Relatos
Tlapanecos Ajngaa m~'ph~~
Lenguas de
Presentaci6n
la io para para la Cult Cultur ur
la Arte Artes, s, aS
lo
lo
Investigaci6n edici6n: Luci Lucila la ondr ondrag agon on Ja quel quelin in Arge Argeli li Vald Valdez ez
mayo mayo impo importa rtanc ncia ia Tell Tell
cri qu cons consol olid id memento poc
Primera edic edicio io
1995 1995 Primer Primer reimpr reimpresi esion on 200 Producci6n:
CONS CONSEJ EJ NACI NACION ONAL AL PARA PARA LACULT LACULTURA URA YLASAR YLASARTES TES Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re Indi Indige gena na
xpre xpresa sa
iv li recono reconocid cidas. as.
real realid id de
so iale iale
lIS0S
Dere Dere ho rese reserv rv dos, dos, 1995 1995 Dire Direcc ccio io Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re ISBN ISBN 968968-29 29-8 -851 5144ISBN 968-29-8519968-29-8519lmpreso
hech hech
adernas
cost costum umbr bres es soci social ales es apariciones.
lndi lndige gena na
Re Naci Nacion onal al de Bibl Biblio iote teca ca io
(obr (obr comp comple leta ta
en Mexi Mexi
ivcr ivcrsa sas, s, un simb simb lism lism
le
fndice
UI10
grafia ia eleccion de graf
sistemas ortograficos adoptados
du-ng~m~a' du-ng~m~a'gon' gon' r!jm~a
10 11
pais etnicos de pais tr
ti
lo
Rf n~n~xQ n~n~xQ
ba mbi'i di
16
~i'i!!.' tsgthoon'
EI venado venado
17
el chiv chiv
gillm~a tsi'bu
Ajngoo
14 15
18
19
SanchQ
E1Sancho Mb
mbi' mbi' yu
X~bQts X~bQts xtan xtandj dj Codo Codo on gana gana
Niebgs
27 30
31
lii~11
32
Nifios
33
MbQ numdif numdif La banda
34 35
m~'n m~'n maki makiin in
38
Nifios
39
kajn kajngo go-x -xra ra
Rfni i' uu tlacuache
tlacuache
xQw~ gill gillm~ m~
illm illm~a ~a ri
~~
45 Un cone conejo jo
la seno senora ra
Xtal Xtalit it gill gillm~ m~ rm~x rm~xt~ t~ GavilanciHo codo codorn rniz iz (agu (aguil iluc ucho ho
je el tigr tigr 48
G!!)'u
KhQw KhQw gill gillm~ m~ pabo pabore real al paja pajaro ro caba caball ller er el pavorreal
G~a' G~a' g~m~ g~m~
y~a'
I'dii-n Correcamillos
ll GugQ GugQ gajm gajm~a ~a tsf' tsf'bu bu La tortolita tortolita eJ chapul chapulin in Tsot Tsotoo oon' n' chivo
~g
el rnar rnarra rano no
Xtua Xtuaje je illm illm~a ~a g!!m g!!m 131onejo la zorr zorr
la
la palo paloma ma
NgQ'ts~ Tortuga
a'jm a'jma~ a~ xtil xtili] i] la gall gallin in g~ll1~a ~fi~'
1b
chij chijiu iuu' u' ~fi~
ie
X~bQ xtgnduu xtgnduu
~g
numu numu
!l1dil !l1dil gillm~a gillm~a tsgtoo tsgtoon' n' 56
58
82
X6
83
Ajngoo !ii~' i l l ! ! _ a indif' El tlacua tlacuache che el tigr tigr tf
~fi~' g ! ! _ j J l 1 ! ! _ 3
venado jn
Xo-u Xo-uig igi' i'
~b ts El bruj bruj
la gall gallin in Ts Tsakhi uu ['sk ['sk
84
88 89 90
91 94
95 98
lo rnar rnarra rano no
99
Relatos Tlapanecos
Ajngaa e'
An~'16'.Nakhi Nakhi xu'kh xu'khuen uen
Qn! tsi i'du i'du-n -n g~m~ g~m~
este 'ggn', ikhiin
ja i' ni'khugn.
~a i' 0 < 1 - ni'd ni'd
Tsf[' Tsf[' u- ra
barn barn
['du ['du-n -n a'di a'di tsig tsig
najmaa
xt bu aj hamb hamba, a, yaja yaja re Q, gati gati ya aiiu aiiu xt ga'o ga'o i' ii ii huen huenma ma ra'k ra'kha haka ka ra'k ra'k rn je ra'k ra'khi hiin in uani uaniim im nijm nijm mj da'k da'kho ho r~ ldl~ ldl~ suan suan anga angaa. a.
nt nces nces llo to avia avia ra Llego un di il otra. semi semill llas as prod produc ucia ia bast bastan ante te
orejon.
stre strell ll s. SlI
eiotes, ayoc ayocot ot
frij frij le troje
de
asti astill lla, a,
ilac ilac yote yotes, s,
pi ia
espi espinu nuda da
mien mientr tras as
11
mbaa mbaama ma
ritsifi ritsifi juij juij
o- ifia ifiajo jo i' u-
anga angaa. a. !ndQ !ndQ
i'ch i'ch iu a' ho it!! it!!Xi Xii" i" nari'I"i xaxtug, Ru kh gn ndi' ndi'yo yo gQn' gQn' hang hang iji' iji'na naa. a. Jn onig! nig!,t ,th! h!!_ !_!! !!n! n!mb mb tsig tsigu, u, mi !ndQ !ndQ naya nayaxj xj ri Im'i Im'ija ja iya~ iya~ xado xado ['du ['du-n -n id i' gu ix ['du ['du-n -n ra rn ja ig ja ta o, iu Qnj ni u'du u'duta ta ag auun auun axtu axtu [' -n id ndi' ndi'yo yo [' -n rfna ha axtu axtu ra.j ra.j go ni i' ulln ullnrn rn ni gn oQ iy asnd asndui ui ug agu, agu, xo ik i' andu anduiy iy agu, agu, as umis umisku kuni ni nakl nakl n; mb maja maja ruth ruth ja ii ni khug khug ra'n ra'ngo go ndll ndlllY lYU! U!!ag !ag ndi' ndi' x(I' x(I'g~ g~ i'du i'du-n -n ik ao axtu axtu .A'k .A'khu huen en itsi itsirn rn ts du ba itsi itsi
muy llena it
afio
espio: miraba
credo milpa. Sll
confor orme me avan avanza zaba ba el, pero, conf
in
Sll
ik
i]
in
iu nijn nijndo do nakh nakhu! u! e'ne agu. Xk a'ni a'ni igi' igi' uu !,du !,du-n -n waji waji u, kajn kajngo go nijn nijn oo nakhug ts ts!! ts!! it ~k 'gqn'.
lk ri n~t! n~t!Yu Yu
jn ts ri e' engi engina na
i' u-
itsi itsikh kheg eg xa tuu. tuu.
negras humeadas quernadur duras. as. po las querna
po
hoy,
cuando
luna EIc
Stl
tl xtao xtao
!'dl !'dlin in
correcaminos. Abad Abad Carras Carrasco co Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
Ri Nan~
Ni ua gusi gusian an mi ch v' g' inuu inuu aest aestra ra La re ti Wamb~ ru'khuen nigu niguwg wg 'xg'n 'xg'nipc ipct's t's i' chixQ' go'oo macstra La re ti g, ip oxg' oxg' maxi maxiiw iwi, i, nisian Wamb Wa mb ni khue khue ra ni ua lt axQ' axQ' ix ig!! ig!! r!!_ r!!_'k 'kh~ h~ xoma xoma't 'tsi si mbu' mbu'ji ji r~'k r~'kll ll!! !!_, _,ik ikhi hiin in fiaj fiajin in Chel Cheli, i, Xoch Xochit it g~m~ g~m~ Sele Seleri rina na nith nithri rigL gLIX IXQ'at Q'atsu su guxt guxtaa aa ya jam! jam! ~' U£ lh ndi' ndi'ji ji Chel Cheli, i, Xoch Xochit it ggim ggim!! !!_a _aSe Sele leri rina na Mb xugi xugiaa aa-n -n xu nitr nitrig ig!! !!a! a!!a !an' n'xQ xQ rixo rixo gu'w gu'w skue skue'l 'lg. g. Ya ri ithr ithrig igux uxq' q' g!!i g!!im~ m~.ar! .ar!!' !' h! rf ip oxo' oxo' ik aa Niga Nigajn jn
ba
kh
skin skin
l11i l11ijn jn g!!w g!!w~'aw ~'aw
tr I.aurentina
maes maestr tr
Veronica.
Laur Lauren entin tina. a. ta
ACh reve revent ntam amos os
coci cocier er
lo frij frij les. les.
Chel Cheli, i, Xoch Xochit it
Cele Celeri rina na
ix jamf jamf
ja ~r ma ndx! ndx!!u !u na Ru khug khug aj go rn ph nagu naguwa waa' a'xg xg mi'c mi'chg hg
nadx nadx
~ki~ ~ki~n' n'xQ xQ
POI'
es veni venimo mo
temp tempra ra Feli Felici cita ta
Brun Brun
Mora Mora
Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
Ana' tsothoon' X.!! X.!!bQ bQsi si ni u'ya u'ya ~fl~ ~fl~ mb i'ts i'ts ni oo mb mgju mgjuun un x.!!b nigufiii nigufiii .!!fl.!!'. .!!fl.!!'. Nith Nithan anmi mijn jnee ee gini gini jayu jayu rf mbu' mbu'ya ya .!!f .!!fi~ i~rn rnux uxna na g~m. g~m.!! !! ajug ajugn' n' nami namida da .!!' .!!'kh kh niwa niwanu nu mb wu xi .!!f .!!fi. i.!! !!'j 'jng ngoQ oQ maxn maxnaa aa mbaa mbaa tsgt tsgtii ii m~.! m~.!!a !anu nu(, (, m!!p m!!phF hF xQgl xQglin in tsinig66. jmij jmij ~b
venado
el chiv chiv
na pusieron encontrarl0.
lo
-iAh!
0ma
no
Sll
eonvivan to os lo
ue
acuerdo
fueroll
ve
arti artici cipa paro ro tr
cazar, Oigna MOTan Bruno Reco Recopi pila laci cidn dn
Abad Abad Carra Carrasc sc
Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
g.illnl~a tsi'bu Xk a' ii igi' igi' mbaa mbaa x~bQ x~bQ ~j ii tsi'bu inuu ina. A'khu A'khuen en i'than i'than-mi -minee nee': ': ::'M~l ::'M~lcha cha gag.!! gag.!!u.! u.!!nj !njQ' Q'~mbe ~ mbeeg eg tsi' tsi' u, aphu aphu tr mi inuu inuu ina. ina. nikaarata go'oo. go'oo.jam jam ni'thugn nang: A'khuen nikaarata t~aphi hi't 'tr< r
lo chap chapul ulin ines es chapulines Ie
llegar; ya
estaban lIs mano mano vada vadas. s. Io io ninguno.
=....
Na a~ma a~ma nana nana maga magatu tuwi wiin in tsi' tsi'bu bu
-m
tsi' tsi'bu bu
ll!k ll!ki~ i~li li:! :!mb mbaa aa Ja im aa tsi' tsi' ikix ikixii ii kua' kua'ni ni irnb irnbaa aa tsi' tsi' ngng ngng ndiy ndiy !!_. !!_. Xkua Xkua'n 'nii ii ni aa jmga jmga rata rata uw a, ~'kh ~'kh ~n it ik waji waji tat! tat!!. !. K~jl~g611i~l;:-ali~ tat!!, ga'yoo gachuun
petatillo, Corrie do li ec sita sita an
10 que ar
omer omer
110
niin niin !!_. !!_. ni a'th a'thu, u,!! !! mln~ mln~ ri ph gach gach un tsi' tsi'bu bu na rawffn, -MQ'gu!!_16' mbg'yaa-I than-rnijneg, Qni ts ln gIDm gIDm~atat! ~atat!!_ !_As Asnd nd nadx nadxug ugnl nl ru'k ru'kh~ h~ raan raan ~'kh ~'khu~ u~ nigu nigua' a'nu nu!! !!lI lI!! !! gu'w gu'waa aa nig6 nig6 ng!! ng!!iu iuil ilin in tsi' tsi'bu bu Mbti Mbtikh khaa aa ri nida nidag, g, ikha ikhaan an nits nitsj] j] ri ll1! ll1!!p !ph! h!i. i. gfdiin in tsi' tsi'bu bu tS gfdi ik aa ts utha uthagn gn Cha' Cha'ek ekQ. Q. Mixkua Mixkua niinii-ma ma xugf xugfin in !!ku !!ku nakh nakh waji wajiu! u!!n !n kajn kajng6 g6 mamb mambay ayuu uu mi'x mi'xnu nu!! !!
lo se X6ch X6chit it Brun Brun
(qui (quint nt
Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
grad grado) o)
ElSancho
Sancho Mbaa Mbaa x~bQ x~bQgf gfda da rnba rnba tSQt tSQtoo oon' n' ngfn ngfnaa aa nija nijafi fiuu uu r!!d r!!dii iiu. u. aa ts to ua aj !!ll !!ll R~ ta na tirr tirraa aa ts to tsii tsii kh ~n u' aa ta~. ta~. Mb mi't mi'tsu su nik: nik:!! !!ga gang ngil illu lu!! !! x!!b x!!bQts Qtsii ii'k 'khu hugn gn lkhi lkhiin in nixk nixkam amji ji iyan iyangg ggju jug, g, nigf nigfdu duun un ni'f ni'fi! i!!j !jmi mi iya. iya. Auun Auun-m -ma' a' rf na'w na'w!! !!a! a!!n !n iya, iya, !!'k !!'khu hu~n ~n i'th i'than an mbaa mbaa -! ol an ni rniu rniu e' ri aj Ja dxo', go'o go'oo, o, ikhi ikhiin in r~'k r~'khf hfin in ni'f ni'fi~ i~6Q 6Q iya. iya.ja jami mi ni tang tang!! !!iu iuee ee m(lj(m m(lj(m ndxaa ndxaamug mug Nik:!! Nik:!!a~ a~ragayu ragayu!! !! go'oQ go'oQ IdQnig~n IdQnig~n(i! (i!!u! !u! ikhfin ikhfin ~'kh!! ~'kh!!en en niguau niguauijm ijmag ag tSQtOO tSQtOOIl' Il' nixpa nixpathi thijnj jnjam am nixpa nixpathi thijn, jn, ~' ~n i'th i'than an ~' ul !! ro',
~'kh ~'khu~ u~ i'th i'than an ikha ikha x!!b x!!biy iy~: ~: -R~' -R~' lc ts !tia !tiaal all' l' tsig tsig fi wa iaju iaju!! !!n. n. ltha lthang ngga ga-m -ma' a' x!!b x!!bQnix Qnixmi mi !!'g !!'gul uli. i. Xoma Xoma !!'g !!'g niri nirigu gu ajng ajngaa aa m'igu m'igu'w 'w fiaj fiajuf uffn fn xo nigi nigi'n 'nuu uu ne'n ne'n illm illmba ba!! !!a. a. ~'khu~n wats watsa' a'aa aa x~bQts x~bQtsti ti'k 'khu huen en ne'n ne'n x!!b x!!bQfi Qfiaj ajon on Watr Wa tr lf aa nu ni !! ~' ii!: ii!: A'kh A'khue ue
niri niri'f 'fie iee: e:
-Nix"!!,!! nurnuu ri i' ag ts toon toon ne ia bawf bawf ts Sand SandlQ lQ !!'k !!'khu hu~n ~n na'n na'n rf tsej tsejrn rnaa aa jmga jmga nind nindx! x!!! !!!. !. Maph Maph r!!m r!!maj ajan an en ts Sanc Sanchg hg !!'k !!'khu hu~n ~n itha itha x!!bQ. ~'kh ~'khu~ u~ i'th i'than an xi!_ xi!_bQ bQia iajo jon: n:
ue an
alia EIho
re re res6 res6
rado rado
para parar. r. AI esposo esposo mujer. Feli Felici cita ta
Brun Brun
Reco Recopi pila lacl clcn cn
Orop Oropez ez Abad Abad Carr Carras asco co
-Nac -Nach~ h~ g!!x g!!xp! p!!_ !_th thni ni'a 'a than than geju geju!! !!_n _n'x~ 'x~bQ bQ tsig tsige' e' numu numu ri nixm nixmiu iu .!!' .!!'g! g!!i !ijm jm!! !!_a _anu numu mu rf tsej tsejma ma jayu jayu tsoto tsotoon on wa'tha!! wa'tha!! en x.!! x.!!bQ bQkajn kajngo go r!!_'khaimbaa x!!_bQmbi' mbi'yu yu Sanc Sanc inli inlim1 m1 uaji uajiuu uu gQ ~' iiu' iiu'ti tin. n. i'
Qgeju Qgeju~n ~n Xkua'nii wanbg ajng ajngoo oo x!!_ x!!_bQ bQSI nik~ nik~ xuaj xuajiu iuun un [wiin x.!! x.!!bQ bQja jamfts mftsi' i'yo yo
tsaa tsaa fiaj fiajuu uu ts Sanc SanchQ hQ
----~~
"---~~ ~~
Una ba mi tsu, tsu, ni mbaa mbaa ~bQxu ~bQxuay ay angg anggju ju ndxa ndxama ma ~'ph ~'ph~a ~a N!k~ N!k~ g!l. g!l.im im~a ~a ~'gu ~'guii iii, i, mbi' mbi'yu yu Nieb Niebgs gs 'GIl n~nggjuee n~nggjuee ndxama g!ti g!tim~ m~a~ a~ ~'gt ~'gtli liil il fd niru niruij ijng ngoo oo mbaa mbaa x~bQi't x~bQi'tha han: n: ie ~'khu~1l nindxa'oo idxu idxu x~bi x~biy~ y~ g.il g.illm lm~a ~a numuu ~'guii: ra im
~b
n!!mbiY~'.
rita ritaba ba
i'
ln
id "N Niee Nieebe bes' s';;- ra kl;a kl;a na~a na~a;n ;n fiaj fiaj !! u'kh u'khue ue ro :_ Tsfn Tsfn£' £'n( n(~ux~b ~ux~b tsu'khugn mangaa jtin -I'than nana, -=-A -=-Ata tats tsff ffia ia rawa rawaan an -I't -I't an nija nijarn rnfn fndu duu. u.
qu
mismo:
Ndaa-=ma' rf l~i'th l~i'th('! ('!!11 !11~'guil ~'guili. i. Asndo Asndo idQwambo Ilin Ilingg ggju juee ee ndxa ndxamu mug, g, nik~ nik~a~ a~la la Xuayii, ~'khu~n niga nigatu tuwi wiin in ~'gu ~'guil il nixn nixnug ug.j .jam am nira nirax! x!!! !!!: !: rf asnd asnd ~'ph ~'ph~a ~a idiw idiwii iiin in fiaw fiawaa aa o' Ar thun thun b~oo b~oo ti uath uathgn gn ltha,;e nduu nduuun un gajm gajmia iaa' a' tsu' tsu'kh khue uen, n,
nana nana asnd asnd
er on
ve
apar aparec eceu eu su aman amante tes? s?
Qts
ee ikuj ikujmj mj fiau fiau
un
ma
tat~ tat~ ni mi
bgju bgju
pregunto: Ave lo
hombres gritandote SOil tu aman amante tes? s?
al mismo se desmay desmayo, o,
!g jnga jnga m1Cu' m1Cu'wa wa iaju iajuii ii raxkua raxkua'n 'nii ii nigf nigf'n 'nuu uu A'kh A'khue ue wats watsa'w a'waa aa x!!_ x!!_bi biy£ y£ e'ne e'ne X£!b X£!b fiaj fiajon on jam! jam! watr watrax axif if na n u m u u nixnu! nixnu! !!_'gu !!_'guiii iiiXom Xoma' a' x!!_bQ x!!_bQ tsu' tsu'kh khue ue niri niri'i 'iia ia =-Ni =-Nixn xnuu uu numu numu ri nakh nakh nika nika gi lmi' lmi' 'ph! 'ph! _a g
la
habi habi
que
pasa pasado do
muje mujer. r. EI ho br
dici dicien endo do
cont contes est6 t6
"Nie "Nieve ves, s, Niev Nieves es". ".
siguiente:
am
an 0qu
testigo.
vi
Si
IU
qu vend vendia ia Yes
110
-~~~ -~~~odos odos co gana gana ba mi't mi'tsu su
iwii iwii x~bQ x~bQ tSI xtan xtandt dt in
nday nday o, mijn mijn rauu rauu ID'Q ID'Q wefi wefi ne'n ne'n i' hu inii inii jm rn Mbaa Mbaa ni't ni'tll llan an an
ut an
fj e~ ri
math math niwi niwiii-n. n. Id rf wamb wamb undaa ndaa '1 i' ig jugn jugn 'khg 'khg niki niki x!!u x!!u!! !!n. n. g-a' g-a'ne ne mQ ~'ts ~'tsol olO' O'
no. to
te
hambre,
rno'pholo'. ii mQ'pholo'. !mb~ !mb~ wats wats xugf xugf!!-Il Illl llij ijan anuu uu ~'kl ~'kllO lO mikh mikhuj ujma ma ri ph
imba imba thar thariy iy~a ~a idxu idxu
xt uduu uduu
corn cornid id ". To os estu estuvi vier er te
ae er o.
Se Fabi Fabian an Mora Mora
Gale Galean an
Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
~t -Nuu ~nila' ~j~n.lli£n ba ajngaa ri igin iginuu uu rnba rnba x~bQna x~bQna hi waji waji xuaj xuajin in Mi uiln uiln N!ke N!ke ajmi ajmi mb iyan iyanga gawe we', ', ~' hu~n hu~n en wakh wakhii ii Qri nak(l!!. ~'khll!: naminuu gllenuu, wala wala niya niyaxj xj 1' ~bQ' ~bQ' njjngo-xtiga~.
cuento
ja
que Ie paso
haee
que noehe. Leon Leonil il
Mora Mora
Reco Recopi pila laci cion on
Lopez Abad Abad Carr Carras asco co
t.
Mbo numdii
L a b an an d a is
igue igue Brun Brun Or pe a, ik aa xtaa xtaa nand nandiy iyuu uu ts!! ts!!d! d!!u !u X~bQ X~bQJl Jlld ldfi fi Tat! Tat! tsu' tsu'kh kh en na'n na'nji ji aj ~n', ~n', ikha ikha ri ad
se
Xoma'
ii ja ulii ulii kh~; kh~; i'
~~' l. x~aj x~ajen en Xk a'ni a'ni ni kh
jU! ,. Xo-; Xo-;"a "a buan buanuu uu tS nusn nusngu guti ti
ragj ragjrn rnbu buja ja
s:is s:is:n :nni nigu gua' a'da da
rnun rnundt dti, i, xu'k xu'khl hlls ls:n :n-m -ma' a' mang mangaa aa muts mutsj] j] tikh tikh
mb awan awan ~b ajua ajuan' n'
tsll'klllls:n. N a n e X I mba witsuun gQn' nens:-gajm~ nens:-gajm~ mbonundH.
if
Ndaw Ndawif if mbi' mbi'yu yu
,k Aure Aureli li
Desp Despue ue ensefiarles
vino vino Ull lo musi musico cos. s.
maes maestr tr Garda.
olan olan
el Ia comunidad.
ib
comp esto esto Ha comp ta
olan olano; o; wa ba ru khue khue
fuer fuer a"
Ili'kh;tata Epig Epig~e ~e i~ Sola Solano no on alez alez.l .lkh khaa aa tS tat! tat! Epig Epig enio enio s:ji s:jio' o' ts maph maph nlsk nlskuj ujji jiin in ujuu ujuull ll ts mund mundii ii ra.f ra.fkh khaa aa Ti lk tata tata ib ix tsia tsiakh khg; g; ri ~!!g ~!!g :x ajmu ajmu na uaje uaje geji gejio' o' Mb 'a ajrm ajrmiu iu ri e'ne e'ne muj( muj(l! l!!n !n mi'tsu su niwi niwiin in mba xiig xiigii ii ts undl undl na jafi jafiii ii Mba mi't Gu rrer rrero, o, lk ii igoo igoo ts nund nundii ii gu gajm gajm i'wl i'wlin in xabo.
enseno
la vari varias as piezas.
tu la ellaI ellaI ir
programacion. Aba
Carras Carrasco co
!' g!!u g!!u!! !! ijra ijra'I 'Iin in as do iriY iriY amak amak ri riaj riajmu mu Nira Niratu tumi mijn jn ajmi ajmi x~bQ x~bQ.t .tsi si na uw na Xku~ Xku~m! m!fi fiaa aa ts(i'khu~n.
jmii jmii ij tat~ Ti ur io '1 mbi' mbi'yu yu "Esf "Esfue uerz rz od r" ik aa ru kh en ajmu ajmu A' j(lb j(lb ri ak ati) ati)'! '!!! !!!' !' jam! jam! idQ. idQ.na nawi wiyu yu ba ba i'
ja
ii
gj~' gj~'
Niiios
maki maki
bi xug~ xug~ ra xa ni lld1 lld1Yo Yo i' h~aI h~aIQ' Q' ja;n ja;n ~a ix xruajen, o6 daya daya ngin nginaa aa c hH hH i c hi hi lili n c hi hi lili n Wii 'gun A'kh A'kh itha itha ti huun huun -A'kho ra, a'kh a'kh reira reirata ta
-Xu'khQ
-Manguun'
de veni venida da sali sali
trafa un
hocico, A l l 1 1 ruido. nifios.
rix!f ndiYQQ.m b a
a 'a 'a bg bg '
lldiyo yo ~~ tat~ lldi ~m~n ~m~n
ta bi
vibora.
en r, vi un zorro-dedan. ejor ejor haga hagamo mo 10 siguiente niiio -los -los
Yo tarn tarnbi bi n,
mQ'Ilg'
~g~' ~g~'dx dxa1 a16' 6'
Id
~x
leer todo
to
10 ue no rode rodea. a. Al grem gremon on s. Fabi Fabian an Mora Mora
Cale Calean an
Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Abad Abad Carr Carras asco co
Xabo Xabo xtan xtandu du Iaki Iakiin in XlJg XlJg~'m~n ~'m~n
ba
Ilil'i Ilil'ig~ g~ wajiuu wajiuu Nixt Nixtaa aa rnba rnba x~bQt x~bQtsi si hu mixt mixtan an uu Mb mi't mi'tsu su xua, ~'khQn i s ! m b a larn larnet et iya. iya. I l ik i k i ! a g a ' tS tS ! ! na xua, nijnga gaa, a, n!g~ n!g~nl nll!! l!!lI lI!! !! go'oQ, a'khg ~'khQ nijn a'khg ni'thu ni'thugn gn
esposa: encontre un
a'guii]:
qu haci hacia. a. ru
na xuaj xuajen en ~'ph~a.
ti
xug~',Xta~
~.:.: .•..
SlI
asta asta en la actu actual alid idad ad Hoy
la Clem Clemen ente te Moss Moss Reco Recopi pila laci cion on
Porf Porfir irio io
Abad Abad Carra Carrasc sc
"::El Mb mi ts n~!! n~!!ti ti ~' x.Qw x.Qw ag ~n fy a' ue na atiy atiyaa aa .Q nara naraxu xu 111: 111:1< 1< ikhuun' ~ f Ak en i'th i'than an xowe xowe ikh~ -; ati. ati.Qw Qw~a ~a math math ri ~' x~'_ x~'_ = - A ; a n , ikh~ Tsiyoo Tsiyoo -xl ri ikhaan' X(lg~' A'kh A'kh £n ikha ikha jg igay igayuu uu nijn nijn ua an auun auun iyaa iyaa ~'ld1U£n warnbg ajngaa.
rio
Ie pregun pregunto: to: oc
-lPor este rIO. Cont Contes esto to el tlac tlacua uach che: e: rio?
te
te Feli Felici cisi simo mo Vida Vida Mora Mora Reco Recopi pita taci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
Ege gi lr
la pa om
gu
Mba n i u n n ix ix t mb ~~, 1, nixk nixkam am mbaa mbaa ri u, ,!!'khQ.ni'thugn:
-Naa idxo'. Rigu niri'ft~a. -Naka aga'ya ~ 'k ' k hQ hQ ~ g ~ n in in na n a 'a'a , a n ~ k u
i,
,'I'
j am am b a
, !! !! 'k 'k h donde vas? La palo paloma ma cont contes est6 t6
-i.A
is hijos.
l U Q . p h Q~~n. ri gi'd gi'dij ij iiiii
ikhtni nin' n' Ill~' Ill~'ga ga i k hM hM i l l m , ! !t !t i~ i~ x ~ na rig,!!gunitsu, kajng6 ikht gay~-ng a'khQ m!!xpitha!!_aI6'-n~. ~ ' k h u ~ n niri'o!!_arigu: maja j!!m j!!m a' xo', xo', -Phu maja ~ 'k ' k h n ig ig i d uu uu n n i a ju ju i n . P lu l u i m a ja ja n n im im b ax ax uu uu u
desp despue ue lo repa repart rtim imos os La palo paloma ma cont contes est6 t6
-Que En
id
ajndo Clem Clemen ente te
Moss Moss
Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Porf Porfir irio io
Abad Abad Carra Carrasc sc
codorniz (aguilucho)
Gavilancillo Ri on
~mii ~mii fiQ' fiQ'Qnrm Qnrmgx gxte te
NQ Qntsi Qntsigg gg
el
igun igunda da gavilancillo.
ike jmbiyu jmbiyug. g. ~'kh ~'kh ni'n ni'nii ii ~kui ~kuii! i!
,11.1
'I
[I
nlig nligm! m!!! !!,! ,! nigundaa, A'kh A'kh na'n na'nii ii maki makixi xi rlim rlim~a ~a lkhf lkhfin in g~ti g~tig! g!!_ !_a~ a~ ~'kh ~'kh ndfy ndfyoQ oQ-;" -;" nimb nimb ;:;' ;:;'i~t i~t rn~x rn~xag ag~n ~nf! f! na nigu nigund ndag ag numuu tsu'khq tsu'khqjuun juun fiQ'Qn tS ~'khQ ~'khQ ndi'ya ndi'ya~xt ~xtalf alftl, tl, numuu nang nangrig rigoo oo rjjm rjjm!! !!_a _a ~'kh ~'khQ' Q' ni't ni'thu hugn gn xtaliti: Akho Akho ri'f ri'fia ia xtal xtalit iti: i: =-Of =-Of.l .l iy~a iy~a jngo jngo mbayii, xugif fig!! ikluni nin' n' R!!'kha xo iklu ginu ginuul ulo' o' ngri ngri g' in Qo glfi glfi in!!' r!irn~ r!irn~ g~io'. g~io'. ik uunuun-;;-gm gm
rf ph mits mitsaa aa
rf
!!ng !!ngri ri ~'lo ~'lo inuu inuu duun duun
"E mu
onit onit
10
vio que 1g 10
dijo enconrro le dijo Ento Entone nees es co test test -lQue uest uest
comes, 110 bebo aire -lQue
it ugfi ugfi gu
ri ra b~'t b~'tha haan an j!!~!!'. Mbaxlji'Io'
me'kho.
tsim tsim maja maja guen guen
10que sone".
lt
10
el avil avilan anci cill ll qu
hi
10 que
ue ra
alto. iv
-pregul1t6
la codo codomi mizz-
rnuy
iYoo
li
nu ndo' ndo' ts
suelo acla aclara rast st
falta cosa cosa
il
que
Wanbara,
Se acabo, acabo, lJign3 lJign3 Bruno Bruno Moran Moran
Elmapache i' jm
~'kh ~'kh
:ue
it
nig! nig!!t !tfy fyaa aa raga ragaY( Y(I! I! asnd asnd ik
que, io
iw nimb nimbgm gmug ug ja'y ja'yug ug
mord mordi6 i6 tant tant id
jo
tSI
an ii
Ivo Xkua Xkua ni wamb wamba, a, lIll
su amis amista tade de As. termin termin6. 6. Fabi Fabian an Mora Mora Reco Recopi pila laci cion on Tlac Tlachi hino nolr lran an
Cale Calean an Abad Abad Carr Carras asco co A.C. A.C.
armadillo
rd
g!tim~a y~a' Y~a'
Ay
mg'pho holo lo t~'y t~'y ri mg'p
10
I•
Sll
y~a·. gaa' gaa' Ninguanuu mbabny~a',jami jami nami namifiu fiuul ul y~a' ra. ~'kh ~'khu~ u~ n!,k n!,kh~ h~ x Q h Q , niwa'xnaa Y Q a ' , nijafi nijafiu!! u!! ne'ne ne'ne =-Uuun. Niri' Niri'fi fi
xabo. nil~b!ye;',
f!~fin-fin fnii,
ig
ig ij
nik~
ga'ye£. A' hu imii imiiiu iu ra'k ra'kha ha mi'x mi'xna na g~rn g~rnQa Qa ajll~n' ga'ne x Qb Q b Q M b QY QY Q ' ~~ ~g mbi'i niwa niwa'y 'yaQ aQ ne'n ne'n x ~ b Q . niwa niwa'x 'xna nag, g, nija nijanu nu!! !!ja jamf mf ni'g ni'g!! !!!! !! A'khuen-rna a. ra ....-
mat6
Came Cameli li
Brun Brun
Reco Recopi pila laci cion on Tlac Tlachi hino nolt ltan an
Sanchez Abad Abad Carr Carras asco co A.C. A.C.
Gugo gajr gajrng ng
..La tortol tortolita ita
tsl' tsl'bu bu
el chap chapul ulin in
/-
GlIg GlIgQngr Qngrig igoo oo rnba rnbayi yi ra'ya tsig tsig m~kh m~khQ, Q, r(lk r(lkhQ hQ nach nach guef guefio io i'ni i'nii, i, i k ! ! ranujngoo mbaa tsi'bu, ~' hQ ndi' ndi' oo g(jg g(jg rf!k~ tsi' tsi'bu bu r~ki r~kixl xli: i:
vi salta saltand ndo. o. -Quitate,
chapulin,
coma porq porq te coma
naxkidxu',
Sf
jo ik !yoo !yooIQ IQ', ', m~ti m~tisi sian an rawa rawaan anjn jng6 g6 idxi idxirr-ch chaa aa ajmu ajmu ~'kh ~'kh ug nigi nigi uu J u _ ! ! , j6, j u _ ! ! ,
Sf
mitsaa aa Ph(1 mits
rasi rasian an k ht ht n n ' m g s ia ia n nakhu'.
b ai ai la la r
tortol olit it Luego la tort
ni's ni'sia ian: n:
cantar.
J t J _ ! ! , jet, j u _ ! ! , jii,
ga imba imba ji lo raan raan'. '. Nd um ri ~ts~ ~ts~fi fi '16' '16' ni'khq, ~k mamb mambax axiii iii'I 'Io' o' Iiaj Iiajuu uunn-ng ng --XC.'khQ-m<1' ga'ne th ik aa ra ~t!! ~t!!.r .r illa illa akhu akhu a, nu uu ri nj ixii ixii guerio.
-U'gua
mbi'i.
pele pelear arno nos, s,
ri
to
rama,
Skhll~~mits mitsaa aanj njar arni ni
tien tienec ecas as
tr
kuits kuitsuu uu
nimb nimbax ax!! !!(l (l!! !!nj njam amb~ b~ Fabi Fabian an Mora Mora
Gale Galeil ilil il
Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carra Carrasc sc
Tsotoon' ga jmag jmag
tj
-Mba -Mba mbi' mbi'ji ji ta rnba rnba tsot tsot on
-A
etse etse ts la
EI hivo hivo
la gall gallin in
gul,!!,a'khuen lg
xt ~x
iy
jm
Xti1 Xti1 nini ninimb mboo oo ri ni't ni'tha ha rf ni an gu
,!!b ,!!b
Xu'khugn-ma'
o'jo o'jo
tsgt tsgtoc ocn' n' Ru'khQ i'ni] idQ
ni uati uatiin in
iwar iwar bg aj ga
tilg tilg ni uanu uanu
gall gallin in
crey crey
rig~ rig~
eo la Reco Recopi pila laci ci6n 6n
an op Abad Abad Carr Carras asco co
g~ rnaa ~fi~' Mba rni'tsu A:kh A:khu~ u~ mbaa mbaa r~bQ r~bQ nig~ nig~l1 l1 m~xf m~xfya ya ~ii~', -;:;a~gua nde' nde'yo yo a'gu a'gu rnbaa ftdo ftdo mbii mbii Ta yo ra o m
!;
qu
estaba ba durmiendo un azot azotad ador or o r ah esta
ni'khj] nakh nakhuu uu r~bQ r~bQ ru'' ru''?t ?t~n ~n r2_b r2_b nixa nixaoo oo aju2 aju2_n _n',ni~ ',ni~a' a'la la go'o go'o rftbQ. niguanuu uu a'kh a'khugn ugn ni'tln ni'tlnign ign ~d mbii mbii Aii~' niguan
l1l2_xnaa' A:kh A:khu~ u~ ni't ni't an ft o:
quedo el azot azotad ador or
brav azot azotad ador or al brav personacque
cont contes est6 t6 if ala
nama'. Aii~' Aii~' nil<.!! nil<.!!gaya gaya iya' iya' l1iX l1iXl1 l1UU UUdo do xu'k xu'ku~ u~ on u'kh u'khug ug -m ni arnb arnb ajng ajngaa aa rf ~'
~fi~'
cienega=-. E I v at azot azotad ador or
se
Flor Floreu eucl cl
Vill Villan anue ueva va Fuen Fuente te
Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
Na urnu urnu ajng ajng66- ra ch jiuu jiuu afi~ afi~ mi'tsu su mbaa mbaa ~i'i~'nixk n ixkam amaa aa rnba rnba Mba mi't
tS!! tS!!'t 'tsu sun. n.Ja Jami mi n!!,g~nf wa ~kuiill ~fi~' ri wiph wiphii ii Kajn Kajng6 g6 i'th i'thu! u!!l !l
tsu'tsiin:
!y !w~a !w~a
ts !!
gath~n~
ts
Ts
encontro rnuy ij
al olib olibrf rf
ik tM
por eso
tu 110
~i'i~' i'thuun
ir
tt
tsg'tsiin. colibri al
8khu 8khu~n ~n igf' igf'di difi fin= n=mi mi igaf igafiu iu!! !! Naga Nagayu yuux uxu' u'kh khu~ u~~l ~l ~i'i~', rnboo nixf nixfne nee' e' nixp nixpii iith thri riga ga nikr nikrui uigg gg idxu idxuu, u, x o m a ' chjjiu chjjiu n!mb~t n!mb~tsr~' sr~' j!!bl, l, khue khue niw! niw!!J !J!! !!.n .n a- in j!!b ru'k ru'khu huen en Ik aa kajn kajngo go ra chjj chjjiu iulI lI ~fi! ~fi!!. !.as asnd nd xug~ xug~'. '. nindatigoo ~Ii!!" ~111~ rf nindatigoo e' xraa xraa chjj chjjiu iu!! !! rijm rijm gf oQ nakh nakhlw lw jhni jhni Ru'k Ru'khu hu£n £n kajn kajng6 g6 l1!_ l1!_ma maja ja lll! lll!!' !'n£ n£ tsi' tsi'ya yalo lo imni imni
venado.
tropezo,
rwnn,
y,
demas, Hipo Hipoli lito to Brun Brun Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Flor Flores es Abad Abad Carra Carrasc sc
Rf
EI tlacua tlacuache che jk j]
lo
ndQ6 tsin tsinga gaxj xj xQxtoo, ndQ6 rigo rigo
nda' nda'ya ya rf
el ma rano rano SlI
encontrar
xti1 xti1 mikh mikhuu uu
SlI
cu rp
Si fuer fuerza za
llin6jngoQ. XQW!:
i'tl i'tlni niun un ~ga. ~ga. ltl -i.A donde
i'tl i'tlui uiun un xowe xowe ll l'than xowe. -Ay~rg iape'tsolo' iape'tsolo'
Nigf'duun-ma' xQw£ ni ue ts gill gillm~ m~ ~ga, ~ga, ~' u£ nen£-mijnc£ iyanggjug, ~'khu~n i'than ~ga: -NathiyMl-mcl, xi nakue'tso mjdxgrngpe'tsolo', -Ee la mbQ' -I'than Qw~, Qw~, nadx nadxug ug ri nixk nixkam amag ag ni mgkue'tsi]. Mb~Y Mb~YQ' Q'ni niri rigo go xQw£ xQw£ niku nikue' e'ts ts g!!i g!!im~ m~ ~ga. ~ga. !mb~ !mb~ mi't mi'tsu su in6j in6j go mgku mgkui' i'ts tsi] i] gill gill ~a migu miguji ji]. ]. Nand Nandab abaa aa tsu' tsu'kh khue uen, n, Jal1 Jal11b 1b yax! yax! ~'ku ~'ku£n £n ndi' ndi'yo yo in ~' i' ii ~u ig ". - J ! ! I 1 1 U U jarni i~ti i~tiYa Yaa' a' raga ragayu yug, g, Xkua Xkua ni nd mb aj go xQw~ gill gillm~ m~ ~ga. ~ga.
ca te
el rnar rnarra rano no ·-Aquf ando ando busc buscan ando do co -contest6.
id
re
to
sin encontrar
Itl hicieron Va sa es
ad
marrano: vez ue coma coma ven para para invi invita tarte rte
Itl Ye
amigo. orri orrien endo do
Sl1
1111",
enso enso Brun Brun
sali sali Cand Candia ia
Reco Recopi pila laci cicn cn
Abad Abad Carr Carras asco co
Xtuajen g~m~a gumba ~g~
EI conejo conejo
mekh mekh anuu anuu jng6 jng6 mb mb tset tsetse se na n~ke n~ke ixpa ixpath thri riYa Yaa' a' xt ajen ajen watr watrax axii ii e'ne e'ne idxQ dxo' dxo' -Naa idxQ La zorra,
tat!'.
l'th l'than an xtua xtuaje jen, n, i'ni]. i'ni]. I'tha I'tha ~d
nariy nariy!! !!'m 'min inee ee
~g~, ~g~, jam. jam.
n~ke n~kee. e.
kr!g kr!gaa aa xtua xtuaje je wa't wa'tha haan an mb!!iu: naniaa dx6' dx6' maph maphti ti n!!n n!!nig ig!! !! e'ne e'ne - - " : N a a n!k naniaa
nani naniaa aa jun. jun. jngo n~k~-ma' mbgjuu ~da n!g~n n!g~nuyu uyuy,i'thuyn y,i'thuyn rydu ri na't na'tha ha
1' phti phti n!!n!guu'ja'yaa' me'-I'than
i'th i'thuu uu
rudt rudtiu iu
xu'khugn, tsaa tsaa x!!b x!!bQin Qindj dj ts 'khu 'khugn gn x~bQ mbij mbijug ug fia' fia' un mf rnij rnij du -Tsiyoojun, mbaa x~bQ -A~n
-Arathaan i'thijn iYo jun -I'than
n~nigy' i'nii.
~dee £g'~. -A!! -A!!11 11 xu'k xu'khu hug. g. M~'g M~'g ikln iklnit itin in m~gay m~gayoo oo mb~oo mb~oo In jn tsaa tsaa ~dee ~dee
de comerlo, ra
zorrito, al
tera terars rs
de esto esto
vuelta ta cone conejo jo di Ia vuel ij que tti. Felfcitas Felfcitas Bruno Reco Recopi pila laci cion on
Abad Abad Carr Carras asco co
'I jl
,I
'.'1 ,I i,
I'
khaa jmlin jmlinaa aa !k~.ma' khaa xifi xifi ra lkhi lkhiin in-m -ma' a' riga riga
ajen ~'kh ~'khu~ u~ nira niraxu xu mb_!!j(l xt ajen lkhuun lkhuun ta'fi( ta'fi(I(I I(I-Ni -Nirax rax~~g ~~g~. ~. ikha ikhaan an !'fi !'fiMi Mi', ', rnap rnaphu hu n~n! n~n!g! g!!' !' itha ithang ngju jun. n.
=-Ma =-Maph ph -A.!!11 ik ~g~, i'fi i'fiaa aa rnj' rnj'kh khua uaa' a' XIikhu XIikhuun un ta't ta't1( 1(Ju Ju -I't -I'tha ha n~ke n~ke maga magatu tuwi wiin in m!kh m!khuu uu Xoma Xoma xtua xtuaje je mboo mboo nixp nixpat athr hra' a'aa aa i n a . Xorna' ~g~ gu Xoma Xoma xtua xtuaje je nixn nixnuu uu xnga xnga n!!_ n!!_g~ g~l1 l1(t (tda daya yara ra'a 'a g!!_mb g!!_mb ~g~ ~'khu~ ~'khu~11 11 i'than i'than xtuaje xtuajen: n: -Asndo X(lg~' ~n~m ~n~mba ba uu ri a'ne a'ne !!iw !!iwin in rf njth njth ri rnap rnaplu lu n~ni n~nig! g!!' !' j~aa j~aa Kajn Kajng6 g6 it aa -ma' -ma' rf!W!!_ rf!W!!_<1 <1
gu ba ~g~. ~g~.
'".,-:,
la seno senora ra
i,
Xkua Xkua'n 'nii ii nirf nirfga ga nakhi wajiuu. Mbaa ml tsit tsitsi si l1a' l1a'kh kh xtua xtuaje je na'k na'khQ hQn~ n~.1 .1'k 'khu hu~n ~n l1!_ l1!_ga ga't 'thu hu!! !! mbal mbalii ii mats matsij ij tsi' tsi'ts ts(m (m N~"g N~"gua ua ni imbo imbo xtua xtuaje je ne ne tsi'tsun, nirrnajngugg'ng. xaxtuu uu Mi'chg nik~ ~'g ga'yoo ga'yoo xaxt
jarn jarn naxr naxrni ni gillm gillm~a ~a nakh nakhu! u!!. !. lkhiin niguatuun ak tn], tn], 1'kh 1'khu£ u£
i'th i'th
xtua xtuaje jen: n:
-Kha gu'do' illm~ na'u na'u mang mangaa aa Jam! Jam! nixn nixn(i (i!! !! gill gillm~ m~ na'u na'u!! !!n. n. Ikhf Ikhfin in nigu niguat atuu uu ma ga
dafiero,
frij frijol olar ar para para logr logro. o. Ento Entonc nces es
quedo
cera.
li
murio. Brun Brun
Tlac Tlachl hlno nolr lran an
xtua xtuaje je iy mill mill th
ni kh
cuerpo
elici elicita ta
than ku~' ku~'aa aan: n: g£ii g£iio' o' ro' dxo'. --01 than -N~n -N~ngu gua~ a~na na''--= -=-I -I than than xt ajen ajen-« -« Ar 'thi 'thiin in ni chaa chaa
in~' in~'
el jo
Reco Recopi pila laci ci6n 6n
-I't -I't an
i' h~ niga niga'y 'yoo oo ~' axtu axtu ikhi ikhiin in k~rn k~rn ja a~ n!,k n!,k ~a nig~ nig~nu nu!! !!u! u! go'o go'o nits nits a'eg a'eg
~' hu£n hu£n il
SlI
~'ld ~'ldtu tu5: 5: ndi' ndi'yo yo
~' ndel ndelg, g, Mbro Mbro'o 'o nik~ nik~xt xtua uaje jen, n, "ixn "ixnu! u!!g !g!! !!.i .im~ m~ iiau iiau!! !!n, n, ikhiin niguatuun najm najm iiau iiau!! !!n. n. -Kht! gti' gti'do do nakh nakhu' u'
fia'uun. --=--=-Kh Kh u'do u'do im Qo tsil tsil
na
iy
Mora Mora Abad Abad Carr Carras asco co
A.C. A.C.
ne
xt
indi
da ya ri m£ hQ Xu khll khll~n ~n-m -ma' a' ind! ind!i' i' !xkidx!!!!. ~'kh ~'khu£ u£ i'
an aa
ngro ngro oQ
n! ~n xuu' xuu' tuaj tuajen en ra ho indi india' a' Kajn Kajngo go il je id ndi'yog ra,
nigl nigl'd 'dul ulIn In-m -ma' a' nik~ nik~ raxkog, Xorn Xorna' a' xtua xtuaje je nigi nigi'd 'dgg gg niga nigayu yuu, u, xu'k xu'khu hu~n ~n-m -ma' a' indi indii' i' brak brakaa aa naga nagayu yu
tSQd tSQd!! !!!! !!xt xtua uaie ien. n. je
~'kh ~'khu£ u£l1 l1 nikh nikhua ua!! !!_ne _ne'n 'n in je
[ndj [ndji' i' i'
tr
in
esta estaba ba haci hacien endo do hambre.
donde andaba; cuando vi empe empezo zo corr corret et arlo arlo conejo se echo acorrer ig
mismo
ji
tu !!
ll
tu
e1 fi Reco Recopi pila lad6 d6n: n:
Abad Abad Carra Carrasc sc
Tlac Tlachi hiuo uolt ltan an
A.C. A.C.
Khow~' g.illln~a paboreal ikha N ak a k h w a j u u , ikha
ts pa orea orea
tsi khQw~' ra tsti tsti'k 'khu hu
tsi' tsi'ya ya
xkawi] skojoo, x o m a ' ~a
ts
xtig xtigfi fi !!ku !!ku xna. xna. i' ig iQ xoma' tsf paboreal ngtj ngtjyg ygg' g' ga'g ga'g ndxaa ru'khuen if j!!m! j!!m! maja maja wa xtfin ri e I - jng6 mitsaan jng6 niya niyaxg xg 'n xugf xugfin in jayu jayu ii.Q ii.Q'Q 'Q kajn kajng6 g6 ts
in
hQw~ hQw~ ri ma hu mits mitsaa aa
quien as
xtif xtifiu iuu. u. i' ri
maphu maphu tsi'Ii tsi'Iiaa aa ikhaa ni'khugn asnd asnd
n~ti n~tiY! Y!!' !' gatgmu'
bastante
ne
inaa'.
pedirte
favo favo
je
sist sist
tu
ti.
~' -Nando'
r i m g r g x n g t h i'i' n u '
tha-n xtii
1'1xtuwaan', nurnuu rf
jdxa jdxauu uu rf m~xa m~xaya ya haan haan idxg idxg ndxa ndxa !ndQ !ndQ ja um wambgm gm ndxa ndxa na khga khgama ma mbi'i rf'g~' nda'yo'ne, xf wamb j~ iu th paboreal. -Din -Din gaj! gaj!!' !'un un'i 'ikh kh(i (i(l (ll1 l1 1 " < 1 . Nira Niraxe xe khQw khQw~' ~' -M~x -M~xn! n!!t !thf hf fiaa fiaa na'c na'c oo xtffiu', Nith Nithan an pabo pabore real al ajng ajngoo- nixn nixnat athi hi fi ifiu ifiu khQw khQw~' ~' ma ga Na la rfmba ~j ta xu'g xu'g~· ~· ba ik~j ik~jay ay6Q 6Q xtff xtffiu iu khQw khQw£' £' Xkua Xkua'n 'nii ii
caballero. --:-Q --:-Qui uier er fiesta. La
qu
0tr 0v
mucho. que
cuidar
una
tsi' tsi' khQwf, f, xkaw xtffiuu khQw~'. Xorna' tS khQw xkawj] j] ne'n ne'n in lI iu
este
juw~' khowe'.
le da
dia,
ar iv
le Abad Abad Carras Carrasco co Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
Correcaminos f'd! f'd!!u !u nakh nakh xkok xkokho ho fiaj fiajuu uu rnba rnba x!!k x!!k tS ngrf ngrfgo go im i' e'ne e'ne uwii uwii egQ, egQ, tslg tslgg' g' gi di !!_j !!_jmi mi gQ'Q, gQ'Q, mba ~' i' ph ng!! ng!!_j _ju! u!!_ !_ iaju i aju ['du ['du-n -n ts mb ts tsiy tsiyoo oo f' aa nurn nurnuu uu nask naskoo oo r~kh r~khaa aa o- tS igun igun i'du i'du-n -n plni plni afia afiajo jo 111a mbatsun !'du-n xtaa gajm gajmaa aa ~'gU ~'gU!! !! -n ~' ii iy it jk j] lu ike ganaju ganajuiin iin ba mbi' mbi' niwa niwa ka aa
ra'k ra'khf hfil ilfi fi nafi nafiaj aj ii
ia
'e
ts!! ts!!d! d!
kra' kra'rn rn tsit tsitsi si n'gui] ts du i'ts i'tsi, i, Ni am bi'i bi'i iw't iw'tha haan an e'ne e'ne jmejme- uijj uijj ri rn gu'y gu'yaa aa nM ni'd ni'dii ii mg'n mg'n axtu axtujn jngo go etha ethamb mbay ayii ii m~ £x£d £x£d rnikha. gay6 gay6 xaxt xaxt maxn maxnax axii ii in ~i
este este te ia
duras
se as su pati patita tas, s,
jn
I11UY
it Por 10 iu
ia trab trab ja
AkhQ AkhQ ndi' ndi'yo yo
jrne jrnegu guiiii-
'1 ph (I gako gako nafi nafiaj ajui uin. n.
or ue
110
~m~
ji
A'gu A'gu!i !i mb tsuu tsuu
nig' nig'th th un
~n!! ~n!! i' u'kh u'khQm Qm mbat mbatsu su 'n um tsiy tsiyoo oo gi'y gi'ya~ a~ na hu xtly xtly!! !!'f 'fia iawa waa' a' ~a ar~x ar~x atlf atlfia ia lan~ lan~ ig la
Cuando eI
- anuu anuu Atia Atiaxe xemi mi aa ~' li ~g
ts jndo jndo !n!! !n!! mikh mikh b~ts b~ts unni unni't 't (l
i, jm -gu] -gu] i'ni i'ni ~'gu ~'gu!i !i Xa
-Ve
se
Ye sueg suegro ro cont contes esto to
_ill _illm! m!!a !ami mit~ t~ts tsig ig~; ~; ri m~'t m~'ts6 s6 naa' naa' nimb nimbaa aa arax araxna na e. ln~~ ln~~
queria.
yaja yaja ra'k ra'k~. ~. mbi' i'du i'du-n -n nangua-Ia e'nenumi xukti tSI Ni1
10
ii
10
p l ~ u minu'wiiu ii
'pa
Xkua Xkua'n 'nfi fi wamb wamba. a.
'e
5011
ll As fue. fue.
ie
Tortuga
Ngo'tse Xu'khQ
rl
m~ri m~rig~ g~ ndxa ndxa
th Tsij Tsij_! _!!m !m ux ba gu'w gu'w
niko nigajyu!! mbajuau tsig tsigu, u, imbQ imbQ
herrnano. mits mitsaa aa
m~ra m~ra'~ '~ niwt niwtnd ndgx gxi] i] Il!r Il!rak aka! a! amb~ amb~ riga riga mbay mbayii ii njrm njrma' a'ag ag-n -n gkii gkii takha'lo' g~fiuu ~'khQ nind nindxa xa'w 'wam amin inaa aa-' -' maja maja nffi nffiau au mjnd mjnda' a'kh kh ngng ngngua uala la ndiY ndiYoo oo ndxa ndxaa, a, l1it l1it!! !!x! x!ini ini~a ~a go'oo.
er
siet siet
peldafios,
si sent sent do Cuan Cuan vi Pens6 dijo: -LPor que
reco record rdar ar
Dign Dign
Mora Mora
Brun Brun
Reco Recopi pila laci ciou ou
Abad Abad Carr Carras asco co
Tlac Tlachi hino nolt ltan an
A.C. A.C.
[nd]!' g~m~a tsotoon' Indif'· ~.
in
Un
id
fue
Aht
Ipa
i' ni'thugn
nd;waa ;'ba ;'ba tsQt tsQt~o ~on' n' Niji'1ll1atat~. A'kh A'khue ue nik! nik!!tat! !tat!!_ !_ja jay6 y6 ajug ajugn' n' "ike "ike ga'y ga'ya! a!!_ !_a~ a~ts!!t ts!!ti! i! na jub~, jub~, ikllii~nixk nixkam amaa aa indQ indQ itsu itsu tSQt tSQtoo oon' n' trar trarna na inuu its.. 1'kh 1'khu~ u~ nith nithan anga ga tat! tat! gu'w gu'waa aa n!g! n!g!!_ !_n( n(l! l!!u !u!!i' !!i'th thu! u! an ri in ii i'kh i'khuu uu ts toon toon', ', nigu~a!!_ !!_a!! a!!_n\ _n\tax taxpat pathi! hi!n-m n-ma' a' adg Nlk!!ga' Nlk!!ga'ya~ ya~ f d Q . nigu~a jndj jndji' i' nixi nixiya yaa. a.
mat6. Xoch Xochit it Brun Brun Mend Mendoz oz (qui (quint nt Reco Recopi pila laci cion on Abad Abad Carr Carras asco co
grad grado) o)
X6 Niri Nirig~ g~ na xana xanaa. a. Nixp Nixpat athr hr!y !yaa aa xtua xtuaje je
naj( naj(lb lb~' ~'16 16'. '.
xt aien aien in !! A'khue A'khue niraxe niraxe-min -minee' ee' =-Di =-Di-l -l~a ~a agi' agi'l; l;u' u' i' oo X!!k X!!k(l (lts tsu' u'kh kh en '6'. '6'. Xasng!!tigQ Xasng!!tigQ jamb,QQ, jamb,QQ, iw~a maja maja m~'g m~'gaj ajan anii ii ~'kh ~'khll ll~n ~n nike nikee! e!mb mb~x ~xan anaa aa.l .lkh khii ii nixk nixkam ama~ a~!m !mba ba Xo a' nana nana ni't ni'tha han: n: m.!gaa. A' huen huen ni'k ni'kha ha in ~'kh ~'khu~ u~11 11 I;i' I;i'pl pl~i! ~i! fd
0c jo Sll
ij
echarle al caldo. 0co Erik Erik Ibar Ibarra ra Brun Brun
m'in!!,!!mgkhuaa mgkhuaa ts!!du M~agQ m'in!!,!! ikhu ikhuaa aa tsud tsud ndi' ndi'ji ji
min~.
tuaj tuajen en
Reco Recopi pila lacl clon on
(qui (quint nt
Abad Abad Carra Carrasc sc
grad grado) o)
Ajngoo n!kat!y~'
g~m~a ifi~'g~m~a n i'thu huun un ifi~'ni't
E l t la la c ua ua c h e
indF'
-Dejame titfti, tititf, titfti, tititi,
maxarathin' dxe' -Ni'tha
ia
m~t~xiyaax!!kiimg'phii16'. m~t~xiyaax!!kiimg'phii16'. N~k~ i~ a'y hli, hli,
indii'
ijag~a ijag~a
canto?
cola. POI' triste te porq porque ue EI tigre, tigre, muy tris
in~'.
Ni -Xuwi mgmbayaa ~b~'ya indii'-. !!k(1mi 1mimi mi ikha ikhaan an MigulQ' giruiti', !!k(
ee dijo cste le dijo
-Ni'than
Gini Gini
in~' ni'thuun
indii':
ti re
edio edio
el cone conejo jo iba pOI'
li hoyo hoyo
el tigre se
o o
-Arax!!un' Ni nakh nakh
gr
salv salv rse, rse, le dijo dijo
jndj jndjf' f'
r6'. -Nimbarna'. -Marathin'
el
ti hu ipi' ipi'ts tsi] i] mb mbi' mbi'i, i, jagu jaguli li !fi~',
nipe't nipe'tso so minda' minda'khu khuun. un. -X(lg~' IllQ'p 'pho hoI6 I6 ra D1rfg D1rfg mg'p mg'pho holo lo wambg rf IllQ ra Q'gu Q'gu~1 ~16' 6' ra mbg' mbg'ya ya lo ts toon toon g'ph g'phif ifl6 l6'. '. Ni'n Ni'ngg gg ra -Ni' -Ni'th than an ina'. lk t6n~ ina' rnad rnadfx fxii iin, n, ~'kh ~'khu~ u~ ni't ni't an !n ii -fhirig!!. xuwi xuwi gcji gcjio' o' jIlQ'.
Vicente Bruno Sanchez Sanchez (quinto (quinto grado) Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Abad Abad Carr Carras asco co
lkhi lkhiin in nego nego mbaa mbaa ts toon toon', ',
ne gach gachuu uu tsgtoon', ikhi ikhiin in njrt njrtuw uwij ij ni phj] phj] mi da khu! khu!!n !n XUYlIU tSQtoon'.
ix A'kh A'khue ue
ig
ba
ta
ix a, 'khu 'khugn gn
niraxifi:
':_o'6
-Numuu r l i l < h u u l l u'di u'diin in Mb xkua xkua'n 'nii ii -ma',
ba xugi xugiin in x!!k x!!kUx Uxan an ro
EI venad venad
Afi~'
il
la gall gallin in
i'ts i'ts ba ~fi~' ni't ni'thu huun un afia afia
ZOITO
Nadxuu ~n~' ku nii. nii. Xo xtil xtil ig as do nikhuaa ne'ne Nd~w~a Nd~w~a ndi'y ndi'yoo oo ~fi~' in Q6 it uu tfl~ tfl~ gate gate ~'kh ~'kh ~n i' h~ ~bQj ~bQj aj l1!g l1!g~n ~n asnd asnd ruin ruing. g. Ikhf Ikhfin in nixk nixkam amag ag ~n.! ~n.!!'nir !'nirax axuu uu
Ahi
traia Iv
ra. -£g~ n!k~ jaya
~'kh ~'khu~ u~
xtilg ni'khu ni'khu -I'than
ni~~ ni~~n~ n~-; -; g~'y g~'ya~ a~ £g~. £g~.
~fi~·.
tQ nixkamgaa
ni'thugn: maxifigu'ikhuun':
tsly tslyaa aa m~xf m~xffi fi~a ~a ikha ikhaan an -Ni'than ~fi~'. ~'kh ~'khll ll~n ~n i'th i'than an ~g~ i'thuun ~fi~'. -M~a -M~a k!!' k!!' aa tfl~ tfl~ iY.! iY.! ra a, ad !_fi !_fia' a' ua ii jamf jamf a'th a'thag ag e' ~g~: ~g~: -Mid -Midx~ x~ gats gatsif if I11b I11b!y !y~a ~axt xtfl fl~. ~. Kajn Kajng6 g6 wats wats n!k~ n!k~ ~nQ'gay ~nQ'gaya~ a~ xtil xtil~, ~, jam. jam. nixn nixna~ a~a! a! xtil xtil ii un ab Xorna' jam! jam! ni't ni'thu hugn gn !!'g !!'gui uiii ii -N!x -N!xka ka ~a tfl~ tfl~ a. than than a' un ph lo', lo', Xorna' ~ii~' nixf nixfya ya £g~. £g~.
hombre,
quien hizo
Iv
J ud ud itit h I ba ba rr rr a B ru ru n Recop Recopil ilaci aciou ou
( qu qu in in t
Abad Abad Carr Carras asco co
g ra ra do do )
Ajng60 mbaa Tsakhi
Icu
~' if ii a'ya a'ya ri !!ph !!ph!! !!.1 .1 hu~1 hu~1 ri ts Ts kh igi' igi'du duun un nindxa'wa: ~e ~m Xorn Xorna' a' mln~ mln~ ni't ni'thu huun un min: rondq m~'kh~a tatlala', ta nd!!y~ax ~axQ' Q' xu juu tsu' tsu'kh khugn ugn nd!!y ja'nii a'oo tatiaxQ'. 1'kh 1'kh ~n !k ik aa ~' Q, ja e~ rond rond ikee ikee·1 ·1 hu~1 hu~1 l1ig l1ig~n ~n(1 (1Ts Tsak akhi hi l1ik l1ik gi'l gi'l rauu rauu rnad rnadii ii jam! jam! nibo nibo akhu ri ba akhu
gr
Cuando uced ucedid id venia otra
Tsakhi hi ez el Tsak
el homb hombre re
pero
nifios
que el
an_! an_!!( !( . i ~ 1 l niraxg;
A lm lm a D el el i
'khu 'khu~n ~n
Recopi Recopilac laci6n i6n
it an £ . i ~ n :
ni'khu hu mlni mlniax axQ' Q' tsu'khugn ni'k -A~nxu'khugeu ~' ~l ~'
l'than x~bQ. ~'gQ.
-A~a -A~an, n, x~biy~.
!! balo balo
rng'pholo' xug~'. ii'k ii'k ug rarna -I'than
prepare
quemo!
ja'n ja'nii ii nakht nakhtig ig
fd nj'k nj'khg hg
Ie contaron
!!_'gQ.
B ru ru n
M ar ar tf tf ue ue zt zt qu qu in in t
Abad Abad Carra Carrasc sc
g ra ra do do )
.1:1
in l'
IlCne
Ilag
II
Il!
gaskro'og
khu£11 £11 mbo x!!_x!!_,!!' x!!_x!!_, !!'khu
tS!!dllU !!_gQ iya nistramuu A'kh A'khue ue i'th i'than an !!.'gQo -::_'Way-ii xabo xabo numb numbaa aa nits nitsik ikhu huun un'. '. Na't Na'tha ha ni'k ni'khu hugn gn !!.'gQ nu ruga rugayu yuu, u, Xkua'nii am ga ajng ajngaa aa
mrgax!!
Xo-n Xo-nig igi' i'nu nu
I'
I,
i'sk i'sk
Xa ni irig irig nakh nakh waji wajiti ti gi'daa mbalii, Mbaa x~b gi'daa ikha ikha ts Mlii Mliii! i!!' !' hu~n hu~n ma lu nask nask wa i' g!!inu ik!!rjjm Xorna' Xorn a' ikhag ikh ag ik!!rjjm!! !! mb mbro mbro'o 'on. n. ni'thu!!n rnba rnbalj lji] i] tS as oo ri xk a'ni a'ni ndi' ndi' oQ A'kh A'khue ue iri' iri'fi fi bale bale tsi naskoo.
Asi
el om adre adre
onte ontest st6: 6: es
'~
r:
vida. mbi'yaa. jn ts nadx nadx
nuevarnente !!_k !!_ku1 u1in innd ndi' i'yo yo
el
que le
is jmba jmba ggjmr, !!'khu£11 ni'ni] x6
de
i] Qni daan daan mb!! mb!!!U !Uam am gajn gajnif if amba amba a(ju a(jun= n=n£ n£ ~'kl ~'kllu lu£n £n nindxa'waminee:
to excremento
gamakug
ga'y ga'yoQ oQ ra Na gn
rf ni'then m~l1diriY!! amba, Kajng6 xugg' Sll
daan daan gajn gajn am uun, uun, llikee go'oo mb~liii tsf nask nask o, x6 na'gu tsu' tsu'kh khue ue fd~' fd~' Mb66 Mb66 istl istljn jn aa daan daan amba amba ts!! ts!! uu tats tatsji ji tsu' tsu'kh khue uen, n, jamf jamf as do an u'we u'we ik!! ik!!a~go a~go'6 '6Q. Q. Wats Wa ts ra ik ga'Y ga'Y Qmba Qmbalj lji] i] mb~' mb~' oQ in 'n illm illm!! !! am ri nist nistra ramu mu tsud tsuduu uu ja ~a As do Na hi in ~' u'
u gn gn j m f
n ax ax m
ye
Sll
Al otro otro li
casa casa rien riendo dose se ue
que SlI
ar
come come
tant tantit it
compadre:
Sll
la casa. ayudarrne quien
ra. ~'khu~n nawan ri'fia=ma' ri'fia=ma' mbaliiigfd!!' gu'waa: -M l~ ay!! ay!!r~m r~mQg Qgfm fm Qulo Qulo mb kh tram tram guef guefio io tSQd tSQd!! !!',ts ',tsia iang ngua ua-n -naa aa nrkh nrkh!! !!=n =n mbal mbalj' j' Id nit! nit!!l !l11 1111 11mb mbal al gu'w gu'waa aa !!'k !!'khu hu~n ~n ndi' ndi'yo yo ri mbi' mbi'ff ff trarna mbukhaa inuu inuu xtat xtatsj sjin in mbal mbalji ji]. ]. Asnd Asnd nith nithan angg gg ~kui ~kuiin in rf ni'f ni'fiu iu mbal mbalji ji]. ].
·1
m e ' . TSI i'sk i'sk asnd asnd iw~a iw~a rn ja igaj igaj ni asnd asnd guwa gu wa !g!!I1U ri bu aa ts 'k ug jami jami sndo sndo ak waji wajiuu uu ri !!ajn !!ajn numuu.
luci luci
bril brillo losa same ment nt
junt juntar ar el dinero donde vino.
la mo edas edas sobre arrepintio
maldad.
Ie rnucho tiempo. mejor, que Ie
POI'
Ia casa
tiempo. Fran Franci cisc sc
Brun Brun
Recop RecopiJ iJac aci6n i6n
I. sn
i.
com padre padre
Orop Oropez ez
Abad Abad Carr Carrasc asc
Xabo tS Xa ii
igi' igi' uu
aa x~bQ wajiut wajiuti. i. N!!_m! N!!_m!!_f !_fiu! iu! POI'
go'o go'o tsi' tsi'ni nii. i.
kha
ja'fniu
tikh tikhuu uu
nitQ nitQ'o 'o
id nixkra nixkrarna rnag, g, nixkrama nixkramaaa-~a ~a
su casa casa ts(. ts(.'k 'khu hu~n ~n
Xu'k Xu'khu hugn gn-m -ma' a'
kajn kajn ni oo mb rus~ rus~ kr ua ~t~' ~t~'~' ~' 6' mb mbi' mbi'i, i, ik aa-m aa-m ~b ts n~ ~fiu ~fiu ri kawg kawg ndi' ndi'fi fi(i (i(. (. ngri ngrigg ggim im mb atsu atsuun un jjfn jjfn-g -gQ' Q' mapl maplni ni tsi' tsi'fi fiii ii rixo rixo mbaa mbaa bo 'k ue i'th i'than an-m -min inee ee': ': m!!' m!!'ga ga gar~ gar~xi xiii ii
than than mbro mbro'o 'o
rtgg'.
se tran transf sfor ormo mo
rnenor
r, br on gooo go oo Re
nixkramii, Wal1 Wa l11b 1b~o ~o ra nika nikaaa aa go'o go'oQ. Q. Wa Wats tse, e, id nirnir-ma ma'a 'a~a ~a akui akuiin in jinjin-go go'o 'o a'kl a'kl~~ ~~~l ~l ndiy ndiya~ a~ rf rnap rnaphu hu rnbn rnbnit itho ho ;kul ;kulfi fi ndiY ndiY{a {a". ".Ka Kajn jng6 g6 nir~ nir~x~ x~mi mijn jne~ e~ XIrlg XIrlg ri ndiy ndiya~ a~ ~lb; ~lb;~' ~'on on Ni~b Ni~baa aa ta'y ta'yoo oo i'th i'th n.
majan
bruj brujer erfa fa
in Rey.
iri' iri' huri huriY~ Y~ mi ee', ee',
lajuli lajuli
ig
x~bQ
POI'
:1'k :1'khu hu~1 ~11ni 1nigi gi'd 'dtt ttun unll llig igug ugue ue mbjj mbjjju ju ri xkaw xkawg' g' Xu'khugn-ma' takhujmaa nitQ'oo go'oo ~b ij
l'SO
la
muchacha.
-Ahnizame
porq porq
tsu'khuen:
-Ay~ -Ay~ 11l! 11l!!' !'ba baI6 I6', ', m a gii'thaan'l11!dx~' wa maph maph ~nig ~nig!! !! itha itha g, Ri dxa' dxa'gi gii, i, ~'kh ~'khtl tl£1 £11wa 1wa'r 'rha haan an ne'n ne'n dxa' dxa'gu gu -Aya i' un maph maph aj arng arng iy
Esta le dijo: re
ch
frio.
de 1111
besa besarl rla, a, de
ca m~i! m~i!!u !u ~g jab6 jab6 jami jaya ra'ag ba ~g iimb iimbaa aa Ru'khug Ru'khug nigi'nuu nigi'nuu numuu ri nibo nibo nise nise ginii, Ru kh gn kajn kajng6 g6 r~ma r~maja ja m!!r m!!r!! !! u~16 u~16 rf xkaw xkawg' g' ~' maxiiiaalo'ne.
de re tend tendie iero ro matar, Eust Eustas asio io Brun Brun Reco Recopi pila laci cion on
Vill Villar ar Abad Abad Carr Carras asco co
--'--""----",
Relatos tlapanecos
er rn rn i r ei ei m r ir ir ni ni r 10 t er en ra de lt ra u la la r Consejo Nacional i ce ce n
r re re r en el
-A es
l a Dircccion ln ig as
ro a n i g e l I z a pa pa la la p i ci ci em em br br e
C. Y. 0,