PROJEKT LENDA:GJEOGRAFI. TEMA:VLERESOJM TEMA:VLERESOJME E LARMINE DHE PASURINE E BURIMEVE NATYRORE NE BOTE. QELLIMI:TE NJIHEMI DHE TE VLERESOJME DIVERSITETIN NA NATYROR TYROR NE BOTE. PUNOI:LUCIANA PUNOI:LUCIANA GIXHO PRANOI:MESUESE PR ANOI:MESUESE KLOTILDA KLOTILDA SARACI. SARACI.
PASURITE MINERALE MINERALE NE SHQIPERI. Sikur ! "i#i# $ %&i'$ () *+!r$ ,$r-!# /k! ,/('$ k$-$0) $ 1r) #"/('! #uk "/ ) 2('k)3#i#4 k!5 ,! -$('ir$. T/k! T/k! &/#$ ,/ /('!i() /('!i() ,!k #%! ,!k. N&$ 0)#" 0)#" (i Bu35i6! $('$ k'1)r #$ #&$ ku33/&$() -!k!r/#!(' -!k!r/#!(' ,/ ! ('/'$(' -) (1ri# ) #&$ %&)/3/%u7 ,!(i !&/ $('$ (',u!r %&i'!#")& ,$r $ -!rr$ #%! 6)-r! ) /k$( ($ (!& -i#)r!3i#. A&/ $('$ #&$ #%! 6/#! -$ $ 3!k-u!r! ,$r #"$ri-i# ) %!3)ri0) ) ,$r $ #8&)rr$ #%! #$#/k!7 2')(!ri#4 ) kr/-i. Kr)& 6/#! $('$ k'1)r #$ '!,$(ir$ ku 0)$%$r-/') "') !&/ 5$ #8irr) #%! ,/('$ ('i&)# ) k! $ %!r!#u!r.
Bi3!3 K/*i7 S,)9i!3i( ,r!#$ Dr)&/ri($ ($ Buri-)0) Mi#)r!3) #! k')# ,!( "uk) #! r)%u!r (): 2S'5i,$ri!7 #$ kr!'!(i- -$ (i,$r+!5)# 5$ k! $('$ #&$ )rri/r ('u-$ i ,!(ur7 -) -i#)r!3) -)!3/r) ) &/ -)!3/r)7 -) #!+$ ) %!6 #!1r/r "') -) u&$r! #$#/k$(/r). Dikur Dikur k)-i 6$#$ 0)#"i# ) r)$ #$ /$ ,$r ,r/"'i-i# ) kr/-i ,!( A+rik$( ($ Ju%u "') Ru(i($. P!r! 0i)0) ;< ")1r! kr1)(/r) k! 5)#$ ,$r -i#)r!3) -)!3/r)7 51-1ri#. N"$r(! !#i )#")#9! k! #"r1('u!r "uk) ('ku!r "r)& -i#)r!3)0) &/ -)!3/r) "r)& %ur$0) ")k/r!i0$7 ")k/r!i0$7 !r%&i3). Gi,()7 6'!0/rr7 i#)r) )&4. P/ $ $&-$ 9! 33/%!ri #&$ /# kr/- (',$r3)') -) =;; "/33!r$. >('$ 33/%!riur () #$# (i,$r+!5)# ) /k$( #$ )rri/ri# /#$ k! ?@ -i3i/#$ /#$. Duk) ')5ur !/ 5$ &!#$ ('+r1$6u!r !('-$ -u#" $ #8&)rri- #&$ ('i+$r $ ,$r!+$r () !('-$ %&)#")# !k/-! rr)' rr)' ; -i3i/#$ -i 3i/#$ /#$ r)6)r0$7 ,r)& #%! -u#" $ ,$r/')# rr)' ; -i3i!r"$ "/33!r$. Bu35i6! $('$ #&$ 6/#) r)3!i0i(' ) ('+r1$6u!r7 #"$r(! #%! %&)/3/%) &!#$ k/#(!u!r "i(! kr!'i#! $ &)r! 5$ #uk &!#$ ,r)kur. M$ -) i#)r)( ('i') Tr/,/&!7 Kuk$(i "') Kr!(! 5$ -!ri# /#)3!! $ $r! kr/-i. V3)r$# ) 0$r)$ #$#/k$( "uk) () i! "ii 0)$- (i()-i k/-u#i( 5$ #%! )k(,/ri i kr/-i (i%ur/#) ('u-$ $ !r"'ur! "uk) 2*!r$ 33/k!"$#4. N%! ,$r33/%!ri&) ) kr1)r! -)#"/') () i &!#$ ')5ur #$#/k$( rr)' rr)' . -i3i/#$ -i3i /#$ /#$ kr/-. K&/ i ,$rk) ,)riu"'$( k/-u#i() k/-u#i() ")ri #$ 0i) ;.
B!kri B!kri $('$ -i#)r!3 i k/'$0) $ (/-)7 ,!(i (i* "uk)7 $ -ir! ,/ &! ('/'i# 0i) ) +u#"i. S'$ri-i G&)/3/%&ik S'5i,!r #%! k$rki-) ) r)!3i6u!r! k! !rriur #$ ,$r+u#"i-i# () -) ('u-i9$ %&)#") #$ 6/#! Puk$Mir"i$7 #$ Mu#)33$7 Tu*7 Ruik$7 Ruik$7 D)r0)#. R)6)r0! R)6)r0! ) B!kri k! 5)#$ )k ? -i3i/#$ /#$7 ) #"$r(! -))# ,$r u ('+r1$6u!r ('+r1$6u!r )"') =; -i3i/#$ $ &)r!. M$ ('u-$ () %&1(-! $('$ ('+r1$6u!r #$ 0i) ;7 "i*k! ) ,$r!+$r -) #&$ (!(i ,r)& =;.= -i3i/#$ /#$('. M) 8)')r/r) 8)')r/r) ) !kri &!#$ $ 3i"'ur )"') !ri ) !r%&)#"i. "/ ) -ir$ ) k!
)"') #&$ $ k)5) #%! ,!(. G&!$ (i()-i k/-u#i( &!#$ ('+r1$6u!r 6/#! 5$ #uk ki('i# #)0/&$ ,$r )k#/3/%&i $ 3!r$. S'r)(! ku %$r-/')& i('i# ")ri #$ ;; -)$r #$# /k$. T!('-$ 6/#! ) ,!(ur! 0$r) k!#$ !k$r7 ,/r k/-,!#i$ 5$ "/ $ i#)r)(/')# "u') $ -!rri# #$ k/#(i")r!$ )"') ')33$(i#$ 5$ "u') $ ,$r!33/&#$ "') '!,&)# ) +r/#)0) $ r)&!.
H)kurNik)3i T)#")#9! k! #"r1('u!r !#i7 "') !('u (i* #! ,/'/# )"') (,)9i!3i( Ku*i 0$-)#"&! $('$ ,$r5)#"ru!r )k -!)ri!3) ) #"$ri-i7 #&$ #%! !/ $('$ )"') ')kur#ik)3i. /#! ) Lir!6'"i7 P/%r!")9i7 K/r*$(7 P$rr)#&!(i7 #$ #$#/k$# ) (!& $('$ ) ,!(ur H)kurNik)3 5$ !ku!3i(' $('$ +uur #$ 3i($# ) ($ !r"'-)(. S,)9i!3i(i r)%/# () r)6)r0! k! 5)#$ ) ;; -i3i/#$ /#$7 #"$rk/'$ ,!( ('+r1$6i-)0) 5$ &!#$ $r$ !ku!3i(' -u#" $ k)#$ -)ur !+$r(i(' =? -i3i/#$ /#$ ')kur #ik)3 "') ; -i3i/#$ /#$ #ik)3 (i3ik!. T$ "1 ,$r$r$(i ) -i#)r!3i &!#$ $ ($ #&$&$( +!-i3&) 8)')r/r)(' "') ,$r"/r)# #$ i#"u(ri#$ ) r$#") (i 3$#"$ ) ,!r$ ,$r ')kur "') #ik)3.
Guri G$35)r/r ) ")k/r!i0 Li($( ($ %&!$ $ ,!(uri0) -) 03)r$7 i ('/')# )"') ('k$-i#&$ %$35)r/r$ 5$ 2+(')'i#4 3$#"$ kr1)(/r) $ #"$ri-i (i %$35)r&! "') *i-)#/&!. /#! ku !/ %&)#")#: Kru&!. Guri %$35)r/r7 k! ,!(ur #&$ r)6)r0$ ,r)& ;; -i3i/#$ /#$(' #"$r(! !#i k! !rriur #$ ('i+r! ?;; -i3i/#$ /#$ ,$r$r$( %$35)r/r$ 5$ ,r)(i#
Q1-1ri E"') ,() #$ ('u-$ 6/#! k/#(i")r/') (i i 9i3$(i($ ($ u3)7 51-1ri i Krr!$( !,/ i M)-!3i!&7 ,$r (,)9i!3i($ $('$ r)#"! (!#"!r")0). Aku!3i(' &!#$ rr)' @= -i3i/#$ /#$ r)6)r0! 5$ #uk &!#$ ('+r1$6u!r #"$r 0i). N$() "/ $ 0i&$ k/'! 5$ 251-1ri $ #! 6!r"') +!5)#47 !$ ) k)-i k$u.
T$ 3$#%('-)
S'5i,$ri! #//# #$ u&$ "') 0i) ) !r"'('-) k! ,$r $ 5)#$ +ur#i6)() ) ('u-$ 0)#")0) $ /$(7 $ ,!k$# (i,!( +&!3$0) $ (,)9i!3i($0) $ 'i"r/%&)/3/%&i($. Nuk #%)3) ,!( )"') #!+!7 ) 9i3! -/-)#!3i(' 0!6'"/# $ #8irr) #$ Ku*/0$ ) P!/(M!ri#6$7 #"$r(! ,/ k$rk/') i#)#(i0i(' #$ "i(! ,&)($ $ &)r! $ 0)#"i. N$ !6$ $ r!,/ri $ #8&)rr$ #%! Or%!#i6!! ) K/-)0) $ B!('ku!r!7 #$ /$ ,$r 5i#" ) u&i ('+r1$6/') ,$r u&5$(i#$7 =; ,$r 5i#" +!-i3&)7 ; ,$r 5i#" i#"u(ri! "') ,$r 5i#" !0u33/#. N"$r(! #$ 0)#"i# /#$ 0)$- =; ,$r 5i#" ('+r1$6/')7 ,&)(! &)$r ) u&$r!0) $ $-3! ,$r+u#"/# #$ ")i# ) kri,ur7 "uk) 2!0u33u!r4 ,! ,3!# rru%$( P!( Su)"i($7 &)-i $ "1$ #$ Eur/,$ ,$r r)6)r0! u&/r)7 kr!'!(u!r -) #u-ri# ) ,/,u33(i($. U&$ #$#/k$ ) u&$ -i /k$7 ,/r u&i ,$r k/#(u- -u#%/#. P! 33/%!riur ()k/ri# ) u&5$(i($ 5$ ,r)& 0i)(' i k! 2!,/(ur4 k!#!3) 0!"i$()7 "uk) u rik'1)r (')ku& ,!( #$ k/'$ -) u&i&) #%! ,u(). Dr. Ar)# P!-uku #! k! r)%u!r ,$r uri-) -$ $ -$"'! $ u&i #$ S'5i,$ri %&)#")# #$ V!3/#$7 6/#$# ) M!i7 M!3$(i $ M!"')7 Tir!#$ S'$# M$ri7 S)3i$ ) M!3i -) Gr/,!7 E3!(!#7 K/r*$7 Kr!($7 Vi'ku57 Lir!6'"7 O(r)#7 Q!rri('7 U&i i +/') T),)3)#$7 K$391r$ P$r-)7 N)-$r*k$7 U&i i +/'$ V3/r$7 Vir/i G&ir/k!($r7 S1ri i K!3$rS!r!#"$7 Ku* V3/r$. N%! k&/ ('+r1$6/') 0)$- . ,$r5i#". N!+! ) %!6i #"/i#7 ,/r k!#$ )"') i-i# -$ 0)). N%! !#! &)$r7 #$ 6/#$# &u%/r) "') &u%,)r$#"i-/r) $ 0)#"i #"/"')# rr)' =; -N %!6. N&$ ,&)($ ) ,!,$r33('-) ('+r1$6/')7 #"$r(! r)6)r0! ,r)(i# S),() ('/5$ri$ ) 'u!&! (',)(' r)6)r0/')# $ -!rri# #&$ 2!0)#ur$4 #$ 0)#"i# /#$.
N$ S)3)#i9$ iu-i #8irr)& ($ ,!ku 5$ ,r)& ;
S'5i,$ri! #$ ,ik$,!-&) )k/#ik) "') ,!3)/%&)/%r!k) ,!r!5) #&$ #1&) i#)r)(!#) 5$ k! $r')5ur 0$-)#"&)# ) (u"iu)(0) #$ r)0$# !3,i#) ,$r 3!r-i#$ ) 6/#!0) (rukur/r) +!9i!3) "') ,$r -u#"$(i#$ -i#)r!3-!&$() $ 1r) ) #$ r!"'$ $ ,!r$7 ,$r 'i"r/k!rur) #!+$ ) %!6.
Su"i-) ,$r #!+$-!&&)# #$ S'5i,$ri k!#$ 33u!r -) -i#i)r$# ) iu-i #$ S)3)#i9$. Duk) 5)#$ () iu-i !('u (i #!+! k! $ #&$&$# /ri%&i#$ ,r)& ")k/-,/6i-i $ -)uri#!0) /r%!#ik) "') kr1)(i(' 0)%&)!3)7 !$')r$ )k1i)#9! ) #&$r$( kri&/# ,r)-i(! ,$r )k6i()#9$# ) &)r$(. M)#"/') #%! (u"iu)( -/")r#$ () 0)#"i i 5u!&ur 2N1-,!')u-4 #%! )k(,3/ru)(i ) 3!('$ $ &)$ S)3)#i9! ) (/-). K$u (i,!( Sr!/#i ('k$-i 3$('/# !k$ $ ,$r&)('-). N"/('! k1 "u') $ &)$ #&$ ,$r('kri- ,$r "!3&) #!1r/r) $ %!6i ,r!#$ S)3)#i9$(. N$ 33i- $ (')ku33i $ XIX$7 k)-i #&/+i-) ) ,!r! $ r$#"$(i('-) ,$r "!3&) (i,$r+!5$(/r) 'i"r/k!rur) #$ 6/#$# ) S)3)#i9$(.
Fr!#9)6$7 L. P/u5)0i33)7 #$ 0i) ;@ ) -$ ,!( H. C/5u!#"7 7 ,$r('kru!&#$ -i#i)r$# ) iu-i7 "') $#$ $ "iur () !1 ('+!5)# )"') %&ur-$ %!6i 0!&%uri ),$r $ r$#"$. M$ ()ri/6i(' #$ 6/#$# ,$rr)' S)3)#i9$( u kr1) #&$ (u"i- $ '/33$(i('$-7 #$ 0ii# ;?7 #%! i!3i!#i A. M!r)33i. M$ 0/#$7 #$ 0i) ;=7 i!3i!#$ G. D)3 Pi!6 "') A. D) T/#i kr1)# #&$ (u"i- (r!i%r!k "') )k/#ik #$ %r1k$# ")!r) $ 0&)$r $ S'5i,$ri($7 -i"i( Durr$(i7 E3!(!#i "') V3/r$(7 ku ,$r ')r$ $ ,!r$ $r'i5) 0$-)#"&! ) )k6i()#9$( ($ +u('!0) 0!&%ur/r) #$ S'5i,$ri. G&!$ Lu+$( ($ P!r$ B/$r/r) /9)r$ $ M!ri#$( I!3i!#) 0u#$ r) () #"$r-&) Ur$( ($ P)#k/0$( "') $ Dr!('/0i9$(7 u&)r! ,$r-!#i# #&/33! #!+). K$u 0ii# @ #i(i (',i-i i ,!r$ i 9i3i k!,i #&$ 0i -$ 0/#$7 #$ ')33$(i ;; -)r!7 uri-i# ) ,!r$ $ r$#"$(i('$- $ #!+$( #$ 'i(/ri#$ ) S'5i,$ri($. M)%&i'!$ k&/ 6/#$ u r!ki( #$ Lu+$# ) V3/r$( kur7 u('ri! "') %&)/3/%$ i!3i!#$ u $r'/5$# #%! 0)#"i 1#$. Er#( N/!9k i 9i3i ) )k(,3/r/i 6/#$# = 0&) -$ 0/#$ #&/+/# () !('-$ uri-i $('$7 i (')rur "') () ) %&i'$ 6/#! ,!0!r$(i(' )k6i()#9$( ($ iu-i7 #uk k! ,)r(,)ki0$ #!+$-!&$() (i r)6u3! i )k/#ik$( ($ +u5i('-) $ #"/"'ur #$ k$$ r!&/#7 ) 9i3! ) k! k'1)r #!+$# #$ iu-. Ai u"'$6/# r!&/#) $ &)r! ,$r k$rki-) $ #!+$(7 (i* i(') Ku*/0!7 ) (i,!( -)#"i-i $ i& 6/#! ) P!/(M!ri#6$(. F!ki () #$ S'5i,$ri -u#" $ ki(') ,r)-i(! $ #!+$-!&&)(7 'u') () 6%&/i i#)r)( $ -!"'7 ,/r #$ ,$r+u#"i-7 #&$ ('/5$ri ,! ,$r0/&$ #$ "r)&i- $ #8&)rr&)( ($ #!+$( F)rr/0i) ")33/ S!/ ")3 R)%#/ "
BURIMET NATYRORE NE BOTE Në Afrikën nën-sahariane, shumë ekonomi po rriten me shpejtësi falë burimeve të shumta natyrore dhe bumit të mineraleve. Ekspertët e zhvillimit thonë se të ardhurat nga mineralet,
nafta dhe gazi mund të ndihmojnë shumë vende të financojnë ndërtimin e rrugëve, urave, digave dhe objekteve të tjera të nevojshme të infrastrukturës. Në një raport të fundit të omisionit për përparimin e Afrikës, një grup udhëhe!ësish me ndikim të biznesit dhe politikës, thuhet se pasuritë nëntokësore të kontinentit kanë një potencial të madh, por edhe sfidat janë të shumta. Arsyet për optimizëm janë të shumta. Në "aportin për #ërparimin e Afrikës, thuhet se minierat, gazi dhe nafta sjellin më shumë fonde sesa ndihmat, rreth shtatë herë më shumë. ofi Anan, ish- $ekretari i #ërgjithshën i ombeve të %ashkuara dhe kreu i omisionit për #ërparimin e Afrikës, thotë& “Imagjinoni një kontinent afrikan ku udhëheqësit përdorin pasurinë e mineraleve me zgjuarsi, për të financuar përmirësimin e sistemit shëndetësor, arsimin, sektorin e energjisë dhe infrastrukturën. Afrika ka naftë, gaz, platin, diamante, kobalt, bakër dhe shumë minerale të tjera. Nëse i përdorim këto burime si duhet, ato do të përmirësojnë jetën e miliona afrikanëve!.
Një mënyrë për të përmirësuar jetët, do të ishte të viheshin më shumë fonde në dispozicion për shkollat fillore dhe tetëvje'are. "aporti i (NE$)*-s +ëzhgimi i një Arsimi për të jithë për vitin /012, thotë se duke shpenzuar /0 për !ind të të ardhurave shtesë në arsim, vendet me pasuri natyrore mund të arsimojnë gjysmën e 20 milionë fëmijëve në Afrikën nën$ahariane !ë nuk shkojnë në shkollë aktualisht. #or optimizimi errësohet nga probleme të shpërdorimit të të ardhurave dhe formave të tjera të korrupsionit, !ë nuk lejojnë fondet të shkojnë në thesaret e vendeve. Dyzet vjet kanë kaluar që kur embargoja arabe e naftës hyri në fuqi më 16 tetor 1973, duke shkaktuar një eriudhë ndryshimesh dhe trazirash të abesueshme! "asi #htetet e $ashkuara ofruan mbështetje ër %zraelin gjatë luftës së &om 'iurit, një kartel vendesh të botës në zhvillim (ërmes )rganizatës së *endeve +ksortuese të aftës, ose )"+-., ndaloi shitjen e naftës së tyre ër aleatët e %zraelit, gjë që vuri në lëvizje rrethanat gjeoolitike që në fund i lejuan ato të ushtrojnë kontroll mbi rodhimin botëror të naftës dhe mbi /mimet e shitjes së këtij malli ky/, gjë që më arë ati qenë nën kontrollin e komanive gjigante ndërkombëtare! 'jo e gjitha krijoi një eokë /mimesh nafte ve/anërisht të larta! ë atë kohë, kjo ngjarje u ërshëndet si fitorja e arë e madhe e fuqive të 0botës së tretë ër ta gjunjëzuar "erëndimin! + dizenjuar jesërisht ër t2u sjellë oujve arabë ërfitime as shumë dekadash kolonializmi, embargo hai dyert ër një transferim të areedentë asurish nga 4merika dhe +uroa drejt 5indjes së esme! $renda një nate, segmenti më i madh i ekonomisë botërore, tregu i naftës, u bë një treg olitik si kurrë më arë!
"or katër dekada më vonë, duket se gjërat më në fund o ndryshojnë në drejtim të kundërt! ashmë, në 8:vjetorin e embargos së vitit 1973, #htetet e $ashkuara kanë një mundësi historike ër të udhëhequr një kundërrevoluion ndaj botës së energjisë së krijuar nga )"+-:u, ndërsa novaionet në industrinë amerikane të energjisë duket se kanë otenialin ër t2i dhënë fund varësisë dramatike nga nafta e huaj! ;ashingtoni duhet ta kaë këtë mundësi dhe të ndihmojë në demokratizimin e energjisë në të gjithë botën, njësoj si/ kanë bërë gjigandët e 0#ilion *alley ërmes demokratizimit të botës së informaionit! ë eriudhën ara vitit 1973, dy të tretat e naftës së botës kaloi nga sektori rivat i komanive amerikane ao euroiane te komanitë shtetërore dhe kombëtare të naftës! ë vend që /mimi të ëraktohej nga forat e kërkesës dhe ofertës, në botën e as vitit 1973, rodhuesit me kosto të ulët të naftës si 4rabia #audite, %raku dhe %rani, artifiialisht ndërrenë rodhimin dhe diskurajuan investimet kaitale, duke krijuar një darë afatgjatë mbi qirambledhjen ao ërfitimin finaniar që tregu nuk do të lejonte kurrë të krijohej! (#ot, /mimet e naftës në terma reale janë më shumë se katër herë më të larta se sa më 197<.! jë ristrukturim masiv industrial ndodhi ërgjatë një gjysmë dekade ndërsa siërmarrjet nën ronësi shtetërore, me aftësi të kufizuara në mena=himin e rojekteve dhe të mbingarkuara me unonjës, kaëryen gjigandët e naftës si 0-hevron dhe 0#hell, si në vlerë tregtare ashtu edhe në ërmasa! *itet 197 anë një transferim të thellë dhe të areedentë asurie drejt 5indjes së esme, gjë që vijon të ketë asoja edhe në ditët tona > që nga lëvizjet ër demokrai te terrorizmi dhe te luftërat ivile! ;dhëheqësit e rajonit nuk ia dolën të ëraktonin mekanizmat afatgjata ër të shërndarë ërfitimet e kësaj asurie të transferuar në të gjithë oujt e vet dhe as krijuan ndonjë mena=him të suksesshëm të këtyre burimeve ër të sjellë ërmirësimin e jetës! ?yrjet masive të etrodollarëve sollën me vete edhe një aradigmë të re olitike, atë të atronazhit 0rentier, karakterizuar nga keqërdorimet finaniare, korrusioni, reresioni dhe miliarda dollarë të akumuluara në blerje armësh! "oullatat e vendeve rodhuese të naftës, në jesën më të madhe, janë sot vetëm ak më mirë se sa qenë më 1973! #humë nga këto vende janë lodhur nga luftërat ao janë në konflikt të vazhdueshëm sektar! Dhe, edhe as shumë dekadash /mimesh nafte relativisht të larta të shoqëruara
me remitana nga emigrantët, shumia e vendeve të 5indjes së esme kanë ende "rodhim të $rendshëm $ruto ër @rymë relativisht modest, oshtë kuotës së 3 mijë dollarëve me bazë fuqinë blerëse! "abarazia e thellë në të ardhura bën që shumia e oullatës së rajonit është në fakt duke jetuar në varfëri, edhe në vende të tilla si 4rabia #audite! "ra nuk duhet të na befasojë fakti që 8 vjet as embargos së vitit 1973, qytetarët e rajonit janë duke u ngritur sërish në rebelim kundër atyre që shërdoruan të ardhmen e vet! ë lodhur duke ritur ditën kur rritja e të ardhurave nga nafta do të sjellë në një mënyrë deri diku magjike remtimin ër mirëqenie, të rinjtë o dalin në rrugëA unëtorët e naftës dhe të orteve o organizojnë grevaA dhe =hihadistët o marrin armët ër t2i dhënë fund mallkimit të naftës! Bemërimet e tyre nuk bazohen në boshllëk! Cmimet e larta të naftës të shoqëruara me të gjithë këtë rebelim o n=isin investimet në energji gjithkund tjetër me sukses të madh! +fiena energjetike o ërmirësohet ndjeshëm, duke sjellë reduktimin e kërkesës ër naftë nga 5indja e esme në terma afatgjatë! ezultati final është që ër sundimtarët e 5indjes së esme do të bëhet gjithnjë e më e vështirë ër t2u mbështetur te aratë e naftës ër të ruajtur ushtetin e vet! Dhe kjo ka edhe asoja ër oullatat që ata kanë arritur t2i mbajnë të nënshtruara ërmes agesës së arave të akta ër dekada me radhë
")&+' 5+D4E+D;'%% "+ '4%++ +4E#4;#% % %D%*%D% + +F; + ";+#!
G+55%+E 1:+ D%+ #+ -@4+ +#?+ #4;#% % %D%*%D% + +F; + ";+#!
<:#4 55)& #4;#+#? '+%H ";)%E5;-%44 F%I?) "4)%E+#;+#+ '5)%5D4 #44-%
#4;#% + +F; + ";+#!
$4B;4 + @)+ + ";+# G+ ;D + 'J+&+ "+-4')?+ +D?+ #4;#% G+ '+%!'+#?; &+ %D%*%D ;D + &++! 1:% ";+#;4 ";+#%% +#?+ &+ ')4+ +# DJ "45+*+ "4 +# ";+D?++#% D?+ ";+4+#%!&+ %D%*%D G;?+ % ";+#;4 '; 'J+#?+$%+ "+ &+ %D%*%D &++ )#+ "+ &+ )F4%B4+ + #?'+$% + &+ "+@%%%!4% F+B) + F&%?+ + D+&4 D?+ "%*%5+F&+ + &+ ";)&+ #% '; "+@#?%?+E"4F4 ,#%F;%+,$)&&4 + #?+D+%,#% D?+ D%+ + ";#?%% !4% ;D + &++ % ";+#;4 + ')?+ + "5)+ )#+ + "&+##?+!
<:% *++";+#;4E '; %D%*%D% ";) + 4'%*%+% + %& "%*4!
3:#;D+E '; +#?+ % +F&%#;4 D?+ D&+' 4;D%+ + &+ %#%;-%) 4#%) D?+ "&+#+ + + 4D?+ + ')?+# %4 ';#?) #;D%%!
8:% "4";+E "4";+#%4 +#?+ &+ F&+D&+ '; %D%*%D% F&+D+ "4 D+#?%+ + %&! % "4";+ G;?+ 4% %D%*%D G+E:+#?+ + )#?+ ";+ :;' +#?+ % *++";+#;4 :'+') ";+
K:#?+"%4' E &+ %D%*%D G;?+ % %55+'; +#?+ % 4F4B?;4 + ';&D+#% D4& @4%5&+# D?+ #?+"%#+!
6:"+#%)%#E &+ %D%*%D G;?+ % %55+ '; '4 $;#?; )#?+ "+ "+#%) "5+G+% D?+ + "+@%) '++ "+#%) #%"4# 5+F&%#54-%)% + @;G%!
7:%*45%DE &+ %D%*%D G;?+ %*45%D '; +#?+ % "44@+ @%B%'%#? D?+ +D+%#? + "+@#?%?+ + +F; + ";+#!
")&+' 5+D4EGJ+4%! +4E#?G%"+%4 "4
)F& , D+& ")D;'+*+ $%)!
#J%% 'J+#)E+ #+#%$%5%B)&+ ')#;4)+ $% +B%'; + ;#?G%+*+ + )F& D?+ +D+#%+ + ;#?G%% $%) !
#J%+ + &+4E :+ F;$;55)&+ %@)4-%) "+ ")D;'+ $%) D?+ D++ G+ #&+55% ;#?G%+ )F&! :+ "+#?';4&+ 5+F&%#54-%)% #?G%"4 "+ $)&&+ + ')#;4)% F4 '+) ")D;'+!
";)%E5;-%44 F%I?)! "4)%E+#;+#+ '5)%5D4 #44-% !
"farë janë ushqimet me #$%& dhe ku ndr'shojnë ato nga ushqimet (I#) 3e këtë term nënnkuptohet *rganizma të 3odifikuar jenetikisht. *rganizma të tillë përmbajnë zakonisht gjene të ndryshuar nëpërmjet metodave të in4hinierisë gjenetike. (sh!imet !ë përgatiten nga organizma të tillë, të cilët mund të jenë bimë ose kafshë, thirren shpesh me termin ush!ime me *35. Në këtë grup ush!imesh futen edhe ata të përgatitur nga kafshë të cilat janë rritur duke ngrënë ush!ime të tipit *35. *rganizmat e modifikura gjenetikisht percaktohen si organizma ne te cilat materiali gjenetik 6A7N8 eshte ndryshuar ne nje menyre jo natyrale 6nga bashkimi i dy individeve te sekseve te ndryshem8 ose te nje kombinimi jo natyral. 9eknologjia !e merret me shkembimin gjenetik emertohet me emra te ndryshem si +bioteknologjia moderne, +teknologjia e gjeneve ose +in4hineria gjenetike. Ne te gjithe boten debati per bioteknologjine e biosigurine eshte teper i pranishem dhe shume i mprehte me rezultate kontradiktore, !e e bejne ende te pa!arte !endrimin ndaj tyre. jysma e dytë e shekullit të kaluar është karakterizuar nga zbulime shkencore të një rëndësie kolosale në fushën e gjenetikës, dmth në 'ështjet e trashëgimisë gjenetike të !enieve të gjalla. ëto zbulime shkencore cuan ne zbulimin, në fillim të viteve :;0 te strukturës dyfishe dhe formës spirale të molekulës së A7N, e cila është bartësja kryesore e të gjithë trashëgimisë gjenetike të një organizmi të gjallë. %azuar në zbulimin e A7N, gjatë viteve <0-=0 shkencëtarët punuan intensivisht për ta zbërthyer vargun e molekulës së A7N për të gjetur vend-vendosjen e geneve në hallkat e vargut të kësaj molekule, duke u finalizuar këto kërkime me krijimin e hartave gjenetike për shumë organizma të gjalla. >shte krejt e natyrshme dhe normale !ë zbulimet shkencore nuk janë !ëllim në vetvete. ?istorikisht cdo zbulim shkencor është shfrytëzim për !ëllime praktike. Edhe në këtë rast, duke patur në dorë si hartat gjenetike, ashtu edhe kodin gjenetik, u krijua një degë e re e shkencës me emërtimin in4hinieri gjenetike, e cila kishte për !ëllim të krijonte organizma të gjalla të reja 6kryesisht bimor, por edhe shtazore8, të cilat me genomin e tyre kishin të injektuar një apo disa gene të organizmave të tjerë të ndryshëm në gjini. @ëllimi i këtyre punimeve tepër të ndërlikuara dhe !ë kërkojnë stafe tepër të përgatitura shkencërisht dhe laboratore shumë të sofistikuara, ishte të krijonin bimë dhe kafshë të cilat jepnin prodhime të larta, por pa nevojën e përdorimit të produkteve kimike, ashtu sic i përdor rëndom buj!ësia konvencionale. 3e fjalë të tjera, synohej të krijoheshin bimë e kafshë !ë jepnin prodhime me kosto më të ulët dhe më të shëndetshme për njeriun. #rovat e para me organizma *35 u kryen në $?%A në vitin 1=/ dhe i përkisnin një bakteri i cili ndikonte tek luleshtrydhet për të rritur !ëndrueshmërinë ndaj ngricave. 3ë pas dhe konkretisht në mesin e viteve B0, !everia amerikane u dha mbështetje të fu!ishme politike dhe ekonomike zbatimeve shkencore në këtë fushë. $i efekt i kësaj mbështetjeje, pak vite më vonë u përhapën në tregun amerikan fara të bimëve të domates, sojës, misrit, pambukut e kolzës së modifikuar gjenetikisht. #rodhimet e këtyre bimëve u përhapën gjerësisht në tregun vendas a të ndërkombëtar duke e kthyer në këtë mënyrë arritjen shkencore në një realitet të prekshëm për konsumatorin.
Në të vërtetë, gjatë gjithë historisë së tij, njeriu i ka ndryshuar gjenetikisht bimët dhe kafshët !ë ai ka përdorur, nëpërmjet teknikave të kry!ëzimit dhe seleksionit. E reja !ë kanë sjellë teknikat e in4hinierise gjenetike ose si' !uhen shpesh teknikat e A7N rikombinante, ka të bëjë kryesisht me kohën shumë më të shkurtër !ë konsumohet për t:i ndryshuar organizmat në krahasim me metodat klasike. Një tjetër risi lidhet me transferimin e gjeneve ndërmjet llojeve të ndryshëm të organizmave. #ër shembull, gjene nga një peshk i cili jeton në detrat e ftohtë është futur në kompletin gjenetik të luleshtrydhes frutat e së cilës shndërrohen duke i bërë ata të pandjeshëm ndaj ngrirjes. #ërsa i përket ush!imeve të cilët shpesh thirren me termin %>* mund të s!arojmë se ata janë të përgatitur nga organizma bimorë ose shtazorë të patrajtuar me preparate të ndryshëm kimikë. 9rajtime të tillë përdoren shpesh për të ndryshuar cilësitë e t yre !oftë si produkt !oftë si kohë e rritjes për t:iu përshtatur sa më parë kërkesave të tregut. Në këtë grup futen shpesh edhe organizmat e pandryshuar gjenetikisht. *.+farë pasojash sjell konsumimi i ushqimeve me #$%& në shëndetin e njeriut)
onsumimi i ush!imeve të përgatitur nga organizma të tipit *35 ka rezultuar i padëmshëm për shëndetin e njeriut. 7uhet të s!arojmë se prodhimi i organizmave *35, përpara se të përdoren për konsum, i nënshtrohen kalimit nëpër një filtër shumë të imët provash për efekte të mundshëm ndaj organizmit të njeriut. jithashtu, prodhimi dhe përdorimi i organizmave të tillë është i rregulluar nga ligjshmëri rigoroze !oftë në vendet prodhues të tyre !oftë në nivel ndërkombëtar. #ër të ilustruar më mirë përfundimet në të cilët është mbrritur në lidhje me efektet e përdorimit të ush!imeve me *35 po japim disa fakte të viteve të fundit& Në një raport të vitit /00C të botuar nga Akademia ombëtare e $hkencave e $?%A deklarohet& + 7eri sot asnjë efekt negativ ndaj shëndetit !ë mund t:> ngarkohet in4hinierisë gjenetike nuk është dokumentuar në popullatat njerëzore. Në një dokument të botuar nga $ho!ëria 3bretërore e 3jekësise në 3bretërinë e %ashkuar thuhet se ush!imet *35 janë ngrënë nga miliona njerëz kudo nëpër botë për 1; vjet pa ndonjë raportim për efekte sëmundjesh. Në raportin e 7rejtorisë së #ërgjithshme të omisionit Europian për ërkim dhe >novacion të vitit /010 thuhet& +#ërfundimi kryesor !ë mund të n4irret nga përpjekjet prej mbi 120 projektesh kërkimorë !ë mbulojnë një periudhë prej më se /; vjet kërkim duke përfshirë më se ;00 grupe kërkimorë është se bioteknologjia, dhe në mënyrë të ve'antë *35, nuk janë në vetvete më të rrezikshme se p.sh.teknologjitë konvencionale të kultivimit të bimëve. ."ilat janë produktet ku përdoret më shumë #$%& dhe a ka ushqime me #$%& që nuk duhen përdour në mën'rë kategorike)
Ndër ush!imet në të cilët përmbahen më shumë *35 mund të përmendim ata të cilët kanë organizma të listës së *35 si domate, sojë 6vaji > sojës8 patate, mjaltë, oriz, misër ose produkte shtazorë të tipit *35. jithsesi, prej listës së gjatë të organizmave *35 nuk ka të deklaruar deri më sot të tillë !ë nuk mund të përdoret në mënyrë kategorike. $ido!oftë, zgjedhja e përdorimit apo mospërdorimit të tyre është krejtësisht e lirë.
7uhet patur parasysh se ne produktet ush!imore te modifikuara gjentikisht kane nje kosto te larte prodhimi ne lidhje me manipulimin e tyre ne laboratore dhe aftesine e vogel mbirese !e kane 6kjo behet per efekt tregtimi8, prandaj ato mund te hidhen ne treg vetem kur sasia e prodhimit mbulon keto shpenzime. Ne keto kushte megjithese njerezimi arrin te manupuloje sot shume produkte ush!imore vetem nje pjese e tyre jane ne treg 6keto jane kryesisht ush!ime per kafshet ose per perdorime industriale8 dhe jane misri, soja, kolza dhe pambuku. @ë në fillimet e aplikimit të organizmave *35 për !ëllime konsumi, organizmat jo!everitare dhe sidomos ambjentalistët, u ngritën në një fushatë të gjerë për ndalimin e prodhimit dhe përdorimit të *35. Arsyet për këtë ishin të shumta, por tre janë më kryesoret& a8 ndjenja e frikës dhe preokupacionit nga e panjohuraD shumë njerëz nuk ishin në dijeni dhe për më tepër nuk ishin të bindur mbi saktësinë dhe rigorozitetin me të cilin ishin kryer këto modifikime gjenetikeD b8 problemet etike dhe religjioze. $humë persona e konsideronin dhe vazhdojnë ta konsiderojnë modifikimin gjenetik si një sferë ku nuk duhet punuar, sepse është ndërhyrje në punët e zotitD c8 problemet e konkurrencës, i cili është faktor kyc në !arkullimin e mallrave. Ndërsa amerikanët kishin investuar miliarda dollarë në këtë fushë dhe mbanin lidershipin me gjenetikën molekulare, ishin dhe janë pro prodhimit dhe përhapjes së *35-ve, europianët, të cilët ishin më prapa në këto teknologji, mbanin !ëndrim më skeptik, dhe hera-herës frenues. -.+farë karakteristikash dalluese ka një ushqim me #$%&, po marim rastin e perimeve, që të dallohet nga konsumatorët që nuk është produkti (I#)
Në të vërtetë ush!imet e përgatitur me *35 nuk kanë karakteristika të dallueshme nga ata të tjerët për vetë faktin se vetë organizmat *35 nuk pësojnë ndryshime të tillë të dukshëm. jo gjë vlen jo vetëm për perimet por edhe për të gjithë organizmat e tjerë !ofshin këta bimorë apo shtazorë. E vetmja gjë !ë mund t:i dallojë është shenja e shkruar cila tregon se janë *35 gjë të cilën e bën vetë prodhuesi.
shqimet bio, avantazhet dhe disavantazhet e përdorimit %uj!ësia biologjike është në rritje të vazhdueshme dhe të gjithë ne tregohemi gjithnjë e më të kujdesshëm ndaj shëndetit tonë dhe ush!imeve !ë përdorim. 9ë ush!ehesh bio është di'ka më shumë sesa një mënyrë e të ush!yerit& është një stil jetese, një impenjim për veten e për planetin, një provë dashurie për trupin e mirë!enien tonë. +farë janë ushqimet bio)
3und të !uhen bio vetëm ush!imet dhe produktet !ë mbajnë vulën +%uj!ësi %iologjike e kontrolluar në mënyrë të rreptë nga autoritetet kompetente. jo markë vërteton !ë prodhimi i këtyre produkteve vjen nga praktikat e kultivimit dhe mbarështimit !ë respektojnë ambientin dhe shëndetin e njerëzve e të kafshëve. rutat, perimet dhe drithërat vijnë nga fara pa *35 6organizma të modifikuar gjenetikisht8 dhe janë të kultivuara pa pesticide e kimikate. %uj!ësia biologjike ndjek metoda natyrale prodhimi& rotacion kulturash, riciklim të materialeve organike dhe respektim të stinëve. Në të njëjtën mënyrë, mishi, peshku, vezët dhe !umështi vijnë nga stallat, në të cilat është i ndaluar përdorimi i hormoneve të rritjes dhe tagjia jo biologjike e kafshëve. Antibiotikët përdoren në mënyrë të arsyeshme dhe kafshët duhet të kenë hapësirë të mjaftueshme për të jetuar në mënyrë dinjitoze. #ër sa u përket produkteve të transformuara 6djathërat, biskotat, gjellë të gatshme8, duhet të përbëhen të paktën ;F nga përbërës !ë vijnë nga buj!ësia biologjike. Nuk përmbajnë as *35, as kimikate dhe as shtesa ush!imore apo konservues. Avantazhet e të ushq'erit bio)
#roduktet biologjike kanë shpesh sukses më të madh, sepse ofrojnë garanci interesante& respekti për natyrën dhe kafshët. %uj!ësia biologjike ndihmon për uljen e ndotjes së ambientit, !ë shpesh lidhet me përdorimin e antiparazitëve dhe nitrateve. 3ungesa e substancave toksike. 3e këto produkte nuk ka pse të keni frikë se mos ush!eheni me *35, mbeturina organike dhe antiparazitarë& ato nuk i përmbajnë, një shije më e fortëD e pandryshuar.
(sh!imet, sidomos frutat dhe perimet, rigjejnë shijen e tyre origjinale. 3ë shumë vlera ush!yese, edhe pse nga ky këndvështrim, diferenca me produktet klasike nuk është dhe a! e rëndësishme. Nga pjesa më e madhe e studimeve të fundit, rezulton se ush!imet biologjike sjellin një sasi më të madhe mikroush!yesish, pra patatet, domatet, pjeshkët, sallata, lakra, spina!iD përmbajnë pak më shumë vitaminë ), magnez, hekur. 3ishi, peshku, bulmetrat janë më të pasur me *mega 2. /isavantazhet
)ila është ana tjetër e medaljesG Hmime të larta. "espekti për praktikat e mira buj!ësore ka një kosto, !ë natyrisht rëndon mbi 'mimet e shitjes së këtyre produkteve. ështu, produktet bio janë /0 I 20F më të shtrenjta se produktet normale. ohë më e shkurtër konservimi. 3bi të gjitha, kur bëhet fjalë për mishin, peshkun dhe bulmetrat, prania e ulët e konservuesve sjell një ulje natyrale të kohës së konservimit. $hije më e fortë& Ajo !ë nga njëra anë është avantazh, për disa mund të jetë një disavantazh. #ër shembull, buka biologjike e bërë me miell integral 6me gjithë fibrën e saj krudo8 ka një shije !ë nuk i pël!en kujtdo. E njëjta gjë mund të thuhet për bulmetrat. Jgjedhja e ush!imeve bio duhet të jetë, para së gjithash, një zakon, me !ëllim final respektin për ambientin dhe shëndetin personal. Nuk dihet ende shumë për efektin !ë antiparazitët, plehrat organike apo kimikatet kanë mbi organizmin tonëD gjithsesi, duke e për!endruar vëmendjen në ush!imin bio, mund të jetë një mënyrë për të parandaluar problemet e shëndetit. #ër sa u përket vlerave ush!yese, si' thamë me lart, diferenca me ush!imet normale nuk është shumë e theksuar& tani për tani, ende nuk është provuar asnjë avantazh për organizmin. #roblemi kryesor mbetet 'mimi disi i lartë i këtyre produkteve. $ido!oftë, zgjerimi i tregut bio ndikon në uljen graduale të 'mimeve.
")&+' 5+D4E?%#)% 4%! +4E4% D?+ D%'%% % %& +' %D%*%D% D?+ #?)G+%4!
G+55%%E :+ 445%B)&+ *+-)%+ D?+ B?*%55%% + 4% D?+ D%'%% + %& +' %D%*%D% D?+ #?)G+%4! :+ 445%B)&+ +4%'+,%#%+,D?+ *5+4 + %& D;'+ % "44G%; + @)+ + ")&+'%!
";)%E5;-%44 F%I?)! "4)%E+#;+#+ 45'+4
illimet e artit figurativ në truallin e $h!ipërisë janë të hershme. jurmët e para i përkasin periudhës së neolitit. Nëpërmjet zbulimeve të shumta arkeologjike, në zona të ndryshme të vendit, janë gjetur !indra e mijëra !eramika, terakota, zbukurime ne metal etj., !ë u përkisnin fiseve ilire, paraardhësve të drejtpërdrejt të sh!iptarëve të sotëm. #rodhimet më të hershme janë të thjeshta, për përdorim praktik, por në to shfa!en edhe vlera artistike si në format zoomorfe të enëve ashtu edhe në dekoracionin, gdhendjet dhe elemente të tjerë. Nga shekulli i gjashtë deri në shekullin e trete p.e.s në !eramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike D forma ndërtohet me siluetë më elegant dhe pasurohet me elementë plastikë. $humë enë të kësaj periudhe, !ë ruhen sot në muzetë e $h!ipërisë, kanë vlera të mirëfillta artistike dalluese vendase, !ë nuk i ndeshim në artin e f!injëve të tjerë po a! të lashtë si ?elenët, 3a!edonët apo "omakët. Nga ato enë të lashta, të zbukuruara me dekoracione e fraktura plastike, nis rruga e skulpturës në truallin e $h!ipërisë duke u bërë kështu bashkudhëtare me artin e popujve më të hershëm të Evropës. 9ipare më të !arta u dukën sidomos me formimin e !yteteve ilire %ylis, Amantia, oinikue, %utrot si dhe me ngulmimet helene & 7yrrahu, Apollonia, *rikumi.
Arti Ilir Në !ytetet ilire mori zhvillim më të madh skulptura e rrumbullakët si dhe relievi !ë lidhej me ndërtimin e monumenteve. Në fillim skulptura u zhvillua duke përvetësuar elementë të artit helen, sidomos nga tradita korintike dhe korkyrase. 3ë vonë, nga shekulli > p.e.r., krahas lidhjes me traditën helene, arti ilir fiton ve'ori te reja, të dallueshme, brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe 7urrahu !ë u bënë !endrat më të rëndësishme të artit në ato vite, kishin mjeshtrit e sh!uar vendas !ë gdhendnin dhe skalisnin në një stil me tipare të ve'anta kundrejt veprave të importuara prej !ytetërimit helen. Në muzeun e sotëm të 7urrësit janë ekspozuar disa skulptura të papërfunduara, të gjetura në atë trevë. Ato dëshmojnë për gdhendjet !ë janë bërë në truallin sh!iptar. 5anë zbuluar gjithashtu edhe gjurmë të punishteve të h ershme të !eramikës në Apolloni dhe 7urrah. Aty u prodhuan shumë nga enët dhe vazot e bukura të stilit antik !ë ruhen në muzetë tona. igurat e pikturuara para!esin skena të ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. #ërgjithësisht janë me figura të zeza mbi sfond të ku! 6shek. >- p.e.r.8 dhe me figura të ku!e mbi sfond të zi 6shek. > deri në periudhën helenistike8. #ikturimi i figurave është në lëvizje, plot harmoni dhe plasticitet. Në këtë periudhë realizohen edhe shumë statuja të vogla prej bronzi si dhe terakota, ku para!iten edhe motive laike si dhe figura fëmijësh, barinjsh etj. igura me vlerë artistike ndeshim edhe në monedhat e shumta të kësaj periudhe !ë u realizuan në Apoloni, 7urrah dhe *rik. Kulëzimi i disa !yteteve ilire dhe i kolonive helene solli një zhvillim të madh të artit !ë u pasua edhe me shumëllojshmëri formash e teknikash D !ë nga afresket e deri te mozaikët e bukur monokrom dhe polikrom. #or në shekullin e >-rë u ngadalësua gjithë ai hov zhvillimi. #ushtimi romak !ë shkaktoi rënien ekonomike të !yteteve ilire, la gjurmë të dukshme edhe në art. Ndonëse "oma pushtuese u pushtua vetë prej artit helen, përsëri ndikoi në !ytetet ilire me tipare të kulturës së
saj provinciale romake. ( duk më !artë ndikimi në skulpturë, ku përgjithësisht u ndo! realizmi tipik i kohës, por ndjehet gjithashtu fryma klasike !ë mbështetet në traditën !indravje'are. @endrat kryesore të veprimtarisë artistike mbeten përsëri Apolonia, 7urrahu, %otroti etj. Në vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkëputet arti i trevave fshatare, ku pas!yrohen motive nga jeta e përditshme. 3e praninë e elementëve të thjeshtë artistikë, !ë dallojnë nga veprat e mëpar shme, si dhe me skalitjen e veshjeve dhe emrave ilire, veprimtaria e këtyre viteve mund të vlerësohet edhe si një !ëndresë ndaj asimilimit prej pushtuesve më të fu!ishëm të kohës.
Galeria e artit ilir •
•
•
•
Zhvillimi i Mozaikut Në të njëjtën periudhë me artin e trevave fshatare, në truallin e $h!ipërisë arriti zhvillimin më të madh edhe arti i mozaikut. 3ë i hershmi është gjetur në 7urrës. > përket shekullit > p.e.r. dhe është i punuar me gurë zalli shumëngjyrësh. a vlera të rralla artistike !ë sh!uhen në gjithë veprimtarinë e kësaj gjinie. @uhet +%ukuroshja e 7urrësit dhe mund të cilësohet si bukuroshja e gjithë mozaikëve !ë janë zbuluar deri tani në truallin sh!iptar, për hijeshinë e figurës dhe mjeshtërinë e realizimit artistik. Në shekullin e >-rë, si' përmendëm, u arrit lulëzimi i këtij arti dhe nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej guri, !el!i, mermeri apo balte të pjekur. 3ozaikë të tillë janë zbuluar në Apolloni, 7urrah dhe %utrint. Jhvillimi i mëvonshëm i mozaikëve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. #as shekullit te -të motivet e mozaikut ndryshojnë nga modelet e pikturave të herëshme, si' është amazonamania në Apoloni, duke u zëvendësuar me figura simetrike !ë !ëndrojnë të shkëputura në sipërfa!e dhe !ë para!esin figura kafshësh, shpendësh, pemë frutore, lule e të tjerë simbole të artit paleobizantin. "uhen edhe sot në gjendje të mirë disa vepra të tilla, sic janë #agëzimorja në %utrint, mozaikët e Kinit dhe të Antigonës. Nga gërmimet e deritanishme, është gjetur vetëm një mozaik paretial në 7urrës, brenda Amfiteatrit të !ytetit, !ë i përket shekullit >->>-të.
Arti bizantin Në periudhën e kalimit nga antikiteti i vonë në mesjetën e hershme, skulptura vjen duke u zbehur deri në mohim të plotë nga estetika bizantine, ndërsa arti i pikturës gjeti shprehjen më të lartë artistike. Jhvillim më të madh mori sidomos piktura murore brenda tempujve kristiane. ishat u mbushën me afreske dhe ikona !ë u nënshtroheshin plotësisht kanoneve të rrepta të metropolit. Autorët nuk i firmosnin veprat në atë periudhë, prandaj gjithë ajo veprimtari mbetet ende anonime. 9ani në $h!ipëri ruhen pak gjurmë nga veprimtaria e më hershme, vetëm disa fragmente. atke!ësisht një pjesë e tyre u dëmtua gjatë luftës kundër fesë !ë u bë në regjimin komunist 61<=8, duke zhdukur kështu vepra me vlera të rralla për kulturën dhe historinë kombëtare. Në ato pak fragmente !ë ruhen ndihen ndikime të stileve perëndimore 6isha e "ubikut I 1/=/8, si dhe lindore 6au i 7ejës I shek. L>-të8 të artit bizantin. >konat e shumta si dhe minaturat në kodikë të %eratit dhe të lorës 6shek. L>-L>-te8 janë me vlera artistike dhe i përkasin periudhës së zhvillimit të artit bizantin në $h!ipëri.
Arti pasbizantin jatë shekullit L>-të,ndonëse ende nën pushtimin osman, u realizuan vepra të reja artistike në pikturë, në stilin pasbizantin. #ersonaliteti më i sh!uar i kësaj periudhe është*nufri 6shekulli L>8. #ikturat e tij dallohen për ngjyra të pasura dhe nuanca dekorative, për realizimin e tipave interesantë me gjendje tragjike, si dhe për futjen e disa elementëve etnografikë kombtarë !ë do t:i shohim më !artë edhe te pasardhësit e tijD i biri Nikolla 6shek. L>-të8 si dhe te piktorët e sh!uar 7avid $elanicasi 6shek L>>>-të8, ostantin $hpataraku 6shek. L>>>-të8, dhe te të më vonëshmit vëllezërit ostandin
dhe Athanas Jografi 6shek.L>>>-të8, familja atro 6shek. L>>>-të8 etj., !ë zbukuruan mjaft kisha në $h!ipëri dhe në vendet f!inj. Në $h!ipëri është bërë edhe vazhdon të bëhet një punë e kujdesshme për veprat e artit pasbizantin pasi ato 'mohen si pjesë e rëndësishme e trashëgimisë më të pasur kombëtare. azhdojnë ende hulumtimet për zbulimin e autorëve të tjerë si dhe restaurimi i veprave të dëmtuara gjatë shekujve. 7eri tani janë hapur disa ekspozita me vepra të këtij arti si në #aris 61=;8,"omë 61B;8, Nice 6128 etj të cilat kanë ngjallur interesa të shumta te specialistët e artit. Ekspozitat janë sho!ëruar me botime të ilustruara dhe me komente të shumta nga shtypi i huaj. eprat më të 'muara të këtij arti ruhen në 3uzeun e Artit 3esjetar në or'ë, 3uzeun *nufri %erat, 3uzeun ?istorik ombëtar, alerinë ombëtare te Arteve si dhe në muze të tjerë në 9irane dhe !ytete të tjerë të vendit. Në or'ë është ngritur edhe një muze privat, i vetmi deri tani në $h!ipëri, !ë ruan një koleksion të pasur me vepra të artit pasbizantin.
Arti pas vitit 1945 eprimtaria e parë në fushën e arteve figurative, pas 'lirimit të vendit, është Ekspozita ombëtare, e hapur në prill të vitit 1C;, në 9iranë. Në shtypin e kohës ajo u !uajt +ekspozita e parë kombëtare, duke mohuar kështu atë të vitit 121 dhe të tjerat më pas. #ra u duk !artë tendenca për të filluar +gjith'ka nga e para edhe në art M Ekspozita e vitit 1C; dhe sidomos të tjerat !ë u hapën më pas, përcaktuan dhe drejtimin e ri në artin sh!iptar, rrugën e vetme të lejueshme për shtetet komuniste D metodën e realizmit socialist.
Ngritja e institucioneve artistike
aleria e arteve
#as 1C;-sës edhe në fushën e artit u bë një punë më e organizuar për ngritjen e institucioneve. 3ë 1C< u hap shkolla e mesme artistike !ë përgatiste piktorë skulptorë dhe grafistë. Në vitin 1;C u ngrit për herë të parë aleria ombëtare e Arteve, ëndërr disa vje'are e artistëve dhe amatorëve të artit. Aty u grumbulluan veprat më të mira të traditës si dhe të autorëve bashkëkohës. Njëzet vjet më pas u ndërtua godina e re e alerisë, ku ndodhet dhe sot dhe u pasurua me një numër më të madh veprash. Në godinën e re është hapur një sallë për vepra të autorëve të huaj ku bëjnë pjesë edhe tablo nga "embrandt, 9iciani etj.
Ne vitin 1=/ u krijua Ndermarja e "iprodhimit të eprave të Artit 7rejtuar nga z.$kënder lina, ajo u bë një !ëndër komplekse në ndihmë të artistëve të të gjitha fushave të artit, kryesisht të ati monumental. #iktorët, skulptorët bashkë me artistët e tjerë të skenës dhe ekranit themeluan organizatën e tyre të !uajtur Kidhja e Artistëve me !ëllim +!ë të bashkonin përpjekjet për formimin e artit të ri të realizmit socialist. N4ënësit !ë mbaronin shkollën e mesme artistike në 9iranë vazhdonin studimet në akademitë e arteve në %ashkimin $ovjetik dhe në vendet e tjera të Kindjes. Në vitin 1<0, kur $h!ipëria u nda nga kampi socialist, studentët u kthyen në atdhe dhe, po atë vit, në 9irane u ngrit >nstituti i Kartë i Arteve 6sot Akademia e Arteve8. 7isa vite më vonë u hapën edhe shkolla të tjera artistike. Në !ytetet kryesore u ngritën aleri Arti. ( hapën disa muze kombëtarë si 3uzeu i Artit 3esjetar në or'ë, 3uzeu Arkeologjik në 9iranë etj si dhe disa muze historikë si 3uzeu $kënderbeu në rujë, 3uzeu ?istorik ombëtar ku ve' afreskeve !ë janë pikturuar aty, ruhen edhe shumë vepra arti origjinale me shumë vlerë. #ër studimin e veprimtarisë së arteve figurative, si dhe arteve të tjerë, !ë nga viti 1B< funksionon @endra e $tudimit të Arteve pranë Akademisë së $hkencave.
0hvillimi i skulpturës @ë nga viti 1C;, thuajse 'do vit janë organizuar ekspozita të arteve figurative. 3ë të rëndësishme !uheshin ato me rastin e përvjetorëve të Hlirimit dhe të ngjarjeve te tjera kombëtare. 5anë organizuar gjithashtu edhe shumë konkurse kombëtare. onkursi i parë u shpall më 1CB për realizimin e monumentit të $kënderbeut. Nga ky konkurs fitoi skulptori 5ana! #aco 611C-1B8 me bocetin e tij !ë u realizua në bronz pas 10 vjetëve dhe u vendos në !ytetin e rujës 6/B nëntor 1;8. 3bas 'lirimit mori zhvillim të madh skulptura monumentale. %renda pak viteve u ngritën disa vepra. Nga veprat më të rëndësishme vlerësohen monumenti ekuestër i $kënderbeut në 9iranë 61smail adare në letërsi, por gjithsesi ashtu si dhe adare shkroi kryevepra gjatë periudhës së realizmit socialist, po ashtu edhe mjaft piktorë të talentuar, kanë realizuar tablo të bukura, !ë s:kanë asgjë të përbashkët me të ashtu!uajturën metodë të realizmit socialist.1
Skematizimi i veprimtarisë artistike O #as viteve :<0 në $h!ipëri artet zhvilloheshin të shkëputura jo vetëm nga vendet e zhvilluara perëndimore, por edhe nga shtetet e bllokut të Kindjes. #ër artistët figurativë ishte i pamundur kontakti me veprat origjinale të autorëve të huaj, !oftë edhe në mënyrë klandestine sic mund të bëhej me tingujt e muzikës apo me letërsinë. #ra ishte mbyllur 'do shteg për të mësuar nga përvoja e artit bashkëkohorë botërorë. ështu, nga viti në vit, veprimtaria në këtë fushë skematizohej gjithnjë e më shumë dhe artistët e ndjenin veten gjithnjë e më ngushtë. Atëherë filuan disa reagime në forma të ndryshme. Artistë të ve'antë preferuan të trajtonin më shumë temën historike, një pjesë e madhe i u përkushtua kryesisht peizazhit D pra u futën ne ato tema dhe gjini ku bëheshin më lehte përpjekje për t:iu shmangur kanoneve të metodës së realizmit socialist !ë ngurtësonte fantazinë. Nga +devijime: të tilla !ëndroi më pak e prekur veprat e piktorit A. %uza 610;-1B=8 si dhe një pjesë e madhe e tablove të piktorëve . odheli, 6l. 1/08, $adik aceli 6112-/0008 etj. #as viteve :=0 në $h!ipëri u edukuan tre breza pedagogësh !ë përgatisnin artistë të rinj. rupi i parë vinte nga akademitë e perëndimit, i dyti nga shkollat e vendeve të Kindjes, dhe të tretët ishin përgatitur në Akademinë e 9iranës. ontradiktat !ë filluan të shfa!eshin midis tyre vitet e fundit, riformonin grupe të tjera !ë nuk përcaktoheshin nga vendet ku kishin studiuar apo nga mosha, por nga aftësit, talenti dhe kultura e tyre. #ërfa!ësuesit !ë luftonin për tu shkëputur nga skematizmi gjendeshin në 'do brez. #or ndaj tyre !ëndronte gjithnjë e fortë goditja nga ithtarët e realizmit socialist. Atëherë artistët novatorë mbijetonin duke realizuar dy lloj veprash D tablo për ekspozita, !ë plotësonin kërkesat e zyrtarëve të artit dhe vepra arti vetëm për në studio, tek të cilat bënin eksperimente artistike për një ditë !ë do të vinte. ?erë pas here, vepra të tilla dorëzoheshin edhe në ekspozita. Ndonëse sillnin vlera të reja artistike ato jo vetëm nuk ekspozoheshin por bëheshin objekt kritikash. Një nga a to tablo ka !enë edhe +%etimi i rana ontit të $. amberit !ë sot cilësohet midis tablove më të mira. Ndër artistët më të sh!uar, të asaj periudhe, !ë mundi të rezistonte duke iu përgjigjur kërkesave të kohës, por të jepte edhe vepra me vlera artistike ka !enë piktori $. $hijaku 6l. 1228. eprimtaria e tij shtrihet në disa gjini si tablo, peizazhe, portrete, afreske dhe së fundi në !eramikë të pikturuar dhe skulpturë.
2ërpjekje për liri vepruese antazia vepruese e artistëve më të talentuar gjithnjë ka !enë në luftë me skematizmin e imponuar edhe në artin sh!iptar. Ndonëse të izoluar nga veprimtaria bashkëkohore botërore, artistët sh!iptarë herë pas here kanë bërë përpjekje për më shumë liri vepruese. $hembulli më i dukshëm i viteve të realizmit socialist, ka !enë ekspozita me titullinsinjifikativ& +#ranvera-1=/ !ë u hap në 9iranë. #as disa përpjekjeve latente !ë u dukën në ekspozitën e një viti më parë 61=18, në këtë të dytën u ndje një frymëmarrje më e gjerë. #or goditja kundër saj u bë e menjëhershme dhe e fortë duke e ndrydhur më shumë artin sh!iptar në vitet e mëpasëm. Në ato vite u shfa!ën edhe disidentët e parë në pikturën sh!iptare si E. jergo, E. ?ila, A. *seku, 3. elo etj. #ërpjekjet për më shu më liri vepruese shfa!eshin herë pas here edhe në mbrojtjet e diplomave të artistëve të rinj, por ato ndrydheshin më lehtë. 3egjithatë ato vazhdonin gjithnjë me gu4im deri nga fundi i viteve :B0-të kur studenti E. "ama 6l. 1<<8 me diplomën e tij paralajmëronte për një pikturë !ë nuk do të ndrydhej më në të ardhmen.
Arti bashkëkohor >shte pikërisht viti 11 kur piktura sh!iptare nisi rrugën ku nuk do të ndjehej më tutela e një drejtimi të vetëm artistik, si' provoi gjatë ;0 vjetëve. 3ë shumë se në artet e tjera tani në pikturë vihet re një hapësirë më e larmishme dhe më e madhe. 5anë hapur më shumë ekspozita personale ku para!iten vepra !ë u përkasin rrymave bashkëkohore të artit botëror. Në këtë fazë, në $h!ipëri gjen edhe autorë !ë ende pikturojnë si në vitet e realizmit, por tonin e pikturës së sotme e japin piktorët !ë përpi!en për një gjuhë të ve'antë artistike si dhe autorët e rinj me +kapri'ot artistike !ë tentojnë drejt një stili sa më bashkëkohor. Artistët sh!iptarë, deri dje të izoluar brenda vendit të tyre, tani po ballafa!ohen me botën për të marre vlerësimin më të saktë të veprave artistike. 7eri tani janë arritur suksese në shtete të ndryshëm nga disa autorë sh!iptarë ku më i shënuari është ai i piktorit A. $hima në një nga galeritë më të njohura të Kondrës dhe !ë vazhdon edhe sot në disa galeri të Amerikës. 9ani artistët sh!iptarë janë të grupuar në sho!ata të ndryshme, sipas prirjeve të tyre, ndonëse edhe Kidhja e Artistëve 6e themeluar më 1;/8 ekziston akoma, kuptohet tani me një platformë tjetër, !ë i përshtatet artit të sotëm. Në vitin 12 në 9iranë u ngrit aleria 9e P i, e para galeri private ku u grumbulluan një grup artistësh me prirje progresive. 5anë hapur edhe galeri të tjera private. aleria ombëtare është përshtatur veprimtarisë bashkëkohore dhe ka arritur të organizojë ekspozita me pjesëmarrjen e artistëve nga shumë vende të botës. jithsesi këto janë hapat e para të artit të ri sh!iptar drejt harmonizimit me artin e vendeve të tjera evropiane, ndaj të cilëve $h!ipëria !ëndroi e izoluar vite më parë.
Artistët e Diasporës
#as pushtimit osman, gjatë shekullit L-të dhe më vonë, morën rrugën e emigrimit shumë sh!iptarë. 3idis tyre emigruan edhe të talentuar në art të cilët i zhvilluan prirjet në vendet ku u vendosën. 3egjithëse ende nuk është bërë ndonjë studim i plotë njihen disa artistë të sh!uar. Në >tali albanezëve të incencës, jon dhe 5eronim u është gdhendur epitafi & +>lle alter #hidias, his #oliklet erat, !ë i krahason me dy nga mjeshtrit më të mëdhenj të skulpturës helene. Ndërsa në katedralen 7uomo të 3ilanos, altari është gdhendur nga skulptori me origjinë sh!iptare Aleks 9arketa. $humë artistë sh!iptarë u sh!uan në enedik. Atje ngritën edhe shkollën e tyre dhe e !uajtën +$cuola degli Albanesi.
$i tekste shkollore u përdorën veprat e humanistëve sh!iptarë 3arin %icikemi 61Cbrahim odra 6l. 11<8 një nga përfa!ësuesit e sh!uar të kubizmit në >tali. jeografia e artistëve të diasporës së re sh!iptare përfshin shumë vende të botës dhe me artin e tyre mund të bëhet një album me vepra të bukura arti. Në këtë veprimtari futen edhe tablote e artistëve arvanitas, !ë banojnë në re!i. Në vitin 1B; është botuar në Athinë një album me veprat e disa autorëve më të njohur arvanitas, por veprat e tyre është më e pasur, ashtu si' është më e pasur gjithë veprat e diasporës së re sh!iptare e cila po shtohet me autorë të rinj !ë u larguan nga atdheu pas vitit 10.
")&+- ?++E?%' F++,")+- ?+ +*%)+
)$&+-EL+ #?);5D $+ 4L4+ ) ")+- ?+ +*%)+!
L)'+D $JE5;-%44 F%I?)! 4--+"+D $JE")@!44%5D) I?%D)5%
Environmental protection 3nvironmental protection is a practice of protecting the natural environment on individual,
organizational or governmental levels, for the benefit of both the natural environment and humans. 7ue to the pressures of population and technology, thebiophysical environment is being degraded, sometimes permanently. 9his has been recognized, and governments have begun placing restraints on activities that cause environmental degradation. $ince the 1<0s, activity of environmental movements has created aRareness of the various environmental issues. 9here is no agreement on the e4tent of the environmental impact of human activity, and protection measures are occasionally criticized. Academic institutions noR offer courses, such as environmental studies, environmental management and environmental engineering, that teach the history and methods of environment protection. #rotection of the environment is needed due to various human activities. Qaste production, air pollution, and loss of biodiversity 6resulting from the introduction of invasive species and species e4tinction8 are some of the issues related to environmental protection. Environmental protection is influenced by three interRoven factors& environmental legislation, ethics and education. Each of these factors plays its part in influencing national-level environmental decisions and personal-level environmental values and behaviors. or environmental protection to become a reality, it is important for societies to develop each of these areas that, together, Rill inform and drive environmental decisions.S1T
Approaches to environmental protection Voluntary environmental agreements >n industrial countries, voluntary environmental agreements often provide a platform for companies to be recognized for moving beyond the minimum regulatory standards and thus support the development of best environmental practice.S/T >n developing countries, such as throughout Katin America, these agreements are more commonly used to remedy significant levels of non-compliance Rith mandatory regulation.S2T 9he challenges that e4ist Rith these agreements lie in establishing baseline data, targets, monitoring and reporting. 7ue to the difficulties inherent in evaluating effectiveness, their use is often !uestioned and, indeed, the environment may Rell be adversely affected as a result. 9he key advantage of their use in developing countries is that their use helps to build environmental management capacity.S2T
Ecosystems approach An ecosystems approach to resource management and environmental protection aims to consider the comple4 interrelationships of an entire ecosystem in decision making rather than simply responding to specific issues and challenges. >deally the decision-making processes under such an approach Rould be a collaborative approach to planning and decision making that involves a broad range of stakeholders across all relevant governmental departments, as Rell as representatives of industry, environmental groups and community. 9his approach ideally supports a better e4change of information, development of conflict-resolution strategies and improved regional conservation.SCT
International environmental agreements
yoto #rotocol )ommitment map /010
3any of the earth:s resources are especially vulnerable because they are influenced by human impacts across many countries. As a result of this, many attempts are made by countries to develop agreements that are signed by multiple governments to prevent damage or manage the impacts of human activity on natural resources. 9his can include agreements that impact factors such as climate, oceans, rivers and air pollution. 9hese international environmental agreements are sometimes legally binding documents that have legal implications Rhen they are not folloRed and, at other times, are more agreements in principle or are for use as codes of conduct. 9hese agreements have a long history Rith some multinational agreements being in place from as early as 110 in Europe, America and Africa.S;T $ome of the most Rell-knoRn multinational agreements include& the yoto #rotocol, ienna )onvention on the #rotection of the *zone Kayer and "io 7eclaration on Environment and 7evelopment.
overnment 7iscussion concerning environmental protection often focuses on the role of government, legislation, and laR enforcement. ?oRever, in its broadest sense, environmental protection may be seen to be the responsibility of all the people and not simply that of government. 7ecisions that impact the environment Rill ideally involve a broad range of stakeholders including industry, indigenous groups, environmental group and community representatives. radually, environmental decision-making processes are evolving to reflect this broad base of stakeholders and are becoming more collaborative in many countries.S
Tanzania
Jebras, $erengeti savana plains, 9anzania
9anzania is recognised as having some of the greatest biodiversity of any African country. Almost C0F of the land has been established into a netRork of protected areas, including several national parks. SBT 9he concerns for the natural environment include damage to ecosystems and loss of habitat resulting from population groRth, e4pansion of subsistence agriculture, pollution, timber e4traction and significant use of timber as fuel.ST History of environmental protection
Environmental protection in 9anzania began during the erman occupation of East Africa 61BBC-118 U colonial conservation laRs for the protection of game and forests Rere enacted, Rhereby restrictions Rere placed upon traditional indigenous activities such as hunting, fireRood collecting and cattle grazing.S10T >n year 1CB, $erengeti Ras officially established as the first national park for Rild cats in East Africa. $ince 1B2, there has been a more broad-reaching effort to manage environmental issues at a national level, through the establishment of the National Environment 3anagement )ouncil 6NE3)8 and the development of an environmental act.S11T Government protection
7ivision of the biosphere is the main government body that oversees protection. >t does this through the formulation of policy, coordinating and monitoring environmental issues, environmental planning and policy-oriented environmental research.9he National Environment 3anagement )ouncil 6NE3)8 is an institution that Ras initiated Rhen the National Environment 3anagement Act Ras first introduced in year 1B2. 9his council has the role to advise governments and the international community on a range of environmental issues. 9he NE3) has the folloRing purposes& provide technical adviceD coordinate technical activitiesD develop enforcement guidelines and proceduresD assess, monitor and evaluate activities that impact the environmentD promote and assist environmental information and communicationD and seek advancement of scientific knoRledge. S1/T 9he National Environment #olicy of 1= acts as a frameRork for environmental decision making in 9anzania. 9he policy objectives are to achieve the folloRing& •
Ensure sustainable and e!uitable use of resources Rithout degrading the environment or risking health or safety
•
#revent and control degradation of land, Rater, vegetation and air
•
)onserve and enhance natural and man-made heritage, including biological diversity of uni!ue ecosystems
•
>mprove condition and productivity of degraded areas
•
"aise aRareness and understanding of the link betReen environment and development
•
#romote individual and community participation
•
#romote international cooperation S1/T
9anzania is a signatory to a significant number of international conventions including the "io 7eclaration on 7evelopment and Environment 1/ and the )onvention on %iological 7iversity 1<. 9he Environmental 3anagement Act, /00C, is the first comprehensive legal and institutional frameRork to guide environmental-management decisions. 9he policy tools that are parts of the act includes the use of& environmental-impact assessments, strategics environmentals assessments and ta4ation on pollution for specific industries and products. 9he effectiveness of shifing of this act Rill only become clear over time as concerns regarding its implementation become apparent based on the fact that, historically, there has been a lack of capacity to enforce environmental laRs and a lack of Rorking tools to bring environmental-protection objectives into practice.
China
9he KongRan!un National orest #ark is a nationally protected nature area in ?uinan )ounty, 5ilin, )hina
ormal environmental protection in )hina ?ouse Ras first stimulated by the 1=/ (nited Nations )onference on the ?uman Environmentheld in $tockholm, $Reden. olloRing this, they began establishing environmental protection agencies and putting controls on some of its industrial Raste. )hina Ras one of the first developing countries to implement a sustainable development strategy. >n 1B2 the $tate )ouncil announced that environmental protection Rould be one of )hina:s basic national policies and in 1BC the National Environmental #rotection Agency 6NE#A8 Ras established. olloRing severe flooding of the Vangtze "iver basin in 1B, NE#A Ras upgraded to the $tate Environmental #rotection Agency 6$E#A8 meaning that environmental protection Ras noR being implemented at a ministerial level. >n /00B, $E#A became knoRn by its current na me of 3inistry of Environmental #rotection of the #eopleWs "epublic of )hina 63E#8.S12T Environmental pollution and ecological degradation has resulted in economic losses for )hina. >n /00;, economic losses 6mainly from air pollution8 Rere calculated at =.=F of )hina:s 7#. 9his greR to 10.2F by /00/ and the economic loss from Rater pollution 6<.1F8 began to e4ceed that caused by air pollution.S1CT )hina has been one of the top performing countries in terms of 7# groRth 6.n /010 )hina Ras ranked 1/1st out of 1<2 countries on the Environmental #erformance >nde4. )hina has taken initiatives to increase its protection of the environment and combat environmental degradation& •
)hina:s investment in reneRable energy greR 1BF in /00= to X1;.< billion, accounting for Y10F of the global investment in this areaD8. S1;T
•
>n /00B, spending on the environment Ras 1.CF of 7#, up 2.C times from /000DS1;T
•
9he discharge of )*7 6carbon mono4ide8 and $*/ 6sulfur dio4ide8 decreased by <.<1F and B.;F in /00B compared Rith that in /00;D S1;T
•
)hina:s protected nature reserves have increased substantially. >n 1=B there Rere only 2C compared Rith /,;2B in /010. 9he protected nature reserve system noR occupies 1;.;F of the countryD this is higher than the Rorld average. S1;T
"apid groRth in 7# has been )hina:s main goal during the past three decades Rith a dominant development model of inefficient resource use and high pollution to achieve high 7#. or )hina to develop sustainably, environmental protection should be treated as an integral part of its economic policies.S1
European UnionSeditT Environmental protection has become an important task for the institutions of the European )ommunity after the 3aastricht 9reaty for the European (nion ratification by all the 3ember $tates. 9he E( is already very active in the field of environmental policy Rith important directives like those on environmental impact assessment and on the access to environmental information for citizens in the 3ember $tates.
Russia >n "ussia environmental protection is considered an integral part of national safety. 9here is an authorized state body - the ederal 3inistry of Natural "esources and Ecology. ?oRever, there are a lot of environmental problems.
Latin America
9op ; )ountries by biological diversity
9he (nited Nations Environment #rogramme 6(NE#8 has identified 1=megadiverse countries. 9he list includes si4 Katin American countries& %razil,)olombia, Ecuador , 3e4ico, #eru and enezuela. 3e4ico and %razil stand out among the rest because they have the largest area, population and number of species. 9hese countries represent a major concern for environmental protection because they have high rates of deforestation, ecosystems loss, pollution, and population groRth. Brazil
#anorama of the >guazu falls in %razil
%razil has the largest amount of the RorldWs tropical forests, C,10;,C01 km/ 6CB.1F of %razil8, concentrated in the Amazon region.S1=T %razil is home to vast biological diversity, first among the megadiverse countries of the Rorld, having betReen 1;F-/0F of the 1.; million globally described species.S1BT 9he organization in charge of environment protection is the %razilian 3inistry of the Environment 6in #ortuguese& 3inistZrio do 3eio Ambiente, 33A8.S1T >t Ras first created in year 1=2 Rith the name $pecial $ecretariat for the Environment 6$ecretaria Especial de 3eio Ambiente8, changing names several times, and adopting the final name in year 1. 9he 3inistry is responsible for addressing the folloRing issues& •
A national policy for the environment and for Rater resourcesD
•
A policy for the preservation, conservation and sustainable use of ecosystems, biodiversity and forestsD
•
#roposing strategies, mechanisms, economic and social instruments for improving environmental !uality, and sustainable use of natural resourcesD
•
#olicies for integrating production and the environmentD
•
Environmental policies and programs for the Kegal AmazonD
•
Ecological and economic territorial zoning.
>n /011, protected areas of the Amazon covered /,1=,CB; km/ 6an area larger than reenland8, Rith conservation units, like national parks, accounting for just over half 6;0.
Qith over /00,000 different species, 3e4ico is home to 10I1/F of the RorldWs biodiversity, ranking first in reptile biodiversity and second in mammals S/1TUone estimate indicates that over ;0F of all animal and plant species live in 3e4ico. S//T 9he history of environmental policy in 3e4ico started in the 1C0s Rith the enactment of the KaR of )onservation of $oil and Qater 6in $panish& Key de )onservaci[n de $uelo y Agua8. 9hree decades later, at the beginning of the 1=0s, the KaR to #revent and )ontrol Environmental #ollution Ras created 6Key para #revenir y )ontrolar la )ontaminaci[n Ambiental8. >n year 1=/ Ras the first direct response from the federal government to address eminent health effects from environmental issues. >t established the administrative organization of the $ecretariat for the >mprovement of the Environment 6$ubsecretar\a para el 3ejoramiento del Ambiente8 in the 7epartment of ?ealth and Qelfare.
9he a4olotl is an endemic species from the central part of 3e4ico
9he $ecretariat of Environment and Natural "esources 6$ecretar\a del 3edio Ambiente y "ecursos Naturales, $E3A"NA9S/2T8 is 3e4icoWs environment ministry. 9he 3inistry is responsible for addressing the folloRing issues& •
#romote the protection, restoration and conservation of ecosystems, natural resources, goods and environmental services, and to facilitate their use and sustainable development.
•
7evelop and implement a national policy on natural resources
•
#romote environmental management Rithin the national territory, in coordination Rith all levels of government and the private sector.
•
Evaluate and provide determination to the environmental impact statements for development projects and prevention of ecological damage
•
>mplement national policies on climate change and protection of the ozone layer.
•
7irect Rork and studies on national meteorological, climatological, hydrological, and geohydrological systems, and participate in international conventions on these subjects.
•
"egulate and monitor the conservation of RaterRays
>n November /000 there Rere 1/= protected areasD currently there are 1=C, covering an area of /;,2BC,B1B hectares, increasing federally protected areas from B.
Oceania Australia
9he reat %arrier "eef in Australia is the largest barrier reef in the Rorld
>n /00B, there Ras B,CB=,11< ha of terrestrial protected area, covering 1/.BF of the land area of Australia.S/;T 9he /00/ figures of 10.1F of terrestrial area and t concerns matters of national and international environmental significance regarding flora, fauna, ecological communities and cultural heritage.S2/T >t also has jurisdiction over any activity conducted by the )ommonRealth, or affecting it, that has significant environmental impact. S22T 9he act covers eight main areas& S2CT •
National ?eritage $ites
