Vrednovanje Vrednovanje je postupak kojim se od vise prdlozenih rjesenja odabire najpovoljnije u odnosu na postavljene ciljeve, kriterijume kao I efekte I ulozena sredstva. Vrednovanje podrazumjeva primjenu razlicitih kvalitativnih I kvantitativnih metoda, kojim se ocjenjuje svako od ponudjenih rjesenja posebno. Neke od tih metoda su: -analiza ostvarenih ciljeva, -analiza indirektnih I ratvojnih efekata, -analiza troskova I koristi, -visekriterijumska analiza Osnovna pravila koja se primjenjuju u vrednovanju i uticu na eksploataciju putne mrete, koja teku u optimalnmom smjeru sastoje se u sljedecem: -da odgovor na pitanje POSTOJI LI ili NE potreba za preduzimanjem odgovarajucih tehnickih mjera na postojecoj mrezi mora biti u funkciji zahtijeva saobracja -da proektne varijante osim sto moraju biti po mjeri zahtijeva saobracaja moraju U DOVOLJNOJ MJERI UVAZAVATI EKOLOSKE FAKTORE -da se odgovore JE LI ili NIJE opravdano ulaganje investicija u realizaciju saobracajno potrebnih ekoloski podobnih objekata morajupostovati principi maksimalne ekonomske racionalnosti -da odluke o KONKRETNOM ULAGANJU INVESTICIJA u saobracajno potrebne, ekoloski podobne I ekonomski opravdane proekte, moraju biti uskladjene sa investicionim mogucnostima drustva. Osnovne vrste rednovanja: 1. 2. 3. 4. 5.
Funkcionalno Ekolosko Ekonomsko Investiciono Visekriterijumsko vrednovanje
Funkcionalno vrednovanje Funkcionalno vrednovanje putne mreze predstavlja proceduru ocjenjivanja uslova saobracaja na punoj mrezi. Ocjena uslova saobracaja zasniva se na pokazteljima nivoa usluge. Pokazatelji nivoa usluge na posmatranim putnim mrezama koji se utvrdjuju u
proceduri funkcionalnog vrednovanja mogu biti upotrebljeni na razlicitim ulogama,a prije svega: A) U primarnoj-aktivnoj ulozi u kojoj se utrdjene vrijednosti osnovnih pokazatelja nivoa usluge kompariraju sa granicnim vrijednostima pokazatelja nivoa usloge, za razlicite funkcionalne dijelove mreze koji imaju ulogu kriterijuma. Tipicne ocjene sobracaja su : – zadovoljavajuci –podnosljivi -nezadovoljavajuci B) u sekundarnoj-pasivnoj ulozi se definisu kvantitativne vrijednosti odredjenih pokazatelja nivoa usluge za dostignuti i perspektivni saobracaj. U ove pokazatelje spadaju: brzina osnovnih vrsta vozila I toka, vrijeme putovanja, vrijeme stajanja signalisanim raskrsnicama… Za potrebe funkcionalnog vrednovanja ukupna putna mreza se dijeli na: 1. Saobracajne dionice vangradskih puteva 2. Saobracajne dionice na podrucju gradskih aglomeracija 3. Saobracajna cvorista u istom nivou 4. Rampe a) Mjesto spoja autoputa I puta rampe b) Put rampe c) Mjesto spoja puta rampe sa sekundarnom mrezom 5. Zone preplitanja
Ekonomsko vrednovanje objekata saobracajne infrastrukture-EKN Jedno od najslozenih pitanja u ekonomskom vrednovanju plana odnosi se na vremensku stranu plana. To pitanje najvise dolazi do izrazaja u vremenskim preferencijama odnosno u izboru prikladne stope za svodjene buducih ucinaka plana na sadasnju vrijednost. Metode ekonomskog vrednovanja Moguce su razlicite metode ekonomskog vrednovanja djele se na : A) metode vrednovanja saobracajnih sistema B) metode vrednovanja transportnih sistema C) metode vrednovanja transporetnih podsistema
Prvim dvijema skupinama metoda uzimaju se u obzir samo neposredni efekti ulaganja. Trecom skupinom metoda uzimaju se u obzir I neposredni I posredni efekti ulaganja. Tradicionalne metode za vrednovanje Tradicionalne metode ekonomskog vrednovanja pretezno se upotrebljavaju u savremenoj poslovnoj praksi. Glavna karakteristika im je da se vrijednosti saobracajnpog ulaganja posmatra sa individualnog stajalista I da se efekti ulaganja iskazuju u novacanim jedinicama. U savremenoj praksi ekonomskog vrednovanja poznato je vise metoda ove skupine.Jedna od njih jeste metoda ekonomicnosti, kojom se utrdjuje koliko jedna jedinica utrosenih sredstava stvara jedinicu prihoda. Druga metoda rentabilnost kojom se utvrdjuje odnos izmjedju neto ostvarenog rezultata poslovanja I vrijednosti ukupno ulozenih sredtava. Treca poznata metoda ove skupine jeste metoda roka povrata ulozenih sredstava. Vrijeme povrata se, po ovoj metodi definise kao vremenski period koji je potreban da se dohodak ulaganja izjednaci sa kapitalnim troskovima neophodnim za to ulaganje. Savremene metode ekonomskog vrednovanja Osim efekata koje je moguce izraziti u novacanim vrijednostima, ulaganja u saobracajnu infrastrukturu stvaraju cesto takve efekte koji se be odrazavaju u novcanim tokovima investitora, iako uticu ba “nacionalnu ekonomiju” kao cjelinu. Savremenim metodama u kojima je teziste na “drustevenim” troskovima I koristima obuhvataju se siri I dugorocniji drustveni interesi; njima se uzimaju u obzir svi povoljni I nepovoljni ucinci koji nastaju ostvarenjem saobracajnog ulaganja bez obzira da li su oni izrazeni u novcanim ili nenovcanim vrijednostima I bez obzira ko snosi troskove I uziva koristi –investitor ili drustvo. Savremene metode ekonomskog vrednovanja dijele se na : 1. Metode drustvene efikasnosti 2.Metode efektivnostii 3.Metode rangiranja Ili dezagregiranog vrednovanja. Ekonomsko vrednovanje u upravljanju razvojem I eksploatacijom putne mreze Ekonomsko vrednovanje u upravljanjuu razvojem I eksploatacijom putne mreze, posmatrano sa opsteg aspekta, predstavlja proceduru utvrdjivanja relevantnih pokazatelja za ocjenu racionalnosti ulaganja finansijskih sredtava u realizaciju proekta vezanih za razvoj ili koristenje putne mereze. Zadaci ekonomskog vrednovanja mogu se svrstatti u dvije tipicne skupine.
Prva tipicna vrta zadataka ekonomskog vrednovanja odnosi se na ulaganja u u proekte puteva slobodnim rezimom koristenja kojom se poboljsavaju uslovi ukupnih saobracajnih tokova na mrezi kroz podizanje efikasnosti komfora, bezbijednosti I pouzdanosti saobracaja, zatim kroz smanjenje troskova eksploatacije vozila, smanjenje vremena putovanja putnikai robe i dr. U prakticne zadatke ekonomskog vrednovanja proekata spadaju: a) Pruzanje argumenata za odgovor na pitanje POSTIJI LI ili NE zadovoljavajuca ekonomska opravdanost za ulaganje novcanih sredstava u realizaciju posmatranog proekta u inicijalnom vremenskom periodu. b) Pruzanje argumenata za odgovor na pitanje KOJA JE PROEKTNA VARIJANTA RELATIVNO NAJPOVOLJNIJA. c) Pruzanje argumenata za odgovor na pitanje KOJI JE OPTIMALAN VREMENSKI PERIOD ZA REALIZACIJU PROEKTA, ukljucujuci I odgovor na komplex pitanja u vezi opravdanosti fazne I etapne realizacije proekata. Druga tipicna vrsta zadataka ekonomskog vrednovanja odnosi se na ulaganje u proektne puteve sa posebnim rezimom koristenja (npr. Sa naplatom putarine ) tj. o ulaganju kapitala u puteve koji treba da se u odredjenom roku vrati ulagacima preko cistog prihoda iz urbane putarine, kao I iz dijela dobiti od eksplooatacije pratecih objekata duz puta (pumpne stanice, servisi …) Prakticni zadaci ekonomskog vrednovanja ovih proekata su : a) Pruzanje argumenata na pitanje POSTOJI LI ili NE zadovoljavajuca odnosno kolika je, komercijalna atraktivnost ulaganja kapitala u realizaciju proekta puta na kome ce se vrsiti naplata putarine u inicijalnom vremenskom periodu. b) Pruzanje argumenata za odgovor na pitanje KOLIKI JE PERIOD TRAJANJA NAPLATE PUTARINE POTREBAN da bi se iz cistog prihoda od putarine mogao vratiti kapital koji je po odredjenoj cijeni plasiran u dati proekat. c) Pruzanje argumenata za odgovor na pitanje optimalne godine pustanje proekta pputa u aksploataciju pri odredjenoj duzini trajaanja vijeka naplate putarine u uslovima optimalno izbalansiranih velicina saobracaja I tarifa. Analiza troskova i koristi Analiza troskova I koristi u osnovi se sastoji u uporedjivanju svih koristi koje nastaju realizacijom proekta sa svim troskovima koji su povezani sa realizacijom. Vec u pristupu analizi treba odgovoriti na sljaedeca putanja : 1. Koji troskovi treba da budu obuhvaceni analizom?
2. Koje koristi I u kojoj formi treba obuhvatiti ? 3. Po kojoj diskontno-eskontnoj stopi ce se obracunavati troskovi I koristi? Osnovi kriterijum ove metode je: T/K≤1 Gdje je: T- ukupni troskovi obuhvaceni analizom, K- ukupne koristi obuhvacene analizom Ovaj kriterij pokazuje da je proekat ekonomski opravdan ukoliko je odnos troskova I koristi manji od jedinice, odnosno ukoliko su ukupne koristi vece od ukupnih troskova. EKOLOSKO VREDNOVANJE Uticaj puta na zivotnu sredinu zavisi od mnogobrojnih faktora, a prije svega os postojecih ekoloskih potencijala, ranga puta u mrezi I saobracajnog opterecenja. Prema uputstvu za izradu studija o izvodljivosti proekta puteva u procesu planiranja I proektovanja puteva predvidjena su cetiri metodoloska koraka vezana za zivotnu sredinu, i to: 1. Studija ekoloskog rizika predstavlja najsiru prostarnu analizu problematike zivotnre sredine koja svoj puni smisao ima u polaznim planerskim proektanskim koracima 2. Studija zastite I unapredjenja zivotne sredine predstavlja kljucni korak u pozitivnom pristupu ovoj problematici. 3. Studija uticaja na zivotnu sredinu predstavlja detaljnu analiticku kvantifikaciju buduci da za osnovu analize sluzi prostorno definisana trasa u okviru poznatog koridora. 4. Izvodjacki proekat zastitnih konstrukcija je rezultat procesa u kome se razradjuju usvojene zastitne konstrukcije iz faze idejnog proekta, definisu svi izvodjacki detalji, metode gradjenja I optimizacija procesa izvodjenja. INVESTICIONO VREDNOVANJE PUTNE MREZE U ovom dijeli pod pojmom investiciono vrednovanje podrazumjeva se postupak utvrdjivanja optimalne raspodijele, ukupnih, realno raspolozivih finansijskih sredstava-budzeta za puteve- u aktivnosti odrzavanja I rekonstrukcije I novogradnje puteva Osnovni ppokazatelji investicionog vrednovanja 1. Ukupno raspoloziva finansijska sredstva za puteve u nekom vremenskom periodu(RS). Opsta relacija za utvrdjivanje ukupno raspolozivih sredstava glasi:
RS=∑aj-∑bj aj- iznos sredstava po pojedinim izvorima bj- ranije stecene obaveze po pojedinim osnova Kriterijumi investicionog vrednovanja U osnovne kriterijume investicionog vrednovanja spadaju : 1. RS > Tj Uslov je da je velicina realno raspolozivih finansijskih sredstava veca odpotrebnih sredstava za za odrzavanje po varijanti koja ima maksimalnu ekonomsku opravdanost. 2. RS < T( ima vamo jos neki suma allll jbg ) Uslov je da realno raspoloziva finansijska sredstva nisu dovoljna da, nakon podmirenja odrzavanja, pokriju I realizuju svih realnih proektat rekonstrukcije ili novogradnje. 3. ISR ≥ max ISR Uslov je da u okviru ogranicenih finansijskih sredstava za realizaciju rekonstrukcije I novogradnje budu kandidovani proekti sa visokom ekonomskom opravdanoscu, vecom od ekonomski najatraktivnije varijante odrazavanja. VISEKRITERIJSKO VREDNOVANJE Vise kriterijumsko odlucivanje predstavlja donosenje odluke u slucaju postojanja vise kriterijuma koji su cesto medjusobno konfliktni Problemi visekriterijumskog odlucivanja mogu se podijeliti u dvije kategorije: 1. Visekriterijumsko rangiranje predstavlja izbor optimalne alternative iz skupa alternativa u slucaju postojanja kriterijuma tj. atributa. 2. Visekriterijumsko programiranje jeste problem proektovanja, za razliku od visekriterijumskog rangiranja koji predstavlja problem selekcije tj. izbora. Metode visekriterijumske analize Postoji mnogo metoda visekriterijumske analite al svaka se sastoji od sljedecih koraka: 1. Utvrditi vrijednosti svake varijante po svakom kriterijumu, 2. Odrediti relativne tezine kriterijuma, 3. Utvrditi konacan ili parcijalan rang varijanti. Metoda SAW
Ova metoda se sastoji iz 4 koraka: 1 korak Definisanje osnovne matrice. Podrazumjeva definisanje kriterijuma za vrednovanje, broj varijanti I vrijednosti po svim kriterijima. 2 korak dredjivanje tezinskih koeficijenta kriterijuma. 3 korak Normalizacije ulazne matrice. Moze se vrsiti na vise nacina : Za kriterijume koji se minimiziraju: rij = xij/xmax Za kriterijume koji se maximiziraju: rij = Xmax/xij 4 korak izracunavanje ukupnog broja bodova za svaku varijantu. Metoda Promethee spada u grupu metoda za visekriterijski izbor u skupu alternativa opisanih s vise atributa koji se koriste kao kriteriji. Metoda omogucaje agregiranje kvalitativnih ikvantitativnih kriterija razlicite vaznosti relaciju parcijalnog uredjenja u skupu alternativa ili u jedinsten skor na temelju kojeg se alternative mogu rangirati potpuno. Metoda se sastoji iz tri koraka: 1. U prvom koraku se uzimaju u obzir razlike izmedju vrijednosti kriterijuma; 2. U drugom koraku se prikazuju odnosi alternativa 3. U trecem koraku se koriste pomocna sredstva za donosenje odluke. (Rekao je nerko da treba znati nacrtati ove grafove kod mene su zabiljezeni ::))) Osnovni tipovi funkcija opcih kriterija: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
obican kriterij kvazi kriterij kriterij sa linearnom preferencijom kriterij s razinama konstantne preferencije kriterij sa loinearnom preferencijom I podrucjem indiferencije gaussov kriterij
AHP metod ( Analiticki hierarhijski proces) AHP metoda temeljise na poredjenju alternativa u šparovima. AHP spada u najpoznatije I posljednjih godina navise koristene metode za visekriterijsko odlucivanje. Njezina polpularnost temelji se u prvom redu na cinjenici da je vrlo bliska nacinu na koji pojedinac intuitivno rijesava slozene probleme rastavljajuci ih na jednostavnije. Drugi vazan razlogzasto je ta metoda tako polpularna je kvalitetan softver expert choice.
Rjesavanje slozenih problema odlucivanja pomocu ove metode temelji se na njihovom rastavljanju na komponente: cilj kriterije I alternative. Ti elementi se potom povezu u model s vise razina pri cemu je na vrku cilj a na prvoj nizoj razini su glavni kriteriji . Kriteriji se mogu rastaviti na podkriterije a na najnizoj razini nalaze se alternative. Druga vazna komponenta AHP metode je matematicki modelpomocu kojeg se racunaju prioriteti koji su na istoj razini hijerarhihjske strukture Primjena ove metode objasnjava se u sljadeca 4 koraka: 1 korak: Razvije se hijerarhiski model problema odlucivanja s ciljem na vrhu, kriterijima I podkriterijima na nizoj razini te alternativama na dnu modela. 1 korak: U svakom cvoru hijerarhijeske strukture pomocu satayeve skale u parovima se medjusobno usporedjuju elementi tog cvora koji se nalazi neposredno ispod njega I izracunaju se njihove lokalne tezine 3 korak Iz procjene relativnih vaznosti elemenata odgovarajuce razine hijerarhijske strukture problema izracunavaju se lokalne tezine kriterija I podkriterija, ana posljednoj razini prioritet alternativa 4 korak : Provodi se tzv. Analiza osjetljivosti
