Relatos mayas Maya tsikbaloob
Mexico
INDICE
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
X ta ta cu cu rrnn b
X u na na n
11
al Chan
i me me r P ri ri me me r S eg eg un un d
ic on
lISS,
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
99
r ei ei mp mp re re si si on on , r ei ei mp mp re re si si on on ,
n j
Dona Tucha
2 00 00 2 2 00 00 7
27
Produccion: LA CULT CULTUR UR D ir ir ec ec ci ci 6
D ir ir ec ec ci ci 6
e ne ne ra ra l d e C ul ul tu tu ra ra s
G en en er er a
ARTE ARTE
d e C ul ul tu tu ra ra s
P op op ul ul ar ar e
P op op ul ul ar ar e
Av. Pase de la Reform Reform l.
LA
is
au em c, ic
I SB SB N 9 68 68 -2 -2 99- 76 76 80 80 -
( ob ob r
c or or np np le le ta ta )
ISBN ISBN 968-1 968-188-02 0233 33-0 -0 Impreso
h ec ec h
e n M ex ex ic ic o
ardilla
.. t k
..
..
..
Las tres muje mujere re
bruj brujas as
65
69
Presentaci6n
Las publicacio publicaciones nes io
icio icio
io
75
ir
as
lt ra
lo
it to
ic
io
un
la
mayo mayo impo import rtan anci ci
consolida rs iz rnom rnomen ento to poco poco reco recono noci cida das. s. ia
im
111000ales; 111000ale s;stros stros tu lato lato 1.'1 1.'1homb hombre re su norr norrna nas, s, lISOS ostu ostu bres bres soci social ales es apariciones.
to la inst instit ituc uci6 i6 part partic icul ul se espo esponz nz bili biliza za de la elec elecci ci6n 6n de graf graffa fa sist sistem emas as orto ortogr graf afic icos os adop adopta tado do pa la repr repres es ntac ntacio io es rita rita de la trad tradic ici6 i6 oral oral pres pres nt lo dive dive so grup grupos os de pa s. No rest resta, a, en el pres presen ente te volu volume me ..ex ..expr pres esar ar real realiz izac aci6 i6
de este este trab trabaj ajo, o,
Relatos mayas Maya tsikbaloob
Xtacumbil X u n a n
Xtacumbil Xunan ti
(e hombre).
zalp zalp chta chta
lait lait
ya X'ta X'tacu cu bi Xuna Xuna
taae taae nt ba
terrenal, Xtac Xtacum umbi bi
XUl1 XUl1Cl Clun un gran gran pala palaci cio, o, euya euya bove boveda da ta
lo dzai dzaieo eoob ob ez-i ez-ich ch zazi zazili lilo loob ob leee leee tumen 1I xakalte. ti
il 1I
tzolic-ob
1I
aeni aenine nehh hhka kabt btae aeeo eo
ta
,e 0be la
ll
lI
Sll
destierro li
ii Ja
ab
uc
alti alti ic
en
ci
1I
yoheloob
yacunah
comprend ender, er, In ben compr letihom
Tutu Tutu Xiu, Xiu, el vigo vigoro roso so 1I
agil agil donc doncel el
dese desesp sper erad ad
pOI'
todos ac
il ca
ii na
ti
ch
SlI
amada, 0at Reco Recopi pila laci cion on:J :Jos os Mari Mari Boni Bonill ll Trad Traduc uccio cion: n: Neme Nemesi si Barr Barrer er
al
leye leyend ndai ai x_ta x_ta'a 'aku kunb nbin inxu xuna naan an
once oncell ll ii
tu yabiltubaob.
anch anch
ax il o'ob o'ob ka a'ala'a ti le ik lo
tu
pi
yich rey, chen is junp'e junp'e k'ine k'ine', ', uts' uts'd' d'ob ob ch a'ax a'ax ',
Pero Pero no falto
esco escond ndid id
titempo tempo
e o
quien 10'
d~C1dleron d~C1dleron escaparse escaparse
ny na orad orados os corr corr
le
an
Bi ti' k'aax. Tait Taitak ak tu ehuka'aIo'obe', ka oko'ob ti junp'e\ aktun. Le x-eh'upal tuno'
alca alcanz nzar arlo los, s,
in la ay
sus
edra edra Cu nd lleg lleg ro --I\)Tp1'enmeruri' ar
le aktu aktuno no'. '. _l1o;laJ (urr111~1a>xta'ale.ka tu ki'i ki'iki ki t'an t'anta ta
eora
pldi6
tl,rillo. bey
suna ka suna yoolo'obe,
x-eh'upale'.
tl,rillo que,
a'al a'al'o 'o
.man
dulcemente ag
ti Ie re o' ma to
01
te ku tsik tsikba baIo Io ob
ta
0co
Tambien
IllS
ju tual tual bala balami mi bin
rriujer,
001
1I0r'
un t:
a d
!'
***
*** ku
creador
Ampa Amparo ro ku ya'a ya'ala la'a 'alo lo', ',
IUluga IUluga
su na imie imient nto. o.
Cerca rna' 1I
maaki'i, beet beeta' a'an an
yoko
etel etel che',
ix
le
i:
1I
agua
eubierta, enci encima ma
ho
ue 1I
il
ts
ti 110k' je'e je'e
ti
ka
Ie ipil ipilo' o' Xta'
lo layab ja' .!m
In
ja
j-k'ine',
Uj
tu 110k'
ja e'
ku ajta ajta
a'ab a'ab ch x-ch x-chlm lmes eso' o'ob obi' i' leti leti
-k
1I
jo',
yaku yaku tkub tkubao aobe be
",,!If i'
ts
l\lenOs
rna' ti
ta
as
Ie ti
pasi6n de es
aman amante tes. s.
ku
***
ti
lu
co i,
te'elo',
10
un
amaba.
li f6cihnente. Ipa SlI
rlnc rlnc n, si
nc ntra ntrarl rla. a.
1I
in x-ch x-ch'u 'upa pali li
tu
te
ic
Ul10S
oy Le ka xi'i xi'ike kech ch Bolonch'e'ene', la le
aktuno',
.1
Desc Desc ns lado lados, s,
se re resa resaro ron. n.
. p) p) "' .
..
mu ho caza caza
paja paja os if
1I
bi
ch'i ch'i
Ku yilik boon boonil il ku'u ku'uk' k'me melo lo'o 'obe be yi aI Ie ch tu is chin ch inil il ka liik liik'i 'i ik al le an chii ch ii 'e
ch'i ch'iic ich' h'
cuenta
hasta ka bin
S\l
(I es rter rter ),
aj ro
ma adel adelan ante te inse insej; j;
mata matarl rlo, o, Cuan Cuando do 10 volv volvio io vola vola ka'
ch'iich'e.
tirahule
lo ida
ka sen
naachji. 11
II Sl
vers vers
satal. ka tun
perd perdid ido, o,
lo
ti',
grlt grltos os yuch yuchul ul Ie ok'o ok'ole le', ',
yi
nlfto .nco .ncont ntr6 r6 tan xan rna' rna' tu yilo yilo'o 'obi bi'. '. je
jats'utstakn'ob.
ts'o'ok
ik
se
kaxk kaxko' o'ob obe' e'
10
Ense Ensegu guid id
tambien
10 lIev6
casa casa
lIegar, 10 habian
eontrano: Inofensivos.
jl'
Reco Recopi pila laci cion on
'Ieo 'Ieodo doro ro Canu Canu Cime Cime
J'
'T:
X - n a T u ch ch a
on
ucha ucha
tu
Itu eI 1I
ma'axo'obo',
i'
Uta ll
peni penins nsul ul beyo', Ttl
yuca yucate teca ca 0al
LMa'
luubule'? iBee iBeeye yech ch junt juntuu uu
lo
x-tu x-tuch chae ae'I 'I
den SllS
k'iin ka jeej jeejel ela' a'as asil il
ba'a ba'aIc Iche he'o 'oob ob ja
ka
veil
Te
ti ku
jt ike
paalalo'obo',
tr
tu
ta Yq
Le ruchoo', Lej tzik tzikba bata ta'a 'a
." Oq Cuan Cuando do as al ool6 ool6gi gico co mon colump columpian iandos dos
a'
ti k1I
0po
10
hiic hiiche he
k' eyik eyik
ya': ya':
maldades. cuando "S
portan
bien el 'tucho' noj k a j I zzaa rrnn a l Eduviges M e e x
ee ti Leov Leovig igil il
al
Tu ub Colli; teen Meex Meex se la
il wojeta ta ka tin woje ku 1I
che' che'ej ej maak maak
k' ba "X-M "X-M
na an
ar
cerl cerlos os ma
ra ioso ioso
leer la famosa In cier cierta ta
beetik? -Ba'axtell
ka k'uxik
acer acer
lje' lje'el ela' a'
ch'a ch'ae! e!
Ie pr unt6 unt6
0mu
plra 1I
bine',
0q
Do
Tueh Tueha, a, peru peru
kuehiyoj? IAho IAhori rita ta vo
jiit'
po ell
k'aat
devolver
euchillo? Tueh Tueh ka'a ka'ali liki ki ta
1I
t1
kuch kuchiy iy j, --lA
ik k'aayil:
ti
1I
su'utuj
se
mementos
contesto:
xa ete. ete. tt
10esta 10esta Igarre?
pidi pidien endo do
10
-Pues -M
tu
is
0d 1I
maako', ka ri
i'
ti':
tU Xtu
dljo-: IIqllete.
II
xaquete; te Dofia Tu
desc descui ui 6, Ie ar ebat ebat ta
un cesto le
dziko'oba'. T ! . I e h a Ie pregun pregunto: to:
xaak.
corrie iend ndo, o, se fu corr encontro ll
X-Ma Tucha,
tuumben,
-M Tuch Tuch ka j- inij inij taan taan 1I in naac naac tale tale ka tej tuun wa alch i' alchaj aj ti 'a tuku tukult ltik ik '; ku yuch yuch teen teen beya beya ka'a ka'aeh ehil ile' e'
cesto? =-No.c =-No.creo reo.nn .nne.s e.se.o e.ouem uem to
Beoraa ken
_-cljj _-cljj.Q.. .Q...no .noD.a D.a_T1 _T1Jcb Jcb.a~ .a~rni rni.. ..
este
xi'i xi'ike ke in k'aa k'aajt jti' i' Le ka
10
sa rn ak '.
10
uu teen teen lIeg lIeg
le maak maako' o' aTu rna' rna'in in k'aa k'aa ela' ela'an ani'I i'I
dz unta unta'a 'a
lu'u lu'um. m.
ju
ya'a ya'ali li e'
se Ie cerc cerc
icie iciend ndol ole: e:
buscar rato. iDevue iDevuelve lvemel melo! o! un rato. 10 quie quiere re
quem quemad ado, o,
te 10 cloy asi
hombre. 10 quiero
quemado.
kumete, Leta k'uc tt kuuc kuuchi hi ka k'uc tu jmay jmay ba'ax
la ta
1I
podzik
1I
k'aab ti'
iJ im junt juntti tiul ul x-ch x-ch'u 'upu pu
suelo
cont contin inuo uo
habl hablan ando do
cumete. Un oU de alum alumin inio io
xaquete, un cumetei" un xaquete,
-LBa'ax
ka be ti
yum? yum? ti'
11
gran in
dziik ta aomb aombre rero ro
acer acer
le preg pregun unto to
le
-LNo -respondi6
vaca
ell11ayol Zpor que 10
j? -Ma'
tu sombrero? ti',
YUill,
ch'a'e.
Toma
.Irva. Yl ll
es meyot-: meyot-:
aTu
vaca patea tu -Jaaj tuun ki'i ki'ich chke kele le kuum kuum ti
la descompone?
na'at, tin p'ataj in
ll ti',
sunaj
X-MaTu ha tu kuuchil le k a 'a 'a te te e n X-MaTu
alejo, record6.
mayo!
jrnayo yolo lo': ': waka wakaxo xo'o 'obo bo', ', tu ya'a ya'ala la ti le jrna
olla
lind lind
Sll
sfija sfija teechi teechi'! '!
msyol: ta i'
mayol ..
e rs rs o
id
el ga ad
ej
-iAh!, lsI? ol1a un cumete; diS mi ol1a
torito to cumete; un tori mayo/Ie
Iv dljo: poder! tu ya'a ya'ala lajt jti' i' rnej rnejen en waka waka
]0
casa
we e?
.1 se xchiicho'. aT
in
amarrar
luego
pero pero lueg lueg
il
Tucha", naji najill ll
aa
xchi xchiic icho ho', ',
busc buscar arlo lo 10
Iia e.o
110
re ie
aTu
unas
cajas
ta
aTu 1I
yeetel,
bin
bino bino', ',
ti' maax
-i..Que
tendra
Iab
in kueh kuehik ik
dijo: aqui,
Tucha. Le ka "LBa'ax
!-p xch'upalo, ya'alaj:
maax ka'
dern dernas as inse inseet etos os ponzofiosos, senora:
ik ti bin?
10
..
atuun atuun juup juup hu ik Ie kaja kaja yeet yeet si auo' auo' b, xuxo xuxo'o 'o yeet yeeten en jeje jejela lasi silo lo'o 'o yaan yaan yach yachel elo' o'ob ob Le ka suun suunaj aj ka'a ka'ana na'a 'a X-Ma X-MaTu Tuch ch to ya'a ya'ala la ti Ie xnu ko'ole ko'olelo' lo' Taak Taak in wene wenel, l, in ka'a ka'a chii chiita tal. l. ti',
yeet yeet tu en -M Tu ha yoje yoje ti 'a Ie xc 'upa 'upala lalo lo ka tu bi chit chital ali' i' Leja Leja te ke peks peksub ub e' teen teen 'o ku ch 'ibi 'ibi xan. xan. Tustiu Tustiutu tuki kile le ke a' pe h' Ie ku ka ch 'ibi 'ibi ak' meje meje paaI paaI ta xe'e xe'ep' p'ik ik '. ak y601t y601t me en eekn eekn ke ba'a ba'a ya ichi ichile le ka' tu
ya'a ya'ala laj: j:
-l 'a ch'u ch'u al Teec Teeche he'ta 'ta p' ta jump jump ee ka a, te ne rn ti il a'ax a'ax ya ic ili' ili' Ie ka ta dzaj dzaj te'e te'elo lo
eeyo eeyo'; '; ju tu
quien
in
Lq
volv volvia ia picar, te pasa pasa Lq iere iere eaga eaga quieres
pellizcaba.
de
picaba ban. n. Se fast fastid idio io 10 pica
ri
exclam»:
ee
Yeo? Yeo?-r -rli lijo jo Dori Dori Tuch Tucha. a. apu
hi'i hi'i il ka
xI xch' xch'up upal alo' o' iX-c iX-chi hiic ich! h!tu tu'u 'u ta dzaj dzaj Ie chan chan x-ch x-ch'u 'upa pa
yu hu
Ira -i h!
".~.".
un colgada. nlli nllia. a. iN seno senor, r, es no se pued puede! e! Pero Pero on Tuch Tuch Ie rreb rrebat at la uita uitarr rr 6a herm hermos os mata mata co la guit guitar arra ra As cant cantab aba: a: xsquete; un cumete
ha xc 'upa 'upa tu yo'o yo'o al
tu ya'a ya'ala la X-Ma X-MaTu Tuch ch tu tuch tuch'u 'u't 'tik ik jump jump'e 'eel el guit guitar arra ra ch'uya'an. dzatec ec in guit guitar arra ra tu jeel jeel ka in dzat junn junniu iu xch' xch'up upal al iMix iMixju ju teen teen yum, yum, leel leelo' o' rna' rna' tu pajt pajtal al
ali6 ali6
xsqaete
cumete, un
guitarra, ra, '.Jtlfta, una guitar ~.., ~..,co cont ntra raba ba se queb quebr6 r6
:lIIe
sono sono icra icrack ck Dona Dona Tuch Tuch se
dzono'ote',
ju na'ak tu 'a jum kuul waY(JU waY(JUl11 l11ach pii
xaquete; xaquete, un cumete; cumete, un torito:
le', ka tuun
na ni a; un guitarra;
torito, torito,
t' ch kbal kbalo' o'
juur juurnn nnaj aj ik'a ik'ara rach ch ich
X-
Tuch Tuchae ae ti
ti
la
.T
a'at a'ate' e'
se acab acabo, o,
nej j'
ju patji'
je
tak'in
'a
axta ka' tu axta kaxtaj 20
1I nej,
uje k'ubental
1I nej,
ku suutej ka'
ka' a'alab
ka'
En so encontro
alegro tanto
cola. Yf
cortaron.
ku suutej contestaron. nojkaje, ka' ka' ka tu pula pulajj jj
ka' t'ialaje'
murio? kaje' ka tu k'ub k'uben enta tal, l,
ku suutej ka'
ka'
-I
cont contes esta taro ron. n.
tank tankel elen en xi'i xi'ipa pal' l' ka Ie k'ay. En
ij
la
rn su
to
ll
aa io Ma taan taan
i'
uita uitarr rr
aqui aqui
1I
Mari Mari
Tulh Tulh Puch Puch
L a a lm lm a s
Pixano'ob
la
in nadz nadz
'eey 'eeyej ej
en
fina finado dosi si', ',
tyuube'
jop'
1I
lejos, tal
1I
k'ay k'ay maak maako' o'ob ob
le
ka jop' jop' tale', ', tu 1I tale tu'u tu'u ku chuyo'. ku ta k'ay k'ayo' o'ob obo, o,
Leti'e
chuy chuy Chen Chen
venian
ka
jach ka jach
k'ayo'obo,
ad
na ko'o ko'o
muchacha:
aalab ti anta anta
-Leti'e
tyaa tyaala la
co
os tros tros
rna' rna'ta tan. n.
t'ab t'abke ke
'bin 'bin
entro en la casa.
ok te ichn ichnaj ajo' o' tu
AI asenta asenta
dijo:
la
maquina
un
ku
pixano'obo'
tti no
wuuyin t'ani'
k'at
10
ka bi
Ie xch' xch'up upal alo' o'
10 contesto: 10
Ba'ax
dond lIevarlo ah (adentro) dond
costu costuras ras
aSI cuando cuando
10 in
ta
biskecho'ob.
hueso, tti
La
pacho'ob.
ka chu'ye'
t'aanaj,
ka ka
Leti'e ka
cont contes est6 t6 10
beeto'. i'
uc ac
COil
ustedes.
10
la muchacha.
xch'upalo'. chuynakec kechi. hi. utz ka chuyna ti te
maax maaxo' o'ob ob naat naatik ik
10 SU
lo
Ku Maax Maax MoJe MoJej: j: Robe Robert rt Ek Chab Chable le aa z ik ik ba ba te te j L or or en en z E k C h Alfo Alfons ns Caso Caso Teka Tekax, x, Vue. Vue.
X-Tabay
X-Tabay
la X-Tabay.
Mi ka tu machaj.
cabellos, que
k'at tabayo',
t'ant'anjo'o tumen
co sigo sigo
Ella Ella
di
ie
pak'an,
wakxe',
bel.
tu t'anaj,
el
man; rna' wayi'i, wayi'i, In tata tata tJ
llarno:
'!ii
wolaje'.
incl incluy uyen en do vers versio ione ne dife difere rent ntes es de la much muchas as qu ha co este este terna terna entre entre los mayas, mayas,
Ento Entone nees es sa ko's ko's Ti lelo lelo
mask mask be', be', ka ti
10
kuchille
kimno'obo'
kuku kukulp lpch chna naji, ji,
Sf
cementerio vhacia alia alia fue. fue. -Ahora si, aqul entr entr al ceme cement nter erio io
ooki'.
bultoe', ', klmeno'obo', te k'uch Ie bultoe ka tu
ja
Sll
volvi6 ka
retrocedi6
tt yilaj.
aquf.
L a a r d ilil l
Ii
ma anirnales
ba'al
pobr pobr
yojel, ka
palo paloma ma tantos
yo'c yo'cho ho'o 'o ki in
ya'ala'a. betike'
ti'alo'obo,
in
ku ku kib. ardilla. lo
Yc
xt ti
10
lo 10
lI
x-ku' ku kibo kibo
ti
li ix
ti rr
ti'
le
p'at p'atma ma
ts
jo
lu
kut kibo'o.
so'o so'okl kl le ku ku kiba kiba', ', p'at p'at se tuku tukul, l, ot il dso' dso'ok ok tune tune ka ik'o ik'o et jniJ jniJe, e, ka k'uc k'ucho ho'o 'o t~ yok' yok'ol olo' o'ob ob je ix yole yole turn turnen en ja ka'a ka'ana na'a 'a uchi uchi utal utal ka to dso' dso'ok okbe besa sa ba'a ba'a
fCI
_!
-o":'.!
Laa tuta tuta rdil rdilla la ha ta qu conv conven enci ci la palo palo qu hiciera 10 ll tu paloma. Mien Mientr tras as la palo paloma ma qued qued pens pensat ativ iva, a, tris triste te volo unto unto co su pequ pequef efii iito to umbo umbo nido nido 1lle 1llega ga 18 palo palomi mita ta co en aron aron llor llorar ar co de ia
de la nata natanz nz
acab acab co toda todas. s. Desp Despue ue se qued qued en su nido nido desc desc nsan nsando do
.. ~:.
a'ala'a ti'
I d
busca
pequefios,
:~.'."
io
1I
tI p'el
de comida,
to
10
in
la ardi ardilla lla
1I
maak
yol
kaje' tu
ma'an
se la ardi ardill ll
chen
con
SlIS
1I
le
tu
tuna' Ie xk
1I
1I
yok' ole' jok' yo'sal 1I lak'xku
lIor lIoran ando do dici dicien endo do .t espe especi ci sepa sepa
1I
"Kuru kuuk tt
ardilla.
por eso, ta ib Narr Narrac aci6 i6n: n: Mode Modest st Cahu Cahu Coco Coco Reco Recopi pila laci cidu du.j .jos os Mari Mari Ue Cahu Cahu
tu tuse tusenn nnnn nn
:iI,
Oxtu Oxtu X-ua X-uayo yo'o 'o ka bin
el
chil chilaj ajo' o'ob ob ween weenel el
f. Se 1I
10
Idf in
;f preguntaron:
xiinbal ba'a ba'alc lche he'i 'il, l,
doce
ta la oche oche -aco -acord rdar ar n.
Atan Atants tsil ile' e' liik'ij,
Leti Leti'e 'e bill bill ja's ja'saj aj
.~,es .~,escu cuch ch i~ cabeza
001
ti tumen
te Tu lak' lak' k'iine' laak'o'ob, ka ja'saj 001. rnaan ch'a'abil
sfis
ka' ka' jo'lo'ob
1I
........
como como si vini vinier er
eju
ra
su casa.
us or pafi pafi ra
ta
•;
..•..< •..<
chiv chivos os
Luego
se enco encont ntr6 r6 otras
noeh noehe, e, contest6. contest6.
tr
, _
ba'a ba'a tia' tia'al al rn ween ween l, chen chen ba'a ba'ale le hu mu aak' aak' be hiib hiibo' o'ob ob te taan taan ab
..
eene eenel. l. ok iine iine hila hilajo jo'o 'o lati lati ch tu patk patkub ubaj aj tu ytiu ytiuba ba be tu ya wa ', rna' rna' tu beet beet rnix rnixba ba'a 'a i' chen chen Lem
yichame'
yile yile mina mina'a 'an, n, chen chen ti ic junp junp'e 'e ch'e ch'e'e 'en. n. Beyts Beyts'o 'o'o 'oks ksab abik ik yeet yeetel el junt juntul ul x-ua x-uay,ba' y,ba'al ale' e' ka't ka'tul ule' e' rna' rna' ooje oojela la'a 'a tu'u tu'u yano yano'o 'obi bi', ',
om de ostu ostumb mbre re la seno senora ra
pr gunt gunt ba "LPo "LPorqu rqu er qu uc frio frio Teng Teng qu acer acerme me
dieron. Lleg Lleg da la no he
cost cost ro
no he sent sent dorm dormid id para para er
junt juntos os
ormi ormir, r,
noeh noeh escu escuch ch como como si unos unos chiv chivos os estu estuvi vier eran an afue afuera ra
Lela' Lela' ka'aj ka'aj suunaj suunaje' e' rn at haji haji jop' jop' yaaw yaawat at ye te yo k'ol k'ol Ka'a Ka'a saas saasch chaj aje' e' layl layli' i' ta yook yook'o 'ole le', ', ta 1I
AIdia AIdia igui igui nt
tu
alli alli ero. ero. Sejunt Sejunt co lo chiv chivos os se fuer fueron on usta ustadi di imo, imo, ag rr mu ha al fu al gall gallin in ro tr
lak' lak'
Te blor bloros oso, o, garr garr la abez abez
pudi pudier er pone poners rs
uc
la cabe cabeza za nuev nuevam amen ente te lIor lIor
rd
le un
lI rar. rar. Cuan Cuando do
muri muri6; 6; la cabe cabeza za desa desapa pare reci ci
IU
..tr ..tras as de el •.tlr6 t lr6 al pozo pozo si
per Mari Mari
E.Tull E.Tullll ll Puch Puch
X'chiika,
x-YUUYUITI
yeet yeetel el x-k' x-k'oo ook' k'
ba'axe xe eete eete in nojo nojoch chil il ba'a ti'alleIo' much much'k 'kfi fint ntik ik tula tulaak akal al ch'i ch'iic ich' h'il ilo' o'ob ob
•rui •ruise sefi fior or eI zenz zenzon ontl tl
k'a'ana'an
'I Clnt Clntor or s, po
le k'aaxo': id
it al
laak'o laak'o'ob 'ob." ."
.to
ya'ala la ba'ax tu ya'a
Ki'i Ki'ich chke kele le iflJ iflJlm lme( e(tJ tJ3l 3lta taln lnen ente te se di 1a tarea encomendada, ~'lI ~'lII' I'lp lpeZ eZal al1l 1ldo do re ni la ves, ves, perm permit itie ie dole dole la
.'1
II
rull!en()r"
tien tienes es boqu boquer era; a; tu, .n.......
iz
teche' x-yuuyum
rna'
ta
ti
la plum plumas as amar amarill illenta entas: s: k'uk k'uk'm 'mel ele' e' oli' oli' be ta'a ta'anc ncha haja ja'a 'ane ne'; ';
tl
stedes stedes desentonarian protestaron,
le ja ti
danos
al Crea Creado do
-dem -deman anda daro ron. n.
replico: le I
Ka tu nuukaj
Sa
Pedr Pedroe oe': ':
puertas
diciendo
woko wokole le'e 'ex, x, xene xene'e 'e
rna' rna' toop toopan anki kile le'e 'ex! x! ti le
koroo' ti Ie j-ooko'ob j-ooko'obo'. o'. aan
tuuxti tuuxti
junjun junjuntuu tuukil kilo'o o'ob. b.
ja
le
:. ~hta ~hta
d zf zf id id zi zi b
ju
il
dzo'oke' ka bin tu yi na
li Ki'i Ki'ich chke kele le
k iill l
ka
Yu
ti'a ti'a ka
percato 10 qu
ziib ziibta ta anil anilo' o'
"Tti,
ku
x-
'ook 'ook
x-ch x-chii ii
ye te
x- uu um ka tu
ka
Pedr Pedroe oe': ':
tti, IS(
cele celest stia ia _"'",c,r'l>
ti
Sa
le
y, ense ensegu guid ida, a,
se diri dirigio gio
deci decidi di
okol okolo' o'ob ob kano kano ob k' ayil ayilo' o'ob ob Je piki piki ju'u ju'uno no', ', na kaan kaan ka kano kano'o 'obi bi', ', ko'o ko'o dzai dzai ti ob tu'u tu'u kani kaniko ko'o 'o ba ax na ta ha'a ha'a ti'o ti'obi bi adz k'aa k'aata ta ka sa'a sa'asa sa'a 'a i' tu en Ie oxtu oxtuul ul ch'i ch'iic ich' h'o' o'ob obo' o'
acas acas toda toda la aves aves tuvi tuvier eron on la opor oportu tuni nida da to 10que 10que sa Pedr Pedr resp respon ondi di6: 6:
-eha'
te ichi ichi Ie ko oo'. oo'. ob iiob iiob'o 'o'o 'o e' ki imak imak oolo oolo'o 'o ka tu ch en oota ootajo jo ob rn tuun tuun seeb seeb tu kani kanila lako koob ob k' ay oxtu oxtuul ul ch'i ch'iic ich' h'o' o'ob ob tume tume Ie Ki'i Ki'ich chke kele le Yumo Yumo'. '. T'uu T'uuxt xta' a'ab ab t'an t'anbi bi ch'o ch'oom om Ieti Ieti ttiu ttiune ne bi p'ip p'ip'i 'ijk jkil il etel etel junp junp ee bo nook nook ti'a ti'a ac piki piki ju'u ju'uni ni k'aa k'aa o' ta ka kaaj kaaj aaxo aaxo Le oxtu oxtuul ul ch'I ch'Iic ich' h'o' o'ob obo' o' jadz jadzut ut k'aa k'aayn ynaj ajik iko' o'ob ob Ki'i Ki'ich chke kele le Yume Yume',tu ',tu ya'a ya'ala la ti'o ti'obe be', ', Ie no k'ii k'ii je'e je'elo lo ti'o ti'o', ', Yo'o Yo'ola lall llel elo' o' bejl bejla' a'e' e' Ie x-k' x-k'oo ook' k' x-ch x-chii iika ka yeet yeetel el le x-yy x-yyuy uyum umo' o' jadz jadzut ut k'aa k'aayo yo'o 'ob. b.
lias lias al ruis ruisef efio io zenz zenzon ontl tl la uy er an ed ig or ba qu quel quella la tres tres aves aves habtan perr perrna nane neci cido do esco escond ndida ida logr lograr aron on escu escuch char ar lis 1a esd cant cant impa impart rtid id la de as Ento Entonc nces es io Ie dijo dijo an ed o: br to ta ve elia elia sflos pr ndan ndan de nosl nosl la opor oportu tuni nida da qu le nega negast ste. e. Arre Arrepe pent ntid ido, o, sa Pedr Pedr pidi pidi disc discul ulpa pa aque aquell llas as tres tres av s, invi invita ta dola dola nsay nsay lo ca to ar Ingr Ingres esar ar al coro coro Elia Elia gust gustos osam amen ente te acep acepta taro ro pron pronto to pr ndie ndie on cant cantar ar co gr estr estr a. COl'O tr teni teni nd co sino sino al al is io anda andaro ro amar amar al zopi zopilo lote te quie quie Sf presen presento to elegan elegantem tement ent ve tido tido de traj traj negr negro, o, para para so tene tene elli ellibr bret et musi musica cal, l, la rmis rmisic ic empe empezo zo Lastre Lastre aves aves cant cantar aron on espl esplen endi dida darn rnen ente te io ..dfa
orab orable le or Yes
rf
or qu ta to habi habi
R ec ec op op il il ad ad 6n 6n :
R a o n O rt rt eg eg o
C ac ac ho ho n
ba'ala',
peek'o'obo' taaj
'aas 'aas
bey ikli ikli
10
1I
taaj taaj
entre
lk schaje je tu Ka sa scha
ti':
-iBa -iBa'a 'a
a'ala'ab
meej meejen en isin isin
chti chtium umuk uk ;jak ;jak'a 'ab!Le b!Le bs'e bs'e ta wile wilejo jo
k'aa k'aasi si
be'al.
1I
k'aa k'aa 'a
10
k'oj k'oja' a'an anil il '.
iBik iBik i'ik i'ik ch ka' j6
10 qu
1I
je
-No
10
escu escuch ches es
tl
ti tume tume
1I ta
tuiu tuiuke kejI jI
wiin wiinik iko' o'
yojeeltik jach
ta ', tu
ka ok'ol
10
perr perros os
sali salio. o. 5610
ka ka anal 10 ll ma' beey beeych chaj aji' i'
k'iino'obe
Beyj6ok'ik kfim k'aa k'aasi si
tume tume kiimij.
cheen maan maanik ik jayp jayp'e 'eel el
10
comenzo
te isto isto al em nio. nio.
tzikbalil tu /caajilTelchaacIe /caajilTelchaacIe maak
murio
ti'
eI
ba'a ba'al. l.
;1
a la la p
e e Narr Narrac aci6 i6n: n: Desi Deside deri ri Te Reeo Reeopi pila laci ci6n 6n Andr Andres es Te
'I
Ka'a Ka'a s'it s'it ok ll k'ab k'aba' a'e' e' bala balain in ti ju
ij
cueva
ic
10
mamae', jach
chan chan bala balame me
mu'uk'a'an
june june'. '. junp junp'e 'e
k'ine'v
uchi uchi
nojo nojoch chta tal. l. ti'
si nt
mama mama
tti
rnuk',
kiJ'at kiJ'ats' s'it it oko, oko,
ti'
10 busques. i,
te ju
pregunt6
Balarn
ke'sts'it oko? -Ie
Yo 10 dominare, kaxte.
preocupada.
beya',
ti'.
kiJ' kiJ'at ats' s'it it oko, oko, el la
ti
Ie pregun pregunto: to:
ka'ats'if
oko?
encontrarmelo. zarpazo 10 mato,
ti'.
kanbul, pregunto:
10 buscas? ja
ti'
ka
k'aaxo' ti':
mato,
ka
me
eres eres debi debil, l, ksttbul-«
10
Sigu Siguio io anda andand nd
le k' nb lo', lo', ,'!;
eJka'ats'it
oko. 'sts 'sts'i 'i
ru
It
tu'ux ku ;;tigre-. ku
ba'a ba'a jela jela'a 'ane ne'. '.
chen yete yete tumen chen it
e ra ra n
De
o?
pies.
I'
ka'a ka'ats ts'i 'i ak de
xak'ab, ku ts'o ts'o'o 'okn knle le
ki sutk sutkik ikba bae' e' kikj kikjat ats' s'ki kikb kbaabalamo'. '. ti' Ie balamo
hich hich ',
ti 'a
ka
ba'ax ku yuchli'. ti'
a,
x, kan, kan,
qu
suce sucedf dfa. a.
Bala Balam. m.
10 lejos
n.. lu kaxt kaxt ka'a ka'ats ts it ok ka tu k' u'ub u'ube' e' be ts'o ts'o'o 'o jetp jetp uehk uehkub ub etel etel junp junp el a' je il ti i' p' 'ju il le in 'ane 'ane kuku kukulp lp hcna hcnaji ji be pixa pixa ku bisa bisa'a 'a en p' bi yalkab, lk bn be ueha ueha loob loob ti'o ti'o
k'abeti'. Leoo'la Leoo'la ku ya'a ya'ala la'a 'ale le', ', ut yanto'on.
te
niei nieiar aron on la arch arch de espa espald ldas as cada cada paso paso reso resona naba ba en Jatier Jatier luim luimed eda: a: uno, uno, dos, dos, tres tres cu tro, tro, cinc cinco.. o.. nuev nueve, e, diez diez Rapi Rapida dame ment nt Bala Bala se lanz lanz la
tr
de
nuevamente escupfa un bola bola de fueg fuego. o. Saca Sacand nd qu neva neva el vien viento to co ri co rio, rio, alhe alhe ido. ido. Co el ib pens pensam amie ient nto, o, ij en 10 madre: ka'at ka'ats' s'it it ok si pued puedes es evita evitarl rlo. o. ic oi lo nues nuestr tros os padr padres es tenemo mos. s. 10 qu tene
'll~ Oxtu Oxtu suku suku'u 'uno no'o 'o
he
sajl sajlu' u'um umo' o'ob ob
an
os
i'
in tu ka
i'
le le
tu
entonees
Sf
io
i'
gustas, 10
-S ida, nomas
gustas as cuanto me gust
bine'.
10 llev lleves es al ceme cement nter erio io
wich.
pregunto:
bisej.
-Pero,
Le ka
nifia, haria 10
ka
ya'a ya'ala la
Ie xi'i xi'ipa palo lo'. '.
id
Ys
pregunt6:
10
-Sf.
dia sefialado lleg lleg envo envolv lvie iero ro como como se
ri
10
k'at k'ataj aj Ie x-ch x-ch'u 'upa palo lo'. '.
ari
ka ka
euernos.
ka
in Iqu
ku t'it t'it li Ie Le
akil ak ilo' o'
ka siit', ka su'usutkaba.
t6
mu ac o, 10
beet beetik ik je'e je'e bi 'ala 'ala abik abik ti '. Ti lelo lelo Ie uk 'u tsil tsil ku ka an ki en ', tu ilaj ilaj tu a' laj: laj: -iAv -iAv Mari Mari anto anto Ba'anelo',
yalkab
Lekime Lekimeno no ku ya'a ya'ali lik: k: -i Ie paacho'! Leka k'uc k'uc le ya jook jook e, tu k'al k'al h'in h'intu tuba ba tu k' an Ie ka k'uc k'uc ka'a ka'atu tu al ch ic 'ika 'ika'a 'ani ni uc ik ulku ulku xa tu k' an Tuts'o Tuts'ook ok k'uc k'uc t'up t'upil ilo' o'ob ob lu'saj ka tu k'alch'intubaa nok', Tu lu'saj Mi adio adio tu ya'a ya'alo lo'o 'o suna sunajo jo'o 'o yilo yilo'o 'obi bi
x-ch'u 'upa pale le'. '. Ma ti Ie x-ch
El
vi
ue esta esta
cuid cuidan ando do al
uert uert
li
orri orrien endo do
orre orrer, r, alio alio tamb tambie ie etra etra de llos llos -iAv -iAv Marf Marf Sant Santis isim ima! a! iAhf iAhfvi vien en es cosa cosa detr detras as -Ip
0q
Ima
volvie volvieron ron aver. aver.
pajaro
K'aa K'aak' k'as as ch'i ch'iic ich' h'
de ma
rm ij ehaa ehaamp mpal al mina mina'a 'a
.."
taata. il
pues ay nacia, pues
ta t1
lo k'aastako'ob. ' e t'i'il ij
li
tu
al
le~a ia
llevarme, rmrar .Ie decia
ej
-O i?
uert uert ba'ax ku tu ulta ulta al
be siij siijik ika: a:
usco usco evad evadir irla la
icie iciend nd ls
Asi, pur Ia
ru en
woje wojeel elte te
mi casal
rna'
taatail.
i'
se rn an yeet yeetel el xiib xiib 'ob. 'ob. olta olta abik abik ti
1I
ex uka' uka'aj aj k'aa k'aa
oota'ab
hombres.
ka
al
taant
Iu
la madr madr
murio
la cria criatu tu
.s recien recien nacido nacidos-h s-habl abl k'aa k'aa
ti
w60k w60k'0 '010 10
x-chiich,
ba'ale rna' tin
ka'
ab dafio
ti
yu'u yu'ubo bo'o 'obe be
ku jaan jaan tzel tzelk( k(ll ll~n ~nt~ t~~o ~o'o 'ob. b.
chaa chaa~~ ~~al alo' o'ob ob
Sl
je
Ysi decafdo
tfitita'alo'ob rnorira. Ysi
kiim kiimil il
kfimik.
ab
jaja jajawa waan anil il ',
ch en ti meje meje
paal paalal alo' o'ob ob
ku
ti' junp junpee ee
no
ku 01
tzii tziiki ki
ka weemel
yuk' ka
maan 1I k'a'ana'an
je
bix ka'
ka
seiialado. ~1
t~
K'aa K'aak' k'as as ch 'iic 'iich: h:
ja
ento entoll llee ee
i1 fuerza fuerza
sobren sobrenatl atllra lrales les Reco Recopi pila laci ci6n 6n
Feli Felici cian an
Sanc Sanche he
Chan Chan
Rela Relato to
maya maya
re 10 t er er m n 6 r ei ei mp mp r m i Dire Direcc cci6 i6 Gene Genera ra de Cult Cultur uras as Popu Popula lare re de Cons Consej ej Naci Nacion onal al para para la Cult Cultur ur las Artes Artes ., en los tall taller eres es de Sevi Sevill ll Edit Editor ores es S.A. S.A. de Vice Vicent nt Guer Guerre rero ro No 38 Col. Col. Sa Anto Antoni ni Zome Zomeyu yuca can, n, Nauc Naucal alpa pa de Juar Juarez ez Edo, de Mexico Mexico C.P, C.P, 5375 5375 Tel. Tel. 5301 5301.2 .230 30 5301·2325