Relatos totonacos
Lakgmakgan talakapastakni'
Mexico
PRESENTACION me du ca ca c 6 n p ub ub l c a de D i e cc cc i6 i6 n Secretana d e E du G en e n e a l d e C u u ra ra s P op op u a re re s d e C on on se se j N ac a c io io na na l pa Cu ur Ar mo Me nu de d e a s e ng ng ua ua s n ac ac io io na na le le s e a z ad ad o de r im im er er a e d c i
94
rime rimera ra reir reirnp nprc rcsi sion on
2002 2002
Producci6n:
IO
AS re ci
er
D.R. Dircccion General de Cultur Culturas as Populares u a t em em oc oc , Mexi Mexico co Secr Secret etar aria ia
de Educ Educac acio io Col. Col. Cent Centro ro
Mexi Mexico co
Publica
c.r.
Cobr Cobr corn cornpl plet eta) a)
968-2 968-29-7 9-7S0 S00-X 0-X
Impreso
ec
06020
D.F. D.F.
ISBN ISBN 968968-29 29-7 -749 4955ISB
.P
D.F. D.F.
en
ic
l tu tu r
u la la r
pe
o s p ro ro p o s
m a y o m p o r a nd nd a transtto m em e m o a s m i e na na r a s h ac ac i u n e ra ra tu tu r e sc sc r qu consolida u n lv lv er e r sa sa l z a e xp x p er e r ie ie nc n c ia ia s h as as t e l m om o m en e n t p oc oc o e co co no no dd dd a mp ma el x p e sa sa n e a d ad ad e s od od a e s d iv iv e s as as , u n s im im b o s m o ma ml mo e le le m p lo lo s m o ra ra le le s astros e le le me m e n o s n a u ra ra le le s e la la to to s a b e l h om om b ma c o u mb m b re re s o c a le le s a de de rn rn a d e c ue ue n o s a b b ru ru jo jo s apariciones. Me Pl bl ca
Na Bi b u c a e n q ue ue ce ce r e l p an an o a m n ac ac lo lo na na l mo mp L m e o ne ne s d a s e ng ng ua ua s o r g i a r a s d e M e x c o
mp la n s u c 6 n p a c u a r s e e sp sp on o n sa sa b z a d e e le le cc cc lo lo n d e g ra ra f a s sistemas ortograficos p re re s n ta ta c o n s c de d ld ld o o r p r s en en t No 61 p r n t v o m en en , x p n u a s g ra ra t u d o s F ab ab i O v e d M e nd nd io io [ ef de U n d a R eg eg io io n d e C u u r P op o p u e se se n P ap ap an an t V e c ru ru z o s p ro ro fe fe so so r Ma ua ez ua A r e o d e o s S an an to to s G a c i A l a nd nd r M ed e d in in a m en e n ez ez , D om o m in in g F r n c s c V e z co co , S a v ad a d o r F ra ra nc n c is is c F ra ra nc n c is is co co , R o s I se se l A lb lb a a n Serrano Ba ol mo Ga As mi mo I in in g Oi O i s a s E nc n c a n ac a c io io n A re re na n a s S o a y P a n a gu gu a Quiroga Xo n an an d un om n t o po po lo lo go go s A u V az a z qu qu e O lm lm o Rodo A gu gu i M ad a d e o ; a l p ro ro mo m o to to r c om om u n An on P e a l G u m an an ; no Pa ot Hernandez L i e nc nc i d a M in i n e v a O ro ro p z a s co co ba ba r d e C en en t d e n v s t g ac ac io io n d e s tu tu d o s S up up e o re re s e n A n o po po lo lo g S oc oc i C IE IE SA SA S d e a la la pa pa , V e a c u z q u e ne ne s e a z a o n c om om p l a c o n a du du cc cc i6 i6 n d e e s n a c io io ne ne s e ng ng u o to to n c a
INDICE
LO
LS
W [K [K G GO OL K IW IW IK IK GO G O LO LO , 0105 D E M O N T
20 A K 22
A MA M A T C HA HA M K X
X UW UW A MB
LDU 30
HA QA W AN AN T LHO
BO DOMINAN
HI KU
WI LPU H IX IX C N IIX XK NA HA WE AY Na MA WA NI NE
QU
MP WA
NO
KUXE
UW
LM
ILHT ILHTSI SI UNKS UNKSNI NI
LC
VIBORA
LCU
LCA
Relatos totonacos Lakgmakgan talakapastakni'
XA KI HT
KU
HI HI
HU XA il
LUNA
ta
rnapaqsinanin, hombres rnuy
luna.
la
Ive ch
chic chichi hi rnaqlhkatsil,
tu 0s
tsukul tsukul talaqa talaqachi chixku xkuwi wi takuen enta tajl jli. i. Ix lipu liputu tunk nkan an lm taku tama tamaka kats tsin inil il lm tala talaqa qask skin inil il am la sqal sqalal al ix it ta
pusieron
ip it
Dejaroll
ellos la
siernpre
tu taka takats ts
laqs laqsqa qala lala la
hi
wi
ar
apit apitsi si
il inic inici6 i6 el cami camino no
awas awasa, a, pelo pelo lata lata al
ay jtas jtas itli itli
10 5610
no 10 pudo pudo aIca aIcanz nzar ar hi hi i.
xn
kxil kxil li ta tuma tumach ch
hi hi 11111y
11IZ
eb rian rian want wantaw awan anta ta
(sek (sekap apal alo) o) lh
11
rn chiw chiwix ix na
PUPUI1U
ch liIaq liIaqapa apasa sa
sper sper
1I1l
ri
fu
ra form form "secapalo" al qu dhie dhiere re Fu as om lo homb hombre re vier vieron on 10
ue ivia ivia en la tini tinieb ebla la
ro grande ra iant iant qu la entr entr gada gada pe ueii ueiio. o. Aque Aquell ll pied piedra ra pare pareci ci eami eamina na po lo ciel cielos os tras
nter nterar ar
de la
isi6 isi6 en om ndad ndad
al nifi nifio. o.
T e le le sf sf or or o H e rn rn an an d e H e rn rn a nd nd e z Recopi Recopilac laci6n i6n Ros Isela Isela Albarr Albarran an Serr Serran an en Papa Papant ntla la de Qlar Qlarte te Veracruz Trad Traduc ucci ci6n 6n Bart Bartol ol Ramo Ramo Gard Gard Direcc Direcci6n i6n Genera Genera de Cultur Culturas as Popul Populare are
K IW IW I G O O , O IO IO S
KIWIKGOLO
M ON ON T
Ih 10 ix
la Ih wa kga' kga'kg kgui uiwi wi
Ih wa
in wf ska' ska'u, u, zaka zaka
ja
ti
te
En 10 taputinan. lh
ta kga'kguimin.
Sl
10 10 ngaf ngafia ia a, ma
casa
l:
it
in
ix
tsis tsista ta
dej6 dej6 rega regafi fiad ado, o, fr 10 vela cazando, 1 0 b a
castigar,
li il ix
ta ofrend ofrend as al Kiwi Kiwikg kgol olo. o.
engafiara: lipakgaltil
kimikgolo.
iwik iwik olo, olo, dakg dakg lchi lchiwi wi al
Am Kiwi Kiwi golo golo wa il
axni axni tanu tanu wa iKiw iKiwJk Jk olo! olo! kl ka kg in kaki kakiwa wa i, tl wa kgat kgatsi sisn snf; f; takg takgas aslh lhi; i; Kiwi Kiwi golo golo wa il 'lak 'lakat at la in ix
no 10 ima
10
la
ia t'
ik
ix li in
makg makgsk sk ui rn kgatsinititlalh.
Kiwi Kiwikg kgol ol
xa
lakg lakgas as
ik ik
ix la
debra Ih
na
lank lankga ga Ih kgu. kgu.
ta
in il rras rrastr tr rl la
solo solo
im
xakstu. in iwik iwik
entraron la
tu
jicotes;picaron
ix mujer volv volvie iero ro ix
vena venado do
ix
juki'tawa. in la R e c op op i la la c i6 i6 n : U n ld ld a d R e g io io n a l d e P a pa pa nt n t la la , V e ra ra c ru ru z D i re re c titi o
G e n er er a d e C u ltlt ur ur a P o pu pu la la re re s
AK
N IN IN A A RC RC O R I
A MA M A T C HA H A MA M A KX K X KU KU L
Maqa Maqasa sa xlar xlarna na chat chatum um tsum tsumat at lu xlak xlakga gati ti xliq xliqar arna nana na chuc chuchu hut, t, milh milh kilh kilhta tama maku ku akxn akxn xliq xliqam aman anam amap ap chuc chuchu hut, t, taya tayalh lh cham chamak akxk xkul ul lu sian sian xtas xtasiy iyuy uy wach wach lilh lilhts tsum umat at xtse xtse ch xlha xlha lipu lipu anqo anqolh lh xa lhat lhat an xa kats katsiy iy pi tsum tsumat at ni kila kilaka ka kati katiwa wa snun snun xlak xlakap apas asta takq kqoy oy xtsu xtsuma matk tkan an litu lituxa xama ma ay taya tayapa pa char charna nakx kxku kuli li pa wati watiya yach ch tsum tsumat at ta acho acho ay kaxa kaxaqa qalh lhil il xlha xlha ch xt niaj niaj kali kalipu pu anti antit, t, akit akit nitu nitu klip klipuw uwar arna na akit akit na kama kamaxk xkiy iyan an xlima xlimani nika ka mi lhaq lhaqat atka kan, n, akxn akxnik ikuc ucho ho paxuwa paxuwakgo kgolh lh laqqol laqqolan. an.
qued quedar aron on tris triste tes; s;
hablo hablo dicien diciendo: do:
io
lI papa papa dijo dijo
la
le vest vestir ir co mi colo colore res. s. Fu ento entone nees es cuan cuando do lo padr padres es qued quedar aron on cont conten ento tos. s.
G u ad ad a u p M e nd n d e H e rn rn an an de de z Cu ed ac on prma R ec ec op op t a c o n U n d a R eg eg io io na na l d e P a p an an tltl a , V e r aacc ru ru z D l e cc cc i6 i6 n G e ne ne ra ra l d e C ul ul cu cu ra ra s P op o p ul ul a e s
MB
WA
Dios:
iy tl kskujl jlat atam amaq aqoy oy kxpu kxpuku kuxt xtuk ukan an A k x n e ksku chix chix uw li hu inan inanaq aq mp la
ensefiaran
iw maqa maqapi pits tsin in lita litaka ka alha alhani ni
como esta urla urla
ll
dici dicien endo dole le
gr serf serfas as
kx xtak xtakat atsi sika ka tach tachuw uwin in uc ina. ina. Akxn Akxn ix tsuk tsukuy uy maqlipa, putu putu xtap xtapak akeq eqoy oy
kputaskujut, tala tala xlat xlatilh ilhaq aqoy oy iu rnpi rnpi nich nichun un
xpal xpalak ak
chun chunan anti tiya ya
ik ka huwi huwina nalh lh
rnak rnakxt xt
COil
su burla,
xl xaqt xaqtla laqa qach chuw uwin inan anti tilh lhay ay li ixiw ixiwan an
liIa liIakk kkax axla la ol
mp tlan tlania ia ksta kstaky kyaw awaq aqon onej ejta ta lh xliqalhqamamamqoy xtaskuinen, lh
ta
seguia
je
podian an cast castig igar ar 10 podi
iq qast qast kyaw kyawak akan an
entender
xa ma apit apitsi si Paso Paso ti mp compafieros, la
burlo del rnisrno
como siempre, muy
empezo
tu
Wati Wa ti
tn
ik
herramientas;
la
herramientas
xliskujne ta maql maqlip ipan anen en Wa arna arna xpal xpalak akat at xlit xlitar arna naqa qatl tlin iniq iqoy oy is ik tu ix ta li ip it ts la li
to
sf
re
Sf
rama rama xtum xtum pala pala ol
lita litaqt qtla lapa pata taya ya ol
xlik xlikas as ikan ikan
ix
cinto,
lh
Pero
li
ta icha icha iy
aski aski maka makatu tu
ma atsi atsini niqo qolh lh
nikx nikxni niku ku Yq
aqatqslh.
10
1010. Asi 10
il in ta xkit xkitaq aqat atam amac achi hi
ta maql maqlip ipat at
Nial Nial tala talaka kats tsuw uwen eniq iqol ol
ka
10
Ie
ta
lh
i. iy
ts ix la
la li
is
la
kasn kasnik ikau au xlim xlimaq aqwa wa arna aqax aqaxuw uw chix chixku ku lila lilaqa qapu puts ts ts kulh kulh aqtl aqtl qa chuw chuwin in xa li alhq alhq ma qo is maxt maxtul ul
kx itiy itiy
mach machit it
105 angeles.
Ys
ts kulh kulhwa wa
chixkuwen. tsuk tsukul ul
lich lich snoq snoqya yawa wa
xmac xmac ita. ita. Ak ne kxil kxilhq hqol ol iw
qalh qalhaq aqax axma matl tlh, h,
kxlakatin kakilhtarnuku, la
tr
kiwe, Akxne
ti chas chasno noqy qyaw awaq aqal al
Tama Tamaqa qatl tlin iniq iqol olh, h,
maqa maqa
us
1lllOS
la muer muerte te
talh talh ip
lh la
ik
lh
ts
lh
J o M · . F ra ra nc nc is is c O lm lm o s Recopilacci6n t ra ra d uc uc c i6 i6 n : S a lv lv a do do r F r an an c is is c o D i re re c ci ci 6 G e n er er a d e Cu Cu ltlt ur ur a P o p ul ul ar ar e
ik iy
iw
XP Aqtu Aqtu
H IN IN A K A W I
aq tanu tanun, n,
wila wilaqo qolh lh lakc lakc ixku ixkuwi wi il la casi casita ta
katuwa maqlipni, maqlipni lm jili jili Wa tama tamapu puns ns na qa un tapu tapuks kswa walh lh ik lm ma axqa axqa an pala palaka kata ta aqli aqlipn pni. i. Xq lhta lhtati tika ka lakc lakchi hixk xkuw uwin in tala talaka ka uk wana wananq nq lh xpal xpalak akat at
con estas 10
10 mas ahi, ladraba entonces un
ix
ta
la li lm ts lh Wa lakc lakchi hixk xkuw uwin in aqat aqatsa sanq nqsw swan anan anqo qolh lh Ak
laka lakast stak akwa wana na qolh qolh tsuk tsukuq uqol ol lh ix iq maqlipni jili jili litl litlaw awat at an aqtu aqtu
tl tu rezar. laka laka asta asta na li tama tamala la nu
habia
fe cuan cuando do viniera
eualquier mal. Iilaqtaxtukan
ni tlan tlan
J ua ua n Z im im b r6 r6 n M e nd nd e R e c op op ilil ac ac i6 i6 n : R o s I se se l A llbb a rr rr a S e rr rr an an o e n T a n , P a pa pa nt n t l V e ra ra cr cr u T ra ra d uc uc c i6 i6 n : M a te te o J ua ua re re z J ua ua re re z Dlrecclon G e ne n e ra ra l d e C u ltlt ur ur a Populates
C H A TU TU M C H X K
N IIX X KA NA LH A
MP
QU
WE
AN
WAQ WAN DOMINAN
K IN IN K A M A Q W A N I A N Enta Enta ta aqsi aqsi ak Es inal inal ni halh halh wa mawa mawa ax anen anen lamaqolh. Xlarna ch tu want want je ksaqat.
it
rnaq rnaqta taya yane nena nanq nq lata lata li xwan xwaniq iqok okan anet et
lata lata
tiliqalhtika:
Es inal inal Vera Vera ruz. ruz. dond dond
erju erju icab icab Ir
vive vive much much
anad anad ros. ros.
past past podian
tl xlic xlicha hali li
nali nali alhq alhq lhin lhinan anqo qo
Ii kujn kujne. e. Akxn Akxn is
lh
xlic xlicha hatu tume meni nika ka xlipunkan. Lima Limaqa qasi sits tsel el
U NA R O L
cayo, maql maqlhk hkat atsi silh lh
ta tima timaqa qaxt xtaq aqlh lh
xmal xmalan ana, a, tsuk tsukul ul
iq
aqtl aqtlaq aqax axaq aqat atle le
10 que eI patron respondi6: Iri
Tl
la
iw
Ti
ik
10
Ys
ti
pago pago nada nada
xtasakwa:
10
nika nikati tita tank nkap apet etit it
nikw nikw
nika nikakt ktik ikax axoq oqon onin in
xliq xliq lhtu lhtutu tu an
nc
mint mintas asku kuju jutk tkan an
wani wani ol
rico,
rico rico sigu siguio io repl replic ican ando do
xmal xmalan an ka
mpi:
.o
mp ni kaqs kaqsqa qawa wame mema man. n. Wata Wa ta ka lila lilaka kaki kilh lhni nipa para raqo qoka ka -Nik -Nikak akia iaqs qs awap awapet etit it mili mililh lh itit ititka ka nisk niskuj ujpu putu tuna nati tit; t; akim akim xk ti tarn tarn lisk liskuj uj e, naak naak il atit atit lapi lapi il akti aktika kalh lh
Av ta lo
If
10 mismo
J'le creyo, o, sorp sorpre rend ndid ido, o, r i c o po fi crey
luego
eono eonocl cl
xtasakwa: lh tama kiwe,
10
algu alguno no
10 10
la
tl
rico
dijo:
.1Ia .1Iama marl rl
ue deci decian an aque aquell llos os
10 po ia tumb tumb r. Pr gu t6
mOIOS:
es eren erenrn rn
aquf aquf
....
-
xlah xlah tasa tasani ni
alirnpi
Ip
lh Lueg Lueg Ie conto 10 sucedido,
matumina: nami namin, n, un
pidiendole
kinq kinqal alhq hqal alhi hiti tit. t. pasa pasara ra
comp compra rarl rlo. o.
encendlo sacando
im
persigno
Ite
arbol.
na
hech hech
esto,
nada. Ip
ts ol ta qa aw laqa laqasi si ts ul qalh qalhta ta aqan aqani, i, akxn akxn laka lakalh lhka kaka ka Akxn Akxn maqa maqasp sput utul ul xtaq xtaqal alht htaw awaq aqa, a, t1 aq lh ni ka nial nialht ht kati katitl tlaw awal alh. h. Ch nxla nxla al ak
ch
mp t1an t1anti ti
ta ak a,
ap qsiJ qsiJ
akap akap ra ch tu
Ida
luego qu fina fina ment ment derribaron. Desd Desd sa fe a, eI duefio. Por
es
lh kaqo kaqo lata lata kita kitank nkam ameq eqol olh. h. tu lh
dafio. Esto
Ipenas .u Ise
10
li
mientras dormia,
lh
aqal aqalhi hich ch
lme lintiendo
is xl tala tala alha alhama ma
pa tu
il ta
10
inpu inpueh ehin inak akan an
10 mismo,
ts
cuerpo. Por lob~ lob~ el tron tron~o ~o familia 10
ik
kiwe.
hace
ikan ikanal alha hani niqo qolh lh
xama xama apit apitsi sin. n.
jq ta
Xial Xial wa li an xnan xnan ti
is
10
laja laja
il
Pedr Pedr Fran Franci cisc sc Anto Antoni ni Recopl Recopllac lacion ion tradu traducdo cdo Doming Doming Franci Francisco sco Velasc Velasc Direcc Direccion ion Genera Genera de Cultut CultutasP asPoPu oPula~ la~es es
ti ac ax ta Ii qa ta
wa ka
nachaxpatawalaputun.
la ka ac ax ta la ts
an
la im
la ic an
KA
KI HT
KU
CUENTO
MA
MA Er
OD Sl
xk sf
il tamu tamu
lh saqn saqnan an Ts
antu antu
li alhk alhkuy uy nika nika
jk
10
jk li in ti Tl te
ia
Iitl Iitlan an xkil xkilep ep xa
ik
xkim xkimak akuc uche he il
ta xlip xlipac ache he
Iiku Iikuku kule lelh lh
Sl
kaks kaksti tipu pu
Iiaq Iiaqch chat ataw awak akal alh. h.
Tsik Tsikan an ukli uklimi mini niya ya um akts akts naku nakuch chey ey xa nama namaqt qtaq aqal alha ha klaq klaqal alha hama malh lh ch lapl lapl xnil xnil ktij ktij xwalaeha. Tl tl al xl ta xpus xpuska kat, t, xa la ksqa ksqata ta liuk liukxi xilh lh lata lata xmaq xmaqta taqa qalh lhma ma Anti Antiya ya maqt maqtaw aw xl tama tama akts akts tsum tsumat at Xeha Xehana nana namp mpar aran anet et xl tama tama chix chixko ko lata lata akxn akxn taqs taqslh lh akts akts tsum tsumat at ay lakt laktso sowa waja ja xwam xwampa para raqo qone neta ta kx at xqal xqalhi hiqo qo ax pala pala aqtu aqtu papa papa lata lata tich tichal alh; h; ehan ehanti tiya ya xl ksku kskujl jlat atam am tama tama ehix ehixko ko xlaq xlaqku kuxt xtut utap apul ul ix xawa xawat. t. Xa akxi akxilh lh pi tlaq tlaq laks lakswa wa eh kxaw kxawat at lata lata tu aqal aqalaq aqno none neta ta xa polh polh Ch na xlil xlilam am ksku kskujm jm lata lata kima kimaqa qala lalh lh xkux xkuxe. e. Wa Wamp mp tlaq tlaq tila tilalh lh eh xa tsin tsin lakt laktla lank nk xwak xwakaq aqol olh. h. Tama Tama akts akts tsum tsumat at akxi akxilh lhpa pa ch lant lantla la tima timaqa qala lalh lh xkuxe xkuxe tama tama chixk chixko. o. Akxn Akxn kita kitasp spit itpa pa kxput kxputas asku kuju ju tama tama chix chixko ko eh xl akts akts tsum tsumat at ay xpak xpaksn snim imaj aj xtsi xtsits tse; e; qalh qalhsk skil il tama tama ehix ehixko ko Tlat Tlate, e, nina nina aley aley eh mink minkux ux want want nake nakeya ya wa klik klikat atsi sipu putu tu anta antani ni nats natsap apsw swal aley eya. a. xial xial anta anta nakt naktaw awal ala, a, xa naki nakint ntla lawa wani niya ya xa kiwe kiwe akts akts kimp kimput utaw awel el want want nakp nakput utaw awal ala. a. Tama Tama ehix ehixko ko niqa niqata taqs qsni nilh lh xl want want xmaw xmawan anip iput utun un akts akts tsum tsumat at mp lu xpax xpaxke ke nilh nilh pi natl natlaw awan an want want xl kski kskini nima ma atiy atiy tama tama al kilh kilhta tamu muku ku lata lata xlic xlicha hali li xlit xlitox oxam ama. a. tama tama chix chixko ko tsuk tsukul ul xqan xqanan an lata lata kima kimaqa qasp sput utul ulh; h; wamp wamp xlip xlipax axti tika kats tsin in ch xpue xpuehi hina na mp tlaw tlawan anik ik
nina nina nf rma. rma.
ll gar, gar, Ie dijo dijo
su spos sposa: a:
urie uriera ra en amin amino. o. Lasenor Lasenor acep acepto to 10 Sll
hija hija Lanin
lse ia pa eela eela pues pues cuan cuando do enco encont ntr6 r6 es pequ pequei eiia ia su lp de ento entone ne el seno seno igui igui tr baja bajand nd co siem siempr pre, e, ilpa ilpa ij ue siem siembr bras as ante anteri rior ores es Yas estu estuvo vo trab trabaj ajan ando do dura durant nt es te npor nporad ad hast hast qu di la cose cosech cha. a. aten atenia ia limpias, ucha ucha mazo mazorc rcas as toda toda gr nd 10 io ta la ta de tras tras te mina mina su trab trab jo aque aquell ll pequ pequef efia ia qu esta estaba ba sana sana alva alva preg pregun unt6 t6 al seno seno cose cosech char ar uier uier sabe saberl rl po qu colo coloqu ques es me sent sentar ar siem siempr pr le
llug llugar ar dond dond la ie to
10
or i6 ia ue la pequ pequef efia ia pero pero om er su cons consen enti tida da Ie cont contes est6 t6 qu hari hari 10 qu habi habi pedi pedido do
Sl
ti
esiento
se
que 10 ~t ndid ndid
su peti petiei ei n; id 10 qu
ia
xtae xtaeha hana na
prop propio io eult eultiv iv
lita litama maqt qtay ayal alh. h. tl
ayudo.
.mismo mafz 1::d 1::dele eleue uerp rpo. o. Po es ~;pobreza.
xt sk ju
tama tama
casa casa dond dond
ehix ehix
f,tl
desa desapa pare reci cio, o,
inco incorp rpor oran ando dose se
bi
xa xial xial jkat jkat li xqat xqatat at xl ta alh. alh. pi ka liak liakxi xilh lhqo qoka ka lapi lapi xlik xlikan an tlan tlan xtal xtalak akap apas asta takn kn ch xtap xtapuw uwan anka ka kxla kxlaka kati ti kimp kimpuc uchi hina naka kan, n, lata lata tala talarn rnaq aqol ol xa maqa maqapi pits tsin in tach tachix ixku kuwe weta tat, t, wamp wamp masi masiyu yuqo qolh lh da xtap xtapuw uwan anka kan, n, wa lila lila nalll nalllaq aqta taqa qaya yajq jqok ok kxla kxlaka katin tin kimp kimpuc uchi hina naka kan, n, achi achi tilim tilimaq aqta taya yaqo qoka ka chan chana. a.
di
qu quie quie lo gene gene os on otra otra gent gent ayud ayud de sa an ra
rnafz,
om as
hizo hizo dios dios
M a ri ri a S al al az az a r F ra ra n ci ci sc sc o Recopilaci6n traducci6n: D o m in in g o F ra ra n ci ci sc sc o V e la la sc sc o D i e cc cc i6 i6 n G e ne ne ra ra l d e C u u ra ra s P op o p u a re re s
.---."
Dice Dice qu xtal xtalap apax axki ki
aqtu aqtu
wa il
pusk puskat at xtaq xtaqol olo: o:
querfan marido:
naxaknilh.
ch
pueblito.
esposa
ad
orir orir yo tarn tarn ie mo iria iria quedo pensativo "lSera posible 10 para para mori morirs rse? e?
xnilh?
as
hace muchisimos afios, en
lega legara ra se dijo dijo
aw comento 10 Entonees lo demas dijeron:
a:
h ab ab f
platicado. 10 que
dice. ch
ch
lo
IX
camilla
ak
~e
xchalhkatnarna.
ab an Am lakc lakchi hixk xkuw uwin in xtay xtayal al 48
su
. AI AI v kilh kilhti ti
xtaq xtaqal alhm hman anal al
af
ajan ajan
10 mata mataro ro
dond dond
'( ·1'•..·...
regresara, pero
.1,'
julh julh tama tamaqx qxta ta le xqaxmata
la
ix akst akst
ku
xl qa .ut~ .ut~am am
0q 'If,
.010
ts
triste Siempremiraba Siempremiraba noja nojado do Ie rit6 rit6
EIte lote lote le resp resp ndio ndio
ayudarte,
Lith Lith au in.l in.lic ic lh
ik
wila wila
pusk pusk t. A k x n i
ki i,
le
warnpi
akit
-Entonces .p
quien
dijoel hombre. trep trepat at amis amis
advi advirt rti6 i6 el teco tecolo lote te 0lI Indicado, AI llegar; dijo: estas solo. viviras "ate. 51
wa xla, Naka Nakana naeh eh
chal chali, i,
maqniya
otra
ie
tu 10 preparas.
ta
la
senor regreso muy contento.
im
memento
ts
ta
ix qalb qalbim im
ix puskat
lh
empezo
senares
llegado,
pare
lakpuwa n a k a m p a l a
in
comunico nuevamente 10
wanilh: kuenta.
~~~j~S ~S ~. I~~:'0E~~! I~~:'0E~~! ~~~j
~!llegaste, ix ne xn
na
xehi xehik. k.
casa,
~ut~ ~ut~~J ~J~; ~;
lI v6 at se or
aquel nunca
hita hita R os o s en en d C a n J uuaa rree z R ec e c op op i a c 6 n O n es es i n o C a n G o nz nz a e z T ra ra du du c 6 n A r s te te o d e 10 S a n t o G a r c i D i e cc cc i6 i6 n G e ne ne ra ra l d e C u u rraa s P op op u a rree s
L U W A K I L 'H 'H T S
maqa maqa aqch aqch
la
xl
U N K SN I
hiwa hiwaqa qa Xtac Xtac iwin iwin qa matl matlhi hi
VI OR
N AU YA C
!,
Ihiwaqa.
si 10 trag6.
:e Yl
luna luna as vfbo vfbo as se noehe. maka maka axki axki
Ii hi aq
Wa chic chichi hini ni ch at
pa
niku niku
xnaq xnaqal al
la
na kali kali aqta aqtaya ya
maqt maqtaq aqal alhn hnar arna naqo qo
J ua ua n Z im im b 6 n M e nd nd e R e co co p iJ iJ ac ac l6 l6 n : R o s I se se l A lb lb ar ar ra ra n S er er ra ra n T ra ra du du cc cc io io n A le le ja ja nd nd r M e di di n J im im e ne ne z D ir ir ec ec c 6 n G en e n er er a d e C u u ra ra s P op op u a re re s
A U N AC H
CH CH Cier Cierta ta noch noch refJ jaba jaba en el AI poco poco se refJ
juga juga na Ico -lQue
ta chin chin
wani wanilh lh
ap esta estas. s.
10
tunu
om
kimaqtayaputuna?
10 IX
la
chin chin
wani wanilh lh
ti
tats tats
tampun
Ico
ts ta li porque la luna luna
E]
habi 10 habi
enga engaiia iiado do
L a r an an a inmediatamente
eh ch
larn larnak ak
nali chaq chaqo, o, wi n i m a nali wa iy niti niti maqa maqalh lhqe qeya ya
kala kalaqa qata tawi wila lapi pi
ahi
Ie dijo:
se
ac.a ac.abo bola la lena lena Hazrne e l
(i quieres
s p
it
hawa hawalh lh ta alan alan tsal tsalaa aalh lh Ni lh olla.
ix wi huwa huwa Ihku Ihkuya yat. t.
La rana rana
ehuehut. 'J
tsukuJ a m a c h c he h e q tsukuJ
xkiwat xkiwatnan nantap tapuli uli a,
pelo pelo
en
un monr monron on de
Kata ix ix tsiyama
cone cone o, nuev nuev
sahe sahero rohn,en hn,en bola bola lo jico jicote tes. s. Le pica ron co re adol adolor or do
i.
arna jiks jikswa wata taju ju
esca escapa pa
10
.[
ch
kilhni. ,p
--lQue agua?
Sl
10
ran contes conteste: te: 10
conejo. Ic morirfa, Cuando
Ipo
F ra ra nc n c is is c H e rn rn an a n de d e z R iv iv er er a R ec e c op o p i a c 6 n : A u d H e rn rn an an d e R iv iv er er a e n C o xq xq u ih ih u l V e ra ra cr cr u T ra ra du d u ct c t io io n : B a rtrt o R am am o s G a rc rc i D i re re ct ct io io n G e ne ne ra ra l d e C u ltlt ur ur a P o pu pu la la re re s
WI
MP
WA
MATAKUXTUNA ts
ta
it
il ix
xlakata la aehi aehixk xkuw uwil il tu
tu lh i, Ih wani wanilh lh IiIh IiIhan an chax chaxni nilh lh ta in ja
in 1s Ise
iwi, iwi, lata lata
habr habr
lo
salv salvad ad
Ise
qalhskinau
lh
;)
ij
lhawarna
a,
ak
10
encontraron maqs maqspu puli liy; y; lata lata qaxm qaxmat atqo qolh lh
ca
el 10 qu
tuku tuku liqa liqalh lhxa xaqa qalh lhik ikal al
quie quiere re
trOI1CO,
tu al
(J
escu escuch char ar todo todo 10
ay
ed
al 10
rnis .
palakata
wa
110
~.
a.
110 ~.
an aq
at Ise
'I
le dijo dijo
Ii
an
-Ttl
10 comiera
Ise
10
amakin
Ii
ka
la awat awatil ilhi hi oyan oyan
lack lackch chix ix uwin uwin ka Ihaw Ihawak akan anan an
awat awatiy iy
0qu
ni ay lh wa aw xa tasw taswaq aqap apin in
hu chan chanta ta ka
AI escuchar escuchar 10 10
ka
ta
i,
jo
lh
ta
ln in
aqsp aqsp li
ym
luwa luwa ki
chax chaxni nilh lh kiwi kiwi la xtik xtikan anit it
10 a.
·.·.•...~·
Ic
Is
I.I.
0q
t,:
li
xa la
ak il n, wa Iu
lh ax at in lh
EI sefi sefior or dijo dijo Se fueron.a sefi sefi ro mo esta esta
Ie
10
troneo.
10
File Filem6 m6 Gard Garda, a, de Coxq Coxqui uihu hui, i, Vera Veracr cruz uz Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
A JA JA N xwil xwilac ac
X A W K S K U U NA N A KA KA M
si ulun ulunat atla lat, t,
Ma lhuw lhuw da
lh xq lhiq lhiq y. Akxn Akxn maqa maqatu tunu nu tl tuku tuku xmas xmasta taqo qoy. y. Xk ka iqoy iqoy xkum xkum al
xlip xlipax axti ti atsi atsini niy. y.
tu xkat xkataw awap aput utun unka ka
tu
que
recibfan.
la pala pala at akxn akxn maqa maqatu tunu nu iq tajn tajn
Am laqa laqapa pa ialh ialh an
rn
lI
puer puereo eo negr negro; o;
anqa anqalh lhin in
0qu xamp xamp tulh tulh
niku niku xwila xwilaqo qoch ch ta natawaputunkan.
la
io
su
tije.
wala walapi pi tank tank
lo
xkat xkat
la ap xial xialhn hnan an
xlil xlilaq aqap apax axia ialh lhna nat. t. ix im
ti
ik
se preocu preocupar paran. an.
in lh
la --LA
6nde 6nde va
ucha uchach cho? o?
tUIlU
la
lh visitarlo; 10
qalhaskininalh:
10
Ch xl qalh qalhti tina nalh lh wilacha. ik
ni akin akinti ti lh qaxp qaxpat at
tl tu ialh ialh kati katita ta pit. pit.
iy Ie entreg entreg
10
La impi impi 10
it
10
qalhputiya. 10
tsil tsil xtiwat. Akxn Akxn chal chal tIaw tIaw ni an jt
ta kxch kxchik ik ksik ksikul ulun unat atIa Iat, t, xtaw xtaway ay
siku sikulu lu tlat tlat
ti
lh lh
paqa paqach chip ipan anal al kxtu kxtu
tsuk tsukul ul qu
acep acepta tar, r, empezo
come come
10
ik 10
pu ay an
qawa qawasa sa nila nila
lh li aq
10
akac akac an al
tlaw tlawal alh, h, laqa laqach chix ixku kuwe we ta
lata lata xl ch ne
ksik ksikul ulun unat atla lat. t. 10
10
kxil kxil
tu ya tlan tlan ta
tats tats juma juma ol
ta
ik lh
o re re nz n z o F ra ra nc nc is is c V e g Recopilacl6n traduccion: S a lv lv a do do r F ra ra n ci ci sc sc o F ra ra n ci ci sc sc o D lr lr ec ec c o n G e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s P op o p u a te te s
snapapa
in spit spit
wanq wanqol olh. h. ka
tu ksikulunatlat.
XL AK AN AN
A KG KG O Z A bajaba
xl katz katz na Ih uani uanika ka PUSCAT" Huanikan la ik
kala kalakc kc icni icni "MAP "MAPAK AKGS GSIN IN
ankan
skuj skujka ka
li ix
makg makgat at
la
tala tala
lh
is
la
n ak a k a i rn rn ak ak l la
tz
lakgskgatan xalak lukutnu
skga skgata ta
al tlar tlarna nank nk
come come za diciendo: -Tienes co en ab
plat platic icar arle le
muchas ch parl parl s.
as
Ise akgxkgka
11
Sl
fa puerta
chil chil tz
ixna ixnapa pask skin in
la gt init initza za
ixlu ixluku ku
mask mask
ha ixna ixnapa pask skin in chuh chuh ac
ixpu ixpusk skat at ui ix hakg hakgen en ix il
10
juntos.
ic
It
j, il
il
ta
tz
te
10
iz
el
Iav
ista ista
amaneci6.
naturaleza. ti F ra ra n ci ci sc sc o D i eg eg o H e rn rn a nd nd e z Reco Recopi pila laci ci6n 6n Unld Unldad ad Regi Region onal al de Pueb PuebJa Ja Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
li kala kala tziu tziuj, j, ta
xl
ua ik
Ih
alim alimak akga galh lhkg kgel el
la
ma galh galh enin eninil il
kilhtamakuj.
tapa tapala lajn jn
ixIi ixIi uklh uklhpu pu uk
hual hual
R e la la to to s t ot ot o na na c o
10 t er er mi mi n
Dire Direcc ccio io
r ei ei m r im im i I a Gene Genera ra de Cult Cultnr nras as Popu Popula larc rc
de Cons Consej ej Naci Nacion onal al para para LaCu LaCult ltur ur la Arte Arte l o t al al lc lc r ev ll di or s, .A de C. ., Vice Vicent nt Guer Guerre rero ro No 38 Col. Col. Sa Anto Antoni ni Zome Zomeyu yuca can, n, Nauc Naucal alpa pa de Juar Juarez ez Edo. Edo. de Mexi Mexico co C.P. C.P. 5375 5375 Tel. Tel. 5301 5301·2 ·230 30 5301·2325