EI ar oy
G ua ja ra y
EI ar oy alimenta
kuin
wari io wa io nochikame.
G u a a ra y
lo guarijios.
egar uarijios
cu
os Bajios
Recopilaci6n:
Aurelian
Rodrigue Guereii Nieto Andrad
Rafael
29
L a s n i a s g ua r i a s Teme kuit wariji puserena teeg wejech kusi kari neteka, Sene ra takari teka ij ju ta teri
os tr la nina ar ji no st ju on tierra haciendo casita de barr palitos. 'Iambien hacemo tortilla de barro. Esto so nuestros juegos
Recopilaci6n
Aurelian
RodrIgue Guerefia Niet Andrad
Rafael
31
_"
muri
apo tuyerepu saapara,
unatemapu
metemia
wara cheriata
murf
ea
Ic
,y
en
busca
in
-Y
aventada.
muu
va lo venados: to tu atao
tatatemfa,
list
el
'li:"lesll'm~s dijo:
,;tUInVrlH
PUll
,:'-Yo
nee
nerochi.
32
i~""""""agua?
..c()Otest
el coyote
tuvo
Muria-a
simu
ki
muri,
ehanerfata
tatema de venado
amo tal{ewaman,e
inay to
te
k?Jlbe
t~l~ chl. -NOIU
YO.k
pa
ml t'
cherlara
EJ
ek
ae
in
le tm
COil
1 i
para sacar mas rapido la tatema: rapidamente
yapiti
~o lc lG
jari ta
muri eheriata lr apoche Nonora
ajitia
kachl aSlyol
=-Nornas
ora.
co tito
test
Elcoyote no Iecrefa su hijo yescarb6 el mismo, pero como se espin61a manos, se enoj mucho. Todo se pusieron buscar no encontraro coyote se npo tiro pedazo de came el coyote se la comio,
kati
waa t'
',.coyote 35
,.• ...................
ve el coyote ev ev evo ev
37
II quebra
coyote. Yempez6 rt
EIc
el hacha.
llorar la tortuga: Iecr II
ra mete jarnas sali6. aque se perdi6 lo oyotes contrataro
un
i, pero mientr
rt qu la garz acaban pe ca o, la tr ta onrr raro do sapo para qu torn ra toda eI ag a; cu nd la tortug ncontr ba casi afuera ro sapo dejand el tanque igua ue ante U ni da d R eg io na l D ir ec ci 6
.
;;
G en er a
S on or a d e C ul tu ra s
P op ul ar e
•... • .•.
':
38
39
Piripi
EItigre
piripi tijo ,,
se
encontro
ia duele?
Ko or am ch netiat ae tuyata hu chip ta ch kori tuka isiriata wa ha etiata
la mana hacia
-
teika.
aachir oy
inch
eh ta waikao
ti re
pregunto:
:t'
T
bo
que
voy
;1'
un 10
'j
SlI
comida. urro
ar do J av ie r a zu et a e yv a Recopilaci6n Aureliano Rodrigue Guereiia
41
K i y a m i nawesaniame: Kuir compae oi am poemia enaine mere o'otapechi sejori metemo oranep mere piar chekat sejori
ol ena. Iot dt te prane6 ompa oyot para come miel co su compadre colmena.
nunutiraa. Merekech piar sinriata ojia chaneetia, sejori kokomia, aapo Immpar katiach kawe chupat tepuur kukuch metepuapui sejori cheriata sejori nununtiraa. Watiache tekipaat arap chapalm metetiat weer towapaat sejori nerura pochikan manipariat etiachio sejori nerora ojia wajach intomo orar puaipu mere piar simeti ej~t n~jo ~apec~ sejo~! kokuat naje ejachi metemama sejonr cheriata ojia Meregach piar sinriata sejori nununtirae ap compae matemiachi sejori wajach intomojorata watiachi teldpaat aapo chaapaka kaykuita ap eranateriaata, wara isik apokokos yoranip cornpa ia in Cheriata sejori nununriraa Idiniwauma were achl sejori cheriata sejori nununturaa ki iniwamuapu sejo er iniwamuapa chaneriata sejori nununtiraai.
lIen la bate EIcoyote quis hace 10 mismo: asa, pa
qu co as
iel, ta bi
vo
tu ba
Isiguient di sali de nana et ompadr colmen pa la ca el oyot quie ta bien quis hacer .,.;..•. .
~d::~dl:::~::~~ i re cc i6 n G en er a
d e C ul tu ra s
o pu la re s
"? ';.
42
43
-----_-_
-~~~
C h ik a ka r i n a w e sa r i Naje witi mi ak mi roriachio iyakonia kokokowi. ia
ik karia. Te pe pa
kokukowi
pajaro c h i k a k a r i
Ic (chichalo)
o ku ko w i
a lo m o )
Ch riat hi ak ri ik wa weykao hekata pajaro ehfehalo in
ir neyata eyag ta kaat jo wese ic
chikakaria. jerenamu nojo ehen mu he at hi karia, Kawe amotuyeain rori tajenarichio joni ehioti e. ja isimiremu. Ee eo
salud6:
el
110
kokokowia.
n id a
R eg io na l S on or a
i re cc i6 n G en er a
44
d e C ul tu ra s
P op uj ar e
45
arej
gigantes
Ob pihe jowitarn pirepi tajohe caitia cucuch cuayto weycah'o tequ junateriat paller tiat tequ panaternia rnawerni lIetoretiata tepura kiania kinakillatawey caho chiata cecah' potanamane potachasia witiarne llachasimane calle jowitirne potachiasia witiarne llachasimane call jornitimea powasiki istosatetist tekipanatetict jowora guajanachi cuallamellohatetiata rnunipasani kahome pasuriat waposi pachir pasuriat wakasi jowara tollarahem jari tekipanarn jenapo wasikarn weririat kuallame kiaretiata kuallame wechur pestri cotahiwa teromuri chiata kall weykah'p muniwa amopetech cocota matokachiwerasa akipagat pahomi inicy coorepariare mojanagat cajete wichipag achini kiruma chiatapu jowitiarne nahetatiarne juerep cuallame chiate cuwe norag 1I0m chipis tete ch arne wewernan cojochijutua woho wichip gata wahasi jinepagate,
46
nifios cocido como calabacitas. Para pode mara lo gigantes la gent lo invit6 trabajar AIgigant se 10 llevaron magiiechar la gigant la pusieron descarmena lana de borrego; le prestaro un hach al gigant para qu desrnontara, pero no quis agarrarla le dijo qu no necesitaba hach para maguechar: porque el arrancab lo palo co la manos. la do co ineras qu hacfan Ia comida.Je fr ra cocier sernilla de chilicote. lo do cajete le echaro hu so de va a; es co id ra para en r. EI ra ic ro espo
ra
ro
Ie deci
gigant desmayad muri6. Lagigant decia: -Nos invitaro para lefi ros. Se de olvi di iend contra la piedras. pero al cruz muerta.
la arranc cay6
U ni da d R eg io na l i re cc i6 n G en er a
o no r d e C ul tu ra s P op ul ar e
47
pirepi pakiriat
tejoe
meka yewame
kitajinari
mech nasa a.
Tejo
tesoochi
taje soop
umatos
teepeopa teesochi chinar aotiat
llano solitario
tiata
decian:
.espfritu, .Todo p'-U-' ....."'...
49
(pare
aniach
puukae ki
pu
apesta mucho!
espfritus, el mundo Recopilaci6n
50
Gildardo
Buitimea
ROIlH'r o
51
Soo ec
en
ep
oi ame
rnurcielago mu er
ti gustaba
madrugada
al
mismo. apo
'ill!
PI
iyatomitia
koiwame.
Ii
ik Kita teware
i i\ I I, I , " . :. '
ir il pi so ec
kochiame he
I,
te Ki
qu
apo machir pata Lutim6chio
po arfw chio alajireriatapu ia
ac in ri
no enco trab
su marido
la
werebara
ii ia ia weririatapu
ic or michio
apas ac
as nare ir
i, 52
.'",. 53
ip ia ir ik tajenari iniw eriata neipamiopa tatanara Upira basiray nakiriatap iorn kofsiatapu ia io i.
tuvo lo
Unidad Regional re ci en ra
onor de lt ra
l ar e
55
Relatos Seris Ziix baptquiiha
iti coi.
ic
exito hacia mu ho calor.
C o nc a a c Ie echaba
Es
influe ci
estamo
de Ia
perdie do
ta
10 hicieramos
nuestras tradiciones. Arturo Morale
lc
is
Recopllacion e ja n r i Direcci6
58
se burlarfan,
B.
Davi MoraIe Astorg Es no ey
Genera
de Culturas Populare
11!:~1 i"
pac'caha
',:11
,r"I 'I"
'i'
c6mo
'j
yoqu oxtp c'ta com teo
I,
'I :il
os ia
,111:'i
ic quix pe
anicamot
la
to
ta dfas,
il
il
am oi ca ca
ilil
itcoajio
,i!i
)~ 1IIIri
'f
Iii
I"
,I
',Iilll
ft tazo hito
(i',
hic'quiniaxo su erfi ie
1!li'I"1
,!
in lm nte, co sigui6
alir logr nd
asf jestis Morale
Colosi
Recopilacion Alejandrin Arturo Morale B.
11'1111
D ir ec ci o
60
Espinoza
e ne ra l d e C ul tu ra s P op ul ar e
61
Alemantaj haapac co hant xah zo tooctap ti co ct Hant ca izax tooyoj maa ih (1918) caap ah
Zi
ih
ue afio de 1918
ic
S('
cansaban
maniobra an
it
tros
C on c
Hast Itnshquetij;
iti alee ma
ix
sc
iti
Ise etro
iti
is aizi ra
62
oc moii Oxpaeta'ma
Conc 'a iti to
eo taax
de
Cecosxsj;
contest6:
am am nt
Hajax;
to presen iaba much Zixx
-N?,
podr
presumtr
IIp 'Yilt
a, ax
ct
les
r. tiilS
ra un
IU
o,que
as co
halx
cmamzo ho
arro La
d'II' (10.
P£'dro
aano toox quiij tiiquij
mlell~rras lo alernane
en ob ervaba
co
ar mUCha'
Conc 'ac,
ar er
'J
10
IJO:
mejores Conc ac acampo
Concaaceran
/yi1t,
qu 64
en
iti moii
i,
Aaca Caacoj Mata Grande
Ent~nces ~I Conca ac esta
co taha
list
iti
Ie ie
ha
armas, EIvaqu ro ~Y
ll ar
ij rifl -- ,-ibapre ar
C on c a c
taax iti
66
ispu st
ii
im
Cones 'sc
ld
ta
to
cahill'
sino
en triunfar. ip it talx il quih it itaizi yaac lcoj it raaptalxco eoihaatoilcam iti
~. tc .uto coim toilcam.
S(_'
('11
C011ca
ih
to ii
j, ii
ii 0ca
nidad Regional irecci6n
onora
eneral de Culturas Populare
109 69
am
ma
hapahk
ar
encuenrra
un pueblito
is hf ha it koimaa a. in konka'
ik tatx
ki
ii
Barril
ittii
as
pa ab
koikamipla
ningun
la
de ha bre. tiene,
-M
tp ta
ni
Ilor
ziti koimjiha
ti
iti koaa
aptj no faltaba
xika
ih
ix
ii
in ik
tenemos,
acabo toda
la
nada
ki despues
j: ij kohhaaya intoohha",
Barril. te
deberfa
toxi taaxah koaam kiij,
kotpakta
toohha
teetee yokii
·I~.',:,.'·.·
:~~.(
.1.!
ti. ij
i, it
it
il
salir -Que Poco
ij
la coseran, poco
se fu
poniendo
peor,
ta it
ii
nida
to
te yokii.
Bariil ii
te yokki:
ii
Regional
ireceion
ti
tp
ij
J,:
onor
eneral de Culturas Populare
al
az
pO
ittii kotazx xo tazaplimma
etee Ox ipakta iti Barrfil kom,
74
kaakooj
it
quih hiti
coipactaha Horo coicasitim quihya hant hiti tata to coitimiha, coal pohoya hiti tataxm zi quih coitasitim tequehaquihx tic'ma hita yoquih hantxa zita pnaiil haptimih hitazi tixo hitazi hant hita yoquih pa im he itim im nt ih asii ic'm ziquih se ti ta to 'c ta he c' oi to ot hi ee ta il ziti tijm ta hi oita ta it yoquih iHoro coicasitim quiy me haay hizxomihta Hitac'ma ox hita yoquih ix ha a, oxtpacta nt hi ij hitic'pmiitax. hi pa ta an optcoi hcx. Horo coicasitim quihya he hasiitim hic'soct he hinscoasitim xac' ta hic'pyorno hihahi hast hiti coc'yasiti quihpoca hic'soxt he hant ti pnai ha ti quij hitc xtazix to mic, xa om zi zo to coimihiha, haptco coiyasitim iha, oxac yee: Zi zo hi cotmic'iho intcoataax me hihasitirn ue ic he poin incorn an nt hipt ix ip ij hi patj aa hano ti ijih ca it ihii hi co hitic'pi hipoyai, hic'po jc me hitcoasiti ox hita oqui ihah ta ay hi itihij af he
POf
espalda. cura-
-lTu
alIa.
sc un persona.
hasitirn ox te
ui dijo:
iy
-No
':;'
hiyoma. tp
cuenta
piedra. porque
engafiarte.
el sent
esta,
oxac yee. lc ta
ic
enganame
cura,
ita -iQue camiuar, ii
in xac'
lastima!
quiere
decia el cura.
.z xrca
ti
tc yac'failiq ih
ix
coso
ah
COl
el
ahora
ro
ai aj iq ih cotacf in iy
parte
79
:11 ..
i'illi
antita he itim xa ha tijr osijzcam ta haho tintic xeoe xa hiquih tazquihrna zi yacoso caix tintic haho xac, tintic hita tataxm heziitir quij hiquih tcailcoj zi xac' hisitoja haitai hiquih tpaijama zi yacoso caixaj tintic hita ha hintih hiti seatoj cacoxali zo haquih tijm cotafp yoquih Zi tintic hitaho hitiaa hitqueti hitict hoxa yee, hihamigo haahaxta hiza coto hizc'coxom hoxa
'i~'11
I,ll "I
:',>
;iill
:1;'1
I'
iii.
it
illl
10
!"
coha oo he hi ip aa ca tequ hi coha om toot hihanl aa ic pocaotim ap heec quih mo is al haxa tequ ma hi coayom Hihamigo mihoma coasoo hoxa hiyoi. Ox tpactarn horo coicasiiti quihya COI11 hoxac mee. Cohiquih hic'mazo coicom hirnah hipi hohe pac'hic'izoc hiti ha om ho ac iyoi tp ct ma oxac
1'1'
liJ' Ii', ,I ,"
I!/I '~
hintcoapatjc'iis Mihisaax co hihisaax co hiha coihai ha coax hinsiyaaha hcapjc hoxa hiyo hapatj itae itap tj hiti toma iqui oitfai hitaxi zi ,yacosso caix co co taxz ah ho xa tintic hita tataxm seat j, en oihito he poin co contizquih hiza yoquih xica quihxazjoj ta moca cotazcar hitoniic xepe xa coitatizxa xepe xa hant xa quihoc'l ha toma oitimt yoquih hit~xo yoquih horo coihasitim uihy ui ah yait co
I l ji l, 1 :,il'il "I
"'Ii
',,1', !'!'i~i 1 ' 1 ' 1 1 11
i:"i ' Il l
'1
80
10
Iban caminand
Zpor
aqui? i,
Kapt,
estas tti.
it
j,
1:':,
.:I!
zi hic'rn
zo xepe coe'quihmtojiha.
"I
1':1,11
Irlll
LO
otro? -S i,
ta
II!ii
1"li, I!ill
itapic la
an
iz tac' icjimx
opah
haco
le
contesto
islitaxcoj soldados.
::ijl ..
'i:
"Iii
i'll1;:,,;
i'lll
tintica.
!'
'II:
82
83
it ti yati pa
se to
iyac alim
hoxa yee.
yee.
aire,
engafiador:
Un dia patron:
....'.:'.".':',:,
84
zitahit hitaxi pala cop hitaza tiin yoquih,
propio
el
un figurilla. Este fue el aunque un poco Hamada
el Tramposo,
ksemopx«.
Unidad Regional Sonora i re cc i
i'
86
e ne ra l
C ul t r a
Populates
Phaa yaij hiticaheme hiticolphactaha
un misionero vivia lIamado Cone 's yahi hiticaheme qu significa Lu ta
Conca 'sc; nifios huerfanos,
Esto nino
pracricamenr
te
ncontr
lo brazos
dej6
Ipa ·u
·n •u
hermano:
abfa 89
regreso trafa
hermann,
aS
in
I,
U ni da d R eg io na l S on or a irecci6n Genera
de Culturas Populare
91
-
--
En aqueJIas generaciones en qu vivian lo Conce'ec Hantx motama hi coic ta ohia yo ui onca'a co hant omir oiom ta zi coha Peetra hapa zotoc'ti xicaoc'tazcama tojo hastac'coj hapac'ca hitantoi teteyoqu Conca'ac co hac' hitamic'tajm xi qu xa jojooi antiac ha hast co za pac'titac'cama hantax anantoitet yoqu oxtpac'tam zixcam tono ha pa 'qui zoto 'c ta it c'ho za taha ha atoj qu caoc ui oi poilquim hapx hant coiscoitatax hocoit yoqu oxtpac'tam ta hanihi qu ha ta zo teme teteyoqu hans ha hi isitax an hac' hitaix teteyoqui. Conca'ac qu xica coizcarnac hiap yoqu xo mo hiap ta mo hiti he me otaftete yoqui, zi uiscah tazoj.ma it it tete yoqu tono quitir zi am quiraoc'ma za hac'hanitamj ma taxoha hitait tete yo ui tisxox zi hiti cohi ai hirnaz imah ya toxa tall xi ha tama ha ca taheoj quij hic' oizc tori teteuo ui haxt pact ma haxi quep ot teyo ui hamac'co oiho ho ti oz tete yo ui ohiqui zo haquix himac'cail xoca mo Teyoqu taxaha haco tpactama hintim teteyoqu haastaacoj hapac'comaha
lo
erro cuando Ileg ro lo soldados blanco
rr Grande Ah encontro un cuev dond descansar; as estaba cuando Jleg un animal enorme .era ase ncerra dura te afio nada ma salf vece para toma agua Cua~do tacaro lo bI ncos lo eris ra tiernp de fr~o;y.cuand regres lle6n, tambie er tiempo ra ra rn
comf porque ha fa otra os qu comer. De pu de un tiempo decidi alir de Ia ueva Di ~epen~e V10 Isla icen qu qu no habi vivo po so
fo Ie di much gust verlas ella pe s6 uedado ningun de su farniliare no habf regres do al arnp rn nto. En ll Haastacaacoj 93
uititac'ca
teteyoqui,
ihar oc't ox
xt ac tarn
teteyo ui
ant, haitamic
ox tp c'tama
coaa anti
.m
ta
asi, Camino
sf
tc
ti
ij
la ix
Taixajma. Co 'hamac
ix ohas
ohimac'i
teyoqui.
cazimahaxo harn c'
oi qu xazo 'Iac tijma.
ui titajm
itac tma.
ay
aita 'hatah
in Sll
... :q
cornta
lI
is
te
Luego, regreso saber quien
nuevamente.
hititij corin yoqui oxtpac'tama coax harnia caha, te oxatpac'ta haxtam
afa
coax haxoj
tp
lleg
habl
dijo:
yoqui. ix ta se llam
ZOZIlhi es
sxe]
n id a
R eg io na l S on or a
i re cc i6 n G en er a
d e C ul tu ra s
P op ul ar e
97
Xi aa
kojookkarn
ap
hermano: Iistok themloj
esta muy
koee yokii. enojada. -Est
bi n,
ba oner osla
yokii. !: ':'1
ka
haxxoo itaaxo
or kofizk rn bast korn
ax oo
or kotaxkar ma
tt ta
tazkam yokii.
je
ii!i
,iiil
!,i~
et
,I ill i,
98
99
or aktama ta nnipxa
itoonnii taanniip ar yokii. It on ii em ee mfiz am xo it oamx ji o.
10
ta
taax
it
trenen bigotes.
iti koihhaa
-iHlima!
iHii a! IXok m1Gl lA ha ehheey
ha ti
grandes,
mano. Taxa koiyai iti
la
"'. ··'··'1'
I,
ix li
inlo Ii jk xa
II I'
I'
100
is apko
ii taax koox
ih ..
mayor:
ii
qued6
kotaafpmax xikaa
im
Kyakooj, ahi
vivian lo seri Concs'sc, lIeg6 ahi con esa andaba preguntando: ik
t6
Xnitt, yokii, EI
koaa
mo kiissiil ti
jo
ij
fp siikto kiih omam teeyokii Ox tpaktama ihhaa kotisaxm
ta
i.
ii
-lD6nde
esta mi esposa
saanniipxat, Hax fue.
tij
ii tlij
ta
it
iti tafp
tm
Unidad Regional Sonora i re cc i e ne r lt ra
l ar e
toya tata okii hant ni ta kontitta yokii. Zi kame piit ti ok kaakoo ti ok ha motama konk'a ko kiin tafpma ko miit ha pata oa rn ii ko miit ha pata kt Ik al kijj koaa yaakni zo to kotoma itexlkoitahizj zi ti sfihka
tsiilirn hant tihtimma ikii tojo itex iz apxl ak it kiim Inoo op ikii totofzma koip jt ak it oitkazxm an xa hi itakatxm hakx tmih to kottom yoldi. Ox tpaktama hata iiktim zitazi ilit kiij koitkaixma hoox kotisojm zi ilit ikaaix l
Relato Papago Itom
nokkia ,.1
'j
Jojcamra paan
el
yo
daba v u e a s s e mareab
Papa coyote Iereda ab
im to
podra
jc madre.
tocuranmt it rpaa
jc juchic
nt
curamt
aitmch
mama
jasa
oivi sicu jimsicurji
notaehi.
-Ie
lechuza
madre= zque acas
al pajaro
.s
-No se mareo.
al
te
aprisiono
Lu
jo
te Recopilaci6n I ns t t u
Unidad Regional o no re n
onor
u lt u
107
:1
:Ii: i:
:,;
" ., 'I
'I':' I
',',,1".
;,1 :':1
Relato
i'
Pima Ofeg ob
es
Yiirnarl
Yumari
es
('
ah 10 riegan
hileras. Lo muelen
COli
rh
agua. CU'IIl
10
tesgiiin sale bueuo, Y'
tesgiiin
ntes
ili wasipd
ii lyali'ob 'ii-hi
le
tesgiiin,
wenes
tesgiiin: 'ii.
re arte
sirv
Recopilaci6n:
110
sf
Roberto
Escalante