SAVREMENA POLITIČKA ISTORIJA SKRIPTA ZA ISPIT (2018) Ispitna pitanja: 1. Tok Drugog svetskog rata na Zapadnom frontu 2. Tok Drugog svetskog rata na Istočnom frontu 3. Drugi svetski rat u Africi 4. Drugi svetski rat na Dalekom istoku i Pacifiku 5. Pokreti otpora u Evropi tokom Drugog svetskog rata 6. Savezničke konferencije tokom Drugog svetskog rata 7. Završetak i rezultati Drugog svetskog rata 8. Početak Hladnog rata 9. Stvaranje i delatnost Ujedinjenih nacija 10. Podela Nemačke 11. Prve hladnoratovske krize: Iran, Turska i Grčka 12. Trumanova doktrina i Maršalov plan 13. Stvaranje socijalističkih država u Evropi nakon Drugog svetskog rata 14. Kineski građanski rat i pobeda komunista 15. Japan nakon Drugog svetskog rata 16. Bliski istok nakon Drugog svetskog rata i nastanak Izraela 17. Stvaranje paktova i trka u naoružanju 18. Rat u Koreji 19. SAD za vreme Dvajta Ajzenhauera 20. SSSR za vreme Nikite Hruščova 21. Dešavanja u Poljskoj 1956. godine 22. Revolucija u Mađarskoj 1956. godine 23. Suecka kriza 1956. godine 24. Nastanak Pete republike u Francuskoj 25. Savezna Republika Nemačka tokom 1950-tih i 1960-tih godina 26. Velika Britanija tokom 1950-tih i 1960-tih godina 27. Integracija Zapadne Evrope i stvaranje EEZ 28. Kubanska kriza 29. Rat u Vijetnamu 30. Dekolonizacija i stvaranje nezavisnih država u Aziji 31. Dekolonizacija i stvaranje nezavisnih država u Africi 32. Pokret nesvrstanih 33. Studentski protesti krajem 1960-tih godina 34. Sukobi na Bliskom istoku 1960-tih godina 35. Sukobi na Bliskom istoku 1970-tih godina 36. Detant i ograničavanje trke u naoružanju 1960-tih i 1970-tih godina 37. Velika Britanija za vreme Margaret Tačer 38. Istočna politika Vilija Branta 39. Rat u Avganistanu i Iračko-iranski rat 40. SAD za vreme Ronalda Regana 41. SSSR za vreme Mihaila Gorbačova i raspad države 42. Slom socijalizma u Evropi 43. Kraj Hladnog rata
-1-
1. TOK DRUGOG SVETSKOG RATA NA ZAPADNOM FRONTU Drugi svetski rat je počeo 1. septembra 1939. godine napadom Nemačke na Poljsku, posle čega su 3. septembra 1939. godine Francuska i Velika Britanija objavile rat Nemačkoj. Usledilo je višemesečno zatišje, bez većih vojnih operacija, pa se zato ovaj period naziva i "Lažni rat", koji je trajao od oktobra 1939. godine do aprila 1940. godine. Nemačke trupe su 9. aprila 1940. godine napale Dansku i Norvešku i otpočele pripreme za veliku invaziju na Francusku. U tom trenutku, vladu Nevila Čemberlena zamenjuje vlada Vinstona Čerčila. Nemačka 10. maja 1940. godine napada Belgiju, Holandiju i Luksemburg, a preko njih i Francusku. Na francusko-nemačkoj granici, Francuzi su od 1929. godine podizali gotovo neprobojan sistem odbrambenih utvrđenja, "Mažino liniju", pa su zato Nemci, da bi je zaobišli, izvršili proboj preko Ardena i odsekli savezničke snage u Belgiji. To je dovelo do operacije "Dinamo", evakuacije Britanskog ekspedicionog korpusa, Belgijske vojske i 3 francuske armije iz Dankirka, sa sve ukupno preko 300 hiljada vojnika. Italija je ušla u rat 10. juna 1940. godine kada je već bilo izvesno ko će biti pobednik. Nemački Vermaht je 14. juna 1940. godine ušao u Pariz, da bi Francuska kapitulirala 22. juna 1940. godine. Na jugu zemlje je stvorena marionetska Višijevska Francuska, a u Londonu je obrazovana Slobodna Francuska, kao vlada u egzilu Šarla de Gola. Britanija je ubrzo odbila nemački predlog za mir, pa je u julu 1940. godine otpočelo nemačko bombardovanje Britanije, poznato kao "Bitka za Britaniju", kao i pripreme za invaziju koja je posle nemačkog poraza oktobra 1940. godine odložena za proleće 1941. godine, a potom na neodređeno vreme. U isto vreme vodila se i bitka za Atlantik, a počela je i ofanziva Italije u Africi. Počev od 1942. godine, Nemci su gradili Atlantski bedem koji nije ispunio svoju svrhu kada je pao posle operacije "Overlord", tj. invazije na Normandiju 1944. godine. Posle poraza sila "Osovine" u Africi u maju 1943. godine, Saveznici su izvršili invaziju na Siciliju u julu 1943. godine, a Benito Musolini je smenjen 25. jula 1943. godine odlukom Velikog fašističkog veća. Formirana je vlada maršala Pjetra Badolja koji je posle invazije na Italiju 3. septembra 1943. godine potpisao kapitulaciju. Musolinija su Nemci ubrzo oslobodili, u čemu je učestvovao Oto Skorceni, pa je na severu Italije stvorena Republika Salo (Italijanska socijalistička republika). Nemci su odlučili da svim silama brane Italiju tako da su uspostavljali niz odbrambenih linija kako su se povlačili ka severu, od kojih je najpoznatija "Gustav linija", kod koje se vodila bitka kod Monte Kasina, pa da je Rim pao tek 4. juna 1944. godine. Operacija "Overlord", poznatija pod imenom "Dan D", predstavlja invaziju na Normandiju koja je otpočela 6. juna 1944. godine. Kao podrška njoj, izvršena je invazija na južnu Francusku 15. avgusta 1944. godine, a Pariz je oslobođen 25. avgusta 1944. godine. Saveznici su napredovali prema Rajni, pa su Nemci krenuli u kontraofanzivu što je dovelo do Ardenske bitke u decembru 1944. godine. Saveznici su marta 1945. godine prešli Rajnu i uputili se ka Berlinu. Posle "Prolećne ofanzive" u Italiji u aprilu 1945. godine, Benito Musolini je zarobljen i 28. aprila 1945. godine streljan, a nemačke snage u Italiji su se predale 2. maja 1945. godine. Adolf Hitler se ubio u svom bunkeru 30. aprila 1945. godine. Nemačka je kapitulirala 8. maja 1945. godine.
2. TOK DRUGOG SVETSKOG RATA NA ISTOČNOM FRONTU Drugi svetski rat je počeo 1. septembra 1939. godine napadom Nemačke na Poljsku, posle čega su 3. septembra 1939. godine, Francuska i Velika Britanija objavile rat Nemačkoj. Po tajnoj klauzuli sporazuma "Ribentrop-Molotov" (Pakt o nenapadanju između Nemačke i SSSR-a) potpisanog 23. avgusta 1939. godine, SSSR je napao Poljsku 17. septembra 1939. godine posle čega je došlo do još jedne podele te države, a zatim -2-
i okupacije baltičkih zemalja od juna 1940. godine. Nemačka je potom mirovala. SSSR je u novembru 1939. godine započeo "Zimski rat" protiv Finske koji je trajao od novembra 1939. godine do marta 1940. godine. Rusija je očekivala brzu pobedu, ali su se njege zaglavile i iz rata izvukle pirovu pobedu uz minimalne teritorijalne dobitke. Zbog svoje nacističke ideologije, Hitlerov napad na SSSR je bio neizbežan. Planove su mu poremetili prvo Grci kada su odbili italijansku invaziju u oktobru 1940. godine, a potom i Jugosloveni kada su izvršili probritanski puč 27. marta 1941. godine. On je morao prvo da obezbedi južno krilo osvajanjem Jugoslavije i Grčke u aprilu i maju 1941. godine, pa je dugo planiranu invaziju na SSSR morao da odloži za mesec dana, što je Sovjetima dalo malo vremena da se pripreme, između ostalog i potpisivanjem pakta o neutralnosti sa Japanom ("Pakt o nenapadanju između SSSR-a i Japana") 13. aprila 1941. godine. To je Nemce sprečilo da završe rat pre zime i time ih dovelo i do konačnog poraza. Operacija "Barbarosa" počela je 22. juna 1941. godine invazijom na SSSR iz tri pravca - prema Moskvi, Lenjingradu i Kijevu. Prvu priliku da pruže značajni otpor Sovjeti su dobili tek pošto je počela "ruska zima" u bici kod Moskve decembra 1941. godine, pod komandom kasnije slavnog Georgija Žukova. Pobedi je svakako doprinela i prethodna upotreba taktike "spaljene zemlje", zahvaljujući kojoj je Hitler prošao kao Napoleon. Lenjingrad je stavljen pod jednu od najdužih opsada u istoriji, koja je trajala od septembra 1941. godine do januara 1944. godine. Tokom 1942. godine, Nemci su izvršili prodor prema Severnom Kavkazu, sa ciljem da se zauzmu tamošnja naftna polja. Pošto se u neposrednoj blizini nalazio i grad sa Staljinovim imenom, imenom Hitlerovog arhineprijatelja, prilika se morala iskoristiti, a obe strane su imale imperativ pobede. Staljingradska bitka trajala je od avgusta 1942. godine do februara 1943. godine, a "ruska zima" je odigrala odlučujuću ulogu i dovela do sloma nemačke 6. armije pod komandom neiskusnog Fridriha fon Paulusa. U januaru 1943. godine, probijen je i uzani koridor u opsadi Lenjingrada kojim je omogućeno snabdevanje stanovništva koje je već patilo od gladi i kanibalizma. U julu i avgustu 1943. godine, vođena je najveća tenkovska bitka u istoriji i jedna od najvećih bitaka uopšte - "Kurska bitka". Nemci su želeli da povrate inicijativu, pa su krenuli u ofanzivu. Bitka je otpočela nemačkim napadom na sovjetsku izbočinu s ciljem da je odseku, ali Žukov je to predvideo i dobro je utvrdio i to u veoma širokom pojasu. Kada su Nemci zaustavljeni, krenuo je u protivnapad i primorao Nemce na povlačenje. Velika ofanziva Crvene armije na celom frontu primorala je nemačke armije u beg. Nemačka opsada Lenjingrada je konačno završena u januaru 1944. godine, a Krim je oslobođen tek u maju 1944. godine. Do avgusta 1944. godine, oslobođena je cela teritorija SSSR, a Crvena armija je ušla i u Ruminiju gde je nemačka 6. armija poražena po drugi put. U septembru 1944. godine pala je Finska, koja je od nemačkog napada na SSSR vodila "Nastavljeni rat" sa SSSR-om, a takođe i Bugarska koja je smenila pronacističku vladu i promenila stranu i čija se vojska pridružila Crvenoj armiji. Sovjeti su u oktobru 1944. godine ušli u Jugoslaviju, a potom i u Mađarsku gde su ostali sve do februara 1945. godine. Sovjeti su tokom leta i jeseni 1944. godine ostali neaktivni na granici Poljske, čekajući da Nemci uguše "Varšavski ustanak" koji je trajao od avgusta 1944. godine do oktobra 1944. godine, i da snage na Balkanu dovoljno uznapreduju. Kada su Nemci na Zapadu krenuli u ofanzivu, Rusi su videli da ne vredi više čekati i u januaru 1945. godine su se pokrenuli i oslobodili Varšavu. Zatim je usledilo jedno od najbržih napredovanja u istoriji ratovanja. U februaru 1945. godine, stigli su do reke Odre na samim vratima Berlina. Došlo je do zastoja da bi se osiguralo severno krilo i zauzela Pruska i Pomeranija koje su se jos držale. Takođe, trebalo je osigurati i jug, tako da je Crvena armija ušla u Beč u aprilu 1945. godine. Prag je oslobođen tek posle Berlina u maju 1945. godine. Bitka za Berlin počela je u aprilu 1945. godine, kada su sovjetske armije prešle Odru i ušle u -3-
Berlin. Nemački vojnici u Berlinu predali su se 2. maja 1945. godine. Nemačka je kapitulirala 9. maja 1945. godine.
3. DRUGI SVETSKI RAT U AFRICI Drugi svetski rat je u Africi počeo italijanskom ofanzivom na britanske teritorije Somaliju i Sudan u leto 1940. godine. Posle početnih pobeda, ubrzo su poraženi tokom jeseni 1941. godine, da bi neki italijanski vojnici nastavili da se bore kao gerilci sve do kapitulacije Italije 3. septembra 1943. godine. Italijanski napad na Egipat pod komandom Rodolfa Gracijanija počeo je u septembru 1940. godine i nedugo zatim je odbačen. Snage britanske "Nilske armije" Arčibalda Vejvela krenule su u protivnapad u decembru 1940. godine, i saterale su Italijane u Libiju. Hitler je, kao i u slučaju Grčke, morao da interveniše i spase ugled svog saveznika poslavši u februaru 1941. godine pojačanje u vidu "Nemačkog afričkog korpusa" pod komandom Ervina Romela koji pokreće svoju prvu ofanzivu 24. marta 1941. godine. Ušao je u Egipat ostavljajući za sobom potpuno blokiran britanski garnizon u libijskom pristaništu Tobruk. Čerčil je smenio Vejvela i na njegovo mesto postavio Kloda Okinleka, a na mesto komandanta novoosnovane Osme armije je postavio Alena Kaningema. Tokom prvih 14 meseci po Romelovom dolasku u Libiju, sreća u pustinjskom ratu bila je promenljiva, ali je on postigao dovoljno uspeha da zasluži nadimak "Pustinjska lisica". Oči su bile uprete i u Maltu koja je bila strateško mesto za snabdevanje i za jednu i za drugu stranu. Hitler i Musolini su stoga planirali operaciju "Herkul" da bi preuzeli ovo ostrvo. Na kraju se od tog plana odustalo kada je u proleće 1942. godine Tobruk najzad osvojen. Snage su preusmerene direktno Romelu kao pojačanje, što je bila strateška greška. U avgustu 1942. godine, Čerčil posećuje Kairo i Okinleka zamenjuje Haroldom Aleksanderom, a Kaningema Bernardom Montgomerijem. Posle dugotrajnih priprema i iscrpljujuće odbrane kod El Alamejna, 23. oktobra 1942. godine počeo je protivnapad koji više nije mogao da se zaustavi. Britanski borci su zavoleli ime "pustinjski pacovi", koje je prvobitno zvučalo prezrivo, a od Nemaca su prisvojili njihovu omiljenu pesmu "Lili Marlen". Hitler je izdao njegovo čuveno naređenje da nema predaje i da se ide "u pobedu ili u smrt", a Romel je to prekasno preinačio što ga je koštalo konačnog poraza. U dugom bežanju glavom bez obzira od Nila ka zapadu preko libijske granice, Romel je pokušao da zaštiti svoje disciplinovane nemačke trupe ostavljajući Italijane u zaštitnici i koristeći njihova prevozna sredstva za evakuaciju. Kada je 8. novembra 1942. godine otpočela invazija na Severnu Afriku, oko Nemaca su počela da se zatvaraju ogromna klešta. Snage su bile podeljene u 3 grupe: za Maroko, sastavljene od američkih trupa koje su došle iz SAD, za Oran u zapadnom Alžiru, od Amerikanaca poslatih iz Britanije i za Alžir, od strane Britanaca. Svi oni su bili pod komandom Dvajta Ajzenhauera. Sile "Osovine" su bile potpuno iznenađene, očekivavši da će taj konvoj nastaviti za Maltu ili Egipat, a i time što Španija nije pokušala da interveniše. Situaciju je najviše komplikovao konfuzni položaj same Francuske, gde su pored Petenovog režima postojale jos dve veoma značajne ličnosti, general Žiro i admiral Darlan. Sudbina 14 francuskih divizija bila je neizvesna. Ajzenhauer je to razrešio tako što je Darlanu dao svu političku, a Žirou svu vojnu vlast u Severnoj Africi, ali je na kraju Šarl de Gol ipak preuzeo svu vlast. Nemci i Italijani su se povukli u Tunis i tamo doveli značajna pojačanja. Usledila je zima i zastoj u vojnim manevrima. Potom se odigralo nekoliko okršaja u kojima su učestvovali američki generali Džordž Peton i Omar Bredli, a general Mark Klark, Ajzenhauerov zamenik, dobio je naređenje da stvori novu Petu armiju za mogući napad na Siciliju. Hitler je u martu 1943. godine opozvao Romela. Britanci su uz pomoć francuskih snaga Žana Leklerka koje su uspele da se probiju iz Čada probili "Maretsku liniju" na granici Tunisa i Libije, a -4-
Amerikanci su krenuli ka Bizerti. Tunis i Bizerta su pali 7. maja 1943. godine, a tri nemačke divizije su se predale 13. maja 1943. godine, što je obeležilo kraj Drugog svetskog rata u Africi.
4. DRUGI SVETSKI RAT NA DALEKOM ISTOKU I PACIFIKU Uvod u Drugi svetski rat na Dalekom istoku bio je Kinesko-japanski rat koji je počeo 1937. godine i koji je trajao sve vreme trajanja Drugog svetskog rata. Drugi svetski rat na Pacifiku počeo je japanskim napadom na Perl Harbor 7. decembra 1941. godine. Usledio je niz velikih japanskih osvajanja početkom 1942. godine kada su oni zauzeli gotovo celu Istočnu i Jugoistočnu Aziju. Do preokreta dolazi posle bitke kod Midveja u junu 1942. godine, a dug put natrag započet je bitkom kod Gvadalkanala koja je trajala od avgusta 1942. godine do februara 1943. godine. Prodor je vršen u 2 pravca: prema zapadu, preko Centralnog Pacifika pod komandom admirala Čestera Nimaca i prema severozapadu preko niza ostrva pod komandom generala Daglasa Mekartura. Prvi je zauzimao Maršalova i Gilbertova ostrva, a drugi Solomonova ostrva i Novu Gvineju. Sprovodili su strategiju "sa ostrva na ostrvo" ofanzivom "žabljih skokova", zauzimavši ostrva duž severne obale Nove Gvineje kao što su Rabaul i Truk tokom 1943. godine, a zatim Bijak, Nemfor i poluostrvo Vogelkop tokom 1944. godine. Rat je uskoro napustio Novu Gvineju, pa je Mekartur zauzeo ostrvo Morotaj, a Nimic ostrvo Palau. Cilj su bili Filipini koji su zauzeti posle višemesečne borbe krajem 1944. godine i početkom 1945. godine. Poslednja i najveća amfibijska operacija na Pacifiku bila je iskrcavanje na Okinavu. Ovome je prethodilo osvajanje Ivo Džime. Združene armijsko-mornaričke desantne snage počele su iskrcavanje u aprilu 1945. godine. Operacijom su komandovali admiral Rejmond Spruans i general Sajmon Bakner. Na severu ostrva nije bilo poteškoća, dok su se Japanci na jugu očajnički borili i obe strane su trpele teške gubitke. Otpor je prestao u junu 1945. godine, a među poginulima bio je i general Bakner. Da bi izbegli iskrcavanje i rat u samom Japanu, a i da bi predupredili Nemce, Amerikanci su još tokom rata počeli da razvijaju atomsku bombu. "Projekat Menhetn" je započet u avgustu 1942. godine, a prva proba je izvršena u julu 1945. godine. Atomska bomba je bačena na Hirošimu 6. avgusta 1945. godine, a na Nagasaki tri dana kasnije, 9. avgusta 1945. godine. Sovjeti su ušli u rat na Pacifiku tokom avgusta 1945. godine invazijama na Mandžuriju, Koreju, Južni Sahalin i Kurilska ostrva. Japanski vrhovni savet je prihvatio kapitulaciju 14. avgusta 1945. godine, a car Hirohito je to preko radija i saopštio 15. avgusta 1945. godine, što je bio prvi put da mu narod čuje glas. Japan je kapitulirao 2. septembra 1945. godine.
5. POKRETI OTPORA U EVROPI TOKOM DRUGOG SVETSKOG RATA Najznačajniji i najdelotvorniji pokret otpora tokom Drugom svetskog rata u Evropi bio je onaj u Jugoslaviji, u periodu od 7. jula 1941. godine do 15. maja 1945. godine. Kralj i vlada su emigrirali u London, a u Jugoslaviji je počeo građanski i ideološki rat između partizana Josipa Broza Tita i četnika Dragoljuba Draže Mihailovića. Partizani su pobedili i nakon rata su izveli svoju socijalističku revoluciju. Iz Norveške su posle njene kapitulacije 1940. godine, kralj i vlada emigrirali za London. Vlast je preuzela partija Vidkuna Kvislinga, koji sam 1942. godine postaje predsednik vlade. Norveški pobunjenici su 1943. godine minirali postrojenje za proivodnju teške vode koja je Nemcima bila preko potrebna da bi proizveli atomsku bombu. Prosvetari i sveštenici su pružali pasivan otpor, a u Oslu su 1944. godine izbile radničke demonstracije. -5-
U Danskoj je vlada posle okupacije zadržala svoju funkciju. Tamo tokom 1943. godine nastaje "Oslobodilački savet" u koji su uključeni i komunisti. Iste godine, vlada odbija da kažnjava sabotere, posle čega Nemci uvode vanredno stanje, vlada daje ostavku, vojnici su internirani, a mornarica potapa svoje brodove. Kada je 1944. godine počela deportacija Jevreja, pokret otpora je velikoj većini Jevreja pomogao da pobegne u Švedsku, a iste godine je izbio i generalni štrajk. U Francuskoj je u Višiju osnovana marionetska vlada Petena i Lavala i bila je puna trvenja, uzevši u obzir i prisustvo admirala Darlana. Iz Londona, Šarl de Gol je pozvao Francuze da nastave da se bore i osnovao je "Slobodnu Francusku" i "Slobodne francuske snage" kao njene oružane snage. U novembru 1942. godine, Nemci okupiraju ostatak Francuske, a "Slobodna Francuska" preuzima vlast u Severnoj Africi. Od invazije 1944. godine, "Slobodna Francuska" prerasta u prelaznu vladu sa De Golom na čelu i to ostaje do 1946. godine kada nastaje "Četvrta francuska republika". U Holandiji odmah posle početka okupacije nastaje pokret otpora, a 1941. godine izbija generalni štrajk. Posle invazije 1944. godine, pokret otpora je ujedinjen i kao takav je dočekao oslobođenje. Sa okupacijom Belgije, formirana je kvislinška vlada koju su podržale Valonska i Nacionalna partija, dok je belgijski pokret otpora bio razjedinjen. U Luksemburgu je osnovana okupaciona uprava, da bi na referendumu 1941. godine bilo odbijeno pripajanje Nemačkoj, koje je ipak svejedno učinjeno 1942. godine uz obavezno služenje vojnog roka, što je dovelo do generalnog štrajka. U Grčkoj su posle okupacije postojala 2 pokreta otpora, kao i u Jugoslaviji. Komunisti su organizovali "Grčki oslobodilački front" ("EAM") i "Grčku narodno-oslobodilačku armiju" ("ELAS"). Kapitulacijom Italije, deo italijanskih trupa im se pridružuje, a zajedno sa Britancima 1944. godine oslobađaju zemlju, da bi odmah potom počeo sukob sa komunistima. U Bugarskoj od 1941. godine počinju sabotaže, a od 1942. godine obrazuje se se "Otečestveni front" u koji ulaze svi, od komunista do intelektualaca. U Mađarskoj su se pojavili nacionalistički "Front za narodnu nezavisnost" i komunistička brigada "Petefi". Tokom 1943. godine u Italiji izbija niz štrajkova. Posle kapitulacije, osnovan je ujedinjeni oslobodilački fronti, a u Napulju je izbio ustanak. Tokom 1944. godine, štrajkovi počinju i u Severnoj Italiji. Posle oslobođenja Rima, pokret otpora se i tamo ujedinjuje, a 1945. godine i na severu Italije, kako bi podizao ustanke i kako bi se zarobio Musolini. Posle pada Poljske, u Londonu se formira emigrantska vlada sa generalom Sikorskim na čelu, a u Francuskoj su stvorene poljske jedinice. Potpisan je sporazum sa SSSR-om 1941. godine po kojem je stvorena poljska armija u SSSR-u, ali je ona povučena 1942. godine usled nesuglasica. U jevreskom getu u Varšavi 1943. godine izbija ustanak u kojem je stradalo 400 hiljada Jevreja. U avgustu 1944. godine izbija Varšavski ustanak koji usled nedostatka sovjetske pomoći biva ugušen oktobra 1944. godine, a Varšava biva sravnjena sa zemljom.
6. SAVEZNIČKE KONFERENCIJE TOKOM DRUGOG SVETSKOG RATA Prva saveznička konferencija je bila "Atlantska konferencija" tokom koje su Frenklin D. Ruzvelt i Vinston Čerčil potpisali "Atlansku povelju" 14. avgusta 1941. godine, a koju je već u septembru 1941. godine prihvatio i SSSR. Zatim je 1. januara 1942. godine 26 nacija potpisalo "Vašingtonski pakt" ("Deklaraciju Ujedinjenih nacija"). Potom su tokom 1942. godine potpisani anglo-sovjetski i sovjetsko-američki savezi. -6-
Posle savezničkog iskrcavanja u Severnoj Africi u januaru 1943. godine, usledila je konferencija u Kazablanci, gde su Ruzvelt, Čerčil, De Gol i Žiro dogovorili invaziju na Italiju. Konferencija u Kairu gde su se sastali Ruzvelt i Čerčil sa Čang Kaj Šekom održana je neposredno pre čuvene Teheranske konferencije u novembru 1943. godine tokom koje su se sastali Ruzvelt, Čerčil i Staljin i gde je dogovorena invazija na Normandiju. Tokom 1944. godine, održana je konferencija u Breton Vudsu gde je dogovoreno formiranje Međunarodnog monetarnog fonda, Međunarodne banke za obnovu i razvoj i Međunarodne trgovinske organizacije, a zatim i konferencija u Damberton Ouksu gde je dogovoreno formiranje Ujedinjenih nacija. U oktobru 1944. godine usledila je konferencija u Moskvi na kojoj zbog predsedničkih izbora u Americi Ruzvelt nije učestvovao i gde je postignut "Procentni sporazum o podeli uticajnih sfera" između Čerčila i Staljina. U februaru 1945. godine održana je konferencija na Jalti, ruskom letovalištu na Krimu. Tu je dogovoren završni udar na Nemačku i razgovaralo se o izgledu posleratnog sveta. U junu 1945. godine u San Francisku, predstavnici 50 zemalja potpisali su "Povelju Ujedinjenih nacija". Poslednja je bila konferencija u Potsdamu nadomak Berlina u julu 1945. godine gde je od "velike trojke" ostao samo Staljin, jer je Ruzvelta koji je preminuo nasledio Hari Truman, a u toku same konferencije Klement Atli je zamenio Čerčila. Dogovorena je podela Nemačke i sovjetska invazija na Japan, a Truman je obavestio Staljina da SAD poseduju atomsku bombu i da će je upotrebiti protiv Japana.
7. ZAVRŠETAK I REZULTATI DRUGOG SVETSKOG RATA Nemačka je na Zapadnom frontu kapitulirala 7. ili 8. maja 1945. godine, a na Istočnom zbog ponovljenog potpisivanja 9. maja 1945. godine. Borbe u Evropi su završene tek nekoliko dana nakon toga, 15. maja 1945. godine u Jugoslaviji. Japan je kapitulirao tek posle bacanja 2 atomske bombe, 2. septembra 1945. Bilans rata je bio zastrašujuć - poginulo je više od 60 miliona ljudi, od čega više od 20 miliona vojnika. Samo u SSSR je poginulo 30 miliona što vojnika što civila, što je bila demografska katastrofa. Počinjeni su najstrašniji ratni zločini u istoriji čovečanstva. Nacisti su izvršili holokaust, genocid na Jevrejima, ubivši pri tom više od 6 miliona Jevreja. Bilans rata u Jugoslaviji bio je oko 1,7 miliona mrtvih, od čega oko 300 hiljada boraca i oko 700 hiljada Srba žrtava genocida u NDH. Saveznici su izašli iz rata kao pobednici, ali su samo SAD i SSSR izašli kao svetske supersile. Kolonijalne imperije su počele da se raspadaju. Nemačku su okupirali SAD, SSSR, Velika Britanija i Francuska i podelili su je među sobom. Pri tom su njene istočne teritorije pripojene Poljskoj, dok su SSSR-u priznata osvajanja na Zapadu, počev od Karelije i Petsama, preko Estonije, Letonije, Litvanije i Kalinjingrada, do istočne Poljske, Zakarpatja, severne Bukovine i Besarabije. Na Istoku, SSSR je pripojio južni Sahalin i Kurilska ostrva. Došlo je i do još nekih sitnih teritorijalnih promena u Evropi. Cela evropska ekonomija i infrastruktura su bili u ruševinama i svuda je vladala glad. SSSR je bio u posebno teškom položaju jer je pretrpeo demografski šok, a ekonomija zapadno od Moskve je bila u pepelu. SSSR je izašao iz rata sa najvećom vojskom koja je ikada postojala, sa preko 500 divizija i 10 miliona vojnika. Demobilizacija je bila imperativ, ali pošto su bili u jeku uspostavljanja novih režima u Istočnoj Evropi, to se nije moglo desiti. Zahtevali su od Nemačke reparaciju, ali Amerikanci poučeni iskustvom sa kraja Prvog svetskog rata to nisu dozvolili, tako da su sve reparacije isplaćivane u robama umesto u novcu. SSSR-u je sledovala polovina. SAD su pokrenule plan ekonomske obnove Evrope.
-7-
8. POČETAK HLADNOG RATA Pojam "hladni rat", u smislu napetosti u međunarodnim odnosima, prvi je zabelezio Džordž Orvel u eseju "You and the Atomic bomb" koji je objavio "London Tribune" 19. oktobra 1945. godine. Taj pojam je u svakodnevni politički kontekst smestio američki diplomata i član "Komisije za atomsku energiju UN-a" Bernard Baruh u svom govoru u Južnoj Karolini 16. aprila 1947. godine. Dok je na vlasti u Americi bio Frenklin D. Ruzvelt, saradnja sa Sovjetskim savezom je bila moguća, a tome je svakako doprineo i Drugi svetski rat. Sa dolaskom Harija Trumana na mesto predsednika SAD-a i eksplozijom prvih američkih atomskih bombi poklopio se nestanak nemačke opasnosti. Celoj situaciji doprinosilo je i neznanje sta ona druga strana misli i planira. Sovjeti su se plašili za svoju bezbednost misleći da kapitalistički svet hoće da ih uništi jer ih smatra pretnjom po postojeći svetski poredak i zbog toga su nastojali da uspostave tampon zonu prema Zapadu u vidu malih istočnoevropskih marionetskih država. Tu pojavu je Vinston Čerčil u svom govoru na Vestminster koledžu u Fultonu 5. marta 1946. godine opisao kao postavljanje "gvozdene zavese" od Šćećina i Baltika na severu do Trsta i Jadrana na jugu. Takav postupak SSSR-a Amerikanci su videli kao širenje socijalističke revolucije i imperijalnih ekspanzionističkih težnji SSSR, pa su nastojali da odbrane Evropu od sovjetske pretnje po svaku cenu i zaustave napredovanje komunizma. Takvo stanje stvari nastavilo je da funkcioniše gotovo u neizmenjenom obliku sve do kraja Hladnog rata. Hladni rat je faktički započeo primenom Trumanove doktrine 1947. godine, a eskalirao je sovjetskom blokadom Berlina od 1948. do 1949. godine koja je bila posledica nemačkog otpora sovjetizaciji u Zapadnom Berlinu čiji je gradonačelnik bio Ernst Rojter.
9. STVARANJE I DELATNOST UJEDINJENIH NACIJA Razgovori o stvaranju nove svetske organizacije vođeni su tokom čitavog Drugog svetskog rata. Sa tim se krenulo već od potpisivanja "Atlanske povelje" 14. avgusta 1941. godine. Zatim je 1. januara 1942. godine 26 nacija potpisalo "Vašingtonski pakt" ili "Deklaraciju Ujedinjenih nacija" u borbi protiv sila "Osovine". Na konferenciji u Damberton Ouksu 1944. godine to je napokon i dogovoreno. Povelju Ujedinjenih nacija potpisalo je 50 zemalja 26. juna 1945. godine u San Francisku. Na čelu UN-a nalazi se generalni sekretar koji se bavi rešavanjem aktuelnih problema i sprovodi politiku koju je usvojio Savet bezbednosti. To telo čini 5 stalnih članica: SAD, SSSR, Velika Britanija, Francuska i Kina (do 1971. godine Čang Kaj Šekova Republika Kina, a od 1971. godine Mao Ce Tungova Narodna Republika Kina). Pored njih, tu su i nestalne članice koje imaju dvogodišnji mandat. Do 1965. godine bilo ih je 6, a od tada 10. Stalne članice imaju pravo veta, što je u mnogim situacijama tokom Hladnog rata blokiralo rad ovog najvažnijeg tela UN-a. Generalnu skupštinu čine sve države članice UN, a rezolucije se donose dvotrećinskom većinom. Najviše kontroverzi je proizveo član 51 Povelje UN koji se tu našao na insistiranje SAD, kojim se daje pravo državama da se udružuju i organizuju svoju bezbednost u onim situacijama kada Savet bezbednosti nije sposoban da reaguje na agresiju. Time je bitno umanjen princip kolektivne bezbednosti koji je trebalo da bude osnova UN.
10. PODELA NEMAČKE Po okončanju Drugog svetskog rata, Nemačku su okupirali SAD, SSSR, Velika Britanija i Francuska, zemlja je podeljena na 4 zone, grad Berlin na 4 sektora, a njene istočne teritorije su pripojene Poljskoj. Takođe, -8-
Austrija je podeljena po sličnom principu. Ciljevi okupacije su bili denacifikacija, demilitarizacija, demokratizacija i decentralizacija. Nacistički ratni zločinci osuđeni su na Nirnberškom procesu u periodu od 1945. do 1946. godine. SSSR-u je pripalo sve istočno od Elbe, tako da su 3 zapadna sektora u Berlinu faktički postali enklava. SAD-u su pripali jugoistočna Nemačka i Bremen, Velikoj Britaniji severozapadna Nemačka sa Rurom, a Francuskoj jugozapadna Nemačka sa Sarom, koji je postao francuski protektorat 1947. godine. Ujedinjenjem britanske i američke okupacione zone 1. januara 1947. godine nastala je Bizona, a priključenjem francuske okupacione zone 1. juna 1948. godine Trizona, koja je 23. maja 1949. godine prerasla u Saveznu republiku Nemačku (Zapadna Nemačka) čiji je glavni grad postao Bon. Na tlu sovjetske okupacione zone kao odgovor 7. oktobra 1949. godine formirana je Nemačka demokratska republika (Istočna Nemačka). Protektorat Sara priključio se Zapadnoj Nemačkoj 1957. godine.
11. PRVE HLADNORATOVSKE KRIZE: IRAN, TURSKA I GRČKA Do prvih hladnoratovskih kriza došlo je na prostorima gde su se tradicionalno sukobljavali interesi velikih sila - u Persijskom zalivu i na Mediteranu. Do pogoršanja odnosa dojučerašnjih saveznika došlo je već 1946. godine. Prostor Irana, nekadašnje Persije, još od 19. veka je bio podeljen na interesne sfere između Britanije i Rusije. Revolucija je zatim privremeno izbacila Rusiju iz ove podele, ali se SSSR vratio na to područje početkom Drugog svetskog rata, kada je posle Hitlerovog napada na SSSR, zajedno sa Britancima okupirao Iran i svrgnuo pronemački režim Reze-šaha. Na vlast su tada postavili Muhameda Rezu Pahlavija. Postignut je dogovor da će se i jedni i drugi povući 6 meseci po završetku rata. Tokom rata, SSSR je počeo da mobilizuje iransku komunističku partiju "Tudeh" da bi izvršili pritisak na iranske vlasti da dobiju isti tretman kao zapadni saveznici i koncesiju na korišćenje iranske nafte. Kada je to propalo, okrenuli su se separatističkom pokretu Azera na severu Irana i podsticali su ih na ujedinjenje sa sovjetskom republikom Azerbejdžan. Iranska vojska je pokušala da uguši pobunu, ali joj sovjetska vojska nije dozvolila prolaz. U takvoj atmosferi se približavao 2. mart 1946. godine, datum povlačenja okupacionih snaga. Britanci i Amerikanci, koji su im se pridružili u toku rata, povukli su se u predviđenom roku, ali Sovjeti su to odbili. Pod snažnim pritiskom, SSSR se ipak povukao u maju 1946. godine. Severni deo Irana dobio je autonomiju, a Sovjeti ugovor o eksploataciji nafte. Međutim, SAD su izdejstvovale da se ugovor ipak odbaci, a već u decembru 1946. godine, iranska vojska je ušla u severni deo zemlje. SSSR je izbačen sa tog prostora, a SAD su ostale dominantne sve do 1979. godine. Vjačeslav Molotov, ministar spoljnih poslova SSSR-a, zatražio je od Turske u junu 1945. godine teritorije koje je Turska prisvojila od Rusije posle revolucije, čiji je centar bio grad Kars. Na stolu se našla još jedna vrlo stara tema - moreuzi. Sovjeti su tražili zajedničku kontrolu, a na to nisu bili spremni da pristanu ni Turska, jer bi to značilo ugrožavanje suvereniteta, ni Britanija, jer je to ugrožavalo njihove interese na Mediteranu, a ni SAD, koje su sad preuzele ulogu i zadatak vodeće sile Zapada da spreče izlazak Rusije na topla mora, jer bi tada postala suviše moćna. SSSR je na granicu sa Turskom poslao vojsku, a SAD su u istočni Mediteran poslale flotu predvođenu jednim od najmoćnijih nosača aviona tog vremena. Moskva je u avgustu 1946. godine poslala oštru notu Ankari, dok je u septembru 1946. godine Truman izjavio da američka mornarica trajno ostaje u istočnom Mediteranu. Moskva je ponovo morala da se povuče.
-9-
U Grčkoj je uz britansku pomoć Drugi svetski rat završen jos 1944. godine, ali su odmah počeli unutrašnji sukobi sa komunistima ("KKE"). Britanci su intervenisali i postignut je dogovor da se održi referendum o monarhiji, kao i slobodni izbori. Komunisti su odbili da učestvuju na izborima u martu 1946. godine, pa su se povukli na sever zemlje, osnovali Demokratsku armiju Grčke ("DSE") i otpočeli gerilski rat uz pomoć Albanije, Bugarske i u najvećoj meri Jugoslavije. Britanci su se zbog svojih unutrašnjih problema povukli u februaru 1947. godine, a SAD su u martu 1947. godine odlučile da pošalju pomoć Atini, verujući da iza svega stoji SSSR. U tom trenutku, SSSR nije imao snage da pruži pomoć grčkim komunistima, pa nisu ni priznali prelaznu demokratsku vladu koju su ovi organizovali u decembru 1947. godine. Tako su komunisti bez stvarnih saveznika i pomoći bili osuđeni na propast, a rat je završen u septembru 1949. godine.
12. TRUMANOVA DOKTRINA I MARŠALOV PLAN Novi pravac američke spoljne politike posle Drugog svetskog rata je bio poznat kao "Trumanova doktrina". Kao njen početak uzima se "Dugi telegram" Džordža Kenana, američkog ambasadora u Moskvi, iz februara 1946. godine u kojem on navodi da sovjeti fanatično žele da unište američki način života i da slome međunarodni autoritet SAD-a. On zagovara oštru reakciju kroz politiku "okruživanja", i konfrontaciju, a ne dogovor, o podeli interesnih sfera koji podrazumeva popuštanje, i to ne u Evropi, koja je već bila podeljena, nego u vanevropskom svetu, na prvom mestu na Bliskom istoku. Kada se vratio u Vašington, Kenan je u "Foreign Affairs" 1947. godine objavio anonimni članak u kome je izneo analizu i predviđanja i predložio novu doktrinu vezanu za političku situaciju. Novu doktrinu je Truman izneo pred javnost u svom govoru pred Kongresom 12. marta 1947. godine zatraživši sredstva za vojnu pomoć Grčkoj i Turskoj u iznosu od 400 miliona dolara. On je izjavio da SAD ima obavezu da zameni onemoćalu Veliku Britaniju na mestu garanta stabilnosti. Svet je opisao kao podeljen na dobro i zlo, i da bi pobeda komunista u Grčkoj dovela do domino efekta, posebno u Turskoj i na Bliskom istoku. Usvajanjem ove doktrine SAD su sebi dale mogućnost da intervenišu u svim delovima sveta u kojima postoji opasnost od komunizma. Drugi element nove hladnoratovske politike SAD bio je "Maršalov plan". Američki državni sekretar, general Džordž Maršal je u svom govoru 5. juna 1947. godine rekao da ekonomska i vojna slabost Evrope predstavlja najveći problem odbrane SAD, jer je Evropa usled ratnih razaranja iznemogla i nemoćna da se odupre SSSR-u. Usledio je sastanak u Parizu koji je okupio predstavnike 17 evropskih zemalja. Zbog uslova pod kojima je pomoć ponuđena, Molotov je napustio sastanak, a istočnoevropske zemlje su bile prinuđene da odbiju pomoć. Kongres je odobrio "Maršalov plan" u aprilu 1948. godine. Njime je bilo predviđeno da se u periodu od 3 godine investira 13 milijardi dolara. Odmah zatim je stvorena "Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju", koja je 1961. godine prerasla u "Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj". Takođe, uslov je bio i da Amerika ima snažnu kontrolu nad budžetima država primaoca pomoći, a veliki deo pomoći odlazio je na uvoz američkih proizvoda što je pomoglo i američkoj privredi da pregura krizu posleratne hiperprodukcije. Plan se pokazao kao veoma uspešan za sve koji su učestvovali u njemu, industrijska proizvodnja evropskih zemalja je značajno porasla, a SAD su postale najveća trgovinska sila sveta. Sve ovo je bilo praćeno i političkim merama s ciljem uspostavljanja evropskog zajedništva, pa je tako 1952. godine formirana "Evropska zajednica za ugalj i čelik", a 1958. godine "Evropska ekonomska zajednica".
- 10 -
13. STVARANJE SOCIJALISTIČKIH DRŽAVA U EVROPI NAKON DRUGOG SVETSKOG RATA Za razliku od većine istočnoevropskih zemalja, komunisti su u Jugoslaviji i Albaniji nakon Drugog svetskog rata preuzeli vlast bez skoro ikakve ili uz minimalnu pomoć Sovjeta. U Jugoslaviji je partizanski pokret Josipa Broza Tita veoma uspešno vojevao protiv Nemaca, Italijana, hrvatskih Ustaša i srpskih četnika. Jedino su uz pomoć Crvene armije u oktobru 1944. godine osvojili Beograd, ali i tad su Sovjeti odmah napustili Jugoslaviju i zaputili se ka Mađarskoj, a Tito je sam nastavio da ratuje i uspostavlja vlast tokom 1945. godine. U januaru 1946. godine stvorio je Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju. Albanija je bila još ekstremniji slučaj. Enver Hodža i njegov "Narodni oslobodilački pokret" su u oktobru 1944. godine formirali demokratsku vladu Albanije i sačekali su da se Nemci sami povuku u novembru 1944. godine da bi stvarno preuzeli valst. U januaru 1946. godine, posle izborne pobede proglašavaju Narodnu republiku Albaniju. U Poljskoj je situacija bila mnogo delikatnija. Kada su Sovjeti došli, reorganizovali su tamošnje komuniste, a njen "Lublinski komitet" su postavili za privremenu vladu Republike Poljske krajem 1944. godine. Da bi ta vlada dobila priznanje zapadnih zaveznika, morali su u nju uključiti i predstavnike drugih partija, pre svega Seljačke partije. Komunisti predvođeni Vladislavom Gomulkom i Boleslavom Bjerutom su potpuno marginalizovali opoziciju i na kraju 1947. godine uhapsili lidera Seljačke partije, Stanislava Mikolajčuka. Za sve to vreme oslanjali su se na prisustvo Crvene armije u Poljskoj. Ustavom iz 1952. godine nastala je Narodna republika Poljska. U Mađarskoj je preuzimanje vlasti išlo postepeno. U periodu od 1945. do 1947. godine, komunisti su redovno i regularno učestvovali na svim izborima i u svim koalicionim vladama. Oni su 1946. godine glasali za ukidanje monarhije i stvaranje Republike Mađarske, a za to vreme su stekli kontrolu nad ministarstvom unutrašnjih poslova. Taktikom "salame", uz pomoć Crvene armije, Laslo Rajk je uništio opoziciju prevođenu Partijom malih posednika. Na kraju je 1949. godine proglašena Narodna republika Mađarska. U Bugarskoj su komunisti pre Drugog svetskog rata bili veoma značajna partija. U septembru 1944. godine, pred dolazak Crvene armije, formira se koaliciona vlada koja je uključivala i njih. Put do apsolutne vlasti išao je postepeno, da bi 1946. godine nastala Narodna republika Bugarska, a Georgi Dimitrov je postao predsednik koalicione vlade. Tokom 1947. godine uništili su opoziciju i doneli novi ustav. U Rumuniji su pre rata komunisti bili izuzetno slabi, pa su sada morali skoro isključivo da se oslanjaju na sovjetski uticaj. Sovjeti su eksploatisali Rumuniju i u više navrata intervenisali kako bi se sprovele neke od komunističkih mera. Monarhija je ukinuta 1947. godine i uvedena je Narodna republika Rumunija na čijem je čelu bio George Georgiju-Dež. Poslednja evropska zemlja koja je pala pod komunističku vlast bila je Čehoslovačka. Nakon rata, predsednik je postao predratni lider Eduard Beneš. Iako Crvena armija nije nastavila svoje prisustvo u Čehoslovačkoj, što je bilo pravo čudo, komunisti su bili prilično popularni, pa je Klement Gotvald 1946. godine postao premijer. Okolnosti su se promenile sredinom 1947. godine kada su zbog sovjetskog pritiska čehoslovaci morali da se odreknu Maršalovog plana i preko potrebne pomoći. Jedini način da u toj situaciji preuzmu vlast bio je uz pomoć Sovjeta, što se i desilo u februaru 1948. godine kada je Klement Gotvald postao predsednik. Jedan od onih koji je nastavio da se protivi bio je ministar spoljnih poslova Jan Masarik, sin čuvenog Tomaša Masarika, koji je ubrzo pronađen mrtav. - 11 -
Praški udar iz februara 1948. godine bio je poslednji doprinos stvaranju sovjetskog bloka. Finska je, poučena tim iskustvom, 1948. godine zaključila prijateljski savez sa SSSR-om, prethodno odbivši učešće u Maršalovom planu, a obavezala se da će u svakom eventualnom budućem sukobu biti neutralna. Obnova SSSR se uglavnom vršila eksploatacijom zemalja Istočne Evrope, a ona je bila uzrok osnivanja "Saveta za uzajamnu ekonomsku pomoć" 1949. godine. U političkoj sferi, stvoren je "Kominform" 1947. godine, a u sferi bezbednosti, osnovan je "Varšavski pakt" 1955. godine. U posleratnim godinama, Staljin je sve više i više ludeo, a od najbližih saradnika ostali su mu samo Andrej Ždanov i Lavrentije Berija koji su krenuli u nemilosrdne progone, u kojima su između ostalih stradali čuveni maršal Georgi Žukov i kompozitori Dmitrij Šostakovič i Sergej Prokofjev. Stradali su i neki od istočnoevropskih komunista - Trajčo Kostov, Laslo Rajk, Vladimir Klementis, Rudolf Slanski i Ladislav Gomulka.
14. KINESKI GRAĐANSKI RAT I POBEDA KOMUNISTA Tokom Drugog svetskog rata, unutrašnji sukobi u Kini su prestali da bi se borilo protiv zajedničkog neprijatelja. Kada su se japanske snage povukle, rat je mogao da se nastavi, što se i desilo 1946. godine u Mandžuriji kada je Čang Kaj Šek hteo da zauzme ovu od 1931. godine okupiranu bogatu i industrijski razvijenu regiju. Snage "Kuomintanga" imale su oko 4 miliona vojnika, a komunisti oko milion. Međutim, već od jeseni 1947. godine, komunisti su krenuli u ofanzivu. Čang Kaj Šek je napravio stratešku grešku krenuvši na sever, a da pritom nije osigurao južne pokrajine. Do jeseni 1948. godine, bitke u Mandžuriji su završene, a početkom 1949. godine pao je Peking. Čang Kaj Šek podnosi ostavku na mesto predsednika i sa oko 300 hiljada vojnika i 2 miliona civila prelazi na Tajvan, gde smenjuje staru vlast i uspostavlja novi režim. Sa sobom je poneo sve što je bilo vredno - carsku arhivu, umetnička dela i bibliotečki fond. U aprilu i maju 1949. godine padaju Nanking i Šangaj, a u oktobru Kanton. Mao Ce Tung je 1. oktobra 1949. godine na trgu Tijenanmen u Pekingu proglasio Narodnu republiku Kinu. Veliki značaj na ishod rata imala je i strana podrška. Čang Kaj Šek je u početku imao podršku i SAD-a i SSSR-a. Kada se SSSR okrenuo Istoku u avgustu 1945. godine, potpisao je ugovor o prijateljstvu sa Čang Kaj Šekom, jer Staljinu nikako nije odgovaralo da ima Kinu ujedinjenu pod Maovom vlašću za konkurenta u komunističkom svetu, a i pobeda komunista u Kini bi izazvala američku reakciju. SAD su od početka podržavale antikomuniste, ali su 1947. godine uskratile svoju podršku i prekinule snadbevanje Čang Kaj Šeka razočarane njegovih ponašanjem tokom i posle rata. Za to vreme, komunisti su zadobili poverenje kineskog naroda svojom pravednošću i umećem vladanja. Stoga su, čim su došli na vlast, imali prilike da krenu u radikalne reforme. Usvojili su zakon o zemlji i zakon o braku ugledavši se na Lenjinove dekrete posle Oktobarske revolucije. Ali, odmah su počeli problemi. Zakon o zemlji je za samo 2 godine promenio vlasnike 45% obradivih površina, što je dovelo do katastrofe, a zakon o braku je uništio tradionalnu kinesku podicu. Da bi se situacija savladala, komunisti su krenuli u "crveni teror", a zatvarali su ljude i u radne logore ("laogai"). Da bi prevazišli ekonomsku krizu, nadali su se pomoći iz SSSR-a, pa je 1950. godine potpisan ugovor o prijateljstvu, ali to nije bilo ni izbliza dovoljno. Mao je 1954. godine ukinuo vojnu upravu i uveo narodnu demokratsku diktaturu. Mao je u isto vreme držao sve najvažnije funkcije - bio je predsednik republike, predsednik partije i vrhovni komandant. Pokrenuo je 2 kampanje protiv "neprijatelja": 1951. godine protiv birokratije i korupcije i 1952. godine protiv onih koji ne plaćaju porez. Na sve to, odlučujuću ulogu u pogoršanju situacije imao je Korejski rat.
- 12 -
Prvi petogodišnji plan počeo je da se sprovodi 1955. godine i za samo godinu dana većina poljoprivrede je bila kolektizovana, a skoro sva industrija bila je nacionalizovana. Od usvajanja plana, u KPK postojale su dve struje: maoisti i modernisti. Prvi su se zalagali za poljoprivredu, a drugi za industriju, i njih je predvodio Deng Sjaoping. Od dolaska na vlast, spoljnopolitički cilj je bio obnoviti granice carske Kine. Prvi se na udaru našao Tibet. U jesen 1950. godine, Kina je izvršila invaziju, da bi 1951. godine Tibet zvanično postao deo Kine, a autonomiju je dobio 1965. godine. Takođe, između 1954. i 1955. godine i 1958. godine došlo je do 2 oružana sukoba u Tajvanskom moreuzu sa Čang Kaj Šekovom Republikom Kinom. Dalaj-lama je 1959. godine podigao ustanak na Tibetu koji je brzo ugušen. Kinezi su 1962. godine vodili rat sa Indijom koji je bio kratak i brutalan, prisvojivši oblasti za koje su tvrdili da je Indija nelegalno okupirala. Da bi se otarasio modernista, Mao je 1956. godine pokrenuo "Kampanju 100 cvetova", s ciljem da isprovocira kritike. Većina intelektualaca isprva nije poverovala u to da su im date slobode, tako da su tek u maju i junu 1957. godine počeli da iznose kritike na Maov račun, koje su se otele kontroli. Mao je smesta prekinuo kampanju i krenuo u kontrakampanju, pa je jula 1957. godine pokrenuo "Kampanju protiv desnice" u kojoj je zatvoreno oko 20 miliona ljudi. Novonastalo stanje Mao je iskoristio da 1958. godine lansira novu ekonomsku politiku, pod nazivom "Veliki korak napred". Pokušao je da promeni čitavu društvenu strukturu tako što je stvorio komune, nove osnovne organizacione jedinice kineskog društva, a svi seljaci su morali postati njhovi članovi. Bio je to potpuni kraj privatnog vlasništva. Komuna je postala vlasnik i zemlje i ljudi. Rezultati su bili katastrofalni, a računa se da je od gladi umrlo oko 18 miliona ljudi, tokom 3 godine kampanje do 1961. godine. Da bi se stanje popravilo, već krajem 1960. godine je srozana moć komuna, a ekonomske ingerencije su vraćene kooperativama. Uz katastofalne posledice ove akcije, išlo je pogoršanje odnosa sa jedinim saveznikom, SSSR-om. Mao je sve više kritikovao postupke Nikite Hruščova, od intervencije u Mađarskoj do sastanka sa Josipom Brozom Titom na Brionima. Ipak je 1957. godine otišao na proslavu 40 godina od Oktobarske revolucije, gde je i potpisan sporazum o sovjetskoj pomoći u izradi prve kineske atomske bombe, ali je taj sporazum poništen 1959. godine odlukom Hruščova da više ne pruža Kinezima pomoć. Narednih godina, udaljavanje dve komunističke partije se nastavilo, tako da je 1961. godine Mao nazvao sovjetske lidere "revizionističkim izdajnicima". Posle Kubanske raketne krize, 1963. godine, potpuno je prekinuo odnose osudivši sve aspekte Hruščovljeve vladavine. Posle njegove smene 1964. godine, poslao je svog drugog čoveka, Džou Enlaja, u posetu Moskvi da izvidi da li se stanje promenilo, ali se on vratio praznih ruku. Kina je nakon toga krenula svojim putem u potrazi za pravim komunističkim uređenjem, da bi iste 1964. godine objavila da poseduje sopstvenu atomsku bombu, dok je 1967. godine objavila da je uspešno obavila probu hidrogenske bombe.
15. JAPAN NAKON DRUGOG SVETSKOG RATA Japan je kapitulirao 2. septembra 1945. godine potpisivanjem kapitulacije na američkom brodu "USS Misuri" u prisustvu generala Daglasa Mekartura. Tako je otpočela američka okupacija Japana koja je trajala od 1945. do 1952. godine. Ciljevi okupacije su bili rasformiranje japanskog kolonijalnog carstva, ustavne reforme i uvođenje parlamentarnog sistema, kao i ukidanje moćnih industrijskih porodica i njhovih "zaibacu" konglomerata. Sve je to trebalo ostvariti kroz demilitarizaciju, demokratizaciju i decentralizaciju. Vladu pod američkom okupacijom formirao je Jošida Šigeru, koji je na vlasti bio od 1946. do 1954. godine. Prvi zadatak je bio demobilisati 5 miliona vojnika i vratiti u Japan 3 miliona civila koji su bili naseljeni na teritorijama koje je Japan osvojio u ratu. Takođe, trebalo je ukloniti one koji su zagovarali militarizam i nacionalizam, a takvih nije bilo malo, pa se brojka popela na 200 hiljada, što je opet bilo samo 0,29% - 13 -
populacije, dok je u Nemačkoj taj procenat iznosio 2,5%. Osnovan je i Međunarodni vojni sud za Daleki istok, koji je radio u periodu od 1946. do 1948. godine. Demokratizacija je počela donošenjem novog ustava 1946. godine, a otpočela je i reforma obrazovanja, koga je trebalo decentralizovati i demokratizovati. U novi ustav uneta je i zabrana finansiranja "šinto" hramova i sveštenika, jer su se oni krivili za širenje japanskog fanatizma. Krenulo se u razbijanje monopola i finansijskih kartela, pa su se na udaru našle 4 najmoćnije porodice: Micui, Micubiši, Sumitomo i Jasuda. Ali, to se nije pokazalo kao najsrećnije rešenje, jer je privreda počela da grca u teškoćama. Okupaciona uprava nije imala ni dovoljno ljudi koji su znali japanski niti onih koji su poznavali uslove poslovanja. Cena stabilnosti japanskog društva i uspeha tranzicije bio je povratak tradicionalne vladajuće grupe, kako u biznisu, tako i u vlasti. Sledeći korak predstavljala je ekonomska obnova zemlje. Tome su pomogle blizina SSSR, pobeda komunista u Kini, kao i početak Korejskog rata. Već 1948. godine počele su da stižu američke investicije i tehnologija, a Japan je već 1953. godine dostigao predratni nivo. Značajnu ulogu u zadivljujućem privrednom oporavku imala je i oslobođenost Japana od plaćanja ratnih reparacija. Problem prenaseljenosti koji je oduvek mučio Japan, sada je iskorišćen kao potencijal za industrijski rast, jer se privreda bazirala na radno-intenzivnoj proizvodnji sa jeftinom radnom snagom, pa se od 1960-ih godina krenulo u kapital-intenzivnu proizvodnju sa velikim investicijama, a onda sa intenzivnim razvojem tehnologije. Ovakvom strategijom Japan je do 1980. godine prevazišao SSSR na drugom mestu ekonomskih sila sveta. Kasnije su isto postigle i druge azijske zemlje: Južna Koreja, Tajvan, Hong Kong i Singapur, kao i Kina pod Deng Sjaopingom. Japan za sve to vreme nije bio demokratska zemlja. Vladala je jaka politička kontrola, opravdavana borbom protiv komunizma. Antikomunistička euforija je ironijom sudbine vratila na pozornicu mnoge koji su podržavali imperijalni režim. Sa početkom Korejskog rata, kada su američke okupacione snage prebačene u Koreju, čak je i policija bila napravljena od bivših japanskih vojnika, a Japanske rezervne jedinice su osnovane 1950. godine. U jeku Korejskog rata, SAD je požurila da potpiše mirovni sporazum sa Japanom, što je i učinjeno u San Francisku 8. septembra 1951. godine. Ovaj sporazum su uglavnom potpisale samo zemlje Zapadnog sveta. Istog dana potpisan je i bezbednosni ugovor između SAD i Japana. Okupacija je zvanično okončana 28. aprila 1952. godine, a američko-japanski vojni savez je stvoren posle dugih pregovora 19. januara 1960. godine. Sa odlaskom Amerikanaca nije dugo vladao mir, pa su 1. maja 1952. godine izbile velike studentske demonstracije predvođene pokretom "Zengakuren". Na ubrzo održanim izborima, uspeh predratnih ličnosti bio je iznenađenje. Kiši Nobusuke je 1954. godine osnovao Demokratsku partiju i odmah pobedio na izborima, a vladu je osnovao njegov čovek Ičiro Hatojama. Za vreme njegove vlade, desio se mirovni sporazum sa SSSRom 19. oktobra 1956. godine, kojim je dogovoreno da SSSR neće traziti reparacije i da će pustiti ratne zarobljenike, kao i da će prihvatiti ulazak Japana u UN. Spajanjem Jošidine Liberalne i Kišijeve Demokratske partije 1955. godine, stvorena je Liberalno demokratska partija koja je ostala na vlasti sve do 1993. godine. Hatojama je podneo ostavku 5 dana po potpisivanju mira sa SSSR-om, a sve unutrašnje nestabilnosti rešene su dolaskom samog Kišija na mesto premijera 1957. godine, koji je na tom mestu ostao do 1960. godine.
- 14 -
16. BLISKI ISTOK NAKON DRUGOG SVETSKOG RATA I NASTANAK IZRAELA Nakon Drugog svetskog rata, u Palestini je živelo duplo više Arapa nego Jevreja. Po pitanju Palestine, Ruzvelt je davao podršku arapskom, a njegov naslednik, Truman, jevrejskom pokretu. Britanija je u februaru 1947. godine problem prepustila UN-u koje su predložile rešenje kroz podelu na 3 zone - jevrejsku, arapsku i grad Jerusalim. Britanci su se definitvno povukli u maju 1948. godine, a u međuvremenu je došlo do etničkog čišćenja Arapa iz Haife, Jafe i Tel Aviva. U takvoj situaciji i pod pretnjama Arapske lige, Ben Gurion je 15. maja 1948. godine u Tel Avivu proglasio državu Izrael. Ne čekajući ništa, Egipat, Sirija, Jordan, Liban i Irak krenuli su na Izrael i tako je počeo Prvi arapsko-izraelski rat, koji je trajao od 1948. do 1949. godine. Iako višestruko nadjačan i pod američkim embargom na oružje, ali uz pomoć sovjetskog oružja, Izrael je odneo ubedljivu pobedu. Borbe su trajale do marta 1949. godine, a u julu 1949. godine je potpisano konačno primirje. Izrael je završio rat za trećinu veći nego što je to predlagao plan UN-a. Uključujući i zapadni Jerusalim, Jordan je dobio Zapadnu obalu i istočni Jerusalim, a Egipat Gazu. Rat je doneo i oko 700 hiljada palestinskih izbeglica sada rasutih po susednim arapskim zemljama.
17. STVARANJE PAKTOVA I TRKA U NAORUŽANJU Hladni rat je podrazumevao dalje vojno jačanje oba bloka. Tako su SAD između 1947. i 1948. godine oformile "Pakt iz Rijasa" sa zemljama Latinske Amerike, a SSSR je imao bilateralne vojne sporazume sa svim svojim marionetskim državama. I zemlje Zapadne Evrope su se međusobno udruživale, tako što su prvo Velika Britanija i Francuska 1947. godine potpisale sporazum u Dankirku, a sa zemljama Beneluksa su 1948. godine stvorile "Briselski pakt". Posle blokade Berlina i komunističkog udara u Čehoslovačkoj 1948. godine, države Zapadne Evrope su sa SAD i Kanadom 4. aprila 1949. godine oformile NATO sa ukupno 12 članica. Usred Korejskog rata, 1952. godine su mu se pridružile Grčka i Turska. To je ugrožavalo meki trbuh SSSR i dovelo do još jačeg osećanja ugroženosti među Sovjetima. NATO-u je 9. maja 1955. godine pristupila i Zapadna Nemačka, što je nateralo Sovjete na odgovor, pa je tako 14. maja 1955. godine stvoren Varšavski pakt sačinjen od 8 država Istočne Evrope. Trka u naoružanju počela je 1949. godine sa donošenjem memoranduma "NSC 68" kojim je američka administracija odobrila novo naoružavanje i ofanzivniju spoljnu politiku, jer su se plašili da će sovjetska vojna moć prevazići američku kada su Sovjeti isprobali svoju prvu atomsku bombu 1949. godine. Plan je podrazumevao i unapređenje atomskog oružja, pa su tako Amerikanci 1952. godine isprobali novu hidrogensku bombu, što su Sovjeti takođe uradili 1953. godine.
18. RAT U KOREJI Povlačenjem japanskih trupa, komunisti i nacionalisti su zajedno proglasili Narodnu republiku Koreju 6. septembra 1945. godine, a osnovali su i Korejsku demokratsku partiju. Dogovor između SAD-a i SSSR-a bio je da zemlju podele po 38. paraleli, pa su zato Sovjeti u Koreju ušli već u avgustu 1945. godine, a Amerikanci odmah za njima u septembru 1945. godine. Na severu, narod je bio uz komuniste, te je već 1946. godine Kim Il Sung došao na vlast. Na jugu je vladalo nezadovoljstvo, a Amerikanci su gerilski pokret uspeli da uguše tek 1947. godine. Posle toga, 1948. godine organizovani su izbori na kojima je pobedio Sigman Re - 15 -
i on je 15. avgusta 1948. godine proglasio Republiku Koreju. Potom je na severu proglašena Demokratska narodna republika Koreja 9. septembra 1948. godine. Pošto su i jedni i drugi želeli vlast nad čitavom Korejom i i plašili se da onaj drugi možda prvi ne napadne, rat je bio neizbežan. Na rat se prvi odlučio Kim Il Sung, pre toga boravivši u Moskvi i Pekingu, pa je 25. juna 1950. godine naredio napad. Verovao je da SAD neće intervenisati. Severnokorejska armija je 27. juna 1950. godine ušla u Seul, a istog dana doneta je rezolucija Saveta bezbednosti bez prisustva predstavnika SSSR. Operaciju su finansirale SAD i imala je status policijske akcije. Većinu vojnika su činili Amerikanci, a komandant je bio Daglas Mekartur. Snage UN su se iskrcale 15. septembra 1950. godine u Inčonu, dok su južnokorejske jedinice u tom trenutku bile potisnute do Pusana. Mekartur je 9. oktobra 1950. godine prešao 38. paralelu. Truman nije hteo da propusti priliku, ali je trebalo naći opravdanje. Pošto se SSSR vratio u Savet bezbednosti UN, poslužilo je glasanje u Generalnoj skupštini UN. Mekarturove snage su brzo napredovale ka reci Jali. Kinezi nisu mogli da dopuste da im se Amerikanci nađu na granici, te su ih napali i 26. novembra 1950. godine su krenuli u veliku ofanzivu. Seul je opet pao 4. januara 1951. godine. U tim uslovima, Truman se vrlo brzo vratio politici "okruživanja". Neki ljudi u Vašingtonu su pomišljali i na upotrebu atomske bombe, uključujući Mekartura i Ajzenhauera, a u jednom trenutku i samog Trumana. Evropljani su bili žestoko protiv toga. U martu 1950. godine, Truman je otpočeo pregovore, a Mekartur je krenuo u svoju drugu ofanzivu. Mekartur je u aprilu 1950. godine smenjen zbog skandala, a na njegovo mesto je došao Metju Ridžvej. Pregovori su počeli 9. jula 1951. godine, ali su se zbog nemogućnosti postizanja dogovora odužili, da bi primirje bilo potpisano 26. jula 1953. godine. U ratu je poginulo oko 2 miliona ljudi. Korejski rat je bio prekretnica Hladnog rata.
19. SAD ZA VREME DVAJTA AJZENHAUERA Pred kraj Trumanovog mandata, u SAD je vladala antikomunistička euforija. Počeo je "lov na veštice", u kojem je nastradala holivudska desetorka, uključujući Čarli Čaplina i bračni par Rozenberg, a kulminirao je pod palicom republikanskog senatora Džozefa Mekartija, nakon pobede republikanaca 1952. godine. Po njemu se taj ceo cirkus i naziva "mekartizam", a napao je i Openhajmera, pa čak i tadašnjeg sekretara za odbranu 1954. godine. Na kraju je zbog svoje brutalnosti odbačen. Na predsedničkim izborima 1952. godine, pobedu je odneo republikanac, ratni heroj general Dvajt "Ajk" Ajzenhauer, a državni sekretar je postao Džon Foster Dals. Glavno predizborno obećanje je bilo da će srediti nered koji su za sobom ostavile demokrate. Svoju unutrašnju politiku Ajzenhauer je nazvao dinamičnim konzervativizmom - konzervativno prema novcu, a liberalno prema slobodi. Godine njegove vladavine zabeležene su kao doba nezapamćenog prosperiteta, koji je trajao sve do naftne krize 1973. godine. To je vreme i neverovatnog demografskog porasta, poznatog pod nazivom "baby boom", kao i migratorne revolucije u pravcu predgrađa i američkog zapada, što je bilo moguće zbog tehnološkog razvoja u "Sunbelt" regionu. Ajzenhauer je na izborima 1956. godine odneo jednu od najubedljivijih pobeda u istoriji. Njegova vladavina donela je promene u američkoj spoljnoj politici. Odustalo se od pukog zaustavljanja plime komunizma i njegovog "okruživanja". Cilj je bio uništiti ga potpuno i osloboditi sve delove sveta koje je on pokorio. To je bio daleko ekstremniji stav od onog koji su imali njegovi demokratski prethodnici. Tvorac Ajzenhauerove doktrine bio je njegov drzavni sekretar Džon Foster Dals i kao tvrdi antikomunista, on se zakleo da će osloboditi sovjetske satelite i "otkotrljati Ruse na rusku granicu". Da bi se ova zamisao ostvarila bilo je potrebno povećanje vojne sile, ali ne konvencionalne, jer ona troši budžetska sredstva koja su ionako smanjena smanjenjem poreza, već nuklearne kroz "New Look" odbrambenu politiku. Takođe, bila je potrebna - 16 -
i agresivna diplomatska aktivnost, a jedan od predloga bio je i "Plevenov plan" iz 1952. godine o Evropskoj odbrambenoj zajednici.
20. SSSR ZA VREME NIKITE HRUŠČOVA Nakon Staljinove smrti 1953. godine, u SSSR počinju unutrašnje političke borbe. Zemlju nastavlja da vodi kolektivno rukovodstvo ("prezidijum"). Od članova tog rukovodstva, na čelo partije dolazi Nikita Hruščov, na mesto premijera Georgi Maljenkov, na mesto njegovog zamenika Lazar Kaganovič, a Vjačeslav Molotov se vraća na mesto ministra spoljnih poslova. Proces "destaljinizacije" započinje 1956. godine Hruščovljevim tajnim govorom na partijskom kongresu. Većina Staljinovih žrtava je rehabilitovana (naravno, skoro svi posthumno), a Staljinovi posmrtni ostaci su preneseni iz mauzoleja na Crvenom trgu i sahranjeni unutar Kremlja. Konačni unutarpartijski obračun desio se 1957. godine kada je na sednici Prezidijuma rasterana stara garda koja je označena kao "antipartijska grupa". Svi su lišeni zvanja i činova, ali nije bilo hapšenja niti ubijanja. Posle toga Hruščova više niko nije ometao u sprovođenju reformi. On je na mesto premijera došao 1958. godine, a njegov zamenik je postao Anastas Mikojan. Zalagao se za razvoj poljoprivrede i lake industrije. U okviru poljoprivrednih reformi ukinuo je traktorske jedinice, a uveo je "sovnarhoze" (regionalne privredne savete). Takođe je bio propovednik političke i kulturne relaksacije ili utopljavanja, a i masovne izgradnje stanova (zgrade "hruščovke") kojih je u SSSR bilo u velikom manjku, potogoto posle svih razaranja u Drugom svetskom ratu. Za svaku planiranu reformu davao je veoma nerealna obećanja i predviđanja. U spoljnoj politici nije imao mnogo uspeha, a težio je konfrontaciji sa Zapadom. Tako je i otpočeo svemirsku trku lansiranjem prvog satelita, Sputnjika u svemir 1957. godine, a potom i prvog čoveka, Jurija Gagarina, 1961. godine. Svađao se i mirio sa Adenauerom i Naserom, prekinuo je kontakt sa Maom, a najdramatičnija epizoda bila je ona sa Kenedijem i Kubanskom krizom 1962. godine, posle čega je krenuo njegov pad koji se završio smenom 1964. godine dok je bio na odmoru. Očekivalo se da naslednik Hruščova bude Froz Kozlov, ali on je to proćerdao u alkoholu, što ga je dovelo i do srčanog udara. Hruščov je smenjen od strane Leonida Brežnjeva koji je stao na čelo partije i Alekseja Kosigina koji je postao premijer.
21. DEŠAVANJA U POLJSKOJ 1956. GODINE U proleće 1956. godine, poljski komunistički lider Boleslav Bjerut je preminuo u toku posete Moskvi. Sovjeti su hteli da ga nasledi pripadnik umerene linije Edvard Očab, a s druge strane postojala je Natolinska grupa zagriženih konzervativaca, koji su bili malobrojni. Među konzervativcima delovala je i nekomunistička katolička organizacija, "Paks" (mir). Liberali koji su bili u manjini u partijskom rukovodstvu, ali su imali podršku većine članova partije, bili su spremni na dogovor. Na ulicama i trgovima poljskih gradova dolazi do masovnih okupljanja i demonstracija koje predvode studenti. Njihova himna postaje "Poema za odrasle" Adama Vazika, a biblija studentski časopis "Po prostu". Da bi se strasti smirile, 19. oktobra 1956. godine saziva se sastanak partijskog rukovodstva gde se kao kandidat za najviše funkcije pojavljuje prethodno smenjeni Vladislav Gomulka. Sovjetski lideri, zabrinuti razvojem događaja, dan kasnije dolaze u Poljsku. U isto vreme, počinje komešanje u Mađarskoj i gosti iz Moskve su prinuđeni da nevoljno daju svoj blagoslov novom poljskom rukovodstvu 21. oktobra 1956. godine, što je obeležilo "poljski put" u socijalizmu. Zbog okolnosti u kojima je došao na vlast, Gomulka je od početka nastojao da se pokaže kao dobar sovjetski đak, pa je zato, posle nekoliko početnih godina slobode, poljski režim postao stub pravovernosti unutar komunističkog tabora. - 17 -
22. REVOLUCIJA U MAĐARSKOJ 1956. GODINE Sa početkom destaljinizacije, na partijskom kongresu u Mađarskoj je izneto kakva su sve nedela počinjena u Staljinovo vreme. Zbog toga je najozloglašeniji član vlade, Maćaš Rakoši, smenjen, dok su neki drugi, poput Ernea Gerea, uspeli da prežive. Ovakvo ponašanje uopšte nije smirilo mase, već je, naprotiv, dalo snažan podstrek opozicionom pokretu. Nezadovoljstvo kulminira sukobima demonstranata i vladinih snaga 23. oktobra 1956. godine. Opozicija ne odustaje, već kreće u revoluciju, a mađarska vlada poziva sovjetske trupe stacionirane u Mađarskoj da intervenišu, što su oni odbili. Zbog nesposobnosti, mađarska vlada biva smenjena, a na vlast se vraća prognanik Imre Nađ i formira koalicionu vladu. Nađ počinje sa nerealnim zahtevima - da se sovjetske trupe povuku iz Mađarske, da Mađarska napusti Varšavski pakt i da joj se prizna neutralnost između Istoka i Zapada. To je za Sovjete bila kap koja je prelila čašu, pre svega zbog strateškog položaja koji Mađarska ima u samom srcu Evrope. Sovjetske trupe izvršile su invaziju na Mađarsku 4. novembra 1956. godine i na vlast je došao Janoš Kadar. Zbog okolnosti u kojima je došao na vlast, Kadar je od početka nastojao da zadobije poverenje sopstvenog naroda, pa je zato, posle nekoliko godina primene vojnih zakona i političke policije, počeo da daje razne povlastice, tako da je ubrzo Mađarska postala najliberalnija i najnaprednija istočnoevropska zemlja, a mađarski režim najviše okrenut reformama od svih u Istočkom bloku.
23. SUECKA KRIZA 1956. GODINE Egipat je u Drugom svetskom ratu višestruko doprineo britanskim ratnim naporima, što ljudstvom i sirovinama, što poprištima velikih bitaka. Kada Britanci to nisu hteli da ispoštuju, izbile su antibritanske demonstracije i počeli su napadi komunista i Muslimanske braće, pokreta osnovanog 1928. godine. U situaciji opšte napetosti, početkom 1952. godine izbija oružani incident, a kralj obara vladu i suspenduje ustav i parlament. U leto 1952. godine izveden je vojni udar, monarhija je ukinuta, a vlast preuzima "Revolucionarni savet" sa Gamalom Abdelom Naserom na čelu. On je bio levo orijentisan, što je plašilo SAD, kao i to da bi mogao postati lider arapskog sveta. Naser je 1955. godine potpisao sporazum sa SSSR-om, a 1956. godine je priznao NR Kinu. Amerikanci su odgovorili obustavom finansiranja izgradnje Asuanske brane. Da bi obezbedio sredstva, Naser je 26. jula 1956. godine nacionalizovao Suecki kanal, čega su se evropske sile plašile već decenijama. Velika Britanija i Francuska su odgovorile u oktobru 1956. godine nahuškavši Izrael da napadne Egipat, u čemu su ovi bili uspešni. Izraelci su osvojili ceo Sinaj, da bi Velika Britanija i Francuska same u novembru 1956. godine krenule u vazdušne udare. Njihove snage su se iskrcale u Port Saidu 5. novembra 1956. godine. Uspeh je bio kratkog veka, pošto su Egipćani potopili u kanal brodove napunjene cementom. SAD su bile zatečene situacijom, a i znale su do čega će dovesti. Amerikanci su naterali Britance, Francuze i Izraelce da se povuku. Stare evropske velike sile bile su poražene i ponižene i od tad se i zvanično više ne smatraju globalnim silama poput SAD-a i SSSR-a.
24. NASTANAK PETE REPUBLIKE U FRANCUSKOJ Stanje u Francuskoj je bilo poprilično haotično nakon Drugog svetskog rata. Koalicione vlade su se smenjivale jedna za drugom dok su se grčevito borile da održe kolonijalnu imperiju. Vlada Pjera Mendesa Fransa je napokon 1954. godine okončala krvavi i iscrpljujući rat u Indokini, ali ih je sačekala pobuna u Alžiru u novembru 1954. godine. Tunis i Maroko su uspeli da izdejstvuju nezavisnost 1956. godine.
- 18 -
Kada je rat u Alžiru 1958. godine ušao u četvrtu godinu, došlo je do promene raspoloženja javnog mnjenja. Sve više Francuza je bilo za mirovne pregovore. Međutim, Francuzi iz Alžira, njih oko milion, kao i desničari u samoj Francuskoj su bili žestoko protiv toga, pa je tako počela da deluje i teroristička organizacija "OAS". U trenucima najveće napetosti, kada se činilo da je građanski rat iza ćoška, izveden je neuspešan pokušaj puča 13. maja 1958. godine, posle kojeg je osnovana vlada Pjera Pflimlina, dok se francuska vojska na Korzici potpuno otela kontroli. U tim momentima, sve su oči bile uprete u Šarla de Gola, ratnog heroja i narodnog vođu. General je prihvatio poziv, ali pod uslovom da ima odrešene ruke u rešavanju problema, budući da nije hteo da sarađuje sa partijama i političarima, a takođe se nije znao ni njegov stav prema Alžiru. Vojska je verovala u njegovu podršku, pa je general Raul Salan, glavnokomandujući francuskih snaga u Alžiru, i pre nego što su političari u Parizu stigli da se dogovore izjavio da je vojska svoju podršku već dala De Golu, pa je on proglašen predsednikom vlade, dok je predsednik republike postao 1959. godine. Donet je novi ustav kojim je uspostavljena Peta francuska republika, a predsednik je imao ovlašćenja da postavlja premijera, raspušta parlament, a postao je i najvažnija ličnost u pitanjima spoljnih poslova i odbrane. De Gol je vladao dekretima i često je raspisivao referendume. Veoma često se nije obazirao na mišljenje parlamenta, pa je tako, i pored odbijanja, 1962. godine postavio za premijera Žorža Pompidua. Pored njega, za De Golovog mandata, premijeri su bili i Mišel Debre i Kuv de Mirvil. Nastavak rata bio je beznadežan, dok su počinioci terorističkih napada iz OAS-a omrznuti u javnosti. U takvim okolnostima, održan je referendum na kom je velika većina glasala za mir. Vojska, iako se bunila, više ništa nije mogla da učini da promeni tu odluku. Dugi pregovori su otpočeli, da bi 1962. godine bio postignut sporazum sa FLN-om u Evijanu. U tom trenutku, De Gol je bio na vrhuncu moći. Od tada kreće erozija degolističkog režima. Većina Francuza se nije slagala sa njegovim povlačenjem iz vojnih struktura NATO-a 1966. godine, kao ni sa sve većim troškovima proizvodnje nuklearnog naoružanja i njegovog testiranja. Francuska je atomsku bombu posedovala od 1960. godine, dok je hidrogensku bombu proizvela 1968. godine. Šarl de Gol je podneo ostavku na mesto predsednika republike 1969. godine posle neuspešnog referenduma o decentralizaciji. Nasledio ga je njegov nekadašnji premijer Žorž Pompidu koji je umro 1974. godine, a njega je nasledio njegov ministar finansija Valeri Žiskar d'Esten, koji je bio predsednik do 1981. godine i dolaska na vlast socijaliste Fransoa Miterana.
25. SAVEZNA REPUBLIKA NEMAČKA TOKOM 1950-TIH I 1960-TIH GODINA Nakon stvaranja Zapadne Nemačke 1949. godine, predsednik vlade postaje hrišćanski demokrata Konrad Adenauer. Njegovu vladavinu je obeležio ubrzan ekonomski razvoj, ali malo šta osim toga. Suština je bila da više ne bude nikakvih eksperimenata. Pored njegove Hrišćansko-demokratske unije ("CDU"), jedine iole značajne partije su bile Socijaldemokratska partija ("SPD") i Liberali ("FDP"). Več od 1961. godine, počeo je da se nazire kraj Adenauerove ere. Halštajnova doktrina je još jedna odlika ove ere koja je u više navrata pravila probleme. Po novom ustavu, predsednik Nemačke je imao čisto ceremonijalnu funkciju i birao se posredno. Prvi predsednik Nemačke je bio Teodor Hojs (1949-1959), veoma obrazovani Nemac sa juga, a nasledio ga je Hajnrih Libke (1959-1969), poprilično nespretan Nemac sa severa sa diskutabilnom prošlošću. Adenauera je 1963. godine nasledio Ludvig Erhard, njegov kolega iz CDU-a, ministar ekonomije i tvorac nemačkog privrednog čuda. Njegov mandat je takođe bio dosadan. Značajne hrišćanske demokrate ovog vremena su bili i Franc Jozef Štraus i Gerhard Šreder. Štraus je isprva bio ministar odbrane, da bi kasnije - 19 -
postao ministar finansija, kada je usled ekonomske krize Erhard 1966. godine podneo ostavku, a Kurt Kisindžer stao na čelo prve Velike koalicije u istorije posleratne Nemačke. Šreder je u više navrata bio na raznim ministarskim mestima. Za sve ovo vreme, Socijaldemokrate su bili u opoziciji, prvo pod Erihom Olenhauerom, potom Vilijem Brantom, koji je 1966. godine postao ministar spoljnih poslova u vladi Velike koalicije Kurta Kisindžera. Ekstremisti su kao i u svakom drugom vremenu bili prisutni. Avet nacizma pokrenula se 1964. godine sa Nacionaldemokratskom partijom ("NPD") Adolfa fon Tadena. Komunisti su postali legalni 1968. godine, ali sada kao Nemačka komunistička partija ("DKP"). Postojale su i razne antiparlamentarne i studentske organizacije.
26. VELIKA BRITANIJA TOKOM 1950-TIH I 1960-TIH GODINA Nakon Drugog svetskog rata, vlast u Velikoj Britaniji su preuzeli laburisti sa Klementom Atlijem na čelu i vladali su do 1951. godine. Tada se Vinston Čerčil vratio na mesto premijera, a konzervativci su ostali na vlasti narednih 13 godina. On je sproveo privatizaciju onoga što su laburisti prethodno privatizovali, ali je osnova socijalne i ekonomske politike morala ostati ista, pošto je tada vladala duboka unutrašnja kriza. I pored svega, Velika Britanija je postala nuklearna sila. Atomsku bombu je proizvela 1952. godine, a hidrogensku 1957. godine. Kada se Čerčil povukao 1955. godine, nasledio ga je Entoni Idn, koji je ubrzo doživeo nervni slom, pa ga je 1957. godine zamenio Harold Mekmilan. Njegova vlada nije uspela da reši ključne društvene probleme, pa je podneo ostavku 1963. godine, a na njegovo mesto izabran je Alek Daglas-Hjum. Ni to nije pomoglo konzervativcima da ostanu na vlasti, pa su ih laburisti pobedili na izborima 1964. godine. Laburiste je posle Atlijeve ostavke predvodio Hju Gejtskel, a stranka je bila oštro podeljena. On je uspeo ponovo da je ujedini, ali je 1963. godine iznenada preminuo. Laburisti su se opet podelili, a kao novi lider se istakao Harold Vilson koji je 1964. godine postao premijer i na toj funkciji je ostao sve do 1970. godine. Privredne teškoće su se nastavile, ali sve u svemu Britanija je imala napredne 1960-te godine. Na izborima 1970. godine, Edvard Hit je doveo konzervativce do pobede. Za sve to vreme, Velika Britanija se borila sa dekolonijalizacijom i morala se navići na to da više nije velika sila.
27. INTEGRACIJA ZAPADNE EVROPE I STVARANJE EEZ Pokret za evropsko ujedinjenje dobio je odlučujući podstrek posle Praškog udara 1948. godine i Korejskog rata 1950. godine. Ova ideja je postojala vekovima i mnogi su pokušali da je ostvare na svoj način. Prva značajna inicijativa potekla je 1948. godine sa "Maršalovim planom" i "Organizacijom za evropsku ekonomsku saradnju". Ali, zastoj su napravili Britanci, koji su zbog svojih veza sa Komonveltom želeli ne samo razvoj evropske, već i svetske trgovine. Potom je usledio NATO, u kojem su se zapadnoevropske zemlje povezale sa SAD-om, zabrinute za svoju bezbednost posle blokade Berlina 1948. godine. Sporazum je potpisan 4. aprila 1949. godine, a sedište organizacije postao je Brisel. Zagovornici evropskog ujedinjenja nisu bili zadovoljni samo ekonomskim i vojnim integracijama. Želeli su i političku integraciju, pa je 1948. godine održan kongres u Hagu, da bi 1949. godine u Londonu bio osnovan Savet Evrope, sa sedištem u Strazburu. Sledeći stepen ekonomskog udruživanja predstavljen je "Šumanovim planom" iz 1950. godine kojim je predloženo zajedničko tržište. Vodeći se tim dokumentom, Francuska, Nemačka, Italija, Holandija, Belgija i Luksemburg 1952. godine stvaraju "Evropsku zajednicu za ugalj i čelik". Taj potez se pokazao kao veoma koristan, a njegovi rezultati su bili zadivljujući. Sve zemlje članice su napredovale nezamislivo brže nego da su ostale razdvojene, dok je npr. Velika Britanija za to vreme stagnirala. - 20 -
Sledeći korak vodio je potpunijoj primeni "Šumanovog plana", tako da je po "Rimskom ugovoru" iz 1957. godine stvorena "Evropska ekonomska zajednica" ("EEC") 1. januara 1958. godine. Ekonomska integracija je nastavila da daje izvanredne rezultate. U isto vreme, stvorena je i "Evropska zajednica za atomsku energiju" ("EURATOM"). Ove 3 evropske zajednice su ujedinjene 1. jula 1967. godine stvaranjem Evropske zajednice. Takođe, 1950. godine se pojavio "Plevenov plan" da se evropske zemlje ujedine na bezbednosnom nivou, nezavisno od SAD-a, što je čak i sam Ajzenhauer podržao. Međutim, predložena "Evropska odbrambena zajednica" ("EDC") nije osnovana zbog odbijanja francuskog parlamenta da je ratifikuje 1954. godine. Francuzi sami među sobom nisu mogli da se dogovore i zahtevali su kontradiktorne stvari, jer su tražili veću slobodu za sebe, a čvršću kontrolu za Nemce. Posle toga je Nemačka pristupila NATO-u 9. maja 1955. godine.
28. KUBANSKA KRIZA Na Kubi je, sa malim prekidama, od 1933. godine pa sve do 1958. godine vladao diktator Fulgensio Batista, a celo vreme je Kuba bila pod indirektnom kontrolom SAD-a. Kubanska revolucija je počela 26. jula 1953. godine i trajala je, sa prekidama, sve do 1959. godine kada su braća Fidel i Raul Kastro preuzeli vlast. Jednu od ključnih uloga tokom revolucije odigrao je i Ernesto "Če" Gevara. To je za SAD bio veliki udarac, iako u prvom trenutku, Kastrova ideologija nije bila jasna. Tek nakon Kastrove posete SAD-u i američkog tretmana prema njemu, on se okreće drugoj supersili, SSSR-u, zbog čega ga američka administracija označava kao komunistu i Kubi 1960. godine uvodi embargo. Kontrolu nad Kubom munjevitom brzinom je preuzeo SSSR, koji je počeo da otkupljuje najvažniji kubanski izvozni proizvod, šećer i da isporučuje oružje. Džon Kenedi je na to odgovorio organizovanjem kubanskih izbeglica na Floridi, pripremajući ih za invaziju u Zalivu svinja, jer nije hteo da interveniše američkom mornaricom. Akcija sprovedena u delo 17. aprila 1961. godine bila je katastrofalna, jer su ih kubanske snage vratile u more. Ovakav rezultat naterao je Kenedija da promeni strategiju, te je sa sekretarom za odbranu Robertom Meknamarom dogovorio program naoružavanja, poznat kao "Plan Kenedi-Meknamara". Videvši šta ga čeka, Hruščov je odlučio da mora nešto hitno da uradi, dok se Kenedi vezao za Berlinsko pitanje, jer je smatrao da ako Berlin padne, pašće cela Zapadna Evropa. Kako bi se došlo do nekakvog kompromisa, organizovan je sastanak u Beču, da bi onda nastupio šok, jer je Berlinski zid počeo da niče u noći 13. avgusta 1961. godine. Kenedi je zatim došao u podeljeni grad i održao istorijski govor u kome je sebe nazvao Berlincem. Iako su obe strane proglasile pobedu u berlinskoj krizi, pobednika nije bilo. Oba lidera su jedva čekala sledeću priliku da se dokažu, a napetosti je doprinelo i obaranje američkog špijunskog aviona U-2 1960. godine iznad teritorije SSSR-a. Tokom leta 1962. godine, Amerikanci su uočili pojačane isporuke sovjetskog oružja Kubi, da bi 14. oktobra 1962. godine bila otkrivena gradnja ofanzivne raketne baze. Mnogi u Americi su predlagali vazdušni napad ili čak invaziju, ali se Kenedi odlučio za pomorsku blokadu. Pripreme su počele 18. oktobra 1962. godine, da bi Kenedi 22. oktobra 1962. godine objavio da je ostrvo stavljeno pod karantin. Dva dana kasnije, 24. oktobra 1962. godine ka Kubi kreću sovjetski ratni brodovi koji su objavili da se neće obazirati na blokadu, ali su se na kraju ipak okrenuli. Hruščov je poslao pismo u američku ambasadu u Moskvi 26. oktobra 1962. godine u kojem poručuje da će Sovjeti povući nuklearno oružje sa Kube ukoliko se SAD obaveže da neće napasti ostrvo i svrgnuti Kastra. On je 27. oktobra 1962. godine preko radija Moskve zatražio u zamenu za povlačenje sovjetskih raketa da Amerikanci povuku svoje iz Turske, što je inače već i bio Kenedijev plan, ali on sada nije mogao javno da na to pristane da se ne bi pokazao kao slabiji. Usledila je tajna diplomatija preko Roberta Kenedija, tako da je Kubanska raketna kriza okončana 28. oktobra 1962. godine. Ovo je bila prelomna tačka Hladnog rata, posle - 21 -
koje je potpisan sporazum o ograničenju naoružanja 1963. godine i uvedena je vruća telefonska linija između dva lidera. Nastupio je period "detanta" (povlačenja), ali su se u Sovjetskom savezu zapitali kako postići ravnotežu i stabilnost, ako bi uz ograničenje naoružanja oni ostali inferiorni u odnosu SAD. Odgovor je uskoro usledio, smenom Hruščova 1964. godine.
29. RAT U VIJETNAMU Vijetnamski rat je počeo 1954. godine, porazom francuskih kolonijalnih snaga kod Dien Bien Fua i mirovne konferencije u Ženevi, na kojoj je Vijetman dobio nezavisnost i bio podeljen po 17. paraleli. Nezavisnost su tada dobili i Laos i Kambodža. Još 2. septembra 1945. godine Ho Ši Min u Hanoju proglašava Demokratsku republiku Vijetnam. Međutim, već 1946. godine, s povratkom Francuza, Ho Ši Min i njegov Vijet Min sa generalom Đapom su bili prinuđeni da se povuku u džunglu, a Demokratska republika Vijetnam prestaje da postoji. Usledile su godine konstantnog ratovanja i uzaludne američke pomoći Francuzima, da bi Francuzi konačno bili pobeđeni 1954. godine kod Dien Bien Fua, utvrđenja za koje su mislili da je neosvojivo. Na severu je opet uspostavljena Demokratska republika Vijetnam, dok je na jugu Ngo Din Diem proglasio Republiku Vijetnam. Bez obzira na to, za 1956. godinu su bili predviđeni izbori na celoj teritoriji Vijetnama, ali je to Diem odbio. Ho Ši Min osniva Vijet Kong, komunistički pokret na jugu, kako bi se borio protiv kapitalističke vlasti Južnog Vijetnama. Severni Vijetnam je otvoreno počeo da podržava pobunjenike od 1959. godine. Amerikanci su Južni Vijetnam zbog toga uključili u bezbedonosni sistem "SEATO", osnovan 1954. godine. Laos je posle Ženeve nastojao da izbegne konflikte Hladnog rata. Nacionalistički lider Suvana Fuma je stoga napravio koalicionu vladu sa komunističkim pokretom "Patet Lao". To je bilo dovoljno da se alarmira SAD, pa je režim smenjen 1958. godine i dovedeni su njima lojani ljudi. Fuma je 1960. godine uspeo da se nakratko vrati na vlast i zatraži pomoć od SSSR i Severnog Vijetnama, ali je ubrzo morao da pobegne i Sovjeti su na vlast doveli "Patet Lao". Da bi se Fuma 1962. godine opet vratio i po mirovnom planu formirao koalicionu vladu sa zadatkom da Laos stane neutralan, on se oslonio na SAD, dok je "Patet Lao" dobio podršku od SSSR i Severnog Vijetnama. Za to vreme, Južni Vijetnam je postepeno dezintegrisan, da bi SAD na kraju 1963. godine izvršile vojni udar protiv Ngo Din Diema. SAD su se direktno uključile u rat posle naređenja Lindona Džonsona i isceniranog incidenta u Tonkinškom zalivu 2. avgusta 1964. godine, da bi u roku od samo godinu dana u Vijetnamu bilo 200 hiljada američkih vojnika. Ta brojka je do 1968. godine porasla na preko 500 hiljada. Uz kopnene trupe, vršena su intenzivna bombardovanja. Rat je izazvao 4 miliona izbeglica. Za to vreme, komunisti su napravili mrežu tunela ispod Laosa i Kambodže da bi njima prebacivali trupe i zalihe na jug. Tako se broj severnovijetnamskih trupa na jugu povećao 3 puta. Tu silu su iskoristili da 1968. godine pokrenu čuvenu "Tet ofanzivu". Ona je bila prekretnica u ratu sa SAD, jer je pokazala da oni ništa ne drže pod kontrolom i da lokolno stanovništvo nije uz njih, što je pokrenulo veoma moćan antiratni pokret, u kojem su bili i Judžin Mekarti i Robert Meknamara, koji su čak imali i svog kandidata na predsedničkim izborima 1968. godine, Roberta Kenedija. Kada je general Vilijam Vestmorland zatražio još trupa, i oni poslednji ostaci legitimiteta su se raspršili. Na izborima je pobedio bivši potpredsednik, Ričard Nikson. On je uspeo da 1971. godine otvori Kinu prema svetu, potpisao je sa SSSR-om "SALT 1" 1972. godine i pokušao je da podelu Vijetnama učini stalnom. Uprkos svemu tome, on je rat samo zaoštrio, tako što je 1970. godine u Kambodži smenio Norodoma Sihanuka, a 1971. godine je ušao u Laos. Potom je prešao na program vijetnamizacije, prepuštanja borbe samim Vijetnamcima i postepenog izvlačenja američkih vojnika, u čemu je delimično bio uspešan. Zatim je, tek posle Božićnog bombardovanja 1972. godine i dopuštanja da 200 hiljada severnovijetnamaca ostane na jugu, otpočeo pregovore u Parizu 1973. godine. Dogovoreno je da Severni Vijetnam neće minirati Južni - 22 -
Vijetnam, a da će pritom SAD povući svoje preostale snage. Kisindžer i Le Dik To su podelili Nobelovu naradu za mir. Nastavak prisustva trupa Severnog Vijetnama proizveo je nastavak rata. Komunisti su bili ohrabreni donošenjem "War Powers" akta iz 1973. godine i odlukom Džeralda Forda da prepolovi američku pomoć Južnom Vijetnamu. Trupe Severnog Vijetnama ušle su u Sajgon 1975. godine, koji je potom preimenovan u Ho Ši Min, da bi Vijetnam zvanično bio ujedinjen 1976. godine kao Socijalistička republika Vijetnam. Komunisti su 1975. godine pobedili i u Kambodži i u Laosu, u prvoj "Crveni Kmeri" uspostavivši Demokratsku Kampućiju, a u drugom "Patet Lao" formiravši Narodnu demokratsku republiku Laos.
30. DEKOLONIZACIJA I STVARANJE NEZAVISNIH DRŽAVA U AZIJI Tokom Drugog svetskog rata i jedna i druga strana su obećavale nezavisnost potčinjenim zemljama. Saveznici su to radili preko "Atlanske povelje" u koju su uneli princip samoopredeljenja, dok je Japan to radio preko svoje politike "Azija azijskim narodima". Takođe, oslobodilačke pokrete podstakla su i japanska osvajanja i pobede, potom učešće u kolonijalnim vojskama, a i gerilska borba protiv japanskih okupatora. Prva država koja je dobila nezavisnost bili su Filipini i to na Dan nezavisnosti SAD-a 4. jula 1946. godine. Taj primer su trebale da slede sve stare evropske kolonijalne sile, ali je to uradila samo Velika Britanija. Svi ostali su se grčevito borili da zadrže svaki pedalj zemlje. Nezavisnost su potom dobili Sirija i Jordan 1946. godine. Na dnevni red je zatim došlo pitanje Indije. Tamošnje stanovništvo je bilo mešavina hindu i muslimana. Prve je predvodio Mahatma Gandi, a druge Muhamed Ali Džinah. Pobuna je 1946. godine izbila prvo u Bombaju, pa u Kalkuti. Pored borbe sa Britancima, razbuktao se i verski sukob. Nova laburistička vlada Klementa Atlija povukla se iz Indije 15. avgusta 1947. godine. Tim aktom priznate su 2 državne celine na teritoriji nekadašnje Britanske Indije, Indiji je pripalo 82,5% teritorije, a Pakistanu 17,5%, s tim da su njega činila 2 dela, Pendžaba i Bengala. Na čelo prve stao je Džavaharlal Nehru, a druge Muhamed Ali Džinah. U verskom sukobu koji je i dalje trajao stradalo je oko milion ljudi, a izvršena su najveća etnička čišćenja i razmene stanovništva u ljudskoj istoriji, sa čak 14 miliona ljudi. Gandi je u takvim okolnostima pokušao da spreči masakr nad muslimanskim stanovništvom u Delhiju i zbog toga je 1948. godine i ubijen. Odmah se pojavio problem Kašmira. Stanovništvo je bilo većinski muslimansko, ali je maharadža bio hindu. Zbog Kašmira se vodio i Prvi indijsko-pakistanski rat od 1947. do 1949. godine koji je završen primirjem uz pomoć UN-a, ali je Indija odbila da se održi referendum. U Indiji je Nehru od 1954. godine primenjivao socijalistički obrazac sprovodeći petogodišnje planove i znatno je unapredio poljoprivredu i obrazovanje. Nehru je umro 1964. godine. Pakistan je bio član "SEATO-a" i "Bagdadskog pakta", a Indija je 1952. i 1955. godine potpisala sporazume sa SSSR-om, 1958. godine sa SAD-om, a 1961. godine je postala član "Pokreta nesvrstanih". Druge dve britanske kolonije, Cejlon (od 1972. godine Šri Lanka), i Burma (od 1989. godine Mjanmar) su dobile nezavisnost 1948. godine. U Indoneziju su se Holanđani vratili odmah posle Drugog svetskog rata. Bez obzira na to, Ahmed Sukarno je 7. avgusta 1945. godine proglasio Republiku Indoneziju. Rat je trajao sve do 1949. godine kada su Amerikanci uslovili pomoć Holadiji povlačenjem iz Indonezije. Kasnije je Ajzenhauer naoružavao pobunjenike na Sumatri, što je Sukarnu dalo povod da nacionalizuje preostalu holandsku imovinu. Do 1962. godine proterao je Holanđane i sa Zapadne Papue. Posle krvavih nereda od 1965. do 1966. godine pokrenutih izgubljenim ratom protv novonastale Malezije, izvršen je vojni udar 1967. godine, a na vlast je došao antikomunistički general Raden Suharto. - 23 -
Sukob u Malaji je počeo 1948. godine i trajao je do 1953. godine. Ratovali su Kinezi i Indijci protiv Malajaca koji su imali podršku Velike Britanije, ali su tokom rata bili na strani Japana. Nezavisnost Malaje je priznata 1957. godine, a Singapura 1959. godine, da bi 1963. godine nastala Federacija Malezija, iz koje je Singapur istupio 1965. godine. Indokina je bila uvučena u dug, krvav i iscrpljujuć rat. Laos i Kambodža su dobili nezavisnost 1953. godine, koja je potvrđena na mirovnoj konferenciji u Ženevi 1954. godine. Tada je i Vijetnam napokon dobio nezavisnost, ali podeljen po 17. paraleli.
31. DEKOLONIZACIJA I STVARANJE NEZAVISNIH DRŽAVA U AFRICI U afričkom slučaju, razlikuju se 4 talasa dekolonijalizacije: tokom 1950-ih, tokom 1960-ih, posle smene režima u Španiji i Portugaliji 1970-ih i tokom 1990-ih. Najjači otpor dekolonijalizaciji bio je u Keniji i Angoli gde je bila prisutna velika bela manjina. Libija je dobila nezavisnost već 1951. godine, dok su Tunis i Maroko morali da sačekaju do 1956. godine, a Alžir čak do 1962. godine. U Tunisu je oslobođenje predvodila stranka "Neo Destur" na čijem je čelu bio Habib Burgiba. U Alžiru je rat započeo ustankom koji je 1. novembra 1954. godine organizovao "Nacionalni oslobodilački font" ("FLN") pod palicom Ahmeda Ben Bele. Vrhunac borbi je bio 1958. godine kada je u Francuskoj na vlast došao Šarl de Gol. Mir u Evijanu je potpisan u martu 1962. godine. Do državnog udara je došlo 1965. godine kada je na vlast došao Hauri Bumedijen. Sudan se odlučio da zatraži nezavisnost 1956. godine, tek posle vojnog udara u Egiptu. Francuska unija formirana 1946. godine raspuštena je 1958. godine, a sve preostale francuske kolonije su dobile nezavisnost 1960. godine. Gana je dobila nezavisnost 1957. godine pod vlašću Kvamea Nkrumaha koji je smenjen 1966. godine, a Gvineja 1958. godine na čijem čelu je bio Seku Turesve do 1984. godine. Nigerija je dobila nezavisnost 1960. godine, da bi od 1967. do 1970. godine vodila rat protiv samoproglašene Bijafre. Sijera Leone je dobila nezavisnost 1961. godine. Somalija je dobila nezavisnost 1960. godine. Kenija je dobila nezavisnost 1963. godine pod Džomom Kenijatom, dok je Tanganjika to postigla 1961. godine, ali se sa Zanzibarom ujedinila 1964. godine u Tanzaniju. Centralnoafrička federacija se raspala 1963. godine, da bi se 1964. godine Severna Rodezija (kasnije Zambija) i Njase (kasnije Malavi) otcepili. Portugalija je u svakoj svojoj koloniji vodila decenijske ratove, da bi sve dobile nazavisnost 1975. godine. Španija je dala nezavisnost Ekvatorijalnoj Gvineji 1968. godine, dok su Zapadna Sahara i njeni posedi u Maroku to dobili 1975. godine. Kongo je pod Patrisom Lumumbom dobio nezavisnost 1960. godine, da bi on nedugo zatim bio smenjen, a u zemlji počeo rat. Na vlast je došao Žozef Dezire Mobutu, dok su na istoku komunisti proslasili svoju vladu, a na jugu se odvojila provincija Katanga pod vlašću Moise Čombea. Katanga je poražena 1963. godine, a na američki predlog Čombe je postao premijer. Republika Kongo je postala DR Kongo 1964. godine. Mobutu izvodi vojni udar 1965. godine i lično preuzima vlast. On menja naziv glavnog grada iz Leopoldvil u Kinšasa 1966. godine, a 1971. godine izvodi jos jedan državni udar i menja ime države u Zair. Svoje ime menja u Mobutu Sese Seko 1972. godine i ostaje na vlasti sve do svoje smrti 1997. godine kada Zair opet postaje DR Kongo. Britanci su se povukli iz Eritreje 1952. godine, ali je ona odmah ušla u federaciju sa Etiopijom, da bi njoj bila potpuno pripojena 1962. godine. Car Hajle Selasije je smenjen 1974. godine, da bi 1987. godine bila proglašena Narodna Demokratska Republika Etiopija. Komunistička vlast je pala 1991. godine, a Eritreja je konačno dobila nezavisnost 1993. godine. Južnoafrička vojska se povukla iz Namibije 1990. godine. - 24 -
32. POKRET NESVRSTANIH Koreni ovog pokreta potiču sa Azijsko-afričke konferencije u Bandungu 1955. godine gde su se sastali predstavnici 26 zemalja. Novi impuls dat je Brionskim sastankom Tita, Nehrua i Nasera 1956. godine. Ciljevi pokreta su pored koegzistencije, nesvrstanosti i neangažovanosti bili i borba protiv neokolonijalizma i uspostavljanje pravednijeg svetskog poretka. Prva konferencija održana je u Beogradu 1961. godine u senci svetske napetosti. Na njoj su doneti Deklaracija i Apel za mir upućeni Hruščovu i Kenediju. Druga konferencija održana je u Kairu 1964. godine u mnogo povoljnijoj političkoj atmosferi. Učesnici su se bavili problemima dekolonijalizacije. Treća konferencija održana je u Lusaki 1970. godine gde je glavna tema razgovora bio rat u Vijetnamu. Četvrta konferencija održana je u Alžiru 1973. godine, na kojoj se raspravljalo o uspostavljanju novog ekonomskog poretka u svetu. Peta konferencija održana je u Kolombu 1976. godine, a glavni problem sa kojim se trebalo suočiti bio je ekonomska kriza. Šesta konferencija održana je u Havani 1979. godine, na kojoj je Tito pobedio Kastra u glasanju u kom pravcu bi Pokret trebalo da krene. Sedma konferencija održana je u Nju Delhiju 1983. godine, iako je prvobitno bila planirana za Bagdad 1982. godine, ali je pomerena zbog iračko-iranskog rata. Osma konferencija održana je u Harareu 1986. godine, gde se rapravljalo o novoj globalnoj strategiji Pokreta. Deveta konferencija održana je u Beogradu 1989. godine u senci pada istočnog bloka i rešavanja krize u koju je Pokret zapao. Deseta konferencija održana je u Džakarti 1992. godine i prošla je i dalje ne dajući odgovor na krizu Pokreta.
33. STUDENTSKI PROTESTI KRAJEM 1960-TIH GODINA Nezadovoljstvo evropskih studenata krajem 1960-tih godina bilo je posledica "baby boom-a" nakon Drugog svetskog rata. Studenti su se suočili sa pretrpanim učionicama i nedostatkom pažnje koju je trebalo posvetiti svakom pojedincu. Univerziteti su bili tvrdoglavo konzervativni, nove nauke poput sociologije i antropologije nisu bile adekvatno zastupljene, a studenti su očekivali nova znanja i metode. Počinjala je i seksualna revolucija - sve kasnije i sve ređe se stupalo u brak i odlučivalo za roditeljstvo. Pomerala se na dole starosna granica sticanja biračkog prava - u Velikoj Britaniji se 1969. godine moglo glasati sa 18 godina, a u Nemačkoj 1970. godine. Ova generacija je ponela nova mirnodopska iskustva, dok je tehnološki napredak transformisao njihov svakodnevni život. Studentska pobuna dostigla je vrhunac događajima u Parizu u maju 1968. godine. Problemi su krenuli iz Nantera, gde se na jednom od ogranaka pariskog univerziteta vodila rasprava o budućoj reformi. Kad je jedan od zastupnika radikalnih reformi Danijel Kon Bendit izbačen sa univerziteta, studenti i mlađi profesori su ušli u protest zbog kojeg je došlo do obustave rada. Protest se premestio u Latinsku četvrt Pariza, ispred sedišta Sorbone gde je trebalo da se održi disciplinsko veće. Policija je intervenisala, ali kada je krenula da hapsi, pokret se radikalizovao. Nastavili su se brutalni sukobi policije i studenata, a studentski protest se pretvorio u masovnu pobunu protiv vlade. Organizovan je generalni štrajk na koji se odazvalo 10 miliona radnika. Ali, radnički protest je svojom masovnošću ugušio onaj studentski, pa je vlada samo radnicima podigla plate i sve se vratilo u normalu. Pobuni u Francuskoj prethodile su one u Nemačkoj i Italiji. U Berlinu su studenti 1967. godine protestvovali zbog posete iranskog šaha, dok su u Italiji studentski štrajkovi bili česti i dugotrajni, ali uglavnom protiv masovnoh prijema na studije, tako da nisu stekli podršku šire populacije.
- 25 -
34. SUKOBI NA BLISKOM ISTOKU 1960-TIH GODINA Nakon Suecke krize 1956. godine, delovalo je kao da se Egipat potpuno okrenuo SSSR-u, ali SAD i dalje nisu bile spremne da odustanu. Za to vreme, stanje u Egiptu je bilo veoma loše, a Naser je pokušavao da nađe rešenje. Svoju ideologiju predstavio je u okviru "Povelje nacionalne akcije" 1962. godine. To je bila mešavina marksizma, lenjinizma, jugoslovenskog samoupravljanja i socijalne države. To je bio osnov za program buduće "Arapske socijalističke unije". Krenuo je u agrarnu reformu, nacionalizaciju, elektrifikaciju, ali je to sve dalo mali rezultat, pošto se u isto vreme zatvorio ka inostranstvu, a siromaštvo se nije moglo zaustaviti. Pošto je i opoziciju uvukao u svoju partiju, jedini pravi protivnici su mu bili "Muslimanska braća", koju je 1954. godine proterao iz zemlje. Da bi potpuno suzbio opoziciju, Naser je odlučio da mu je potrebna neka spoljnopolitička pobeda. Tenziju na Bliskom istoku su do ključanja dovele palestinske izbeglice. Da bi tu energiju iskoristio, Naser je odlučio da je kanališe, pa je 1964. godine na njegovu inicijativu osnovana "Palestinska oslobodilačka organizacija" ("PLO") na kongresu u Jerusalimu, usvajanjem "Palestinske povelje". Dok je Egipat kontrolisao jednu, Sirija je pružila podršku drugoj, rivalskoj organizaciji, "Al Fatah", koja je kao studentski pokret osnovana još 1959. godine, a na čijem čelu je bio Jaser Arafat. Pokret se radikalizovao sa dolaskom "Bat partije" na vlast u Siriji 1963. godine. Cela situacija smeštena je i u kontekst Hladnog rata, pa su tako SAD podržavale Izrael, ali i Jordan i Saudijsku Arabiju, a SSSR Egipat, Siriju i Irak. Sukob je počeo u maju 1967. godine kada je u Egipat stigao sovjetski izveštaj da je Izrael otpočeo mobilizaciju. Naser je odmah naredio mobilizaciju egipatskih trupa, zatražio povlačenje snaga UN sa Sinaja, a kada je ušao u Šarm el Šeik, proglasio je zatvaranje Akabskog zaliva. To je bilo dovoljno da isprovocira Izrael, pa se Moša Dajan odlučio na preventivni rat. Izraelska vojska je napala Egipat 5. juna 1967. godine. Rat se odvijao munjevitom brzinom. Izraelska avijacija je uništila egipatsku dok je ova još bila na zemlji, a njihova kopnena vojska je prešla Sinaj dok egipatski vojnici još nisu ni krenuli u napad. Izrael se zatim okrenuo egipatskim saveznicima. Na kraju je Izrael uzeo Gazu i Sinaj od Egipta, Istočni Jerusalim i Zapadnu obalu od Jordana i Golansku visoravan od Sirije, što su i danas njene okupirane teritorije. SSSR je morao da spase svoje saveznike, pa je na njegov zahtev dogovoreno primirje 10. juna 1967. godine, kada je završen Šestodnevni rat. Zbog nesuglasica oko teritorija, mir nije potpisan. Otvoren osećaj nadmoći i uverenje u nepobedivost, Izrael je podstaklo ne samo na gomilanje trupa na novim granicama, već i na masovno naseljavanje na okupiranim teritorijama. To je arapske zemlje uvuklo u još jači antiizraelski front. Tako je Jaser Arafat, dotadašnji vođa "Al Fataha", 1969. godina postao predsednik "PLO-a" i od njega napravio državnu organizaciju, pa su u Jordanu postali država u državi, dok ih kralj Husein nije oterao 1970. godine. Počeli su sa terorističkim napadima, pa su tako oteli 4 aviona 1970. godine, a na Olimpijskim igrama u Minhenu 1972. godine su pobili deo izraelske delegacije. Naser je 1969. godine mislio da se oporavio od prethodnog poraza, pa je pokrenuo rat iscrpljivanjem. To je podrazumevalo intenzivno bombardovanje i akcije komandosa iza neprijateljskih linija, a cilj je bio jasan - povratak Sinaja. Međutim, Izrael je odmah odgovorio, i to mnogo žešće nego što je Egipat ikada mogao, pa su civilne žrtve bile mnoge. U tim okolnostima, Naser je 1970. godine zatražio sovjetsku vojnu pomoć koju je i dobio u zamenu za olakšice u egipatskim lukama. SAD su tada ušle u Kambodžu, pa nisu htele i drugi front, što je ih primoralo na pregovore. Primirje je postignuto, ali je Naser ubrzo umro. Njegov naslednik, Anvar el Sadat, promenio je stanje stvari.
- 26 -
35. SUKOBI NA BLISKOM ISTOKU 1970-TIH GODINA Dolazak Anvara el Sadata na vlast 1970. godine označio je početak novog doba. On je bio čovek spreman na reforme i kompromise, pa je uspeo da Egipat otvori prema svetu, što je donelo odlične rezultate. Njegov glavni cilj je bio povratak Sinaja, ali je shvatio da to neće moći da uradi bez SAD-a, te je 1972. godine prekinuo vojnu saradnju sa SSSR-om. Potom je 1973. godine sklopio savez za sirijskim predsednikom Hafizom el Asadom koji je došao na vlast 1970. godine. Združeni egipatsko-sirijski napad na Izrael počeo je na jevrejski praznik Jom Kiput, 6. oktobra 1973. godine. Izraelska premijerka Golda Meir zatražila je pomoć SAD-a, pa su ovi uspostavili vazdušni most, a SSSR je želeo da izbegne dalju eskalaciju pa je i on uspostavio vazdušni most do Sirije i Egipta. I jedni i drugi nikako nisu želeli da iznevere arapske proizvođače nafte. Izrael je krenuo u kontraofanzivu na oba fronta, pa je čak prešao i Suecki kanal. Obe supersile su stavile nuklearno oružje u stanje pripravnosti. Primirje je postignuto 24. oktobra 1973. godine uz pomoć šatl diplomatije Henrija Kisindžera, čime je završen "Jomkipurski rat". Ovaj rat je izazvao jednu od najvećih ekonomskih kriza, kada su arapske zemlje uvele embargo SAD-u i Holandiji, pa su se cene nafte uvećale 6 puta, što je kasnije bilo poznato pod imenom "Naftna kriza" ili "Naftni šok" 1973. godine. Sadat je potpuno prekinuo saradnju sa SSSR-om 1976. godine kada je poništio ugovor o prijateljstvu iz 1970. godine. Tako je pod okriljem SAD-a počeo mirovni proces. Prvo je Sadat 1977. godine posetio Jerusalim i izraelskog premijera Menahema Begina. Zatim su u Kemp Dejvidu 1978. godine počeli pregovori, da bi mirovni ugovor između Izraela i Egipta bio postignut 1979. godine, kojim je dogovoreno da se Izraelci povuku sa Sinaja do 1982. godine, a zauzvrat da Egipat prizna Izrael i dopusti slobodan prolaz izraelskim brodovima kroz Suecki kanal. Sadat i Begin su dobili Nobelovu nagradu za mir. Sadat je ubijen u atentatu 1981. godine. Nasledio ga je Hosni Mubarak, koji je bio verni američki saveznik narednih 30 godina. Kada su oterani iz Jordana 1970. godine, Palestinci iz PLO-a našli su utočište u Libanu. Međutim, u to vreme su počeli problemi u Libanu, a ovo je samo još više pogoršalo situaciju. Sukobi nisu bili samo verski, već i socijalni. Velike migracije muslimana sa sela u gradove, pre svega Bejrut, i njihova velika stopa prirodnog priraštaja, naterala je hrišćane da se osećaju ugroženim. Libanski građanski rat počeo je 1975. godine borbom za vlast nad Bejrutom. Sukobili su se muslimani među sobom, suniti i šiiti, a i jedni i drugi sa hrišćanima. Sirija se umešala u rat 1976. godine sada dajući podršku hričćanima protiv PLO-a. Izrael se uključio u rat 1982. godine kada je vlada Arijela Šarona iskoristila prisustvo PLO-a da napadne Liban, a povukao se 1985. godine pod vladom Šimona Peresa.
36. DETANT I OGRANIČAVANJE TRKE U NAORUŽANJU 1960-TIH I 1970-TIH GODINA Nakon Kubanske krize, 1963. godine je potpisan prvi sporazum o ograničenju naoružanja između SAD-a i SSSR-a. Potom je 1968. godine potpisan multilateralni "Ugovor o neširenju nuklearnog naoružanja". Ni jedan ni drugi sporazum nisu mogli opstati, jer se SSSR i dalje osećao inferiornim i imao je nekontrolisanu potrebu da se naoružava. SSSR je uspeo da sustigne SAD krajem 1960-ih, pre svega zato što su SAD imale ogromne troškove rata u Vijetnamu. To je značilo da novi pregovori mogu da počnu i oni su zaključeni potpisivanjem "SALT 1" na Moskovskom samitu 1972. godine. Tada je potpisano 10 ugovora, ali 2 su nosila ime "SALT 1". Odnosili su se na ograničenje antibalističkih i interkontinentalnih raketa. Detantu je, svakako, doprineo i Pekinški samit 1971. godine koji je označio početak novog doba u međunarodnim odnosima. - 27 -
Kontinuitet miroljubive politike nastavljen je i posle Niksonovog pada, pod predsednicima Džeraldom Fordom i Džimijem Karterom. Tako je 1979. godine potpisan "SALT 2" kojim su obuhvaćena ograničenja preskočena u prethodnom, ali zbog početka Novog Hladnog rata on nikada nije primenjen.
37. VELIKA BRITANIJA ZA VREME MARGARET TAČER Na izborima 1970. godine, Edvard Hit je doveo konzervativce do pobede. Uspeo je da postigne ono što su Britanci dugo priželjkivali, ali nisu mogli da dobiju zbog protivljenja Francuske i Šarl de Gola. Sad kada njega više nije bilo, Velika Britanija je konačno postala članica Evropske zajednice 1973. godine. Hit je ostao premijer sve do 1974. godine, i za to vreme je u ekonomskoj politici sproveo neke zanimljive i maštovite mere, ali je na kraju ipak izgubio bitku sa sindikatima, što je dovelo do raspisivanja izbora pod parolom "Ko vlada Britanijom?". Na vlast se 1974. godine vratio laburista Harold Vilson, da bi se povukao 1976. godine zbog neuspelog pokušaja da obuzda inflaciju i da se nosi sa sindikatima. Nasledio ga je partijski kolega, Džejms Kalahan. Britanija je idalje bila "talac" sindikata, tako da je nezadovoljstvo kulminiralo u zimu 1978. godine, a javnost se okrenula konzervativcima Margaret Tačer. Ona je bila tipičan konzervativac, zalagala se za individualnu slobodu i smatrala je da su poreklo i bogatstvo osnova zahteva za liderstvo. Međutim, aristokratsku klasu iz laburističkih vlada je krivila da je dozvolila sindikatima da ovoliko ojačaju. Krenula je sa kresanjem budžetskih troškova i privatizacijom, snizila je poreze i oslobodila privatna preduzeća obaveze da garantuju zarade, a pozvala je na zatvaranje neprofitabilnih preduzeća. Primenom ovih mera, britanska industrija je napredovala i postala konkurentna na međunarodnom tržištu, ali to je dovelo i do visoke nezaposlenosti i nezadovoljstva u Londonu 1981. godine. IRA je 1981. godine digla Severnu Irsku na noge. Za to vreme, Laburistička stranka se podelila. Ekstremno krilo čiji je lider bio Toni Ben preuzelo je partiju, pa je došlo do velike polarizacije u britanskom društvu. Umereni laburisti su napustili stranku i osnovali novu Socijaldemokratsku stranku oslanjajući se na nemački model, ali on je već bio u padu. Oni su kasnije formirali koaliciju sa starom Liberalnom strankom. Dejvid Oven i Dejvid Stil su napravili koaliciju "dvojice Dejvida", a u tom trenutku su imali 50% podrške. Situaciju je bitno promenio rat za Folklandska ostrva 1982. godine, kada ih je Argentina okupirala i ponudila pregovore, a Tačer odgovorila slanjem britanske mornarice i ponižavanjem Argentine. Njena popularnost je naglo skočila, tako da je na izborima 1983. godine ubedljivo porazila laburiste i socijaldemokratsko-liberalnu alijansu. Vremenom je na svoju stranu uspela da privuče i radnike, prodajom javnih stanova i podelom deonica privatizovanih preduzeća. Na izborima je 1987. godine opet pobedila, sa parolom "It’s great to be great again". Usledilo je dramatično povećanje javnog duga i povratak inflacije, a krivili su je i za propadanje sistema prevoza. Konzervativci su smatrali da treba da se povuče, ali ona je to odbijala. Konačno je popustila 1990. godine i svoje mesto je prepustila partijskom kolegi, Džonu Mejdžoru.
38. ISTOČNA POLITIKA VILIJA BRANTA Lider Socijaldemokratske partije Nemačke, Vili Brant, prvo je bio gradonačelnik Zapadnog Berlina od 1957. do 1966. godine kada je postao ministar spoljnih poslova u vladi Kurta Kisindžera. Kancelar je postao 1969. godine i od tada je sprovodio "Ostpolitik", novu nemačku istočnu politiku. On je smatrao da su svakodnevni interesi nemačkog naroda iznad apstraktne želje za ujedinjenjem. Njegov poziv nije našao odjeka u Istočnoj Nemačkoj, a Valter Ulbriht je čak zatražio i da Zapadna Nemačka plati reparaciju za gutitak radne - 28 -
snage. Stoga se Brant obratio SSSR-u, sa kojim je 1970. godine postignut "Moskovski sporazum" u kojem su se obe vlade odrekle upotrebe sile i priznale nepovredivost granica. Potom je iste 1970. godine usledio "Varšavski sporazum" sa Poljskom o istim pitanjima, zbog kog nije konačno morala biti napuštena zastarela "Halštajnova doktrina". Te 1970. godine došlo je i do susreta 2 kancelara, Vilija Branta i Vilija Štofa u Erfurtu. Kasnije, kada je Brant bio u poseti Poljskoj 1973. godine pao je na kolena u Varšavskom getu i položio venac na spomenik Neznanom junaku. Sledeći je bio Berlinski sporazum 4 sile 1971. godine gde je utvrđen konačni status Zapadnog Berlina. Dogovor sa Istočnom Nemačkom je mogao biti postignut tek posle smene Valtera Ulbrinta 1971. godine, tako da je prvo potpisan "Tranzitni sporazum o kretanju ljudi i vozila" između dve Nemačke. Usledio je čuveni "Bazični sporazum" potpisan 1972. godine, u kojem su se dve države međusobno priznale i poslale predstavnike u UN. Poslednji sporazum je bio onaj sa Čehoslovačkom. Praški sporazum iz 1973. godine se takođe bavio graničnim pitanjima. Ovo zbližavanje Zapadne Nemačke sa Istočnim blokom nimalo se nije svidelo zapadnim vladama. Američki državni sekretar Henri Kisindžer poslao je veliki broj memoranduma predsedniku Ričardu Niksonu o tome kako Zapadna Nemačka pokazuje zabrinjavajuće vidove spoljne politike, ali je podsećao da gaji sumnje u njihovu zapadnu orijentaciju. Vili Brant je podneo ostavku 1974. godine posle skandala u kome je otkriveno da je jedan od njegovih najbližih saradnika ujedno i špijun istočnonemačke državne bezbednosti "Štazi", a zamenio ga je njegov partijski kolega Helmut Šmit, koji je ostao kancelar sve do 1982. godine.
39. RAT U AVGANISTANU I IRAČKO-IRANSKI RAT Rat u Avganistanu je počeo sovjetskom invazijom 1979. godine, koju je Zapad osudio, bez obzira na to što su sovjetske trupe ušle u Avganistan na poziv vlade Avganistana. To je ujedno označilo i početak Novog Hladnog rata, pa su zapadne zemlje čak i bojkotovale Olimpijske igre u Moskvi 1980. godine. Protiv Sovjeta su se borile gerilske jedinice mudžahedina koji su imali podršku SAD, Saudijske Arabije, Kine, Pakistana i Egipta. Sovjetska armija je nizom velikih ofanziva 1984. i 1985. godine pokušala da ih uništi i pobedonosno završi rat. Tokom trajanja rata, Sovjetskom savezu su uvedene ekonomske sankcije, ali to njega nije teško pogodilo pošto je ionako već bio izdvojen sa svojim komunističkim blokom iz globalnog privrednog poretka. Po dolasku na vlast 1985. godine, Mihail Gorbačov je stavio do znanja američkom predsedniku Ronaldu Reganu da planira da se povuče iz Avganistana. Javno je saopštio 1988. godine da će se u roku od godinu dana povući što se 1989. godine i dogodilo. Na vlasti su ostavili svog saveznika Muhameda Nadžibulaha, koji je ostao na vlasti samo do 1992. godine. Odmah po povlačenju Sovjeta, počeo je etnički sukob manjinskih Uzbeka, Tadžika i Hazara sa većinskim Paštunima koji su zauzeli Kabul 1992. godine. Anarhija se i posle toga nastavila da bi priliku iskoristili paštunski sunitski studenti (talibani) i 1996. godine ušli u Kabul i uveli jedan od najrigidnijih islamističkih režima - Islamski emirat Avganistana - dok su jedinice manjina osnovale "Severnu alijansu" i nastavile da se bore uz podršku šiitskog Irana i SSSR. Odnosi talibana sa SAD-om su počeli da se kvare kada su pružili gostoprimstvo Osami bin Ladenu. On se borio u Avganistanu protiv Sovjeta do 1989. godine kada je osnovao "Al Kaidu", da bi se vratio u Avganistan 1996. godine i tamo podigao vojne kampove. 1998. godine je izvršio napade na američke ambasade u Keniji i Tanzaniji, da bi 11. septembra 2001. godine izvršio napade na Njujork i Vašington. Iračko-iranski rat je počeo iračkom invazijom 1980. godine kada je Sadam Husein hteo da iskoristi nestabilnost Irana izazvanu Iranskom revolucijom ajatolaha Homeinija 1979. godine i prisvoji za sebe sporne teritorije u dolini Šat el Araba. Takođe je hteo da spreči da se islamska revolucija prelije u Irak čije je stanovništvo većinski šiitsko, kao i u Iranu. Irak je bio u stanju da ovo izvede jer su mu se prihodi od nafte - 29 -
tokom 1970-ih godina višestruko uvećali i mahom su uloženi u naoružanje. Iračka ofanziva je zaustavljena 1982. godine, kada je pokrenuta iranska kontraofanziva. Iran je povratio izgubljene teritorije i od tada se vodio dug, krvav i iscrpljujuć rovovski rat uz najveću upotrebu bojnih otrova još od Prvog svetskog rata, koje je Husein koristio i protiv iračkih Kurda. Na strani Iraka su bili i SAD i SSSR, Francuska, Velika Britanija, Izrael, Saudijska Arabija i male zemlje Persijskog zaliva. Kasnije se ispostavilo da su i SAD i Izrael pomagali i Iran. Na strani Irana su bili Sirija, Alžir i Južni Jemen, nekadašnji britanski Aden. Kada se ispostavilo da ovakav rat ne vodi nikuda, 1985. godine počeo je rat gradova, kada je Irak na iransku ofanzivu odgovorio bombardovanjem Teherana, a Iran uzvratio bombardovanjem Bagdada. Rat je završen 1988. godine uz posredstvo UN. Pobednika nije bilo, obe strane su imale po oko milion žrtava, u Iraku su ojačali vojni krugovi, a u Iranu je islamska revolucija dobila na snazi. Ajatolah Homeini je preminuo 1989. godine, da bi ga nasledio dotadašnji predsednik Irana, Ali Hamnej koji je i dalje na toj funkciji.
40. SAD ZA VREME RONALDA REGANA Najveći zagornik Novog Hladnog rata, Ronald Regan, došao je na mesto predsednika SAD posle izbora 1980. godine na kojima je pobedio dotadašnjeg predsednika, Džimija Kartera. On je bio kandidat "Nove desnice", širokog konzervativnog pokreta koji je nastao kao reakcija na dešavanja 1960-ih godina, a zalagali su se za obnovu i zaštitu američkih tradicionalnih vrednosti. Zagovarali su i povratak religiji i tvrd stav prema komunističkoj opasnosti. Regan je oko sebe okupio neokonzervativne intelektualce, neoliberalne ekonomiste i tradicionaliste. Da bi ostvario ono što je zacrtao kao cilj spoljne politike, uništenje komunističkog bloka u Novom Hladnom ratu, morao je da pokrene veliki program naoružavanja američke vojske. Iako je ekonomska politika Miltona Fridmana, Fridriha fon Hajeka i čikaške škole Lea Štrausa kroz smanjenje budžetskih izdataka, poreza i deregulacije državnih institucija dala prividno dobre rezultate, uz velike troškove naoruzavanja došlo je do velikog deficita i dramatičnog povećanja javnog duga. Ekonomska politika novog predsednika, nazvana "reganomika", očigledno nije uspela, ali je usled pada Berlinskog zida i pobedničke euforije na Zapadu, zajedno sa ekonomskom politikom Margaret Tačer, "tačerizmom", nastavila da se primenjuje i dovela do Svetske ekonomske krize 2008. Pojavila se nova elita u kojoj su dominirali japijevci, mladi, obrazovani i bogati stručnjaci. U to vreme, SAD je izgubila tron najveće finansijske sile, a to mesto je preuzeo Japan. Novi finansijski centar sveta postao je Tokio. Regan je čak u jednom svom govoru SSSR nazvao "carstvom zla". U novoj u trci u naoružanju obe supersile su napravile oko 2000 novih bojevih glava. Regan je podržavao skoro sve antikomunističke borbe širom sveta. Kada je izgledalo da je Hladni rat na vrhuncu, on se ustvari već bližio svome kraju. SSSR je bio na ivici snaga usled velikih troškova nove trke u naružanju, a slom je bio pitanje trenutka. Regan je u drugi mandat ušao ubedljivo, uz parolu "America is back!", ali ugled mu je okrnjen spoljnopolitičkim aferama vezanim za Iran ("Irangejt") i Nikaragvu. Takođe je i bombardovao Libiju, tačnije Tripoli i Bengazi, 1986. godine. Na čelu Libije se od 1969. godine nalazio pukovnik Moamer el Gadafi. Povod je bio bombaški napad na zapadnoberlinski disko klub 1986. godine. Teroristički napadi su nastavljeni, pa su tako 1988. i 1989. godine oboreni američki i francuski avioni iznad Lokerbija i Nigera. Tek mnogo godina kasnije, uz posredstvo Nelsona Mendele, Gadafi je priznao umešanost.
- 30 -
41. SSSR ZA VREME MIHAILA GORBAČOVA I RASPAD DRŽAVE Mihail Gorbačov je došao na čelo SSSR-a 1985. godine, ali je stagnacija Sovjetskog saveza počela još za vreme vladavine Leonida Brežnjeva od 1964. do 1982. godine. Brežnjev je ojačao prethodno razjedinjeno rukovodstvo tako što je pod svoju kontrolu stavio partijsku birokratiju i tajnu policiju, KGB. Trka u naoružanju je iscrpljivala sovjetsku ekonomiju, jer je narod živeo u siromaštvu umesto da se novac troši na podizanje životnog standarda,. Brežnjev je nastavio staru staljinističku politiku kolektivizacije i centralnog planiranja, a SSSR je zbog toga patio od tehnološke zaostalosti. Kultura je bila dogmatski ograničena i bile su prisutne represije, ali bez masovnih likvidacija. Stradali su mnogi intelektualci, umetnici, književnici i naučnici, između ostalih Andrej Saharov i Aleksandar Soljženicin. Pokrenut je i kult ličnosti samog Brešnjeva. Kada je Brežnjev umro 1982. godine, prosečna starost u Politbirou bila je 70 godina - vladala je gerontokratija. Nasledio ga je Jurij Andropov, bivši KGB-ovac, koji je izjavljivao da su reforme neophodne. Veoma brzo je uspeo da sakupi svu vlast u svojim rukama, što nikome nije uspelo još od Staljinove smrti 1953. godine. Međutim, moguće reforme je prekinula njegova smrt 1984. godine, kada ga je nasledio Konstantin Černjenko, nekadašnji visoki funkcioner zadužen za agitaciju i propagandu. Svoju vladavinu do smrti 1985. godine proveo je po bolničkim posteljama. Onda je došao red na Mihaila Gorbačova, najmladjeg člana Politbiroa. Gorbačov je pokrenuo sveobuhvatne reforme. U ekonomskoj sferi, to je bio program "perestrojka" (prestrojavanje). Mnogi neuspešni programi pre ovog su nosili isto ime. U ovom slučaju, Gorbačov nije želeo da napusti komunizam, već da promeni proizvođačku osnovu sovjetske privrede i njen sistem funkcionisanja, nešto slično NEP-u. U sferi građanskih prava i sloboda, pozvao je na "glasnost" (otvorenost). Gorbačov je tražio više otvorenosti u javnim poslovima u svakoj životnoj sferi, ali od političkog monopola još nije bio spreman da odustane. Priliku da iskažu svoj stav iskoristile su neruske manjine i došlo je do etničkih sukoba. Pokrenuo je i alkoholnu reformu i zabranio javnu upotrebu votke, pa su mnogi Rusi zbog delimične prohibicije počeli da piju svašta drugo i bilo je mnogo slučajeva trovanja, pa se od ovoga odustalo. Slom komunističkih režima u Istočnoj Evropi 1989. godine bio je iznenađenje za političare na Zapadu, jer su oni očekivali da bi prvo moralo doći do sloma samog centra, SSSR-a, da bi se sovjetske trupe povukle i istočnoevropski narodi imali mogućnost da se oslobode. U periodu od 1990. do 1991. godine, Gorbačov se zalagao za demokratski socijalizam i građansko društvo na osnovi političkog pluralizma i razvoja pravne države, ali je već bilo kasno. Nakon višestranačkih izbora 1990. godine, republike u kojima su pobedile nacionalističke partije prestale su da budu sovjetske i socijalističke. Zatim je većina njih 1991. godine proglasila nezavisnost koja im je međunarodno priznata posle pokušaja vojnog udara 19. avgusta 1991. godine. KPSS je raspuštena i ukinuta na teritoriji Rusije posle izbora Borisa Jeljcina za predsednika Rusije u julu 1991. godine, a u celom SSSR-u je ukinuta u novembru 1991. godine, kada je raspušten i KGB. SSSR je prestao da postoji u decembru 1991. godine, kada je zamenjen Zajednicom nezavisnih država. U Rusiji je sovjetski sistem nastavio da funkcioniše do 1993. godine kada je posle ustavne krize konačno ukinut.
42. SLOM SOCIJALIZMA U EVROPI Slom socijalizma u Evropi je bio proces koji je svoju završnu fazu imao 1989. godine kada su u svim istočnoevropskim zemljama, osim Jugoslavije i SSSR, komunističke partije pale sa vlasti. Svaka zemlja je slučaj za sebe i zato je taj proces u svakoj zemlji vremenski trajao različito. Neki bi rekli da je simbol ovog proces bio broj 10, zato što je promena u Poljskoj trajala 10 godina, u Mađarskoj 10 meseci, u Istočnoj - 31 -
Nemačkoj 10 nedelja, u Čehoslovačkoj 10 dana, u Rumuniji 10 sati, dok je u Bugarskoj to urađeno na jednom partijskom sastanku u roku od 10 minuta, ali nije sve tako jednostavno. U Poljskoj je na vlasti bio general Vojček Jeruzelski, posle nemirne 1980. godine kada su počele radničke demonstracije nezavisnog sindikata "Solidarnost" u Gdanjsku čiji je vođa bio Leh Valensa. Po dogovoru komunističke vlasti sa Sindikatom, održani su izbori 1989. godine na kojima je opozicija odnela ubedljivu pobedu, ali po dogovoru trebalo je da vlast ostane u rukama komunista do 1993. godine. Rešenje je bilo formirati koalicionu vladu, čiji je predsednik postao Tadeuš Mazovjecki. Međutim, "Solidarnost" je podelom unutar sebe od 1990. godine protraćila svoj ugled, a komunistička partija se transformisala u socijalističku. U Mađarskoj je 1988. godine na čelo umesto Janoša Kadara došao Karolj Gros. On je pokrenuo reforme i zakazao izbore, ali mu to nije bilo dovoljno da ostane na vlasti. 1989. godine je transformisao komunističku partiju u socijalističku, a u međuvremenu su formirane i nekomunističke stranke, Demokratski forum i Savez slobodnih demokrata. Na izborima 1990. godine pobedio je Demokratski forum, koji je dao podršku Savezu slobodnih demokrata za predsednika parlamenta i vršioca dužnosti predsednika republike, u zamenu za podršku reformama zakona. U Istočnoj Nemačkoj su u proleće 1989. godine održani nedemokratski izbori što je samo još više podgrejalo nezadovoljstvo. Tokom leta 1989. godine, hiljade Istočnih Nemaca se okupilo oko zapadnonemačkih ambasada u Budimpešti, Pragu i Varšavi tražeći azil. Posle kratkog oklevanja, Mađari, Čehoslovaci i Poljaci su ih pustili da pređu na Zapad. Istočnonemačke vlasti su uzaludno protestovale, što je samo još više pogoršalo situaciju. Demostracije su počele u Lajpcigu, da bi se raširile posle obeležavanja 40. godišnjice osnivanja Istočne Nemačke 7. oktobra 1989. godine. Erih Honeker podnosi ostavku 18. oktobra 1989. godine i predaje dužnost Egonu Krencu. Međutim, i on podnosi ostavku 3. decembra 1989, da bi ga nasledio Hans Modrov koji je na tom mestu ostao do izbora 1990. godine. Granice su otvorene 9. novembra 1989. godine što je pokrenulo euforiju u kojoj je pao i Berlinski zid. Na izborima 1990. godine pobedio je CDU, Lotar de Mezijer je postao novi premijer, drugi je bio SPD, a na trećem mestu je bila reformisana Jedinstvena socijalistička partija Nemačke (SED), sada pod imenom Partija demokratskog socijalizma (PDS). Ujedinjenje je išlo postepeno. Tako je 1. jula 1990. godine stvorena monetarna i carinska unija, dok je ujedinjenje zvanično završeno 3. oktobra 1990. godine. U Čehoslovačkoj je "Plišana revolucija" počela demostracijama 17. novembra 1989. godine, na 50. godišnjicu jednog nemačkog zločina. Politbiro je podneo kolektivnu ostavku 24. novembra 1989. godine. Vaclav Havel je postao prvi demokratski izabran predsednik 29. novembra 1989. godine. U Rumuniji su demonstracije počele u Temišvaru 17. decembra 1989. godine. Proširile su se, da bi dočekale Nikolae Čaušeskua u Bukureštu 21. decembra 1989. godine, kada se vratio iz posete Teheranu. On je potom naredio da vojska interveniše, ali naredba nije sprovedena, pa su on i njegova žena uhvaćeni, osuđeni i streljani 25. decembra 1989. godine. Otpor je nastavila da pruža tajna policija, "Sekuritatea". Kao prelazna vlada bio je osnovan "Nacionalni front spasa". Tokom 1990. godine održani su izbori, ali izgledalo je da je Front prisvojio revoluciju. U Bugarskoj je 10. novembra 1989. godine na sednici Centralnog komiteta KPB smenjen Todor Živkov, a na njegovo mesto je došao Peter Mladenov. Na izborima 1990. godine, reformisana je komunistička, a sada socijalistička partija, koja je ubedljivo pobedila, a borba za demokratiju se nastavila.
- 32 -
43. KRAJ HLADNOG RATA Početak kraja Hladog rata bio je dolazak Mihaila Gorbačova na čelo SSSR-a 1985. godine. Rezultat izmenjenih okolnosti i prvi korak napred bio je susret Regana i Gorbačova na samitu u Ženevi 1985. godine. Sledeći susret je bio na samitu u Rejkjaviku 1986. godine koji je postao simbol novih odnosa dve supersile. Dogovoreno je da se i američke i sovjetske rakete srednjeg dometa uklone iz Evrope, kao i plan uklanjanja raketa dugog dometa. Međutim, ono što je Regan odbio bilo je da ukloni njegovo čedo, sistem "ratova zvezda" tj. laserski odbrambeni štit, stoga je Gorbačov viđen kao moralni i politički pobednik. Usledio je samit u Vašingtonu 1987. godine na kome su obnovljeni pregovori o smanjenju naoružanja, što je konačno dovelo do potpisivanja "START-a" 1991. godine u Moskvi. Tokom 1988. godine, Gorbačov je održao istorijski govor pred Generalnom skupštinom UN-a, što je bio prvi put da je neki sovjetski lider to uradio još od Hruščova 1960. godine, a održan je i samit u Moskvi gde su se Regan i Gorbačov kao predsednici poslednji put sreli. Gorbačov je nastojao i da obnovi odnose sa Kinom. U tom duhu, u govoru u Vladivostoku 1986. godine najavio je smanjenje sovjetskih trupa u Avganistanu i Mongoliji. To je bila osnova da dođe do susreta Gorbačova i Sjaopinga 1989. godine u Pekingu. Novi američki predsednik, Džordž H.V. Buš, nije bio previše vešt političar, tako da nije baš najbolje razumeo promene koje su se dešavale u svetu, pa je dugo trebalo da se postigne dogovor o novom susretu, što su napokon uspeli američki državni sekretar Džejms Bejker i sovjetski ministar spoljnih poslova Eduard Ševardnadze, pa je održan samit na Malti 1989. godine, što bio povod nekima da kažu da je Hladni rat trajao od Jate do Malte.
- 33 -
