Menadzment u sportu 1.pdf

MENADŽMENT I MENADŽMENT U SPORTU - POJAM, ZNAČAJ I FILOZOFIJA doi: 10.5550/9789993838340.003.0002

1 Pojam i suština menadžmenta Pojam menadžment menadžment potiče od engleske riječi „management“, čiji se korijen nalazi u latinskom izrazu „manum agere“ što znači rukom voditi. I pored toga, o menadžmentu se govori kao isključivo američkom izrazu, zato što je termin „management“ rezultat američke prakse i teorije organizacije i upravljanja (Ilić, 2005). U našem jeziku, „management“ se čita i izgovara na dva načina: prem premaa nekim auto autorima rima kao menadžment, menadžme nt, a prema drugim drug im kao k ao menidžment, s tim što je prvi izraz više u upotrebi, pa se kao takav koristi i u ovoj knjizi (Ibid). U našem, kao uostalom i u mnogim drugim jezicima, nema odgovarajuće riječi koja bi u potpunosti odgovarala značenju engleske riječi „manage“. Kada se ovaj pojam želi upotrijebiti u smislu u kojem on obuhvata značenje engleske riječi, jednostavno se pozajmlj pozajmljuje uje termin „management“ koji se, uz neznatne varijacije, koristi širom svijeta i uglavnom ug lavnom svugdje ima isto značenje. Engleska riječ „management“ kod nas se prevodi kao: upravljanje, vođenje poslova (a nerijetko i rukovođenje). S obzirom na činjenicu da se kroz ovu knjigu izlažu i osnove menadžmen menadžmenta, ta, to se izraz menadžment koristi potpuno i adek vatno u značenj značenjuu upra upravljanj vljanje, e, odnosno vođen vođenje je poslova (Ibid).

2

Poglavlje I 

CILJEVI UČENJA Kada završite sa proučavanjem ovog  poglavlja, trebalo bi da možete: možete: 1  Definisati menadžment 2  Objasniti značaj menadžmenta

Objasniti shvatanje mena3  džmenta kao nauke, kao vještine i kao profesije 4 

Diskutovati o univerzalnosti menadžmenta

Definisati pojam sporta, mena5  džmenta u sportu i industriju sporta 6 

Objasniti tri segmenta industrije sporta

7 

Diskutovati o karakjteristikama karakjteristikama savremenog sporta

U našoj literaturi, teoriji i praksi organizaci je, proj projektovanja ektovanja i upra upravljanj vljanjaa sve se više koristi strani izraz „managem „management“ ent“ kao potpuna zamjena za izraz izra z „upravljanje“ „upravljanje“. On u našem jeziku ima i ma više značenja, ali se u upravljanju koristi značenje koje potpuno obuhvata pojam upravljanja sistemima. Menadžment su uglavnom analizirali i definisali praktičari i teoretičari Zapada, tako da se u anglosaksonskoj terminologiji pod pojmom „management“ podrazumijeva upravljanje organizacionim sistemima u različitim oblastima društvene društ vene djelatnosti (Ibid).

Upravljanje se danas razvija u pravcu opšteg menadžmenta. o je dostignuti stadijum razvoja upravljanja. Menadžment je neophodan da bi se osigurala koordinacija radova pojedinaca prema izabranim ciljevima sa ograničenim ograničeni m resursima na na efikasan način. Dakle, menadžme menadžment nt se shvata kao upravljanje uprav ljanje poslovima poslovima s ciljem da se realizuju optimalni rezultati. o je savremeni koncept upravljanja i poslovanja (Ibid). Istorijski posmatrano, sam pojam menadžment nastao je u dalekoj prošlosti, ali početak njegove primjene u savremenom značenju ve-

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

3

U našoj literaturi, teoriji i praksi organizaci je, proj projektovanja ektovanja i upra upravljanj vljanjaa sve se više koristi strani izraz „managem „management“ ent“ kao potpuna zamjena za izraz izra z „upravljanje“ „upravljanje“. On u našem jeziku ima i ma više značenja, ali se u upravljanju koristi značenje koje potpuno obuhvata pojam upravljanja sistemima. Menadžment su uglavnom analizirali i definisali praktičari i teoretičari Zapada, tako da se u anglosaksonskoj terminologiji pod pojmom „management“ podrazumijeva upravljanje organizacionim sistemima u različitim oblastima društvene društ vene djelatnosti (Ibid).

Upravljanje se danas razvija u pravcu opšteg menadžmenta. o je dostignuti stadijum razvoja upravljanja. Menadžment je neophodan da bi se osigurala koordinacija radova pojedinaca prema izabranim ciljevima sa ograničenim ograničeni m resursima na na efikasan način. Dakle, menadžme menadžment nt se shvata kao upravljanje uprav ljanje poslovima poslovima s ciljem da se realizuju optimalni rezultati. o je savremeni koncept upravljanja i poslovanja (Ibid). Istorijski posmatrano, sam pojam menadžment nastao je u dalekoj prošlosti, ali početak njegove primjene u savremenom značenju ve-

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

3

Do industrijske revolucije menadžment je bio neophodan da bi se upravljalo najstarijim organizacionim oblicima, oblicima, a to su: država, vojska, crkva, crk va, domaćinstvo. Poslije Poslije industrijske revolucije došlo je do pojave velikih privrednih organizacija za čije upravljanje su bili potrebni posebno obučeni profesionalci - menadžeri, koji su u svom radu koristili menadžerske vještine.

zuje se za period industrijalizacije. Krajem XIX i početkom XX vijeka, u periodu intenzivnog privređivanja, dolazi do nagle primjene industrijskih metoda u procesu proizvodnje materi jalnih dobara. Usl Usljed jed toga, a i zbog ograničenih materijalnih i ljudskih resursa, bilo je potrebno racionalno ponašanje u procesu privređivanja, što je zahtijevalo primjenu odgovarajućih znanja i vještina da se sa što manje ulaganja inputa (sredstava) ostvare što veći autputa (rezultati). Prije su vlasnici kapitala uloženog u preduzeće bili ujedno i nosioci unkcije upravljanja, a nerijetko su učestvovali i u izvršnim poslovima. akvo poslovanje bilo je moguće samo u manjim preduzećima i u uslovima jednostavnijih djelatnosti. Međutim, razvojem privrede došlo je do prenošenja (delegiranja) upravljačke unkcije (nadležnosti i odgovornosti) na lica koja se proesionalno bave ovom djelatnosti, tj. na proesionalne menadžere (Ibid).

4

Poglavlje I 

Onog momenta kada je akumulacija sredsta va za proizvodnj proizvodnjuu omogućila njiho njihovim vim vlasnicima da prenesu neke svoje unkcije na druge iz vršioce, oni su se postepen postepenoo oslobađali izvršne, a zatim i unkcije upravljanja. o znači da se korijeni menadžmenta menadžmenta nalaze tamo gdje su vlasnici preduzeća delegirali svoje poslove na saradnike,  jer ih sami nisu mogli obaviti (Ibid) (Ibid).. Iako menadžment kao disciplina egzistira skoro stotinu godina, pristupi i tumačenja menadžmenta su različiti. Prema Druckeru Dr uckeru (197 1974) 4) menadžment je „po„po seban“ i kao takav se teško može da prevede na bilo koji drugi jezik, pa čak i na britansku vari jantu engleskog engleskog jezika. On označava unkciju, ali i ljude koji je vrše. On označava društveni društ veni položaj i rang, ali a li i disciplinu d isciplinu i oblast proučavanj proučavanja. a. I pored toga što pojmovno nije precizno i  jednoznačno određen, jer se radi o vrlo komplekompleksnom pojmu, menadžmentu se daje višestruko

značenje: izjednačava se sa poslom koji menadžer obavlja u preduzeću ili drugom organizacionom obliku; poistovjećuje se sa upravom preduzeća, odnosno sa onima koji vode preduzeće i koji se nalaze na vrhu njegove hijerarhijske piramide, a tretira se i kao određeni nivo znanja o upravljanju. Stoga se čini uputnim objasniti pojmove: upravljanja (management), rukovođenja (leadership), usmjeravanja (directing) i organizacije kao okvira za provođenje menadžerske aktivnosti. Upravljanje je proces planiranja, organizo vanja, vođenja i kontrole u pravcu postizanja određenih ciljeva organizacije. Rukovođenje je alokacija ponašanja pojedinaca i grupa usmjerena ka definisanim organizacionim ciljevima. Dakle, rukovođenje je proces koji je uži od upravljanja i može biti dio procesa upravljanja, odnosno njegove treće aze - vođenja. Usmjeravanje je još uža aktivnost, koje predstavlja dio rukovođenja, a označava upućivanje radnika na konkretan zadatak, koji ne mora da bude u sastavu definisane aktivnosti (Ilić, 2005). Organizacija je sistem čiji ciljevi i konstitucija određuju okvire i metode sprovođenja mjera menadžmenta. U prošlom periodu menadžmentu se kod nas nije poklanjala dovoljna pažnja i tek se u no vije vrijeme govori o značaju kvalitetnog menadžmenta. Zahvaljujući promjenama u privrednom sistemu, menadžment se počinje više javljati i postaje popularan i atraktivan. Sam termin menadžment se obilato i široko koristi, ali često bez pravog razumijevanja njegove suštine. Posljedica je to i rezultat propusta iz prethodnog perioda, kada je vrlo malo, a najčešće nikako, izučavan enomen i filozofija menadžmenta i preduzetničkog ponašanja (Ibid). Pojam menadžmenta može se vezivati za različite djelatnosti, pa tako imamo: menadžment u bankarstvu, menadžment u turizmu, menadžment u saobraćaju, menadžment u poljoprivredi, menadžment u sportu itd. ermin menadžment može se vezivati i za pojedine poslovne unkcije,

kao npr: marketing, finansije, kadar, proizvodnju, pa otuda imamo i menadžment marketinga, finansijski menadžment, menadžment ljudskih resursa, proizvodni menadžment i sl. Mogući su i noviji koncepti kao: menadžment totalnog kvaliteta, menadžment očuvanja čovjekove okoline, logistički menadžment, menadžment inormacioni sistem itd. Znači, kao pojam menadžment je kompleksan i višeznačan. Odnosi se na proces i na djelatnost, na sve tipove organizacije u svim društvenim sistemima i vezan je skoro za sve poslovne unkcije u okviru organizacije. Suština menadžmenta je u efikasnoj koordinaciji poslova pojedinaca prema odabranim ciljevima uz, ograničene resurse (Ibid).

2 Definisanje menadžmenta Iako u literaturi iz oblasti menadžmenta postoji veliki broj različitih definicija, još uvijek ne postoji jedinstvena, univerzalna i opšteprihvaćena definicija ovog pojma. Koncept menadžmenta  je vrlo kompleksan i multidsciplinaran i može se analizirati s različitih aspekata. Kao složen po jam, on može imati različita značenja, tako da prilikom definisanja uvijek postoji neka manjka vost, koja nastaje uglavnom zbog nekompletnosti i parcijalnog pristupa ovoj problematici (Ibid). Postoje brojne definicije menadžmenta, od kojih ćemo navesti samo neke: • Predviđati, planirati, komandovati, koordinirati i kontrolisati poslove (Fayol, 1949). • Sposobnost da se stvari obave preko ljudi (Parker Follett, 1984). • Proces kroz koji odabrana grupa ljudi usmjerava sve zaposlene u kompaniji – prema za jedničkom zadatom cilju (Massie i Douglas, 1973). • Koordiniranje različitih resursa u procesu planiranja, organizovanja, usmeravanja

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

5

i kontrole - usmjereno prema utvrđenim zajedničkim ciljevima (Koontz i O’Donel, 1972). • Proces planiranja, organizovanja, vođenja i kontrole napora svih članova organizacije i korišćenje svih organizacionih resursa kako bi se ostvarili postavljeni organizacioni cilje vi (Stoner, Freeman i Gilbert, 1995). • Postizanje organizacionih ciljeva na eekti van i efikasan način kroz planiranje, organizovanje, vođenje i kontrolu organizacionih resursa (Daf, 1994). • Proces usmjeravanja ponašanja drugih prema izvršenju određenog zadatka (Certo, 1989). • Proces ostvarivanja organizacionih cilje va kroz obavljanje četiri osnovne unkcije Mary Parker - planiranje, organizoFollett   vanje, vođenje i konMenadžeri ostvarutrolu (Bartol i Martin,  ju planirane ciljeve i 1996).  zadatke angažovanjem • Menadžment je prodrugih ljudi. ces planiranja, orga-

Slika 1.1

nizovanja, vođenja i kontrole aktivnosti svih zaposlenih, koji uz kombinovanje sa dru-gim resursima omogućavaju ostvarivanje organizacionih ciljeva (Mosley, Pietri i Megginson, 1996), • Mehanizam preko koga se povezuju svi dijelovi organizacije i usmjeravaju ka ostvarivanju jedinstvenog cilja (Silver, 1981), • Menadžment nije ništa drugo nego dio stare priče o ljudskoj organizaciji (orrington i Johns, 1989), • Kontinuelni proces kojim se pokreće i usmjerava poslovna aktivnost radi ostvarivanja svrhe poslovanja (Milisavljević i odoro vić, 1995). Prema često citiranoj definiciji menadžmenta, koju je početkom XX vijeka dala  Mary Parker Follett , menadžeri ostvaruju planirane ciljeve i zadatke angažovanjem drugih ljudi. Upravo je u tome i suština menadžerskog posla: da rade sa ljudima i pomoću njih obavljaju poslove. Ova definicija nam koristi kao osnova za identifikovanje  glavnih karakteristika upravljačkog rada, a to su da:

Proces menadžmenta (Izvor: Daft i Marcic, 2012, str. 9; Schermerhon, 2012, str. 11)

Planiranje Postavljanje ciljeva i odlučivanje kako do njih doći Učinak 

Resursi

- Ljudski - Finansiski - Sirovine - Tehnologija - Informacije

Kontrola Mjerenje učinka i preduzimanje akcija da bi se postigli željeni rezultati

Organizovanje Proces menadžmenta

Vođenje Motivisanje ljudi da naporno rade de bi se postigli ciljevi

6

Poglavlje I 

Organizovanje poslova, ljudi i drugih resursa da se postignu ciljevi

- Postizanje   ciljeva - Proizvodi - Usluge - Efektivnost

Tabela 1.1

 Zahtjevi savremnih radnih mjesta (Izvor: Daft i Marcic, 2009, str. 19) Zahtjevi Nova radna mjesta

Stara radna mjesta

Karakteristike

Resursi Posao Radnici

Bitovi - inormacije Fleksibilan, virtuelni Zaposleni osposobljeni, slobodni agenti

Atomi - materijalna imovina Strukturan, lokalizovan Pouzdani zaposleni

Sile koje utiču na organizaciju

ehnologija ržište Radna snaga Vrijednosti Događanja

Digitalna, e-poslovanje Globalno, uključujući internet Raznovrsna Promjena, brzina urbulentna, češće krize

Mehanička Lokalno, domaće Homogena Stabilnost, efikasnost Mirna, predvidiva

Kompetencije menadžmenta

Liderstvo Usredsređenost Obavljanje posla Međusobni odnosi Dizajn

Raspršeno, osposobljavajuće Veza sa kupcima, zaposlenima imsko Saradnja Eksperimentisanje, organizacija koja uči

• menadžer svoj rad obavlja preko drugih ljudi, a nikako neposredno; • inormacije predstavljaju neposredni predmet menadžerskog rada; • osnovnu pokretačku komponentu svake organizacije predstavljaju menadžeri raznih nivoa znanja koji podstiču i usmjeravaju rad zaposlenih radnika u željenom pravcu. Oni se brinu o tome da zaposleni u preduzeću svoj posao obave kvalitetno, blagovremeno i racionalno, a sve u skladu sa postavljenim ciljevima preduzeća; • menadžerski rad je po svojoj prirodi pretežno intelektualnog karaktera (Ilić, 2005). Manjkavost ovog definisanja je u tome što se nigdje ne govori o tome da je donošenje odluka o poslu koji treba obaviti, takođe jedna od unkcija menadžmenta. Velikan iz oblasti menadžmenta Peter Dru-

Autokratsko Profit Individualno Konflikt, konkurencija Efikasno obavljanje posla

cker ima nešto drugačije viđenje ove problematike. On menadžment vidi kao posebnu društvenu tehnologiju. Po ovom autoru, menadžment je ono što on čini. Menadžment može da se Glavne opiše i definiše samo karakteristike upravljačkog rada preko unkcija koje obavlja. • Menadžer obavlja Stoner, Freeman svoj rad preko drugih ljudi  i Gilbert u jednom • Informacije predod svojih vrlo cijestavljaju neposredni njenih udžbenika na predmet menadžer vode da menadžeri skog rada planirju, organizuju, • Pokretačku komponentu svake organi vode i kontrolišu rad  zacije čine menadžeri  članova organizacije i • Menadžerski rad je time usmjeravaju svo pretežno intelektual ju organizaciju ka posnog karaktera tavljenom cilju.

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

7 

Richard Daf definišući menadžment, ističe njegove četiri osnovne unkcije - planiranje, organizovanje, vođenje i kontrolu. Osim toga, govori o postizanju ciljeva organizacije, obavljajući organizovanje proizvodnje i pružanje usluga na eektivan i efikasan način. Zatim, govori o resursima pod kojima podrazumijeva ljudske, materijalne, finansijske, inormacione, tehničke i druge. Milisavljević i odorović (1995) dali su definiciju koja se već udomaćila u našoj menadžerskoj javnosti, po kojoj je za određivanje menadžmenta bitno uzeti u obzir i razumjeti ljude, organizaciju njihovog zajedničkog rada, poslovne procese i njihove nosioce, te poslovnu sredinu i uslove eektivne interakcije preduzeća i njegovog okruženja. Kroz preduzimanje akcije realizuju se upravljačke odluke kao rezultat procesa upravljanja. Cilj svake profitne organizacije je zadovoljenje potreba i ostvarenje profita (dobiti). Iz selekcije prikazanih definicija, vodećih svjetskih i domaćih teoretičara u oblasti menadžmenta, možemo konstatovati da menadžment predstavlja stalan proces neophodan za opstanak, rast i razvoj organizacije. Menadžment angažuje sve proizvodne aktore radi ostvarivanja poslovnih ciljeva; osigurava realizaciju organizacionih ciljeva pomoću drugih ljudi; usmjerava i koordinira aktivnosti svih organizacionih dijelova ka maksimiziranju pozitivnih i minimiziranju negativnih aktora iz okruženja. o je proces koji je usmjeren na određivanje i realizaciMenadžment   ju svih ciljeva organiProces planiranja, zacije. Javlja se u svim organizovanja, vođenja  vrstama organizacija i i kontrole aktivnosti zana svim organizacio poslenih, radi postizanja organizacionih ciljeva. nim nivoima. Cilj menadžerskog procesa je  Značaj postizanje efikasnosti i menadžmenta eektivnosti organizaUspješno je revolucionicije (Ilić, 2005). sao prirodu poslovanja u Zajedniki ime poslednjih sto godina. nitelj svih definici-

8

Poglavlje I 

 ja menadžmenta sadržan je u pojmovima: planiranje, organizovanje, vođenje (usmjeravanje, motivisanje) i kontrola. ako bi pojednostavljena, ali jasna definicija upravljanja bila omeđena unkcijama, odnosno azama menadžmenta. Menadžment je skup aktivnosti (poslova) kojim se upravlja preduzećem korišćenjem osnovnih upravljačkih unkcija: planiranje, organizovanje, vođenje i kontrola (Ibid). Kako nema jedinstvene definicije menadžmenta, tako nema ni velikih i suštinskih razlika među njima. Najjednostavnija definicija menadžmenta jeste da je to proces koordinacije aktora proizvodnje, odnosno poslovanja. Po našem mišljenju, menadžment   je proces planiranja, organizovanja, vođenja i kontrole aktivnosti zaposlenih radi postizanja organizacionih ciljeva. Savremeno preduzeće teško da bi moglo egzistirati bez menadžmenta, jer menadžment se bavi ljudima i njihovim odnosima u organizaciji, a danas je isuviše mnogo izazova kojima je društvo izloženo i koji upravo trebaju menadžment za njihovo savladavanje (Ibid).

3 Značaj menadžmenta Nesumnjiva vrijednost i najveći značaj menadžmenta   jeste u tome što je on uspješno re volucionisao prirodu poslovanja u poslednjih stotinu godina. U vrlo oštroj i bespoštednoj konkurentskoj borbi samo menadžeri, kao proesionalni stručnjaci, mogu uspješno da vode organizaciju ka zadovoljenju potreba i ostvarenju postavljenih ciljeva. U savremenim uslovima poslovanja sa  vrlo izraženom promjenljivom ili čak turbulentnom okolinom, menadžment treba da zna kako najbolje upotrijebiti raspoložive resurse. Pomoću menadžmenta mogu se definisati i ostvariti postavljeni ciljevi organizacije, uz pravilno organizovanje i usmjeravanje aktivnosti svih članova. Značaj menadžmenta maniestuje se u pot-

rebi obezbjeđenja nesmetanog unkcionisanja organizacije i sprečavanja rasipanja energije i materijala. U uslovima tehničko-tehnoloških promjena kada je potrebno realizovati velike i značajne projekte, bez adekvatno vođene organizaci je taj posao se ne bi mogao ni zamisliti. A značaj menadžmenta je upravo u potrebi obezbjeđivanja efikasnog unkcionisanja organizacije. Organizacije na jednom mjestu sakupljaju neophodna znanja i resurse, a menadžment ih racionalno

Slika 1.2

upotrebljava i nadzire. Zato je moguće realizo vati vrlo složena i skupa istraživanja u različitim oblastima kao npr: u oblasti medicinskih nauka, u oblasti vojnih istraživanja, bioloških istraživanja, kosmičkih istraživanja itd (Ibid). Kako se vremenom sve više povećava broj organizacija u svim serama čovjekovog života i rada, analogno tome raste i potreba za menadžmentom. Koliki je značaj menadžmenta govori i činjenica da u SAD godišnje prestane sa radom

Ključni aspekti procesa menadžmenta (Izvor: Kreitner, 2009, str. 5)

PROMJENE U OKRUŽENJU

Dobijanje najviše iz ograničenih resursa

Rad sa drugima i kroz druge

Postizanje organizacionih Ravnoteža ciljeva

preko stotinu hiljada firmi, a kao razlog njiho vog neuspjeha najčešće se spominje loše vođenje firme, odnosno neadekvatan i slab menadžment. Problem upravljanja radom više ljudi doprinio je pojavi i afirmaciji menadžmenta kao kritičnog aktora u ostvarivanju vitalnosti organizacije. Stoga se početak menadžmenta može vezivati za nastanak potrebe za organizacijom rada više ljudi. o znači da je upravljanje kao aktivnost, vrlo staro i datira još od nastanka ljudske civilizacije. Sve velike građevine i spomenici kulture koji su nastajali širom svijeta ne bi se mogli ni zamisliti bez adekvatnog upravljanja pomoću kojeg je jedino bilo moguće izvesti tako impozantne radove

između efektivnosti

kakvi su, recimo, gradnja egipatskih piramida. Međutim, kao poslovno upravljanje, menadžment se javlja i afirmiše na prelasku iz XVIII u XIX vijek i to sa pojavom industrijske revolucije, koja je inicirala nastanak prvih industrijskih preduzeća. Karakteristike toga perioda maniestuju se kroz prerastanje agrarnog u industrijsko društvo, potrebom za usklađivanjem rada velikog broja radnika, koncentrisanjem resursa, maksimiziranjem rezultata rada i sl. ada dolazi do koncentracije i centralizacije kapitala kojim je bilo potrebno upravljati i, shodno tome, povećati potrebe za menadžmentom. Budući da  je menadžment u tijesnoj vezi sa organizacijom

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

9

i ljudima koji u njoj obavljaju djelatnost, značaj menadžmenta je u njihovoj snažnoj povezanosti. Nova aza u razvoju menadžmenta pratila je i razvoj preduzeća koje je trebalo sve više sistema i struktura, zbog čega se mijenjala i sama organizacija preduzeća. Veza između organizacije i menadžmenta možda se najbolje vidi u biblijskom primjeru egzodusa Izraelaca iz Egipta oko 1200 godine prije nove ere, kada je Mojsije, vjero vatno prvi u istoriji, zaposlio prvog konsultanta

Slika 1.3

menadžmenta (svoga tasta), da bi mu pomogao u kreiranju organizacije izlaska svog naroda iz Egipta (Gordon, Mondy i Sharplin, 1990). Jer, kako ističe Kotter (1990), menadžment se bavi savladavanjem složenosti. Ljudske potrebe su velike, a prirodni resursi za njihovo zadovoljenje su ograničeni. Potrebe za hranom, vodom, stanovanjem, druženjem, porodicom, kulturnim maniestacijama, politikom itd., jesu nužda koja je natjerala ljude da se

Povezanost ljudi, organizacija i menadžmenta

Stanje u prirodi priro i - oskudnost os u nost resursa - neprijateljstvo prirode

DOVODI

Ekonomskih, konomskih, socijalnih i političkih po iti i potreba potre a LJUDI

UPRAVLJANJE OMOGUĆAVA ZADOVOLJENJE POTREBA LJUDI

DA BI SE ZADOVOLJILE POTREBE LJUDI FORMIRAJU SE

MENADŽMENT (UPRAVLJANJE) UPRAVLJANJE

međusobno udružuju u grupe i ormiraju organizacije. Znači, organizacije (ekonomske, soci jalne, političke i dr.) nastale su radi zadovoljenja određenih potreba i ostvarivanja postavljenih ciljeva. Da bi organizacije mogle da daju zadovoljavajuće rezultate, neophodno je tim organizaci jama upravljati. Zbog toga je menadžment u uskoj vezi sa organizacijom i ljudima u njoj, te se oni uvijek posmatraju u međusobnoj interakciji

10

Poglavlje I 

Ekonomske, konomske, socijalne i po političke iti e ORGANIZACIJE

ORGANIZACIONI NAPORI ZAHTIJEVAJU

i povezanosti. U okviru organizacije kao dinamičkog sistema, menadžment je komponenta koja omogućava skladno ponašanje organizacije kao cjeline. Dakle, menadžment nije kategorija za sebe već organski, sastavni, čak neodvojivi dio organizacije (Ilić, 2005). Organizacija i menadžment su posmatrano istorijski i aktuelno, dva međusobno povezana koncepta koja se često upotrebljavaju naiz-

mjenično da označe iste procese. Skoro je nemoguće razdvojiti teoriju organizacije od teorije menadžmenta, odnosno nemoguće je razdvojiti ljude, organizacije i menadžment, čije veze možemo vidjeti na sljedećoj Slici 1.4. Modeli organizacionih struktura najčešće predstavljaju modele menadžerskih struktura. Menadžment je ključni organizacioni proces i aktivnost usmjerena ka realizaciji organizacionih ciljeva i zadataka. Velikim dijelom kvalitet organizacije određuje kvalitet njenog menadžmenta. S druge pak strane, organizacija je osnovni milje realizacije, ali i razlog nastanka i razvoja menadžmenta. U kontekstu organizacije menadžment se javlja kao jedna unkcija, odnosno specifična djelatnost usmjerena ostvarivanju njenih ciljeva. Znači, dilema organizacija – menadžment asocira na onu „da li je starije kokoš ili jaje“? Početak XX vijeka uzima se kao period upravljanja preduzećima koja doživljavaju snažan razvoj i zato ga neki autori karakterišu kao doba menadžmenta. Sve veći i složeniji zahtjevi koji se postavljaju pred nosioce upravljačke unkcije određuju potrebu njene proesionalizacije, odnosno da se menadžerske aktivnosti ormiraju kao skup znanja,  vještina i djelovanja koja se koriste u regulisanju ponašanja organizacije. Menadžment predstavlja okosnicu organizacione strukture preduzeća. S obzirom na značaj i ulogu menadžmentskih aktivnosti za efikasnost organizacije, razvilo se i učenje o menadžmentu koje s jedne strane posmatra menadžment kao vještinu upravljanja i rukovođenja organizacijom, a s druge kao teoriju koja izučava enomen menadžmenta i doprinosi njegovom usavršavanju (Ibid). Suština menadžmenta je u preduzimanju aktivnosti da se pomoću drugih (ljudi) ostvare ciljevi organizacije. Rezultat rada menadžera su razne upravljačke odluke koje, u suštini, predstavljaju – planove, programe, pravila, postupke,

budžete itd. Sama po sebi odluka ne mijenja situaciju, tek kada se na osnovu donesene odluke preduzmu koraci i akcije da se sistem usmjeri ka željenom stanju, odnosno cilju, onda odluka ima pravi smisao (Ibid).

4 Shvatanje menadžmenta U literaturi iz oblasti menadžmenta postoje različita shvatanja i tretman menadžmenta. Ako upravljanje povežemo sa prirodom menadžerskog posla, onda o njemu govorimo kao vještini, nauci i proesiji, jer u njemu postoje dijelovi i  vještine i nauke i proesije. On sadrži sve tri ove osobine, jer je istovremeno i jedno i drugo i treće.

4.1 Menadžment kao nauka Iako je menadžment kao ljudska aktivnost poznat još iz perioda prvih civilizacija, zainteresovanost za njegovim proučavanjem kroz mnogobrojna istraživanja i studije, pojavila se relativno kasno. Razvoj menadžmenta kao nauke  novijeg je datuma i ima tradiciju staru oko stotinu godina. Nauka o menadžmentu nastaje kada su ormulisani prvi zaokruženi principi menadžmenta (koji su u početku nastali na bazi uobličavanja iskustva iz prakse), metodologija menadžmenta (koja se vremenom mijenjala) i analitički aparat menadžmenta (Ibid). Kao nauka menaMenadžment džment se javlja pokao nauka četkom XX vijeka sa Mandžment je naučna radovima „naučne ordisciplina koja je struktuganizacije rada“ amerisana od brojnih škola, ričkog inžinjera Freteorija i koncepata koji, dericka aylora (1903; ukupno posmatrano, 1911), koji je proučavao  predstavljaju skup (sistem) naučno utvrženih znanja rad svakog pojedinač(teorija, zakona i principa) nog radnika. Za razo efektivnom i efikasnom liku od praktičarskih upravljanju organizacipristupa organizovanju  jama. preduzeća i njegovom

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

11

upravljanju, sistematsko proučavanje ove problematike počinje sa teorijskim postavkama, metodološki urađenom pristupu i stvaranju naučno undiranih osnova upravljanja. eylor je prvi sistematski prouča vao ovu problematiku i dao značajan doprinos razvoju menadžmenta kao nau Joe Torre ke. U svojim New York Yankees menadžer Joe Torre zna istraživanjikako da koristi menadžerske vještine za ma koristio stvaranje visokokvalitetnih timova, sposobnih da osvoje prva mjesta u američkoj ligi i  je naučne Svjetskoj seriji. Nejgov stil menadžemnta zametode, gdje snovan je na paradoksu. Postizanje onog što  je u proizvo je najbolje za njegov tim je uvije na prvom mjestu. Pri tome vodi računa o ličnosti i dnim pogosposobnostima svakog pojedinca svakonima vršio dnevno planirajući vrijeme za razgovore jekonkretne dan na jedan kako bi mogao da motiviše, ispravi i ohrabri. Uspješan je i zbog toga što eksperimenodansot igrača stiče kroz toleranciju njihovih te u upravljaneuspjeha i kriza. “Za mene menadžment su nju. Ovakav ljudi”, kaže Torre. “Igrači od vas očekuju, prije način rada svega, savjet i smirenost” (Daft, 2008, str. 27). mu je omogućio da dođe do određenih undamentalnih principa u ovoj oblasti na osnovu kojih je postavio svoju teoriju naučnog upravljanja. Naučni dio menadžmenta predstavlja znanje i osnovna načela menadžmenta koji su proistekli iz iskustva i koji su eksperimentom dokazani (Ibid). Osim eylora, poseban doprinos razvoju menadžmenta kao nauke dao je i Francuz Henry Fayol (1949). Njegov veliki doprinos razvoju ove naučne discipline je u tome što je on proučavao problematiku upravljanja preduzećem kao cjelinom i što je istovremeno ormulisao 14 univerzalnih principa upravljanja na kojima se preduzeće, da bi bilo efikasno, treba bazirati. Osim ovih, i mnogi drugi autori su u

12

Poglavlje I 

posljednjih nekoliko dekada, vršili istraživanja i došli do novih saznanja iz oblasti menadžmenta. Posebno su se istakli oni autori čijom zaslugom su razvijeni matematički modeli donošenja poslovnih odluka. Zahvaljujući tvorcima naučne organizaci je rada i mnogim drugim zaslužnim autorima koji su radili poslije njih, menadžment je postao nauka, odnosno posebna disciplina u oblasti društvenih nauka. Kao i druge društvene nauke, on predstavlja sistematizovan skup znanja koja mogu da se istražuju, provjeravaju, uče i prenose. Pored navedenog, menadžment je nauka i zato što: [...] koristi naučne metode promatranja, eksperimentisanja i istaživanja. Principi menadžmenta su čvrsto bazirani na proučenim enomenima i sistematskoj klasifikaciji i analizi podataka. Ove analize i proučavanja promatranih enomena su upotrijebljeni za utvrđivanje uzročno-posljedičnih veza između dvije i više varijabli. Uopštavanje ovih odnosa rezultiralo je hipotezama. Hipoteze, pošto su testirane i dokazane kao tačne, nazvane su principima. Ovi principi, kad se primijene u praksi, pomažu praktičaru u opisivanju i analiziranju problema, njihovog rješavanja i predviđanju rezultata (Agardwall, 1990, str. 11). Budući da se menadžment odnosi na ponašanje ljudi u organizaciji, njegovi principi, koncepti i zakoni nemaju univerzalnost i visok stepen egzaktnosti kao što imaju principi prirodnih nauka. Principi menadžmenta su slični principima nekih društvenih nauka kao što su psihologija ili sociologija i imaju tendenciju tačnosti, ali ne uvijek. Ponašanje ljudi je mnogo kompleksni je i promjenljivije nego ponašanje mrtvih stvari, kao što su svjetlo i toplota, što čini kontrolisanje eksperimenata vrlo otežanim. Kao rezultat, principi menadžmenta

nemaju strogost i tačnost kakve imaju oni utvrđeni u fizici i hemiji. U stvari, ni mnoge prirodne nauke koje se temelje na živim enomenima, kao što su botanika i medicina, nisu, takođe, egzaktne. Menadžment je društvena nauka, kao što je ekonomija ili psihologija i ima ista ograničenja koja ima ju ove i druge društvene nauke. Međutim, to ni na koji način ne umanjuje vrijednost menadžmenta kao skupine znanja i naučne discipline. Menadžment obezbjeđuje moćna sredstva analize, predviđanja i kontrole menadžerima praktičarima i pomaže im u izvršavanju njihovog menadžerskog zadatka mnogo efikasnije i eektnije” (Ibid). Menadžment je nauka jer ima svoju koncepciju, principe (koji nastaju uobičavanjem praktičnih iskustava), metode i tehnike, pristupe i cjelokupan analitički aparat. Svakako da se u teoriji ne mogu naći rješenja za sve praktične probleme, ali primjena znanja i upravljačka metodologija mogu značajno olakšati i pomoći u rješavanju složenih situacija u praksi. Baš kao što ne postoji recept ili neka opšta strategija kojom bi se garantovao uspjeh preduzeća, isto tako ne postoji ni recept za uspješan menadžment (Ilić, 2005).

4.2 Menadžment kao vještina U literaturi se menadžment tretira kao sa vremena nauka, ali postoje i oni autori koji ga  više tretiraju kao vještinu , odnosno iskustvo i praksu. Ovo zavisi od toga da li ga posmatraju samo u užem smislu kao rukovođenje ili u širem kao kompleksan upravljački proces. Postoji shvatanje da se uspješni menadžeri rađaju. Oni pos jeduju vještinu obavljanja menadžerskih poslo va, odnosno kako kažu Weihrich i Koontz (1993) “zanti-kako (know-how) činiti stvari u datoj situaciji” (str. 34). o praktično znači: u datoj situaciji činiti prave stvari, a istovremeno biti suočen sa realnostima koje postoje. Menadžeri moraju imati predodređenu inteligenciju i intuiciju koju

tokom vremena razvi jaju. Ali, ipak oni mogu raditi bolje kad se koriste organizovanim znanjem o menadžmenDon and tu, tako da se Donnie Nelson sposobnost Otac-sin tim, Don (lijevo) i Donnie (desmenadžmeta no) Nelson su obojica obavljala funkstiče učenjem i ciju generalnog menadžera NBA ekipe Mavericks. Kada je Don Nelson preuzeo praktičnim raekipu kao generalni menadžer i glavni dom. trener 1997. godine, tim je ima tenNaravno, denciju pada. Donnie se pridružio ocu naredne godine na mjestu pomoćnog kako se razvija trenera kako bi pomogao u formiranauka, tako se nju tima. Nagrađeni su za svoje natreba razvijati i  pore 2003. godine kada je tim postao  vještina mena-  prepoznatljiv po dinamičnoj odbrani. Donnie je zauzeo poziciju genedžmenta. Znaralnog menadžera 2005. godine pošto nje o mena-  je njegov ostac odstupio sa te funkcije i moga je da uživa gldajući dva Madžmentu svaverics NBA finala 2007. i 2008. godine kako utiče (Daft, 2010, str. 13). na poboljšanje i unapređenje procesa upravljanja. ako npr. kada ljekari ne bi koristili naučna dostignuća, ostali bi na nivou običnih vračeva. Ili, pak, rukovodioci koji upravljaju bez korišćenja naučnih dostignuća u menadžmentu, moraju se pouzdati u vlastitu inMenadžment tuiciju, sreću ili iskukao vještina stvo iz prošlosti, što Mandžment je vještina baš uvijek nije pouzkoja predstavlja konkretan dano. Mora se priznati rad - aktivnost vršenja menadžerskih funkcija da je u posljednje vri(planiranja, organizova jeme, vrlo malo uspjenja, vođenja i kontrole). šnih menadžera koji  Zbog toga je on kao nikad nisu učili menai svaka druga praksa, umjeće, odnosno vještina džment, jer se nauka obavljanja menadžerskih o menadžmentu ubrfunkcija. zano razvija. Ali, isto

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

13

tako, treba reći da ni principi menadžmenta koje  je menadžment usvojio i primjenjuje u praksi, nisu apsolutna pravila, nego samo dobra pomagala koja se koriste prilikom rješavanja praktičnih problema (Ilić, 2005). Shvatanje menadžmenta kao vještine može biti prihvatljivo, jer se neke vještine vrlo teško mogu naučiti. Menadžment kao i muzika zahti jeva mnogo vježbanja, ali to često nije dovoljno. Vještine se uče i stiču iskustvom. Mnogi sviraju, ali jedan je Mocart. ako je i sa menadžmentom. Svaki menadžer kao ličnost nosi dio upravljačke aktivnosti koja se ne može naučiti. aj dio čini iskustvo, kreativnost, individualizam koji svaki menadžer, kao osoba, nosi u sebi. Dakle, u menadžmentu kao i u drugim oblastima odgovarajući uspjeh moguć je samo u međusobnom sadejstvu oba shvatanja menadžmenta: i kao nauke i kao vještine (Ibid).

4.3 Menadžment kao profesija Menadžment predstavlja i specifičnu  profesiju. On predstavlja i posebno zanimanje u kojem se stvara određena karijera koja se već godinama razvija u svim većim svjetskim kompanijama. Multinacionalne kompanije već duže vrijeme ne vode njihovi vlasnici, već zato unajmljeni proesionalni stručnjaci - menadžeri. Oni vode Menadžment poslovanje kompanije kao profesija i odgovorni su za njen Menadžment je profesija poslovni uspjeh. Posli jer:  je potpisivanja poslov1. Predstavlja zanimanog ugovora menadženje koje ispunjava kriterije profesije; ri obavljaju svoj posao 2. Obavljanje menana bazi prethodno dedžerskih poslova finisanih standarda (funkcija, odnosno uspješnosti, bez ob zadataka) je osnov, odnosno izvor sticazira za kojeg vlasnika nja zarada relativno rade. Za svoje efikasno velikog broja ljudi. poslovanje i proesio-

14

Poglavlje I 

nalno obavljen posao menadžeri dobijaju platu i nagrade (bonuse), dok se promašaji u radu i neefikasnost poslovanja sankcionišu čak i otkazom. Kada se govori o menadžerskom načinu obavljanja posla u praksi, treba voditi računa o proesiji u bukvalnom smislu te riječi. ačno je da menadžer obavlja svoj posao proesionalno, ali ipak on nije proesija u onom smislu kakvu, recimo, čini proesija ljekara, proesora, pravnika itd., jer ne posjeduje potrebna svojstva, odnosno obilježja za to (Ibid). Prema Stoneru (1982), menadžment kao proesija posjeduje tri bitne karakteristike: • proesionalci svoje odluke zasnivaju na opštim principima. Principi na osnovu kojih menadžment donosi odluke uglavnom se ormiraju uopštavanjem iskustava iz prakse. Za upravljačke principe se može reći da oni nemaju onaj stepen validnosti (punovažnosti) i pouzdanosti kao principi prirodnih nauka; • proesionalci postižu svoj proesionalni status kroz rezultate svog rada a ne avorizovanjem, ili na druge načine, irelevantne (nevažne) poslu kojim se bave; • proesionalci poštuju etičke principe i štite interese svojih klijenata. Drugačije viđenje menadžmenta kao proesije imaju Wren i Voich (1994). Prema njihovom shvatanju, da bi neko zanimanje postalo proesi ja, mora da ima: • sistematizovan skup znanja sa znatnim intelektualnim sadržajem, • standarde ponašanja ili etički kodeks, • proesionalno udruženje koje održava standarde i donekle kontroliše pristup proesiji, • propisani način pristupa proesiji na osnovu nekog minimuma odluke ili sposobnosti. Prema ovim strogim kriterijumima, samo pravo, medicina i teologija ispunjavaju uslove da budu proesija; menadžment ne ispunjava uslove.

Ser Alexander Chapman “Alex” Ferguson  je menadžer s najdužim radnim stažom u Manchester Unitedu. Osvojio je mnogo nagrada i drži velik broj rekorda, uključujući i nagradu Menadžer godine (Manager of the Year) u britanskoj fudbalskoj istoriji. Godine 2008. postao je treći britanski menadžer koji je osvojio evropski kup više puta. Dobio je  počasnu titulu ‘sir’ 1999. godine. Tokom 26 godina u klubu, osvojio je 38 naslova, uključujući 13 naslova EPL i dva puta kup prestižnog takmičenja UEFA Liga prvaka.

U suštini, menadžment ispunjava prvi uslov, ali ne ispunjava ostala tri. Prema jednoj drugoj definiciji, termin proesija je manje restriktivan, kad je primijenjen na zanimanje. U tom smislu „proesionalni menadžer bio bi neko ko se bavi menadžmentom da bi zaradio sredstva za život“ (Ibid, str. 37). Proesionalni menadžer mora da posjedu je potrebna znanja i vještine da bi svoj posao uspješno obavljao. On mora da bude stručno obučen, mora da posjeduje osjećaj odgovornosti za druge i mora da prihvati izazov: da cijelog života usavršava sebe i svoju oblast djelovanja. Ukratko, menadžment je proesija, budući da jedini test uspješnosti menadžerskog posla predstavlja ju određeni rezultati. o je jedan dostojanstven poziv za ljude koji žele da se posvete djelotvornom i efikasnom unkcionisanju ljudskih organizovanih poduhvata. Menadžerski posao je takva proesija koja ima visok stepen odgovornosti, zahtijeva žrtvo vanje i mnogo energije, vremena i pažnje, ali nosi i ogromne pogodnosti - status, moć, položaj, no vac, osjećaj važnosti, isticanje, perspektive, druženje, nagrade, mogućnost putovanja, uzbuđenje i sl. (Ilić, 2005).

5 Univerzalnost menadžmenta Menadžment je univerzalan čime se sugeriše ideja o prenosivosti menadžmentske vještine iz jedne organizacije u drugu. Univerzalnost predstavlja jednu od bitnih karakteristika menadžmenta. Prvi koji je isticao da je menadžment univerzalan bio je Fayol. On je smatrao da je menadžment nešto što je potrebno u svim poduhvatima „velikim ili malim, industrijskim, komercijalnim, političkim, religijskim ili bilo ko jim drugim“. Isticao je da menadžeri kad obavljaju svoj posao, čine iste stvari bez obzira gdje se nalaze. Budući da se radi o istom poslu, oni se mogu pomjerati sa jednog menadžerskog mjesta na drugo, bez bojazni da će se to odraziti na uspješnost poslovanja. Ovo se prevashodno odnosi na top-menadžere (vrhunske rukovodioce) koji se mogu premještati (pomjerati) iz jednog preduzeća u drugo, jer je njihov posao, kao primjena menadžerskih znanja, skoro svagdje isti. Prema Fayolu, menadžeri će i nakon promjene preduzeća biti jednako uspješni, što potvrđuju primjeri iz prakse, kada su mnogi generali u raz vijenim zemljama tržišne privrede postali uspješni direktori velikih industrijskih preduzeća ili pak, kada su predsjednici kompanija odlazili

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

15

Slika 1.4

Univerzalna potreba za menadžemntom (Izvor: Sikavica, Bahtijarević-Šiber i Pološki Vokić, 2008)

Organizacijama svih veličina Male

Svim oblastima organizacije: proizvodnja, marketing, ljudski resursi, računovodstvo, IS

Velike

Svim tipovima organizacija

Menadžment  je potreban u ...

Profitne

Neprofitne

Svim nivoima organizacije Dno

na ministarske unkcije u vlasti i pri tom obavljali svoj novi posao, isto tako uspješno kao prethodni (Ilić, 2005). Prema istraživanjima 60% rukovodilaca je s uspjehom prešlo sa jednog posla na drugi, što potvrđuje ideju o prenosivosti menadžerskih  vještina, dok je manje od 40% rukovodilaca pro velo cijeli svoj radni vijek u organizaciji u kojoj su započeli svoju karijeru. Znači, neka znanja,  vještine i aktivnosti kao što su planiranje, organizovanje, vođenje, kontrola zajedničke su za sve tipove organizacije. Međutim, znanja ne treba da budu ista za sve nivoe menadžera. Kada su u pitanju top-menadžeri, oni moraju da posjeduju znanja za obavljanje menadžerskih unkcija, dok im znanja iz ostalih unkcionalnih područja organizacije mogu biti znatno skromnija. Suprotno  je kada se radi o menadžerima nižeg upravljačkog ranga kod kojih trebaju dominirati znanja iz ostalih unkcionalnih područja rada preduzeća. Menadžment je univerzalna aktivnost, jer su njegovi principi primjenljivi u svim oblastima poslovnih aktivnosti: poljoprivredi, sportu,  vojsci, trgovini, bankarstvu, zdravstvu, umjetno-

16

Poglavlje I 

Vrh

sti, religiji, itd. Menadžment se odnosi na male i  velike organizacije, profitna i neprofitna preduzeća, na proizvodne djelatnosti i na pružanje usluga (Ibid). Dakle, menadžment se može primijeniti na sve tipove organizacije (preduzeća, škole, banke, bolnice, vojsku, crkvu itd.), u svim zemljama i među različitim kulturama.

6 Pojam menadžmenta u sportu Sport je postao društveni enomen svjetskih razmjera čije razgranato korijenje prodire u život mladih i odraslih ljudi i žena kao posao ili spektakl, askeza ili zabava, proesija ili vid vaspitanja, higijena ili vid kulture, i sport danas nije plod hirovite individualne težnje za rasterećenjem. On  je danas tijesno povezan, ponekad kao uzrok, ponekad kao posljedica, ali uvijek na način dosto jan pažnje sa velikim problemima čije rješavanje uslovljava budućnost naše civilizacije (Maniest o sportu UNESCO-a). Čuveni rancuski pisac Al-

ber Kami u jednom svom eseju tome dodaje da je sport umnogome slika svijeta društva i morala. Kastartović (2005) ističe da je ekspanzija i dominacija sporta zahvatila cijeli svijet, bez obzira na vjerske, kulturne ili ekonomske razlike između naroda i nacija. Njegova uloga je toliko dominantna da nijedan drugi aspekt kulture ne privlači toliko pažnje kao sport. ome, Kastrato vić (2006) dodaje da sport nije samo nadmetanje fizičkim i umnim mogućnostima ljudi, već je on sastavni dio našeg svakodnevnog života, naše kulture, sadržaja i načina života, procesa obrazo vanja, snažan izvor moralnih normi i pozitivne energije, koja daje snagu i smisao životu svakog pojedinca. Riječ „sport“ je skraćeni oblik od stare engleske riječi „disport“ sa značenjem „igra“ i „zaba va“ („kretati se radi uživanja, razonoditi se, zaba vljati se“), preuzeta iz starorancuskog „desport“. Etimološki gledano, i ovaj „disport“ i ovaj „desport“ dolaze od latinskog glagola „disporto“ što znači „raznijeti“, „rasuti“, a onda i „rasijati se“, pa se kontekstualno može razumjeti u smislu „skrenuti misli na drugu stranu“. Iz ovog latinskog glagola nastali su i talijanski termin „disporto“, rancuski „se deporter“ i španski „depoerte“. Riječ disport registrovana je po prvi put 1306. godine u New English Dictionary. U XVII,  vijeku riječ disport javlja se po prvi put, opet u Engleskoj, u skraćenom obliku - sport. Međutim, u španskom jeziku zadržala se do danas, na primjer u nazivu Conederation Deportiva Mexicana (Kurelić, 1975; Savić, 1987). Razvoj modernog sporta je ogledalo razvoja kapitalističkih društvenih odnosa i akumulacije kapitala, te je s pravom povezan sa komercijalizaciom (Andrews, 2004; Slack, 2005). Prve godine modernog sporta uglavnom su slične sa razvo jem kapitalizma, što nije slučaj sa gimnastičkim sistemima, popularnim u ostalom dijelu Evrope, kako ističu Riordan i Kruger (2003): Različite škole fizičkog vježbanja - povezane sa Jahnom u Njemačkoj, Nachtegallom

u Danskoj, Lingom u Švedskoj, Lesgatom u Rusiji, Amorosov, Demenijev i Eberov u Francuskoj i rišov kod slovenskih naroda, razvijali su se kao pedagoški, politički i vojni instrumenti razvoja nacionalnog identiteta. Oni su uključivali sve: muškarce i žene, plemiće i seljake, radnike i vlasnike tvornica. Učenje stavljanja tijela u službu nacije proizašlo je iz politike prilagođavanja običnih ljudi na isti način kao učenje  jednog nacionalnog jezika” (str. 1). Gimnastički sistemi su osmišljene i od države odobrene aktivnosti čiji je osnovni cilj bila izgradnja nacije. o nije iznenađenje kada se zna da u je Evropi 1500. godine bilo 1500 samostalnih državica, a 1900. godine samo 25. Kao što je Crampton (1994) zapazio: „Od svih no vorođenih zemalja u Evropi u period od 1815. do 1914. godine samo dvije, Belgija i Norveška, nastale su bez rata“ (str. 7). Sport i gimnastički sistemi su se, naravno, međusobno nadmetali za uticaj i resurse i taj evropski enomen XIX vijeka umnogome je odgovoran za pojavu disharmonije između “Sport or All” i “Elite Sport”, koji zaokuplja i veliki dio savremenih razmišljanja i evolucije sportske prakse. Sport se definiše na različite načine zavisno od konteksta u kome se ova riječ koristi. Definicija sporta U mnogim oblastiRiječ sport, koja se dama kao što su socionas koristi u sportskom logija, fizičko vaspitamenadžmentu i industriji nje i rekreacija, sport sporta, širok je pojam koji se koristi da označi sve se koristi da oznaljude, aktivnosti, poslove i či sportske aktivorganizacije koje učestvuju nosti kao što su kou proizvodnji, funkciošarka, pješačenje, nisanju, promovisanju ili snoubord i veslanje. organizaciji bilo koje aktivnosti, iskustva ili poslovaRiječ sport, koja se nja preduzeća usmjerene danas koristi u sportna fitnes, rekreaciju, sport, skom menadžmentu i sportski turizam ili razoindustriji sporta, širok nodu.  je pojam koji se koris-

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

17 

Tabela 1.2

Pravno-politički instrumenti podrške sportu, osmišljeni od strane međunarodnih institucija (Izvor: Girginov, 2008, str. 11 ) ILO Konvencija 182 Međunarodne sindikalne organizacije o najgorim oblicima eksplatacije djece (1999): posebno obratiti pažnju na članove 3(a), 3(d), 7(2b), 7(2c) i 8. Preporuka R 190 (1999) o eliminisanju najgorih oblika eksplatacije djece: posebno vidjeti član 2(b). Konvencija 138 o Minimalnoj starosti (1973): posebno vidjeti član 7(§1-4). Deklaracija o undamentalnim principima i pravu na rad (1998). UNESCO Međunarodna povelja o fizičkom vaspitanju i sportu (1978): posebno vidjeti poglavlje 1 koje je naslovljeno „Bavljenje fizičkim vaspitanjem i sportom je je osnovno pravo svih“. Preporuke Međunarodne konerencije ministara i viših zvaničnika za fizičko  vaspitanje i sport (MINEPS): posebno vidjeti posljednju Declaration o Puntadel Este (1999) od MINEPS III. WHO Rezolucija Svjetske zdravstvene skupštine WHA55.23 (2002) o ishrani, fizičkoj aktivnosti i zdravlju: posebno vidjeti članove 2, 3(1) i 3(5). Svjetski dan zdravlja 2002 „Kretanjem do zdravlja“. Okvirna konvencija o kontroli duvana (2003). UNEP Odluka Upravnog savjeta UNEP-a (2003) o dugoročnoj strategiji sporta i okoline: posebno obratiti pažnju na poglavlje o ulozi sporta u promovisanju ekološke svijesti. UNICEF Konvencija o pravima djeteta (1999): posebno vidjeti član 31 koji glasi „Bavljenje fizičkim vaspitanjem i sportom je osnovno pravo svih“. Deklaracija o pravima djeteta (1959): posebno vidjeti princip 7 koji glasi „Dijete treba da ima potpunu mogućnost da se igra i rekreira i da ima istu namjenu kao i obrazovanje. Društvo i vlast će nastojati da promovišu ova prava“. „Svjet po mjeri djece“ završni dokument posebne sjednice za djecu (2002): posebno vidjeti paragrae 37 (19) i 40 (17). UN Generalna skupština Rezolucija 48/10 od 25. septembra 1993. godine: Međunarodna godina sporta i olimpisjkih ideja, koja je proklamovala 1994. godinu kao Međunarodnu godinu sporta. Rezolucija 50/13 od 7. novembra 1995. godine: Olimpijski ideal. Rezolucija 52/21 od 25. novembra 1997. godine: Izgradnja mira i boljeg svijeta kroz sport. Rezolucija 54/34 od 24. novembra 1999. godine: Izgradnja mira i boljeg svijeta kroz sport. Rezolucija 55/2 od 8. septembra 2000. godine: Izgradnja mira i boljeg svijeta kroz sport. Ostali instrumenti UN Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (1979): posebno vidjeti članove 10(g) i 13(c). Akciona platorm usvojena na UN svjetskoj koereneciji o ženama u Pekingu: posebno vidjeti članove 85(m), 107() i 280(d).

18

Poglavlje I 

Evropska komisija Savjeta Evrope Ostali relevenatni instrumenti

Evropski model sporta (1998) Evropska povelja o sportu (1992) Evropska povelja sport za sve (1976) Ženevska konvencija (1949): posebno vidjeti GC III, član 38 prava ratnih zarobljenika („fizičko vježbanje, sport i utakmice i pravo na kretanje“) i GC IV, član 49 pravo djece na „sportske igre na otvorenom“ tokom ratnih dešavanja. Olimpijska povelja Međunarodnog olimpijskog komiteta: posebno vidjeti član 8 koji glasi: „Pravo na sport je ljudsko pravo“.

ti da označi sve ljude, aktivnosti, poslove i organizacije koje učestvuju u proizvodnji, unkcionisanju, promovisanju ili organizaciji bilo koje aktivnosti, iskustva ili poslovanja preduzeća usmjerene na fitnes, rekreaciju, sport, sportski turizam ili razonodu (Parks, Zanger i Quarterman, 1998; Pitts, Fielding i Miller, 1994). U engleskom jeziku potrebno je zapaziti razliku između dvije, na prvi pogled, iste riječi „sport“ i „sports“. Shodno North American Society or Sport Management (Parks i Zanger, 1990): „pod �sports� se podrazumijeva skup zasebnih aktivnosti kao što su gol, udbal, hokej, odbojka i gimnastika, stavke u nizu koje se mogu zbrajati” (str. 6). o je razlog što mnogi ljudi definišu „sports“ kao sportske aktivnosti. Razlog za to su prvenstveno dvije stvari: prvo, bavljenje sportom u školama i na akultetima, i, drugo, svakodnevne sportske inormacije na medijima. Zbog toga, prosječna osoba putem V i sportske sekcije u no vinama dobija inormacije o sportskim događajima, a sportski izvještaj u V vijestima je sportska aktivnost („sports“ activity) koja se odvija ili se već desila - konačan rezultat ili pobjednik. Shodno tome, „sports management“ podrazumijeva samo menadžment sportskih aktivnosti. „Sport“ je, u engleskom jeziku, zbirna imenica i mnogo širi pojam. Shodno tome, North American Society or Sport Mangement, akademsko i naučno proesionalno udruženje se opredijelilo za riječ „sport“ kao termin koji mnogo precizni je identifikuje i definiše oblast menadžmenta u sportu (Parks i saradnici, 1998). Različite definicije menadžmenta u sportu naglašavaju organizovanje sporta, karijere u me-

nadžmentu u sportu i/ili industriju sporta. Ali u svim definicijama težište je usmjereno na sportski proizvod. ako Chelladurai (1985) definiše menadžment u sportu kao „menadžment onih organizacija kod kojih je glavni djelokrug rada sport i fizičke aktivnosti“ (str. 4). Slično tome Slack (1997) definiše sportsku organizaciju kao “društveni subjekat u industriji sporta; njen cilj  je usmjeren na svjesno strukturisane aktivnosti sistema u relativno utvrđenim granicama” (p. 5). Za Parks i Zangera (1990) menadžment u sportu,  je „područje stručnog djelovanja u kome posto ji široka lepeza srodnih sportskih i tnes proesi ja“ (str. 1). NASSE/NASSM Joint ask Force on Sport Management Curriculum and Acreditation (1993) definiše menadžment u sportu kao „oblast studija koja nudi specijalizovanu obuku i obrazovanje neophodno pojedincima koji žele da naprave karijeru u industriji sporta“ (str. 159). Mullin (1980) definiše menadžera u sportu kao „osobu čiji posao podrazumijeva planiranje, organizovanje, kadrovanje, usmjeravanje i kontrolu koji se obavljaju unutar organizcaija čiji je primarni i njačešći proizvod ili usluga sport ili ono što je u vezi sa sportom“ (str. 3). Pitts i Stotlar (1996) definišu industriju sporta kao „tržište na kome proizvodi koji se nude kupcima su sport, fitnes, rekreacija ili razonoda i mogu da budu aktivnosti, robe, usluge, ljudi, mjesta ili ideje“ (str. 3). DeSensi, Kelley, Blanton i Beitel (1990) kažu da sportski menadžment obuhvata svaku kombinaciju sposobnosti koja se odnosi na planiranje, organizovanje, usmjeravanje (directing), kontrolisanje, budžetiranje, vodstvo i evaluiranje u kontekstu neke organizacije ili odjeljenja, čiji su

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

19

primarni proizvodi ili usluga odnosi na sport ili fizičku aktivnost. Savremena definicija menadžmenta u sportu kaže da je to proučavanje i praksa svih ljudi, aktivnosti, poslova i organizovanja koja uključuju proizvodnju, unkcionisanje, promociju ili organizovanje bilo kog posla ili proizvoda koji se odnose na sport, fitnes ili rekreaciju. Sportski proizvod može da bude roba, usluge, ljudi, mjesto ili ideje. Menadžment u sportu koristi menadžerske tehnike i metode koje su slične menadžmentu u drugim organizacijama kao što su bolnice,  vladine agencije, banke, rudarske kompaDefinicija nije, abrike automobimenadžmenta u la ili centri za socijalni  sportu rad. Ipak, postoje neke Menadžment u sportu je posebnosti strategij proučavanje i praksa svih skog menadžmenta, ljudi, aktivnosti, poslova organizacione struki organizovanja koja ture, menadžmenuključuju proizvodnju, funkcionisanje, promota ljudskih resursa, liciju ili organizovanje bilo derstva, organizacione kog posla ili proizvoda u kulture, finansijskog vezi sa sportom. menadžmenta, marDefinicija ketinga, upravljanja i industrije menadžment vješti sporta na koje su jedinstvene za menadžment u Industrija sporta je sportu (Hoye, Smith, tržište u kome kompanije svojim kupcima nude Nicholson, Stewart i  proizvode koji se odnoWesterbeek, 2009). se na sport i mogu da budu roba, usluge, ljudi, mjesta i ideje.

Segment učešća u  sportu Sportska vještina koja se nudi kupcu kao proizvod namijenjen učesnicima ili gledaocima.

20

Poglavlje I 

Industrija

spor-

ta se definiše kao tr-

žište u kome kompanije svojim kupcima nude proizvode fitnesa, sporta, rekreacije i razonode. Ovi proizvodi obuhvataju robu, usluge, ljude, mjesta i ideje. Proizvodi sport-

ske industrije obuhvataju, ali se ne mogu ograničiti samo na to, sljedeće: fitnes aktivnosti i robu i usluge koji se odnose na njih; sportske aktivnosti i robu i usluge koji se odnose na njega; aktivnosti rekreacije i razonode i opremu i usluge koji se odnose na njih; i menadžment, finansije, marketing i ostalo upravljanje i poslove sa proizvodima i uslugama koji se u vezi sa prethodnim (Pitts, 1988; Pitts, Fielding i Miller, 1991). Kako bi se, bar djelomično, analizirala industrija sporta, korišćenja je Porterova matrica koja se sastoji od četiri varijable (proizvod, kupac, kanal i geograska lokacija). Analiziranje sve četiri  varijable Porterovog modela u industriji sporta tražilo bi posebnu knjigu. Iz tih razloga korišćena je linitirana segmentacija industrije sporta, sa segmentom proizvoda i segmentom kupca (Slika 1.7). Sportska industrija danas se sastoji od tri segmenta: segmenta učešća u sportu, segmenta sportske proizvodnje i segmenta sportske promocije. Segment učešća u sportu   se nudi kupcima prvenstveno na dva načina: kao proizvod nami jenjen učesnicima i kao proizvod namijenjen gledaocima. Kod proizvoda učešća kupcima se nude sportske vještine. Potrošač može da se odluči da učestvuje u bilo kom sportu, ili rekreativnoj aktivnosti u skladu sa nivoom svojih sportskih sposobnosti i ponudama segmentacije tržišta (npr. demograska segmentacija kao što je veteranski turnir u tenisu za starije od 60 godina). Neke od opcija su: sportske lige, turniri, jednodnevne maniestacije, kampovi i instruktaže. U pojedinim industrijama, kao što je i industrija sporta, postoji tako mnogo proizvoda da  je neophodno napraviti sistematizaciju kako bi došli do njihovog unkcionalnijeg popisa. Iako je činjenica da su sport, rekreacija i fitnes aktivnosti koje imaju različite definicije i razlikuju se po aktivnostima skoro sve tri omogućavaju kupcima slične koristi: trening, kontrolu stresa, zabavu, takmičenje, aktivnost ili razonodu. Fokusiraće-

Slika 1.5

Segment model industrije sporta (Izvor: modifikovano prema Pitts i saradnici, 1994, str. 176)

 i j a s p o    r  t r   t     u s a  

  d

   n      I

Segment sportske proizvodnje

Segment učešća u sportu

- sportski rekviziti i oprema

- sport

- proizvodi koji se koriste za poboljšanje kvaliteta u sportu (a) fitnes treneri (b) medicinska briga (c) sportski objekti (d) tijela i pojedinci koji upravljaju sportom

- privatni nesportski biznis - sportske organizacije subvenirane od države - sportske organizacije fokusirane na članstvo - neprofitne sportske organizacije - sportska edukacija - sportske i fitnes firme

Segment sportske promocije - promotivni proizvod - promotivni događa j - mediji - sponzorstvo - reklamiranje

mo se na sportsku vještinu u obliku u kome se ovaj proizvod može ponuditi kupcima. Na primjer, košarka, odbojka i borilačke vještine su različite aktivnosti ali se mogu ponuditi kupcu na sličan način poput lige, turnira ili jednodnevne maniestacije. U svakoj od ovih ponuda proizvod može biti drukčiji, jer je strukturiran da privuče određenu vrstu kupca. Kada je u pitanju proizvod za gledaoce, sportske vještine se nude kupcima na četiri na-

čina: gledanje sportskog događaja na stadionu ili dvorani, gledanje na elektronskom mediju u direktnom prenosu, gledanje snimke i stvaranje predstave o sportskom događaju indirektno na osnovu impresija onih koji su vidjeli taj događaj ili slušajući radio prenos. U segmentu učešća u sportu mogu se identifikovati slijedeće kategorije proizvoda: • Sport: organizovani sport pod okriljem zvaničnih sportskih tijela i koji obuhvata (a)

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

21

amaterski sport, i (b) proesionalni sport za koji sportisti primaju naknade. • Privatni nesportski biznis: sport koji organizuju i nude firme u privatnom vlasništvu a čiji primarni proizvod nije sport. Ove firme posluju iz drugih razloga, a u poslovanje uključuju i sport (npr. kafić koji izgradi teren za odbojku u pijesku i počne sa organizacijom lige). Razlika između ovih firmi i organizaci ja koje se bave primarno sportom je u tome da kada padne interesovanje za sport, kafić će prostor za sport da pretvori u prostor za goste kafića sa drugom namjenom. • Sportske organizacije koje subvenciiniše drćava: sport organizovan i podržan preko poreskih olakšica i javnih preduzeća. Primjeri su organizacije koje se bave rekreaci jom na lokalnom i državnom nivou i nacionalni olimpijski komiteti. • Sportske organizacije okusirane na članstvo: klub ili sportska organizacija nudi članstvo. o mogu da budu profitne i neprofitne organizacije. • Neprofitne sportske organizacije: sport koji nude neprofitne firme. Primjer je Međunarodni olimpijski komitet koji nudi Olimpijadu svake četvrte godine. • Sportska edukacija: potrošače uče sportu. Neki od proizvoda su privatni treninzi, klinike, sportski kampovi, fitnes kampovi, trenerske klinike, seminari, konerencije i instituti sporta. • Sportske i fitnes firme: fitnes, zdravstvene,  velnes i sportske firme koje nude učešće u sportu. Primjeri su fitnes centri teniski klubovi, Segment sportske gol klubovi i odmara proizvodnje lišta. To su proizvodi koji su  potrebni ili poželjni u sportu i koji ituču na kvalitet i efikasnost u njemu.

22

Poglavlje I 

Segment sportske  proizvodnje obuhvata

one proizvode koji su neophodni (ili poželjni) da naprave sport-

ski proizvod, ili da utiču na nivo ispoljavanja kvaliteta u sportu ili fitnesu. Sportske aktivnosti ne mogu da se upražnjavaju bez specifičnih proizvoda. U segmentu sportske proizvodnje mogu se identifikovati slijedeće kategorije proizvoda: • Sportski rekviziti i oprema potrebna ili poželjna u bavljenju sportom. (a) Sportski rekviziti koji mogu da budu potrebni ili preporučeni da bi se bavili određenim sportom. (b) Potrebna ili poželjna sportska odjeća i obuća. Sportski rekviziti i oprema mogu da budu jefini i za široku upotrebu i visokospecijalizovani, prilagođeni i skupi • Proizvodi koji se koriste za poboljašnje kvaliteta u sportu. U sportu se može učestvovati u različitim oblicima od nastupa u elitnim  visokosofisticiranim objektima do bavljenja sportom na otvorenim terenima tokom vikenda. Za poboljšanje kvaliteta se koriste: (a) Fitnes trenere - za koje se koriste različiti nazivi od samo „trener“, „kondicioni trener“ ili neki drugi, a koji dovode sportistu u ormu i provode program treninga. (b) Zdravstvena briga - sportsko medicinski specijalizovani tim koji vodi brigu o povređenom bez obzira o kom nivou sporta se radi. (c) Sportski objekti - istraživanja su pokazala da posto ji direktna veza između kvaliteta sportskog objekta i sportske efikasnosti. Bez obzira da sli se radi o sportskom kvalitetu ili udobnosti gledalaca stanje sportskih objekata, materijali od kojih su izgrađeni i drugi aktori su važni za sportski proizvod. Ovo se odnosi kako na otvorene sportske terene i uređene i neuređene, staze za trčanje, bazene, dvorane, stadione i druge potrebne sportske objekte tako i na parking prostore, svlačionice, prostore za medije, prostore za zvanična lica, privatne prostore i lože. (d) ijela i pojedinci koji upravljaju sportom - razvoj sporta traži istovremeni razvoj njegove strukture. Sportske organizacije, bez obzira na veličinu

i kvalitet, traže poštovanje pravila, propisa, politika i kadrova.

zvod da promovišu sebe. U nekim slučajevima V i radio plaćaju prava za prenos emito-

Segment sportske promocije   obuhvata one

stvari koji se koriste u promociji proizvoda industrije sporta. Sport ili fitnes aktivnosti ne mogu da postoje bez promocije. Promocija u svakom slučaju utiče na prodaja roba i usluga koje su u  vezi sa sportom i fitnesom. Konkurencija, koja se  javlja u svim segmentima industrije sporta, koristi raznovrsne promocije proizvoda. a konkurencija otvara potražnju za promotivnim proizvodima, sredstvima, metodama i ljudima koji su se specijalizovali za promociju, marketing, odnsoe sa javošću i u drugim srodnim područjima. U segmentu sportske promocije mogu se identifikovati slijedeće kategorije proizvoda: • Promotivni proizvodi - strateški stvoreni da promovišu sport ili sportski proizvod. Na primjer, menadžeri u sportu u prodavaonicama koriste različite robe i proizvode da bi promovisali sportske događaje, organizaci je pa čak i pojedince. o može da obuhvati majice, šolje, privjeske, kape, jakne, ćebad i štampane programe događaja. Pored toga to mogu da budu lampe, naljepnice, znojnice, pa čak i patike. Obično, na takvu robu se utiskuje logo sportske organizacije. • Promotivni događaj - planiranje da se događaj ili događaji poklope sa skretanjem pažnje na njih. o može da bude koncert popularne zvijezde ili grupe koja je u vezi sa sportskim događajem, ili sportske zvijezde koja je u vezi sa njim, prisustvo slavnog trenera ili sportiste otvaranju sportskog objekta, davanje poklona pri čemu se daruje nešto poput kapa ljudima koji prisustvuju sportskom događaju i ostalo kao što je dijeljenje besplatnog sladoleda ili roštilja. • Mediji - ljudi koji prodaju sportske proizvode koriste medije kao promotivno sredstvo. Istovremeno mediji koriste sport, sportske  veličine, sportske događaje ili sportski proi-

Radnja sa promotivnim materijalom (marchandising product) Fudbalskog kluba ManUtd.

 vanja nekog sportskog događaja. • Sponzorstvo - djelomično ili potpuno finansiranje troškova sporta koji su u vezi sa određenim promotivnim dobicima. o je odnos razmjene. Sponzorstvo pomaže da se snose troškovi sportskog događaja, sportskog objekta ili sportiste. Promotivni dobici uključuju oglašavanje ili druga promotivna sredstva. Postoje razne vrste sponzorstva od kojih su u sportu najčešće: (a) sponzorisanje  jednog događaja; (b) sponzorisanje događaja u seriji - dva ili više događaja se sponzorišu; (c) sponzorstvo nad jednim timom; (d) sponzorisanje jedne osobe; (e) sponzorisanje lige; () zajedničko sponzorstvo - dva ili više sponzora su pokrovitelji događaja, tima, po jedinca ili lige. • Reklamiranje Segment sportske plaćena provizija  promocije ili razmjena robe Proizvodi koji se nude i usluga za korika alat koji se koristi šćenje pojedinca u promociji sportskih ili tima u podršci  proizvoda. proizvodu ako što

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

23

 je to bio slučaj korišćenja Michale Jordan u promociji patika Nike. Proizvod može ali i ne mora da bude sportski. Postoje različite kategorije reklamiranja: (a) pojedinačno reklamiranje - korišćenje sportiste, trenera ili  vlasnika; (b) timsko reklamiranje - korišćenje čitavog tima; (c) cjelokupna organizacija - korišćenje cjelokupnih potencijala organizacije kao što je Međunarodni olimpijski komitet; (d) korišćenje sporta - bez korišćenja ličnosti, timova ili organizacije, samo korišćenje sporta da bi se izvršila promocija proizvoda.

6.1 Karakteristike modernog sporta Prva karakteristika modernog sporta su velika finansijska ulaganja. Kastraović (2006) kaže da su sport i sportska industrija veoma važna pri vredna djelatnost, sve značajni oblik ekonomske aktivnosti društva u kojoj desetine hiljada ljudi obezbjeđuje egzistenciju sebi i svojim porodicama. Industrija sporta doživjela je nevjerovatan rast u kratkom vremenskom periodu. Iako sportske i rekreativne aktivnosti, sportski događaji i biznis u sportu egzistiraju već dugo vremena nikada nisu doživljavale brži rast nego u posljednjih tridesetak godina. Sprovedeno je pet istraživanja kako bi se ustanovila dolarska vri jednost ili ekonomski uticaj industrije sporta. I premda istraživanja nemaju istu metodologiju, niti su u obzir uzimala iste pokazatelje, ona su nam dala procjenu veličine industrije sporta u periodu 1986 - 2000. godine. Prva tri istraživanja provedena su 1986, 1987. i 1988. godine (Comte i Stogel, 1990). U abeli 1.3 može se vidjeti da je industrija sporta rasla u prosjeku 6,8% godišnje. Poređenja radi, rast ostalih industrija se kreće od 1 do 3% na godišnjem nivou. Shodno stopi rasta, predviđanja su bila da će industrija sporta do 2000. godine porasti do vrijednosti od 139 mili jardi dolara. Ali analitičari su se prevarili u procjenama, jer je rast bio mnogo veći od predviđa-

24

Poglavlje I 

nja. Već 1995. godine industrija sporta je bila na 11 mjestu najvećih industrija u SAD-u sa porastom od 242%. Peta studija je urađena i obja vljena 1999. godine od strane („Ansver“, 1999). Ona je pokazala da se industrija sporta po veličini nalazi na šestom mjestu (iza industrije nekretnina, trgovine na malo, zdravstva, bankarstva i transporta, a ispred komunikacija, komunalnih usluga, poljoprivrede, rudarstva, auto industrije i opreme i filmske industrije). Po Howard i Crompton (2004), kada se obračunaju osnovna i alternativna potrošnja učesnika u sportu, dolazi se do godišnje cire od 250 milijardi dolara, a u 2007. godini godišnji obrt sredstava u sportu prešao je 900 milijardi dolara (od čega polovina ove sume otpada na SAD). „Eksplozija“ plata proesionalnih sportista dogodila se u period 1988-1998. godine. Primjer ove „eksplozije“ ilustrovan je u dodatku ovom poglavlju (Simović, Ilić i Danilović, 2010). Druga karakteristika je uključivanje velikog broja ljudi ili kao aktera, ili kao aktivnih ili pasivnih posmatrača. Ako analiziramo podatke iz udbala, možemo zaključiti da samo ovaj sport ima preko 38 miliona registrovanih igrača i 5 miliona sudija i zvaničnika. Fudbal se igra u cijelom svijetu i najpopularniji je sport u mnogim zemljama. Fudbal može da računa na široku bazu podrške od lojalnih navijača koji posjećuju nedeljne utakmice svoga kluba, do pasivnih gledalaca ispred televizijskih ekrana. Po procjenama, finalnu utakmicu Svjetskog prvenstva u udbalu 2006. godine gledala je 1 milijarda gledalaca, što čini 15% ukupne svjetske populacije (FAF Report, 2009). U SAD postoji mnogo izvora koji su se bavili brojem ljudi koji se bave sportom. ako i National Sporting Goods Association (NSGA) povremeno  vrši procjene o broju pojedinaca koji učetsvuju u sportskim aktivnostima u SAD. a procjena se zasniva na anketi provedenoj na čitavoj teritoriji SAD, i koja se putem i-mejla šalje na aderese oko 300.000 domaćinstava. Na abeli 1.3 je predstav-

Tabela 1.3

Rast industrije sporta od1985. do 1999. godine na osnovu zaključaka pet različitih istraživanja (Izvor: „ Answer “ , 1999; Comte i Stogel, 1990; Meek, 1997) Istraživanje

Godina

1 2 3 4 5

1986 1987 1988 1995 1999

Porast (%) Veličina industrije (miljarde $) Godišnji Između

47,3 50,2 63,1 152,0 213,0

+6,1 +7,5 +13,0 +10,5

+141,0 +40,1

Pozicija

23 22 11 6

Napomena: Rezultati ovih pet istraživanja se ne mogu upoređivati. Premda svaka studija uključuje iste industrije, one obuhvataju njihove različite segmente. Pored toga, ni metodologi je nisu iste. Ipak na osnovu njih se mogu izvući neki opšti zaključci. Prva tri istraživanja sprovedena su od strane Sport Inc. and Sporting News with WEFA (Wharton Econometric Forecating Association), četvrto istraživanje od Mekka (1997), a peto od strane SportsBusiness Journal i objavljeno je u decembru 1999. godine.

ljena procjena NSGA o broju učesnika u sportu za 2005. godinu (Humphreys i Humphreys, 2008). Kada se analiziraju podaci iz abele 1.4 vidi se da je hodanje sport u koji je uklučeno najviše ljudi. o se moglo i očekivati jer hodanje nije skupa sportska aktivnost, pošto zahtijeva malo opreme, malo finansijskih ulaganja i ne traži da se mnogo putuje, jer mnogi ljudi, jednostavno, hodaju u blizini svoje kuće ili mjesta na kome rade, ali i ekonomska dobit od ove vrste sportske aktivnosti je vrlo mala. Ukupna broj učesnika u sportu u SAD u 2005. godini, kada se saberu podaci iz abele 1.4, iznosio je 484 miliona. Znamo da su SAD te godine imale oko 297 miliona stanovnika. Ovo nam ukazuje da je metodologija skupljanja podataka takva da svaki ispitanik može da zaokruži dva ili više sportova koje upražnjava. reća karakteristika modernog sporta je mo-gućnost zaposlenja u industriji sporta. U zemljama Evropske unije registrovano je preko 700.000 sportskih klubova. Više od 80 milina ljudi su članovi tih klubova, tako da je 20% populacije Evropske unije uključeno u rad sportkih klubova. Broj ljudi koji svoju primarnu djelatnost obavljaju u sportu, u zemljama članicama EU,  jeste 800.000. U posljednjih 10 godina to je porast

za 60%, što industriju sporta čini trenutno vodećom industrijom po porastu broja zaposlenih. Po Parks, Quarterman i Tibaultu (2011) sport može da bude zabava, ali takođe može da bude i proesija u obliku zaposlenja, pa čak i biznisa. Četvrta karakteristika modernog sporta  jeste globalizacija. Savremeni sport je uvezan u globalnu mrežu međuzavisnosti koju obilježava ju globalna kretanja i nejednak odnos moći. Ljudi širom svijeta redovno prate satelitske prenose engleske premjer lige kao i UEFA lige šampiona. U tim ligama igraju najbolji udbaleri iz Evrope, ali isto tako i iz Južne i Sjeverne Amerike, Azije, Arike i Australije. U tim ligama udbaleri korisite opremu (kopačke, lopte, dresove i slično), koju su dizajnirale i koje sponzorišu „zapadne“ multinacionalne korporacije poput Nike i Adidas, a koje su uglavnom proizvedene u Aziji. Uz takvu reklamu, ova roba postaje roba široke potrošnje i prodaje se širom svijeta, te donosi veliki profit. Globalni tokovi u sportu obuhvataju nekoliko pravaca: internacionalno kretanje ljudi kao turista, migracije sportista i radne snage koja radi u sportu; tehnološka dimenzija koja se ogleda u razmjeni opreme i aparata za sport između zemalja; ekonomska dimenzija koja se ogleda na

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

25

Tabela 1.4

Procjena učesnika u sportu u SAD 2005. godine (Izvor: Humphreys i Humphreys, 2008, str. 8 ) Sportska aktivnost

Hodanje Plivanje Kuglanje Članstvo u fitnes klubu Biciklizam Dizanje tegova rčanje/Džogiranje Košarka Gol Bejzbol Evropski udbal Sofbol Odbojka Roleri enis Montainbajk Skijanje Borilački sportovi Snovboarding Umjetničko klizanje Skijaško trčanje Hokej na ledu

brz protok novca bez obzira na kojem mjestu na Zemaljskoj kugli se nalazite; medijska dimenzija koja se ogleda u protoku slika i inormacija između zemalja u proizvodnji i distribuciji novina, časopisa, radija, filma, televizije, videa, satelita, kablovkse V i interneta; i ideološka dimenzija koja se ogleda u plasiranju vrijednosti koje su u  vezi sa ideološkim kretanjima u tim zemljama. Peta karakteristika modernog sporta jeste ta da i pored globalizacije, postoje određene specifičnosti sporta kako između pojedinih sportskih sistema (na primjer između evropskog i sjevernoameričkog sportskog sistema), tako i između pojedinih nacionalnih sportskih sistema (posebno kada je u pitanju popularnost pojedinih sportova). O razlikama između evropskog i sje-

26

Poglavlje I 

Broj učesnika

87.500.000 56.500.000 44.800.000 37.000.000 35.600.000 32.900.000 29.200.000 26.700.000 24.400.000 14.600.000 14.000.000 12.400.000 11.100.000 10.500.000 10.400.000 9.200.000 6.400.000 5.400.000 5.200.000 5.100.000 2.600.000 2.600.000

 vernoameričkog sportskog sistema će biti govora kasnije u ovoj knjizi. Za sada dovoljno je istraći tri značajne razlike. Prvo, pošto evropski timovi igraju istovremeno i nacionalne i međunarodne utakmice potrebno je obezbijediti različite vrste  vođenja tih takmičenja. Drugo, sjevrnoamerički sport nema sistem ispadanja, niti prelaska u viši rang takmičenja. I konačno, u Sjevernoj Americi ne postoji stepenovanost prihoda od vrhunskog sporta do nižih oblika sportskog organizovanja (Fort, 2000). Popularnost pojedinih sportova je ilustro vana u abeli 1.7 poređenjem prvih pet sporto va 1998. godine, mjerenih prema zaradi, u pet evropskih država.

Tabela 1.5

Sport i zaposlenost u zemljama Evropske unije (Izvor: European Commission i Europe an Network of Sport Scinece Institute, prema Simović, Ilić i Danilović, 2010, str. 135) Broj poslova 1990.

Zemlja

 

Austrija Finska Švedska Italija   Danska Luksemburg   Holandija Portugal Francuska   Belgija Španija Velika Britanija Njemačka UKUPNO

Tabela 1.6

 

     

9.387 7.516 25.414 48.742 10.796 190 18.000 9.600 61.854 9.210 28.200 110.748 339.648

Stopa rasta 90-98 (%)

7.790 6.867 25.469 54.978 12.582 241 24.000 14.300 94.747 14.524 56.300 221.449 95.000 628.437

-17 -7 0 13 17 27 33 49 53 58 100 100 57

Trenutna lista vlasnika fudbalskih klubova u engleskom Premiershipu Klub

 

Broj poslova 1998.

Vlasnik/Vlasnici

Stan Kroenke (66,83%) Arsenal Alisher Usmanov i Farhad Moshiri (29,99%) Aston Vila Randy Lerner Cardiff City Vincent an Chelsea Roman Abramovic Crystal Palace Jeremy Hosking Bill Kenwright (25,84%) Everton Robert Earl (23,27%) Fulham Shahid Khan Hull City Assem Alam John W. Henry  Liverpool LeBron James Manchester City Mansour bin Zayed Al Nahyan Mancester Unt. Malcolm Glazer Newcastel Unt. Mike Ashley Norwich City Michael Wyne-Jones Southampton Markus Liebherr

Zemlja

   

   

Procjenje neto  vrijednost u mil �

SAD   Rusija   Iran   SAD Malezija Rusija Engleska Engleska Engleska SAD Egipat SAD SAD UAE SAD Engleska Vels Švajcarska

1.800 12.400 1.100 630 757 10.300 193 33 240 1.920 650 600 1.640 1.640 1.370 ? 3.000

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

27 

Stoke City Sunderland Swansea City ottenham West Bromwich West Ham

Tabela 1.7

Ukupno (milioni �) Procenta Sport Procenta Sport Procenta Sport Procenta Sport Procenta Sport

28

Peter Coates Ellis Short Martin Morgan Joe Lewis Jeremy Peace David Gold (30,6%) David Sullivan (55,6%)

   

Engleska SAD Vels Engleska Engleska Vels Engleska

750 1.000 32 1.937 ? 250 400

Najvećih pet sportova mjerenih prema zaradi 1998. godine (Izvor: Solberg, 2010, str. 372) Njemačka

Velika Britanija

Italija

Nizozemska

Danska

Austrija

732

679

430

94

37

30

42 Fudbal 7 enis 6 Mototrke 4 Boks 4 Košarka

52 Fudbal 12 Ragbi 8 Kriket 4 Mototrke 2 enis

65 Fudbal 8 Mototrke 5 Košarka 2 Biciklizam 1 Skijanje

55 Fudbal 9 Mototrke 7 enis 4 Biciklizam 3 Atletika

45 Fudbal 13 Rukomet 12 Biciklizam 4 Mototrke 3 Boks

32 Fudbal 11 Skijanje 6 Mototrke 4 enis 3 Hokej na ledu

Poglavlje I 

Programi školovanja i zaposlenja menadžera u sportu u Evropi

P

Ovi programi školovanja menadžeotrebe za proesionalnim menadžerima u sportu značajno ra u sportu se razlikuju po nekoliko  je porasla u posljednjih nekoliko osnova. Jedan od njih je i vrijeme decenija. Veliki sportski klubovi školovanja. Većina programa školozapošljavaju menadžere u stalni ra-  vanja traje 2 i više godina, dok je broj dni odnos. Ipak, još nije jasno šta međunarodno priznatih diploma (Babi trebali programi školovanja me- chelor ili Master Degree) iznosio je 75, nadžera u sportu trebali obuhvatati. ili skoro 45%. Dugačka i raznolika međunarodna Slika 2 - rajanje programa menadiskusija po ovom pitanju (takozvadžmenta u sportu ni “competency -based approach to curriculum development”) dovela  je do uspostavljanja “North American Standards o Sport Management Program” 2000. godine. Istovremeno nedostaju inormacije o situaciji u Evropi što se tiče programa školovanja menadžera u sportu (Hovemann, 2003). U Howemannovom (2006) inKada su u pitanju glavni ishod stuternetskim istraživanju koje je bilo dija, onda se dobija pet oblasti studilimitirano terminiološkim ograni- ranja: (1) Ekonomija (EC); (2) Sportčenjima i odnosilo se na: njemački - ski menadžment (SM); (3) Sportske Sportmanagement; engleski - Sport nauke (SS); (4) Specijalizacija po Management; rancuski - Manage- sportovoma (PS); (5) Opšte kvalifikament du Sport; i italijanski - Ma- cije (GQ). nagement dello Sport, pokazala je Slika 3 - Profili sadržaja programa regionalnu zastupljenost. Naravno menadžmenta u sportu da je ona pokazala postojanje aka, Njemaka demskih planova i programa me35,00 Francuska Velika Britanija nadžmenta u sportu u četiri zemlje 30,00 Ukupno 25,00 (Njemačkoj, Velikoj Britaniji, Fran20,00 cuskoj i Italiji), ali i 23 koji nisu ve15,00 zani za njih (Slika 1). 50

 ji i Velikoj Britaniji (100%), Belgiji (58%), Francuskoj (53%) itd. Samo oko 10% od svih zaposlenih u sportu može se identifikovati kao sportski menadžeri. (Le Roux et al., 1999; Nichelmann, 1999). aj procenat se razlikuje od zemlje do zemlje i kreće se do 21,3% u Velikoj Britaniji, do 5,6% u Portugalu. - Zaposlenje u sportu u ,000 (Izvor: Le Roux i saradnici, 1999)

Slika 4

45

45

40

44

a 35

=165

amr 30 g

n

or

30

p 25

28

j

or 20 B

15

18

10

5 0

do 1 godine

od 1 do 2 godine

od 2 do 3 godine

od 3 do 4 godine

od 4 do 5 godina

Njemaka Francuska Velika Britanija Italija panija Holandija Belgija Portugal Danska Austrija Finska Luksemburg

95 94,7 56,3 55 25,5 24 14,5 14,3 12,6 7,8 7 0,24 0

cr P

10,00

- Programi menadžmenta u sportu u evropskim zemljama Slika 1

5,00 0,00 EC

SM

SS

PS

GQ

70 65

60 50

Programi menadmenta u sportu n =168 ma

a

40 r g p

or

41

30 ro

j B

28

20

23

10

11

0 Njemaka

Francuska

Velika Britanija

Italija

Ostali

Le Roux, Chantelat i Camy (1999) predstavili su podatke za sportska zanimanja u evropskim zemljama. Podaci ukazuju na trend porasta zaposlenih u sportu, osim Austrije i Finske. Najveći porast je u Špani-

80

100

Stručna sprema (Izvor: Kaiser i Schütte, 1999)

a

or

60

Tabela 1 -

ij p

40

Na sljedećoj abeli 1 prikazana je stručna sprema zaposlenih u sportu u Njemačkoj.

% o

20

Neobučen Obučen Fakultet

  a    j    i   c   a   r   e     d   e     f    i     b   u     l    K

  a     k   s   a    t    j   r    i   o   c    p   a   s    t   r   a    i   s     k   s   n     d   i   a   m   r    d    G  a

  e    j   a     đ   a   g   o   a    d    z   e   e    j    i     k   s   e    t   n   r   g   o    A   p   s

1,0%

3,9%

11,0%

32,0% 67,0%

14,3% 81,7%

31,5% 73,2%

Pregled liste 15 univerziteta sa akreditovanim programima menadžmenta u sportu u Evropi, a koji zadovoljavaju standarde NASSM/ NASPE upužuju na težnju ovih uni verziteta da se ormuliše standardan kurikulum za studijske programe menadžmenta u sportu (Raič, 2006).

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

29

Eksplozija plata sportista (1988 - 1998) u četiri profesionalne lige u SAD National Basketball Association (NBA)

(povećanje 470%) 1988. godine Magic Jonson 3.000.000,00 � ����. godine Shaquille O'Neal  ��.���.���,�� �

Major League Baseball (MLB)

(povećanje 370%) 1988. godine Ozzie Smith 2.340.000,00 � ����. godine Pedro Martinez   ��.���.���,�� �

National Football League (NFL)

(povećanje 200%) 1988. godine John Elway  1.960.000,00 � ����. godine roy Aikman �.���.���,�� �

National Hockey League (NFL)

(povećanje 1.051%) 1988. godine Wayne Gretzky  900.000,00 � ����. godine Jaromir Jagr  ��.���.���,�� �

Globalizacija NBA lige

K

ako Robbins i Coulter ( 2005) kažu, koristeći izrazito dobro sačinjen plan National Basketball Association (NBA) izrasla je u prvu pravu globalnu ligu. ransormacija jednog, do tada nacionalnog sporta, u globalni komercijalni uspjeh rezultat je dobrog shvatanja upravljanja i globalnog okruženja.

30

Poglavlje I 

Najveći dio zasluga za taj uspjeh pripada njenom sadašnjem komesaru (izvršnom direktoru) Davidu Sternu koji je predano radio na stvaranju globalnog brenda NBA asocijacije. On  je imao 0bičaj da kaže da je košarka univerzalni jezik i da će se razvijati u globalnim razmjerama. Proesionalna košarka zainter-

sovala je ljubitelje i igrače širom svi jeta sredinom devedesetih a NBA se proslavila zbog univerzalne popularnosti te igre. Ono što je počelo osamdesetih godina sa povremenim stranim zvijezdama, kao što su Hakeem Olajuwon (Nigerija) i Dražen Petrović (Hrvatska) pretvorilo se u pravu poplavu.

Rekordna je sezona 2010/11. kada akođe, oboren je rekord lige i po  je u NBA nastupalo čak 84 igrača broju novajlija iz Evrope i drugih rođenih izvan SAD-a koji su dolazili krajeva svijeta, pošto ih ima 17 koji iz 37 država. U sezoni 2012/13. čak dolaze iz 12 različitih zemalja. 29 klubova (od ukupno 30) imalo Sredinom devedesetih godina XX  je barem jednog stranca. Stranci su  vijeka liga je željela da bude lider glodolazili iz 38 država. Najviše ko- balne sportske zabave i imala je sredšakaša koji nisu američkog ima u svojim redovima, San Antonio, čak osam, a iza su Klivlend i Minesota sa po pet. Pet ekipa imaju po četiri stranca (Boston, Orlando, Milvoki, Portland i oronto), a 11 klubova po trojicu. Najbrojniji Evropljani u NBA su Francuzi. Čak 10 košarkaša iz ove države brane boje klubova iz SAD, dok Kanađana ima osam, naj više do sada. Španci i Brazilci dijele treće mjesto sa po pet igrača. Sparsi su takođe lideri po broju igrača koji nisu američkog porijekla, dolaze iz različitih zemalja: Argentina, Australija, Brazil, Kanada, Francuska i Djevičanska Ostrva. stva i sposobnosti da to i postigne. Tabela 1 - Broj stranih igrača u Međutim, liga je u sezoni 1998/99. NBA 1984-2003 (Izvor: modifiskoro doživjela krah. Dugotrajni kovano prema Desborders, 2007, pregovori sa sindikatom igrača oko str. 2) novčanih iznosa ugovora doveli su do Broj stranih otkazivanja više od trećine utakmica. Sezona igrača Bojkot je rustrirao i naljutio ljubitelje košarke. Stern je shvatio da su mno1984/85 1 ge poslovne inicijative lige propale. 1988/89 11 Pored toga, postavljalo se i pitanje 1992/93 14 najpoznatije i najpopularnije ikone 1996/97 27 lige Michael Jordana: Njgovo prvo povlačenje 1999. godine osiromašilo 2000/01 36  je NBA ligu za jednog od najvažni2002/03 65  jih ljudi lige, ključnog igrača i slav2010/11 84 nu ličnost. Sa svog liderskog mjesta NBA je iznenada došla u situaci

 ju da mora ponovo da se probija. Stern se nije predavao. Stern je razmisljao šta liga može da ponudi. Liga je imala veliku popularnosti kako u SAD, tako i širom svijeta, imala je neke mlade talentovan igrače, poznat imidž i V prenose. Ako bi se te stvari mogle iskoristiti, NBA bi se mogla vratiti u igru. Liga se nadala da će moći da povrati globalnu popularnost kod simpatizera ako će moći da je vide. On je to objasnio da je model rok-koncert. Rok grupa prodaje puno snimaka, a putuje povremeno. Stern je takođe povećao prisustvo lige na internetu preko veb-sajta. Oko 40% posjetilaca tog sajta (koji  je na španskom, japanskom i kineskom) je izvan SAD-a. NBA nameće svoje igre i opremu ljubiteljima širom svijeta preko kompjutera. Globalna popularnost puni blagajnu lige. Oko 20% cjelokupne opreme NBA sada se prodaje izvan SAD-a, što predstavlja dodatnih 430 miliona � godišnjeg prihoda. Skoro milion navijača plaća 10 � mjesečno da bi slušalo prenose na engleskom ili španskom jeziku skoro svake godine na veb sajtu lige. NBA liga gradi NBA restoran u Dominikanskoj Republici i razmišlja o otvaranju NBA prodavnica u Aziji i Evropi. Posebni NBA butici se nalaze u velikim robnim kućama, kao što je El Corte Ingles u Španiji. akođe, liga ima prihode od televizije. Skoro 15% njenog godišnjeg prihoda od V-a od 900 miliona � dobija se od partnera iz 212 zemalja i teritorija  van SAD-a.

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

31

Pitanja za provjeru znanja 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Šta je menadžment? Definišite četiri osnovne aktivnosti u procesu menadžmenta. Koji je značaj menadžmenta? Kako shvatamo menadžment? Šta je menadžment u sportu? Šta je sportska industrija i od kojih se segmenata sastoji? Koje su osnovne karakteristike modernog sporta?

Literatura Agardwall, R. D. (1990). Organization and management . New York, NY: [n.p.]. Andrews, D. (2004). Speaking the „universal language o entertainment“: News sorporation, culture and the global sport media economy. In D. Rowe (Ed.), Critical readings: Sport, culture and the media  (pp. 99�129�. Maidenhead, United Kingdom: Open University Press. Answer. (1999). SportsBusiness Journal , 2(35), 23�30. Bartol, K. M., & Martin, D. C. (1996). Management . 2nd ed. New York, NY: McGraw Hill. PMCid: PMC39132 Certo, S. C. (1989). Principles o modern management: Functions and systems. 4th ed. Boston, MA: Allyn and Bacon. Chelladurai, P. (1985). Sport management: Macro  perspectives. London, United Kingdom: Dynamics. Comte, L., & Stogel, C. (1990, January 1). Sport: A $63,1 bilion industry. Te Sporting News , pp. 60�61. Crampton, R. (1994). Eastern Europe in the wentieth century . London, United Kingdom: Routledge. doi: 10.4324/9780203445464 Daf, R. L. (1994). Management . 3rd ed. Orlando, FL: Te Dryden Press – Harcourt Brace College Publishers. Daf, R. L., & Marcic, D. (2009). Understanding management . 6th ed. Mason, OH: Sauth-Wstern Cengage Learning. PMid: 19783928 Daf, R. L. (2010). Management . 8th ed. Mson, OH:

32

Poglavlje I 

Tomson Higher Education. PMid: 21756676 Desborders, M. (2007). Marketing and ootball . Burlingorn, MA: Elsevier. DeSensi, J. ., Kelley, D. R., Blanton, M. D., & Beitel, P. A. (1990). Sport management curricular evaluation and assessment: A multi-aceted approach. Journal o Sport Management , 4(1), 31�58. Drucker, P. (1974). Management . New York, NY: Harper and Row publishers. Fayol, H. (1949). General and Industrial Management . London, United Kingdom: Pitman. Fort, R. (2000). European and North American sports differneces. Scottish Journal o Political Economy , 47 (4), 431�455. doi: 10.1111/1467� 9485.00172 FAF Report (Te Financial Action ask Force). (2009). Money Laundering through the Football Sector . Paris, France: FAF Secretariat. Girginov, V. (2008). Management o sports develo pment . Burlington, MA: Elsevier. Gordon, J. R., Mondy, R. W., & Sharplin, A. S. R. (1990). Premeaux management and organizational behavior . Boston, MA: Allyn and Bacon etc. Hovemann, G. (2003). Der Markt ür Sportmanagementausbildungen. Bedingungen und Perspektiven einer international egolgreishen Positionierung von Bildungsdienstleistungen im Sport . Mainz, Germany: Druckbetrieb Lin-

dner OHG. PMid: 12900414 Hovemann, G. (2006). Perspectives on the successul composition o sport management programmes: Basic knowledge or the esta-

bilishment o Europena standards. European  Journal or Sport and Society , 3(2), 115�175. Howard, D. R., & Crompton, J. C. (2004). Financing sport . 2nd ed. Morganrown, WV: Fitness Inormation echnology. Hoye, R., Smith, A., Nicholson, M., Stewart, B., & Westerbeek, H. (2009). Sport Management: Principles and Application. 2nd ed. London, United Kingdom: Elsevier Butterworth-Heinemann. Humphreys, B. R., & Humphreys, B., R. (2008). Size and scope o the sport industry in the United States (IASE/NAASE Working Paper Series,

No. 8, 2008). Florida, FL: ampa. Ilić, G. (2005). Osnove menadžmenta �Fundamentals o Management�. Banja Luka, Bosnia and Herzegovina: Poljoprivredni akultet. Kaiser, S., & Schütte, N. (2004). Recruitment Pattern o German Sport Managers – Hiring-Practice between proessional and unproessional criteria. EASM 2004 GHEN congress rom 22 till 25 September 2004 in Ghent. Kastratović, E. (2004). Osnove menadžmenta sa menadžmentom u sportu �Fundamentals o management with management in sport�. Belgrade, Serbia: Institut za rayvoj malih i srednjih preduzeća d.o.o. Kastratović, E. (2006). eorija i praksa opšteg menadžmenta u menadžmentu u sportu �heory and practice o undamental management and management in sport]. In Đ. Nićin (Ed.), Druga međunarodna konerencija Menadžment u sportu (pp. 134�139�. Belgrade, Serbia:

Fakultet za menadžment u sportu Univerziteta Baraća Karić. Kurelić, N. (1975). Sport �Sport�. In M. Flander (Ed.), Enciklopedija fizičke kulture (Vol. 2, pp. 301�305). Zagreb, Croatia: Jugoslovenski leksikograski zavod. Koontz, H., & O’Donel, C. (1972). Principles o management: An analysis o managerial unctions. 5th ed. New York, NY: McGraw-Hill. Kotter, J. P. (1990). What Leaders Really Do? Harvard Business Review, R0111F. Kreitner, B. (2009). Management . 11th ed. Boston, MA: Houghton Mifflin Harcourt Oublishing

Company. PMCid: PMC2797660 Le Roux, N., Chantelat, P., & Camy, J. (1999). Sport und Beschäfigung in Europa. Abschlussbericht an die Generaldirektion X der Europäischen Kommission. Brüssel. PMCid: PMC409839 Massie, J. L., & Douglas, J. (1973). Managing: A contemporarz introduction. New York, NY: Prenti-

ce Hall Englewoods Cliffs. Meek, A. (1997). An estimate o the size and supported economic activity o the sports industry in the United Staes. Sport Marketing Quarterly , 6 (4), 15�21. Milisavljević, M., & odorović, J. (1995). Planiranje i razvojna politika preduzeća �Planning and development policy o company�. Belgrade, Serbia: Savremena administracija. Mosley, D. C., Pietri, P. H., & Megginson, L. C. (1996). Management – Leadeship in action. 5th ed. New York, NY: Harper Collins College Publishers. Mullin, B. J. (1980). Sport management: Te nature and utility o the concept. Arena Review, 4(3), I�II. NASPE/NASSAM Joint ask Force on Sport Management Curriculum and Accreditation (1993). Standards or curriculum and voluntary accreditation o sport management education programs. Journal o Sport Management , 7, 159–170. Nichelman, C. (1999). Beruseld Sportmanagement - Eine Annäherung über relevante Einflussaktoren. Leipziger Sportwissenschafliche Beiträge, 38, 121�143. Parker Folet, L. D. (1984). Control in Organizational Lie: Te Contribution o Mary Parker Follett. Academy o Management , 9(4), 736�745. doi: 10.2307/258495; doi: 10.5465/ AMR.1984.4277620 Parks, J., Quarterman, J., & Tibault, L. (2011). Managing Sport in 21st Century. In P. Pedersen, J. Parks, J. Quarterman, and L. Tibault (Eds.), Conterporay Sport Management . 4th ed. Champaing, MA: Human Kinetics. Parks, J. B., & Zangler, B. R. K. (1990). Sport &  fitness management: Career strategies and proesional content . Champaign, IL: Hunam Kineti-

cs Publishers Inc.

Menadžment i menadžment u sportu - pojam, značaj i filozofija

33

Pitts, B. G. (1988). Sport produc markets. Unpublished manuscript. University o Luisville. Pitts, B. G., Fielding, L. W., & Miller, L. K. (1991). Sport product-market: A conceptual model . Paper presented at the conernece o the North American Society or Sports Magement, Ottawa, Canada. Pitts, B. G., Fielding, L. W., & Miller, L. K. (1994). Industrial segmentation theory and sport industry: Developing a sport industry segment model. Sport Marketing Quarterly , 3(1), 15�24. Pitts, B. G., & Stotlar, D. K. (1996). Fundamentals o sport marketing . Morgantown, WV: Fitness Inormation echnology. Riordan, J., & Kruger, A. (2003). European cultures in sport: Examining the nations and the regions. Bristol, United Kingdom: Intellect. Raič, A. (2006). Sportski menadžment kao proesija i kao nauka �Sports Management as a proession and as a science�. In Đ. Nićin (Ed.), Druga međunarodna konerencija Menadžment u sportu (pp. 17�24�. Belgrade, Serbia: Fakultet

za menadžment u sportu Univerziteta Baraća Karić. Robbins, S. P., & Coulter, M. (2005). Menadžment �Management�. 8th ed. Belgrade, Serbia: Data status. Savić, D. (1987). Sportski klub �Sport club�. In D. Dujmović, A. Kramarić, M. Lanc, I. Mecano vić, and D. Savić, Modeli fizičke kulture, (Vol. 2, pp. 9–78). Zagreb, Croatia: Republička samoupravna interesna zajednica fizičke kulture SR Hrvatske. Schermemerhorn, J. R. Jr. (2012). Exploring Mana gement . 3rd ed. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. Sikavica, P., Bahtijaraveić-Šiber, F., & Pološki Vokić, N. (2008). emelji menadžmenta �Fundamen-

34

Poglavlje I 

tals o management�. Zagreb, Croatia: Školska knjiga. Silver, G. A. (1981). Introduction to management . St. Paul, MN: West Publishing Company. Slack, . (1997). Understanding o sport orgnaizations: Te application o organization theory . Champaing, IL: Human Kinetics. Slack, . (2005). Commercialisation o sport. London, United Kingdom: Routledge. Simović, S., Ilić, G., & Danilović, A. (2010). Globalna ekonomska kriza i eksplozija plata u sportu �Global economic crisis and the explosion o salaries in sport�. Menadžment u sportu, 1(1), 132�142. Solberg, H. A. (2010). Sportski prijenosi [Sports Broadcasts]. In J. Beech and S. Chadwick (Eds.), Sportski menadžment (pp. 369�393). Zagreb, Croatia: Mate d.o.o. Stoner, J. H. (1982). Management . 2nd ed. New York, NY: Prentice Hall, Englewood Cliffs. Stoner, J. A. F., Freeman, R. E., & Gilbert, D. R. Jr. (1995). Management . 6th ed. New Jersey, NY: Prentice Hall, Englewood Cliffs. PMCid: PMC42232 aylor, F. W. (1903). Shop management . New York, NY: Harper & Brothers. aylor, F. W. (1911). Principes o scientific management . New York, NY: Harper & Brothers. orrington, D. J., & Johns W. K. (1989). Effective management . New York, NY: People and Organization, Prentice hall. Weihrich, H., & Koontz, H. (1993). Management:  A global perspective. New York. NY: McGraw-Hill. Wren, D., & Voich, D. Jr. (1994). Menadžment: Proces, struktura i ponašanje �Management: Process, structure and behavior�. Belgrade, Serbia: Poslovni sistem Grmeč AD Privredni pregled.