ABSTRAKT
Qëllimi i këtij studimi është analizimi i marrëdhënieve ndërmjet politikës dhe medias në Shqipëri. Marrëdhëniet ndërmjet këtyre dy fushave, përkufizohen kryesisht nga moszhvillimi i kapitalizmit. Ky fakt ka kontribuar në mënyrë vendimtare në vonesën e demokratizimit të institucioneve politike, por edhe në vonesën e zhvillimit të një shtypi masiv. Në vitet e para të shfaqjes së shtypit shqiptar, ai shërbeu si një instrument për përhapjen e ideve kombëtare dhe mbështetjen e lëvizjeve për çlirimin kombëtar. Më vone ai luajti një rol të rëndësishëm në krijimin e një shteti kushtetues. Shtypi gjatë kësaj faze nuk ishte thjesht politik, por një institucion politik i pushtetit. Edhe gjatë periudhës së ndarjeve politike të sistemit politik shqiptar, shtypi funksiononte brenda këtyre ngjarjeve, jo vetëm duke mbështetur, por edhe duke shprehur bindjet politike vetjake, ose institucionale. Fjalë kyçe: Politika, Media, Shqipëri, marrëdhënie, gazetaria, histori, vitet 1930-1990, 1990 deri sot, etj.
TABELA E PËRMBAJTJES
ABSTRAKT.............................................................................................................................2 MIRËNJOHJE........................................................................................................................3 I. HYRJA I.1. Qëllimi i studimit....................................................................................................7 I.2. Struktura e punimit................................................................................................10 I.3. Metodologjia.........................................................................................................11 I.4. Burimet..................................................................................................................12 I.5. Kufizime................................................................................................................13 II. RISHIKIMI I LITERATURËS II.1.Konceptimi i politikës...........................................................................................14 II.2. Komunikimi politik..............................................................................................14 II.3.
Komunikimi
masiv………………………………………………………....................................... …...15
II.4. Masmedia dhe komunikimi masiv.......................................................................18 II.5. Mediatizimi i politikës.........................................................................................19 III. POLITIKA DHE MEDIA NË INTERVALIN KOHOR ( 1930 – 1990 ) III.1. Gazetaria dhe tregu mediatik (1930 deri sot).....................................................26 III.1.1. Shtypi në vitet ’30...........................................................................................26 III.2. Sistemi mediatik gjatë regjimit komunist (1945-1989)......................................29 III.2.1. Shtypi...................................................................................................29 III.2.2. Radio....................................................................................................30 III.2.3. Televizioni...........................................................................................31 IV. MEDIA DHE POLITIKA PAS VITEVE ‘90 IV.2. MEDIA PAS VITEVE ‘90.............................................................................................38 IV.2.1. Transformimi mediatik paskomunist në Europën Lindore.........................................40 IV.2.2. Fazat e zhvillimit të medias pas viteve ’90 në Shqipëri..............................................43 IV.2.3. Tregu i medias shqiptare.............................................................................................47 IV.2.4. Kriza e gjatë e shtypit të shkruar pas viteve ‘90.........................................................48
2
V. MARRËDHËNIA E MEDIAS DHE POLITIKËS V.1. Ndikimi i medias në proceset zgjedhore..........................................................................50 V.2. Shtypi ditor gjatë fushates zgjedhore...............................................................................53 V.3. Kriza e shtypit të shkruar sipas pronësis........................................................................54 PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME...........................................................................64 BIBLIOGRAFIA...................................................................................................................65
3
I. HYRJA
Marrëdhënia midis medias dhe politikës mbetet ende sot, fokusi kryesor kërkimeve të shkencave të komunikimit. Roli i mediave në shoqërinë moderne është shumë i rëndësishëm. Kjo vlen në veçanti për politikën, ku me interes analizohen funksionet e mediave në lidhje me sistemin politik. Në rastet e veçanta, sidomos tek ngjarjet e mëdha politike, këta janë faktorë informativë shumë të kërkuar dhe të ballafaquar me opinionin publik. Informimi për ngjarjet politike, na shkon në mend në fillim të çdo meditimi për nevojën konkrete të publikut për informacion. Njerezit duan të dinë se çfarë ndodh në fushën e politikës, sepse vendimet politike ndikojnë në kualitetin e jetës së tyre. Sipas studimeve realiteti i paraqitur nga media është një nga faktorët ndikues në formimin e bindjeve, qëndrimeve dhe besimeve të publikut. Përpos të gjithave vetë shoqëria, në një mënyrë ose në një tjetër, pasqyrohet dukshëm në media; po ashtu dhe vetë media ka fuqinë të transformojë realitetin sipas situatave, interesave ose qëllimeve të ndryshme. Mediat, nuk duhen të jenë as aleate të politikës, por as armik i saj. Ato e kryejnë detyrën e informimit me transparencë nëse janë transparente dhe realiste, edhe atëherë kur ekzistojnë format e presionit apo grupeve të interesit. Mediat përveç se raportojnë për atë se çfarë ndodh, ato ndikojnë aktivisht mbi këto ngjarje, madje shumë here bëhen një lloj timoni determinues i ngjarjeve të caktuara. Pavarësisht funksionit të ndryshëm që ushtrojnë, një nga qëllimet e përbashkëta që ka media dhe politika është pikërisht absorbimi i një numri sa më të madh të audiencës. Në Shqipëri vihet re që edhe pas periudhës totalitare të komunizmit, marrëdhënia midis medias dhe politikës zbulon paradigma të ngjashme për funksionimin e secilës. Politizimi i medias ka nxitur një sërë ndikimesh në publikun që i ndjek. Një nga paradigmat kryesore të politikës dhe të medias është se kjo e dyta konsiderohet si vatra e sistemit politik, i cili i kontrollon në mënyrë indirekte dhe e përdor për të mbajtur pushtetin dhe për të influencuar qytetarët. Si rezultat i politizimit në thuajse 99 % të medias duket qartë se përmbajtja ideologjike
4
e mesazheve që transmetohen janë qëllimi thelbësor i kahut politik për të cilat shtypi dhe televizioni janë në shërbim. Kjo nuk ndodh vetëm në Shqipëri por në të gjitha vendet e botës. Ajo që i druhemi medias në vend, është transformimi dhe shtrembërimi i përcjelljes së mesazhit, duke qënë nën ndikimin politik. Lidhur me këtë, paradigma e dytë e cila e konsideron median si të pavarur nga pushteti dhe me një influencë të dukshme në sistemin politik, në epoka të ndryshme është bërë e qartë se media ka një kapacitet të jashtëzakonshëm për të krijuar një realitet të caktuar dhe në të njëjtën kohë mund të konsiderohet mjeti më i sofistikuar për të kundërshtuar politikën. Duke qenë se politika në një mënyrë ose në një tjetër ka mbështetjen e qytetarit sot për sot, janë kanë arritur të realizojnë qëllimet e tyre. Mediat kanë forcën për të propozuar një vizion të caktuar realiteti dhe ti kundërvihen sistemit politik, duke nxjerrë në pah vlerat reale të logjikës. Shkak i pushtetit të fortë që politika mund t’i ushtrojë medias, rezulton se mediat e pavarura e kanë të vështirë të mbijetojnë kundër vullnetit të pushtetarëve. Për këtë motiv, raporti midis medias dhe politikës mbetet një marrëveshje e vazhdueshme dhe një tentativë të një influence reciproke. Masmediat kanë nevojë për politikën dhe politika duhet të përdorë mediat, të dyja janë të ndërvarura në një raport shkëmbimesh të përbashkëta. Ndërveprimi dhe marrëveshja midis masmedias dhe politikës varen nga disa faktorë: − Së pari, shkalla e kontrollit që ka shteti tek media (në disa raste kontrolli është totalisht i kushtëzuar nga një politikë e fortë). − Së dyti, besnikëria partiake e medias, që do të thotë tendenca e tyre për të mbrojtur në mënyrë të pjes’shme ose tërësisht të hapur politikën.
I.1. Qëllimi i studimit Qëllimi i kësaj mikroteze është për të përshkruar dhe analizuar marrëdhënien ndërmjet medias dhe politikës në Shqipëri. Tendencat e forta të komercializmit në fushën e medias, të zhvilluara pas viteve ’90, duke u kombinuar me ndryshime të mëhershme të konsiderueshme në politike, na çuan në një rishqyrtim dhe ripërcaktim të kësaj marrëdhënieje ndërmjet fushës së medias dhe asaj politike. Është mëse e ditur që zhvillimet e sistemeve mediatike ndikohet nga popullsia dhe
5
tiparet kulturore, fizike dhe karakteristikat gjeografike, politike sociale dhe kushteve ekonomike.1 Megjithatë, shtypi dhe sistemet e transmetimit kanë një lidhje të ngushtë me sistemin politikoekonomik në të cilin eksistojnë. Qeveritë rregullojnë sistemet e transmetimit dhe të shtypit në një mënyrë që reflekton sjelljet ndërmjet organizatave ekonomike, të drejtave të individit, traditës politike dhe kështu me rradhe dhe qeveritë mund të trajtojnë median ndryshe në mënyra të konsiderueshme të ndryshme nga njera-tjetra.2 Megjithatë, kjo marrëdhënie është interaktive dhe nuk është e drejtuar vetëm në njërin krah: media nuk është vetëm e ndikuar nga politika dhe institucionet politike, por edhe këto të fundit janë të ndikuara nga media. Pikërisht Shqipëria përbën një rast interesant, për studimin e kësaj marrëdhënieje. Karakteristikë dominuese e vendit është dhe vonesa në zhvillimin e kapitalizmit, gjë e cila jo vetëm influencon në këto dy fusha, marrëdhënien e të cilave do të përpiqem të analizoj gjatë këtij studimi, por edhe zhvillimin ekonomik, social dhe jetën kulturore. Ky fakt i atribuon disa karakteristika themelore në shoqërinë Shqiptare: një zhvillim i vonuar i industrisë, institucione të dobëta politike, ndërhyrje të vazhdueshme të shtetit, kryesisht, një shoqëri civile e korruptuar dhe një sistem dominues i marrëdhënieve klienteliste.3 Kjo është e lidhur sigurisht dhe me veçoritë e historisë moderne Shqiptare. Kalimi nga një sistem në një tjetër ka sjellë një periulle tranzicioni të gjatë, për vendin tonë. Historia e politikës dhe veçoritë e saj, janë të rëndësishme për studimin e një sistemi mediatik gjithashtu, duke u nisur nga Hallin (2002: 182), i cili vë në dukje: “Transformimi i shumë institucioneve politike, përfshirë dhe masmedian, janë shpesh të ngadalta dhe të pabarabarta në raportet e tyre, dhe pikërisht për këtë arsye paraqitja dhe njohja e historisë se politikës është vendimtare në kuptimin e institucioneve aktuale”.4
1 Lowenstein, R, L. and Merri1, John, C. (1990) Macromedia: mission, messaEe and reality. London, Longman: 1990, Hiebert, R., Ungurait, E. and Bohn, T., W. (1982) Mass Media 111, London, Longman, 3rd edition: 1982)
2 Seymour-Ure: 1987 3 Charalambis, D. (1989) Clientelist Linkages and Populism: Extra-Institutional Consensus Formation in the Greek Political Svstem. Athens, Exantas (in Greek): 1989
6
Kjo vjen pikërisht nga qasja e këtij punimi të fokusuar në historinë politike të shqipërisë, pasi kjo ka për qëllim të përshkruaje dhe të analizojë zhvillimin e marrëdhënies së komplikuar ndërmjet politikës dhe medias. Nëpërmjet eksplorimit historik të këtyre dy fushave, të dhënat e nxjerra do të përdoren për të përcaktuar sakte marrëdhënien e tyre, kryesisht, shkallën e ndikimit që kanë tek njera-tjetra. Në vende të tjera si Anglia dhe SHBA, ka eksistuar gjithashtu një lloj marrëdhënieje ndërmjet politikës dhe medias. Kjo marrëdhënie, megjithatë, është e ndryshme në periudha të ndryshme historike dhe nga njeri vend në një tjetër. Në SHBA, në fillim të shekullit të XIX, përmbajtja e gazetave ishte e dominuar dhe përcaktuar nga politika dhe rrethi i saj, dhe pasqyronte lidhjet e tyre të ngushta me partitë polititike dhe grupet e interesit.” 5 Një situatë e tillë e ngjashme ka eksistuar në Angli nga mesi i shekullit të XIX-të.6 Por në këto vende, marrëdhëniet ndërmjet politikës me medias kanë ndryshuar nga fundi i shekullit të XIX. Gazetat arriten autonominë nga partitë politike dhe pushteti politik, ndërsa hyrja e biznesmenëve përforcuan tendencën për transformimin e tyre në një produkt në mënyrë të qartë komercial. A ka ndodhur e njëjta gjë edhe në Shqipëri? Apo bëri që marrëdhënia ndërmjet politikës dhe medias, të ndiqte një rrugë tjetër për shkak të vonesës në zhvillimin e industrisë, paqëndrueshmërisë së përgjithshme dhe krizës politike? Bazuar në këtë supozim, unë do të përpiqem ti’u përgjigjem pyetjeve të mëposhtme:
1. A është krijuar dhe zhvilluar një marrëdhënie ndërmjet politikës dhe medias në intervalin kohor (1930-1990)
2. Cila ishte forma e saktë e kësaj marrëdhënieje gjatë çdo periudhe historike? Dhe, 3. A vazhdon të eksistojë kjo marrëdhënie edhe pas viteve ’90 e deri sot?
Hipoteza: 4 Hallin, D., Mancini, P. (2002) Comparing media systems, Cambridge, Cambridge University Press: 2002: 182 5 Baldasty, G. J. (1992) The commercialization of News in the nineteenth centmy, The University of Wisconsin Press, Wisconsin: 1992: 3
6 Curran, J., Seaton, J. (I 992) Power without responsibility, Roueledge, London: 1991: 45 7
Eksiston një marrëdhënie interaktive ndërmjet medias dhe politikës në Shqipëri, me ndërvarësi dhe ndikim të ndërsjelltë tek njera-tjetra. Megjithate ky punim nuk mund të kufizohet vetëm në eksplorimin e marrëdhënieve ndërmjet këtyre dy fushave. Paralel me këtë, une do të përpiqem për të analizuar dhe shqyrtuar nëse këto marrëdhënie ndikojnë në strukturën e medias, e zhvillimit të profesionit të gazetarisë dhe edukimin e profesionistëve. Kjo mikrotezë pohon marrëdhëniet ndërmjet politikës dhe medias në Shqipëri ishte dhe vazhdon të jetë një marrëdhënie ndërvarësie. Natyrisht, nga një periudhë në tjetrën, kjo ndërvarësi ka ndryshuar forme, në bazë të ekzistimit të kushteve të ndryshme historike. Për më tepër, rasti i Shqipërisë ofron një tjetër shembull mbi argumentin se në epokën e globalizimit, një sistem mediatik nuk mund të vazhdojë gjatë të jetë unik dhe i izoluar, por nga ana tjetër ushtron veprimtarinë e saj me dallime të mëdha, të cilat vazhdojnë për shkak të zhvillimeve historike politike të çdo vendi që janë futur me forcë brenda sistemit të saj të medias.
I.2. Struktura e punimit Përpjekja kryesore e kësaj mikroteze është që të përshkruaje dhe të analizojë marrëdhënien e sipër përmendur, nëpërmjet periudhave historike domethënëse të shtetit modern Shqiptar. Prandaj, teza është e organizuar rreth këtyre akseve, dhe ndërkohë ajo përpiqet që të ndërlidhë zhvillimet historike politike të Shqipërise me zhvillimet e sistemit të mediave neë vend dhe profesionit të gazetarit. Neë çdo kapitull, fillimisht do të ofrojmë një pasqyrë gjithëpërfshirëse me çështjet në botën politike dhe atëhere bëjmë një lidhje me sistemin mediatik dhe profesionin e gazetarit, në të njejtën periudhë historike politike. Në kapitullin e dytë do i kushtojmë një rëndësi të veçantë përcaktimit dhe sqarimit të termave të nevojshme për studimin, si: media, politika, gazetaria, komunikim, etj. Në kapitullin e tretë, do të trajtojmë zhvillimet historike të politikës Shqiptare në intervalin 19301990 në marrëdhënie me median, zhvillimet e sistemit mediatik dhe shtypit, marrëdhënia dhe ndikimet e politikës tek media dhe anasjelltas. 8
Në kapitullin e katërt, po ashtu do të trajtojmë zhvillimet historike të politikës Shqiptare në intervalin 1990 e deri sot, në marrëdhënie me median, zhvillimet e sistemit mediatik dhe shtypit, marrëdhënia dhe ndikimet e politikës tek media dhe anasjelltas, etj. Duke vazhduar me kapitullin e pestë, i cili do të paraqesë përfundimet e studimit, rekomandimet dhe me literaturën e përdorur për realizimin e këtij studimi.
I.3. Metodologjia Ky studim ka një karakter multimetodik, duke implementuar një qasje historike. Dihet që klasifikimi i një metodë kërkimore, nuk do të thotë domosdoshmërisht që është përzgjdhur vetëm një metodë, dhe studiuesi nuk mund të përdorë tjetër. Ka raste përshembull që një studiues implementon një metodë empirike dhe intervistat. Metoda historike e hulumtimit të cilën kam përdorur gjatë këtij studimi, zakonisht zbatohet në të gjitha fushat e studimit, sepse ajo përfshin origjinën e tyre, rritjen teorite, personalitete, kriza, etj. Në mbledhjen e informatave historike mund të përdorim njëkohësisht edhe variablat sasiore edhe ato cilësor. Pasi mora vendimin që këtë punim ta trajtoj në aspektin historik, punimin e kam kaluar në disa faza. Busha dhe Harter (1980), detajojnë gjashtë hapa për kryerjen e hulumtimeve historike: 1. Njohja e një problemi apo identifikimi i një nevoje të caktuar për të formuar njohuri historike; 2. Grumbullimi i sa më shumë informacioneve relevante, për problemin ose temën, në bazë të mundësive; 3. Përvetësimi i informacioneve të mjaftueshme, për të formuluar hipotezën, e cila do të shpjegojë paraprakisht marrëdhëniet midis faktorëve historikë; 4. Mbledhja dhe organizimi i provave dhe verifikimi i vertetësisë se informacionit dhe burimeve të saj; 5. Zgjedhja, organizimi dhe analiza e provave përkatëse të mbledhura dhe nxjerrja e konkluzioneve; dhe 6. Shtrimi i përfundimeve në një shkrim kuptimplotë të përgjithshëm për problemin dhe specifik për rastin në fjalë.
9
Pikërisht gjatë punës time kam ndjekur me përpikmëri këto gjashtë hapa, dhe kam arritur në konkludimin e punimit tim me sukses.
I.4. Burimet Për sa i përket informacionit, realisht kam pasur një larmi burimesh, për sa i përket të dhënave historike politike, dhe medias si përqasje historike, ndërsa për sa i përket qështjes së cilën unë kam shtuar në këtë studim, informacionet janë të pakta, duke qënë se mungon një studim i tillë për sa i përket kësaj marrëdhënieje kaq të dukshme në vendin tonë. Burimet primare, janë ata të drejtpërdrejta me informacione zyrtare dhe të sakta si: ditare personal, rrefimet e dëshmitarëve okular, gojëdhëna dhe ngjarjet historike të shkruara në historinë e popullit tonë. Gjithashtu janë një numër i konsiderueshëm i biografive dhe tregime ose artikuj nga gazetarët gjatë këtyre periudhave historike. Burimet sekondare, janë të dhëna dhe kërkime të mëhershme të fushës, libra dhe artikuj shkencor mbi temën e përzgjedhur. Gjithashtu dhe libra të cilët kanë ndihmuar në seleksionimin bibliografik dhe krijimin e një backgroundi për studimin në fjalë. Klasifikimi i materialit është bërë sipas periudhave historike të përcaktuara nga ngjarjet historike dhe politike dhe ngjarjet e rëndësishme që ndajnë një periudhë nga një tjetër, të cilat do i shohim saktësisht në kapitujt e mëposhtëm. Së fundi , kemi zgjedhur vitin 1990 për të ndarë periudhen e pas rënies së diktaturës. Ky vit është shumë i rëndësishem jo aq shumë për shkak të zhvillimeve politike, edhe pse ata janë të rëndësishme, por kryesisht për shkak të ndryshimeve radikale që u zhvillua në fushën e medias me demokratizimin e saj. Çdo periudhë historike është e ndarë në tre nënkapituj të: 1. Konteksti politik 2. Zhvillimet e medias dhe 3. Zhvillime ndihmëse.
10
Intervistat ishin gjithashtu një pjesë shumë e rëndësishme për mbledhjen e fakteve dhe rregjistrimin e pikëpamjeve kudo që kam vendosur që kjo është e nevojshme.
I.5. Kufizime Gjatë punimit të kësaj mikroteze jam përballur me disa probleme, kryesisht lidhur me disa informacione në dispozicion mbi historinë e shtypit në Shqipëri. Ky fakt ka të bëjë siç e përmëndëm dhe më lart me mungesën e studimeve dhe literaturës në këtë fushë, kryesisht për shkak të sistemit politik eksistues para viteve ’90. Literatura mbi zhvillimin e shtypit është shumë e kufizuar, dhe po kështu për median në total, kjo vjen nga mungesa e transparencës gjithashtu. Hulumtimi që kam marrë përsipër është realizuar në bazë të burimeve të gjetura me shumë vështirësi, në dobi të këtij punimi dhe të cilat mund të jenë të vlefshme për kërkime të ardhshme më të zgjeruara dhe jo të mbetura në nivelin e një mirkoteze.
11
II. RISHIKIMI I LITERATURËS
II.1. Konceptimi i politikës Vetë termi “politikë” vjen nga fjala antike greke “polis”, që do të thotë qytet-shtet. Kjo lë të nënkuptohet se, që nga fillimi politika merr domethënien e një organizimi shoqëror e politik përmes qeverisjes. Ndërsa Aristoteli e quan njeriun “zoon politikon”, pra “qënie politike”, që karakterizohet me organizimin shoqëror brenda entiteteve politike.7 Politika si nocion në sensin e ngushtë ka dy kuptime themelore, si veprimtari dhe si sjellje. Në kuptimin përmbajtësor, politika si një çështje praktike rreth qeverisjes, e ngacmon kërshërinë e njeriut që prej kohëve më të vjetra, sot politika si disiplinë studiohet në mënyrë serioze, sistematike dhe shkencore.8 Kjo nënkupton që në njerën anë kemi ata protagonistë që merren drejtperdrejtë me politikë duke u quajtur politikan, dhe në rastin e dytë kemi ata që merren me politikë në trajtën shkencore duke e studiuar atë dhe duke u munduar që të kuptojnë dhe sqarojnë më mirë, kategori e njerëzve që njihen kryesisht dhe si politologe. Disa studiues biles i përkufizojnë shkencat politike si përpjekje për të siguruar njohuri përmes metodave përkatëse hulumtuese, mbi sistemet politike dhe politikat e caktuara.
II.2. Komunikimi politik Gjithsekush prej nesh ka një ide intuitive rreth komunikimit njerëzor. Në fund të fundit ne komunikojmë me të tjerët çdo ditë të jetës sonë. Megjithatë, nuk është e lehtë të artikulosh një përkufizim të saktë për komunikimin. 9 Sipas perspectives tradicionale, komunikimi është kuptim i dykahshëm i vendosur mes dy ose më shumë personash përmes shkëmbimit verbal dhe
7 Prof. Bekim Baliqi, “Hyrje në shkencat politike”, doracak. F, 7. 8 Prof. Bekim Baliqi, “Hyrje në shkencat politike”, doracak. F, 7. 9 Bardhyl Musai, Jonila Godole, Tidita Abdurrahmani, “Edukimi Mediatik”, Tiranë, 201. F, 6. 12
joverbal. Rëndom në shoqërinë moderne mund të thotë pothuajse gjithçka. 10 Mirëpo ka dallim mes komunikimit dhe komunikimit masiv.
II.3. Komunikimi masiv Sipas studiuesit gjerman Gerhard Maletzke “komunikimi masiv” është ajo formë e komunikimit, ku thëniet bëhen publike, përmes mjeteve teknike të përhapjes (mediat), indirekt (distancat hapësinore, kohore mes partnerëve në komunikim) dhe në mënyrë të njëanshme (pa ndërrim rolesh mes atyre që komunikojnë dhe atyre që e marrin mesazhin) për një publik të shpërndarë dhe anonim. Koncepti i komunikimit masiv rëndom nënkupton: gazetat dhe revistat të (shkuara dhe elektronike), televizionin dhe kinemanë, radion, reklamën dhe komunikimin shoqëror, nganjëherë edhe librin (sidomos letërsinë e popullarizuar), muzikën (industrinë e popullarizuar), dvd-të, videokasetat, lojrat e kompjuterëve etj.11 Të gjitha këto rrugë të komunikimit përdoren shpesh për qëllime politike, shpërndarje të ideologjisë, propagandës, reklamim të individëve, etj; e sidomos kjo është e shprehur gjatë fushatave zgjedhore për të ndikuar sa më shumë tek masa. Studiuesit sugjerojnë që mediat, dhe veçanërisht televizioni, krijojnë kushte për lindjen e formave të reja të populizimit ose neopopulizmit (Street, 1997) 12. Denton dhe Woodward13, për shembull, japin një përkufizim të komunikimit politik si: “Diskutim i pastër rreth shpërndarjes së burimeve publike (të ardhurat), autoritetit zyrtar (të cilit i është dhënë pushteti/e drejta për të marrë vendime të ligjshme,
10 Grup autorësh: “Komunikimi organizativ – qasjet dhe prirjet”, UET/Press, Tiranë, 2009, f. 25. 11 Lindita Tahiri: “Bazat e komunikimit masiv”, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2007, f. 3. 12 Street, John. 1997. Politics and Popular Culture. Cambridge: Polity 13 Denton R.E., Woodward G.C. Political Communication in America, New York: Praeger, 1998, p.11 13
legjislative dhe ekzekutive) dhe sanksioneve zyrtare (çfarë shpërblen ose ndëshkon shteti).”14 Lajmet dhe komunikimet politike e krijojnë “njohurinë” publike, opinionet dhe pikëpamjet, sidomos ato afatshkurta. Gjithmonë ka ekzistuar një lidhje intime mes komunikimit masiv dhe politikës, në të gjitha llojet e regjimeve. Në shoqëritë totalitare, elitat në pushtet e kontrollon prodhimin mediatik që ta shtypin çdo pakënaqësi e të krijonin konformistet. 15 Në shoqëritë demokratike, mediat kanë raport më kompleks me burimet e fuqisë dhe sistemit politik. Në sistemet politike demokratike, media funksionon edhe si transmetues i komunikimit politik që lind jashtë organizatës mediatike në vetvete, edhe si dërgues i mesazhit politik të formësuar nga gazetarët dhe të tjerë prodhues, si bloget. E para dhe më kryesorja, aktorët politikë duhet ta përdorin median në mënyrë që mesazhet e tyre të komunikohen tek audiencë e dëshiruar. Programet politike, deklaratat poltike, thirrjet elektorale kanë një potencial për efektshmëri komunikative – vetëm në atë masë që ato janë raportuar dhe marrë si mesazhe nga audience e medias. Si rrjedhojë, të gjithë komunikuesit politikë duhet të gjejnë rrugë për të qenë të pranishëm në media në disa mënyra – ose në aspektin e vlerësimit të aktiviteteve në media në mënyrë të mjaftueshme pë të qenë të sigurt se mesazhi u raportua.16 Politika moderne nuk mund të funksionojë pa një mekanizëm të madh mbështetës komunikues. Karl Deutsch17 e eksplikon këtë tezë me pikëpamjen e tij se politika nuk është vetëm udhëheqje, por edhe rritje e kapaciteteve të komunikimit, të të mësuarit për të komunikuar. Politika moderne nuk funksionon pa media moderne, e koncepton dhe funksionalizon drejtë forcën e mediave, mbasi ato janë mjeti themelor për “prodhimin e opinioneve”.18
14 Shih: Brian McNair: “Hyrje në komunikimin politik”, UET/Press, Tiranë, 2009, f. 18. 15 Zoonen, Liesbet van, ed. 1998a. Making Politics Popular. Special issue. Media, Culture and Society 20, 2 16 Brian McNair: “Hyrje në komunikimin politik”, UET/Press, Tiranë, 2009, f. 25. 17 The Nerves of Government: Models of Political Communication and Control ISBN 0-02-907280-8 18 Shih. Ibrahim Berisha: “Media – Agjensët e komunikimeve”, Universiteti AAB, Prishtinë, 2009, f. 145. 14
Shumë studius е përcaktojnë politikën (përdorët edhe politikat) si një ndërveprim human (vendime që meren nga njerëzit dhe për njerëzit) të përfshirë në shpërndarjen autoritative të vlerave të shoqëris (deri në vlerat simbolike), të të mirave materiale dhe të shërbimeve dhe е realizuar përmes procedurave të pjesëmarrjes apo edhe të përplasjes në pushtet. 19 Ēshtë politika ajo që zgjedh rregullat dhe vlerat për shoqërinë, bënë shpërndarjen е të mirave dhe gjithashtu zgjedhë strategjitë për të arritur qëllimin е përbashkët. Politika trajton mendimet për një shoqëri të drejtë dhe, për arsye të shumëllojshmëris së mendimeve për një shoqëri të tillë dhe si realizohet ajo, politika praktike i trajton ato nëpërmjet dialogut, diskutimit е ballafaqimit.20 Jeta е sotme politike në një masë të madhe zhvillohet përmes partive politike. Studiuesi i mediave Key, kur bënë fjalë për agjensët ndikues në publik, mbas qeverisë rendit partitë politike. Pavarësisht nga vendi që ia caktojnë partisë politike si një agjensi ndikuese në media, pothuaj të gjithë teoricientët e medias dhe të komunikimeve, theksojnë se media është njëri nga faktorët shumë ndikues në krijimin e opinionit politik. Partitë politike formulojnë programet dhe qëllimet politike, mobilizojnë antarë, përkrahës, simpatizantë, organizojnë aktivitete politike, ideore, veprimtari kulturale, zhvillojnë agjitacion е propagandë dhe përpiqen t’i monopolizojnë mjetet е informimit, ose të kenë ndikim në to.21 Masmediat janë sistem i madh që ndihmonë politikën, kjo ndihmë më së shumti vërehet kur politikanët duan të komunikojnë me votuesit, zgjedhësit, në mënyrë që ata të marrin vendime në favor të programeve apo emrave të tyre. 22 Në demokracitë e kohëve tona, mjetet e informacionit masiv luajnë rolin më të madh dhe madje qëndrojnë në formimin e opinionit publik. Që ta themi me një fjali të trash: bota është – për publikun në përgjithësi – një mesazh i mjeteve të informacionit masiv.23
19 Shih: Llambro Filo: “Historia е sistemeve të qeverisjes”, Libri universitar, Tiranë, 2000, f.19. 20 Kval-Mellbye-Tranøt: “Politika dhe Demokracia”, Rozafa, Prishtinë, 2006, F.5. 21 Fehmi Agani-Agim Hyseni: “Sociologjia”, Libri shkollor, Prishtinë, 2001, F.77. 22 Ibrahim Berisha: “Media – Agjensët e komunikimeve”, Universiteti AAB, Prishtinë, 2009, F. 145. 23 Giovanni Sartori: “Edhe një here për teorinë e demokracisë”, Dituria, Tiranë, 1998, F. 127. 15
Partitë fokusohen sidomos në media masive në mënyrë që të krojohet opinioni, për të pasur mbështetje pë realizimin e prograveme të tyre. Janë të njohura rastet kur figura politike, qeveritarë bëhen pjesë e zakonshme e paraqitjes në media. Nëpërmjet medias transmetohen qëndrimet e tyre, takimet, përurimet, konferencat… dhe shpesh në këto raste mediat nuk mbajnë qëndrim kritik. Komunikimi politik nuk u krijua me shtypin, ai ishte edhe më parë, në çdo kohë ka pasur nevojë te egzistojë komunikimi në mes udhëheqësit dhe të nënshtruarit. Po në ditët e sotme skena publike dhe politike është pasqyrë e skenës mediale. Një nga shqetësimet më të mëdha të studiuesve të komunikimit politik në lidhje me format e ndryshme të populizmit ka të bëjë me shthurjen e partive politike. Megjithëse politika e partive nuk konsiderohet e varrosur, qendrën tani e dominojnë politikanët e orientuar kah mediat (Mazzoleni, 2003)24. Në këtë konfigurim të ri të skenës publike “Mediat e informacionit qëndrojnë ndërmjet politikanëve dhe ndjekësve të tyre. Politikanë u flasin mediave, ndërsa mediat u flasin votuesve” (Zaller, 1999; Iyengar, Behr, Ansolabehere, 1993)25. Në kushtet e kësaj influence mediatike, partitë politike sipas Swanson dhe Mancinit (1999) 26 kanë marrë atributet e konfederatave “gjithëpërfshirëse” pa programe të definuara, duke adoptuar teknika elektorale të orjentuara kah mediat, që mjegullojnë diferencat pragmatike ndërmjet partive politike.27
II.4. Masmedia dhe komunikimi masiv Gazetaria me rolin e saj si ndërmjetësuese e informacioneve në interes të publikut mund të thuhet se lëviz brenda një hapësire të procesit të komunikimit. 24 The Media and Neo-Populism: A Contemporary Comparative Analysis by Gianpietro Mazzoleni; Julianne Stewart; Bruce Horsfield. Vol. 118, No. 3 (Fall, 2003), F. 533-535
25 A Theory of Media Politics How the Interests of Politicians, Journalists, and Citizens Shape the News 26 Daniel C.Hallin & Paolo Mancini, Comparing Media System, Three Models Of Media and Politics; Cambridge University Press, 2004
27 Belina Budini: “Edi Rama, Politikani Pop(ulist)-Star”, POLIS, Dimër 2009, F. 5. 16
Ky proces gati revolucionar fillon me zbulimin e shtypshkronjës së Gutenbergut në shekullin XV. Natyrisht, komunikimi kishte funksionuar edhe më përpara, pasi libra shkruheshin, shtypeshin dhe qarkullonin, por shpërndarja masive e librave përmes shtypshkronjës solli masivizimin e informacionit. Komunikimi masiv, në formën që ne njohim sot, daton në shekullin XIX, në kohën e ngritjes së sistemeve demokratike, pas revolucionit industrial dhe prodhimit masiv të librave, gazetave, revistave, fotografive, muzikës etj., që njihet ndryshe si: kultura masive. Si pasojë e nevojave të mëtejshme të njerëzve lindën televizioni, radio, filmi dhe zhvillimi i mëtejshëm teknologjik solli internetin. Pra, kemi një komunikim masiv që kalon përmes mediash masive. Termi “komunikim masiv” do të thotë këtu se u drejtohet një numri të madh njerëzish (publikut) që paraqitet si anonim dhe heterogjen. Prandaj për procesin e komunikimit masiv, ekzistenca e masmediave është një kusht i domosdoshëm. Aspekte të ndryshme të procesit të komunikimit masiv i shohim te formula e njohur e studiuesit amerikan Harold Lasswell më 194828: “Kush thotë çfarë, në cilin kanal, kujt dhe, me ç’ndikim?”. Këtu hasim pesë dimensione bazë: Komunikuesin; përmbajtjen mediatike; mediumin; marrësin dhe pasojat. Komunikuesi është ai që nis dhe drejton procesin e komunikimit. Me këtë nënkuptohen ata persona që marrin pjesë në prodhimin dhe publikimin e përmbajtjes mediatike. Kjo përmbajtje është forma e produktit që përhap masmedia. Mediumi është bartësi i vërtetë i mesazhit; këtu futen të gjitha mjetet (edhe teknike) që mundësojnë shkëmbimin e informacioneve mes atyre që komunikojnë. Marrësi paraqet atë që “merr” thëniet publike dhe përmbajtjet e transmetuara në media. Kjo sjell me vete pasojate medias: ndikimi i lajmit që është komunikuar etj. Megjithëse formula e Lasswell vazhdon ende të përdoret, ajo ka hasur në shumë kritika, sepse e paraqet komunikimin me një kah: mesazhi kalon nga komunikuesi te marrësi dhe jo anasjelltas, model ky që në kushtet e internetit ka ndryshuar.
II.5. Mediatizimi i politikës dhe politizimi i medias “Ne e filluam shekullin e 19-të me zgjedhjen: nëse duhet ta shtrijmë kombin tonë nga njëri breg në tjetrin. Ne e filluam shekullin e njëzetë me një zgjedhje; të shfrytëzojmë revolucionin 28 Lasswell, Harold (1948). Bryson, L., ed. The Structure and Function of Communication in Society. The Communication of Ideas. New York: Institute for Religious and Social Studies. p. 117.
17
Industrial për vlerat tona. Në agimin e shekullit të 21-të ne duhet të zgjedhim se si t’i modelojmë forcat e Epokës së Informacionit dhe të shoqërisë Globale” Klinton
Mediatizimi i politikës29, sipas studiuesve, është tanimë një fenomen që po përhapet në arena politike nga më të ndryshmet rreth botës si një model i ri ndryshimi. Zhvillime të ngjashme janë në proces në kontekste kombëtare nga më të ndryshmet30 (Mazzoleni dhe Schulz, 1999). “Mediatizimi, është në fakt një fenomen i përbashkët për sistemet politike të shumicës së vendeve demokratike, ku varion në proporcione dhe po zhvillohet me ritme të ndryshme” 31. Kështu, studiuesit sugjerojnë që aktorët e sotëm politikë i nënshtrohen procesit të mediatizimit që po fiton terren me shpejtësi si rezultat i ekspansionit dhe komercializimit të sistemeve mediatike. Në kushtet bashkëkohore të mediatizimit, marrëdhëniet publike dhe teknikat e marketingut kanë fituar gjithashtu rol parësor brenda partive politike, qeverive dhe në kupolën e lidershipit modern.32 Sipas ekspertëve të komunikimit politik, praktika të tilla si përzgjedhja për shkak të imazhit tërheqës që ata projektojnë në TV, ose mbështetja tek ekspertët e PR (public realtions) e relacioneve publike që këshillojnë kandidatët në lidhje me strategjitë mediatike, përbëjnë tanimë karakteristika të përbashkëta anekënd globit.33 Varësishtë se si përpilohet programi i një mediumi
29 Termi “Mediatizim” shpjegon ndërfutjen e mediave në domenin politik sipas Mazzolenit dhe Schulz. Një fenomen i tillë është domethënës për zinxhirin e perspektivave teorike të shqyrtuara deri tani nëkëtë studim, pasi ngërthen procese dhe zhvillime bashkëkohore të kompleksit të media-politikës. Mund të rezultojë kësisoj i nevojshëm për vlerësimin e magnitudës së depërtimit të mediave në domenin politik, pa tentuar të sugjerojmë domosdoshmërisht një rol primar të mediave në kontekstin post-komunist.
30 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, pp. 247-261(15)
31 po aty: f. 249 32 Aeron Davis The Mediation of Power A critical introduction 18
të caktuar me anë të modelit politik nënkuptojmë kushtëzimin e lajmeve nga paragjykimet ideologjike të gazetarëve si dhe nga presionet politike në media. Në fakt, media dhe lidershipi populist konsiderohen si magnete në raport me njëri-tjetrin, sepse “liderët populistë u përshtaten më së miri kornizave narrative të mediave” 34. Kjo marrëdhënie ngre edhe shqetësime. Duke u ofruar vizibilitetit të gjerë liderëve populistë, media si “videopolitikë” - për të përdorur një term të ri të Giovani Sartorit (1998) - mund të shndërrohet në një mjet të shkëlqyer për të shmangur kanalet institucionale si partitë politike (Gilbert, 2007). Modernizimi dhe i ashtuquajturi Amerikanizim i procesit politik, sidomos në periudha zgjedhjesh elektorale, shihet gjithashtu si një trend i ri i komunikimit politik edhe për vendet ish-komuniste. Këto vende “janë shndërruar në tregje kompetitive për këshilltarët dhe ekspertët amerikanë të komunikimit për shkak të përhapjes së teknikave amerikane me orientim tregun për organizimin e fushatave elektorale” 35 Megjithatë, kur zhvillime të tilla shihen nga perspektiva e vendeve me demokraci të re, një pjesë e akademikëve vënë syzet kritike, duke sugjeruar se “komunikimi politik modern në kontekstin e një sistemi mediatik të parregulluar ende mirë, i cili karakterizon vendet me demokraci të brishtë, mund të rezultojë më tepër i dëmshëm sesa produktiv për formimin e institucioneve të qëndrueshme dhe angazhimin qytetar”. 36 Sipas Bennett, procesi i Amerikanizimit dhe trendet e Modernizimit të komunikimit politik nuk i kanë shërbyer stabilitetit demokratik të vendeve post-komuniste, si për shembull Polonisë apo Rusisë. Ai pohon se demokracia kërkonrrjete sociale dhe organizata politike filtruese (parti, unione dhe institucione të tjerasociale) për të ankoruar dhe orientuar komunikimin politik që vjen befasisht nga kanale të jashtme dhe të zhurmshme. Në tërësi, ai parashikon që komunikimi i lirë politik mund të prodhojë shpesh efekte dekurajuese për stadin e ardhshëm të ndërtimit të 33 Belina Budini: “Edi Rama, Politikani Pop(ulist)-Star”, POLIS, Dimër 2009, f. 7. 34 Douglas Kellner Media Culture: Cultural Studies, Identity and Politics Between the Modern, 1990, F. 112 35 Plasser, F. (2005). From hard to soft news standards? How political journalists in different media systems evaluate the shifting quality of news. The Harvard International Journal of Press/Politics, 10(2), 47-68.
36 W. Lance Bennett, New Media Power: The Internet and Global Activism W. Lance Bennett 19
institucioneve demokratike. Përkundër alarmit të kritikëve që jehon një rënie të institucioneve demokratike për shkak të depërtimit të mediave, ka edhe studiues që e shohin mediatizimin e politikës si një proces të padëmshëm.37 Megjithëse literatura rreth temës së media-politikës ofron një sërë perspektivash të tjera dhe debate të gjata38 , ky studim do të eksplorojë një zonë kërkimi më specifike, që lidhet pikërisht me mediatizimin e jetës politike. Procesi i transformimit të vizibilitetit si pjesë e fenomenit të personalizimit, përbën një objekt të rëndësishëm studimi në këtë drejtim (Thompson, 2000, 1995). Megjithëse nuk paraqet diçka thelbësisht të re, duke qenë se është një art i lashtë, përpjekja e politikëbërësve ose liderëve për të farkëtuar imazhet e tyre publike, nënvizon sipas Thompson “transformimin strukturor të vizibilitetit” në kushtet e sotme të medieve, kur politikanët nuk kanë zgjedhje tjetër përpos nënshtrimit ndaj ligjeve të detyrueshme të vizibilitetit 39. Kjo do të thotë që personalizimi është shndërruar në një tipar themelor të media-politikës bashkëkohore dhe pamja vizuale e liderëve politikë - mënyra si vishen, si krihen, si e mbajnë veten - përbën një aspekt të rëndësishëm të menaxhimit të vizibilitetit nga vetë politikanët
40
. Pra aktorët politikë i përdorin oportunitete të
tilla, të shtrënguar deri diku nga kodet mediatike të vizibilitetit. Për pasojë, në shumë demokraci të reja apo të konsoliduara, politikanët më të spikatur kanë fituar statusin e yjeve. Kjo edhe me ndihmën e gazetarëve, të cilët janë të etur për të paraqitur transgresionet e politikanëve. Personaliteti dhe karakteri shihen gjithashtu si komponentë qendrorë të figurës së politikanit në kulturën politike moderne dhe vlerësohen veçanërisht nga mediat41.
37 Shih Mazzoleni dhe Schulz, 1999, F. 258 38 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F, 16
39 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F, 16
40 Street, Corner, Pels: 2003, Thompson, 2000 20
Kësisoj, mediat kanë një kontribut të konsiderueshëm në ndërtimin e imazheve “mitike”, duke u dhënë disa aktorëve të politikës atributet e heronjve që frymëzojnë shpresë dhe besim42. Studiuesit vënë re një evoluim të vetë statusit të politikanit në kushtet e politikës së orientuar kah media, pasi politikanët tanimë propozohen si modele shoqërore për t’u simpatizuar dhe imituar (West and Orman, 2003). Reporterët preferojnë gjithnjë e më tepër t’i ndërtojnë historitë e tyre rreth këtyre figurave rrëzëllitëse të kinemasë politike. Përgjithësisht masmediat luajnë pra një rol shumë të rëndësishëm në inkurajimin e procesit të personalizimit të politikës.43 Kjo, nga ana tjetër prodhon shpesh një politikë populiste. Në fakt, media dhe lidershipi populist konsiderohen si magnete në raport me njëri-tjetrin, sepse “liderët populistë u përshtaten më së miri kornizave narrative të medieve” 44. Studiuesit sugjerojnë që masmediat, dhe veçanërisht televizioni, krijojnë kushte për lindjen e formave të reja të populizmit ose neo-populizmit45. Kjo marrëdhënie ngre edhe shqetësime. Duke u ofruar vizibilitet të gjerë liderëve populistë, media si “video-politikë’ – për të përdorur një term të ri të Giovani Sartorit (1998) – mund të shndërrohet në një mjet të shkëlqyer për të shmangur kanalet institucionale si partitë politike (Gilbert, 2007). Në kontekstin e një vendi me demokraci në zhvillim, implikimet mund të jenë vërtet problematike sipas Swanson dhe Mancini, të cilët vërejnë se “personalizimi politik është sidomos i papërshtatshëm për demokracitë e reja, sepse mund t’i pengojë partitë politike per se që të fitojnë besimin në sytë e publikut si përfaqësuese të vërteta, duke mbetur thjesht platforma të një lideri populist” (1996, f.272). Një nga shqetësimet më të mëdha të studiuesve të komunikimit politik në lidhje me format e ndryshme të populizmit ka të bëjë me shthurjen e partive politike. Megjithëse politika e partive 41 Negrine, R. and J. Stanyer. 2007. The Political Communication Reader. New York, NY: Routledge F. 238 42 Parry-Giles, Shawn J., and Trevor Parry-Giles. Constructing Clinton: Hyperreality and Presidential ImageMaking in Postmodern Politics (New York: Peter Lang, 2002). F, 24-26
43 Daniel C.Hallin & Paolo Mancini, Comparing Media System, Three Models Of Media and Politics; Cambridge University Press, 2004
44 Douglas Kellner Media Culture: Cultural Studies, Identity and Politics Between the Modern, 1990, F. 112 45 Street, Corner, Pels: 2003, Thompson, 2000 21
nuk konsiderohet e varrosur, qendrën tani e dominojnë politikanët e orientuar kah mediat 46. Në këtë konfigurim të ri të skenës publike “mediat e informacionit qëndrojnë ndërmjet politikanëve dhe ndjekësve të tyre. Politikanët u flasin mediave, ndërsa mediat u flasin votuesve” (Zaller, 1999, Iyengar, Behr, Ansolabehere, 1993). Në kushtet e kësaj influence mediatike, partitë politike sipas Swanson dhe Mancinit47 (1996) kanë marrë atributet e konfederatave “gjithëpërfshirëse” pa programe të definuara, duke adoptuar teknika elektorale të orientuara kah mediat, që mjegullojnë diferencat pragmatike ndërmjet partive politike48. Ndërsa evidenca sugjeron që strukturat organizative të partive politike po bëhen gjithnjë e më të dobëta, mungesa e lidhjeve të forta ideologjike me votuesit po u krijon kësisoj mundësinë politikanëve individualë që ta personalizojnë politikën, duke reflektuar një atomizim të pushtetit 49. Për pasojë, kriza e partive “vetëm sa i ka zgjeruar funksionet politike të masmediave”.50 Partitë e shohin me nderim dhe magjepsje cilindo nga kandidatët që fiton simpatinë e mediave. “Partive nuk u mbetet pra veçse të vënë vulën e aprovimit për atë që media në të vërtetë ka zgjedhur” (Meyer, 2002: p.102). Në tërësinë e tyre, perspektivat teorike të personalizimit të politikës që trajtuam më lart dhe implikimet e populizmit që konsideruam më poshtë, nuk hedhin dritë të mjaftueshme në zhvillimet specifike të mediave dhe politikës në kontekstin e vendeve post-komuniste si Shqipëria. Ç’ka mungon në aspektin empirik janë kërkimet e detajuara rreth rolit të mediave dhe mënyrës si ato operojnë me populizmin (Mazzoleni, 2003). Gjithsesi, bazuar në investigime të 46 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F, 16
47 Daniel C.Hallin & Paolo Mancini, Comparing Media System, Three Models Of Media and Politics; Cambridge University Press, 2004 48 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F, 12
49 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F, 12
50 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 256
22
pjesshme, kërkuesit në këtë fushë pohojnë në lidhje me marrëdhëniet e mediave me populizmin që, në analizë të fundit, “populizmi në media nuk është armik i procesit demokratik dhe as I angazhimit qytetar”. Të tjerë dalin gjithashtu në një konkluzion të ngjashëm duke propozuar që “zgjedhja popullore është zgjedhja më demokratike. Ajo nuk imponohet, por është produkt i vullnetit të individëve të lirë, që u përgjigjen preferencave të tyre” 51. Logjika e “demokracisë së audiencës” përdoret gjithashtu për të justifikuar zgjedhjen popullore si formë komunikimi që kultivon votues pa ngjyrë, të cilët sillen si konsumatorë politikë. Gjithsesi analizat dhe përsiatjet mbeten të hapura, në pritje të kërkimeve dhe investigimeve të mëtejshme rreth pleksjes së populizmit politik me median.
51 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 16
23
III. POLITIKA DHE MEDIA NË INTERVALIN KOHOR ( 1930 – 1990 )
III.1. Gazetaria dhe tregu mediatik (1930 deri sot) Zhvillimi i sistemit mediatik dhe marrëdhëniet e saj me politikën në Shqipëri nuk mund të kuptohet plotësisht pa njohur hapësirën mediatike që ekzistonte në vend ndër vite. Trajtimi i hollësishëm i sistemit mediatik gjatë viteve ’30, komunizmit dhe më vonë, nuk është qëllimi i këtij punimi. Ajo çka synohet është dhënia e sa më shumë elementëve që të na e bëjnë të kuptueshme evoluimin profesional të gazetarëve si dhe zhvillimin e gazetarisë dhe të sektorit mediatik nga njëri sistem politik në tjetrin. Kur flasim për tranzicionin në aspektin e sistemit politik, mund të themi se ndryshimet prekin gjithashtu edhe median, pra është e nevojshme të trajtohen gjithashtu. E rëndësishme fillimisht është të jepet një tablo e gjendjes, në të cilën ndodheshin mediat para viteve ‘90 dhe pas ndryshimit të sistemit. Në mënyrë të veçantë këtu na intereson gazetari si aktor i fushës gazetareske dhe aspektet rregullative të punës së tij.
III.1.1. Shtypi në vitet ’30 Vendosja e monarkisë më 1928 ishte një etapë tjetër e zhvillimeve politiko – shoqërore në Shqipëri, që më së pari konsolidoi pushtetin personal të Ahmet Zogut. Por bashkë me të solli edhe një sërë ndryshimesh në jetën e vendit, duke bërë të mundur atë lloj atmosfere shoqërore që dallon qartë nga periudha e trazuar e viteve ’20-të dhe që në vijueshmërinë e vet për një dhjetëvjecar karakterizohet nga konsolidimi i institucioneve të brishta të shtetit shqiptar, mbledhja në një pjesë të madhe të vendit të armëve, nga krijimi i një tregu unik kombëtar, hartimi i kodit civil, formimi i xhandarmërisë, nga zhvillimit në qytetet kryesore i arsimit të mesëm, nga rritja e shtresës së borgjezisë tregtare dhe fuqizimi i një rrjeti shërbimesh.52
52 Shih: Bernd Fisher, “Mbreti Zog dhe perpjekja per stabilitet”. 24
Në këto kushte në vend lulëzojnë titujt e gazetave e të revistave, të cilat, sikurse simotrat e tyre në vendet e tjera, bëhen njëherazi zëdhënëse të forcave e krahëve politikë që veprojnë në Shqipërinë e viteve ’30-të, por edhe kronikane të ngjarjeve të kohës. Në mënyrë të vecantë duhet theksuar se gazetaria shqiptare e viteve ’30-të u zhvillua më tej nga pikëpamja sasiore e cilësore në sfondin e një stadi të ri, më të lartë të kulturës sonë në përgjithësi. Është koha kur në Shqipëri vërshojnë idetë e reja, që qarkullonin në Perëndim, shtohet numri i individëve të arsimuar e mes tyre edhe i shumë syresh, që të formuar në shkolla me emër jashtë vendit, angazhohen në botimin e titujve të shumtë që shfaqen nga veriu në jug të vendit. Emrat e shquar të kohës, instalimi i shtypshkronjave, botimet e tyre të konsiderueshme, krahas hapjes së shkollave dhe zhvillimi i jetës kulturore janë dëshmi e një hopi në përparimin e përgjithshëm të shoqërisë shqiptare. Pikërisht në këtë ambient politikosocial gazetaria dhe publicistika, që kishin krijuar tashmë traditën e tyre që nga periudha e Rilindjes Kombëtare, zhvillohen e marrin fizionominë e qartë të industrisë botuese, e cila sikurse thekson në punimin e vet Robert Elsie, kishte një nivel të mirë në shërbim të përhapjes së informacionit, qoftë ky politik, kulturor apo letrar.53 Në kushtet e një pushteti autoritar, të përqendruar në duart e mbretit, shtypi i kohë, përkundrazi, reflektoi një zhvillim e frymëmarrje liberale. Në morinë e titujve dallohet qartë shtypi i klerit katolik për përhapjen e ideve, informimin rreth ngjarjeve dhe prezantimin e materialeve problemore apo historike me karakter thjesht fetar. Po në këtë kohë shohin dritë edhe revistat që sjellin një standard të lakmueshëm nga aspekti i përmbajtjes, ku krahas autorëve shqiptarë, përfshihen edhe zëra të shquar të fushave të ndryshme të mendimit. Këto e rritën më shumë nivelin e diskutimit publik të çështjeve me peshë që qëndronin para shoqërisë, zgjeruan përmasat e kulturës së imazhit, futën elemente të gazetarisë bashkohore (reklama, njoftime si dhe kronika të ndryshme, duke praktikuar njëkohësisht zhanret kryesore në pasqyrim) dhe shërbyen shpesh si argëtim për pjesën e arsimuar. Linjat editoriale të shtypit në vitet ’30-të evidentojnë dy krahët e shtypit, e pse jo edhe të mendimit, të linjave ideologjike që janë shfaqur hapur me kalimin nga republika në monarki: këta janë të ashtuquajturit “të vjetrit” e “të rinjtë”, të cilët polemizojnë për mënyrat e drejtimit të 53 Shih: Robert Elsie, “Histori e Letërsisë Shqiptare”, 1997 25
vendit, për reformat që duheshin ndërmarrë, por në esencë, sikurse ve në dukje studjuesi i njohur i historisë së medias, prof. Hamit Borici, “kush më shumë e kush më pak sillej e rropatej në krah të monarkizmit e të monarkisë, gjithmonë në procesin e shkëputjes nga feudalizmi”.54 Gazetat e kohës, pavarësisht se iu përmbajtën nuancave e projekteve të të dy palëve që polemizonin në rrafsh teorik, luajtën rol pozitiv në shoqëri pasi prezantuan ide e pikëpamje përparimtare, demokratike, i happen dyert pluralizmit, futën frymën e polemikës që tronditi atmosferën tradicionale apo kaotike të shoqërisë që nga 1912 e deri në fillimin e viteve ’30-të, zgjuan interesin publik për një sere temash, të cilave konsiderohej se u kishte ardhur tashmë koha (problemet e gruas, krijimi i elitës, rritja e fëmijve, urbanistika e qytetit, gjendja e fshatit etj.). Tirana, kryeqyteti i vendit, shndërrohet edhe në kryeqendrën e botimit të titujve të rinj, që sipas profesor Boricit arrinin në rreth 40.55 Krahas kësaj dukurie, në vend, ose më saktë në qendrat kryesore urbanistike të vendit zhvillimi i shtypit u shoqërua edhe nga shfaqja e gazetarëve profesionistë. Krahas zhvillimeve progresive në botën mediatike të kohës duhet vënë në dukje se periudha e viteve ’30-të evidenton edhe një sërë cështjesh që ‘rëndonin’ mbi të gjithë shtypin si: niveli jo i kënaqshëm etik, konformizmi në raport me pushtetin, apo pajtimi me politikat e nënshtrimit, nga njera anë, dhe e ndërhyrjes italiane, nga ana tjetër, që vështirësonin pozitën e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare dhe ndikonin në keqësimin e mëtejshëm të situatës brenda vendit. Megjithatë, duhet vënë në dukje se e gjithë kjo etapë e jetës së shtypit flet për një rritje të tij si një shtyp i përgjegjësisë sociale, që i përfshirë e i angazhuar në projektin madhor të përparimit të vendit, u rrit si një gazetari “zhvilluese”, duke i dhënë hapësirë detyrave të kohës, duke modeluar format e reja të debatit e dialogut publik, duke e sjellë informimin në nivelin e kërkesës nr 1 si dhe duke imponuar një kulturë të re të përdorimit të medias si burim informacioni e argëtimi njëkohësht. Ai ka meritën se plotësoi boshllëkun e botimit të librave, edukoi standard gjuhësore në shkallë vendi dhe regjistroi momentet historike, që do t’i shërbenin më vonë kujtesës së brezave. 54 Shih: Hamit Borici, “...Një shekull e gjysmë publicistikë shqiptare”. 55 Po aty. 26
III.2. Sistemi mediatik gjatë regjimit komunist (1945-1989) Studimet mbi historinë e medias në Shqipëri janë shumë të pakta 56 (Boriçi: 1997, Boriçi dhe Marku: 2011). Sidomos përballja jo ideologjike me gazetarinë e periudhës së pas Luftës II Botërore nuk ka ndodhur ende. Qëllimi i këtij nënkapitulli nuk është shterues, ai nuk synon të thellohet në karakteristikat e gazetarisë gjatë regjimit komunist, por vetëm të evidentojë tipare që janë konsistente në zhvillimin e mëtejshëm të gazetarisë. Për këtë arsye periudha 1945-1989 nuk do të ndahet në faza, por sistemi mediatik do të paraqitet përmes elementëve të tij përbërës, si dhe orientimit të përgjithshëm profesional të gazetarëve. III.2.1. Shtypi Sistemi mediatik pas vendosjes së regjimit komunist ishte endemik. Ai konsistonte në një numër të vogël gazetash me tirazh të ulët dhe me numër të kufizuar faqesh, dy radiostacione në Tiranë dhe Korçë, si dhe disa shtypshkronja në Tiranë, Gjirokastër, Korçë, Elbasan, në të cilat ishin shtypur gjatë luftës gazetat, Bashkimi, organ i Frontit Antifashist apo Kushtrimi i lirisë që do të kthehej pas luftës në gazetën Zërin e Rinisë (Münch dhe Simaku 1994: 63). Historikisht gazetat e para shqiptare kishin dalë rreth vitit 1848 njësoj si dhe në vende të tjera të Europës, Italia, Rumania, Bullgaria, megjithatë për sa kohë ndodhej nën pushtimin osman, në Shqipëri nuk lejohej të përdorej gjuha amtare, në shkrim dhe lexim. Në vitet 1930 kishte pasur një lloj demokratizimi të sistemit mediatik dhe shtypit, ku përsa kohë nuk prekej familja mbretërore, mund të shkruhej gjithçka (Münch dhe Simaku 1994: 64). Gjatë regjimit komunist këto gazeta të viteve ‟30 u bllokuan, dhe u morën masa për ta kufizuar edhe rrethin e njerëzve që duhet të njiheshin me to, si studiuesit, gazetarët etj. Këto gazeta në Bibliotekën Kombëtare qenë shënuar me “R” (për “Rezervuar”). Nga viti 1944-1945, në media sundonte liria elitare, gazetarë dhe shkrimtarë të viteve 20-30 që kontribuuan në këtë vit u burgosën ose u larguan nga detyra. Në vitet 1945-1948 politika jugosllave ishte mbizotëruese në të gjitha fushat, dhe në këtë klimë u formua brezi i parë i gazetarëve dhe modeli i gazetarit si intelektual. Në vitet 1944-1948 kemi daljen e një sere gazetave, ku në mënyrë të veçantë do të 56 27
spikaste gazeta Bashkimi. Gjatë regjimit komunist, numri i organeve të shtypit u rrit ndjeshëm, nga 11 gazeta dhe revista më 1944, arriti në 25 në 1948, dhe 112 në 1989 (Münch dhe Simaku 1994: 64). Fillimi i indoktrinimit sistematik shenjohet më 1948, me daljen e gazetës Zëri i Popullit (ZP), me një vendim të plenumit XI të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste, si organ i kësaj partie (pas vitit 1949, i Partisë së Punës së Shqipërisë). Kjo gazetë do të mbetej gjer më 1990 si mjeti më propagandues i sistemit komunist në Shqipëri. ZP kishte një staf prej 50 gazetarësh dhe korrespondentësh në gjithë vendin dhe një tirazh prej 115 mijë kopjesh (Münch dhe Simaku 1994: 65). Dy gazeta ishin të përditshme, ZP dhe Bashkimi. Gjithashtu dilnin gazeta dyjavore, si Drita (organ i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë) dhe Mësuesi (organ i Ministrisë së Edukimit dhe Kulturës), Luftëtari (organ i Ministrisë së Mbrojtjes), “Leikovima” për minoritarët në jug të vendit me një tirazh 3000-4000 kopje. Gazeta Drita me gjithë orientimin qendror estetik marksist-leninist ofronte një hapësirë botimi për tekste letrare të shkrimtarëve të rinj, ku gjuha letrare dhe mjetet stilistike të përdorura, sidomos nga Kadare do të ndikonin drejtpërdrejt në pasurimin dhe modernizimin e gjuhës shqipe. Një frymëmarrje të re në peizazhin mediatik do të sillte revista humoristike Hosteni, e mbushur me karikatura dhe skeçe që tematizonin aspekte të ndryshme sociale dhe kulturore. Kurse në fillim të viteve 1960 shtypi partiak u zgjerua edhe më shumë me daljen e detyrueshme të gazetave lokale, si organe të komiteteve ekzekutive nëpër rrethe (Münch dhe Simaku 1994: 65). Tirazhi i këtyre gazetave ishte 3000 kopje, niveli gazetaresk linte për të dëshiruar, me pak përjashtime, si gazeta e Tiranës (Tirana), e Elbasanit (Shkumbini), e Korçës (Përpara), e Shkodrës (Jeta e re) dhe e Krujës (Kastrioti). Tirazhi i të gjitha gazetave përcaktohej jo nga kushtet e tregut, por nga direktivat e partisë (e cila kontrollonte gjithçka), pra, gazetat botoheshin nga shteti, shiteshin dhe bliheshin po nga shteti (Münch dhe Simaku 1994: 66). III.2.2. Radio Radio Tirana e kishte filluar transmetimin në nëntor 1938, me valë të shkurtra. Gjatë kësaj kohe, ajo i shërbente qeverisë së Zogut, ndërsa gjatë Luftës II Botërore, kryesisht nazistëve gjermanë. Në fund të luftës dhe menjëherë pas çlirimit, radio ishte mjeti më i përhapur, me anë të të cilit Partia Komuniste trumbetonte fitoret e saj. Suksesi i radios në Shqipëri nga ajo kohë dhe disa 28
dekada më vonë lidhet dhe me faktin që shumica e popullsisë ishte analfabete dhe nuk mund të lexonte shtypin. Transmetimin e parë Radio Tirana e pati më 27 nëntor 1944, dhe vazhdoi më 28 nëntor me fjalimin e Enver Hoxhës për çlirimin e Shqipërisë. Nga kjo ditë e në vazhdim ishte shenjuar vija politike për 45 vitet e ardhshme. Gjer më 1950, programet e saj zinin një kohë transmetimi prej 7 orësh, e cila u zgjerua më 1952 në 12 orë transmetim përditë, në valë të mesme dhe të gjata. Në përgjithësi, transmetohej muzikë popullore dhe lajme. Në fillim të viteve 1950 filluan transmetimet në gjuhë të huaja, anglisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, greqisht, më vonë bullgarisht, rusisht apo spanjisht. Madje në vitet 1970, Radio-Tirana transmetonte në persisht, turqisht, suedisht dhe rumanisht (Münch dhe Simaku 1994: 68). Ajo që në vështrimin e parë duket si frymë lirie në radio, nëse thellohesh pak të rezulton se ishte dritare dhe burim propagande për fjalimet e Enver Hoxhës dhe direktivat e Partisë në pushtet. Përveç RadioTiranës në atë kohë kemi edhe përhapjen e radiove lokale në Korçë (1941), Shkodër (1945), Gjirokastër (1945), dhe Kukës (1959). Në të njëjtën kohë ekzistonin radio të huaja në gjuhën shqipe, ku vlen të përmenden Voice of America, Radio Moska, Radio Londra, Radio Beogradi, Radio Roma, Radio Greqia, Radio Shkupi, Radio Prishtina etj. Shumica e këtyre radiove, sipas disa autorëve, kërkonin ndikimin mbi dëgjuesin shqiptar, duke e shtyrë atë të kundërshtonte sistemin politik në vend. Edhe pse ato nuk arritën asnjëherë të kthehen në një faktor vendimtar, prapë shërbyen si zëri i parë kritik që vinte nga jashtë dhe diskutohej në rrethe të mbyllura kryesisht intelektuale. Nga ana tjetër, pasojat për ndjekjen e këtyre radiostacioneve kishin kosto për popullsinë, nga kritikat kolektive, gjer te dënimi me burgosje. Sidomos Voice of America do të ishte zëri më i rëndësishëm nga jashtë në vitet e fundit të regjimit dhe konsiderohet nga shumë studiues si një nga mediumet ndikuese për shembjen e regjimit të vjetër dhe konsolidimin e procesit demokratik në Shqipëri (Münch dhe Simaku 1994: 69). III.2.3. Televizioni Zhvillimi i televizionit në Shqipëri është më i vonë se në vende të tjera të Europës. Transmetimi i parë i sinjalit televiziv u bë në 1 maj 1960 me një aparat të vjetër si dhuratë e Gjermanisë Lindore dhe deri në vitin 1965 ofronte 3 transmetime në javë. Gjatë viteve të regjimit komunist 29
ai do të shërbente njësoj si shtypi dhe radio thellësisht si mjet propagande, por pushteti njëkohësisht ia kishte frikën stacioneve të huaja televizive dhe ndikimit që këto mund të kishin mbi shtetasit e tij. Prandaj organizata e “Frontit Demokratik” ndërmerrte herë pas here iniciativa të tilla si “zhdukja e antenave ilegale” (Münch dhe Simaku 1994: 70), por me gjithë përpjekjet qytetarët shqiptarë vazhduan t‟i ndiqnin fshehurazi kanalet e huaja, kryesisht ato italiane. Në mes të viteve 1980 TVSH do të transmetonte nga 5-6 orë në ditë për të vazhduar në fillim të viteve 1990 me 10-12 orë në ditë transmetim. Për sa i përket cilësisë së transmetimeve televizive lajmet jepeshin sipas “ shabloneve” të përcaktuara qartë nga Komiteti Qendror i Partisë, ishin zakonisht të formuluara me një stil të thatë dhe përmbanin informacione të gabuara si për arritjet e vendit në fushën ekonomike, edhe për ngjarjet që ndodhnin jashtë vendit. Njësoj si në shtyp dhe radio, edhe në TV mbizotëronte mediokriteti, për sa i përket cilësisë së programacionit. Emisione realiste kritike për gjendjen e ekonomisë në vend mungonin krejtësisht, kështu që popullsia nuk priste gjë tjetër prej medias përveçse furnizimin me zbavitje dhe argëtim që kryhej edhe ky më së shumti nën petkun kombëtar të kulturës popullore të vendit: festivalet e përvitshme të këngës popullore dhe aktivitete të tjera të kësaj natyre. Një rol jo të vogël në këtë moszhvillim e ka dhe mungesa e teknologjisë transmetuese, ku TVSH punonte ende me pajisjet e viteve 1950-1960 (Münch dhe Simaku 1994: 71). Kjo ndikonte në moszhvillimin e mediumit dhe në mosprofesionalitetin e gazetarëve. Formatet argëtuese televizive dhe radiofonike, emisionet muzikore, radio-dramatizimet, emisionet sportive, filmat shqiptarë e të huaj etj., që ofroheshin në TVSH (një ndikim i dukshëm nga fryma e TV italian) ishin një formë ngushëllimi përballë ideologjizimit të skajshëm të informacionit. Edhe pse ky ideologjizim perceptohej vetëm nga ajo pjesë krit ike e shoqërisë që mund të diferenconte atë që po ndodhte në vend, ndikuar edhe nga dëgjimi fshehurazi i radiove të huaja si Voice of America dhe BBC, apo ndjekja e kanaleve televizive italiane apo greke në jug të vendit.
Kultura e gazetarisë në Shqipëri nuk mund të shihet e shkëputur nga kultura politike e shoqërore në vend, si dhe nga zhvillimi i mediave në Europën Lindore. Implementimi i strukturave 30
demokratike dhe zhvillimeve në ekonomi, shoqëri dhe sistemin mediatik në këto vende u bazua fillimisht te kopjimi apo imitimi i praktikave të vendeve të Perëndimit, ose siç do të argumentonte Habermas më 1990, "revolucionet demokratike rikuperuese" në vendet e Europës Lindore karakterizohen nga një mungesë totale e ideve, nuk janë as inovative dhe as të orientuara drejt së ardhmes. Kështu edhe në Shqipëri, imitimi (jo kritik) i strukturave perëndimore u kthye në burim të vetëm gjenerimi në të gjitha fushat, por pa pasur një reflektim të brendshëm për risitë dhe të metat e modelit të imituar. Pasojat e këtij "moderimi me telekomandë" duken qartë në problemet e medias tonë me gjithë progresin e padiskutuar drejt një modeli pluralist dhe liberal. Një ndër arsyet se përse aplikimi i këtij modeli mbeti formal dhe dështoi në përmbajtje ishte edhe mungesa e një kulture të ngjashme të gazetarisë, që nuk kishte mundur të formësohej gjatë regjimit komunist, me shtyp të pazhvilluar pluralist. Koncepti teorik i kulturave gazetareske është relativisht i ri, nëse krahasohet me moshën e vërtetë të gazetarisë dhe përmbledh praktikat gazetareske, standardet profesionale dhe aspektet etike që ekzistojnë në vende të ndryshme me kushte historike po të ndryshme. Gazetaria paraqitet si "një proces pune i individëve profesionistë" apo si "një institucion i pavarur, si një profesion dhe diskurs brenda një konteksti konkret politik, ekonomik apo kulturor". Kështu, po të përkufizojmë paradigmën e kulturës së gazetarisë sot, kjo do ta vinte theksin te identiteti i gazetarit dhe te marrëdhëniet e gazetarisë me kontekstet e tjera shoqëruese. Për të analizuar shkallën e zhvillimit mediatik dhe profesionalizmin e gazetarëve në Europën Perëndimore dhe Amerikën Veriore, autorët Hallin dhe Mancini identifikuan tri modele të sistemeve mediatike: modelin mesdhetar, pluralist dhe të polarizuar, (Italia, Spanja); modelin demokratik (korporatist) të Europës Perëndimore dhe modelin liberal të Atlantikut Verior. Ndërsa dy modelet e fundit përmbushnin pak a shumë kriteret e një gazetarie cilësore, duke respektuar standardet universale të gazetarisë, modeli i parë paraqiste një tipologji gazetarie dhe medie, jo aq e panjohur për ne. Gazetarët sipas studimit në fjalë dalloheshin si: a) më pak profesionistë, b) të identifikuar më shumë me institucionin mediatik ku punojnë se sa me profesionin e tyre, c) gazetaria merret për zgjatim të letërsisë dhe politikës, d) lidhje e fortë e gazetarëve me elitat dhe partitë politike, e) mungesa e autonomisë së tyre, dhe ku f) shoqatat apo sindikatat e gazetarëve kanë pak ose aspak ndikim në jetën shoqërore dhe atë politike. Modeli i kulturës gazetareske apo të sistemit mediatik në një vend varej sipas tyre nga të paktën katër 31
dimensione, si p.sh. zhvillimi i tregjeve mediatike që reflekton te tirazhi, korniza politike e marrëdhënies politikë-media, zhvillimi i gazetarisë profesionale si dhe niveli i ndërhyrjes së shtetit në sistemin mediatik.
Duke u mbështetur në etapat e procesit transformues në vendet postkomuniste, zhvillimin e sistemit mediatik në Shqipëri mund ta specifikojmë kështu: Faza e parë, "inkubacioni" përkon me fillimet e demonopolizimit dhe decentralizimit të medias së dikurshme shtetërore. Ajo karakterizohet nga një shtyp partizan, revolucionar që operon në vakum, një model hibrid mes shtypit privat dhe atij "kooperativ", shpesh me vetë stafin si pronar (gazeta "Indipendent" si nënprodukt i stafit të gazetës "Koha Jonë", në një raport të caktuar forcash, e tillë ishte edhe vetë kjo e fundit) - ku mungonin edhe kushtet më minimale për të qenë një shtyp profesionist. Por që me gjithë mangësitë, gazetarët e kësaj faze, në botëkuptimin e tyre disi romantik, idealist, për kredon e profesionit të gazetarit i afrohen tepër modelit universal të gazetarit me frymë kritike kundrejt elitave politike dhe ekonomike. Kjo fazë e parë karakterizohet nga një marrëdhënie armiqësore mes Politikës dhe Medias. Politika që ende kërkonte modelin e vjetër, të një shtypi bindës ndaj pushtetit dhe shtypi i ri që mëtonte zhvillimin dhe ndikimin në hapësirën publike sipas modeleve të vendeve demokratike. Kësisoj, në këtë fazë ndeshemi me një kulturë gazetareske agresive dhe kundërshtare. Në fazën e dytë, forcohet legjislacioni i mediave dhe profesionalizmi i gazetarëve, rol këtu do të luajnë trajnimet dhe edukimi i mëtejshëm i gazetarëve (dhe studentëve të gazetarisë), veçanërisht sipas modelit anglo-amerikan. Kemi lindjen e mediave të reja private elektronike, kalimin tërësisht të shtypit në duart e biznesmenëve të rinj, ose thënë ndryshe, fillesat e fenomenit të "italianizimit" të sistemit mediatik (jo vetëm të programacionit të TV) si kudo në vendet postkomuniste, "në kuptimin e filozofisë së një korporate: ku nuk ka ndryshim të madh mes menaxhimit të një partie politike, një kompanie biznesi, apo një shoqërie mediatike" sipas modelit të Berluskonit. Nga ana tjetër, në këtë fazë kemi ndërgjegjësimin e politikës për rolin e medias si aktor i rëndësishëm në hapësirën e komunikuar publike. Karakteristikë e fazës së dytë është superimi që media i bën politikës dhe përpjekjet e kësaj të fundit për të pasur ndikim dhe rol mbi të, siç ishte rasti i debatit mbi projektligjin për median më 32
2001, ku politika synoi të marrë përsipër rolin e një Urdhri të Gazetarit, si rregullator i komunitetit gazetaresk. Me gjithë përplasjet, kjo fazë e dytë dallohet për një politikë bashkëvepruese mes dy aktorëve: medias dhe politikës, një periudhë afrimi dhe flirtimi që zgjati pak kohë, 1998-2002. Në fazën e tretë përsoset më tej korniza ligjore dhe zhvillimi teknologjik i medias, si dhe rritet numri i kompanive mediatike, por njëkohësisht dobësohet roli i medias. Studimet në këtë fushë evidentojnë si efekt kryesor, ndikimin e pronësisë mbi politikën editoriale dhe stafin e gazetarëve që sjell mungesë pavarësie në ushtrimin cilësor të profesionit (si p.sh. mungesa e kontratave të punës, ku deri në vitin 2005, 95% e gazetarëve në vend punonin pa kontrata dhe sigurime shoqërore). Me këtë status të pazgjidhur, gazetaria nuk mund të bëhet cilësore, e besueshme dhe as nuk mund të ushtrojë funksionin e saj kontrollues ndaj aktorëve të ekonomisë dhe politikës. Ndryshe nga Hallin dhe Mancini që argumentojnë se sistemi politik ndikon më shumë se tiparet e tjera në perceptimin e gazetarëve brenda një sistemi mediatik, në Shqipëri faktori ndikues mbeten pronarët e medias, interesat e tyre ekonomike dhe politike. Ky model vazhdon të mbetet aktual. Dominimi (sado i lehtë) i medias mbi politikën në fazën e dytë, shndërrohet tashmë në kah të kundërt: Politika (përmes pronarëve të medias) dominon median! Kështu, po t'i kthehemi sërish modelit të polarizuar dhe ta krahasojmë atë me sistemin mediatik shqiptar, bien në sy disa pikëtakime: përputhja e tirazheve të ulëta, ku një përqindje e vogël e popullsisë ka akses në organet e shtypit, mungesa e profesionalizmit të gazetarëve, ndërhyrja e shtetit me anë të formave të ndryshme, strukturat e dobëta në mbrojtje të gazetarëve e të tjera aspekte që reflektojnë një demokratizim të papërmbushur. Me gjithë ngjashmëritë, nuk duhet të lihet jashtë vëmendjes se "cilësia" e këtyre mangësive është e ndryshme: Panorama mediatike në Shqipëri është shumë më pak pluraliste dhe e padiferencuar se në Itali p.sh. Ky model, rasti italian ose "italianizmi" më tepër, gati u kopjua me shumë zell nga të gjitha vendet e Evropës Lindore, ku as Shqipëria nuk bën dallim. "Italianizimi" si koncept për të shpjeguar fenomenin e një gazetarie të opinionit dhe me theks të lartë politik, ku mediat janë të përqendruara në duart e pak pronarëve që duan t'i përdorin ato për qëllime komerciale, ekonomike dhe politike, duke bërë që politizimi të ecë përkrah komercializimit. "Italianizimi" jashtë strukturave organizative mediatike u imitua në Shqipëri kryesisht në modelet televizive, ndërsa shtypi i shkruar vazhdoi të ruajë një balancë mes modelit italian dhe atij anglosakson. Tendenca e medias për të imituar 33
modele perëndimore, "italianizimin" apo "amerikanizimin" nuk është veçse prirje për t'iu afruar një modeli global, një kulture dominuese të gazetarisë. Nëse me këtë kulturë do të nënkuptonim ato vlera dhe ideale të gazetarit bazuar te objektiviteti, ndarja e faktit nga komenti dhe te roli i gazetarit si një vëzhgues i distancuar, atëherë kultura dominuese do të ishte modeli amerikan (anglo-amerikan) i gazetarisë. Por nga kjo, kultura e gazetarisë shqiptare ka imituar formën vetëm, prioriteti qëndron te kënaqja e tregut dhe e nevojave komerciale të pronarëve, në vend të shërbimit ndaj publikut. Nga kjo tablo të krijohet përshtypja se "kultura dominuese e gazetarisë" në Shqipëri ka trajtën e një modeli hibrid: me tipare nga media e polarizuar edhe nga ajo komerciale (tabloide) anglosaksone. Ky model hibrid është ende larg gazetarisë cilësore dhe karakterizohet nga: ekzistenca e ideologjizimit, si mbetje e ndërgjegjshme ose jo, nga koha e komunizmit; imitimi sipërfaqësor i formateve dhe modeleve perëndimore pa i përshtatur vërtet ato, ekzistenca e një fryme konfliktuale dhe emocionale në raportimin mbi çështje të ndryshme politike dhe sociale; orientimi lokal, si aspekt tipik i kulturave territoriale (që sjell ngushtim të tematikave me raportimin vetëm brenda kufijve kulturorë), mosklasifikimi i qartë i mediave cilësore nga ato jocilësore, si dhe nga një mbështetje e fortë e strukturave politike dhe gatishmëri e theksuar për të bashkëvepruar me partitë politike në periudha zgjedhore. Por, nga krahasimi me studime të ngjashme mbi kulturën e gazetarisë në vendet e Europës Lindore, vëren se këto tipare janë gati universale edhe për sistemet e tyre mediatike, ngjashmëri që i gjejmë edhe në sistemin politik. Kush është pra, specifika e kulturës së gazetarisë shqiptare? Kriza e identifikimit të gazetarëve me kredon dhe profesionin e gazetarit si një institucion i pavarur, si dhe me rolin e funksionin në shoqëri, është një tipar dallues i kulturës së gazetarisë shqiptare. Meqë vetëpërkufizimi i gazetarëve lidhet ngushtë me kontekstin kombëtar të një vendi, është i kuptueshëm fakti se mungesa e një tradite të mirëfilltë të gazetarisë cilësore dhe e një mendësie të orientuar drejt vlerave të pranuara si universale të gazetarisë ndikon që parime elementare si objektiviteti apo paanshmëria, të merren jo si vlera konstante, por të ndryshueshme. Nga ana tjetër, teoria normative e manualeve të gazetarisë bie ndesh me paradigmën globale sot, ku gazetaria europiane dhe ajo amerikane, sado cilësore, po orientohen përherë e më shumë drejt atyre lajmeve apo informacioneve që duhet të mbështeten mbi fakte, por të jenë njëkohësisht sa interesante, aq edhe të shitshme.
34
Në këtë udhëkryq të vlerave, gazetari shqiptar i largohet identifikimit me profesionin e tij, (që kudo ndodhet në një lloj "krize identiteti") duke u lidhur përherë e më shumë pas pronarit të mediumit ku punon, i cili në sytë e tij paraqet një shtyllë të qëndrueshme për karrierën e tij. Për ta ruajtur këtë gjendje, vetëkontrolli, si kusht i domosdoshëm për gazetarin vëzhgues, kthehet ngadalë në një vetëcensurë, në emër të së cilës, opinionet përzihen me lajmet dhe angazhimi profesional ngatërrohet shpesh me atë politik; PR-i politik merret dhe aprovohet pa kurrfarë verifikimi dhe kritike, duke i kthyer gazetarët në zëdhënës të partive politike; raportimi bëhet i njëanshëm, si në rastin e zgjedhjeve të fundit qershor 2009. Detyrimisht edhe ndërhyrja e politikës apo e biznesit në kredon e profesionit merret e mirëqenë. Për ta ilustruar me thënien e një aktori në media: "Gazetari që u nënshtrohet politikave të gazetës nis të mbajë përbrenda dhe t'i duken të natyrshme presionet, të cilave u nënshtrohet, duke zhvilluar atë që quhet "vetëcensurë", ose ndryshe, procesi me anë të të cilit, gazetarët marrin me mend atë që pronari i medias dëshiron të dëgjojë..." Për të bërë një analogji: Nëse thembra e Akilit për politikën shqiptare këto njëzet vjet ka qenë kontestimi i përhershëm i zgjedhjeve, për sistemin mediatik duket është vetëcensura, që ka një traditë të gjatë në gjithë etapat e zhvillimit historik dhe ushtrimit të gazetarisë në Shqipëri.
35
IV. MEDIA DHE POLITIKA PAS VITEVE ‘90
IV.1. MEDIA PAS VITEVE ‘90 Marrëdhënia midis medias dhe politikës në periudhën e tranzicionit post-komunist ka qenë shumë komplekse dhe është karakterizuar nga shumë kundërshti. Më shumë se gjithçka, politika ka pasur ndikim mbi zhvillimin e medias. Jo vetëm shtypi shqiptar, por i gjithë shtypi ballkanik i ditëve të sotme është më shumë një zgjatim i politikës se sa përfaqësues i opinionit publik. Një pjesë e konsiderueshme e medias vazhdon të kontrollohet nga grupe të fuqishme politike. Në njëfarë kuptimi, ato lloje komentesh që një numër autorësh (si Karol Jakubovicz, Mihai Coman, Colin Sparks dhe Tomasz Goban-Klas) kanë përdorur për të karakterizuar situatën e medias në shoqëritë postkomuniste kanë vlerë edhe për rajonin e Ballkanit: “Shtypi u bë pluralist, por jo i pavarur” dhe “Shtypi u bë i lirë, por jo i pavarur..”57 Transformimet politike rrënjësore duket se ka qenë më të vështira se sa ishin menduar. Zakonet e trashëguara nga koha e komunizmit duan të thonë që politikanët dhe partitë politike rreken pa pushim të ndikojnë – në fakt, të kontrollojnë – median, sepse vazhdon të mbetet e fortë bindja se kushdo që kontrollon informacionin ka edhe pushtetin. Klasat politike, të cilat nga natyra e kanë obsesion mbajtjen e pushtetit, siç thotë Goban-Klas “e konsiderojnë median jo si instrument madhor, por kryesor për politikën”. Goban-Klas më tej komenton, “Ky vizion për median është një-dimensional, i tejpolitizuar dhe i thjeshtëzuar; ai beson në rolin misionar të gazetarëve dhe në shtypin e ideologjizuar”. Nëse do të më kërkohej të përshkruaj me dy fjalë kyçe problemin themelor me të cilin përballet media në Shqipëri dhe më gjërë, pa dyshim këto fjalë do të ishin: ripolitizim dhe klientelizëm. Në fakt, këto mund të shihen si dy anët e së njëjtës monedhë. Duke ndjekur dialektikën e marrëdhënies midis medias dhe politikës, mund të pohohet pa hezitim që gjatë dekadave të tranzicionit paskomunist, politika ka ndikuar dhe i ka dhënë formë medias më shumë se sa media ka ndikuar dhe i ka dhënë formë politikës.
57 Remzi Lani, “Media e Ballkanit - lost in transitin”, 2012, http://institutemedia.org/balkan-r-lani.html 36
Eshtë fakt i pashmangshëm që një shoqëri e ngarkuar me konflikte dhe tejet e politizuar (çka vazhdon të jetë e vertetë për shoqëritë e Ballkanit) e infekton median e saj dhe e tërheq në konflikte e luftra, madje e përdor si një mjet të rëndësishëm për zhvillimin e këtyre konflikteve, duke shkatërruar kështu pavarësinë, paanshmërinë dhe profesionalizmin e saj gjatë këtij procesi. Një pjesë e medias është treguar e paaftë t’i bëjë ballë presionit dhe joshjes së politikës (dhe jo vetëm politikës); një pjesë e medias thjesht e sheh të pamundur të imagjinojë rolin e vet jashtë këtij partizanizmi. Kjo anshmëri, mbi të gjitha, është pasqyrim i natyrës së politikës, e cila perceptohet më shumë si konflikt se sa si dialog. Eshtë edhe pasqyrim i faktit që shoqëritë e Ballkanit janë më shumë shoqëri politike se sa shoqëri të informacionit, më shumë shoqëri politike se sa shoqëri civile. Format më të zakonshme të klientelizmit politik gjenden tek transmetuesit publikë, të cilët në Shqipëri, IRJ të Maqedonisë, Kosovë dhe Malin e Zi vazhdojnë të jenë nën kontrollin e qeverive qendrore, të cilat i përdorin e keqpërdorin ato gjatë dhe përtej fushatave politike. Megjithëse do ishte e pamundur të krahasoheshin transmetuesit e sotëm publikë me bastionet e propagandës së periudhës së autoritarizmit të ri, prapëseprapë, në shumicën e rasteve, kanalet televizive të ashtuquajtura publike mbeten televizione të “tapetit të kuq: pra, janë të mbushura me protokoll dhe informacion të qeverisë. Këto kanale publike më shumë i ngjajnë një Ministrie Propagande se sa medias normale. Klientelizmi në media përbën një fenomen kompleks që duhet parë si i lidhur ngushtë me kontekstin e zhvillimit shoqëror dhe politik në vendet e rajonit. Politika në Ballkan është shndërruar në tele-politikë. Në përgjithësi, debati politik dhe publik është zhvendosur nga sheshet e tubimeve në ekranet e debateve televizive, çka është sigurisht një zhvillim pozitiv. Ndërkohë që dikur politika zhvillohej në rrugë, tani ka kaluar në debatet e studiove televizive. Megjithatë, duket se medias i është dashur të paguajë një çmim për këtë ndryshim. Kjo “tele-politikë” mund të shihet si një aspekt i mediatizimit të politikës, çka është një zhvillim tërësisht normal. Mirëpo duket se në vend të mediatizimit të politikës, në fakt, tele-politika përbën më shumë një klientelizimin politik të medias. Duke qenë se fokusi i medias zhvendoset nga publiku tek politika, për rrjedhojë, kjo i shërben politikës në vend që t’i shërbejë publikut.
37
Ajo që vërehet në Shqipëri, Kosovë dhe IRJ të Maqedonisë është përdorimi, keqpërdorimi dhe abuzimi i medias nga politika. Për ta përshkruar këtë situatë, analisti shqiptar Fatos Lubonja përdor termin “regjim mediatik”. Sipas Lubonjës, “ndërsa në regjimet e ashtuquajtura policore apo ushtarake, përdoren policia, ushtria, apo shërbimet sekrete që regjimi të qëndrojë në pushtet, në rastin tone përdoret media.” Ndoshta termi më i saktë për t’u përdorur në këtë rast është media-kracia. Megjithëse në teori, çështjet që kanë të bëjnë me median paraqiten si çështje të demokracisë, në realitet, ato shndërrohen në çështje pushteti. Siç shkruajnë Sandra B. Hrvatin dhe Brankica Petkovic, “sot duket e pamundur të qëndrosh në pushtet pa mbështetjen e medias”. Samuel Huntington ka folur mbi rreziqet që i kanosen demokracisë nga vetvetja. Në fakt, instrumentalizimi i medias e bën median pjesë të kësaj loje. Nëse keqpërdoren, mediat shndërrohen nga mekanizëm i demokracisë në një mekanizëm që punon “për të reduktuar apo shkatërruar demokracinë”. Ekziston edhe një prirje tjetër, e cila, në pamje të parë, mund të duket si e kundërta e kontrollit dhe presionit, por që në fakt të çon tek e njëjta gjë. Në disa raste, gazetarët mund të shkruajnë çfarë të duan,mund të kritikojnë sa të duan, mirëpo paskëtaj askush nuk reagon dhe nuk ndodh kurrgjë. Kjo gjendje është vëzhguar në Shqipëri, ku reagimi i dikurshëm nervoz ndaj kritikave tani po zëvendësohet me indiferencën totale ndaj këtyre kritikave. Njerëzit mund të shkruajnë çfarë të duan, por askush s’e vret mendjen. Në dy vitet e fundit janë botuar artikuj të rëndësishëm investigativë, por si autoritetet ashtu edhe sistemi ligjor as nuk kanë reaguar e as nuk kanë filluar hetimet që artikuj të tillë kërkojnë. Me fjalë të tjera, gazetarët kanë të drejtën të flasin, por jo të drejtën për t’u dëgjuar. Indiferenca ndaj kritikave çon në zhvlerësimin e fjalës së lirë.
IV.2. Transformimi mediatik paskomunist në Europën Lindore Para 1989-s, vendet lindore nuk do ta kishin kuptuar pohimin e McQuailsit (2002), sipas të cilit, mediat janë një model pronësie, një industri që operon në tregje të ndryshme dhe synon të nxjerrë fitime. Siç shkruan Jakubowicz-i, “kur në Europën Lindore njerëzit po planifikonin një rend të ri mediatik, ata përfytyronin një skenë mediatike ku gjithsekush do të fliste me zërin e 38
vet, media do të kontrollohej nga shoqëria dhe do të shërbente si forum i debatit publik serioz dhe pluralist mbi çështje thelbësore”58. Sot përqendrimet mediatike janë të drejtuara kryesisht politikisht, duke pasqyruar një transformim të papërfunduar dhe duke ruajtur lidhje me epokën e mëparshme. “Ajo çka luan rol në tiparet kryesore të komunikimit masiv është logjika e forcave politike dhe ekonomike kapitaliste, e ushtruar prej pronarëve dhe kontrolluesve”, pohon Jakubowicz-i (2005)59. Tipari përcaktues i vendeve paskomuniste është vështirësia për të pranuar dhe për të zbatuar logjikën e ekonomisë kapitaliste në kanalet televizive. Në vlerësimin e procesit transformues të vendeve pas komuniste, është e rëndësishme të merret në konsideratë një numër faktorësh të ndërlidhur. Reformat mediatike u konsideruan si një pjesë e pandashme e zinxhirit të ndryshimeve shoqërore, ekonomike dhe politike që kërkonte epoka e re demokratike. Ndihma dhe ekspertiza profesionale nga demokracitë e konsoliduara ishte e menjëhershme. Sipas Harcourtit (2003), “pas rënies së perdes së hekurt më 1989-n, ushtri të vogla të ekspertëve të medias u dërguan në Europën Qendrore e Lindore për të ndihmuar në përgatitjen e ligjeve mediatike”60. Dilema e vendeve të Europës Qendrore e Lindore ishte zgjedhja ndërmjet adoptimit të modelit “amerikan” apo atij “evropian” për ligjbërjen transmetuese dhe duket se, sipas Gross-it (2004), “fitoi modeli evropian”. Detyra për të hartuar një kornizë rregullatore ligjore për median pas rënies së komunizmit, ishte jo vetëm një përparësi e menjëhershme, por edhe tejet e ndërlikuar. Jakubowicz-i (2007) përshkruan hapat, të cilat, qeveritë që më parë i kontrollonin mediat, duhet të ndiqnin për t’u demokratizuar. Faza e parë dhe kryesore ishte procesi i çrregullimit, i cili nënkuptonte
58 Jolanta Zydroń-Dąbkowska, Rafał Jakubowicz albo czy pamięć jest dziedziczna?, „Kultura współczesna” 12(35-36)/2003; F, 4
59Jolanta Zydroń-Dąbkowska, Rafał Jakubowicz albo czy pamięć jest dziedziczna?, „Kultura współczesna” 12(35-36)/2003; F, 10
60 Jolanta Zydroń-Dąbkowska, Rafał Jakubowicz albo czy pamięć jest dziedziczna?, „Kultura współczesna” 12(35-36)/2003; F, 191
39
liberalizimin e medias. Së dyti, ishte e se që të fitojnë besimin në sytë e publikut si përfaqësuese të vërteta, duke mbetur thjesht platforma të një lideri populist”61. Një nga shqetësimet më të mëdha të studiuesve të komunikimit politik në lidhje me format e ndryshme të populizmit ka të bëjë me shthurjen e partive politike. Megjithëse politika e partive nuk konsiderohet e varrosur, qendrën tani e dominojnë politikanët e orientuar kah mediat62. Në këtë konfigurim të ri të skenës publike “mediat e informacionit qëndrojnë ndërmjet politikanëve dhe ndjekësve të tyre. Politikanët u flasin mediave, ndërsa mediat u flasin votuesve”63. Në kushtet e kësaj influence mediatike, partitë politike sipas Swanson dhe Mancinit64 kanë marrë atributet e konfederatave “gjithëpërfshirëse” pa programe të definuara, duke adoptuar teknika elektorale të orientuara kah mediat, që mjegullojnë diferencat pragmatike ndërmjet partive politike. Ndërsa evidenca sugjeron që strukturat organizative të partive politike po bëhen gjithnjë e më të dobëta, mungesa e lidhjeve të forta ideologjike me votuesit po u krijon kësisoj mundësinë politikanëve individualë që ta personalizojnë politikën, duke reflektuar një atomizim të pushtetit. Për pasojë, kriza e partive “vetëm sa i ka zgjeruar funksionet politike të masmediave”65. Partitë e shohin me nderim dhe magjepsje cilindo nga kandidatët që fiton simpatinë e mediave. “Partive nuk u mbetet pra veçse të vënë vulën e aprovimit për atë që media në të vërtetë ka zgjedhur” (Meyer, 2002: p.102). 61 Jolanta Zydroń-Dąbkowska, Rafał Jakubowicz albo czy pamięć jest dziedziczna?, „Kultura współczesna” 12(35-36)/2003; F, 272
62 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 16
63 Daniel C.Hallin & Paolo Mancini, Comparing Media System, Three Models Of Media and Politics; Cambridge University Press, 2004
64 Daniel C.Hallin & Paolo Mancini, Comparing Media System, Three Models Of Media and Politics; Cambridge University Press, 2004
65 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 256
40
Në tërësinë e tyre, perspektivat teorike të personalizimit të politikës që trajtuam më lart dhe implikimet e populizmit që konsideruam më poshtë, nuk hedhin dritë të mjaftueshme në zhvillimet specifike të mediave dhe politikës në kontekstin e vendeve post-komuniste si Shqipëria. Ç’ka mungon në aspektin empirik janë kërkimet e detajuara rreth rolit të mediave dhe mënyrës si ato operojnë me populizmin 66. Gjithsesi, bazuar në investigime të pjesshme, kërkuesit në këtë fushë pohojnë në lidhje me marrëdhëniet e mediave me populizmin që, në analizë të fundit, “populizmi në media nuk është armik i procesit demokratik dhe as i angazhimit qytetar”. Të tjerë dalin gjithashtu në një konkluzion të ngjashëm duke propozuar që “zgjedhja popullore është zgjedhja më demokratike. Ajo nuk imponohet, por është produkt i vullnetit të individëve të lirë, që u përgjigjen preferencave të tyre” 67. Logjika e “demokracisë së audiencës” përdoret gjithashtu për të justifikuar zgjedhjen popullore si formë komunikimi që kultivon votues pa ngjyrë, të cilët sillen si konsumatorë politikë. Gjithsesi analizat dhe përsiatjet mbeten të hapura, në pritje të kërkimeve dhe investigimeve të mëtejshme rreth pleksjes së populizmit politik me median.
IV.2.2. Fazat e zhvillimit të medias pas viteve ’90 në Shqipëri Për të bërë një punim sa më të plotë dhe cilësor na duhet të njohim fillimisht zhvillimet e medias pas viteve ’90, dhe fazat në të cilat kaloi ky zhvillim. Paraqitja në vija të përgjithshme e sistemit mediatik shqiptar na lejon të arsyetojmë jo vetëm mbi zhvillimin e gazetarisë në Shqipëri pas ndryshimeve demokratike në vitet ’90, por edhe mbi botëkuptimin profesional të gazetarëve. Duke qenë se media “merr gjithmonë formën dhe ngjyrën e strukturave politike dhe shoqërore, në të cilat ajo operon”68, sistemi mediatik duhet studiuar në raport me zhvillimin e sistemit politik dhe të shoqërisë në tërësi. 66 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 256
67 Mazzoleni, Gianpietro; Schulz, Winfried "Mediatization" of Politics: A Challenge for Democracy? Volume 16, Number 3, 1 July 1999, F. 16
68 Siebert, Fred S./Peterson, Theodore/Schram, Wilbour (1963) [1956]: Four Theories of the Press. Illinois: University of Illinois Press, fq. 1
41
Pas rënies së regjimit komunist, media i përkrahu dhe i shoqëroi ndryshimet demokratike duke i propaganduar ato, por ajo nuk mundi t'i drejtonte ato. Kjo lidhet ndër të tjera me dy faktorë kryesorë: natyra e marrëdhënies media - politikë të çimentuar gjatë regjimit të vjetër dhe, mungesës së gazetarëve disidentë që nuk kishte qenë në traditën e medias shqiptare, të mpirë nga censura dhe autocensura gjysmë-shekullore.69 Orientimi i medias në këtë periudhë të parë nuk mund të thuhet se ishte i qartë drejt ndonjë modeli të caktuar. Njësoj si dhe në politikë, demokracia e medias përfytyrohej si e kundërta e diktaturës dhe totalitarizmit, dhe ky hap në vetvete mjaftonte për të përligjur botimin e gazetave të reja.70 Gjatë fazës së pare të tranzicionit (qershor 1990 - mars 1992),71 kur pas zgjedhjeve të para pluraliste, në pushtet erdhi qeveria e parë demokratike, media shqiptare karakterizohet nga pluralizmi i titujve të shtypit partiak. Shtypi, me pak përjashtime, gjatë kësaj faze do të mbështeste hapur politikën e partisë që përfaqësonte, duke ruajtur në një farë mënyre modelin e propaganduesit. Shtypi i ri ende shihej si një mjet që do t’i shërbente partisë dhe t’i garantonte asaj ardhjen në pushtet ose mbajtjen e tij. Prandaj dhe organet e para ishin gazetat partiake Rilindja Demokratike(5 janar 1991 –si organ i Partisë Demokratike), Republika (Partia Republikane), Alernativa SD (Partia Socialdemokrate) etj. Shtypi i ri u duk sikur mori rolin e munguar të mobilizuesit të opinionit publik dhe përforcues i ndryshimeve, duke u larguar nga koncepti leninist i propaganduesit kolektiv dhe organizatorit të masave që kishte qenë gjatë komunizmit. Nga ana tjetër, etja e lexuesve për të lexuar shtypin e ri ishte aq e madhe sa gazeta RD, duke pasur vetëm gjashtë faqe, brenda një kohe të shkurtër arriti një tirazh prej 60.000 kopjesh në ditë (tirazh që do ta arrinte dhe kalonte pak kohë më vonë vetëm gazeta e pavarur “Koha Jonë”). Gjatë fazes së dytë (1993-1997) lindën gazetat dhe media e pavarur, media shtetërore u kthye zyrtarisht në publike, ajo vazhdoi të ishte në një farë mënyre e varur nga pushteti. Për sa i përket 69 Boriçi, H./ Marku, M. (2011). Histori e shtypit shqiptar. Nga fillimet deri në ditët tona. Tiranë: shblu. 70 Jakubowicz në analizën e tij përdor termin "orientim mimetik" të medias, I cili ka për synim implementimin e modelit perëndimor të gazetarisë për një shtyp dhe media të lirë përmes imitimit, në dallim nga orientimi materialist (privatizimi i gazetave që do të sillte investitorët e huaj menjëherë pas rënies së sistemit) (2007: 177).
71 Për lehtësi studimi fazat në vijim do të përdoren pa muajt përkatës, por vetëm me vitet. Por operacionalizimi i tyre i saktë ndjek ndarjen e paraqitur më sipër (JG).
42
organizimit të saj, media gjatë fazës së parë shfaqte po ato tipare kaotike si sistemi politik. Mbi të gjitha mungonte kuadri ligjor, sipas të cilit të rregullohej media dhe aktiviteti i gazetarëve. Ligji i parë për shtypin Nr. 7756 (1993) u mor pa shumë modifikime nga landi Westfahlen I Gjermansë dhe pa konsultime me aktorët e medias. Por shumë shpejt u pa se ai përmbante shumë kufizime që zgjuan reagimin e gazetarëve, megjithatë ligji vazhdoi të qëndronte në fuqi gjer në zgjedhjet e dyta elektorale më 1997. Këtu ligji i vjetër u shfuqizua për t’u zëvendësuar me një të ri rregullues për shtypin e shkruar, në të cilin janë formuluar këto dy fjali: "Shtypi është i lirë. Liria e shtypit mbrohet me ligj." Gazetat e para të pavarura u botuan fillimisht nga gazetarë ose ish gazetarë. Këtu do të përmendim gazetat "Koha Jonë", "Albania", "Dardania", "Populli Po", "Dita Informacion", si dhe dy organe të tjera që drejtoheshin nga aktorë jo vendas: "Gazeta Shqiptare" (që botohej nga një gazetar italian) dhe gazeta "Rilindja" e Prishtinës që shtypej në Tiranë. Në krahasim me gazetat e tjera këto dy të fundit nuk përfaqësonin asnjë krah politik lokal duke ndikuar me modelin e tyre në rritjen e profesionalizmit.72 Shtypi i kësaj kohe ishte "partizan", "revolucionar" dhe operonte në një vakuum ligjor. Ngjante me një model hibrid mes shtypit privat dhe atij “kooperativ” 73 - ku mungonin edhe kushtet më minimale për të qenë një shtyp profesionist. Nuk kishte asnjë kriter për punësimin e gazetarëve, për pushimin e tyre nga puna, për rregullimin e kontratës, për të drejtat dhe detyrimet e gazetarëve, redaktorëve dhe drejtuesve të medias. Pra, media kaloi nga ekstremi në ekstrem; nga kontrolli skajshëm dhe rregullimi përmes pushtetit politik dhe ligjeve të kohës, në një liri anarkiste, ku ajo duhej të shfaqte aftësi vetëmenaxhuese dhe vetërregulluese. Me gjithë decentralizimin e medias, numrin në rritje të organeve të shtypit, njohjen me normat perëndimore të gazetarisë, perceptimi i gazetarëve për profesionin e tyre mbeti i orientuar drejt vlerave morale 72 Sami Neza. Tregu i medias në këndvështrimin e marrëdhënieve mes aktorëve të komunikimit, Studime Albanologjike nr.3, 2010, f. 286.
73 Kishte raste që vetë stafi ishte reporter dhe pronar njëherazi – këto ishin struktura mjaft delikate që dështuan, jo pa shkaktuar zhgënjime në radhët e gazetarëve të rinj, të cilët kuptuan se gazetari në rolin e sipërmarrësit ishte në një model i huazuar nga kushte të tjera dhe, kësisoj një realitet i hidhur që nxirrte në pah lidhjen e medias me politikën, pavarësisht kahut të saj. Shembull i këtij modeli eksperimentues ishte gazeta Indipendent që u themelua me aksionet e stafit që u largua nga gazeta më e madhe e asaj kohe, Koha Jonë. Indipendent do të vazhdonte aktivitetin e saj vetëm pak muaj, për t’u mbyllur pas fitores së opozitës (Partisë Socialiste) në qershor 1997, ku ishkryeredaktori i Indipendent do të zgjidhej deputet i saj (JG).
43
dhe edukative. Kjo i bënte ata ta trajtonin qytetarin si një votues, të cilit duhej t’i tregoje për kë të votonte dhe ç’mendim duhet të kishte.74 Gjatë fazës së tretë të tranzicionit mediatik (nga 1998) në Shqipëri u etabluan mediat elektronike dhe u rregullua më tej kuadri ligjor për mediat. Rregullimi ligjor i medias elektronike 75 u mendua me kujdes dhe në bashkëpunim me aktorët e interesuar të stacioneve radiofonike dhe televizive dhe është amenduar deri më sot shtatë herë duke detajuar përherë e më shumë aspekte të ndryshme të aktivitetit të mediave elektronike, përfshirë këtu edhe mediat private kabllore, satelitore dhe analoge. Ndërsa në vitin 2007, Parlamenti miratoi edhe Ligjin për Transmetimet Dixhitale. Në mënyrë të veçantë dalja e dy kompanive mediatike dhe mediave të saj ka qenë shenjuese në këtë kohë. Të dyja drejtoheshin nga biznesmenë të pasuruar përmes privatizimeve të leverdisshme ose në rrugë të tjera të panjohura. Televizioni Top Channel (2001), ndër më të shikuarit sot, doli në treg kur konkurrenca ishte gati e papërfillshme. Televizioni publik vazhdonte të ishte në një gjendje kritike, gati “i mykur” që nga kohët e vjetra, ku nuk evolonte as teknologjia dhe as profesionalizmi gazetaresk. Televizionet e tjera private që kishin tentuar të transmetonin, si Shijak TV (që përdorte si zyra dhomat e një apartamenti të vogël (1997), nuk kishin mundur të bëheshin lider në treg. Me epokën e stacioneve televizive private doli në skenë një burim i ri të ardhurash: reklama, e cila do ta afronte gazetarinë dhe median në tërësi me ekonominë e tregut. Kurse në tregun e shtypit të shkruar, Gazeta Shekulli (1997) shënonte miksimin e gazetarisë informative me atë sensacionale. Titujt për tema të mprehta politike vendoseshin përbri njoftimeve të vdekjeve të bujshme, titujt emocionalë përbri dokumentave të fshehtë historikë dhe shkrimet investigative të gazetarëve përbri komenteve të shkruar nga njerëz të njohur prominentë. Si Shekulli edhe gazetat e tjera që dolën në këtë periudhë, për nga pamjaejashtmengjasonin me gazeta perëndimore të njohura, të cilat kishin shërbyer si model për përpunimin e layout-it. 74 Krahaso për më tepër me Comain (1994), kur flet për situatën e gazetarëve në Rumani pas rënies së sistemit komunist.
75 Ligji Nr.8410 “Për Radion dhe Televizionin Publik dhe Privat.” Cituar nga Londo 44
Zhvillimi i televizionit u pasua edhe me një hov të stacioneve të reja radiofonike.RadioTirana kishte qenë stacioni i vetëm radiofonik (dhe shtetëror) gjer në vitin 1994 dhe për hir të shumëllojshmërisë së programeve ajo ende ndiqej. Radio Vlora, ishte e para radio private që u hapi rrugën radiove lokale dhe atyre kombëtare. Top Albania Radio, si pjesë e të njëjtës kompanie mediatike si Top Channel TV, ishte radioja e parë private kombëtare (1998), e cila sot mbulon 87 përqind të territorit. Në të njëjtin vit kemi edhe daljen në transmetim të Radio +2, e të njëjtës kompanie mediatike si gazeta Shekulli, e cila mbulon 72% të territorit. Edhe pse këto radio e kanë të kufizuar ndjekshmërinë krahasuar me televizionet, gjeografikisht mbulojnë më tepër hapësirë se televizionet kombëtare.
IV.2.4. Tregu i medias shqiptare Tregu i medias shqiptare mbizotërohet qartësisht nga media elektronike, dhe veçanërisht nga televizioni, ndërkohë që të dhënat e tirazheve të shtypit të përditshëm dhe atij periodik lënë shumë për të dëshiruar. Për sa i përket shtypit të shkruar, të dhënat e fundit flasin për 26 të përditshme, ndërkohë që për shtypin periodik, bëhet përherë edhe më e vështirë njohja e numrit faktik të tyre, qoftë për arsye të jetëgjatësisë së shkurtër të shumë prej titujve të rinj që hyjnë në treg, apo qoftë edhe për arsye të vështirësive infrastrukturore e atyre financiare, edhe për shkak të pasojave të krizës globale, që ndikojnë në qëndrueshmërinë e botimit si dhe modelit të tyre të biznesit. Nga pikëpamja politike, në shtyp i gjejmë të përfaqësuara të gjitha bindjet, të majta dhe të djathta. Gazeta e përditshme më e shitur ka një tirazh prej pak më shumë se 20.000 kopjesh. Për momentin, tirazhi i përgjithshëm i të gjithë gazetave të përditshme mendohet se nuk i kalon 100.000 kopje, ndërkohë që shumë gazeta nuk shesin më shumë se 1.000 kopje në ditë. Një shpjegim për këtë është spektri në zgjerim i mediave elektronike dhe nuk vihet në dyshim që kjo media ka përparësi mbi shtypin. Në këtë kontekst, ekzistenca e 26 të përditshmeve në një vend me jo më shumë se tre milionë banorë është përtej logjikës ekonomike. Gjithashtu ka 76 televizione lokale analoge, 75 televizione kabllore, 2 televizione private kombëtare analoge, 2 televizione satelitore, dhe televizioni publik publik shqiptar transmeton në
45
dy kanale.76 Peizazhi mediatik nuk do të ishte i plotë nëse nuk do të llogarisnim 63 radiot lokale dhe dy radiot private kombëtare analoge.77
IV.2.3. Kriza e gjatë e shtypit të shkruar pas viteve ‘90 Shtypi i shkruar si media e parë private në Shqipëri pas rënies së komunizmit ka kaluar një krizë të gjatë që vazhdon edhe sot e kësaj dite. Në fazën e parë, (vitet 1991-1994) shtypi i shkruar kishte kushte më të favorshme financiare pasi ai ishte një shtyp i financuar kryesisht nga partitë politike dhe për këtë arsye kishte tre burime të qëndrueshme financimi: − partitë politike, − shitjen e tirazhit − publicitetin, i cili në këtë periudhë ishte modest pasi vetë ekonomia e tregut ishte në hapat e para dhe mundësitë e ndërmarrjeve të para kapitaliste në Shqipëri për të shpenzuar para për publicitet ishin të pakta. Pavarësisht kësaj, ky shtyp kishte avantazhe të tjera: E para, ky shtyp kishte një lexues të madh dhe të qëndrueshëm që në pjesën më të madhe korrespondonte me elektoratin e partive të cilave u përkisnin gazetat dhe nga ana tjetër partitë shpenzonin një pjesë të buxhetit të tyre për shtypin e shkruar, pasi në këtë periudhë shtypi i shkruar ishte ende media më e fuqishme në Shqipëri dhe si i tillë kishte rol kryesor në propagandën e partive. Gazetat e para të mëdha të përditshme që u shfaqën aty nga viti 1994 u ndeshën me vështirësi shumë të mëdha. Për shkak të nivelit të ulët të rrogave të gazetarëve në këtë periudhë (50-250 euro), çmimet e këtyre gazetave ishin shumë të ulta dhe as nuk pretendonin të përballonin kostot e prodhimit të gazetave.
76 Londo, I. Pronësia e medias dhe ndikimi i saj në pavarësinë dhe pluralizmin e medias. POLIS (8), 2009, 35-53 77 Lista e operatorëve të licensuar, KKRT: www.kkrt.gov.al 46
E përditshmja e parë private Koha Jonë fillimisht është shitur me çmimin 1 lekë (1 cent) por më pas për arsye ekonomike çmimi i saj është rritur në mënyrë progresive në 2, 3, 10, 20 për të mbërritur në vitin 1997 në 30 lekë. Në vitin 1997 pjesa më e madhe e gazetave shiteshin nga 2030 lekë, dhe prej asaj kohe çmimet janë stabilizuar përfërsisht në këto kuota me përjashtim të Gazetës Shqiptare dhe gazetës Shqip që shiten me çmimin 50 lekë. E vërteta është që rritja e çmimit të gazetave ka ndjekur edhe rritjen e inflancionit në vend si edhe rënien e vlerës së lekut në krahasim me monedhat ndërkombëtare. Tirazhet e ulëta ndikojnë në rritjen e kostos së prodhimit të gazetave shqiptare. Sipas të dhënave të ofruara nga drejtues të gazetës Panorama kostoja e prodhimit për kopje e gazetës në ditët kur kjo gazetë prodhon 25 mijë ekzemplarë është 10.5 lekë (10 cent), prej të cilave 35-40 lekë kushton vetëm shtypshkrimi. Pjesën tjetër të kostos së prodhimit e përbën kostoja e blerjes së letrës. Kostoja e letrës është shumë e lartë pasi prej vitit 1991 kur u mbyll e vetmja fabrikë e prodhimit të letrës, Shqipëria e importon letrën nga vende të tjera evropiane (kryesisht nga Sllovenia). Për gazeta me tirazhe më të vogla, kostoja e prodhimit material është më e lartë. Kështu një gazetë me 15 mijë kopje ka një kosto prodhimi prej 15.5 lekë (13 cent) për kopje dhe pjesa më e madhe që janë poshtë këtij tirazhi prodhojnë edhe me kosto më të larta të prodhimit material. Tirazhet e revistave janë edhe më të ulëta po t’i krahasojmë me ato të shtypit të shkruar. Revistat kryesore si Klan, Mapo, Jeta, Spektër. Femra Moderne kanë një tirazh shumë të ulët: nga 1000 deri në 2000 kopje. Çmimi i pjesës më të madhe të revistave në Shqipëri është fiksuar në kuotën 300 lekë (afërsisht 2.5 euro), me përjashtim të revistave Spektër dhe Femra Moderne që shiten me 200 lekë. Ky çmim natyrisht nuk është i lartë po ta krahasojmë me çmimet e revistave që botohen në Evropë, por po të kemi parasysh nivelin e ulët të pagave në Shqipëri, ai përbën një pengesë që revistat të kenë blerës masivë. Nga ana tjetër ky çmim është është mjaft i ulët po të kemi parasysh koston e lartë të prodhimit të revistave, e cila për shkak të cilësisë së letrës dhe fotove është shumë e lartë. Por përveç kostosë së prodhimit material të shtypit të shkruar një peshë të madhe në koston e përgjithshme të gazetave dhe revistave e zënë edhe kostoja e prodhimit intelektual, një term ky i përdorur nga Nadine Toussaint-Desmoulins në L’Economie des Médias. Kjo kosto ka ardhur gjithnjë në rritje për shkak të rritjes së pagës mesatare në Shqipëri. Edhe konkurenca në shtypin 47
e shkruar, por edhe me mediat e tjera për thithjen profesionistëve më të mirë ka ndikuar në rritjen e pagave dhe kjo natyrisht që është një barrë e madhe për ekonominë e dobët të shtypit të shkruar në Shqipëri.
48
V. MARRËDHËNIA E MEDIAS DHE POLITIKËS
V.1. Ndikimi i medias në proceset zgjedhore Ēshtë vërtetë një klishe, por puna e medias gjatë një fushate elektorale është realisht e një rëndësie të madhe. Pavarësia e botimit, integriteti dhe profesionalizmi përbëjnë bazën e mbulimit korrekt të zgjedhjeve. Mungesa e pavarsisë apo përgjegjësisë gazetareske, e ndërthutur edhe me përbërjen shumë homogjene të medias, mund të paragjykojnë rezultatin e zgjedhjeve. 78 Ja se si e përkufizon rolin e medias Sylë Ukshini në librin “Media dhe politika”: Nga media e lirë buron shumëllojshmëria e mendimit në një shoqëri demokratike, e cila funksionon në sajë të një publiku aktiv politik, që është në gjendje të vendosë dhe të veprojë në mënyrë autonome. Në kuadër të sistemit demokratik, që është një proces i dialogut dhe i vendimmarrjes, mediumet masive luajnë një rol strategjik për sistemin politik dhe në përhapjen e pikëpamjeve të ndryshme. Për partitë politike kjo do të thotë garë për fuqinë politike dhe në rastin më të mirë për të bërë qeverinë, respektivisht për të implementuar objektivat programore. Zgjedhjet zhvillohen në të gjitha vendet demokratike të kohës sonë. Por, jo të gjitha zgjedhjet janë demokratike. Zgjedhjet zhvillohen edhe nga diktaturat e krahut të djathtë, regjimit marksist dhe shtetet njëpartiake, që të përligjen sundimin e tyre. Në zgjedhje të tilla, paraqitet vetëm një kandidat ose një listë kandidatësh, pa pasur mundësi tjetër zgjedhjeje.79 Votimi për zgjedhjen e përfaqësuesve shtetëror është mënyra më e zakontë, esenciale e pjesëmarrjes në jetën e demokracive sotë. Një shoqëri mund të konsiderohet demokratike vetëm kur ajo është në gjendje të zhvilloj zgjedhje të lira dhe të drejta. Ndër faktorët që ndikojnë në, apo mos pjesëmarrjen mund të jenë të shumta, duke filluar nga pozita socio-ekonomike, funksionaliteti/mos funksionaliteti i sistemit zgjedhorë, pasqyra e prezentuar e fushatës zgjedhore nga mediat, shpeshtësia e zgjedhjeve… të gjitha këto janë disa nga faktorët e mundshëm të cilat mund të ndikojnë në pjesëmarrjen e zgjedhësve në votime. 78 Yasha Lange: “Media dhe Zgjedhjet”, Broshurë, Këshilli i Evropës, 2003, f. 5. 79 Agjensia e Informacionit e Shteteve të Bashkuara (USIA). Dhjetor.1991. Çfarë është demokracia?, fq.16 49
Faktori që na interesonë neve në këtë rastë është pasqyra e prezentuar e fushatës zgjedhore nga mediat. Media pa dyshim ka rëndësi të madhe në garën e procesit zgjedhorë, e cila është pasqyrim apo transparenca e zgjedhjeve të lira. Mediat janë ato, që përçojnë mesazhet e partive dhe të kandidatëve, të programeve të zhvillimit apo të regresit, sipas konceptit të çdo partie, që merr pjesë në fushatë. Pasqyrimi në mënyrë të drejtë dhe të paanshme i aktivitetit në fushatë të këtyre partive, apo kandidatëve të tyre në hapësirat mediatike, në atë të shkruar dhe atë elektronike, është një faktor jo i rastësishem, por fatin demokratik i një vendi. Media përveç që raportojnë për atë se çfarë ndodhë, ato edhe ndikojnë aktivisht mbi këto ngjarje, madje shumë herë edhe bëhen një lloj timoni determinues i ngjarjeve të caktuara. Zgjedhje nuk është ritual i një hedhje letre në kuti votimi, ku është shkruar emri i partisë apo i kandidatit, por hapësira demokratike informative mediatike, e cila mund të çojë në zgjedhjen e partisë dhe të kandidatit të duhur, për të çuar vendin dhe reformat përpara. Zgjedhjet gjatë të cilave opozita nuk lejohet të përdorë mjetet e informacionit, tubimet e organizuara prej saj shpërndahen , apo gazetat e saj censurohen, nuk janë demokratike. Mediat mundësojnë që gjatë fushatave zgjedhore të promovohen kandidatët dhe partite e caktuara, mundësojnë reklamimin e tyre dhe ndikimin e caktuar në opinion. Postulati objektiv, përgjegjësia e posaçshme e mediumeve dhe angazhimi i tyre për pavarësim rezulton edhe nga fakti se mediet shpesh cilësohen si “fuqia e katërt” krahas legjislativit, ekzekutivit dhe gjyqësorit. Fushatat zgjedhore, meqë janë të shkurtra dhe intensive, nuk ndikojnë shumë tek zgjedhësit, që i kanë formuar bindjet e veta dhe pikëpamjet politike të cilat vështirë ndryshojnë dhe ndikohen. Por, mund të ndodhin ndryshime nëse njëra pale nuk bën fushatë, ose në qoftëse paraqitet ndonjë incident që e prish drejtpeshimin në mënyrrëdramatike. Zakonisht fushatat kanë për qëllim mbajtjen e status-quo-së se sa ndryshimet.80 Hulumtuesit e fushatave zgjedhore kanë përcaktuar procesin e ndryshimit të mendimit të zgjedhësve në fushata zgjedhore, për aq sa ata do të jenë të ndikuar nga mediat. “Votaliteti
80 Lindita Tahiri: “Bazat e komunikimit masiv”, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2007, f. 102. 50
medial” vepron vazhdimisht dhe është ky term që përdoret për ndryshimin e vendimit të zgjedhësve nën ndikimin e drejtpërdrejt të mediave.81 Në një argumentim që lidhet me sa më sipër Patterson (1993) ka theksuar se profesionistët e shtypit operojnë me skema të ndryshme nga ato të votuesve, gjë që në vetvete krijon një model të veçantë inkuadrimi të zgjedhjeve politike dhe kandidatëve gjatë fushatave. Veçanërisht, pohon ai, skema dominante e profesionistëve të shtypit “strukturohet rreth nocionit që politika është më tepër një lojë strategjike” sesa një shumësi idesh rivale lidhur me qështjet e ndryshme, politikat më të përshtatshme apo çështjet parimore. Publiku nga ana tjetër funksionon me një skemë që e shef politiken si një aren ku diskutohen politikat dhe ku zgjidhen liderët më të mire të cilët do të përpiqen të zbatojnë politika të caktuara. Këto skema loje dhe qeverisjeje ndërveprojnë me njëratjetrën dhe si votuesit ashtu edhe gazetarët janë në dijeni të perspektivave reciproke. Por, Patterson argumentonte se, për shkak të skemes së lojës që dominon shtypin, fokusi i ngjarjeve e varros dhe e shtrembëron substancën e informacionit që i përqohet publikut gjatë një fushate elektorale.82 Nga këndvështrimi i politikës, mund të thuhet se megjithatë, media është instrumenti kryesor për të mundësuar proceduar demokratike të zgjedhjeve dhe për të përhapur ide dhe informata të nevojshme për një politikë demokratike. Në të ardhmen, mund të pritet një pjesëmarrje më aktive në jetën politike, por gjithnjë e lidhur ngushtë me përdorimin e medias për qëllime informative. Në aktualitetin e sotëm, është e qartë se teknologjia e re nuk përdoret shumë për ngritjen e cilësisë të jetës demokratike, as nga politikanët e as nga qytetarët. Me zhvillimin e teknologjisë edhe mediat kanë filluar t’i shmangen funksionit të mirëfilltë të mediave masive. Zhvillimet e rëndomta dhe përmbajtësore “viktimizohen” për gjëra jashtëzakonisht senzacionale. Në fund zgjedhjet kurorëzohen me hedhjen e votës në kutinë e votimit. Pra zgjedhjet janë kurorëzim i ndërgjegjes dhe vullnetit personal të çdo njeriu. Ndërgjegjësimi personal i çdo njeriu
81 Ibrahim Berisha: “Media – Agjensët e komunikimeve”, Universiteti AAB, Prishtinë, 2009, f. 150. 82 Grup autorësh: “Hyrje në psikologji politike”, UFO Press, tiranë, 2009, f. 146. 51
kurorëzohet me votën, e cila është universale, absolute, e pavarur, e lirë, e fshehtë dhe e padiskutueshme nga askush, cilido çoftë ai.
V.2. Shtypi ditor gjatë fushates zgjedhore A formësohet opinioni publik nga mediat dhe nëse po, si ndodh një gjë e tillë? Analistë të shumtë pajtohen me Cohen (1963) i cili shkruan se “Në pjesën më të madhe të kohës shtypi mund të mos u thotë njerëzve se çfarë të mendojnë, por ka një ndikim të jashtëzakonshëm mbi atë se çfarë duhet të mendojnë ata”. Mediat - dhe në veçanti media e shkruar – janë të rëndësishme në procesin politik në mënyrë më direkte. Ndonëse analistët mund të diskutojnë rreth anësive të reportazhit, të gjitha gazetat krenohen me “zërin e tyre publik’ – editorialet ku ata artikulojnë opinionet politike. Shpesh këto prezantohen si “zëri i lexuesit” dhe u drejtohen politikë-bërësve. Në mënyrë alternative ato mund të hartohen si zëri i qetë, autoritar i kryeredaktorit, duke e parë skenën politike nga njëfarë distance. Në të dyja rastet, editoriali nënkupton një ndërhyrje politike dhe shpesh lexohet si i tillë nga një qeveri ose një parti. Komentet, analizat dhe format e tjera të gazetarisë “autoriale”, kanë gjithashtu synim ndërhyrës. 83 Shumica e mediave kosovare mund të vlerësohen me notë pozitive për përmbajtjen e kodit etik profesional dhe mbulimin kuantitativ të proceseve të deritashme elektorale përfshirë edhe zgjedhjet e fundit. Sistemi zgjedhor ngërthen një sërë masash dhe rregullash për subjektet garuese politike dhe media transmetuese dhe të shkruara. Për sa i përket medias së shkruar, ajo ka qenë e lirë në veprimin profesional. Gjatë një fushate zgjedhore, mund të vërejmë, që një media e shkruar të pretendojë për ndikim tek elektorati i një partie të caktuar politike, dhe apriori formon “bindjen” se “është koha të veprojë” me artikuj propagandistikë dhe të njëanshëm politikë. Me raste, ndodh që, artikulli ka përkrahje dhe media e shkruar ka ndikim real, siç mund të ndodhi edhe e kundërta që të krijojë averzion dhe kundërefekt në dëm të një partie apo kandidati të caktuar politik. Në esencë, në kontekst të kësaj mund të thuhet se vetëm menaxhimi i suksesshëm i medias së 83 Brian McNair: “Hyrje në komunikimin politik”, UET/Press, Tiranë, 2009, f. 26. 52
shkruar, gjatë fushates mund të evitojë çfarë do lloj situate që përbënë shkelje apo mosrespektim të rregullave të lojës gjatë fushatave zgjedhore. Rregulloret për mbulimin e zgjedhjeve nga media e shkruar nuk janë specifike. Aplikohen zakonisht liritë e përgjithshme dhe kufizimi i këtyre lirive. Rregullat që lidhen me zgjedhjet, nëse ka të tilla, janë vendosur vetëm për gazetat shtetërore.84
V.3. Kriza e shtypit të shkruar sipas pronësisë Për ta përshkruar më mirë rrugën drejt krizës aktuale të shtypit të shkruar kam zgjedhur ta konsiderojmë shtypin shqiptar të tranzicionit në ndryshime cilësore të pronësisë mbi median në këtë periudhë. Dominon pronësia partiake dhe inisiativat e gazetarëve për të ngritur media dhe pronësia e bizneseve mbi median. Në një klasifikimin që ka bërë prof. Artan Fuga tek libri “Media, polika shoqëria”, vihet re më së miri se media e shkruar gjatë këtyre viteve ka qënë përgjithësisht e varur nga prirjet politike. 85 Ai i ndan ato në gazeta të partive politike të përfaqësura në Kuvendin e Shqipërisë, gazeta të partive politike që nuk janë përfaqësuar në Kuvendin e Shqipërisë, gazeta politike lokale që dolën në Tiranë, gazeta të shoqatave politike, shoqërore e kulturore, gazetat e institucioneve shtetërore, gazeta të pavarura me natyrë politike, gazeta të huaja të botuara në gjuhën shqipe, gazeta humoristike, gazeta sportive, gazeta erotike, gazeta-fakte të ndryshme, revista fetare, gazeta letrare e artistike si dhe përcakton peshën e Secilit grup në tregun shqiptar.86 1. Gazetat me pronarë partitë politike ose grupime sociale dhe fetare; Rilindja Demokratike, Zëri i Popullit, Republika, Alternativa SD, Bota Socialdemokrate, Aleanca, Kombi, Sindikalisti, Pasqyra, Liria, Balli i Kombit, Atdheu, E djathta, E Djathta Kombëtare, Demokracia, Flatra, Tribuna Demokratike, 24 orë, Kosova, Camëria, E përshtatshme, Drita, Art, Jehona, Shkëndia, Drita islame, Ngjallja etj. (Janë përfshirë në këtë grup edhe 84 Yasha Lange: “Media dhe Zgjedhjet”, Broshurë, Këshilli i Evropës, 2003, f. 8. 85 Artan Fuga, “Media, polika shoqëria”, Dudaj, Tiranë, 2008, f.38. 86 Artan Fuga, “Media, polika shoqëria”, Dudaj, Tiranë, 2008, f.38. 53
gazetat e organizatave sindikaliste, sociale, politike apo fetare për shkak të mënyrës së njëjtë të financimit dhe komunikimit editorial mes pronarëve dhe gazetës). 2. Grupi tjetër i gazetave me pronarë-gazetarë; Koha Jonë, AKS, Albania, Dardania, Dita Informacion, Populli Po, etj. 3. Grupi tjetër ishin mbetjet nga gazetaria e diktaturës Bashkimi, Zëri i Rinisë, Zëri i Popullit dhe gazeta të institucioneve shtetërore si Ushtria dhe koha, Mësuesi, Lajmi i Ditës, Albapol, etj (Albapol u hap si gazetë e ministrisë së Rendit në vitin 1991 dhe u mbyll në verën e vitit 1992). Disa prej tyre në pak vite pas tranzicionit u mbyllën (Bashkimi, Zëri i Rinisë) ndërsa gazeta ZP mbijetoi për shkak se ishte gazetë zyrtare e PS-së dhe për shkak të kësaj mbijetese përfshihet edhe në grupin e parë. 4. Një grup i katërt, ishin gazeta të “importuara” në Tiranë të cilat ndikuan në rritjen e profesionalizmit të gazetave vendase dhe nuk pasqyronin detyrimisht vullnete politike, Rilindja (e Prishtinës), Gazeta Shqiptare. Katër grupet e mësipërme përbënin një mundësi të mirë për të krijuar një treg mediatik të qëndrueshëm e të besueshëm. Ishin gazeta me frymëzime të ndryshme, me mundësi për të gjetur secila lexuesin e vet dhe të mjaftueshme për një treg të vogël si ai shqiptar. Por, me përjashtim të tri gazetave që u përkasin ose u përkisnin partive politike, si dhe gazetës Koha Jonë nga grupi i dytë e Gazetës Shqiptare nga grupi i katërt të gjitha të tjerat janë mbyllur. Gazetat me kalimin e kohës nuk funksionuan në treg e bashkë me to janë zhdukur apo zvogëluar edhe një pjesë e aktorëve të tregut mediatik si politikanë, gazetarët, grupet e interesit të lidhura me këto media apo bizneset prej të cilave kishin lindur. Të parat që u goditën nga tregu ishin gazetat e traditës të cilat nuk bënë shumë rezistencë. Konkretisht, Bashkimi në fillim e më pas Zëri i Rinisë u mbyllën për shkak të mungesës së financimeve; ndërkaq lexuesit tradicionalë të tyre ishin shpërndarë në media të tjera. Edhe Bashkimi edhe Zëri i Rinisë ishin të modeluara sipas një sistemi të vjetër, shumë gazetarë, investime të sigurta dhe një hierarki editoriale të ngjeshur. Ky lloj organizimi filloi të mos funksiononte më. Të dy gazetat dolën si organe të pavarura. Bashkimi u mbyll shumë më shpejt, ndërsa Zëri i Rinisë pas disa eksperimenteve editoriale dhe kryesisht nën presionin e korenteve të ndryshme politike, u mbyll në vitin 1995.
54
Më pas dolën nga tregu ato gazeta që kishin në pronësi gazetarët. Dardania, e themeluar nga një gazetar u mbyll për shkak të mungesës së financimeve, pas katër vitesh në treg, fillimisht me emrin Shkelzeni dhe më pas Dardania; Dita Informacion, e themeluar nga dy gazetarë u mbyll për shkak të financimeve në vitin 1997; gazeta Populli Po e themeluar nga dy gazetarë u mbyll po ashtu për shkak të financimeve. Dy të fundit ishin gazeta me politika editoriale afër opozitës së atëhershme. Populli Po u ankua disa herë për presion nga ana e pushtetit dhe dy drejtues të saj u dënuan nga gjykata ose u detyruan të paraqiten në seanca të shpeshta gjyqësore. Deri në vitin 1997 u mbyllën edhe disa gazeta partiake. Fillimisht nuk doli më gazeta Albania (1992) organ i Partisë Ekologjike duke paralajmëruar edhe largimin e kësaj partie nga skena. Një vit më pas ndërpreu botimin gazeta Kombi (1993), organ i partisë së Unitetit Kombëtar, në të njëjtën periudhë u mbyll gazeta Atdheu i partisë së Legalitetit, dhe më pas (1997) edhe gazeta Balli i Kombit për shkak se partia Balli Kombëtar u nda në dy pjesë si dhe pati rënie elektorale; Më 1996, pas zgjedhjeve parlamentare të atij viti, PSD ndërpreu botimin e gazetës së vet, Alternativa SD. Sindikalisti u mbyll më 1996 bashkë me rënien e ndikimit të sindikatave në jetën politike të vendit. Një parti e diasporës hapi në Tiranë gazetën Flamuri i Arbërit në vitin 1992 e cila pasi nxori disa numra u mbyll brenda atij viti. Ndërkaq në vitin 1993 u hap gazeta Aleanca, gazetë e partisë Aleanca Demokratike, një ish fraksion i PD-së i ndarë prej saj në vitin 1992, për t’u mbyllur pas më pak së dy vitesh. Dy gazeta lokale të partive kryesore politike PD e PS respektivisht Tribuna Demokratike dhe 24 orë patën fat të ndryshëm. E para për shkak se ishte e partisë në pushtet qëndroi deri në vitin 1996 por edhe falë profesionalizmit që vihej re pas vitit 1994, ndërsa tjetra doli disa muaj në vitin 1992 dhe nuk u shfaq më. Një gazetë tjetër Flatra e forumit rinor të Partisë Republikane u botua deri në vitin 1992, por u mbyll shpejt, për shkak se partia kishte ndërkaq gazetën Republika, e pozicionuar mirë në treg dhe që ishte e mjaftueshme për një parti të vogël si ajo Republikane.87 Pothuajse të gjitha gazetat që nuk i qëndruan dot tregut ishin të lidhura fort pas partive politike përkatëse që i kishin themeluar ato ose që i financonin. Me rënien e ndikimit të këtyre partive politike, ra edhe ndikimi i gazetave si dhe shëndeti i tyre financiar duke u mbyllur. Por, për disa 87 Vëzhgime në arkivin e Bibliotekës Kombëtare nga autori, S.N. 55
gazeta të tjera, fakti se ishin të lidhura në politika editoriale dhe varësi organizimi me parti të caktuara politike përbënte thelbin e mbijetesës së tyre, siç ishin RD dhe ZP. Përvec Koha Jonë, Albania, Dita, Populli Po dhe Dardania pati të paktën dy tre iniciativa të tjera për të hapur gazeta nga gazetarët. Doli vetëm në një numër më 1992 gazeta Observer e pavarur, gjeneraliste dhe në dy tre numra gazeta Europa, gjeneraliste. Edhe e vetmja gazetë e themeluar nga biznesi në këtë periudhë (1994), Aleanca nacionale doli nga tregu dhe falimentoi në vitin 1996. Dy gazetat e ardhura Gazeta Shqiptare dhe Rilindja dolën rregullisht pa u përfshirë në skemat e shtypit vendas. Gazeta Shqiptare ishte më agresive dhe synonte treg. Ia doli të jetojë me të ardhurat e veta. Ndërsa gazeta Rilindja nuk kishte sukses të madh në tregun shqiptar, sa kishte ndikim politik, por ishte gazetë monopol në Kosovë, Maqedoni dhe diasporë duke siguruar të ardhura të mjaftueshme për të mbajtur redaksinë në Tiranë. Pas vitit 1997 futen me një ritëm të besueshëm biznese në tregun e shtypit të shkruar. Gazetarët nuk janë më themelues apo sipërmarrës. Ata nuk guxojnë të futen në këtë garë por edhe kur e provojnë nuk funksionon. Për një periudhë të shkurtër doli në treg gazeta ABC me një format novator por nuk ia doli dhe u mbyll pas pak muajsh. Gazetat më pronarë gazetarë që i mbijetuan fazës së parë si Albania dhe Koha Jonë shfaqin probleme të reja për mediat e tyre. Koha Jonë, një gazetë afër së majtës, zgjerohet si kompani mediatike me disa produkte pas shëndoshjes financiare me ardhjen e PS-së në pushtet në vitin 1997, por duke filluar nga viti 2000 drejtuesit e saj i shesin mediat njëra pas tjetrës. Albania, që ishte themeluar si gazetë e djathtë, ndryshon politikat editoriale në vitin 1999 dhe në të njëjtën kohë paraqet vështirësi financiare. Pas kësaj kompania përfshihet në biznes çfarë ia lehtëson daljen prej krizës financiare, por jo prej pasojave të krizës, ndarja me lexuesin tradicional. Në pak vite edhe Koha Jonë, edhe Albania, që ishin dy shtyllat kryesore të medias së shkruar në vitet 1994-2000 humbasin pozicionin, duke u lënë vendin gazetave me pronësi biznese që në origjinë. Kështu me ndonjë përjashtim (gazeta Tema dhe gazeta 55), në dhjetë vitet e fundit zhduket sipërmarrja në media nga gazetarët. Ndërkohë, edhe ata që kanë ngelur nuk janë më drejtues mediash por drejtues të kompanive që finacojnë mediat. 56
Periudha tjetër e cila shënon futjen e financimeve të biznesit në gazeta nis në vitin 1997 me hapjen e gazetës Shekulli, i cili ishte i pari investim i qëndrueshëm nga gazetë nga një kompani private më një biznes të diversifikuar në industri, tregëti dhe komunikacion. Ky moment shënon pikë kthese në tregun e gazetave ku nis e rritet vit pas viti financimi i bizneseve në gazeta gjeneraliste, bie pesha e gazetave partiake ose një pjesë e tyre mbyllen dhe nis dobësimi i qëndrueshëm i gazetave me pronarë gazetarë që vetfinancoheshin nga shitja e gazetës dhe reklamat. Përgjithësisht gazetat në këtë periudhë ndahen sipas pronësisë në tre grupe: 1. gazetat e financuara nga bizneset si Shekulli, Ballkan, Sot, Korrieri, Dita, Panorama, Ekspres, Metropol, Tirana Observer, Telegraf, Standard, Shqip dhe së fundi Mapo. 2. gazetat e pavarura, pronë e gazetarëve; Koha Jonë, Albania, Tema, 55 (si dhe një aneks Rilindja dhe Gazeta Shqiptare). 3. gazetat partiake: RD, ZP, Republika, Integrimi. Futja e biznesit në tregun e medias erdhi për dy arsye kryesore: së pari përmes mediave bizneset arrinin të realizonin influenca tek politika duke siguruar përfitime dhe ndërkohë mediat shërbenin për të mbrojtur bizneset e tyre shpeshherë me shumë probleme në raport me ligjet shqiptare. Bizneset me mediat në krah ishin shumë të suksesshme dhe në fare pak vite arritën të kishin në zotërim apo të konsolidonin një pjesë të mirë të industrisë së ndërtimit, turizmit, industri të tjera fitimprurëse si prodhimi i birrës, transporti urban etj. Shekulli nisi botimin në fund të vitit 1997. Ajo u konsolidua shpejt në treg duke ndjekur politika ekspansioni në marketing si ulje e çmimit të shitjes, organizim të dhomës së lajmeve me kosto të reduktuara (reporterët shkruanin dhe faqosnin artikujt e tyre), politika të qarta editoriale. Katër vjet më pas si një kombinim mes biznesit dhe gazetarëve krijohet gazeta Korrieri (mars 2001), e cila shfrytëzoi shumë mirë rritjen e tregut të reklamave në Shqipëri e vecmas reklamave shtetërore duke patur një periudhë të qetë dhe të shëndetshme financiare prej gati pesë vitesh. Nga viti 2000 deri në vitin 2007 u krijuan pothuajse të gjitha gazetat e pavarura të biznesit. Brenda një kohe të shkurtër pas hapjes së gazetës Korrieri, sërish biznesi tregon fuqinë e vet si aktor në tregun e medias së shkruar duke rihapur gazetën Dita nën financimin e disa prej bizneseve më të mëdha e më të njohura në vend. 57
Po ato muaj një kompani ndërtimi hapi gazetën Sot duke thirrur në redaksi një staf me profesionistë, paga të larta dhe kushte të mira pune. Kjo lumturi zgjati pothuajse një vit. Pronari i gazetës më pas largoi nga puna një nga një të gjithë gazetarët me paga të larta, reduktoi redaksinë në katër pesë reporterë të rinj dhe me paga të ulëta, dhe prej gati gjashtë vitesh ai është edhe kryeredaktor i kësaj gazete. Ndërkaq një tjetër kompani biznesi hapi gazetën Ballkan e cila dy vjet pasi doli në treg, me një fushatë të fortë financimi ia doli që për disa muaj të ishte gazeta më e shitur në Shqipëri. Por vetëm disa muaj. Në këtë periudhë kompania mori ndër të tjera dhe një koncesion të transportit publik. Nga ajo periudhë Ballkan nuk pa ditë të mbara megjithëse qëndroi në treg çdo ditë deri në vitin 2010. Pas këtij viti ajo del dhe mbyllet herë pas here. Në vjeshtën e vitit 2002 një grupim prej tri biznesesh themeloi gazetën Panorama. Brenda një kohe të shkurtër njëri nga bizneset shkëputet prej financimit të saj, ndërsa katër vjet më vonë shkëputet edhe tjetri. Sot Panorama ka një pronar dhe është gazeta më e madhe në treg. Ekspres, u krijua prej një biznesi që lidhej me industrinë e shtypshkrimeve. Pas gati një viti gazeta u mbyll për mungesë financimi. Në vitin 2004 u krijua nga një biznes ndërtimi, gazeta Metropol, me mjaft ambicie për të zënë vend të rëndësishëm në tregun mediatik shqiptar. Në dy vite arriti të rreshtohej me katër gazetat e para në treg. Fill më pas pronari ndryshoi strukturën e gazetës, uli shpenzimet dhe largoi gazetarët më të paguar. Ajo ende është në treg por me një tirazh, ndikim dhe shitje modeste. Tirana Observer u krijua në vitin 2005 nga një biznes ndërtimi dhe ende vazhdon të jetë në treg sërish me një tirazh modest. Po nga biznesi u krijua më 2007 gazeta Telegraf e cila ka pas dy biznese, njëri prej tyre është biznes ndërtimi. Njëri nga pronarët është edhe kryeredaktor i kësaj gazete. Në vitin 2005 dy biznese gazeta krijuan gazetën Standard, e cila fillimisht pati një strukturë të mirë të dhomës së lajmeve dhe marketingut. Në pak muaj ajo u financua në shuma të konsiderueshme parash ndërsa më pas drejtuesit e saj hynë në tratativa për të krijuar një bashkim me gazetën Metropol, i cili nuk u finalizua. Në këtë kohë një prej financuesve u largua nga gazeta ndërsa hyri një tjetër ndërtues me afro një të tretën e aksioneve. Që prej atëherë ajo gazetë është pak e financuar dhe pa struktura dhe funksionim normal prej gazete. Gazeta Shqip hyri në treg në vitin 2006 e financuar nga grup biznesesh mes tyre edhe Top Media. Ajo kishte një strukturë klasike të një gazete të përditshme, me kosto të lartë të produktit. Pavarësisht financimit afatgjatë ajo mbetet me një tirazh dhe ndikim modest, megjithëse sot 58
rreshtohet ndër katër gazetat e para në treg. Në vitin 2010 hyri në treg gazeta Mapo e financuar nga një universitet privat. Kishte një strukturë editoriale dhe menaxhimi të qëndrueshme. Në pranverë të vitit 2013 ajo dha shenjat e para të krizës së botimit në print. Gazeta reduktoi faqet dhe premtoi se do të shërbente më mirë në versionin saj online.88 Pikërisht atëherë kur mendohej se nuk do të kishte më gazeta të reja të shtypura, dy të tilla janë krijuar që nga viti 2011. Në vjeshtën e këtij viti u themelua gazeta Shqiptarja.com prej ish drejtuesve të Gazetës Shqiptare dhe në vjeshtën e vitit 2012 u hap gazeta Dita, e vetmja gazetë pa një pronar apo financim të shpallur, por e financuar. Edhe pse për gati dhjetë vjet biznesi shqiptar ka mbetur i paprekur në këtë treg duke treguar se ka një interes të madh për shtypin e shkruar, ka plot shenja se edhe ai është i përkulshëm. Pjesa më e madhe e gazetave të sipërpërmendura shiten në një tirazh të vogël ndërsa disa gazeta të biznesit tashmë kanë falimentuar dhe janë mbyllur; si gazetat Korrieri, Ekspres, dhe herë pas here Ballkan. Po ashtu është mbyllur edhe gazeta Albania.89 Kriza në vendet perëndimore preku në fillim gazetat e përditshme gjeneraliste me një rënie prej 25 për qind nga viti 1985 deri në vititn 2000 dhe më pak atë lokal me një rënie prej vetëm 15 për qind për të njëjtën periudhë kohore.90 Por në Shqipëri ka ndodhur ndryhse. Në fund të viteve ’90 pothausje nuk numëroheheshin më shumë se dy tre gazeta lokale me publikim jofrekuent nga rreth 34 të tilla që ishin në vitin 1993. Ato falimentuan. “Ndërsa shtypi kryesor i vendit kishte garantuar përmirësimin e shfaqjes së tij grafike , shtypi lokal dhe rajonal mbeteshin një hap pas. Për shkak të konkurencës nga shtypi qendror, nuk kishte të ardhura nga shitja por pak nga reklama dhe në raste të veçanta donacione nga fondacione të huaja”. 91 Në fund të vitit 2012 numërohen 18 gazeta gjeneraliste të përditshme kombëtare, dhe vetëm dy gazeta lokale. Afro 88 Vëzhgime në arkivin e Bibliotekës Kombëtare nga autori, S.N. 89 Po aty 90 Francis Balle, “Mediat dhe shoqëritë”, Papirus, Tiranë, 2011, f.79, perkthT.Nakuci, S.Pasho, M. Marku. Medias et societes, b.15, Montchrestien, Paris, 2011
91 Aleksander Cipa “Si lind dhe shuhet shtypi lokal”, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, Tiranë, janar mars 1999, f. 59.
59
90% e tyre dominohen nga biznesi duke përkufizuar kështu edhe natyrën e pronësisë së mediave të shkruara në vend. Shumica prej tyre kanë të gjitha të dhënat për të falimentuar por nuk falimentojnë. Njësoj si ato që tashmë kanë dalë nga tregu një pjesë e tyre kanë tirazh të vogël, pak të ardhura nga shitja apo reklama, pothuajse aspak të ardhura nga publikimi online. Qarkullimi dhe numri i kopjeve të shitura të gazetave që aktualisht është në treg nuk bëhen publike. Por burime të ndryshme flasin se totali i gjithë gazetave (jo vetëm gjeneraliste por edhe atyre sportive apo soft) besohet të mos shkojë përtej 80.000 kopjeve ndër të cilat gazeta që shitet më shumë në ditën e saj më të mirë në treg, ka një qarkullim rreth 20.000 kopje. Politikat editoriale nuk janë afatgjata dhe dominohen nga interesat e ditës së bizneseve që i mbajnë gjallë. Ose në rast se janë afatgjata në kuptimin e linjave ideologjike, brenda këtyre linjave operojnë me diversitete në terma kryesisht joprofesionalë por interesash. Studiuesi i medias dhe filizofi i njohur shqiptar Artan Fuga duke përshkruar raportet mes medias dhe politikës në librin e tij “Media politika dhe shoqëria” nuk mohon ndikimin e madh të medieve në shoqëri edhe pse raportet me politikën janë të deformuara por përshkruan mekanizmin e këtij ndikimi i cili nuk kalon direkt nga media tek qytetarët dhe politika por me ndërmjetës. “Mediat në Shqipërinë postkomuniste ndikojnë së tepërmi mbi shoqërinë, por thuajse gjithmonë duke u ndërmjetësuar nga politika. Politika sociale, biznesi, marrdhëniet pronësore, tregu, marrdhëniet me vendet fqinje etj., si dhe komponentë të jetës shoqërore, ndikohen nga mediat në mënyrë të tërthortë dhe jo të drejtpërdrejtë. Mediat ndikojnë mbi elektoratin, i cili, në caste të caktuara ka bërë zgjedhjet e tij politike. Marrdhënia nuk është për shembull media-tregti, por media-lexues (elektorat)-vendim politik-tregti” 92. Për Fugën duket se ky raport është aq bashkëpunues sa ai konkludon se “mediat mediatizojnë politikën, sikurse politika mediatizon mediat”. Në përjekje për të shprehur lidhjen e fortë të gazetave me politikën një raport mbi zhvillimin e medias dixhitale në Shqipëri i fondacionti Soros teksa flet për shtypin e shkruar përpiqet të ndërtojë një klasifikim të gazetave në “gazeta mainstream, gazeta partiake, gazeta sportive dhe gazeta që mbështesin hapur krahë të ndryshme politike”.
92 Artan Fuga, “Media, polika shoqëria”, Dudaj, Tiranë, 2008, F. 28. 60
Sipas këtij raporti thuhet ndërkaq se janë cilësia e raportimit dhe afëria politike të cilat përbëjnë dallimin më tepër se sa përzgjedhja e temave për lajme. “Gazetat e partive politike përqëndrohen pothuajse plotësisht mbi aktivitetin e tyre partiak dhe betejat politike me partitë e tjera, dhe e njëjta gjë vlen edhe për një pjesë të gazetave që në mënyrë të hapur favorizojnë një parti kundrejt një tjetre. Artikujt në median mainstream kanë një ton pothuajse natural, megjithëse pas një vështrimi më të thellë tek përzgjedhja e temave dhe e citimeve zbulon trajtim preferencial të disa partive apo politikanëve në krahasim me të tjerat”.93
93 Ilda Londo, “Zhvillimi i medias dixhitale”, Shqipëria, institutemedia.org/Documents/PDF/OSF-Media-ReportAlbania-02-17-2012-final-WEB11.pdf
61
VI. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Vitet e fundit media ka qënë pjesë e një tranzicioni të gjatë dhe të lodhshëm. Ajo është përballur me ndryshime dhe nevoje për ndryshime, duke u përshtatur dhe i’a atribuar këto ndryshime më së shumti teknologjisë. Por realisht kjo nuk ka bërë që kriza financiare të mos ndikonte në mënyrë direkte dhe në tregun mediatik në shqipëri, mbase pikërisht dhe për faktin se rrënjët dhe problemet e tregut mediatik nuk po kuptohen dhe trajtohen siç duhet. Pa qënë nevoja po kërkojmë problemet gjetkë, kur shumë mirë problemet kryesore kanë të bëjnë me humbjen e besimit në publik dhe në këtë mënyrë humbet dhe interesi ndaj tyre, duke qënë se tashmë ideja se media është një “bajonetë” e politikës ka ngulur rrënjë të thella në shoqërinë tonë. Media e shkruar shqiptare e thelloi krizën e saj përmes rënies së besueshmërisë, rënies së integritetit, kovalencës me biznesin dhe politikën. Si përfundim mund të themi se mediat shqiptare janë vënë përballë sfidave të rëndësishme, sfida që janë përballuar pjesërisht në mënyrë të sukses’shme prej tyre. Këto sfida kanë të bëjnë njëherësh me komunikimin, demokratizimin, modernizimin dhe integrimin e shoqërisë shqiptare. Përballimi i tyre është prova e vërtetë e sistemit të mediave shqiptare.
62
VII. BIBLIOGRAFIA
1. Balle, Francis, Mediat dhe shoqëritë, f.51, Papirus, Tiranë, 2011, perkth T.Nakuci, S.Pasho, M. Marku. Medias et societes, b.15, Montchrestien, Paris, 2011 2. Boriçi, Hamit & Gjergji, Bashkim& Ramabaj, Sadri& Tirana, Genc, Gazetaria-1, njohuri te pergjithshme, SHBLU, Tiranë: 2003. 3. Boriçi, H./ Marku, M. (2011). Histori e shtypit shqiptar. Nga fillimet deri në ditët tona. Tiranë: shblu. 4. Fuga, Artan, Media, polika shoqëria, Dudaj, Tiranë: 2008. f.502 5. Fogel, Joan. Francios, Bruno, Patino, “Une presse sans Gutenberg”, Grasset: 2005, Paris perkth. 6. Hanitzsch, T. (2006). Comparing Journalism Across Cultural Boundaries: State of the art, strategies, problems and solutions. In M. 7. Kovach, Bill & Rosenstiel, Tom. Elementët e gazetarisë, , ISHM, Tiranë: 2009, perkth A. Doksani, Elements of journalism, Three revers press, New York, 2007 8. Löffelholz, & David Weaver, Journalism Research in an Era of Globalization. Oxford: Blackell. 9. Hanitzsch, Thomas (2009) Comparing Media Systems Reconsidered: Recent Development and Directions for Future Research. Journal of Global Mass Communication 1(2), 111-117. 10. Jakubowicz, K. (2007). Rude awakening. Social and Media Change un Central and Eastern Europe. Cresskill: Hampton Press. 11. Londo, Ilda (2008): Albania, in: “Labor Relations and Media: Analyzing Patterns of Labor Relations in the Media of SEENPM Member Countries”, CHIŞINĂU/MOLDOVA 12. Londo, I. (2009). Pronësia e medias dhe ndikimi i saj në pavarësinë dhe pluralizmin e medias. POLIS (8), 35-53. 13. Marrone, Giafranco. Trupat shoqërore. Dudaj. Tiranë: 2008. 14. Mcluhan, Marshall, Instrumentat e komunikimit, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tiranë 15. Pavlik, John.V., Journalism and New media, Colombia University Press, New York, 2001 16. Quandt, Thorsten and Jane B. Singer, Convergence and Cross-Platform Content Production, The Handbook of Journalism studies, 2009, Routledge, New York 17. Randall, David, Gazetari universal, ISHM, perk Gj. Peci, Tiranë: 2003, Universal Journalist bot I 1996, II 2000, Pluto Press, London, 2000 18. Russ Mohl, Stephan. “Gazetaria”, K&B, Tiranë: 2010, perkth. A. Klosi, Journalismus, 2003, Stiftung Presse Haus, Frankfurt
63
19. Sami Neza (2010): Tregu i medias në këndvështrimin e marrëdhënieve mes aktorëve të komunikimit, Studime Albanologjike nr.3, fq. 286. 20. Siebert, Fred S./Peterson, Theodore/Schram, Wilbour (1963) [1956]: Four Theories of the Press. Illinois: University of Illinois Press 21. Rozumilowicz, Beata (2002): Democratic Change. A theoretical perspective. 22. In: Price, Monroe E./ Rozumilowicz, Beata/ Verhulst, Stefaan G. (Hrsg.): Media Reform. Democratizing the media, democratizing the media. London & New York, S. 9-26. 23. Weaver, B. B. (Ed.). (2007). The American Journalist in the 21 st Century: US News People at the Down of a New Millennium. New Jersey: LEA (Lawrence Erlbaum Associates).
Artikuj shkencorë të botuar në revista shkencore 1. Avilés, García , Meier. Klaus, Kaltenbrunner. Andy, Carvajal. Miguel & Kraus. Daniela Newsroom integration in Austria, Spain and Germany, Models of media convergence, Journalism Practice, University of Cardiff, Volume 3, Issue 3, 2009, f. 285-303 2. Borici, Hamit, Fillimet e gazetarisë shqiptare dhe periodizimi i historisë së saj, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, janar mars 1999, Tiranë 3. Cipuri, Ramadan, Sfida e shtypit të shkruar përballë medias elektronike, Komunikimi I integruar, koncepte, strategji, praktika, Studime albanologjike, FHF, 2011/4, Tiranë 4. Cipa, Aleksander, Si lind dhe shuhet shtypi lokal, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, Tiranë, janar mars 1999 5. Doctor, Ken, The future, Shaping the future of the Newspaper, strategy report, volume 9, n.3, WAN IFRA, december 2009 6. Demo, Ervin Roli i teknologjisë në tregun informacionit, Studime albanologjike/Mediat shqiptare në tranzicion, UT, FHF, Tiranë, 2010/3 7. Dervishi, Lutfi, Shtypi përballë medies elektronike, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, Tiranë prill-qershor 2000 8. Elezi, Mehmet, Të besosh a të mos besosh: kjo është cështja, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS Tiranë, janar mars 2000 9. Fuga, Artan, Media si reflektuese dhe prodhuese e politikës në Shqipëri, Inedxmedia, FSHML, IRDD, ISHM, Tiranë, nr.1, 2002 10. Gjergji, Bashkim, Vetrregullimi i munguar në media, Studime albanologjike/Mediat shqiptare në tranzicion, UT, FHF, 2010/3, Tiranë 11. Kasapi, Albana, Shqipëria: Nisja nga hici, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, janar mars 1999, Tiranë 64
12. Koci, Holta Konkluzione nga pyetësori i realizuar me gazetarë, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, Tiranë, Janar Mars 2000 13. Muka, Romira Suplementi në shtypin e përditshëm, Studime albanologjike/Mediat shqiptare në tranzicion, UT, FHF , Tiranë, 2010/3 14. Peters, Bettina, The future of journalism and challenges for media development, Journalism Practice, volume 4, issue 3, London:2010 15. Petersen, Torry, New revenue for Newspaper companies, Shaping the future of the Newspaper, strategy report, volume 9, n.2, WAN IFRA, January, 2010 16. Qeveria prish konkurencën në media me reklamën shtetërore, Indexmedia, FSHML, IRDD, ISHM, Tiranë, nr.1, 2002 17. Rakipllari, Robert, Raporti me politikën i raportimit politik, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, janar mars 2000, Tiranë 18. Stefani, Andrea, Pa etikë, gazetaria nuk mund të jetë normale, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, janar mars 1999, Tiranë 19. Stefani, Andrea Përgjegjësitë e pronësisë kundrejt lajmit, Media Shqiptare, AMI, IREX, SOROS, Tiranë, prill-qershor 2000 20. Tartari, Alban Komunikimi përmes medieve sociale në kohën e internetit, Studime albanologjike/Mediat shqiptare në tranzicion, UT, FHF, Tiranë, 2011/4 21. Tanushi, Darina Trajtimi i informacionit në kompanitë multimediatike, Studime albanologjike/Mediat shqiptare në tranzicion, UT, FHF, Tiranë, 2011/4 22. Tanushi , Darina, Trysnia për vetëcensurë, Optime, Albanian University, Tiranë, nr.2, 2011 23. Zguri, Rrapo, Media e shtypur në dilemat e mbijetesës, Optime, Albanian University, Tiranë, nr.2, 2011
Webliografi http://al.ejo-online.eu/208/politika-e-medias/media-si-zgjatim-i-politikes http://www.shqiperia.com/shqip/opinionart/aID/233/MEDIAT-DHE-POLITIKA-Roli-i-mediavene-ndermjetesimin-e-agjendave-politike www.institutemedia.org/Documents/PDF/edukimi%2520mediatik%2520-%2520libri%2520i %2520mesuesit.pdf+&cd=4&hl=en&ct=clnk&gl=al
65
