Relatos Tarahumaras Ki'a ra'ichaala raramuli
Mexico
Presentaci6n tu st
lnve lnvest stig igac acio io edic edici6 i6n: n: ucil ucil Mond Mond agon agon Ja qu line line Tell Tell Arge Argeli li Vald Valdez ez
ar
Primera edici6n 1995 Primer Primer reimpr reimpresi esion on 200 Producci6n:
CONSEJO CONSEJO NACIONALPA NACIONALPARA RA LACi LACill llTU TURA RA YLAS YLASAR ARTE TE Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re Indf Indfge gena na
Derech Derechos os reserv reservado ados, s, 1995 Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re ISBN
968-29-7680-4
Indi Indige gena na
La
im li elementos
ob
bruj brujos os
ap ri ione ione
(obracompleta)
ISBN 968-29-7683-9 Impreso
he ho
exic exic
de reac reaci6 i6
lite lite aria aria
sf
Iodice sistemas ortograficos
Kuli Kuli ayen ayenac achi hi Onon Ononia iami mi
12 13
ulii ulii ay nach nach Unidad
quie quie trad traduj uj ic
Ien
de
ig
la tierra
ul ayen ayenac achi hi Crea Creaci ci6n 6n
kaui kaui
ij6i ij6i
el ho br
14
15
18
19
i n
to las inunda inundacio ciones nes
ia
23
ulii ulii ay nach nach
Batali
ek
im
Lafu cion cion de te giii giiino no T o w i su
ulii ulii ayen ayenac achi hi mech mech
da
nino nino ucio ucio Toro
Kulii Kulii ukuach ukuach
neje
Ito
,j
Chab Chabee ee ra'I ra'Ich char aram am
Choma Choma If siruam siruam
Sipuchiliarne
Icaz Icaz do
EI vestid
de vena venado do
Mulaka
Niwiami
Mulaka
Casamiento Kuli Kuli ayen ayenac achi hi nayu nayuli li
li
44 si plat platic icar aron on
enfermedad
lo tara tarahu huma mare re
Chabei Chabei ra'ich ra'ichara arame me
Kuli Kuli ayen ayenac achi hi roka rokawa wali li
47
62 63
Rej6 Rej6 nata natame me
Echi Echi buri burito to
echi echi basa basach ch
EI homb hombre re inte inteli lige gent nt Gupa
Iyoc Iyochi hi Ii olac olachi hi
Los cabell cabellos os
azo
Bile Bile namu namuti ti Un anim animal al ji mu
Ico hiyo hiyo me
Kuli makuachi makuachi
Iu '1~la hat
Ii
Bil rej6i rej6i
EI tej6 tej6
Un homb hombre re Kanoko
ticaro ro sf pl tica
lo anci anci no
EIgigante
Taa chuluw chuluw
ri is
iyochi hi Basacht li iyoc I" Iii
Ii
1:
1:/1
'li!we neserame pastora
_
..
Relatos Tarahumaras Ki'a ra'ichaala raramuli
Origen
Kuli Kuli ayen ayenac achi hi Onon Ononia iami mi iwik iwik
iw
ka (mac (mac iri) iri) li we al la li la iw 11ket ritiwa ritiwa
riwa onon ononia iami mi ka riwa to
ye acho acho vemos. ie
,I
onon ononia iarn rn
',
raic raicha hala la
ic
Dlos. Unid Unidad ad de Serv Servic icio io Educ Educat ativ ivos os de esta estado do de Chih Chihua uahu hu Trad Traduc ucei eiou ou Clem Clemen ente te Cnrz Cnrz Huah Huahui uich ch re ci n er er a d u a ci ci o In en
12
13
ac
au rra, dice dice habfa ti rra,
AI
newala rnayewa, agua cu nd
ronowala,
stab stab
cali calien ente te
flotar la tierra tierra
li
rn bewe bewe naji najita tali li
kali kalila la Likilf Likilfip ip
mata matach chin in li
okay okay ti
wila wilaya ya rnay rnay wa
ik si bile bile ka fril friliy iy ij ir
il
komichi.
chu' chu'ac ac
kawirli
le fuerza. Ip
li li wili wili kUri kUrisi siti tili li la li
1y
macizarfa li
la
unos unos niii niiios os
llanos
lo
rroy rroy s.
(wa rabo raboay ay
14
niru niruam ami, i, 15
,i,lI'
jt
'!
bewe
ku sili sili mapu mapu ona an onor onorti tiam ami, i,
ruka. Li fell- wichim6bachi.
il niwabia.
ch mali mali ydij ydijer eron on -Ya esta esta bu na la
much muchas as cosa cosas. s. arihueta
'\
ala bewach bewachela ela baji.
nues nuestr tros os elia elias. s. id
ic os
r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : Dire Direcc cci6 i6
:,i\'1
16
C le le me me nt nt e
Gene Genera ra
a titi v
ad
C ru ru z H ua ua hu hu ac ac h
de Hduc Hducac acio io
Indi Indige gene ne
Ch
hu
-
Cr
Kuli ayenachi rij6i bach bachaw awal al rij6 rij6i, i, mapu mapulf lf tiyf tiyfni nili li reel reel napa napawi wika ka natu natuil il jean jeanil ili: i:
wich wichim imob obac achi hi
uaniika, wali wali wi li (w al ta i) jiti jiti Ia si Edlili ew ir li rosa rosa mi jiti jiti uali uali onon ononia iami miko ko wich wichol ol
dije dijero ron: n: br
la ti rr -.
sf se
si ro
erdo erdo
10
negro. Asi 10
chol(khi. sche schema ma (jan (janta tamu mu
mb
plat platic icar aron on im le
~ ..-
pudo pudo move mover, r, uc wa li an si
kfpi
isia isia
(jan (janti tia] a] kipi kipi ktic ktichu hual al
Iirn kili kili riwe riweli li Iceom Iceomer eris isa, a,
ii hi iyal iyal li al wichim6bachi.
ap
ik
ci at e st st a r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : l e e nt nt e C ru ru z u ah ah ui ui cb cb i Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Educ Educac acio io Indf Indfge gena na
lID
kilfi
Iine muli ki Iine muli wich wichil il rala ralarn rn Iinewi newi simi simili li ic in li rajaami Ii ku bitic bitichi hi
ruji rujiac ac Ec t61i.
Ita ku ro'eli mapu rika
llama.
im
Li
li
li los tarahu tarahumar mares, es,
jipi.
chuk chukur ur
si ahora.
pisa pisaeh eh rajf rajfnt ntal al li j6
il rij6 rij6 riwa riwali li ch ma ylia rajaami ylia
li rn rajf rajfnt ntal ali. i.
hombre empezo ac
la llam llama. a. id T ra ra du du cc cc io io n e cc cc i
20
er ic C le le me me nt nt e en al
c at at i e st st a C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h uc ci
Ch
ah
ge
21
Rararnuniko ke nakijapu suiuama kauf
re ic ia Ec ireg ireg
la inun inunda daci cion ones es
Icechapisaa bo i. ruye ruyei: i: "kiya
ir ta
rn
ue oger oger
10
cretan,
ismo ismo
raramuri que
sf
Ivi tierra.
wirhimoha. HlIl HlIlsa sa peream peream
10
ko
10 averiguaron".
gih' iki rusane rusane", ",
Keue
qu ello ello
kiya ko jerega jerega
0110
10
onta ontaba ban, n,
Esto Esto ed n:
"LD6nde esta
m a p u tami tami ku'i ku'iro ro Illa jena jena wich wichim imob oba? a?
Iq rua.
'IV! 1'..
·1"·
eba
'J
'wik 'wiki, i,
uc
rara raramu muri ri ka
1• .11
i
!.i,'.il '·[il· ' ·[il·
'1
22
23
ku nawa nawaga ga
ir
"k
anegarta el agua. s610
ba'wiki. la carne",
bien
Direc Direcci cion on Genera Genera de Cultu Culture re
Popu Popula lare re
II!,III;
IIIII!I 1':11
!IIII 24
25
K w l i n ir ir uuaa ch ch i a l u a k
ig
la vida
io
ti
ih
r ad ad uc uc ci ci on on : C le le me me nt nt e C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i D ir ir ec ec ci ci c5 c5 n e ne ne ra ra l d e d uc uc ac ac io io n I nd nd lg lg en en a
I'
26
27
Kuli ayen ayenac achi hi raye rayena nali li (rayenol) bawf bawf chit chitul ul
rnan rnania iach chi. i.
Or ua
li
circ circ lo
iw movi movier er
wi ab wi hili hili repa repa riwi riwi ac rajf rajfni ni ia Ec il jons jons iy li atal atal in am muti muti wi hi bach bach
mu fuer fuerte te
aS
ll
niru niruam ami. i. raye rayena nali li onea onea maye mayewa wa sina sinami mi namn namnti ti wich wichim imob obac achi hi
Se
nini niniam ami. i. id ' Ir Ir ad ad uc uc ci ci on on : Dire Direcc cci6 i6
er io C le le me me nt nt e Gene Genera ra
ti C ru ru z
de Educ Educac aci6 i6
ua u ah ah ui ui ch ch i Indi Indige gene ne
Kuliiayenachieka
aire. Iai
ta
id r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : Dire Direcc cci6 i6
,i.
nr ci du at vo de es ad C le le me me nt nt e C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h
Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6
Ch
ah
Indf Indfge gena na
:, 1'
1:
!.·.I!'·
'.i.',
1[,1
30
31
la luna
na hi rn ha
Kulii
teja,
(rijibala). echo echo
chti chtiti tili li newa newaya ya
kili kiliip ip
ch rili rili ee
lago lago mu gran grande de
mech mecha. a. Ii
Ec sini sinibi bi roko rokoe, e,
ti
rayenali. ib
lf it i, li simirili ratalf iyas iyasia ia echi echi lf jo sa raye rayena nali li raji rajili lila la in
ma
ic
ua
32
sobr sobr
la tier tierra ra
la ka
me
ukumea rnayewa,
ik
ia
il
uc Ii rulawf
frio frio
ik anim animal ales es sufr sufren en algu alguna na Ise
iyaluwa mukf rayenali r n a ,
solo
cons consec ecue uenc ncia ias. s.
cree creeer er
niruame. Ichi Ichisa sa mapu mapu Ii mu bien bien
i!l,i
Ic iyen iyen
sine sineam am
t1ia t1iami mi we al ju.
wasa wasa
ir
rnaiz
ocha ochali li i da da d
Li
Trad Traduc ucci cion on re ci
rv io
E d c at at i
e l e st st a
de
ih hu
Clem Clemen ente te Cruz Cruz Huah Huahui uich ch er E d c ac ac i I nd nd i e n
I'
'I
"iii
II!!
~.
34
35
Kuli ukuachi ukuac hi
la lluvia
/Origen
HOvIa,
..• .m
balachea.
Li
los oma rn ikos ikosil il al rnaw rnaw moli molina nali li simi simili li ol re riwi riwi ac i. il ij
Iikilip kilipi, i, kilip kilip
.h ~~...
ta id Trad Traduc ucci ci6n 6n Dire Direcc ccii 6
36
e r c io io s
u ca ca titi v
Clem Clemen ente te
Cruz Cruz Huah Huahui uich ch
Gene Genera ra
de
du aci aci 6
el
s ta ta d
IIn ndi dige gena na
Ch ua ua
Chabee ra'icharami
ellos
platicaron
ie mayewa,
hijo hijo de apac apache hes. s.
apul apul sism sism
habo haboch chi, i, apac apachi hi
simial al ku simi la
ruwa ruwa mejo mejore re tierr tierras as todos SllS
mapuna la ju sine sineam am namu namuti ti
Iiec
habo haboch ch
asentaron
li weja wejani nili li
le
si
ta
ja ochi ochial ali. i. la
ue ejar ejaron on lo tara tara umar umares es
omichi sf
lati latica caro ro
nues nuestr tr id r ad ad uc uc ci ci on on : e cc cc i
buel buelos os er ci C le le me me nt nt e ne al
uc ti os el es do de C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h a ci ci o
In
hi ah
en
39
Sipuchiliame
El vestid vestid zacate
niwa niwala la riwa riwa Ii waas waas wich wichil ila. a. Echi Echiri ri ta oa jaro jaro rala ralamu muli li
ndan ndan vest vestid idos os lo tara tarahu huma ma es ad r ad ad uc uc ci ci on on : ir ci
.~
40
vi io C le le me me nt nt e en al de
uc ti os e) es do de C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h c ac ac i
ln
na
ua
Niwiami
I.t'Casamiento
rnuk rnuk ytia ytia napa napaui uila la Ih
ab
1m niwaya, !;i:. i
noch nochal al
mach machis isa. a. i,
ib un homb hombre re ad T ra ra du du cc cc i6 i6 n e cc cc i
;,I~ "I··.·.'· ·!
/.,.
'.II'.!]
II
er ic os C le le me me nt nt e en al
a titi v ad C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i c ac ac i
en
Ch
ah
Kuliiayenachinayuli le palara nayuunali, wika repowalachi Ii
ac uyan uyanal al
ac tn li
maan maan nauli japi japi
enfermo
hi
in li ralarnuli, Echi Echi ikil ikil rala ralarn rn li
chab chab
sf
habra.
ke
il (sol (solom omi) i) bu'f bu'f lm
is
la
44
cuando fr
li
ji
ralamuli,
ad ci at el ta T ra ra du du cc cc i6 i6 n C le le me me nt nt e C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i D ir ir ec ec ci ci 6 G en en er er a d e d uc uc ac ac i6 i6 n I nd nd fg fg en en a
ih
45
-------Ii
."
){
ayenac achi hi roka rokawa wali li Kuli ayen
.1
Or
da
eom rayenali newaya, maye mayewa wa Tana Tanasi si isab isabul ulia ia
basa basal6 l6ay aya. a.
kama kama si earn earn rala ralamu muli li
ta
le
pase pase rs
en la sc ri ad
namuti. J ni ni d rv ci d u a titi v de es do Trad Traduc ucci ci6n 6n aeme aement nt Cruz Cruz Huah Huahui uich ch Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6 Indl Indlge gena na
hu ua
47
I
Batali
1 1' "
':
:"
Ii mipi
isirni
Bata Batali li ew li ma il apaw apawik ik ra'i ra'i ha al rala rala uli, uli, mapi mapilf lf re'e re'eni nili li apil apil omaw omaw nari nari apil apil ik uril uril ta iw ocha ochani nili lia, a, mapi mapili li rnil rnilin inal al rowi rowi chim chimol oli, i, am ti chomali lijar ch
"'
:1
tesguino
Laf
I, )I
il in ro awal awal iw
SI
'f noche. da T ra ra du du cc cc i6 i6 n ir cc 6n
48
i ci ci o du at vo e l e st st a C le le me me nt nt e C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h en ra ca i6 en
ih hu
in
T o w i su'iilame
io
J'
se
Bile
ti Li we
aa al ma li jo is sini sinibf bf ub jiti jiti iwim iwim
ri
hi
te
ku
limpio,
y uuaa . A y e na n a ch ch o
tendran pa ha
si ch
si li it ba ha
yua, T ra ra du du cc cc i6 i6 n ci
ci l e e nt nt e er
ti e st st a C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h ca nd en
ih
51
Toro
lt
neje
onaka Ii sf
rofi ro fi suwe suweka ka li
hice
till
jiti,
namun
ku ja nili nilipa pa keni keni
in li iyen iyenal al mpa. mpa.
stab stab
solo solo ni r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : re ci
er io C le le me me nt nt e al
ca iv C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i ac 6n
In
ih na
il
li
ic
iy nali nali
wika wikawa wali li kipi kipi riji rijima mala la siguieron;
echi echi chom chomal al
Ii ku riwali
ku
kipi kipi riji rijima mala la Ii
eeti eeti ri imal imal
rn
ulip ulip ra
ea
Ii
japo o'na
r.
F el el ic ic ia ia n
M or or e
T ra ra d c ci ci on on : ci
io C le le me me nt nt e
ca ru
ta
ih
u ah ah ui ui ch ch i io
S5
Chomali siruame 'I Ayer Ayer andu anduvi vimo mo
ldlii ldlii bu'i bu'ili li rile kori korili li an alii akebi, Iibo 6r wi roja rojari rili li huku huku i,
hall hallam am li
en el
arri arri
un
muju mujubu bui, i,
paro por la otra otra
se fu eorriendo. AI
estaba
in teti teti Weni We ni orno ornona na ku simi simiye ye ke me'a me'asa sa
otro otro Ento Entone ne
subi subimo mo
disp disp re seis seis veee veees. s. entonees
nida nida
de Serv Servii ci ci o
'Ira 'Iradu ducc ccio ion: n: Dire Direcc ccii 6
Educ Educat atii vo vo s de esta estado do de Chi Chi h hua uah hu
Clem Clemen ente te Cruz Cruz Huah Huahui uich ch
Gene Genera ra
de Educ Educac acii 6
l ndl ndlgc gcua ua
l\Iulaka
Mulaka
sa;
un terreno
ib jiti me'ali
inaria
rala ralamu muli li sili siliam am
apan apania ia
wich wichiw iw
niil niil jiti jiti
to
ka olal olal just justis isia ia sini sinibi bi ala
ra'i ra'ich chal ali. i.
10 nombraron nombraron
ti sf
ku ro'i ripo ripopa pa wipi wipiso sopa pa ro'ina nama ma rnap rnap chiy chiyol oli" i" ayenacho je anil anili, i, "tas "tas ire walt walt baji bajisu su bata batali li we suwi suwi sunu sunu jiti,
10 tesguino, ernborracha
nata". iec iy ri
"S las vacas "E
ii
ip
compatieros.
it leewa leewa 0v
ip almH almHwa wa
tarahumares
basa basara rala la
tia. tia.
0va por azadon azadones' es''. '. da r vi vi ci ci o u ca ca t v o d e e st st ad ad o Trad Traduc ucci cion on Clem Clemen ente te Cruz Cruz Huah Huahui uich ch Dire Direcc ccio io ener eneral al de Educ Educac acie ie Indf Indfge gena na
ih ah
59
nika ra'icha raramuli je ik
a'ic a'icha ha iw
alam alamul ul
platicaron o s a ra ra hhuu m ar ar e
t,
'i
ap
habe habe bach bach pi eili eili
Lostar Lostarah ahum umar ares es qu vivi vivier eron on hace hace much muchos os alio alio daba helaba plat platic icab aban an qu el ai ucho ucho po es sufr sufrfa fan. n.
asime asime la ayen ayen su i. inia inia ay li nsua nsua noka nokaya ya ruwa ruwa kore koresi sima ma simi simiri risa sa icha ichaya yaru ruw~ w~ sopo sopoli li ines inesa, a, mich mich rna, rna, rnap rnapil il we sawa sawara ra us omaa omaana na awic awichi hi mapu mapuyi yiri ri roja rojaka ka ules ulesul ul sine sineam am namu namuti ti Ii alub alubsi si Rala Ralamu muli li we uapa uapabu bu riwa riwa ules ulesul ul kulf kulfwa wame me sawa sawala la roja rojaka ka ulub ulubsi si siwa siwala la mula mulaka ka Ii na napa napa_b _bu~ u~ ~iko ~ikoli lich ch pe ja ri si aa biti bitieh eh pe asta asta nw sa a~ Ii roja rojana nasi si ri pisa pisach chi, i, rn baki bakich ches es pe okaa okaa sunu sunu rnuc rnuclu luii iika ka batu batu riwa riwa sawa sawa Ii siwa siwaka ka Bchi Bchiri rika ka nas6 nas6wi wika ka niwa niwa riwa riwa kobi kobisi si li rime rimeke ke sf
ob erva erva la
st ella ella
la luna luna
uand uand en la pl ntas ntas
arte artes, s, co en ea de ncin ncino, o, el resn resno, o, el madr madroi oiio io dema dema plan planta tas. s. ostar ostarah ahum umar ares es junt junt ba la hoja hoja nuev nuev el resn resn de ncin ncino, o, la lore lore de adro adroii iio, o, de la espi espiga ga de ai de pues pues la al cena cenaba ba en 011s 011s de barr barro. o.
Cuan Cuando do lega legaba ba su casa casa ocia ocia la hoja hoja la exte extendia ndia en la laja lajas, s, cuan cuando do stab stab se as le las ';flores. Asi zcla zcland nd hada hada el pino pinole le la to till tillas as
·-5:
A mu mu lf lf o B us us titi ll ll o id r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : Dire Direcc cci6 i6
M ol ol in in a
ic os C le le me me nt nt e
Gene Genera ra
a titi v
ad
de
li ua
C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h
de Educ Educac acio io
Indi Indige gene ne
61
'/
C h a b e r a c h ar a r am am e
oq pirei
si
rn
am ti
chiy chiy
ir li No sabian Hoy
mach machil ili, i, echi echiri rika ka al janf janfli lika ka pire pireil ili. i.
traten mal.
kuruwi kuUi chabochi.
M an an ue ue l j ar ar i ad ci Dire Direcc cci6 i6
-.
62
p in in o er ic
at
Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6
el
ta
Indf Indfge gena na
Rejoi natame Bi ejow ejow ke napu napu ba'w ba'w iy6n iy6n ch bete beteam ame. e. in aw si ir n6eh n6ehar ar asia asia ch bire birena na anim anim rn kabe kabe simire. Atore Atore ta chaw chawtc tchi hi kobi kobisi si napu napu boec boechi himi mi lol< lol
E I h om o m b r e n te t e l g en en t ho u~
aen ue un.d un.dia ia bu ca trab trabaj aj
di lejo lejo de ahi, ahi,
~lIa ~lIand nd ya hab~ hab~ cami camina nado do un buen buen tram tram s~n~ s~n~~m ~mmo mo st mism mismo: o: "Voy "Voy bati bati pino pinole le neon neontr tr6; 6; ey
nsa~ nsa~ro ro
pe
habt habt olvi olvida dado do Ento Entone nees es se'pus se'pus ee
qu esta estaba ba sb
0t os hast hast ce raba raba lo ojos ojos bo
la
Id "y cuan cuando do stab stab a.tr a.tr g~nt g~ntan ando do Ie pegu pegu co un ~pa ie Ir to .. on preguntar: oso? tt 10 mate. ,0507
';d" YoImherito10 IJO
yy
om Reco Recopi pila laci cion on
Dolo Dolore re
Batis Batista ta
Direc Direcci cion on Genera Genera de Cultu Cultura ra
Popu Popula lares res
65
..
._..
-_
..
..
f.
.*
Gupa
anire anire a'na a'naba baka ka
Lo
ara kUru i: "W mu chi'nag sikisa ar kUru
re".
YI
ic emu
AI
otro, dijo:
ga'ra Ire ra'rama". Bire towi
batallar
l G I , napu
guardado, :orque te va
cuando te
andar
mueras, guardas, Mande
pedir
entregarlos. kechi gu'p gu'paa aara ra mutu mutulG lG wiri wiribo bo
napu gona Echi Echi re
ono, neje anir anir
cuantos eran. l1ev l1evar ar pelo pelo
de erro erro
entregarle otro otro
cabe cabell llos os
cabello~.y acuerdate dijo Asi dijo. Reco Recopi pila lad6 d6n: n: Dire Direce ceio io
Dolo Dolore re
Bati Batist st
Gener General al de Cult Cultur uras as
Popu Popula lare re
67
66
Un an ma
Bile namuti li
il il
ip ja
~e
en Ih
~~~l
rejor we majali
u.
ie Rona Ronasi si Ramu Ramusi si Kuru Kurusi si du d e e s d o d e Chihuahua nida nida de Serv Servic icio io Trad Traduc ucci ci6n 6n Clem Clemen ente te Cruz Cruz Huah Huahui uich ch irec irecci ci6n 6n Gene Genera ra de Educ Educac acio io Indf Indfge gena na
i l li t . . . . il'i~1 111!11
iJ
'f
E I o s o que
uk chiyoame
Oj
'1·1 !j
:i
\1<.
,i
yua
'II':1
:1 1 .1 '
ta ti
oc eris eris
we se~n se~n~t ~t~IG ~IGlr lr~~ ~~al al OJI ~n
r-
Ii
oji rnapu
I'JI
eril~
lil;I'i
~ . ' . '. ' .
\1'11
~l~
Ii ne sapu sapuka ka kn masila
il Ijll',
ruwa ruwa kipi kipi biti bitich chim imi. i. ema
'I!i
.. It ne
ilill I:~
I:
ri
raie raie a. jare jare rala ralamu muli li
~~:i~:~ :1~~:~
i:
d~~ad~~n
~. •... •... corr corrio io para para '.,
tiro la pied piedra ra
rapidamente
io
Sl1
,~
II~
l!
platic ican an algu alguno no sf plat
1'1'11 '1 1' :1 I"
'II~ il
ad de
tara tarahu huma mare res. s. er
io
ti
e l e st st a
hi
ua
r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : C le le me me nt nt e C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6 Indi Indige gena na
:
!1,'11
71
El tej6 tej6
Ta batu batu in
tu
10
Ii
por 10
aman amanec ecia ia
ens6 ens6
"m jo
omer omer
re aeua aeuajo jos" s"
que
ku
ir al
in
lm
id i ci ci o uc ti el ad r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : C le le me me nt nt e C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Educ Educac acio io Indi Indige gena na
Ch
ah
73
plat caro caro As! plat ti
ia
ik
aw la ruwa ruwa
os anci ancian anos os
tarahumara. Planeaba comerselo, pero llego
ia aro
hombre
mawiyaka. nu da
az
er ci Traduccion: C le le me me nt nt e Dire Direcc ccio io
es c at at i C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h Gene Genera ra de Educaci6n Indigena
d e Chihuahua
75
I1
'I
pequ pequef efio io paja pajaro ro
T a a c h u lu lu w f chul wi raic raicha hala la Ii bile Bile ta chul
I. '!
'I ta
jiti,
jl
ja
!'Iii "1
loche jiti,
rowi
le
'II.!
chul chuluw uw
ke muku mukuna nali lia, a,
ir
pluma. -Asi
1:,'
,:1I
jo
,I!;~ '1
lit
C ru ru z N ev ev ar ar e
.!III
id r ad ad uc uc ci ci ou ou :
,,1:1111
i re re ct ct io io n
O rp rp in in e er io C le le me me nt nt e
e ne ne ra ra l d e
c at at i C ru ru z
ad
ih
u ah ah ui ui ch ch i
d uc uc ac ac io io n I nd nd ig ig en en e
i~
,I,il' ,illill 'Ill
III
!;~'~I: ll! l
"I
77
Basachi
Ic
iyochi
comersela, Ii
Ie dijo dijo
Iitaa
charco. Tere Teresa sa Arvi Arvizu zu Cast Castil illo lo id r ad ad uc uc ci ci 6n 6n : ec io
78
er ci C le le me me nt nt e er
a titi v ad C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h a ci ci 6
de
ua
ge
79
11 I(J, I(J ,
Ibu
,I,~ Ii
jeane
'il
anim anim kome komea. a.
'I
r
•
,
.d .p
_
'i :\
~l
11
,'I;: ~Ii, 'i"r i,
echi echi basa basach ch ij
Iimasi masili li Echi Echi basa basach ch na~e na~ebP bPal al bile bile '1'1e '1'1e (i
corn corn rs lo
ro
rr go
Yco
:'il\I' ') II I,
Rosa Rosa Veli Veli Dire Direcc cci6 i6
Cruz Cruz Coro Corona na Gene Genera ra
de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
Iyochi
olachi
Sine Sine rawe rawe il iyoc iyoc ne bi'a bi'a imil imil lo he Ii ke riwa riwali li ko'w ko'waa aami mi li we loch lochea ea bu'i bu'ili li mapi mapili li riwa riwali li bile bile olac olachi hi ch ol ch toya toya ru'w ru'w ta keso keso ne ripa ripa ok6r ok6ril il wili wiliba ba ru wa Iij nila nila ru ta iyoc iyochi hi wemi wemi a'y6 a'y6 muje muje nije nije naki naki kimi kimi wika wikara raal al bayo bayoam am Iijerik jerik wika wikara rala la ruwa ruwa la hi rak, rak, ra li ta es ichi ichila la ru rile rilean an ap on tf iyoc iyochi hi Iiko'al Iiko'al ru echi echi ke o, iyoc iyochi hi
'l,il ,,'I.
el uerv uerv
Un~fa Un~fa un orra orra se Ie anto anto mu temp tempra ra porq porque ue tema tema hamb hambre re er no nc ntro ntro qu co er rv .s PICO
0a ento entonc nces es Ie dijo dijo
es vo ta su ve EIc ervo ervo em ez anta anta lcra lcrac,cra c,cracl cl es omi6 omi6 ques ques reme reme io su harn harnbr br
Ie cay6 cay6 eI
Javi Javier er Moli Molina na Bust Bustil illo lo
;",1
id r ad ad uc uc ci ci 6n 6n :
'~lJI i,llll
Dire Direcc cci6 i6
:.1,1.!~"
,I':I~
':,~
Id'l!
!;I,,!
La zo zorr rr
82
er io Bd ti e st st a C le le me me nt nt e C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h
Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6
Indf Indfge gena na
Ch
__
.... _
Rowi
._-_.
El conej conej
taa kochi
vi ku oy si nala nala ia
usiki
li
10
ha iy ku toye
Anto Antoni ni
Arme Armend ndar ariz iz
10 10 eocieran
Bust Bustil illo lo
ad er ci E d a titi v el es ad Trad Traduc ucci cion on Clem Clemen ente te Cruz Cruz Huah Huahui uich ch Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Educ Educac acio io lndj lndjge gena na
de
ih ah
K u l m a k u ac ac h rilea suwi suwika ka jaru jaruma ma rilG anil anili: i: al je rilG lu
ti nat
in
contestaron: -5i,
je
wich wichim im6b 6bac achi hi
niru niruam ami. i.
ll
le
animates debi debian an mori morir. r.
id io ti T ra ra du du ce ce io io n C le le me me nt nt e C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Educ Educac aci6 i6 Indf Indfge gena na
Ii!'
86 lill
ah
Bile rejoi
ho br casa
sine rileaye iyena
il
raja rajaya yaru ruwa wa
llama sa
muki
Ie dijo dijo batuka
Ii
Ii je
lumbre dormir.
ruchini
ke bile
ni'ochia
niilake
la muje mujer. r.
ninguna. Le respuesta.
vio aliruli
.,.:_',
. _ .
rosabali,
echirika
heche
el
nt nc
Ii
busc busc
kipu UPI ra
er
an el
ralt ralta. a.
J ua ua n
C as as titi ll ll o
ni ad Traduccion:
Dire Direcc ccio io
i)
90
o nz nz al al e
vi io C le le me me nt nt e
c at at i e st st a C ru ru z H ua ua hu hu ic ic h
Gene Genera ra de Educ Educac acio io
ih hu
Indi Indige gena na
91
Kanoko
El giga gigante nte
ii
te
jare jarean anar arni ni rich richan an anel aneliw iwa, a, nos
hl
Ii
lo it sefu La mato, 10 as se 10 comio. Sati Satisf sfec echo ho desp despue ue de la comi comida da se puso puso corr correr er la bola bola 10
nijea r u w a ku ruwa Ii giga gigant nt
preg pregun unto to
-Dye,
ku
it aneliame.
Asi
casa casa cuan cuando do ib po el cami camino no le doli doli much much el esto estoma mago go no ud mas. mas. squ el mj er de hili hili ot llam llamad ad
giga gigant nte. e. R on on a i o R a u s K ur ur u Unid Unidad ad de Serv Servic icio io Educ Educat ativ ivos os del estado T ra ra du du cc cc io io n C le le me me nt nt e C ru ru z u ah ah ui ui ch ch i cc on
er
a ci ci o
de Chihuahua
en
92
93
Rayenari cho'isaa chec ch echo ho sine sine
'I
Bire Bire rejo rejo
uk ri
cher cher me
raramuri
din' asi: 1t'1l(,1"
ka mapurega (.
IiIi
il
,II,
ku mochfsima,
mucho. van volver
o'wi o'wi hira hira we ku ku akami najitama. Mapu it
Ys
le
:I!I
it en la casa casa revivir.
'Ii:! ,I
nokimea chi
"I
i!
ii,
ku
ku
il ;!
Ii
;1
..)1 'I
Reco Recopi pita taci cion on Dire Direcc ccio io
Dolo Dolore re
Gene Genera ra
Bati Batist st
de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
L a p a st s t or or a
Tewe Tewe nese nesera rame me
01
1..1 lIii~a St'
ie girisaa
it
tewe.
siir ku siir
biti biti hi
Ec
buscaron. IJO:
ku
ig a' hi
aj nito nito
irir iriric ic
st
ir
ml
juanito
ne
cerro. SI
"T
al
Cuan Cuando do lIeg lIegar aron on dije dijero ron: n:
donde
k07'
wa ia ru rusi rusiwa wari ri ia
iirn iirn
ma ugit ugit
ta as
97
ru sipa sipabu bua, a, 'Iewe ko Reco Recopi pila laci ci6n 6n D ir ir ec ec ci ci 6
Dolo Dolore re
G en en er er a
Bati Batist st
d e C ul ul tu tu ra ra s
P op op ul ul ar ar e
Relatos tarahumaras
10 t cr cr mi mi n
d e reirnprimir
la Direccion
G en en e a l d e u ltlt ur ur a o pu pu la la re re s l nd nd ig ig eu eu a d e o n e j N ac ac io io na na l a r l a C ul ul tu tu r la Arte Arte Cll
i ce ce nt nt e
u er er re re r en cl
0S a M ig ig ue ue l l zt zt ap ap al al a a , e s d e i ci ci er er n r e d e 2 00 00 2
c.v, 9 36 36 0