Relatos
purepechas P'urhepecha
uandantskuecha
Lenguas de Mexico
Presentaci6n 1.11. mblicaciones """' """'l' l'ta tarl rl de Ed ca (;"I (;"II( I(.' .'I' I'al alde de Cult Cultur uras as 1'lIrn la Cult Cultur ur la M(txko. le l'
Ii,.
d oc o c u n en en ttoo s n ed ed l o s io lica lica la ir ccio ccio Popu Popula lare re de Cons Consej ej Naci Nacion onal al Arte Artes, s, aS
li
IIIIIYOI'mportancia IUfl IUflll llUl Ul ia mile mile aria arias, s,
.'un.ollda
Investigacion
P ri ri me me r
1 99 99 5
r ci ci mp mp re re si si on on ,
S eg eg un un d
IIl11pr.IOI1 real realid id de
2 00 00 2
r ei ei mp mp re re si si on on ,
2 00 00 7
D ir ir ec ec ci ci o
e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s
G en en er er a
piso, C .P .P . 0 65 65 0
e xi xi co co , D .F .F . I SB SB N 9 68 68 -2 -2 99- 85 85 14 14 968-29 968-29-85 -851515-
d e C ul ul tu tu ra ra s
o pu pu la la re re s
_P C ol ol . C ua ua uh uh te te mo mo c
( ob ob r
ocia ociale le
mlti mltico co tant tant C01110 I"CJf'lI~I; astros humbre su norm normas as llSOS Ittllllil
ISB
escr escrit it
iv rsas rsas
qu
im lism lism
lItUI
Produccion:
D ir ir ec ec ci ci o
lite litera ratu tura ra
IItn IItnm~ m~lI lIto to poco poco reco recono noci cida das. s.
e di di ci ci on on ,
r ir ir ne ne r
acia acia
c o p le le ta ta )
P op op ul ul ac ac e
tliI,mAI
•• ca ttlCl6n literaria, aS
h.ttttohe.
cada
fa ul
ej mplo mplo
cost costum umbr bres es soci social ales es apariciones.
el cci6 cci6
rafi rafias as
sist sistem emas as orto ortogr graf afic icos os
adop adopta tado do
Indlce eratar eratarhu hu "Kuineo "Kuineo Il.~ n.io
id purepecha.
"Kuineo"
luchari jarhoajperakua Sull Sullda dari rida da
pure purepe pech ch
Xrpt'kua tlojera "'lIlmri japu japu atar ataran ants tstic ticha ha cI dore dore eniz eniz
1,.,1
31
IInl ac et Ines Ines Chab Chabes es Gars Garsia ia AqllL'1 hombre ma Chav Chavez ez Garc Garcia ia '1.1111111 sirukicha
44
Iftl hormigas
45
1III'hll(ui1nich'anakutsperi
50
.".p .".p
la muer muerte te
51
KeJt.Ytnl
61
t W h . uarhikua
70
f, mU~11e
60
71
Kari Karich ch eran erangu gu El pastor pastor Marfa Marfa Kacha' Kacha'cha cha Mari Mari Kach Kacha' a'ch ch ts
~.~ ....
91
lOS
Pll1le~~chas
echa
Karic Karichi hi eran erangu gu pastor Mari Mari Kach Kacha' a'ch ch Mari Mari Kach Kacha' a'ch ch ts
90
91
Relatos
purepechas P'urhepecha uandantskuecha
Itsi Itsi uera uerata tarh rh
"Kuineo"
in ra ik te jime jimesr srja jarh rhas asti tiks ksrr rrsi sima mani ni iret iret sapi sapirh rhat atic icha ha ping pingur urhi hiti tini ni enga engaks ks arhi arhiku kuar arhk hk Icha Ichani ni Taku Takuru ru.j .jim im tata tata Kuer Kueraj aj ir kond kondpi pist st am akit akit scsijas scsijas ambe ambe enga enga si jimb jimb ts'i ts'ima ma k'ui k'uiri ripu puec echa ha upir upirin inga ga sesi sesi nita nitama maku kuar arhi hini ni jime jimesi si apar aparhi hiku kuar arhi hisi sind nd ijtu ijtu ts'i ts'ira ra uarh uarhki ki ka iami iamind nd anat anatap apue uech ch esik esik kupa kupand nda, a, lima lima atis atis urhu urhuat ata, a, ennn ennndi di nara naraxa xa ka rnat rnater er ambe ambejt jt sesijuk sesijukas asin indi di lnmi lnmind nd in am jimb jimb ju ar sesi sesi ja dist disti, i, is jeska jeska nuiu-rn ireu-charhu is·i ambaki kiti ti ambe ambe Ijin Ijinde dest stik iksi si kujt kujtat atic icha ha .llIl'hllst matcru amba
"Kuineo" A l l d en kh4n
Ia Ta
I'lra ni calor
hay rnucho rnucho .rbo .rbole le frut frutal ales es como como agua aguaca cate te.I .Iim ima, a, chir chirim imoy oya, a, ll IlIlyaba, otros pueblos. 1'111611 ay ejemplo, ir melo melodf dfas as qu nues nuestr tros os
rllMltkll¥ !I.-hi I"1 IIHII11i11'lI jas'j 11'lI'h.. kll('dHlIli.l'lI~ajl.,·illijul'h
,UI. ,UI. flor florec ec
fllllllllll'C'hlljtU"I,jkllchil{a
nllta!'
l I.I. tltl lJ lJ l llll llll tltl ld ld u l'l' l
i u pu pu r h u
IllIIhl IllIIhl lilll1 lilll1lmllll lmllll,'u ,'uil' il'ipll ipll l'klll(sll(llrhajlw
jurhar jurhar
ha tata tata k'er k'erat atic icha ha iont iontki ki eska eska ma ts iu raka raka enga enga pauani
is'j is'il
hi hu hu Taku anda andaui ui inchateruechani ek .liui lchani ka Taku tata tataju jurh rhia iata ta in ha jarh jarh jka, jka, tata tata k'er k'eric ic aksi aksi uerasindi
imer imer nima nimaku kuec echa hani ni jing jingon on ka jima jimaks ks uaxa uaxamu muku kusi sind ndik iksf sf ka ioar ioarhi hias asin indi diks ks nima nimaku kuec echa hani ni ka uirh uirhip ipan anda dank nksi si t'ar t'arhe hepe peti titu tuni ni ka piua piuand ndis isin indi di kurh kurhan andi dian an uand uandan ants tsku kuec echa hani ni eska eska na kaxu kaxumb mbin inap apka ka iont iontki ki isi" isi"ua uani niku ku iret iretec echa ha utas utasik iksr sr pats patsax axat atiju ijuch char ar amba ambaki kiti ti taat taatic iche heri ri ka tata tata k'er k'eric iche herij rijan anan anar arhi hiku kua. a.
li
qu IlUI IlUIlC lC mori morira ra Toda Toda la gent gent
lc
Ta
pure purepe pech ch
ta
en IU.l11ayore IU.l11ayores, s, yen silencio, llTo llToci cion on s, co se cost cost mbra mbra ante ante ig ic mayores.
JOW I1
'lUI
fltlfto IlUndsllcia
mp
om
Ka ji sk
at an juch juchit it ju
mint
il
rn
l'ii l'iill lll~ l~lI lIst stir irin in sesi sesi sesi sesi umbipk pk .. illla umbi Nira Nirasm smga gaks ksrn rn eian eiangu guni ni in kara karata taji jimb mbo. o. Scsi Scsija jats tsij ij char kutsikuec kutsikuechani. hani. la k ur ur u ueratini iaua iaua isti istija jarh rhas asti ti ix Icha Icha k a ' la enga engach chka ka sesi sesi jasi jasi itsr uerata ao ka iami iamind nd k'ui k'uiri ripu pu 'orh 'orhec ec ix Er aman aman is apue apuech ch itis itisti ti es im itsi itsi.. ..ue uera rata ta arhi arhina nasm smga ga "Kui "Kuine neo' o't. t.ji jima ma sesi sesi scsi scsi jand jandis isti ti ji bo ji eras eras kani kani pi pi iyas iyas it ng iarn iarnin indu du Erax Eraxam aman an anap anap iret iretec echa ha ka mate materu ruec echa ha jamber jamber marhu marhuatk atka. a. ni ku ku ar ar h u Ekar Ekar t' nipi nipiri ring ng m a x a riri ni inch inchat atir iruk ukua uarh rhu, u, jima jimari ri exea exeapi piri ring ng mama mamaru ruja jasr sr para paraka kata ta sapi sapirh rhat at ka k'er k'erat atic icha hani ni rsip rsipam ambi biti ti urap urapit iti, i, xuua xuuapi piti ti katurhi katurhipi piti tich ch enga engaks ks tsit tsitsf sfki kich chan an itsu itsuaj ajka ka jimb jimbok okaj ajim imaj ajar arha hasr srka ka tsit tsitsi siki kich ch rosa rosasi si klab klabel eli, i, kame kameli lias asi, i, tuli tulipa pani ni dali dalia, a, char charha hang ngin in ka uani uaniku ku rnat rnater er jarharicha. Tsip Tsip ka inch inchat ater erue uech chan an jima jimaks ks siui siuini ni ukua ukuarh rhis isin indi di mama mamaru ruja jasi siku kuin init ituc ucha ha tsip tsipon onch chec echa ha k'ui k'uimu muti tich cha, a, gori gorion onic icha ha ts'i ts'int ntsu suni nich cha, a, teka tekari rich ch ka mate materu ruec echa ha enga engaks ks sesi sesi arhi arhijk jk pire pireni ni ka is!jim is!jimbo bo tsip tsiper eraa aani ni iami iamini nind nd acha achama masi si ka uarh uarhim imas astc tcha hani ni enga engaks ksij ijim imes es nita nitamp mpka ka paua pauani ni paua pauani ni ltsr ltsrue uera rata ta Kuin Kuineo eo amba ambaki kiti ti kond kondpe pera rate test sti. i.ji jimb mbok ok inde inde its" its" enga enga xani xani scsi scsi uera ueraui ui jaka jaka k'ui k'uiri ripu puec echa ha ka tsip tsipit itic icha ha marh marhua uata tasm smdi di itsi itsima mani ni ka iorhea iorheatan tan marna marnajas jas tarh tarher eric iche heri ri anch anchik ikua uarh rhita ita ka anat anatap apue uech ch enga engaks ksrj rjim imbo bo 11101
Si salir al oeul oeulta tars rs el sol. sol. veri verias as ah sriposas sriposas to lo ol re tama tamafi fios os flor flores es de d l fe fe r en en t e t ip ip o s como como rosa rosale les, s, clav clavcl cles es carn carncl clin inas as tullpanes, dalias much muchas as mas. mas. Po la mana manana na in dlfc dlfcre rent ntes es tipo tipo de paja pajari rito tos: s: de pech pech amar amaril illo lo ehlf ehlfla lado dore res, s, gorr gorrio ione nes, s, colib colibri ries es carp carpin inte tero ro tros tros qu COil su anto anto le ra lo mbre mbre muje muje es ue asan asan po es lu todo todo lo ia in
Ol qu su
.1 riego comer;
ua sirv sirv
es
la
nt
lo anim anim le
DeKuin DeKuineo eo es esta esta bo it isto istori ri ecnocer las costumbre costumbre antes. nos re la I c : h t i n , Tacuro
ta
bien bien
perm permit it
lo
ra
'e COil
ftor bien INra Jlra
jarh jarh ataj atajka ka juch juchar ar
sont sontku ku t'ar t'arlu lu ..xe ..xera rauu uu
Ints Intsku kujk jkaj ajts tsmi mi
IIonlta, tf
t'ir t'irek ekua ua
ua dant dantsk skua ua
ng jt ln miti mitita tark rk
p'in p'in ek
iont iontki ki isi' isi'
anapu. an is'in is'inir iraj ajti ti ia tsim tsiman an kuat kuatse se ka tern ternbi bini ni uexu uexurh rhin ini, i,ji jima majk jkan an notk notk inch inchas asku kuna nasi sire rern rnpt pt tiarn tiarnue ueri ri its1ior its1iorhe hesk skut utar arak akua ua enga enga jimbo jimbo its'ipe its'ipera rana napi pirin ringa ga iret iretcc ccha harh rhu, u, eska eska iasruajaka.Ima p'indekuani marh marhua uata tasi sira ramp mpti tiks ks iami iamind nd tumb tumbic icha ha ka uach uachec echa ha lchani ka Takuru Takuru anapue anapuecha cha uarhit itic icha ha ka Mandani inchateruecha iamindu uarh iurh iurhit itsi siki kiri rich ch lcha lchani ni Taku Takuru ru ka Karhapani anap anapue uech chak aksr srji jirn rn keni kenisi sire remp mpti tiks ks its' its' p'it p'itan an enga enga ur ne ga itsi itsima ma mate materu ru mbe. mbe. Nira Nirasm sm aksm aksm iaug iaugun un ne ngak ngak ache ache ha nmbi nmbich ch niat niaten enga ga tsip tsipik ikua uarh rhin in imcr imcr p'in p'inde deku kuec echa hani ni I(an I(anil ilmi mi tsip tsipik ikue uesi sipt pt tumb tumbic icha ha nira nirani ni iman iman xana xanaru ru n itama maen enga ga iurh iurhit itsi siki kiri rich ch ji IIIhu ji lI1an~al
Pata Patarn rnba ban. n. Elia Elia COil
lo dtldo eeneios. d. Para Parach ch lItjas
la
COil
otros
figuras de rebozo faltar
lt en el cami camino no
N o f al al ta ta b a 1'111
om re
qu se scon scondi di
entre it
si Itlb Itlbsn sn ro HI vestido vestido
ellos
p'lnlku3, jo much muchac acha ha
much muchac acho hos. s. lja ta
I . h a b la la b a
to
eoraz6n,
Ie deda dedan: n: .z6
., mi
uirh uirhip ipit itir ir 'a in ik ar na u, no er ta arin arin jong jongua uarh rhik ikue uech ch rnin rninda daka kata ta juka jukari ri mere merern rner eren endi diku ku teia teiaka kate teri ri ka ueka uekajc jcha haku ku urap urapit iti, i, char charha hapi piti ti ka kora korale lesi si arhikata. Ekak Ekaksi si nira nirani ni kajungu kajunguan an jarh jarher ernp npka ka iami iamidn dn mari mariku kuec echa ha no kuer kuerat atas asir irem empt pt maru maru tumb tumbic icha ha enga engaks ks jiri jiriku kuar arhi hiti tini nija jarh rh rnpk rnpk an ta ur ka isij isijim im un erakuni rn iurhitsikirini, Enga Enga rn tu ek piri piri ga uand uand jp ni ma atsm atsm ueta uetarh rhis isir irem em pt eska eska sani sani juka jukant ntap apir irin inga ga jimb jimban an xuku xukupa parh rhak akua ua ka sesi sesiji jiku kuan an ka kuiu kuiuaj ajts tsmt mtan ani. i. Tumb Tumbir ir xuku xukupa parh rhak akua ua jind jindes esip ipti ti kajt kajtsi siku ku p'an p'anik ikue ueri ri inch inchan anik ikua ua t'ip t'ipij ij hu ua rapi rapiti ti uarh uarhac ac ka rn atachi atachi charhapi charhapitijojc tijojchatin hatini. i. lami lamind nd ambe ambe sesi sesija jana nask skua uarh rhis isir irem empt pt ka tsip tsipik ikue ueni ni p'ik p'ikua uarh rher eran ani, i, xani xani uach uachcc ccha ha ka tumb tumbic icha ha jarh jarhas astp tpti ti tumb tumbic iche heri ri rn erat eratsi siku kua. a.jim jim nira nirasi sirc rcnd nd iman iman tsit tsitsi siki kich char arhu hu jimb jimb erak erakun un rn iurhitsikirini, ndaj ndaj an rhin rhin es imer imer ints intsit it na p'ikuarherampka. acnga acnga epir epirin in ma rn riak riak an ka tsit tsitin ini, i, jima jimajk jkan an orhe orhepa pani ni uera ueraku kusi sire rern rnpt pti, i, ka k'ua k'uani nind ndik ikua ua jupi jupirh rhuk ukuk ukun un ka is'ia is'iarh rhin ini: i: male an ioni ioni patsaka jn in in -A! male juch juchit it uand uandak akue uech chau au cuga cugaki kini ni nira nirajk jk arhi arhini ni .. asij asijam am ikia ikiani niji jind nden enij ijiu iugo goni ni.j .juc uche heti ti uand uandak akua ua acha achama masf sfre rest sti, i, ka ji in ra uska uska ioni ioni is uera uerati ti si ar ji deua deuaka ka ka intskurini
COil
la verdad verdad
ys ir rime rimes, s, como como do paja pajari rito to quej quejun unta ta qUtl'el"se. L....
dias los novios
rse,
alas alas de tant tant
SLIS
ac an
na tarde, delanrc
la
ar
iban
I.deda: la
esperando tt
,"ha Sll
..'Ica, pero P81:a
110 vayas
iz
Hutncito. ,s
'fttlltdiato,
Sf.'
pretendiente:
relacion,
o..
apar aparin in .. at 'u onar onarhi hiti tini ni ka k'am k'amuk ukua ua k'ir k'irha hand ndit itin in arhi arhisi sire rend ndi: i: -Eka -Ekari ri t' pale pale is"i is"ierat e rat ika, ika, kajnrh kajnrhim imbi bi ku uand uandaj ajka ka eu Jima Jima ue atin atin tsim tsim ts marh marhan an uach uachec echa ha mand mandan an inch inchat ater eruc ucha hani ni sesi sesi uand uandou outs tsku kuar arhi hisi sira ramp mpti ti esik esik tsim tsiman an kuin kuinit ituc ucha ha ekak ekaksi si irne irneri ri k'ex k'exuc ucha haui ui kund kundaj ajka ka xan uejper uejperani ani Kaju Kajurh rhia iati tiku kuec echa hani ni nita nitama mati tini ni ia ka niar niaras asir iren endi di jurh jurhia iata ta enga enga ts"i ts"imi mi temb tembuc ucha ha ka temb tembun un temb tembuch uchani ani cratsipiringa. Uaud Uaudon onts tsku kuar arhi hisi sire rend ndik iksi si paua pauani ni inch inchat ater eruj ujim imbo bo ka iami iamind nd its' its' p'it p'itar aric icha ha japa japari rini ni tumb tumb arhi arhist stre rend ndi: i: Dol1 Dol1li ling nguj uj mbok mboks' s' in sper speraa aaka kaju juch char ar uand uandak akua ua ka tlil xilj ni juch juchar ar temb tembuc ucha haku ku enga engaks ks xani xani ioni ioni ue atin atin tsitilw I'll kaji.; 1(" m a r k u b in in i u m b in in i :J juch juchet et pale pale isik isik uaka uaka tata tata kuer kueraj ajpi piri rini ni mint mintsi sika kapa pari rini ni.j .jop oper er asir asirin in k'ar k'arha ha ch'i ch'iku kuan ande dera raku ku jingoni. Kajarhasiptina rn mind mindak akua ua tumb tumbir ir ka mari mariku kuer eri: i: im do ingu inguji jimb mb tumb tumb papi papiri rind nd imer imer kajt kajtsi siku kuar arhu hu jats jatsin indi diku kuti tini ni ma es jasi jasi ukat ukat tsit tsit ik la iole ioleri ri ka klab klabel elir irij ijok okuk ukat at list liston on maji majimb mbo, o, ka xuku xukupa parh rhak akua ua jimb jimban anij ijuk ukan anta tani ni ka istu istu arik arikua ua papi papi indi indi kaxu kaxu biti biti xuku xukupa parh rhak akua ua ka no kuer kuerat atan an ma k'am k'amuk ukua ua P'at P'atar arnu nurh rh anap anap enga enga orhe orheta ta tumb tumb piak piakup upka ka k'ui k'uinc nchi hiku kuar arhu hu jini jini Uant Uantoo oo
.hara
muchac acha ha Ie cont contes esta taba ba la much
ad !'OdIlIa gran resp respet et ~ungran la bebfa. RI"B
le besaba
el cantaro:
Iso
••flores
dlcl~ndole: COnl COnlpr prom omet etem emos os para para jama jama olvi olvida darn rnos os hast hast la muer muerte te Bstecom Bstecompr prom omis is er de un gran gran alor alor ar aque aquell ll ia pueblo lo la rnuj rnuj le esperaba: incluso 110 se f\atra de pueb Clla Clla si el ya no re re aba. aba.
dsta
erokani japka tumbi ka mari mariku kua, a, iman iman xanaruni ir ka uano uanona nask sk ni erok erokan an imer imer temb tembun unan ani, i, er ak ekan ekan ir in ju
ka arhi arhini ni -JlI -JlI heti heti andi andi rata rata Kuer Kuer jpir jpir uand uandar ar anap anap enga engajt jtsi si'n 'n exen exenij ijak aka, a, ints intsku kuri rini ni sesi sesiku ku eska eskaju juch char ar erat eratsi siku ku sesi sesi uera ueraak ak iasi iasi ka ix orhe orhepa pati tini ni
ftJl ftJltl tlll ll11 11br brese esexi xist sten en au entr entr lo pure purepe pech chas as qu no Inue Inuere renl nl1i 1i mori morira ra porq porque ue nues nuestr tr raiz raiz es rnuy rnuyfu fuer erte te ta profunda; mas grande T'erhe Isurus Isurusnit nitie ie "'Irote dellago de Patzcuaro el T'erhe PlrReho Eufe Eufemi mi Maya Maya G u z m a n de lcha lchan, n, Chil Chilch chot ot T ra ra du du cc cc io io n D ir ir ec ec ci ci o
G ilil be be rt rt a G er er on on i G en en er er a
M at at e
d e C ul ul tu tu ra ra s P op op ul ul at at e
ik -Is·j ukuarhejucheti mintsi mintsita ta ... Sana Sanani ni arhi arhini ni kesk keskun un imer imer k'an k'aniu iuku kuaj ajur urhi hint ntsk skua uarh rh
jamberi, ka tumb tumb k'
ukua ukuani ni
t'ingu t'inguixu ixurhi rhisti sti putirh putirhini ini imani
ka im ri te bu
kaxu kaxu beku beku jing jingon on
pimbinasi itsini, ts
ik
tsitsiki tsipata jingoni, ka isi"arhini: jind st juch juchit it _I jind ints intsip ip rank ranksi si iras irasmg mg ng ks ji p'ikundikusti
eiatsperukua kanijukaparhasti ts'imeri tsim tsiman an mint mintsi site tech chaj ajim imbo bo jimb jimbok ok meni meni isit isitum umbi bi uandakua ir imer kmhl kmhllc lcha hani ni erontasircrnpti imer
no uamb uambun unan an
no k'uanatsipiringu.
jindesti
juatecha
T'antsitarhu
eka
~-
Ioli Iolida dari rida da
juch juchar ar jarh jarhoa oajp jper erak akua ua Uits Uitsin indi diku ku
rv
ex asik asik
juch juchit it er chic chic an siri sirisf sfri rina nani ni 110 kand kandic icha ha csik csikam amiu iudu du siru siruki ki ha na si nira nirajk jk ka jinde jindeka ka p'or p'orhe hech chen eni. i. ik ju
ik
in isik isik
ts
ip
ha ba do
nosotros,
do porque ayer; como
.&acedia10
ik is
ukurhispti: Eran Erandi dipa paku ku uits uitsin indi diku ku tani tanimu mu atak atakua uarh rh isi xarh xarhin intk tk kurh kurhup upin inch chas asti ti k'ur k'urna nanc nchi hiku kuec echa hanl nl tata tata Pedr Pedr Mige Migeli li enga enga uera uerama mani ni irek irekak aka, a, Enga Engaks ks k' ipka ipka jura jurajk jkus ustp tpti tiks ks ma ande andela la crsi crsiku kuri rini ni noks noks pata patasi sipt pt ka tach tachan antk tk k'ui k'uina nasi sipt pti, i, Tani Tanimu mu atak atakua uarh rh is'i is'iku kurh rhak akua uarh rhis isip ipti ti esik esik ioan ioanas asia iamp mpka ka k'ui k'uitk tk majk majkuj ujau auar aras asti ti ka kapa kaparh rhak ak mitsat mitsatast asti, i, cherak cherakuar uarira irasi"p si"pti,j ti,jimb imboka oka k'uman k'umanchi chikua kua jima jima ga nema nema k'ui k'ui 'a ajpi ajpixa xapt pt kurh kurhin ini. i. lami lamind ndue ue ha ij uata uatast st uera uerana na ti sa tk mb ju an ti i, ueka uekast stik iksi si pata patani nijo jope peru ru kani kaniku ku 'eri 'eri tarh tarhia iasi siam ampt pt ka noks noks ambe ambe usti usti atan atani, i, ta inch inchap apch chuk ukus usti ti enga enga im k'ui k'uing ng tsunapikuajingoni peta petasi sipt pt sunu sunund ndec echa hani ni lami lamind nd ambe ambe kurh kurhis isti ti xani xanini ni tsik tsikat atec echa ha tsit tsitsi siki kich cha. a. xuma xumata taku kua, a, iaua iauarh rhic icha ha iami iamind nd is jp ir
pobr pobres es desf desfil ilar ar la ormi ormi as 10 ac trabajar purepecha.
mo
ro
pure purepe pech ch
la manana se
Miguel el qu IItdro Migu
Co
iv por
la tr
it
adorrn rnil ilad ados os se leva levant ntar aron on todo todos, s, de inme inmedi diat at IO ador Iltr Iltrie iero roll llia ia puer puerta ta se espa espant ntar aron on porq porq el cuar cuarto to onde onde na ie se ue ab esta esta ince inceud udia ia dose dose To os se .l ti tr ta como esta estaba ba acie acie do much much aire aire udie udiero ro ! J I f O como hlcerlo, Cuan Cuando do do Pedr Pedr vio ue po ia apag apag rl se Ift.t16 entre el fuego yean m u c h a dificultad m p el to el maiz, In .s tate tate 10
105
,tAl
10 ocurrido,
tati "Ueo
qu habi habi suce sucedi dido do
decian:
je ba
aman amanar ar iati iatini ni
Tata Tata jurh jurhia iata ta
etap etap a: irna irnank nk si ja ur ipti ipti angu angurh rhik ik am e, 'u i p u u nd nd as as t piri pirira rama mast sti; i; k 'u mitini na
etsa etsa tara tara jimb jimb ka uandasiam uandasiamptiks ptiksf: f:
eian eian pi
ambemaka
ukurhipka
xanini, sununda uekaak ak juan juan ambernaka ueka ints ints bi i, juak juak okan okani. i. K'ui K'uiri ripu pu esik esik majk majk eni, eni, nira nirast st tara tara edru edruo, o, anis anis parhan parhantsi tsi oparha oparhakua kua xukuparhakua pa nd um tata tataka ka sapi sapirh rhat atic icha ha acha achama masi sich cha, a, tumb tumbic icha ha ka t'ar t'arhe hepi piti tich ch sesi sesisi sija jama masi sian andi di k'um k'uman anch chik ikua ua ma unta untani ni juramutichaksi niarasti le imecha imechajtu jtuksi ksi sesisi sesisijar jarnan nan anch anchik ikua uarh rhin ini; i; uarh uarhia iatic ticha ha anch anchap apar arat at usia usiamp mptik tiksi si k'er k'erer eric icha hank nksi si ints intsit itpi pini ni ka k'ut k'ut sapi sapich chun unks ks sont sontku kusi si jauatasti. Tata Tata Pedr Pedr ixua ixuani ni ixua ixuani ni nira nirasi siam ampt pti, i, ueku ueku ixua ixuani ni ixuani ni p'an p'anan anar arhi hipa pari rini ni Kuer Kueraj ajpi piri ri meia meiamu muku ku ka ixua arhi arhian anta tani ni k'ui k'uiri ripu puec echa hani ni maju majurh rhia iati tiku ku k'ui k'uiri ripu pu nina ninast st isij isijim imbo bo jaka jakajk jkus usmg mg esik esikaj ajuc ucha ha p'or p'orhe hech ch jarh jarhua uajp jper eras asma maks ksi, i, esik esikak aksi si mark markus usik ik iami iamind nd ambe ambe jimbo. Chat Chatar arhu hu temb tembin in iumu iumu tsim tsiman anij ijur urhi hi inch incham aman ani, i, 199211exurhinijimbo.
lana 10 ue r6pido.
lu ta
10 haga
Ilevar L a g e n re re , como un s610 hombre, fu Pedr Pedr di er la os teja tejas, s, esti estido dos. s. Al unos unos niii niiios os
un
nueva casa: lI colabo bora ra on tambien cola .eer .eer'c 'can ando do tabl tablas as
to eiio eiiora ra tarn tarnbi bi le
la
yuda yudaba ba it
todos su solidaridad.
la
lIev lIevar arle le algu alguna na coop cooper erac acio io
ayudar
COil
trabajo,
S0l110S
ya
Benj Benjam amln ln Gonz Gonzal alez ez Urbi Urbina na de Pich Pichat atar aro, o, T ra ra du du cc cc i6 i6 n D ir ir ec ec ci ci 6
Ting Tingam amba bato to G ilil be be rt rt o G er er on on im im o M at at e
G en en er er a
d e C ul ul tu tu ra ra s P op op ul ul ar ar e
~----
Xepekua
..
flojera
Ni asin asin si ai unta unta akit akit rnbe rnbe .. Imac Imacha haka kana na tata tatach ch juka jukari ri xepi xepisi sira rand nd tamujtu at ik rh sp ti umin umin ji bo ja rh di ju ta hu is ir ni ui rh e, ar im tani tani ka isku jirn jirn an ni pa ni ir si cn ju tarh tarh
IUen IUeno, o, es COn la
es 10
manos vadas.
jes iarc iarc jas'j k'eri, mh
as'jji as'jji aj m -m -m l
er jp ta ti
mn
"es
ma
hi
-Eng-ani
nini nini rn
ka sesi sesi
tsipeni, jirnboka axuni jingoni, ka jimajkani
is'j cratsentaspti: cratsentaspti: ji
rumina
lI'rilr
fnn16vil pensando
"Si mato este este vena venado do 10 vcndo tendre dine dinero ro para para tOn1prar un gall gallin ina. a. Lagall Lagallin in diar diaria iamc mcnt nt pondra huevos aSIpo aSIpodr dr corn cornpr prar ar un puer puerca ca esta esta tend tendri ri mllchos mllchos puerquito puerquito cuando este este gran grande de lo "ncl "ncler ere, e, ento entone nees es tend tendre re 1111 11111C 1Cho ho ucho ucho dine dinero ro 1Il11ltiplicanlrapidantenro,
tsik tsik te ni ints ints ku rhia rhiani ni ji jk ni ehin ehin Ill.. IIIbre. iS piakuareaka: irna kani kanirh rhat atic icha hani ni leaji leajiaj ajka kani ni k'or k'orun un ji kane kaneku ku tumi tumina na ..., ...,dr dran an much muchos os is'j ja ji ak pi rh ni ri hi ni jirn jirn akst akst im ru so tk ne in "ndes bonitos an ji ri in ints intsip ipek ek rhia rhia iajk iajk ni ru ~r ia uarh uarhia ia
asis asisic ic an
an ji
ni tsit tsitia iajk jk
se qued qued
asi, en poco poco tiem tiempo po
lo
mas
entonees trabajar,
ji
ts "Eng "Engan an
akas akasic ic an jats jatsiu iuak ak
iaji jkan jkan k'or k'or ni
ua erak erakok okua uarh rhen en naki naki ngan nganij ij uaka uaka ka tsim tsim ni p'ia p'ia ua i, iman iman euga eugaks ks sa deru deru sesija sesijarh rhaa aa ui inar inar anks anks kaji kajiaj aj an k'or k'or nija nijats tsir iran an ia rn ua as ekua ekuaku kuta ta ajia ajiajk jkan an 'oru 'oru uaka uaka ia ir ni tarh tarh ni.; ni.; ta
ju in i, jini jamb jamber er niar niar ni enga engaks ks juch juchet et an hiku hikuar ar eric eric jama jamani ni jaua jauaka ka ka .. un arhi arhiau auan ani: i: -C 'ika 'ikape pe ts'j ts'j je epit epitic ic al Kais'juan Kais'juanda dapa pari rini ni jima jimajk jk im axun axun chan chanat atak akor orhe hets ts apta aptaku kuni ni si ak ar eni. eni.
jingontku.
ka isik isik
gritar:
flojos flojos!'" !'"
un saIto se fu d~i1 d~i1l1 l1do do al sefio sefio COil sus ilusio ilusiones nes Lazaro
ka
ukue ukueka kaui ui
.nluciar 'lApur 'lApurens ens
im
cham cham si isku isku
paka pakara rasp spti ti tsan tsanar arhi hiku kuec echa hani ni
Marqu Marquez ez joaqu joaqujn jn
de Cher Cheran anas asti tico co Dire Direcc ccio io
Gene Genera ra
Para Parach ch de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
T'up T'upur ur
ap
atar ataran ants tsnc nc rn n em em a
andarherani
pi
i, io Tatsikuana
ni
ti
horas
ka arhini:
ka as"tterujama as"tterujamajuani juani Ka
ia, k'uani k'uanikusp kuspti ti
por aqui.
ia ka tats tatsik ikua ua
as
ta l
pasp paspka ka ka sont sontku ku
sindik ikua ua --:Ji ui sind
ClnJza?
arhi arhini ni niuaka pauani.
usip usipti ti
c omo supu supues esta tame ment nt ~Iellcomo
pauandikua
-Entonces
ir
A I d i a siguiente,
tluda~ kuari ka arhi arhini nina na eskari
ik
aste asteru ru juap juapir irin inga ga ta in ix imana xantku isi'mokukuni:
-Ia.
y Ie Ie c cufiado que Ie habra ido muy bien
ta
piililani. itsi itsiku kuaj ajcm cmba bana na Ka isin isin
Iqu
n o s e c or or nnpp r
ad~
it no pianasmdi,
ni
~d
.~
le
le
aria ariana na ta bi n,
or
ie
,.ra
Ka nira nirasp spti tina na k'ua k'uani niku kuni ni ka k'ua k'uana nats tsis ispt ptia ia ia uarh uarhin in sa anis anis mb en he ijem ijem paku pakuar arhi hipi piri ring ng ka kana kanarh rhik ikue uech ch
penso: "Voy
ji pueblo, pero
K a im im a hi arnb arnbak akit itir ir rna, rna, nint nintan anij ijam aman an chen chenij ijem embo bo no un niat niatan ani. i.ji jimb mbok ok ch ri an si ia ka ik 'arh 'arhim im xa ti ji aj is hu ir ra ni sa er rh atin atini, i, ma sandcru sontku x au au a uandaparini: hi ma -Nipaji
0l
de idio idio
~ue
,regunto:
ambc ambc jimb jimbok okan an kaui kauiku ku k'ar k'arhi hima maxa xaka ka lsin lsin ipti ipti an rhir rhir spti spti im ni ch tich tich l'llj4ill
os en res, res, "pondieron:
ni
sira sira ijap ijapti ti
jukani. Ka ha ha ji aj ch ipar ipar tsin tsinar arhi hi i, imani no m b a hi rnan rnan arhi arhi ju ri tsin tsin rhit rhit an
Ia fogata
les
asaltacaminos,
Ie
0qu
porlo que se mucho frio,
ia prot prot
pi
ar
regalar?
"'''''':lilllin; sutu sutupu purh rh
at ikua ikua jpis jpisip ipti ti iman iman uand uandan ani: i:
erca ercars rs
--lNo
m o ku ku ku ku n
p'ik p'ikuk ukua uarh rh echu echusk skut ut ka jing jingou ou akua akua ka jorh jorhej ejpa paku kuar arhi hint nta. a. Enga Engaua ua k'ar k'arna nach chak ak t'ir t'iren en uand uandon onts tsku kuar arhi hint ntax axap apti ti
0a
rs
idio idio ponerse
ia ka
se .pai'ieros
hi
atir atirku ku en xani cherhuu mate materu ru ch
que lo seil seilor ores es corr corria ia "'811,
.,
me tkuk tkuk ma si ui iani iani sipa sipaku kuar arhi hini ni ka majt majtun un kana kanarh rhik ikua ua juka jukari ri chux chuxap apaa aani ni ka imak imaksi sina na uiri uirian an sand sander eru, u, ka imaj imajtu tuna na sand sander er uiri uirini ni chux chuxap apaa aani ni ka me tkuk tkuk in auar auar maji maji bo ueka uekani nira ra i.ji i.jima ma kani kani im chux chuxaj ajpe pepa pari ri anax anaxur urhi hini ni ka uand uandan ani: i: "Ind "Indej ejts tsin inij ijin indi dini ni cher cherhi hijt jti" i" paua pauand ndik ikua ua siru siruru ruta taan an ch'e ch'enc nche heki kich chan an
ch'e ch'enc nche heki kich chan an
chen chenij ijem embo bo
iami iamind nd
nian nianta ta ia
ambe ambe
:J,:,,-Pobrecitos,
asusr
a l
Cuando Cuando amancc amancci6 i6 vio .nero. .nero. Cerc Cerc se enco enco trab traban an ta id
Costales
bien bien algu alguno no an
se
de inme inmedi diat at
AI
er todo
m i c uf uf ia ia d
Idquirf.
ar
que
Ys
sontku
en senor enga engani ni ji juak juaka, a,
-Sf,
co
kurhamarhiniua: -Piaminaskiri no t'upur t'upurija ijapun puni, i, Ka iman iman moku mokuku kuni ni 'u ar am ambe ambe enga enga ji xani xani juak juaka, a, Ka man uandanina: "Jim "Jimaj ajka kani ni ji niua niuaka ka paua pauani ni mend mender er t'up t'upur urij ijap ap pani". ai
AI
Katsip Katsipku kuna na
pre. pre. todo
10
Io.b'la conseg consegUl Ul
qu
habr habr
adquiridn
tener Il'sea a m ecidio Il'sea
COil
.,
SllPU 10
que
~a
Ina slglllcnte
'ropuso
II ed cufiado
ji
niua niuaka ka paua pauani ni pani pani Ka rnet rnetku kuks ksin in xani xani uani uaniku ku jats jatsir iraa aani ni
cOlltest6:
~:Uenaron rnuchos emprano ,er~ancia"
costales. vilnto ue al ciud ciudad ad al lega lega te dio] dio]
ento entoll llee ee
ospe ospech ch
qUeta qUeta
ie
~ste h ab ab r policfas Ie dijero dijeron: n: ij
im
piaminaspka. Tats Tatsik ik kuar kuaric icha ha anda andarh rhir ir ni ka ar inks inksin ina: a: -J rhas rhas ar en er ano, ano, najk najkik ikin in tsir tsirna na xana xanaru ru rh ia ij te juap juapir irin ina, a, noch nochka kari ri kurh kurhan andi disi sina na Kame tkun tkunaj ajim imaj ajku kuju jupi pi an an sina sina k'at k'atap aper erak akua uarh rh onan onani. i.
rt
ceniza. Entr Entr
En
todo todo
10 agarraron
la
le dier dieron on LIlla buena
Rita Rita Moli Molina na Elia Elia de Tacu Tacuar aro, o, Chil Chilch chot ot Dire Direcc ccio io
Gene Genera ra
de Cult Cultur uras as Popu Popula larc rc
'Ines Chavez
ek juch juchar ar
kots kotsik ikua uarh rh
anapu
niar niarap apka ka iapu iapurh rh
am Garcia
isf,
nuestro pais jupiperanasfrendi, Niar Niaras astp tpti ti si juch juchar ar iret iretar arhu hu "iui "iuinaim naim jarh jarhat at acha achati tich ch ch'e ch'enc nche heki ki io ti jo aa ini, ini, atar atarpi pita tara raku ku kuip kuipar arha haat atin ini, i, es jana janarh rhat atic icha ha iapu iapurh rh isi' isi' kurh kurhaa aaku kuar arhi hisi sire rend nd char charar arak akue uech ch ka k'uman k'umanchi chikue kuecha cha kurhir kurhirana ananta ntasir sirend endiks iksi, i, Uiri Uirias asrr rren enga gaks ks jiri jiriku kuar arhi hini ni p'uk p'ukut utap apue uech char arhu hu aj Chesi Chesire rena naks ks uarh uarhit itic icha ha sapi sapirh rhat atic icha ha ka acheeticha, srpakuarhisireuga ima churikuecharhu iamenduksr en a. 'Is' 'Is'im im acha achati tich chak aksi si jiri jirina naas asir iren endi di uarh uarhit itic icha hani ni iurh iurhit itsi siki kiri rich chan an ts"i ts"ijp jpan ani. i. achet t'akis t'akisi, i, tu hipi Ima achet hipina narh rh nesi nesi Chab Chabes es jana janarh rhap apir iric iche heri ri kung kungua uarh rhek ekua ua urhe urheku kuts tsip ipit itip ipka ka ka iram iram ti pamp pampir iric icha hani ni juat juatar arhu hu japu japund ndar arhu hu Tsak Tsakap apuo uo ka Erax Eraxam aman an isf. Mend Menda, a, jand jandia iajk jk ka jire jireji jire remi mipa pari rini ni uiri uirias asir irar arnp npti ti jata jatari rich cha, a, tiri tiriap apuj ujuk ukak akua uarh rh is'i is'is' s'ip ipti ti jime jime nita nitama maxa xapt pt rn ache acheti ti ando andosi si inar inarhi hi jind jindes esip ip tata tata usio usio enga enga kuip kuipar ar apue apue ga rna k'eri uano uanoch ch ti iapu iapu jing jingon oni, i, kets kets rnus rnusrr rren endi di juat juat
cabal caballo lo tray trayen endo do
el mauscr
cues cuesta tas, s, ma enca encara rado do
vetan casa casa quer querna nada das. s.
Cabinito. Tenf Tenfam amos os mied miedo; o; muje mujere res, s, niii niiios os
seno senore res, s, todo todo
eorrfamos aque aquell llas as noch noches es el la qu no pasa pasaro ro
much muchas as cosa cosas. s.
.atJ .atJsf sfac acer er su bajo bajo
inst instin into tos. s. ma
••esinos ••esinos
viol violad ador ores es
trafa
Sll
genre por la
'ueblos,
"'-;.
yja
tras
otes.
as
Ir anit anitir irhu hu
isf. isf. Mt tsik tsikua uarh rhts tstt tt
arhisti: -Jis -Jis ul inij inijim imin in
tiri tiriap ap echa echarh rh
emi, emi, es usti usti
k'an k'an xu apit apit
uaxa uaxajt jtsr srku kuri rini ni ka enga engani ni kurh kurhan angu guar arhi hina naak aka: a: "Arh "Arhia ia ixua ixuasl sl nita nitama mast sti; i; nije anda andang ngun uni" i" Is'" Is'"us usip ipti ti is'" is'"ja jasf sf arhi arhias asip ipti ti leats' leats'im im nira nirasi sipt ptik iksf sf andanguni. Tata Tata Ines Ines Chab Chabes es Gars Garsia iaja jaua uara rast st jiri jiriku kuar arhi hiku kuar arhu hu rhis rhisip ipti ti tata tata Lusi Lusi ni -N me kini kini rnir rnirik ikua uarh rhia ia a. Ji ni isi' isi'ua uarh rhip ip ra uarh uarh tata tata Ines Ines Ch besi besi no inch inchak akus usip ipti ti tata tata Lusi Lusion oni. i.
en
jllata-Iraiiitiru, Ie dijo dijo hoja hoja verd verdes es hast hast
no .rri .rrien en o, Asf 10
ialc ialcan an enlo enlol" l"
"alcanzarlo'',
....
'-r"
le rnat rnater er ache acheti tich chak aksi si tang tangua uarh rhis isip ipti ti k'am k'amaj ajku kusi sipt ptik iksi si im ni k' irip iripue uech chan ani, i,
ts un
Ch er ni
-Jamas
te vo
olvi olvida dar. r.
anapuesipti. ar iric iric ak
ia ur
isi't isi'tir ir ir kusi kusire re di
Ji ni
uera uerati tini ni is rnit rnitik ikua uarh rhis isti ti sika sika "Lek "Lekue ueri ri anda andaku kua" a" ka isun isunin indu du ukua ukuarh rhis isip iptij tijuc uchi hiti ti uatsi.
K'er K'er kust kustat at
rn
Krus Krus Jako Jakobu bu
Si in
Leku Lekuni ni iami iamind nd
k'ui k'uiri ripu puec echa hani ni
jaka. Ines Ines Ch be
Cars Carsia ia ipak ipakua uarh rhik ikus usrp rpti ti
bandidos, Co el maus maus
jo gran m u s i c o ,
jurhan ts'imanga ias jurhan
iuin iuinas asi, i,
1111 1111nC nCal alla la
st
genr genr
UI1 solo
anap anapu, u,
tata tata Kasirniru
Leku Lekuni ni enga enga xani xani cher cherhi hien enga ga isip isip Chabes Chabes Garsia Garsiani. ni... .. rn kuar kuar isip isipti ti
in
io 10 qu
suce sucedi dio. o.
Sevina,
ue Jacobo,
ic oa ani. ani.
quien siempre tuvo tuvo mied miedo, o, Chav Chavez ez Garc Garcia ia .. Esto Esto suee sueedi di en evil evilla la
icho ichoac acan an
G ab ab ri ri e
M or or al al e
Reco Recopi pila laci cion on
G ar ar d
Mate Mate
Mora Morale le
Gonz Gonzal alez ez
en Sevil Sevilla, la, Nahu Nahuatz atzen en D ir ir ec ec ci ci o
G en en er er a
d e C ul ul tu tu ra ra s P op op ul ul at at e
~.
Tanim Tanim lx
lres lres horr horrni niga ga
siru siruki kich ch
apun apunda darh rh
isi'ir isi'irek ekas aspt ptik iksi si ru
s'Im s'Im
xu ,I
esik esik
sima simani ni an
iruk irukic icha ha
esta regi region on 811esta
ar
irek irekax axap apti ti temb tembun ungu gurh rhir irin in jima jimang ng upka upka 'Iat 'Iat si uk kane kaneku ku cs at
matrimonio
vivia
una
ad
an sesi kond konden enap apka ka
irek irekas asir iram ampt pt
tsip tsipek ekua ua jing jingon on jimb jimbok okak aksi si xani cs xukutantampka. rn eugaksr xani siru siruki ki sapi sapich chun un jima jima kani kani tata tata iruk iruk arhi arhist st majurhi majurhi temb temban ani: i: -Nanachi sani jupi jupi aa andi andi ac kani kani ak niuakari meiarnpiaani enga engaks ks jimb jimb pakamuaka
a,
ixujatiuijikeni
kom
arhijp arhijpich ichiaa iaaka ka ka as jama jama
POI"
COl1tentos porque tenian un muy elegante. \'es \'esti tian an tamb tambic ic
qu Sll
quer querfa fa
esposa:
10
-Voya
dijo
-Vete pues pues -I
esta esta
te tardes mucho. pues,
k'uiripeaka.
Ise muy bien ar am en
desde desde aqui aqui
Sll
te
es
eu
,..ca.
engari t'u sesi nitamakuarheaka, iond iondan an -arh -arhis isti ti ia tern ternba ba -Nipanderllni eha nojtsi jamaaka uandaniani. kOl11l1
ra
r uc uc h
Inchatiruna ima
110
ne,
p'ikuarherapani
Ie ca
misma:
de esperarlo 10 ame este este llor lloran ando do
an
co
bast bastan ante te
frio
Kuat Kuatan anta tasp spti ti
eron eronta tani ni
karhamantasti.
ts'iraparini
uandasti: io
ji
ia Mrdad?
·1
ia jirinantani ka ses pikuar pikuarhcr hcrani ani Jimajkani rn
el no se Isiku k'uanatsentas k'uanatsentasti ti
niantani.
ja
ano? -Tat -Tat su ki eial eiallg lguk ukua uarh rhis isti ti itsi itsi de uatk uatk nira nirast st uarh uarh ku rhen rhen iasi iasi jarn jarnbe beri ri notk notk jung jungua uasi si di ir in
0q
.,Ia.
cuenta
ka
ji
sest
Im koki kokija jang ngua uarh rhes esti ti tsip tsipek ekua ua ints intsku kuni ni.k .k lSIa lSIarh rhis isti ti -Asi -Asi ja ua dani danian an t' jike jikeni ni jarh jarh ataa ataa jiri jiri anta anta i. iman iman uand uand pari pari uapt uaptak akus usti ti ke uk ni tata tata siru siruki ki jiri jirina nant ntan ani, i, ji iani iani ka ji iani iani tsan tsangu gu rani rani ir i. ts anga anga xe ga tere teresm smar arhu hus' s'ir iraa aamp mpti tiks ks jimb jimb ka is"i is"i
exea exeasl slra ramp mpti ti ir i.
'.Ie
....Esta Esta mu bien bien trab trabaj ajar ar mu ho aplast ste. e. !tIta que alguien no apla icie icie
r.
japk isf japk
korn korn
atsi atsiku kurh rhen eni. i.
otro hasta rnuy VlO
.i ka mend mender er jang jangua uarh rhes es'i 'ira ramp mpti ti ta in ji rh
se
er noso nosotr tros os
Andarherasti ja
enga engajt jtsm sm nema nema Is"i Is"iua uand ndap apar arin in
.v dond dond
i, jk ucha uchara raak aka, a, jima jimajk jk jcia jciara rast sti. i.
esta estaba ba
Ifpr Ifprmi miga ga
prop propos osito ito
·.·.
La
sirukini p'amojkuni, ja in ir uera ueraka kate tech chak ak 'i
jk
ta guar guarhe hesp spti ti
eque equefi fi
ra
ordo 10 "'nizaba:
ja
l! im ni nana nana
ir ki
; ' B s a vez tarnbien
ellago
1101'0mucho.
j:
ji etsi etsimu muxa xa ka iria iriapu pu guan guan ka ia indu induec ec etsa etsapa pal< l
arhi arhini ni iami iamind ndue ueeh eh
nint nintan an iats iatsita itaku kuar arhu hu
Anto Antoni ni
Camp Campos os Mend Mendez ez
de lhua lhuatz tzio io Trad Traduc ucci cion on Dire Direcc ccio io
Tzin Tzintz tzun untz tzau au ilbe ilbert rt Gene Genera ra
Gero Geroni nimo mo Mate Mate de Cult Cultur uras as Popu Popula late te
Uarh Uarhik ikua uani ni ch'a ch'ana naku kuts tspe peri ri Tata Tata Ni
is"i is"ip' p'in in esti esti paua pauani ni
auan auan
ar intk intk
arhi arhiku kuer ernp npka ka tara tara Niku Nikuni ni tsin tsinar arhi hira rani ni Tata Tata Niku Nikuja jaua uara rasm smdi di najk najkir ir ts'i ts'ira raku kuar arhi hini nija jaua uaka ka kiti kitina narh rhis isin indi di ka sont sontku kuja jamb mber er xuku xukupa parh rhan anta tas' s'in indi di ka ti ta ta ka ts ar aman aman
Aunque este
ll eI sol, fief perro
Un ve Tizn Tizne, e, dura durant nt
is nira nirani ni
esta esta quie quieto to
ir kuar kuarak akic icha hani ni jakl jakllt ltse seku kuan an
10 arnb arnbe, e, jupi jupiku kuek ekaa aani ni ja
an no andu anduvi vier er
ia
it
uand uandan anta tani ni ;.
ji
solo:
ij
is ukua ukuarh rhes estp tpti ti ti
,-l
Ia
imam
em
tats tatsek ekup upas asi' i'ra ramp mpka ka ti
xani xani
p'ikuntani,
tata tata
uandampka: is kusr kusr ut ra jaki jaki arho arhoni ni Ite kusY kusYnd ndur urha hamp mpka ka ka is kusu kusuku kuta tara ramp mpka ka arho arhoni ni
cosech cosechar, ar, deja deja de trab trabaj ajar ar
Tarh Tarhia iata ta amus amus
uarh uarh enga enga anat anat ti
ja upka upka-, -,
jarh jarhoa oata tasi siki ki p'ik p'ikun unta tani ni Tata Tata ik ur aj hapa hapari rini ni
nakiski
isf
xanini engaru tu im
jang jangua uarh rhes es ti
cans cansas aste te do
rate rateni ni
Ni olas olas??-
pregunto la
on Nico Nicola la procure fija fijars rs en
ue vest vestia ia aner aner uy mise misera ra le (tn1 (tn1to ton, n,ce ce do Nico Nicola la pens penso: o: "est "est pobr pobr ha de tene tene tiem tiempo po in come come ue esta esta 1111 1111 la a" ntio ntio rn ch last lastim im Ie dijo dijo
~'-~
ueka uekapa pari rini ni mite mitent ntan ani, i, onarhi onarhirin rin jamast jamastram rampti pti isku rn xere xereki kini ni jasi jasi
im rh ia en xukuparha rhanta ntaspt spti, i, ka kom xukupa
F>.'...••..
iS andinatisi
jaxe", P'amo P'amojku jkupar parini ini
.quieras. 10 que
isi'arh isi'arhisi isipti pti ka ak ar
110
ia indu indu in ni
anin anin
epas epas quie quie
oy
mu
i'
cosecha. engare t'atsuii ji on
auak auak
ji inis inis jati jati t'at t'atsm smij ijtu tu
ti como
10
in
iS
kondenaka. ka na enga enga
it rkuk rkuk en
lo
ja rhip rhip a,
frfo,
ij jats jatsik ikua uarh rhea eaka ka
jarh jarhas asti tiks ks
in jk nombe k'ui k'uiri ripu puec echa ha ts'n ts'nna nang ngan an ka
ig
.d nintani. "Irn "Irnaju ajurh rhit itek ekua ua -arh -arhis isti tite teru ru en ot ru ir uits uitsak akua ua p'uk p'ukua uaku kurh rhan anta taak aka. a. ka enga enga anat anatap apue uech ch ka mend mender er xuku xukujk jkur urha hant ntaa aaka ka ch'u ch'uku kurh rhin ini, i, tsitsiki uini uiniak akur urhi hint ntaa aaka ka eski eski josk joskue uech ch auan auanda darh rh isf,j isf,jim imaj ajka kani ni
i,
10 que te vayas
que
COil
Yme
Tzirondsro por lIll estan estan espera esperando ndo para poder disputarse el nos
entonces, la I11UY
sid
instru instruido idos. s.
urani, ic 1'lI noteru 1 1 1 a
0v
eskaksi isi puatantaani ia ji t'un t'unen en
0qu
uand uandon onts tsku kuar arhe hech chen eni, i,
jats jatsis iska kani ni
tr baja baja
todo todo 10 l1
'Aquel afio todo todo ucho ucho maiz maiz La ex jp ra ta a" Ko ka ik sapi sapi majk majk jasi jasiks ks anch anchik ikua uarh rhes esmd md tsir tsir jusk juskan an tsim tsimar arha hara rank nksi si sesi sesi pajp pajper eras asmd md jimb jimbok ok ts'u ts'uni ni is jorh jorhen enda dana nask ska. a.
iz
lo camp campes esin inos os habi habian an cose cosech chad ad
l.
im tata tata Niku Niku isi'arh isi'arhia iapk pka: a:
.. ,':;' ..
ja uarh uarhea eaka ka aner aner ta en ar atsi atsiti ti ha es irek irekaa aa sesi sesi si k' irip irip ak no si mb kuer kuerat atan anch chan ani. i. Xank Xankuk uksm sm uaak uaak iajij iajijar arho hoat atan ani. i.
zara zara
.. Yosoli Yosolito to 10
muerte! inmediato
ts
kuer kuerat at sira sira
ti
jats jatsik ik ar en
uell uell ta de suce sucedi di muerte ..,
ka t'at t'atsi sini niks ks inch inchar aran anta tasp spti ti K' irip irip ja gu rh sira sirarn rnpt pt 'ask 'askua uarh rh nira nira i. Tata Tata Kris Kristu tuer er k'ui k'uine nehi hiku ku anda andamu muta tasr srra rarn rnpt pti. i. K'ui K'ui chik chikua ua ui iata iata tasi tasira ramp mpti ti iren iren istu istu ka tsitsi tsitsiki ki uiniak uiniakurh urhant antasp aspti. ti. Kust Kustat atic icha ha Icha Ichani ni anap anapue ueeh ehaj ajuu uuat at imaj imajur urhi hian ani. i. Kane Kaneku ku sesi sesi ukua ukuarh rhea eati ti k'ui k'uinc nchi hiku kua! a! paua paua i... i... lasi lasi 'o ch ra ar esin esin o...no o...no ji be ni ta ...! Iasu Iasuni nind nd ekin ekin ji xani xani sesi sesi nita nitama maku kuar arhe heni ni inde indeni ni .. sipakuarheni!
-LComo
se
...qu q u esta estaba ba sola sola
oy
,'~Ialevare. ;,
Id
le
10
anduvo anduvo pregunt preguntand and
10
Is jerats jeratsip ipar arin in ir
tata tata Niku Niku teru teruts tsem em st ar am ni andiku kust sti. i. ontk ontk 'i usti usti ka andi tr i. im ir ta irnani jimbo
uni, ka is nira nirani ni s'ip s'ipak akll llar ar eni. eni... .. Jats Jatsis is an i, iajk iajk
in jk
Dire Direcc ccio io
iasi iasi pant pantan an
ik ti
le
ta
.. !" no nintani iman iman ukas ukasin in ka pant pantas asti tich chka ka
Ka isi ikiaparini,
ha atas atasti ti
kust kust ni ja ka tata tata Ni jant jant xa ti lauani jatini kurhaakuar kurhaakuarhes' hes'iramp irampti ti ".. najk najkir ir
jp ..." ..."
se jove joven, n, anci ancian an
de lhua lhuatz tzio io
tandosi
Ni
ivie iviend nd
rico rico ..."
Isma Ismael el Garc Garcia ia Marc Marcel elin in
nomb mitetkuarh mitetkuarhepirin epiringa, ga, AriSlukuarhespti im jurhia jurhia illchat illchatiru irujim jimbo: bo: Ek nana nana Uarh Uarhik ikua uaju juka ka tata tata Niku Nikuni niji jiri rina nant ntan ani, i, i,
xarhantas'jrampti,
.Ievo Sill
envi envi po alguien, nnportar de quie quie se trat trat como como este este
isi' eski rnajku
ta
Tziu Tziutz tzun untz tzan an Gene Genera ra
de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
10
Kejtsitakua ir
'n
ichkanati im Imer Imer k'um k'uman aneh ehik ikue uech char arhu huks ksi' i' ir tsir tsir
ue este
Lver Lver ad
irek irekas aspt pt 10
;! SllS
nira nirasi sire rend nd aneh anehik ikua uarh rhin ini, i, ka enga enga nire nireng nga, a, ionk ionker er eh ni ji bo nira nirasi si re di ji boks boksts ts ajpe ajpeec ec ir ir temb tembin in ta im ex rhin rhin isi, lm ache acheti ti ngac ngac ka it ir in i;
la :1)C :1)C0l 0l 1o ce 'j.: 'j.:'p 'pas as .ban .ban ar ;:.d ;:.d
onse onse ui
comi comida da
esti esti o.
fr iu
Sll
seno senora ra cons consig igui ui
SllS
Ia f r e
se
a,
,"c
imeehani. Isku Iskuju jurl rlua uata ta ma jimb jimbo, o, enga enga uarh uarhir iric icha ha ia ji
;f en as se oloe oloean an el
pian sani sani aman amanen eneh ehak akua ua ka pian ka kejt kejt it kuni kuni
ia imer imer tarh tarham am echa echa i,
jajt jajtsi sita ta uarh uarh
in Erax Eraxam aman an
isi. isi. Ka paua pauand ndik ikua uarh rh
kejt kejt lt kucn kucni, i,
im tsim tsim ni jurh jurhia ia in hama hama
jurhiatikua.
.ego
Sll
esposo,
entrar om
ento,
sf
so~r so~r vj ir en esta esta vi a, co form form re ie
ji ta
para para
fr
li
SIll
nona nona tats tatsik ikua ua
ia
ir i, irna ka xe ia irna kejt kejtsi sita taku ku am e, ka as an auan auan amin amini: i: jxa xani xanika kajt jtsl slni ni ikia ikiatk tkaa-ch ch in ambe ambe is"i is"ija jats tsir irin ini. i. xasf xasf uamba
ambe ambe isku iskujt jti. i.
Ise
tiro
fr la .'I:~U::SI·lil
ik i. is jpa
ik
EIsa erdo erdote te
aji
fue
la
aquello le cont contes est6 t6 0m
in lueg lueg lueg lueg
k'uaniku. ku. t'u, as! k'uani kurhajchani Ka ma
la
confes confesars ars
jt
tk arhini:
110
iamindu
yo 10voy 10voy
esta esta
es eran erando do
ambe,jamberi
',a su espo esposo so jatandurhintani jimbonatis'j im isku pakarapti
uarh uarhit it
menku menku kuarha kuarhandl ndl~rh ~rhint inta~i a~i,. ,. no ma amb kurhaJ kurhaJcha chanat natlll1 lll1
ia
f,
p'amonguarhintani,
ka
in
~eu~ol:li::s~~: 0s
kurani:
is ja
'i'-
kejt kejtsu suak akua ua arnb arnb k'ua k'uani niku kuni ni Tata Tatana na moku mokuku kuni ni
jire jireji jire resi si
. " llll ar ar n a
se or cura cura
li
ji erok erokan an jauaka,
en uedo uedo serv servir ir EIsa
sientate,
Is "'er "'erca ca de seii seiior or cura cura andi andina nasi si it
ji
iua? iua? frenda?
",
jJom jJomen enza zaba ba
rn erin erinis is ejki ejki sa uran urani? i? im tata tata rhij rhijti ti
conf confes esar arse se 1110 1110vi vi la cabe cabeza za cabi cabizb zbaj aj
-Sf, la tire tire
'a arhi arhint nt ri irnan irnan uaxan uaxantsk tskua ua tsim tsiman an
araj araj arhi arhijt jt
ru
ax
ixu, ixu,
da
rh
10
lJCe lJCerd rdot ot ka
ir ik ar ijti ijti
p'ik p'ik
mas cuando el
Ie indic6:
toda todavi vi
tu
ar ijti ijti
jajt jajtsi sita taku kuar arhu huja japk pk ka iman imandi dina naja jajt jtsi sita taku ku jarn jarnbe beri ri kuarhandurhintani? lsin lsin arhi arhist st tara: enga enga uent uentap apka ka uand uandot otsi siku kuar arhi hini ni
lo 10 que
epo fr noche manan mananacu acuan ando do la noche
Iilu Iilu rt s; re resa resara ra
noviernbre
senor SlI
ch -J
ji
ia uni, uni, arhi arhi ti anik anik pk Iua
.untos?
Pues
casa casa reflex reflexion ionaba aba
0ve SlI
., ri fs ju aa
ikua ikuarh rh ra
jtsi jtsita ta ajka ajka ar iric iric i, rhir rhiric ic ju ati, ati, an isis isisti ti in ie brin brini; i; te ja ak jo ruri ruri jurh jurh sing sing
t' ri ja iajk iajk
jati jati is
juua juua ri ri ni tsir tsir ur ia in ma in tsim tsiman an at rh ri ix as ja miri miri arhi arhini ni
.curahasta ora, ef ,ut .' do
POl'
Kaxant Kaxantku kuks ks
is uand uandon onts tsku kuar arhi hist stia ia
ac eeti eeti
kurhamarhikuarhisirendi: in
ta ti
ik ·a
ik
te
ia
i,:
isi jamani
junguaniarhisti. Kaniras Kanirasti ti tios tiosio io chur churik ikua ua.j .jim imes es is'ik is'ikue uera rate tend nd im unda undani ni chon chonar arhi hini ni tats tatsik ik jimb jimbos os jiri jiriku kuar arhi hi ti ia is·" is·"ar ar as ti it ip chus chuspe pera rapu punk nksi si etet etetsk skua uati tini ni kand kandel elec echa hani ni anar anarhk hkua uati tini ni jinde jindesp spti ti k'ui k'uiri ripu puen eni, i, ts'imajteru uarhiricheri tsip tsipek ekue uesp spti ti enga enga s' is jung jung enga enga na ak sa ir atin atin jarh jarhat atic icha ha t'up t'uput ut'u 'upu purh rh ti uajt uajtsi siku kuec ec an juka jukari ri i, sani sanina nani nitk tk apop apopar arha haat atin in kuip kuipar ar aati aati am e;
110
ia
im
in
ts
im la
r'en r'enks ks tati tati
tios tios io s'ii s'iinc ncha hant ntan an
jarh jarhan ani. i. Ache Ache ti
Ia espalda. Reconocro
uandani:
,m
.rna!
jama jamaak aka! a! Note Noteru runi ni isi jamaakal Xa ku is an as ti ch et ka nintaspti ia noteru te ;j jk ueratirii k'oru kuts kutsir irer erku kusi si japt japtii ii
pusiera la
la
le ento entonc nces es excl exclam amo: o:
ixuini parhakpinirhuka
K'uirip K'uirip uandas uandas't' 't'ren rendi, di,esk eskaks aks'iu 'iuarh arhiri iricha cha jurhia jurhiata ta euas euaspk pka, a, eska eska isijimbc uarh uarhip ipka ka,i ,is' s't' t'pi piia ia?, ?, ..Jaua ..Jauanc nchk hk jope joperu ru aian aiangu gusi sing ngak aksm sm eska eska uandantskuais'is'ipka, is in i.
dejo
fr
ia
.,., .,., Fu todo todo amas amas volv volvio io
an se reti retire re embo emborr rrac acha hars rse, e,
vivio
pant pantad ad Sf en
Nels Nelson on Jero Jeroni nimo mo
Caye Cayeta tano no
de 'Iac 'Iacur uro, o, Chil Chilch chot ot Trad Traduc ucci cion on Dire Direcc ccio io
Gilb Gilber erte te Gero Geroni nimo mo Mate Mate Gene Genera ra
de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
muer muerte te
Acha Acha uarh uarhik ikua ua Ma xanari xanarichk chkana ana
in anik anikua ua ji
komu komu jama jama in
10 siguientc:
isl
t' eu mllk mllk pa lr mp a, ti euam euam kupa kupasi si'r 'ram ampk pk
mu
jo 110
usirampti
ment ment
ie is k'ar k'ar ir an is
ia Yagreg6:
i'
rna, ji
ni ak
inde inde tsik tsikat atec echa ha tani tanima marh rhak akua ua ji in in ta rn k'er k'er jats jatsir ir atac atac irin irini, i, ar inin inin
ara
t'ir t'iren eni; i;
k'at k'at kata katarh rh
Ka arhijtetiru arhijtetiru
is"i is"i ik jk
Ic us utan utan
po re
ic ..
inat inatak akuj ujti ti
.,
es os
onte ontest st6: 6:
sposa: .e ·hil ·hiles es
la cebo ceboll lla. a.
ia ka iman iman tsik tsikat atec ec an
in -ill -illde dell lltu turi ri ijam ijamat atar ar ku ajat ajatsi sira ra hi en anij anijim im jiji jiji ij atar atar anda andara rati ti unta untaku kuar arhi hi ua ia ka inde inde
6a
k'auasi
ji niaratini
t'
Jogo Jogone nes; s; colo coloco co la
ia 10
Kaiam ambe ambe uina uinata taku kujt jt in apojtsikapatini
ia ka nira nirajt jtij ijua uata tarh rh ta ta
una vez
comida,
mucho
10
ia,
ka iman iman k'at k'atak akat at k'eri a.. jama jamata tara raku ku jats jatsij ijpa papi piri ring nga, a,
ajua ajuajt jt
io
rn nder nder kuat kuatas as p'ip p'ipar ar ijti ijti ia jiaj jiajka kani ni jorh jorhej ejpa paut utas asip ipti ti ka jini jini jats jatsia iaku kusi sipt pt ia ka ja t' Noch Nochka kana na em xarh xarh rani rani jirn jirnbo bo ju anda andara rati tini nisi sipk pka, a, jima jimang ng note noteru ru nema nema
10 ia
ir
jp anku anku jt ia...ap ia...apoa oa lljt lljt ia jaiarapka ia, jt
sus
que
ns6.
echu echusr srku kuta ta jats jatsir iran anin in
tarh tarh jame jamemp mpka ka ir
prir prir er despues
arha arhang ngue ue hani hani k'eri ji
ta im rhak rhakua ua jats jatsim im juas juasip ipti ti
euar euar ukus ukusir iram ampk pk .jim .jim na ..
sa 61
la
in ia iman iman tsik tsikat atac acha hani ni isi· isi· js ta
inme iata iatame ment nt estuvo la comida, inme
le
miendo: mucro de harnbre.
ntita,
,EI seno seno
Ie onte ontest sto: o: 110
h iz iz o v o v e
ir 'T im ri pe ji bo iuik iuik ar kllr kllr l1 ll ar aasi aasi arhi arhi ku ia imaj imajir ir jire jire i' erap erapar ar iiti iiti ia "And "And usika ji mend mender erun unij ijan andi diaj ajku ku t'ir t'iren en ia!, ia!, neen neen~~ ~~ e,~1 e,~1ga ga Id
arhanina.
rhik rhik rhis rhisik ik nd im
s'ik s'ik ri
ia
inde inde ko di irin iringa ga ja jt
no ints ints im ia ji". ji". aa im
.~ j1 no poco rato
se habia comido la segu segund nd
.n
'arh 'arhim im ni rhij rhijti ti ia Achaat Achaat mokuk mokukujt ujtina ina arhi arhi ar is kand kand esik esik ri t' on ipir ipirin in a, xani xani is'i is'i komu komu jama jamapi piri ring nga, a, ka jaka jakajk jk hi 'i a, jimb jimb jijt jijtuk ukin in iasi iasi ints intsnn nn ia
ta no
echuskuta.
muerte
,a equefios
grandes,
come comer" r" oe rnien rniendo: do: -lAquf estas?
entk entkun un ir jtin jtin ac eeti eetiji ji is ia ti k' anat anatsi sijt jt ia ache acheet et iman imanga ga an uani uani ta amar amarnp np uaxa uaxaka kajt jt
ka uand uandan ani: i:
gall gallin in
-Que -Que
se lleva
todo todos, s,
lm rnen rnende deru ru mate materu ru tsik tsikat ater er ma tsik tsikaj ajta taku ku muku mukujt jtat atak akun unin in enga enga im akur akurhu huku kupi piri ring ng ia Mend Mender er
ache acheet et mend mender erun un
arha arhani ni
norini t'ir t'irea eaka ka noch noch
jura jurajk jkuk ukue ueka kas' s'in indi di 'uan 'uanat atsi si ik ia
esik esikan an ji jand jandia iajk jk en er -arh -arh nina nina
rna, rna, iurh iurhut utsi sini nina na ts
anik anik a, mc tkun tkun ir ij
jasi jasina na arhi arhini nina na -Ini -Ini
'oru 'oruni ni t'ir t'ir ra
a, nochka
Ilarhikuastkandi ka k'or k'or ja ju ta in uejk uejk jasf jasf ikic ikicha haku kuan an jasi
ja
acha
l11e l11ent ntku kumi mind nd ti
iami iamind nd ka na
ji,
in
acha achaat atin in
uand uandaj ajpa pajti jtina na rh ja ik
t'ires esik ikan an noteruni t'ir -J
hka. hka.
t' ji
an
axak axak
ts je mokukusuina.
it rhip rhipti ti ia ia
rh t'ir t'iren en
nira nirasi sing nga. a.
ia
-A el cate cate
ra ido, ido, pues pues
sien sienta tate te
ese mement mement
. , Ka jasf
.e
note noteru ru t'ir t'ires esip ipka ka ji ia ka iasi iasi p'ij p'ijts tsar arna nasf sfka ka kani kaniku kua, a, kani kaniku kuam amin indu duni ni scsi scsi t'ir t'ires esik ik ji ia, ka rata Kuerajpiri
cier cierta ta aleg alegri ria: a: ient ient te ah ra omer omer mo COil
-SI,
C01110
en gran grande de
comieron,
t'irekuanijimbo
iumu iumu tsim tsimau au uexu uexurh rhin init iter erur ur
chup chupea eaka ka
t'u.
i, i, jimboka ji ioni ioni jamani, ka intsimbisfka
om
ar ikua ikuarh rhis isik ik
ka chan ch anks ksmi mi ji nbos nbos
ia sf irin irin
ints ints uk
jimb jimbok ok
tanto
C0l110
voy
llev llevar ar
diste de come comer; r;
endr endr
entr entr
le conf conflo lo otra otra
-Esta persona paso LIn
aqui,
eha 110
Ie eli
Ati 110
jaia jaiapa pani nint ntas as'i 'ing ngar ari, i, ts
ta
iami iamind ndue uech chan an
ja paua pauant ntas asmg mgar ari, i, Marcos Amad Amad
Lore Lorenz nz
Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Luca Luca Gome Gome
en Anga Angahu huan an
Urua Uruapa pa
T ra ra du du cc cc i6 i6 n i re re cc cc i6 i6 n
i lb lb er er t
Brav Brav
e ro ro ni ni m
M at at e
e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s P op op ul ul ar ar e
pastor
Karichierangu
rhij rhij rasi rasi ra
te
ii rhir rhirin ini. i.
ia
ia sm ri eran eran tsi" tsi" in iata iata ir di ia ja irna irna jini jini juat juatar arhu huka kari rich chic icha ha jing jingon on paka pakara rasi si"r "ren endi di ir ta ak ti ia asii asii ni jiri jiri tani tani ji eugani k'uini?" upirina mentku isi tembungu tembungurhir rhir miajtsi'ntaspti
pero tanto
.o
Por la te para para
al
arla arla y,
iaesika
jini jini jini jinina na uarh uarhir iric icha ha jats jatsin inan anta tajk jka. a. isi'er isi'er tsip tsip ri aric aric 'uik 'uik rh rati rati ir rpti rpti ia te rhir rhirin in it sk ta i. ka
co
fi
10
ka xasi xasi iman iman
tisilmrhirhu
ka imani imani risfk risfkurh urhini ini ka
rn
pakuarhintani ia. Xa im in ji
qu
st iera iera rn ja duefio
tt ikna iknari ri
jats jatsia iarh rh ta 110
te
gu hi ik'u ik'uip ipir irin in
.m tk
is Im
sf 'i rh rasl rasl am ti si te ur ir in jarh jarhar arnp npka ka ia estk estk im temb tembaj ajin ingo goni nija jarh rhas as"i "ira ramp mpka ka ia
.an
earg eargan ando do?" ?" le regu regu t6 .---LPor que EIpasto EIpasto Ie cont contes est6 t6
se lo
si
orre orre Sll tr aj
ac re 10 traia empezo
r.
so "c
ji
ti ka
is ir jtuk jtuk se iamu iamu ku kamp kamp ti ik rh entk entk kuerak kuerakuni uni mentk mentkuna una apopa apoparha rharin rinija ijaman mani. i. Xasi Xasina na ima, ima, iman imanga ga iman iman kari karich chic icha hani ni ming mingua uarh rhen enga ga
kueraakujki?" xasi xasi im aric aric rnig rnig rhir rhir kura kurama marh rhis isi' i'ra ramp mpti ti arhi arhini nina na
ji
ir ta hu
is iuta iuta i,
trai traigo go carg cargan ando do
'tra 'traJa Ja carg cargan an
er
ad ve
io mo hace hace para para dars dars
nc ntra ntra pastor. U n
es sa lo enta enta el co te id
Ie dijo: dijo:
le
isij isijku ku
Ie cont cont st
gres gres re de in
di to
Idu ar es pues.
jata jatarh rhat atis isiJ iJap apka ka ia tisi tisiku kuar arir irhu hu Xasina irna irna iman imanga ga kari karich chic icha hani ni ming mingua uarh rhia iamp mpka ka im Xasma ima ljts ljts inta intas' s'ip ipti ti ia ji ok im jini jini irct irct rh ic aric arichi hi ani. ani. Ka s'in s'in im aric arichi hi ingu inguar arhi hiri ri ar inin inin
siem siempr pr
10 que
ontenido. asto asto
k a m p k a apoparharini.
ni ra ti
pOl' pOl' es
Id
is jka.in jka.in jimb jimbos os kamp kampki ki lmana lmana mokuku mokukuni: ni: -Joo -Joo is'i is'ijk jk xepi xepis' s'ik ik kuer kueraa aaku kuni ni,j ,jim imbo bos' s'in in
desa desal_ l_na narr rrar arlo lo
aric aric
er ng ni ju jini jini t'ur t'ur t'lr t'lr aka, aka, arhi arhi ia
-SI,
10
dvirtio,
al pueblo. Su
outesto: =-Es =-Esta ta
ie
et tr quil quilo. o.
nc ha dest destap apad ado. o. Cuando corner;
ir II
ej a, espalda. -- Sesi Sesi jarh jarh sti, sti, jajk jajkan an ji lras lrasmg mg iret iret rh t'ir t'iren en t' je uarh uarh ia in rich richic ic niji niji go ontk ontkun un t'ir t'irie ieak aka, a, iasi iasi iasljun iasljungu guak aka, a, arhi arhist stin ina. a. Kari Karich ch ming mingua uarh rh moku mokuku kust stin ina: a:
inde indeni ni ti ik arhi arhi
ar ia
ji
rque rque si rnpr rnpr
lo ulto ulto empe empezo zo bail bailar ar in lu ta ia ente ente ., h.. !c
aS isijku
tn Xasm Xasm im moku mokuku kust sti: i: -Sesi jarhasti. 'Iat 'Iatsi siku kuan an kari karich ch ming mingua uarh rhir ir erat eratsi sini nija jarh rhan ani, i, arha arhani nina na ia '1ur '1uraj ajku ku inde inde kari karich ch eran erangu gu sani sanija jarh rhon onda dani ni ka ji
io . .l JU : : U J I I ,
ocr
no meni meni kuer kuerak akuj ujka ka". ". aria aria?" ?" se ij k'uanatsipiringa,
ka
lo
tu
kamani.
10
Iap
orre orre
legrit legrit
bailar! EIpast EIpastor or Ie onte onte t6
ka im jajk jajk ni
rhan rhani: i:
chkari rini ni jimb jimb iSIar iSIarhi himp mpti ti esik esikin in ji no .l im chka ja biri biri ga ju ik ni in eni; eni; ji jati jatini niju jung ngua ua
ia
chka chka iasf iasf t'ir t'ir nija nija i,
aj ajta ajtarh rh sika sika
ia xani xani uarh uarhan ani. i. Ekin Ekin im er parh parh ka t'ui t'ui in im ment ment iami iami du imar imar aric arichi hi ha ar anan anan ja anin anin ji jata jata uarh uarh in
i, ia ar asip asipti ti
ia xani xani
ar anin anina, a,
ta ix kari karich chij ijat atak akua uarh rhu' u'', ', arha arhast stin ina. a. Xa in arha arhani nina na "lma "lma aric aric tisi1r tisi1ruar uarhin hin p'arhi p'arhiti" ti" im ta
lman lman
iu
10
jk
ingu inguar ar
no estarias bail bailan ando do -agr -agreg eg6. 6.
irna irnani ni
ad ti anim animal ales es esta esta
ti
ta ansa ansa os
aral aral
a!
ia moku mokuku kuni ni in
is
10 hubi hubier eras as toca tocado do
ik
tard tardas aste te
to te
mu ho
sf
uarh uarhap apir irin inga ga
quien sabe qu
minguarhi ik
ic
tu
ta Kaji Kajire reji jire resi si iman imanga ga tisr tisr uarh uarh jata jataar ar atin atinij ijap apka ka anax anaxus usta tasi sipt pti. i. Xasm Xasm im jajk jajkan an jire jireji jire resi si kari karich ch ming mingua uarh rh otir otir uara uarani ni ia iman imanaj ajaj ajka kani ni rhin rhinin ina: a:
Sesi Sesina na apar aparhi hita ta mant mantsi sint ntan anin in
pasa pasari ria. a. Amad Amad
ia
i, in xani xanina na ioni ioni uarh uarhar arin ini, i,
Lore Lorenz nz
Reco Recopi pila laci cion on
Luca Luca Gome Gome
en Anga Angahu huan an
Urua Uruapa pa
Trad Traduc ucci cion on Dire Direcc cci6 i6
Brav Brav
Gilb Gilber erta ta Ger6 Ger6ni nimo mo Mate Mate Gene Genera ra
de Cult Cultur uras as
opul opular ares es
M a r f K a ch c h a 'c 'c h
M a r f K a ch c h a 'c 'c h a Jindesptinga
rn
jo
uatsinha pauani
encontraba
ia itsi ji jimb jimbon onha has' s' exan exanhe hept pt apok apok parh parhas as'i 'int ntin inga ga 'arn 'arn uani uani enku enkung ng jand jandia ia pire pireku kurh rhip ipar arin in in ta iu enga enganh nh Ka ha'c ha'cha ha jung jungan an japj japj ia its' its' jing jingou ou
uy
idioma.
ali
sese sesesi si uaka uakari rini ni ir kurh kurhin in jarh jarh ni ka ar ta llrh llrhin inta tani ni ha menk menkun unha ha it i' 'uan 'uania iask skas as
enga enga nier nieran anka ka itsi pita pitaui ui isin isinga ga llan llanda dapa pant ntan an ia ta ia chen chen jemb jemb paua pauani nimi mi uarh uarh mend mender er ha
10
Idi is ja
xepka ka
arla arla Ka ha'c ha'cha hanh nh
unda undani ni ha
io an
it kuin kuinit it
nani nanis' s' ikue ikuemb mb
ka io
ji bo ha
es ti
ja
ia
anim animan an
ikua ikuats ts ng
ar ku ka
init init ha ji
t' inin inin
im ji
init init
jima jima in
jarh jarhas aspt ptia ia
si inch inch 'c uk si ti
0es
metra
ga
Maria
·a ka ja ha u'ti ts it u'ti ga sani sani an'k an'k eska eska xa imer imer k' mu jata jata hi irin irin a, inta intani ni tasi tasi uarh uarh jima jimaku ku ha ni rasi rasi ti ot runh runh io simt simtia ia ni ta ch nern nern o,
ka
ta ar ex ni ndis ndis an ko an ja nkuk nk uki, i, ira' ira'ti ti ha tats tatsik ik pa i, ni anin aninga ga jarn jarn er niarapka ka kuan kuanha hast stin inha ha uiri uiriap apan anta tani ni eian eiangu guni ning ng ·xe iaua iaua i, tata tata jura jurarn rnut utin in on xasp xaspti ti mare maretu ture re ha arak araksi si jarh jarhak ak irin irin 'eri 'eri rn iond iondki kisi si is·i is·iua uand ndan anga gasm smti ti paru paruka kang ng k'arhipiringa ue aman aman apir apirin in ma uatsr ta
SLI
ta
pron pronto to rf
se egre egres6 s6
rrie rrie
10t rmin rmin ron, ron, el fa ig ient ient
vi arle arle
la
tori tori de
aman aman ci 1e
ua
itsi nomeni
onit onit
de as fu ella ella quie quie
iz
llaz llazgo go ta yve
ie
ui chik chikua ua
rn
ku da iriu iriu eksi eksi
ka sese sesesi si C0l110
'uin 'uin ik
iSIes iSIeska ka
ar at
ja a,
uats uats
ints intsik ik rhin rhin
Marf Marf Kach Kacha' a'ch chan an
estr estr
re ci
trasladaron
stat static icha ha
encontro k'ua k'uani nima mast stik iksi sing ng ja ia
es
arfa arfa Kach Kach 'cha 'cha
Ellu Elluga ga
acto acto
kirnachkanga ific ific
ja
jimb jimb ksii ksiima ma
'uir 'uirip ipuc uc Franci Francisco sco Crosos Crosostom tom Recopilacion
i.
D ir ir cc cc ci ci o
Lun
t ra ra du du cc cc io io n
V al al en en t
S ot ot o B ra ra v
e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s P op op ul ul ar ar e
meni meni ueka uekapk pk temb tembuc ucha hani ni Nand Nandim imba ba some someni ni arhi arhisa sand nd eska eskanh nh temb tembuc ucha hapi piri rigi gia, a, ka ik t'ireratisr, ka isi'usp isi'uspti ti
pe sa do
icie iciend ndo: o:
muer muera? a? su herm herman anos os comer. Y,su Y,suce cedi di
como como 10
rn anch anchik ikua uarh rhis isan andi di tsir tsir jats jatsin in ma dani dani ex rhin rhini. i. Irne Irneri ri mime mimern rnbe bech ch nome nomeni ni lras lrasan andi di sr p'orhernbini
it
i,
lt ta
10
ia trabajo.
ia
im
ik
ju i, Ka nome nome us nd ix ni me ki ..xu ..xumu mu jarh jarhas as nd tarh tarh tach tachar arhu hu isi, isi, me ku 'ika 'ikapa pand ndit itsa sand ndi, i, ka ka ioni ioni nita nitarn rnas aspt ptia ia ir
=- afia afia endr endr ma temp tempra rano no uien uien roba roba el tes. tes.
ar es iary iaryve ve
·x rans ranscu curr rrid id
ta
el los
oe
aJg( aJg(jl jl tiem tiempo po
ta ij
110
abia abia Iogr Iogr do ve
uien uien
-------------------------------------------~
muehacha ixus ixus
rini rini ju ta jimb jimbo. o. jimani uenani paua pauani ni ha paua pauani ni ixe' ixe'pe pera rant ntsa sani ni koku kokuan anku kuch chan an ka uand uandon onts tsku kuar arhi hisa sand ndis is iami iamind nd ambe ambe tsir tsir ar ir kuam kuambe be im atsi atsi urha urhama marh rhis ispt pti, i, t' irna an rsrj rsrjan an io kitu kitu ir ka ixcu ixcuju ju tarh tarhu, u, aianguspti eska eska im note noteru ru nema nemani ni kang kangua uarh rhis isan anga ga
-L
le dijo:
por que
Ento Entone nees es el joven contest6: -Pero la milp milpa. a. lluvia
k'er k'erat atic icha ha ka sapi sapirh rhat atic icha hani ni ka im isi'a isi'arh rhis isan andi di.j .j mb ur tsim tsimec echa hani niji ji mb amas amasin inga ga uaka uakasi si hani hani arhisp spti ti paua pauani ni enga enga eran erandi diak ak uaka uakasi sich ch tini ka im arhi jirninijauatsi, iSIus iSIuspt pti, i, enga enga im tsin tsinha harh rhip ipka kajin jin tero tero'k 'kan an chur churij ijui uisf sf tsim tsim uaka uakasi sich ch tini tini uera uerasa sapt ptis is imaj imajim im ts nera nera pt temb temban an ka iSIa iSIarh rhin ini, i, ani, ani, pi as ir ts ni kasi kasich chan an ka im is ar is ti zi menk menk kurh kurhan angu guar arhi hini nija ja k'ui k'uint ntsi si po'k po'k paua pauani ni koka kokani niri ri ja ar ia an itsu itsuku ku ik an tsnn tsnnan an akas akasic ic ani. ani. Ka is uspt uspti, i, im paua pauani ni ka paua pauani ni koku kokuan anij ijau aura rasa sand nd itsu itsuku ku
id coti cotidi di na
nt ce
--lTli
la
to ucha uchach ch Iepr gu t6 uf en cerro?
eco 10
much muchac acha ha Iedijo Iedijo ue onst onstru ruye yera ra enee eneerr rr rtor rtor s, acas acas ecer ecerro ros, s,
nos corr corr le para para eljo eljo nl es ndi6 ndi6
la rnuc rnuc acha acha Ie resp respon on i6 lo sf
io
piku pikuni ni
p'or p'orhe hemb mbin in
ka im sesi sesi erok erokas aspt pti, i, iami iamind ndam ambe be
intsimbiaspti. achama masi si unda undast st nira nirani niji jini ni iret iretac acha hark rkuj ujim imbo bo Ka im acha is ka kung kungua uarh rhis isan andi di p'ie p'iehp hpir irie ieha hani nijin jingu guni ni ka pmde pmdemu muni ni kaui kauini ni ka uarhtichanijingunijamani. uanh uanhae aeha hani ni tumi tuminu nu ambe ambend ndar aran ani, i, ka temb temb kani kaniku ku
tr Ella respondi6: respondi6: mana manana na te as evan evanta ta temp tempra ra ar rd riar riar cas. cas. Tier Tiernp np desp despue ue lo hCI'1113110S de qu er much muchac acho ho solt solter er se di ro cucn cucnta ta de su en sici sici
ik te is jja im nipi nipind nd nint nintsa sani ni ka note noteru ru meni menijl jlln lngu guap apin indi di im kurh kurhan andi dist st ka me skis skis)' )'ni nira ra an ka mi enga enga k'ua k'uanh nhat atsi sipl pl es auri auriri ri temb temban an note noteru ru ixen ixenll llng ngll llas asti ti kaji kajima mani ni k'or k'or isi'u isi'uan anda dasp spti ti eska eska note noteru ru
uand uandan anhi hian an
menk menk
auin auinij ijam amas asan an
ka is uarh uarhis ispt pti. i.
co 6mic 6mic
frec frecue ue ci
ento ento ee
el pueb pueblo lo
fueron
visita visitarlo rlo
este los
ju
ig lc
ic Empezo
la
10
110
lv siguio as bien bien borr borrac ac o, 110
Albert Albert Sebast Sebastian ian Mateo Mateo Recopilacion tradu traducci ccion: on: Valent Valent Sot Bravo Bravo Direcc Direcci6n i6n Genera Genera de Cultur Culturas as Popula Populates tes
Relat Relatos os purep purepech echas as
er mi mi n 10 t er Dire Direcc cci6 i6
Gene Genera ra
d e r ei ei mp mp ri ri mi mi r l a de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re
del C on on se se j N ac ac iu iu na na l p ar ar a J a C u lt lt ur ur a las Artcs Artcs e n J o t al al le le re re s d e S ev ev ilil l E di di to to re re s S .A .A . d e Y., V ic ic en en t G ue ue rr rr er er o N o 3 8 C ol ol . a n A nt nt on on i Z om om cy cy uc uc an an , N au au ca ca lp lp a d e u ar ar ez ez , E do do . d e M ex ex ic ic o 5375 Tel. Tel. 5301 5301·2 ·230 30 5301·2325 c. 5375