wani wani 'iwa 'iwama mama ma meni meniti tihi hiwe we'e 'eri rien eni, i, menikumayiani. iu me iuye iuyeha ha axia axiani ni rne' rne'uy uyuk uk kuku kuku at wani wani iu ia ie kati katini niwa waku kutu tutu tuni nini ni ts wani wani rnik rnikaw awar arak akan anan anak akek ekai ai
tr sf para
mios,
peye'a 'ani ni". ". Tats Tatsi: i:ri ri Wirik Wirikut ut Mireu'unaxitsie peye mixatsiwakai. enek enekin in wa iu ts tiri tiri arna arnarn rn mern mernit iteu eute teri riti tika ka ta ep xeiti a ne n e n eekk a M e m u y u 'a 'a ux u x uw u w ik ik a Ha urik urik miti mitite tewa wa ai miki miki wani wani rnu' rnu'uk ukat atrk rkai ai Xeite im it ik i' ik ik i' ti Ri ta mi uk ti ai Ya ey paim paim ti wa iu rnem rnemiy iyut uti' i'iw iwax axi. i. iu ti
mar
Wirikuta 'potosI. person onas as Eran pers anti anti go el rI
tarnbien lIamab lIamab Hayurika ~'Hatsimaria, rIO jesus Chapalagal1a, qui en er 'tercero
L u eg eg o e gguu i pOI'ultimo, Se pusieron
pero pero
homb hombre re
e l r i Ateugo rIO Colorado
Haramara.
la
Hayurika,
OSa
namoraban.
Hsyurike, ellos eleaban constanternente amino amino contin continuam uament ent 10
xeit xeit miku mikuma mayi yian ani. i.
'Aim 'Aimie ieme me rner rnerni niyu yuti tikw kwit itik ik
xeik xeikia ia rnen rneniu iuhu huka kaiti itini ni ia
me'u me'uyu yukw kwix ixim imet eti. i. i,
rio
Haramara.
ll 10 que
ir iu
it iu ti eu an 'ets 'etsiw iw atin atin uta' uta' utik utik ni tita titats ts
mire mireut ut
tl
Wirikutadonde waru waru ate, ate, it
Todo Todo lo rios se illa illa Haramara. le
rio
'uti 'utika ka hari haria. a. in
te meka mekate tene neux uxua uawe we i.
Mi ai wa iu tini tini yi
ti erip erip iti, iti,
anos, 'Aitsa 'Aitsari rika ka Ortiz Ortiz Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Leng Lengua ua Indi Indige gena na Univer Universi sidad dad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educ Educac aci6 i6 Indi Indige gena na SEPj SEPjal alis isco co Reco Recopi pila laci ci6n 6n Jose Jose Luis Luis Itur Iturri rioz oz Leza Leza
Ne erik erik ik ik nemu nemuye yeik ik ik
i - i S i yo fuera aguila
ik nehi nehi itin itin ke Ne'a Ne'ana nate te
e' tits titsik iket eti, i,
ie it tewa tewa
Si oculta ta el sol. donde se ocul
"I,:
ta
manu manuka kayu yuyu yuip ipik ike, e, neme nemema mari riek ekak ake, e, et ukar ukar te amam amam nemi nemiwa wahi hi ak
huku hukuts tsie ie 10
'iwa 'iwati tiye yeik ikan anik ike. e. 'Ait 'Aitsi si neha nehaka kaka kait it nemi nemiwa wa'i 'iwi wiya yani nike ke aiti aiti tita tita wi pa itix itix aw memi memite te'a 'aye ye enie eniere re memiteheu'uwa. Mara Mara'a 'aka kame me kwik kwikar arie ieya ya nema nemauu uuku kuwe wewe weiy iyan anik ike, e, riya riyats tsie ie pait pait nehe neheta ta axet axeti, i, Ts pa xewi xewiti ti heuy heuyu' u'iw iw ti is ta miki me 'ena rniki mitiyu mitiyuka ka'en 'enie ie 'enana na rniki mild mild miti mitiu' u'ut utia iaxi xime me tahu tahuye ye kemi kemiti tiuk ukuh uhap apan anet etik ika, a,
meuneniere,
(sacer erdo dote te m a r a ' a k a m e (sac
llegar
Pariyatsie.
hast hast
ta
mara'akame. lias cs uc aria arian. n. verian, lias camino.
elia elia
scri scribi birf rf
uest uestro ro
'Aitsari 'Aitsarika ka Orti Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Leng Lengua ua Indf Indfge gena na Unive Universi rsidad dad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educ Educac acio io Indi Indige gena na SEP· SEP·Ja Jali lisc sc Reco Recopi pila laci cior or jose jose Luis Luis Itur Iturri rioz oz Leza Leza
'lid mi'akwie f:
estas
ie ti im pe mi ni xika xika ta pe'u pe'uti tiha ha en pamp pampar ariy iy st pere perehi hi we tift tift 'aimie ieme me ne neme nemera rahi hiaw aw -M temi temika ka e'er e'eriw iwa, a, 'aim akwi akwi e'iw e'iwiy iy ti ik rnit rnitat atsi si iwiy iwiy te ikwi ikwi itsi itsi it tsik tsik 'awi 'awiet eta. a. Ta miki tsi wixaritari mipai 'uhu takw takwie ie ternite 'umixime, miki ternite 'uhu
LY
,kcuan ,kcuando do vas carninando
das,
po la er da
lati lati as ua to as
eso yo
ll
li
!m 'Aitsa 'Aitsari rika ka Ortiz Ortiz Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Leng Lengua ua Indi Indige gena na Univer Universi sidad dad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educ Educac aclo lo lndi lndige gena na SEP· SEP·la lali lisc sc
I,
.. .~
A'aye A'aye ratsik ratsikaya ayari ri
La tortug tortug c u a n d o sali6 u n
en do
Ie dijo:
pepeitia?
llevas?
aimu
-Va neme ranituni,
manana ll gare gare==-
uteiki
Yaesta Yaestaba ba cans cansad ada. a. encarnino,
-l
te llevo
ne'eu yani..
n eu eu ku ku y nanu nanuti ti
ne
ut ua
ne ne
l le le v ar ar , . .
iku. iku.
Ive -Sf,
is
to
it
Zn
titu tituit itia ia tsip tsiper erne ne tine venado Ie di
-Sf,
-ii.
ato
10 comic
l I l l pedazo.
10
.(1:'
Lo mordi mordi
tarri ia wa iu
waniu, anuyemu'utsume
Twar Twar
'~
ti
este
56
Lo
waniu reiia el
Iv wekai:
tarnbien 10
co
10 golpe6
Iv
enekame.
asado,
pasaba por alli pregunt6: ---lQue estas haci hacien endo do LM tast tast un anim animal al
erni erni ye atut atutzi zi are
ti
ta
vendemelo. -Agarra
Muwa Muwa wani wani
10
I a l le le v
rrewiti
diciendo:
i'i g o otro.
(e kenc kencne nepa pare re wiek wieka. a.
=-pregunto.
ueneumikua
nene neneut utui uiri ri -iaw -iawen eni. i. rawern. rnetua: rri'erietr
nepe nepe
uani uani
vien vienen en Mejo Mejo acabate es carn carne, e, en arta arta lo ovo un
iu nata en rrewitu ikia nata
menu menua: a:
iy i'rra, ke ne
arew arewie ie nill.
no vaya vaya
tine tine iawe iaweni ni todo -LYa
itm cola cola
encontrarnos
aqui-Ie dijo. tambien
ato ue Ie abia abia reco recorn rneu euda da o. estas lista? ya es as prep prepar arad ad
agarrate de
ma'a ma'ane ne muyu muyuan an
-iA'a!
ato repitio: ida
agarrate
ato
ti awietakuni iki ne yete yeteku kuni ni reiya ia '.
meut meut
te suel sueltes tes
se agar agarro ro
hombre-aguila
te
iu an i ituataka w an anek anekai ai
m e nu nu a
muku mukuwa wa iuri iuri
airu airu el decf decfa: a: toda toda
part partes es
ido? nutimuku. K am am u t
waniu r n u w a ma wiel wielrir riru. u.
cI huesos.
te
i.
waika waika irawe irawets tsirri irri
ukir ukir
wets wetsir irri ri tiri yutsata yu
-iAhi -iAhi
estanl, se escondieron.
., propuso: propuso: i~i, i~i,to to os omos omos much muchos os Ye
te
si podremos,
cambiaron ·.·;clelugar; se
e'yo e'yo kiua kiuawe we
wani wani
ukir ukiraw awet etsi sirr rri, i,
otro arbol,
walrurrei
otra otra vez? vez? l. or onde onde es ap ri n? jEn ven pinol, l, empe empeza zaro ro tr pino
mipai awietati
wani wani
rrew rrewit itu. u. tuarratiki
it
:;'1
iu
wauk wauk wa
vez
kant kant yiwe yiwe i. ia
im
ie
memu memuta taki ki
ta ir ewat ewatsi si
caer,
ie ie iuma iumawe wenL nL till
patarri.
ik
netiki yarreikia
arra arra
su cola cola Se
kewatsi todo. Olfateando
te
elza elzaca cata tal, l,
carn unos arrebatandose la carn unos il ik rna wielrirri. iu
ta WIk rr te
110
usme usmear aron on to os
ot os
hasta una pefia pefia lejan lejan
al
rreiya
110
Otro Otro dijo dijo -Alia sf hay, hay, pasa pasa
me yuta yuta nawa nawair iriw iwat ati. i.
seca,
Llegaron,
Iag ar ib -Ake -Akewa wa
tawa tawari ri
re erre errerr rrei ei a. uw te ni ariy ariy ni maka
Lo lo
ijer ijer
Iag qu caia caian. n. -Otra VCZ, sed.
it
eI ye uni. 10
nsig nsig en it mupai
ne iawe iaweni ni
'\
10
10
iu mete
'I
-i
n f m ik ik i
III
rrir rririw iwek ekai ai
tsiw tsiw
ts
ik ts at
wani wani
re nt ro ue si lo hi iero iero ahara?
uila uila st
term termin inar aron on
tortuga. a. IIU~Pilla tortug itan itanin in
airr airr
ie -muti
ware wareta ta iawi iawirr rr kuir kuir
tewi tewiya yari ri
te chorree. r f ~ I t comp comple leta tarn rnen ente te lI no ie Al comenzo poc:o poco. ,"
Merneti
el humede humedecer cerse se
hlltl
rniki wa iu kuir kuirru ru
ir
¥hi•• tltnt", Pol'
Cultura/SEP
kuir kuirru ru wani waniu. u.
in
kutsiyari.
ik
67
Marikikii Meri Meripa pai, i, nunu nunuts ts kaui kauiuy uyei eika kaka kait itin in kwin kwinie ie ti'i ti'iya yari rixi xiet eti. i. ik miik miik meuk meukwe weiy iyax axim imen en kani kaniuy uyut uti' i'aw awiw iwie ieta taka kait itin ini. i. Kwin Kwinie ie kati katini niyu yuti tihi hiaw awet etry ryei eika kaka kait itin ini. i. Mtix Mtix i' it mari marika kats tsie ie xeik xeikia ia kani kaniuy uyuy uyui uipi pike keka kait itin in 'iya 'iyari riey eya. a. 'Aim 'Aimie ie taik taikai ai rnik rnik huni hunits tsie ie an ei ia uti' uti' riet riet ik it temitekukukuwe, aimi rain rain kaku kaku tita ri aimi temite'Iyitika. Ke 'airni reu'erieka miikiti,
!~l'jl:lo(labaMarikikii.
.."" .."".. .... .... .... ..Real R ealme ment nt meka meka'u 'uti ti'i 'iwe we
escu escuch chad ad
qu lo
agua aguant nt
ie iw euku eukuni ni
much mucho? o?
puedo
lY
· _ i l "• "• . I I '
pensaba eontinuamente.
I" vida vida norm normal al
II
'll:
l
ik hawa hawa ts ni im
ts pa ta
ei ia heut heuti' i' et
miti mitika kaa, a,
10 te
na sola sola
'i fl'l I'
I'
I.'.' ,\
uert uertos os
kari kari miki miki kwin kwinie ie mepi mepite te'u 'uka kane nene newi wie, e,
im i, ti ikih ikihia iawe weti ti wair wairiy iyar arik ik ti
:1
la
yuax yuaxia ia i. etsi etsi heiw heiw unew unewat at aniu aniu at riya riyari riwa wa aiti aitini ni heiw heiw ta xcik xcikia ia heut heutik ikwa wara rani niti ti heut heutip ipex exan anit it tiuk tiukah ahek ekia iari riya yari riwa waka kai. i. Heiw Heiw ak mari marika kats tsat at rniy rniy uw iriy iriy u'it u'itar ar
gana gana
osic osicio io
de.o de.ori rina nar; r; 10
mika mikati tixi xi iman imani. i. Mets Mets aret aretat atsi si mika mikahu hu ukai ukai u'it u'itar ar tets tetsip ip ai xire xirern rn anix anixie ieri rika kait itin ini. i. Mama Mamaya ya titi titi tsikapitite'akai, kwinie ir ixim ixim ia tati tati it 'una 'una itit ititin inen en uxur uxuri, i, waka wakait itsi sixi xi au erie erieti ti tsip tsipur urim imar ar wi tsen tsenat at eiki eiki memu memuta tama mari ri ek i, tt ik iy ie ia -t pita pita xeik xeikia ia ti'a ti'ane ne mete metekw kwat at ekan ekanak aka' a'iy iyul ulli liwa waka kait itii-ni ni ik ti ik
ha c,ama porque, l . rnover erse se hgcr hgcram amen ente te acta er rnov
10
estaba
'h
sa
"e
C0l110
.
d
ra
ie
te ta ia ha 'eri 'eri ti eiki eiki anik anikuh uh neka nekait itin ini. i. Taik Taik ii iTihu Tihuta tame me xeik xeikia ia ri wani wani tiku tiku urie urie et ia ini: ini:
ta~t ta~t
ix ri rnay rnay 'a
titsa titsani nime me yu'i yu'iwi wi kani kanihu huri riti tiak akai aiti tini ni Miya tipai tikuhu tikuhurie rienet net kaniuk kaniukata atariy riyari ari-wa -wakai kaitin tini. i. Mi ri 'utiyiti miixa yitsik! mari mari 'uka 'ukahu hupu puti ti kana kana ani. ani. Kite Kite ie xeik xeikia ia enik enik hipi hipite te aiti aiti i. Xe ri
on
animales. armen
hets hetsie iena na hake hakeku ku kana kanayu yuye yema mari rien eni. i. iy
que
te
te
~f Marlkikll. Cuan Cuando do esto esto suce sucedi di
Marik~kjj esta?a esta?a .~rofun .~rofundam dament ent dormido carreton, 110 s m t r o ua do cay6 cay6 al 10 espe espert rt on supisa supisa a.
In'
as
Marikikii
jos, Sll
mama MaJikikii s610s s610s vali vali de do casa casas: s:
un '~ 10 ,lIs ,lIsab ab para para aman amanec ecer er
110
.Er
Duro Duro ml~c ml~cho ho tiel tiel1~ 1~po po dUl" dUl"ll llli lien endo doas asl, l, hast hast
10 que
qu se
kani kaniuk ukat atar ariy iyar ariw iwak akai aiti tini ni
Miki Miki tari tari yuku yukuts tsiy iyar ar 'uti 'uti iwet iweti, i, 'uti 'utixi xiri ri at kanayani. Heiw Heiw riki riki w a n i u , kuxi kuxien enet et kane kanewa waye yeya yani ni
Ipe Marikikii
uy tsie tsie an eni. eni. arik arikik ikii ii wa iu aniu aniuta ta ie ri aki, aki, wani wani ik wa'atrti waniu tsiki pa 'ets 'etsiw iwat attk tkak ak ta waniu tsiki ta ut ak waniu rik 'ukara 'ukarats ts tsikapirekaha'atiya,
ya au tini tini iw kane kanenu nuyu yuri rien eni, i, itiy itiyia ia kai. kai. 'A tsi kauka
kaneukukweixiani, uniw rnikiki wa iu ik uniw kananukawaxiani 'Arikeke eke waniu waniu riki, tsiki'erieti. 'Arik ih ew ri ikii ikii ta wa iu iriy iriyar arik ik kat tinl'ana 'anaye yexi xixi xiim imet etiy iyak ak kiru kiru'a 'a kaneukurme kattinlMiy~ tiuy tiuyur urie ieka kake ke wani wani riki kaneuyutamaixiani 'ukaratsi, Ya au
wa iu ri
iu ta iwa, iwa,
,~(inmediatamente
Marikfkii grito,
hubiera
aqut
'!
su perr perro. o.
'l
haya haya sido sido Marikikiihabfa logrado
esconderse
despues
iw
Sll
-Mi
niutihiwietiyani:
como detras
hijo:
Matsiwa LD6n LD6nde de esta estas? s? iCon iContc tcst stam ame! e!
'utsiki nakikixiyani.
que encontro basta arras de la casa casa Aill Ailleg egar ar a l Lo unic unic
ku pa ek i. an metsi ixii ixii ir ikia ikia wani wani ax 'a ekia ekia ai me ka ne al tiniereti, kaniuyutihiwerietiyalli, xeikia man kanika kanika'iw 'iwau aulle lleka kaiti itini: ni: 'utatsuati xeikia -Hakewa ri ti
iwat iwat aniu aniu Miya yian yianek ekak ak
an ux ik ki ne i. wani wani riki nillkahekiare,
tsuariki
ac e~ib e~ible le Ca "s
,n
ez
conducfa
s 61 6 1 0 h al al l arra arra
rastro
co
Sll
pequefio MatSiwa-gritaba bUSC81:
poco Sll
hijo hijo pero pero la c1ar c1arid idad ad de nuev nuev df para pararf rf
Sll
labor.
ik ik i. iu ia wani wani rnik rnikan aniu iuwe weka kai, i, ts kw yute yuteni nits tsie ie yumu yumu utsi utsie, e, iy it iy iu tiuy tiuyux uxat ata, a, tser tserim im wani wani xeik xeikia ia kani kaniut utax axei eiya yaka kait itin ini. i.
ia 1','",:,
En se mome mome to tsit tsitik ikih ihia iawe weti ti ik
tite titewa wati ti
tsit tsitik ikwi witt ttwa wati ti
kati katini niti timi mikw kwak akai aitt ttni ni
ts titt wani wani Mats Matsi: i:wa wa eyia eyia ek i, xeik xeikia ia ri arik arikik ikii ii rnuk rnukar ar ak iki. iki.
Nekema
Mats Matsiw iw
Isim Isimipe ipe
prin princi cipi pi su madr madr
se lIam lIam ba Matsiwa. apodaba Marikikii.
ie
Gabrie Gabrie Pachec Pachec Salvad Salvador or
Trad Traduc ucci ci6n 6n lite litera ra "m quer querid id
pequ pequef efio io
Matsiwa."
",<".
Tuuturi Yeutanaka
Flor te
teti teti ta
silvestre
ie
rio Lerm Lerma, a, dond dond
ha mu ho la
tsin tsinep epik ikar aret etik ikwa wa'a 'a Kets Ketsit it kwin kwinie ie mepi mepite tehe he'a 'ane ne maxa maxats tsi, i, tuix tuixur ur euta eutari ri kwit kwitap apix ixi, i, kw muax muaxi, i, wa uwie uwieri rits tsix ixi, i, peri peri utsi utsixi xi wain wain xi wini wini mepitehe'ane. Neta Netaru ruma mati ti emam emam ne ap te iwar iwaret etip ip rewi rewiwa wa emiw emiwat atay ayut utsi sie, e, tepe tepeti tima maiw iw pini pinixi xi te waik waik ti Ta'u Ta'uki kits tsie iema ma ri wixa wixari ri kern kernit itiu iurn rnie ieka ka rnip rnip ik te ri ix it it te iy 'uukari tepikamate. Ne escu escuel el nepa nepaye yeka ka wixa wixari rita tari ri mepi mepita tate te'i 'iki kiti ti iu te ne ir uta' uta'ut utia iawe we i, ep utak utakwi wi aw ri wi arik arik ki Xika Xika 'ane 'ane utat utater er et tHri tHri epit epitiw iwat ati' i'Ik Ikit itia iani ni waik waikaw aw nere nereti tirn rnai aime me wi arik arik illk illkie ie aki: aki: e'iw e'iw ma it it ir im epit epitiy iyi' i'Ik Ikit itia ia wi arik arik iuki iukiey eyak aki, i, teiw teiwar ar niuk niukie ieya ya
gu mu hile hiles, s,
pece peces, s, ve ad s, jaba jabali li s, ja mpi
l' ...
}' oe
i' 1111S
nirios.
Kepa Kepauk ukwa wa neki neki xern xerneu euki kini niku kuni ni xeke xekena naye yene nexi xi tH it te iw ik ti ik 'ixa 'ixats ts tepi tepiti tixa xata ta
POl'
so st
Xitaka Xitakame me Ramire Ramire Depa Depart rtam amen ento to de Estu Estudi dios os en Legu Leguas as Indf Indfge gena na Univer Universid sidad ad de Guadal Guadalaja ajara ra Depa Depart rtam amen ento to de Educacion Indigena. SEI"Jalisco Traduc Traduccio cion: n: Gabrie Gabrie Pachec Pachec Salvad Salvador or Reco Recopi pila laci ci6n 6n Jose Jose Luis Luis Itur Iturri rioz oz Leza Leza Espe Especi ci
de pelo pelota ta
Nakawe
ra
Nakawe.
atiti.
nifios,
Kani Kaniwa ware re ta iwaw iwawiy iya: a:
pregunto,
arriba. ia i, Entonces Nakawtles dijo:
mete mete yeik yeik
iwiy iwiy tt ki erri erri tzie tzie jeti jetian an tzie tzie teti, kerr kerrej ej yia. yia.
Juye ta mi
wani wani
niwa niware re
uwar uwar
tttt p e n d fa fa n
obre obre el cami cami o.
te
ta
tirrime kaitini:
':_Y ':_Y vamo vamo
lleg llegan ando do
avi
.Ias
jauu,
mi aj
ci akai akai
No Ie cont contes esta taba ban. n.
li ll ancian ana, a, fuer fueron on enre enreda dand nd Ia anci el Nakawe regreso
__
"'
__
-J ll
jauu jauu
':1:
',II II/il: :111)'j
11"'1111
!'I~i
:·I!.~i.:
',
na te uy te.1 te.1 n~e~n n~e~n l~ el t~1~s t~1~sle.p le.pal altt tt ruerirrr
. . a j Wa iu rn je ie ~t~e ~t~ei~ i~ti ti,. ,. ri l1~e l1~e~I ~I ~""f ~""f ipuriteya n a n a k u ew ru t.t~ t.t~I~ I~ ~t em tZI~ tZI~ Irnt Irnt~n ~n ~I.. ~I..
-:lauu, casita.
uu
Nakawe
ui
lo
Ia
io io
si
wareta
huida.
:1
ikir ikirri ri
1'1\:1'
er it
re
imia imiari ri teir teirri ri ar ki: jaiti .kaitt.
I"
:'.il:I'
u a
II/i,
semi semill llas as
itt.
/1
je
!II"
ytan ytanet et
lw
;;I,I!,.'
jeirm
Ilj;,
teit teit
'I
detornar
se
le
jiaw jiawe: e:
abrieron
yu
f\I.I! /1
ganando do comf, sal ganan
ka.n ka.net et
nifi nifios os pero pero no lo alca alcanz nz6. 6.
11'1
rlil
Deci Decian an cant cantal alld ldo: o:
la
hormigas,
mama'ima
ua ua
nekaputi ku
lilt
la cosi cosier eron on
I.i.·/.··.I 1"..I·•
'1,1
Ie
jrawrrrr:
Horr Horrnig nigas as pequef pequefias ias
mu'u mu'u tzie tzie
am cantaba: mu'u tzie tzie yu mu'u
teit teit
Nakawe-
rr tia: tia: sirvie ie do estan sirv
'u tzie tzie ware ware ta ji wirr wirri: i:
pued pued
6co
kutari.
ti
iuti iuti ne
tarra
tz
gusanitos.
titi
rrua rruawe weni ni nait naiti. i.
c.
pued pueden en come comer. r.
Abuela ni to no se efie efiere re un pare parent nt sco, sco, sino sino un form form de resp respet et po la dife difere renc ncia ia de edad edad I'
\.0,
Relatos Relatos huichole huichole co
ir
er la
10 t en en ni ni n
d e r ei ei mp mp ri ri mi mi r l a Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re a ci ci on on a p ar ar a l a C ul ul tu tu r las Arte Arte
Dire Direcc ccio io d e C on on se se j
e n l o t al al le le re re s d e S ev ev ilil l V ic ic en en t
u er er re re r
d itit or or e
S.
o . 3 8 C ol ol .
an
d e C, V., n to to ni ni o
o me me yn yn ca ca n a uc uc al al pa pa n d e J ua ua re re z d o d e e xi xi co co , C.P. C.P. 5375 5375 Tel. Tel. 5301 5301·2 ·230 30 5301·2325 en e1
I;
ie