TEME DIPLOME - Struktura e sigurimeve shoqërore në Shqipëri

Struktura e sigurimeve shoqërore në Shqipëri MIKROTEZË

Maj, 2014

ABSTRAKT

Termi “Sigurime Shoqërore” nënkupton në vetvete lidhjen e një kontrate me institucionin e sigurimit për të marrë përfitime afatshkurtra dhe afatgjata gjatë periudhave të jetës, kur njeriu nuk është në marrëdhënie pune për shkak të paaftësisë për punë (sëmundje, aksidente, barrë lindje), pleqërisë ose papunësisë (kur ka humbur vendin e punës). Ky term në kohë dhe vende të ndryshme ka marrë trajta të ndryshme dhe gradualisht ka evoluar në përputhje me konceptin e dhënë. Objekt i këtij studimi është analiza e Sistemit të Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri pas viteve ‘90, ecurinë e treguesve më të rëndësishëm të tij, reformat e ndërmarra dhe impaktet e tyre në sistemin e sigurimeve shoqërore. Sigurisht, pas kësaj analize dalin natyrshëm problemet dhe reformimet e mëtejshme që i duhen bërë sistemit me qëllim ruajtjen e qëndrueshmërisë financiare të tij, mirëadministrimin e tij dhe sigurimin e një sistemi transparent dhe të besueshëm  për publikun. Që nga momenti i miratimit dhe i fillimit të zbatimit të ligjit të ri të sigurimeve shoqërore kanë kaluar vetëm 19 vjet. Gjatë këtij harku kohor relativisht të shkurtër, në sistemin e sigurimeve shoqërore kanë ndodhur zhvillime dhe ndryshime të thella e të rëndësishme.  Ndërkaq, kanë dalë edhe mjaft probleme e shqetësime që kërkojnë kërko jnë përmirësime dhe zhvillime të mëtejshme të sistemit të sigurimeve shoqërore. Ndër reformat parametrike që duhet të ndërmerren janë: zbatimi i një skeme të re shumëkollonëshe, apo ulja e ngarkesës tatimore që mendohet nga ekspertët që të jetë një ndër shkaqet kryesore që ndikon në rritjen e evazionit kontributiv; lidhja e drejtë e përfitimeve me kontributet, me qëllim rritjen e transparencës dhe  besueshmërisë se publikut ndaj sistemit të sigurimeve shoqërore. shoqër ore.

Fjalë kyçe: Strukturë, Sigurime Shoqërore, Shqipëri, ISSH, PAYG, etj.

2

LISTA E SHKURTIMEVE

ABP - Programi i Përfitimeve Alternative DB - Përfitime të Përcaktuara DC - Kontribute të Përcaktuara ECA - Evropa dhe Azia Qendrore FSSH - Fondi i Sigurimeve Shoqërore GDP - Produkti i Brendshëm Bruto ILO - Organizata Ndërkombëtare e Punës INSTAT - Instituti i Statistikave ISSH - Instituti i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri KM - Këshilli i Ministrave LCM - Modeli i Ciklit të Jetës NDC - Sistemi Imagjinar i Kontributeve të Përcaktuara OADR   - Raporti i Varësisë së Moshës së Vjetër OECD - Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik OLG - Modeli i Mbivendosjes së Gjeneratave PAYG - Pay-as-you-go PBB - Produkti i Brendshëm Bruto TDR   - Raporti Total i Varësisë YARD - Raporti i Varësisë së Moshës së Re

3

TABELA E PËRMBAJTJES

ABSTRAKT ..................................................................................................................................2 FALENDERIME ..........................................................................................................................3 LISTA E SHKURTIMEVE .........................................................................................................5 HYRJE ...........................................................................................................................................8 1.1. Qëllimi....................................................................................................................................10 1.2. Metodologjia...........................................................................................................................10 1.3. Struktura e punimit.................................................................................................................10

KAPITULLI I: SISTEMI I SIGURIMEVE SHOQERORE NË EUROPË DHE NË BOTË I.1. Një trajtim teorik i sistemeve të sigurimeve shoqërore…………… shoqë rore……………... ...………..………… ………..…………......12 ......12 I.1.1. Pak histori.................................................................................................................12 I.1.2. Modelet e sistemeve bazë të sigurimeve shoqërore………… shoqërore…………..................................14 ..................................14 I.2. Strategjia europiane e punësimit..............................................................................................17 I.3. Sistemet e Pensioneve Publike në Botë...................................................................................18 I.3.1. Reformat në sistemin e pensioneve..........................................................................18 I.3.2. Rezultatet kryesore të reformave të pensioneve.......................................................21

KAPITULLI II: SISTEMI I SIGURIMEVE SHOQËRORE NË SHQIPËRI II.1. Zhvillimi i sistemit të sigurimeve shoqërore 1947 -1990......................................................22 II.2. Sistemi i ri i sigurimeve shoqërore.........................................................................................23 II.3. Sistemi i pensioneve ..............................................................................................................25 II.3.1. Mënyrat e llogaritjes së pensionit të pleqërisë........................................................26 II.3.2. Pensioni i pjes’ pjes’shem i pleqërisë..............................................................................29 II.3.3. Pensionet e invaliditetit ..........................................................................................29 II.3.4. Pensioni familjar ....................................................................................................30 II.3.5. Pensioni i fshatit......................................................................................................30

4

II.3.6. Pensionet e posaçpme shtetërore ............................................................................31 II.4. Parashikime për sistemin aktual të pensioneve deri në vitin 2020.........................................31 II.5. Buxheti i sigurimeve shoqërore..............................................................................................32 II.6. Ndryshimi i masave dhe përqindjeve kontributive në vite.....................................................34 II.7. Skema e sigurimeve shoqërore për të vetëpunësuarit në bujqësi...........................................34 II.7.1. Përfitimet e fermerëve të siguruar...........................................................................37 II.7.2. Situata social-ekonomike në zonat rurale................................................................38 II.7.3. Ndryshimi i masës së kontributeve në vite për të vetëpunësuarit në bujqësi.........40 II.7.4. Realizimi i të ardhurave dhe numri i kontribuesve në vite.....................................40 II.7.5. Bilanci i popullsisë në zonat rurale.........................................................................41 II.7.6. Disa nga mentalitetet që ekzistojnë lidhur me sigurimin e fermerëve....................42

KAPITULLI III: REFORMAT E ZBATUARA III.1. Reformat kryesore të zbatuara në harkun kohor 1994 –  1994 –  2006..............................................44   2006..............................................44 III.1.1. Ndryshimet deri në vitin 1998...............................................................................45 III.1.2. Reformat parametrike të vitit 2002........................................................................47 III.2. Reformat e sistemit në vitin 2005 dhe reduktimi i kontributeve në vitin 2006....................49

KAPITULLI IV: KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME IV.1. Problemet e konstatuara........................................................................................................50 IV.2. Reformat parametrike që duhet të ndermerren për përmiresimin e sistemit........................50

BIBLIOGRAFIA.........................................................................................................................55

5

HYRJE

 Në situatën aktuale të cilën po kalon ekonomia botërore, rëndësia e sigurimeve shoqërore vjen  përsëri në fokus të studimeve dhe debateve të studiuesve. Kjo gjë ka ardhur në qendër të diskutimeve mediatike në Shqipëri. Gjithashtu këto ditët e fundit me reformat e fundit që janë ndërmarrë në këtë fushë nga Ministria e Punës dhe Çështjeve Sociale janë bërë ndryshime në sistemin e sigurimeve në Shqipëri. Vendet ish-komuniste, përveç krizave ndërkombëtare përballen edhe me nevojën e reformimeve të këtyre sistemeve. Shumëllojshmëria dhe kombinimet e shumta të variablave të ndryshëm për të pasur një sistem ideal të sigurimeve shoqërore, specifikat e secilit vend dhe mungesa e recetave në këtë kontekst, bën që përzgjedhja e sistemit të jetë një nga detyrat më të vështira për qeveritë e vendeve në zhvillim. Në të njëjtën kohë, mësimet dhe eksperiencat e vendeve të tjera mund të ndihmojnë, qeveritë e këtyre vendeve, ku bën pjesë edhe Shqipëria, në hartimin dhe zgjedhjen e sistemit më të përshtatshëm të sigurimeve shoqërore. Gjithashtu, si në ekonomitë e tjera në tranzicion, sistemi i sigurimeve shoqërore në Shqipëri ka qenë i lidhur drejtëpërdrejtë me zhvillimet e kalimit nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi tregu. Këto përfshijnë një rënie në raportin e punësimit si pasojë e rënies së sektorit shtetëror dhe rritjes së shpejtë të një ekonomie informale, si dhe një rritje të pensioneve të hershme, e lidhur kjo me ristrukturimin e ndërmarrjeve. Pensionet janë një element i rëndësishëm i mbrojtjes sociale në Shqipëri. Ndërsa rreth 18 për qind e popullsisë aktualisht marrin pensionet, sigurimi privat për pension në formën e kursimeve është i kufizuar. Ekzistojnë rrjetat tradicionale të sigurisë, ku të moshuarit janë nën kujdesin e fëmijëve të tyre, por efektiviteti i këtyre rrjetave të sigurisë janë në rënie si rezultat i ndryshimeve sociale, si dhe migrimit të brendshëm dhe të jashtëm që Shqipëria ka përjetuar që nga fillimi i tranzicionit në vitin 1991. Rëndësia e sistemit të pensioneve, si një gur themeli i mbrojtjes sociale në Shqipëri pritet të rritet më tej, pasi pjesa e përfituesve është parashikuar të rritet nga niveli i tanishëm prej rreth 18 për qind në rreth një të katërtën e popullsisë nga viti 2050. Duke qenë se fondi i pensioneve është 6

duke u mbështetur në këto momente në transfertat nga buxheti i shtetit, performanca e tij financiare është e një rëndësie jetike për aftësinë e qeverisë për të rritur shpenzimet në fushat  prioritare si shëndetësia, arsimi dhe infrastruktura. infrastruktur a. Sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri u prezantua në vitin 1993. Ai bazohet në kolonën publike të detyrueshme dhe në kolonën suplementare e cila ende dhe sot nuk është shumë e zhvilluar. Kolona publike e detyrueshme mbulon të punësuarit, punëdhënësit dhe të vetëpunësuarit në zonat urbane dhe rurale. Pensionet që fitohen quhen pensione shtetërore. Sistemi i pensioneve  përbëhet nga pensionet e pleqërisë, të invaliditetit dhe familjare. Mbulimi fillon në datën që  personi i siguruar nis ligjërisht aktivitetin ekonomik dhe mbaron në datën kur aktiviteti ekonomik përfundon. Për të fituar të drejtën e përfitimeve, çdo individ duhet të kontribuojë në degën përkatëse. Periudha e sigurimit i përfshin të gjitha periudhat për të cilat janë paguar kontribute dhe gjatë të cilave është dhënë përfitim nga sigurimet shoqërore. Disa nga parimet bazë mbi të cilat ndërtohet skema e sigurimit të detyrueshëm (kollona e parë)  janë: − Universaliteti që presupozon përfshirjen e të gjithë popullsisë që plotëson kushtet ligjore të përcaktuara për sigurimet shoqërore. Ky parim nënkupton që nga njëra anë u krijohet mundësi shtetasve për parandalimin e dukurive sociale negative dhe nga ana tjetër sistemet e sigurimeve shoqërore bazë u përgjigjen plotësimit të kërkesave të arsyeshme të individëve në një nivel të caktuar, i cili mund të përballojë nevojat e jetesës. − Barazia (Uniformiteti) që shprehet në sigurimin e të gjithë personave sipas rregullave të njëjta por asnjëherë sipas parimit “të gjithë njëlloj”. Kjo shprehet në formulën e llogaritjes së pensionit. − Kompleksiteti që përfaqëson mbulimin me sigurime në të gjitha rastet kur pakësimi i të ardhurave të personit nuk mund të përballohet duke u mbështetur në burimet vetjake, apo në solidaritetin familjar. − Garancia apo siguria ligjore dhe ekonomike, që është garancia ligjore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në sistem dhe garancia ekonomike që realizohet me anë të garancive të stabilitetit të sistemit dhe subvencionit të shtetit.

7

− Solidariteti ndërmjet brezave dhe midis pensionistëve që shprehet në faktin që skema financohet nga kontributet e mbledhura nga ata që janë të punësuar aktualisht, ndërkohë që përfitimet u paguhen brezave që kanë qënë të punësuar më parë.

1.1. Qëllimi Qëllimi i ketij studimi është të analizoj sistemin e Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri, ecurinë e treguesve më të rëndësishëm të tij, reformat e ndërmarra dhe impaktet e tyre në sistemin e sigurimeve shoqërore. Sigurisht, pas kësaj analizë dalin natyrshëm problemet dhe reformimet e mëtejshme që i duhen bërë sistemit me qëllim ruajtjen e qëndrueshmërisë financiare të tij, mirë administrimin e tij dhe sigurimin e një sistemi transparent dhe të besueshëm për publikun.

1.2. Metodologjia Metodologjia ka kaluar në këto faza: 1-Së pari, është analizuar Historiku i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri dhe në Botë 2-Është analizuar sistemi aktual i Sigurimeve Shoqërore në Shqipëri 3-Materialet janë gjetur në internet, veçanërisht në faqen e ISSH dhe faqet zyrtare të qeverisë, në faqe të ndryshme mbi temën dhe në libra të autoreve Shqiptar dhe të Huaj për Sigurimet Shoqërore. Studimet në fushën e sigurimeve shoqërore në vendin tonë janë të kufizuara. Shumica e atyre të kryera janë të vetë Institutit të Sigurimeve Shoqërore. Literatura botërore është shumë e  pasur me studime dhe artikuj në fushën f ushën e sigurimeve, si gurimeve, të kolonave kolo nave të sigurimeve s igurimeve e të fondeve të  pensioneve.  Mbledhja e të dhënave: dhëna ve: Burimi kryesor i të dhënave kanë qenë raportet dhe statistikat e ISSH-së.

Duke dashur të përfshijmë të dhëna të një periudhe sa më të gjatë kohore në studim kemi arritur të sigurojmë të dhëna nga ISSH që nga viti 1993, vit kur u prezantua për herë të parë sistemi aktual i pensioneve në Shqipëri. Gjithashtu një burim tjetër i rëndësishëm i të dhënave tona ka qenë INSTAT. Po ashtu është shfrytëzuar database i Bankës së Shqipërisë, FMN-së, Bankës Botërore etj.

1.3. Struktura e punimit 8

Krahas konceptit të përhapur gjërësisht se sistemi i pensioneve është një tërësi kollonash, të strukturuar nga Banka Botërore, në jemi mbështetur gjithashtu në studimin teorik të klasifikimit të sistemit të pensioneve në plane të pensioneve, fonde të pensioneve, ente të pensioneve si dhe në dy qasje kryesore, atë funksionale dhe atë institucionale dhe më pas puna jonë ka vijuar me  përcaktimin e variablave kryesorë që duhet të shqyrtoheshin shq yrtoheshin në studim. Gjatë punimit jemi përpjekur tu japim përgjigje katër hipotezave që kemi ngritur në fillim të kapitujve.

9

KAPITULLI I SISTEMI I SIGURIMEVE SHOQËRORE NË EUROPË DHE BOTË

I.1. Një trajtim teorik i sistemeve të sigurimeve shoqërore Me sigurim shoqëror do të kuptojmë mbulimin me sigurime të të gjithë shtetasve ekonomikisht aktivë, në sektorin shtetëror apo në atë privat si edhe sigurimin e shtetasve jo ekonomikisht aktivë. Sigurimi Shoqëror nëpërmjet sistemit të tij, bëhet garant për përfitime të vazhdueshme financiare, apo lehtësira të tjera me karakter ndihmës në drejtim të personave të paaftë për punë, si pasojë e moshës, paaftësisë së përhershme, paaftësisë së përkohshme, barrëlindjes, papunësisë! Përfitimet financiare të sigurimit shoqëror, përfitohen kur realizohen disa kushte kryesore: − detyrimi për të paguar % kontribute, − ekszitenca e marrëdhënies së punës, −  plotësimi i viteve të sigurimit (periudha e sigurimit), − arritja e moshës së caktuar me ligj.

I.1.1. Pak histori Sigurimi shoqëror në botën e sotme është forma më e zhvilluar e mbrojtjes shoqërore, mbasi ky është një sistem që i detyron shtetasit të kujdesen për vetveten, duke marrë në konsideratë të gjitha nevojat e tyre. Solidariteti social në këto sisteme rregullisht vlen për pensionet e ulta.  Në disa vende “sigurimi shoqëror ”  ka marrë kuptimin e “Mbrojtjes që shoqëria siguron për anëtarët e saj, me një seri masash publike kundër reduktimit të të ardhurave që vjen si shkak i sëmundjeve, lejes së lindjes, dëmtimeve në punë, moshës së thyer, vdekjes, parashikimin e kujdesit mjekësor si dhe sigurimin e mjeteve për familjet me fëmijë” fëmijë ”.

10

Sigurimet shoqërore bashkëkohore u shqafën fillimisht me zhvillimin e shoqërisë kapitaliste që shënon shekullin e XIX. Kështu termi “sigurim shoqëror ”  është përdorur për herë të parë në Gjermani (1883). Gjithashtu u përdor dhe termi “sigurim popullor ” që nënkuptonte se mbi bazën e pagesave javore apo mujore pas disa kohësh këta persona kishin të drejtë të merrnin përfitimet e caktuara. Kështu në një shoqëri të mbështetur në ekonominë e tregut, sigurimi mund të blihej sikurse blihej buka, veshjet, shtëpia, etj.  Nëpërmjet sigurimit çdo person përgatitej për të përballuar risqe sociale. Paratë që i siguruari i  paguante ruheshin në n ë fonde të caktuara caktua ra derisa të vinte v inte momenti që të përdoreshin përdo reshin nëse i siguruari si guruari do të ndodhej përballë rrisqeve të tilla si: sëmundje, invaliditeti, aksidente në punë, apo pleqëria. Me shtimin e risqeve sociale, sigurimi bëhej me i shtrenjtë, prandaj institucionet përkatëse të sigurimit kishin nevoje për ndërhyrjen e shtetit, me qëllim që të siguronin edhe shtresat me të ardhura të pakta ndaj risqeve të mundshme në jetë si dhe për risqe të reja që sillte jeta moderne. Kështu arrihet në idenë e sigurimit shoqëror. Disa shtete si Gjermania ndihmuan qeveritë lokale që të ndërtonin fonde për sëmundje për  punëtorët, ku vetë punëtorët kontribuonin në këto fonde, të cilat filluan të aplikoheshin gjërësisht rreth vitit 1883. Këto lloj sigurimesh, menaxhoheshin nga fonde të përbashkëta ekzistuese. Ky ishte hapi i parë drejt skemës së sigurimeve shoqërore. Më vonë në vitin 1884, u krijua një tjetër skemë e iniciuar nga organizatat tregtare, për të gjitha problemet që kishin të bënin me incidentet në punë. Në vitin 1889 u shfaq një skemë e cila trajtonte sigurimet e invaliditetit dhe për moshat e thyera. Sigurimi shoqëror për punëtorët për herë të parë në formë masive u vendos në Gjermani siç vijon: 1. Sigurim për sëmundje në vitin 1883. 2. Sigurim për demtimet trupore në vitin 1884. 3. Sigurim për pleqërinë dhe invaliditetin në vitin 1889. Sipas modelit gjerman u krijua në Austri sigurimi për sëmundje (viti 1888), në Luksemburg (1901), Serbi (1910), Rusi (1911), Britani e Madhe (1911), Rumani (1912), Poloni (1920), Greqi (1922), etj. Sigurimi për pensione lindi për herë të parë në Austri (për nënpunësit privatë në vitin 1907), në Francë (për punëtorët 1910), në Luksemburg (1911), etj. 11

 Në disa vende sigurimi filloi vetëm me sigurimin e nënës pas lindjes, si për shembull në Itali (1910) dhe Spanjë (1923). Sigurimi për të papunët për herë të parë u krijua në Britaninë e Madhe (1911), ndërsa sistemi i dhënies së ndihmave për fëmijët për herë të parë lindi në Belgjikë (1929) dhe Francë (1932). Përveç funksionit politik dhe social të sigurimeve shoqërore, në shoqërinë bashkëkohore rol të fuqishëm ka edhe funksioni ekonomik i përllogaritjes së fondit për sigurimin e pensioneve, i cili ndikon drejtpërdrejtë në aktivitetin ekonomik të shoqërisë. Gjatë ndarjes së shpenzimeve organizimi i sigurimeve bëhet duke patur parasysh si kohën sociale (individi një pjesë të nevojës së tij e vendos për një kohë të mëvonshme), ashtu edhe hapësirën sociale (solidariteti ndërmjet  brezave, ndërmjet të sëmurëve dhe të shëndoshëve, etj.). Sigurimi shoqëror merr një kuptim të veçantë gjatë ekuilibrit ekonomik dhe zhvillimit ekonomik (influenca e tij gjatë zhvillimit ekonomik të Gjermanisë pas Luftës së Dytë Boterore është e pallogaritshme). Mbas viteve 1920 në Europë u përhap me shpejtësi termi sigurim shoqëror, e kjo si rezultat i marrëveshjes së Organizatës Botërorë të Punës për sigurimin shoqëror. Në vitin 1930 sigurimet shoqërore ishin përhapur edhe në Amerikën Latine, SHBA dhe Kanada. Ndërsa pas Luftës së Dytë Botërore filloi në një shkallë të gjërë vendosja e sigurimeve shoqërore edhe për fshatarët.

I.1.2 Modelet e sistemeve bazë të sigurimeve shoqërore  Në botë janë zhvilluar pesë modele të zhvillimit të sigurimeve shoqërore ba zë: 1. Modeli i SHBA-së (liberal), 2. Modeli i Britanise së Madhe, 3. Modeli Gjerman (i bazuar në sigurimin/insurance), 4. Modeli Francez (gjeneroz), 5. Modeli Sovjetik  Modeli liberal është ndërtuar në bazë të institucioneve sociale private. Shteti në këtë rast, për

sistemin e detyruar të sigurimeve shoqërore jep ndihmën e tij vetëm në një nivel afër kufirit minimal social. Si shembull tipik mund të merret sistemi amerikan i sigurimeve shoqërore. 12

 Modeli Beveridge (Beverixh). Vendosja e sistemeve të sigurimeve shoqërore (social insurance)

në fund të shekullit 19-të u zhvillua më tej në sisteme të përgjithëshme të mbrojtjes shoqërore (social security) pas Luftës së Dytë Botërore. Modeli Beveridge është model i bazuar mbi  parimet e propozuara nga William Beveridge, dhe i adoptuar nga Parlamenti Britanik në vitin 1942 në një dokument të quajtur:

Sigurimet Shoqërore dhe Shëbimet e lidhura me to . E Sigurimet

“ 

”

rëndësishme për parimin e Beveridge-it është se “çdokush “çdokush duhet të ndihet i lirë nga nevoja” nevoja”. Kështu që, në të tillë sistem, kujdo personi duhet t’ t’i garantohen nevojat bazë për jetesë nga shteti, të financuara nga buxheti i përgjithshëm, pavaresisht nga statusi social apo karakteristika të tjera të tij. Beveridge na ka ofruar një model koherent të mbrojtjes shoqërore, të bazuar në katër parime - universaliteti, thjeshtësia, veçantia në llojin e vet si dhe uniformiteti dhe centralizimi. Sigurimi shoqëror sipas modelit të Bismarkut . Ky sistem e ka zanafillen e vet mëse një shekull

më parë dhe është përdorur fillimisht në Gjermani nga ana e kancelarit Bismark. Jo vetëm  punëmarrësit por edhe punëdhënësit punëdhënës it e shihnin me interes sistemin s istemin e ri ku integroheshin skemat e veçanta sepse në rastet e paaftësisë për punë ju paguanin punëtorëve vetëm një përqindje të caktuar të pagës, jo pagë të plotë si më parë. Pra në sistemin Bismarkian, përfitimet nga sigurimet paguhen nga një thesar ose fonde të veçanta, të cilat janë të menaxhuara dhe drejtuara nga partneret sociale nën vëzhgimin e Shtetit,  bazuar në kontributet e të dy palëve, punëdhënësve dhe punëmarrësve (Borsch-Supan et al, 2004). Element i rëndësishëm në sistemin e Bismarkut ishte arritja për herë të parë e kompromisit ndërmjet tri palëve: punëdhënësve, punëtorëve dhe shtetit. Ky model quhet ndryshe “ pay as you go” go”. Në thelb të tij, është parimi “Paguaj për ata që janë sot në pension dhe të tjerët do të paguajnë për mua” mua”. Pra ky është një sistem i rishpërndarjes ose i solidaritetit të brezave. Kështu të ardhurat nga kontributet aktuale përdoren për të financuar përfitimet për të moshuarit aktual. Në sistemet bazë të sigurimeve shoqërore më tepër është i përdorshëm pay-as-you-go. Ky sistem ka një avantazh të padiskutueshëm, sepse mund të përdoret në funksionim në çdo moment për faktin se ekziston gjithmonë mundësia që pas realizimit të veprimtarisë së sistemit mund të paguhen menjëherë pensionet. Një e metë e këtij sistemi është ajo që ky sistem nuk krijon asnjë kapital që të mund të investohejë në favor të të siguruarve. E metë tjetër është dhe ajo që ky sistem me t’ t’u vënë në funksionim do të funksiononte si “ perpetum mobile” mobile”, d.m.th. 13

nuk mund të ndërpritet. Ai nuk mund të ndërpritet për faktin se siç u theksua më sipër, mbështetet në solidaritetin e brezave, brezi aktiv paguan për pensionet e prindërve të tij, ndërkohë që për pensionin e vet do të prese nga brezi i fëmijëve të vet.

Tabela 1: Mosha mesatare e largimit nga forcat e punës (2011) Vendet Gjermani Danimarke Spanje France Itali Hollande  Norvegji Suedi Britani e M EU25

1950 Meshkuj 65.7 67.1 38.1 66.1 66.9 66.4 67.6 66.8 67.2 -

Femra 62.7 63 68.9 69 64 64.1 69 65.4 63.9 -

1995 Meshkuj 60.5 60.7 61.4 59.2 60,6 58.8 63.8 63.3 62.7 -

Femra 58.4 59.4 58.9 58.9 58.3 57.2 55.3 62 62.1 59.7 -

2001 Total 60.6 61.6 60.3 58.1 59.8 60.9 63.3 61.8 62 59.9

2011 Total 61.9 61.9 62 58.9 60.2 62.1 63.1 63.9 63.2 61.2

Burimi:  EU 25: Eurostat 2011 Structural Indicatory;

Tabela 2: Koefiçientët e varësisë

Vetidet

2004

2010

2020

2030

2050

Gjermani

135

134

125

102

86

France

191

187

161

142

128

Itali

146

155

148

122

101

Hollande

364

363

317

279

266

Finland

180

167

143

128

128

Irlande

439

416

362

305

205

EU15

141

141

128

107

92

14

Burimi:  EC, European Economy, Special Report nr. 1/2011, The impact of ageing on public expenditure.  Projections for EU 25 Member Member States States on pensions pensions and health care. care.

Sfidat që rezultojnë nga këto ndryshime demografike mund të shkaktojnë një rënie të madhe në normat e rritjes ekonomike vjetore në Europe. Ky reduktim në rritjen ekonomike mund të ndikoje në qëndrueshmërinë e sistemeve të sigurimeve shoqërore në vendet e BE në përgjithësi dhe në sistemin e pensioneve në veçanti. Që prej viteve 1990, qeveritë e BE kanë ndjekur dy drejtime: reformën e sistemit të pensioneve e shoqëruar dhe me politikat përkatëse të cilat janë aplikuar për të rritur shkallën e punësimit në përgjithësi dhe në veçanti të punonjësve të moshës 55-64 vjeç. Këto reforma që në fillim të shekullit të 21 kanë sjellë një ndryshim të trendeve në moshën e daljes në pension dhe në shkallën e punësimit.

I.2. Strategjia europiane e punësimit  Në vitin 2000, Këshilli Europian në Lisbonë adaptoi një plan ambicios për të ardh men e Europës: synimi kryesor i politikave ekonomike dhe të punësimit duhet të jenë rritja e shkallës së  punësimit afërsisht me 70% në 2010 dhe ndërsa për p ër gratë në më shumë se 60% për të njejtin vit.  Në përputhje me objektivat e Lisbones për vitin 2010, Këshilli Europian i Stokholmit i 2001, vendosi një rritje mesatare të shkallës së punësimit me rreth 50% si për burrat ashtu dhe për gratë (të moshës 55-64 vjeç). Një objektiv tjetër që lidhet me punonjësit e vjetër në punë u vendos nga Këshilli Europian në Barcelonë në vitin 2002. Ai fokusohej në rritjen e moshës mesatare të tërheqjes nga tregu i punës, pra i daljes në pension, afërsisht me 5 vjet rreth vitit 2010. Pra siç mund të shikohet nga raporti i punësimit të KE i vitit 2007 dhe nga të dhënat me të fundit të marra nga Eurostat, Bashkimi Europian është akoma mjaft larg nga objektivat bazë të vendosura në Lisbone, Stokholm, dhe në Barcelonë. Në vitin 2007, shkalla e përgjithëshme e  punësimit në 15 vende të BE ishte 66.9%, për femrat ishte 57.1%, ndërsa për të punësuarit e vjetër ishte 46.6%. Mosha mesatare e daljes nga forca e punës u rrit deri në 61.2 vjeç në vitin 2006, e cila nuk është vetem një vit më e lartë sesa në vitin 2002! Është e rëndësishme të shikosh diferencat e mëdha në moshën e daljes në pension ndërmjet vendeve: për shembull, ndërmjet 15

Francës (58.9 vjeç) dhe Suedise (63.9 vjeç) ka një diferencë prej pesë vitesh në vitin 2006. Të gjitha këto të dhëna tregojnë që progresi drejt objektivave sasiore të Strategjise Europiane të Punësimit është një proces i ngadalshëm.

I.3. Sistemet e Pensioneve Publike në Botë Gjermania është vendi i parë në botë i cili ka futur një sistem pensioni të detyrueshëm publik në vitin 1889. Sistemi ishte i detyrueshëm dhe kontribues, punëdhënësit dhe punëtorët ishin të detyruar të kontribuonin në lidhje me pagën që përftonin. Shteti gjithashtu shtonte një normë të vogël subvencionit. Përfitimet ju jepeshin punëtorëve të paaftë dhe të ish-punëtorëve të cilët  jetonin më shumë se shtatëdhjetë vjeç. Kjo skemë përfshinte një pjesë të madhe të fuqisë  punëtore, 40 përqind në fillimet e sistemit dhe 54 përqind nga viti 1895 1.  Në tre dekadat në vijim shumë vende të tjera evropiane ndoqën Gjermaninë si shembull duke futur kështu sistemin publik të pensioneve. Australia dhe Zelanda e Re ishin dy vendet që aplikuan sistemin e pensioneve publike, ashtu siç ishte edhe Argjentina, e cila ishte një nga ekonomitë më të pasura të botës në fillimet e shekullit të njëzetë. Gjatë 100 viteve në vijim  pensionet publike janë miratuar nga pothuajse të gjithë vendet si pjesë e një zgjerimi global të sistemeve të sigurisë sociale. Nga 2007, më shumë se 170 janë bërë pjesë e sistemit publik të  pensioneve, megjithëse në disa nga këto vende mbulimi i këtij sistemi ka qenë minimal. Tabela Tabel a e mëposhtme tregon datën në të cilën disa nga vendet në mbarë botën ndërmorën hapat e parë legjislativë për të futur skemat publike të pensioneve. Në përgjithësi mund të vihet re një korrelacion i përgjithshëm midis nivelit ekonomik të zhvillimit të një vendi dhe kohës së legjislacionit të pensioneve. Një nga përjashtimet më të papritura është Shtetet e Bashkuara, i cili miratoi sistemin e pensioneve më vonë se Afrika e Jugut, Brazili dhe Greqia.

I.3.1. Reformat në sistemin e pensioneve

1

(Arza dhe Johnson 2004) 16

 Në vitin 1999 Këshilli i Europës prezantoi një Strategji të Përbashket për Modernizimin e Mbrojtjes Sociale. Pikërisht kjo është pikënisja e një procesi reformues afatgjatë mbarë europiane në fushën e pensioneve. Këshilli i Europës në dhjetor 2001 vendosi që vendet anëtare duhet të bashkepunojnë për çështje që lidhen me reformën e sistemeve të pensioneve në arritjen e objektivave të përbashkëta, kryesisht: përshtatshmëria e pensioneve, qëndrueshmeria financiare dhe modernizimi i sitemit të pensioneve. Metoda e përdorur ishte ajo e bashkëpunimit të hapur. Që prej 1990 janë ndërmarre disa reforma të rëndësishme. Një nga reformat e rëndësishme lidhet me rritjen e moshës së daljes në pension. Shumica e vendeve të BE kanë një moshë standarde të daljes në pension që është 65 vjeç për burrat, vetëm Franca bën një përjashtim të dukshëm, ku mosha e daljes në pension për burrat është 60 vjeç. Por janë duke u bërë përpjekje për rritjen e saj. Danimarka, Gjermania dhe UK janë në proçesin e rritjes së moshës së daljes në pension në 67 vjeç. Në shumicën e vendeve kjo moshe është e njejtë për burrat dhe gratë, pra 65 vjeç.  Ndërsa vendi i vetëm që ka një rritje mjaft të vogël të moshës është Franca, nga 60 vjeç në 61. Kjo do të ndikojë në qëndrueshmërinë financiare të sistemit të pensioneve në të ardhmen. Qeveritë janë duke bërë përpjekje për shkurajimin e daljes në pension më heret dhe inkurajimin e njerëzve për të punuar më gjatë, të paktën deri në moshën e daljes në pension të përcaktuar me ligj. Kjo është bërë ose duke rritur moshën që mund të përfitohet pension i parakohshëm, ose duke aplikuar reduktime të parashikuara për pensionet e parakohshme dhe duke i ofruar koeficientë për interes me të lartë për punëtorët të cilët vazhdojnë të punojnë mbas një moshe të caktuar (për shembull në Belgjike mbas 62 vjeç) ose pas moshës së daljes në pension të  përcaktuar me ligj (për shembull në UK). Reforma tjetër është ajo që lidhet me indeksimin e pensioneve, i cili nuk bëhet më duke u nisur nga rritja e pagës, por nga ndryshimet në koston e jetesës, me çmimin, apo ndryshime që mund të  bëjnë në formulën e llogaritjes së pensionit. Disa vende si për shembull Italia, rrit pensionet e larta me një normë më të ulët sesa pensionet mesatare dhe të ulta, përveç dy kategorive të fundit që marrin kompensim të plotë çmimi. Po kështu ndodh edhe në Austri. Reformat e fundit kanë forcuar gjithashtu lidhjen përfitim/kontribut në sitemin e pensioneve. Kjo ka ndodhur kryesisht përmes njohjes të një periudhe më të gjatë kontributive për të drejtën e një  pensioni të plotë mbi bazën e të ardhurave gjatë gjithë periudhës së punës në vend të pagës 17

 përfundimare. Finlanda, Portugalia, P ortugalia, Italia dhe Suedia janë duke u zhvendosur drejt d rejt një treguesi të të ardhurave gjatë gjithë periudhes së punës. Franca po zhvendoset nga 10 vitet me të mira në 25 vite në skemën publike, ndërsa Austria nga 15 vitet më të mira në 40 vjet.  Një tregues shtese është marrja në konsideratë e karrierave jo-standarde. Skemat e pensioneve  publike, në ndryshim nga skemat private, shpesh i lejojnë njerëzit të përfitojnë kredite pensioni  për  për periudhat e kontratave afatshkurtëra, punën me kohë të pjes’shme ose vullnetare, apo  përkujdesjet për fëmijët apo ap o të moshuarit, edukim dhe papunësi. Vetëm disa vende vend e (për shembull Suedi, Austri, Danimarke) japin kontribute të financuara të shtetit ose të punëdhënësit në shtyllën e dytë për periudhat e lejes së lindjes ose të kujdesit prindëror. Disa sisteme kanë përdorur mënyrën e ciklit të jetës. Si një përgjigje ndaj rritjes së jetëgjatësisë në të ardhmen, një numër vendesh kanë ndërrmarë reforma të cilat kanë synuar në stabilizimin e sistemit të pensioneve dhe në ruajtjen e qëndrueshmërisë financiare. Kjo është bërë duke përdorur mekanizmat e rregullimit automatik (psh një “koeficient i jetës” i cili rregullon pesionet e ardhshme në mënyrë automatike me rritjet e jetëgjatësisë) ose nepërmjet një rishikimi dhe rregullimi periodik: në Spanje për shembull, Parlamenti rishikon treguesit e reformës çdo 5 vjet. Danimarka ka përdorur një lidhje direkte ndërmjet rritjes së jetëgjatësisë dhe moshës së pensionit të përcaktuar me ligj. Në vitin 2003 Franca bëri një lidhje ndërmjet numrit të viteve të kontributeve në skemë të kërkuara për të  përfituar pension të plotë me jetëgjatësinë.  Një numër i madh vendesh kanë krijuar gjithashtu fonde rezerve për skemat e pensioneve, me qëllim garantimin e sigurisë të sistemeve publike PAYG në të ardhmen. Vende si Hollanda, Belgjika, Spanja dhe Portugalia kanë përdorur pjesë të buxhetit të tyre me qëllim përmbushjen e detyrimeve për të paguar pensionet. Disa vende mendojnë që masa e pensionit privat duhet të jetë pjesë e masës së të gjithë pensionit. Ky ka qënë tradicionalisht rasi i UK, Hollandës Danimarkës. Për më tëpër, rëndësia e masës së  pensionit privat është ës htë rritur mjaft nga n ga përdorimi p ërdorimi i një lidhjeje fondesh në skemat e detyrueshme të disa vendeve të BE duke përfshirë edhe Suedinë. Gjithashtu, shumë vende kanë rritur masën e  pensioneve profesionale ose skemave private të cilat plotësojnë pensionet publike (Gjermania, Austria, Belgjika, Italia). Rritja e ineresimit për këto pensione (pensione të shtyllës së dytë dhe të tretë) ka ardhur pasi pritet një rënie në normat e zëvëndësimit në të ardhmen në shumë prej vendeve të BE. 18

Sidoqofte në disa prej tyre, skemat e pensioneve publike PAYG pritet të ruajnë burimin kryesor të të ardhurave për pensionistin. Kjo do ti lejojë këto vende të ruajnë një nivel të caktuar rishpërndarje dhe solidariteti që është i nevojshëm për të siguruar të ardhura të drejta për të gjithë të moshuarit.

I.3.2. Rezultatet kryesore të reformave të pensioneve Përveç ndikimeve të ndryshimeve politike në qëndrueshmërinë e sistemeve të pensioneve, reformat e pensioneve në 15 vende të BE kanë patur impakte positive që lidhen me transparencen e sistemeve, me informacionin që ju jepet pensionistëve të ardhshëm për të drejtat e tyre, për korrigjimin e pabarazise gjinore dhe për të drejtat e pensionisteve mbi pensionet minimale dhe për punëtorët jostandart dhe ata me të ardhura të ulta. Për sa i përket përshtatshmërisë së pensioneve të pleqërisë, afërsisht 15 vende të BE në të ardhmen do të ndeshen me një rënie të përgjithshme të normes të zevendesimit në skemat e  pensioneve të përcaktuara me ligj. Me qëllim që të plotësohen këto boshlleqe në pensionet e ardhshme dhe për të garantuar përshtatshmërinë e këtyre pensioneve, qeveritë dhe partnerët sociale kanë zhvilluar skema pensionesh individuale dhe në bazë të profesionit. Masat për zhvillimin e skemave të shtylles së dytë janë mirëpritur sa ato nuk prishin sistemet e detyrueshme, nuk janë konsideruar si alternativa të tyre, por që rezultojnë nga marreveshje dhe garantojnë të drejta reale të anëtareve të tyre. Fondet e pensioneve profesionale duhet të organizohen mbi një bazë kolektive, duke marrë masa për një anëtarësim shtese dhe të jenë të lejueshme për punëtorët jostandarde. Punëtorët e levizshëm duhet të jenë në gjendje të përfitojnë nga skemat suplementare. BE duhet të vendosë (ka arritur disi) kuadrin ligjor për skemat e  pensioneve profesionale: profes ionale: duke garantuar të drejtat e punëtorëve pun ëtorëve dhe interesat inter esat financiare, të drejta dr ejta të barabarta për burrat dhe për gratë, të drejta të mbartshme; monitorimi i investimit të politikave të skemave suplementaire dhe duke përcaktuar rregulla të duhura dhe transparente. Megjithatë, vetëm në tre vende (Danimarka, Hollanda dhe Suedia) pothuajse të gjithë punëtorët mbulohen me sigurim për pension në bazë të profesionit. Ndërsa në të gjitha vendet e tjera një  pjesë e forcës së punës është e mbuluar nga një skemë plotësuese, e cila nënkupton që në këto 19

vende një pjesë e madhe e popullsisë që punon do të jetë e ekspozuar ndaj impaktit të plotë finaniar të reformave të sistemit të detyrueshëm. Kjo situatë mund të 50 vjeç në varferi në moshë të vjetër.  Një aspekt tjetër të cilës duhet ti ishte kushtuar vemëndje është niveli i kontributeve në skemat me bazë profesioni: në disa vende ky kontribut është akoma shumë i ulët. Vetëm në pesë vende të BE (Danimarka, Irlanda, Hollanda, Suedia, UK) niveli i kontributeve për skemat në baze të  profesionit dhe vullnetarë, është më i lartë sesa 10%.  Normat e ardhshme teorike të zëvëndësimit janë llogaritur në momentin e fillimit të pensionit duke ndarë të ardhurat e pensionit gjatë vitit të parë të përfitimit të tij nga të ardhurat gjatë vitit që i paraprin dalja në pension. Llogaritjet i referohen daljeve në pension të njerëzve në viti 2004 dhe ata që do të dalin në pension në të ardhmen për shembull në vitet 2030 dhe 2050, duke vlerësuar që vetëm rregullat e reformës janë tashmë të miratuara me ligj nga mesi i 2005 për ata që do të aplikojnë me vonë.

20

KAPITULLI II SISTEMI I SIGURIMEVE SHOQËRORE NË SHQIPËRI

II.1. Zhvillimi i sistemit të sigurimeve shoqërore 1947 -1990 Akti i parë ligjor që disponon deri tani Instituti i Sigurimeve Shoqërore (ISSH) per pensionet civile është ai me nr. 129, date 28.10.1927 “Për Pensionet Civile”. Përmbajtja e këtij ligji lë të nënkuptohet se dispozitat rregulluese për pensionet kanë ekzistuar edhe më parë. Institucioni i sigurimeve shoqërore në Shqipëri i ka fillimet e tij që në kohën e mbretërise së Ahmet Zogut, ndonëse dhe më parë ka pasur shoqeri të huaja që në menyre vullnetare kishin zhvilluar sistemin e mbrojtjes sociale kryesisht për punëtoret e minierave (ISSH, Raporti vjetor 1993). Mbreti Zog kishte përcaktuar pensionet e para për nënpunesit shtetëror dhe ushtarakët. Ky ishte një sistem kontributiv sigurimesh shoqërore, me një fond dhe administrim të veçante i ngjashëm me modelet e skemave të pensioneve në shtetet e Evropes Perendimore te asaj kohe. Kushtet per te perfituar pension pleqerie lidheshin me një minimum periudhe sigurimi prej 10 vjet deri në një maksimum prej 35 vjetesh, në moshen 60 vjeç, e unifikuar për të dy sekset. Pas Luftes së Dytë Boterore, shteti shqiptar mori në mbrojtje familjet dhe te afermit e deshmoreve të Luftës Antifashiste, Invalidet e Luftës dhe punonjësit e Ministrise së Punëve të Brëndshme.  Ne vitin 1947 u vendos një skeme e përgjithshme e sigurimeve shoqërore (Ligji nr.528, datë 25.08.1947, siguronte përfitime afatshkurtra si barrëlindje, sëmundje, shpërblime lindje, vdekje që administroheshin nga Keshilli Qendror i Bashkimeve Profesionale. Ndërsa perfitimet afatgjata si pensionet e pleqerise, invaliditetit e familjare administroheshin nga Drejtoria e Kujdesit Social  pranë Këshillit të Ministrave. Në nivel lokal administrimi kryhej nga seksionet e finances së komiteteve Ekzekutive) e përmiresuar në vitin 1958 dhe 1959 sipas modelit sovjetik8. Vetëm në vitin 1966 u krijua një sistem i'plote i sigurimeve shoqërore, i cili vazhdon ndikimet e tij edhe në këte periudhë. Ky sistem mbronte të punësuarit në nderrmarjet shtetërore në të gjitha deget e

21

ekonomise si dhe ushtarakët. Kooperativistët u perfshine ne sistemin e mbrojtjes shoqërore vetëm në vitin 1972, pas stabilizimit te kooperativave bujqësore10. Sistemi i Sigurimeve Shoqërore, i vendosur në Shqipëri në periudhën 1946-1966, qendroi në fuqi deri në vitin 1993 dhe kishte për baze modelin Sovjëtik te sistemit të sigurimeve shoqerore. Në thelb, ai ishte i ngjashëm me sistemet e sigurimeve shoqërore të përdorura në të gjitha vendet e ish bllokut socialist. Ky sistem rezultonte nje sistem relativisht i thjeshtë, persa i përket ndertimit dhe funksionimit të tij, pasi socializmi nuk njihte forma ë tjera të prones mbi mjetet e prodhimit, përveç asaj të  perbashkët.  Një karakteristike tjetër e sistemit të sigurimeve s igurimeve shoqërore në n ë periudhën e socializmit është së në trasparence, punonjësit ishin të çliruar nga pagesa e kontributit. Kjo do te thote se punonjësve nuk u mbaheshin ndalesa nga paga, për të paguar kontribute, por në praktike kjo nuk ishte e vërtete, sepse kostoja e kontributeve rëndonte në koston e punes për secilin punetor. Gjithsesi sistemi lejonte një përfitim baze për të gjithe që siguronte të pakten një standart minimal shoqëror. Kombinimi i përfitimeve nga sigurimet shoqërore, me një punësim pak a shume të garantuar, u jepte përsonave të siguruar dhe familjeve të tyre një shkalle të mjaftueshme sigurie  për jeten. Prandaj mund të thuhet se ky institucion i mbrojtjes shoqërore në kohen e tij arrinte qellimin e plotesimit të nevojes për siguri për të gjithe anetaret e shoqërise. Statistikat dëshmojne se gjate përiudhes 1956 -1990 numri i kontribuesve në skemën e sigurimeve shoqërore ka ardhur përhere ne rritje. Keshtu, në vitin 1990 në institucionet publike dhe në ndërmarrjet shtetërore numri i kontribuesve arriti në 846.000 persona, ndërkohë që numri i atyre që përfitionin pensione qyteti ishte vetëm 208.000. Në zonen rurale, numri i kontribuesve arrinte në rreth 600.000 persona, ndërkohë që ai i përfituesve ishte 121.000 përsona. Përshtatjet e këtij institucioni në fillimet e tranzicionit përfshine transferimin e të drejtave për  përfitime nga ng a kooperativistet koop erativistet tek ëe vetëpunesuarit v etëpunesuarit në bujqesi, b ujqesi, pas p as shkatërrimit s hkatërrimit të kooperativave  bujqësore.

II.2. Sistemi i ri i sigurimeve shoqërore 22

 Ndryshimet e thella që ndodhen në sistemin politik, ekonomik e social të vendit pas vitit v itit 1991, e shtrine ndikimin e tyre edhe mbi sistemin e sigurimeve shoqerore. Kështu, në periudhen 1991, si  pasoje e kolapsit ekonomik qe perjetoi vendi, numri i kontribuesve ne qytet pesoi ulje me të vertet drastike duke zbritur ne rreth 353 000 persona. Nderkohe ne fshat pas vitit 1992, qe njihet edhe si vit i shperberjes perfundimtare të kooperativave bujqesore, numri i kontribuesveç ishte krejt i paperfillshem, duke perbere vetem rreth 5 perqind të numrit të pergjithshem të personave qe zhvillonin aktivitet bujqesor. Paralelisht me reduktimin e numrit të kontribuesve gjate kesaj periudhe vertetohet edhe dukuria tjeter negative e rritjes me ritme shume të larta të numrit të perfituesve nga skema e sigurimeve shoqerore. Per shkak të presioneve sindikale, qe vinin nga shkurtimi i vendeve të punes, nga mbyllja e ndermarrjeve etj., u miratuan nga Parlamenti dhe u zbatuan dispozita të veçanta per dhenien e pensioneve të parakohshme (pensione per persona nen moshen 55 vjeç per burrat dhe nen 50 vjeç per grate). Si pasoje, ne harkun kohor 1990 -1993, numri i perfituesve u shtua me rreth 150 000 persona, duke arritur nga 321.000 ne vitin 1990, ne 470.000 ne vitin 1993. Kjo e  perkeqesoj mjaft raportin kontribues/perfitues. Keshtu, nga 4 kontribues per 1 perfitues qe ishte ky raport ne 1990, ne vitin 1993 arid ne shkallen me të ulet të tij 0.75 : 1.  Ndonese gjate periudhes 1990-1993 qeveria nderrmori nde rrmori disa masa per p er indeksimin dhe per rritjen e mases se pensionit mujor, perseri per shkak të kolapsit të pergjithshem ekonomik dhe inflacionit ne permasa të medha të vertetuar, shkalla e zevendesimit page/pension pesoi renie të vazhdueshme. Kjo eshte edhe e vetmja periudhe kur pensionet ne terma reale pesuan nje renie ne  permasa të medha.  Natyrisht, keto zhvillime të pergjithshme e bene të domosdoshme marrjen e nje varg masash me synimin qe sistemi i sigurimeve shoqerore t'u pershtatesh zhvillimeve afatshkurtra dhe afatgjata të te gjithe sistemit ekonomik dhe ne vefanti per të garantuar nje mbrojtje sociale sa me efikase të shtetasve. Ne kete kontekst të pergjithshem zhvillimesh, u hartua dhe u miratua ligji Nr. 7703 dt. 11.05.1993 "Per Sigurimet Shoqerore ne Republiken e Shqiperise"(i ndryshuar). Ky ligj ne themel të tij kishte kerkesen per ta pershtatur sistemin e sigurimeve shoqerore me zhvillimet e  pergjithshme ekonomike dhe nga ana tjeter ne vijimesi të mbante parasysh dhe të siguronte fondet e nevojshme per ruajtjen dhe plotesimin e të drejtave të fituara.

23

II.3. Sistemi i pensioneve Pensionistet perbejne rreth 17% të numrit të pergjithshem të popullsise. Rendesia e sistemit të  pensioneve do të vazhdoje vazhdo je të vije ne rritje, njeheresh edhe me pakesimin e kujdesit të femijve f emijve per të moshuarit, si pasoje e migrimeve të brendshme e të jashtme, por edhe të mendesive të reja qe  po zene vend ne psikologjine dhe ne ekonomine e familjeve shqiptare. Sistemi i pensioneve bazohet ne dy kolona: ne ate të detyrueshme dhe ne kolonen suplementare, e cila momentalisht nuk paraqitet ende e zhvilluar. Kolona e sigurimit të detyrueshem mbulon të  punesuarit, punedhenesit dhe të vetepunesuarit ne zonat urbane dhe rurale, me kusht qe ata të kene kontribuar per nje kohe të percaktuar ne skeme. Sistemi i pensioneve perbehet nga:  pensioni i pleqerise, i invaliditetit dhe ai familjar. Periudha e sigurimit nis ne daten kur personi fillon ligjerisht aktivitetin ekonomik dhe mbaron ne daten kur e mbyll ate. E drejta per pension bazohet mbi vitet e kontributeve dhe moshen e pensionit qe po rritet gradualisht. Pensioni mujor i pleqerise eshte pensioni baze, qe eshte e njejta gje me pensionin minimal, plus 1 perqind per cdo vit pune. Pensioni baze caktohet nga Keshilli i Ministrave. Per të perfituar të drejten e pensionit, individi duhet të kontriboje ne degen perkatese gjate nje  periudhe sigurimi të percaktuar. Keshtu per të perfituar pension pleqerie personi duhet të  plotesoje nje periudhe sigurimi prej 35 vitesh dhe njeheresh edhe kufirin moshor të percaktuar me ligj per daljen ne pension qe eshte 65 vjeç per burrat dhe 60 vjeç per grate. Nderkohe, sipas reformave tashme të ligjeruara, nje pension pleqerie mund të perfitohet edhe deri ne tre vjet para,  por me kusht qe të jete plotesuar periudha e sigurimit si gurimit prej 35 vitesh. Madhesia e kontributeve mujore varet nga paga totale bruto e tatushme dhe nga norma e  percaktuar e kontributit qe duhet paguar ne favor të sigurimeve shoqerore, e cila per degen e  pensioneve aktualisht eshte 23,9 perqind. Kjo ngarkese per të punesuarit perballohet bashkerisht nga punedhenesi dhe nga i punesuari, ndersa per të vetepunesuarit dhe punedhenesit e gjitha perballohet nga vete ata, dhe pikerisht 11.2% derdhen nga i punesuari dhe 21.7 % e kontributeve derdhen nga punedhenesi. Per të llogaritur kontributet sherben edhe paga kontribuese. Paga kontribuese paraqitet ne trajten e nje intervali pagash qe percaktohet çdo vit nga Keshilli i Ministrave (KM). Kufiri minimal i 24

intervalit të pages kontribuese 2 parashikon të garantoje nje standard minimal jetese. Kufiri maksimal i pages kontribuese eshte kurdohere sa pesefishi i pages minimale. Per të vetepunesuarit ne zonat rurale, kontributet llogariten sipas nje procedure të caktuar me vendim të KM, i cili percakton tarifen vjetore të kesaj kategorie të vetepunesuarish. Nderkohe  buxheti i shtetit ploteson pjesen e kontributeve qe q e i eshte lehtesuar lehtesua r cçdo personi të vetepunesuar vetepunesu ar ne bujqesi, me kusht qe ai të kete paguar pjesen e tij të kontributit. të vetepunesuarit e zones rurale paguajne kontribute shume me pak ne krahasim me nivelin e kontributeve minimale të te vetepunesuarve ne zonen urbane. Diferenca perballohet nga Buxheti i Shtetit si kontribut dhe jo si subvencion buxhetor. Aktualisht i vetepunesuari ne zonen rurale, sipas procedures ekzistuese,  paguan 26% (ose 12 000 leke ne vit) të kontributit ko ntributit minimal të te vetepunesuarit ne n e zonen urbane, ndersa diferenca prej rreth 74% (ose 34620 leke ne vit) perballohet nga buxheti i shtetit.  Nderkohe qe sistemi i perfitimeve pe rfitimeve per pensionistet ne zonat rurale eshte esht e strukturuar njesoj me ate të punonjesve ne zonat urbane, niveli i perfitimit minimal dhe maksimal vendoset vegnas dhe nje  perqindje me e madhe e pensionisteve të zonave rurale krahasuar kr ahasuar me ata ne zonat urbane urb ane marrin  pension minimal. Pensioni i paguar ne zonat z onat rurale eshte me i ulet se ne 2onat urbane, por do d o të  barazohet rreth vitit 2012. Duke qene se s e sistemi rural filloi vetem ne vitin 1972, shume pak nga ata qe dalin ne pension arrijne të marrin pension të plote, qe kerkon 35 vite pune.

II.3.1. Mënyrat e llogaritjes së pensionit të pleqërisë I siguruari fiton të drejten e pensionit të plote të pleqerise kur mbush moshen 65 vjeç per meshkujt dhe 60 vjeç pet femrat kur plotesojne tre kushte baze: − moshen e pensionit, −  periudhen e sigurimit per 35 vjet, − eshte terhequr nga aktiviteti ekonomik. Reforma e vitit 1993 parashikonte rritjen graduale, sipas nje skeme të paracaktuar, të moshes se daljes ne pension dhe të periudhes se sigurimit ne skeme. Kjo skeme tranzitore eshte shtrire deri ne vitin 2004 per punonjesit, qe kane punuar ne pune të veshtira dhe deri ne vitin 2014 per ata, 2

25

qe kane punuar ne pune shume të veshtira. Pas ketyre afateve behet njesimi i plote me ligjin, si  per moshen, ashtu edhe per periudhen e sigurimit. Nderkohe, reforma e vitit 2002 parashikonte nje zgjatje graduale të moshes se daljes ne pension, e cila per burrat shkon nga 60 ne 65 vjeç dhe  per grate nga 55 ne 60 vjeç. v jeç. Per kategorite shume s hume të veshtira të puneve fundi f undi i zgjatjes graduale gradual e të arritjes se moshes se daljes ne pension mbyllet ne vitin 2024, ndersa per të tjeret ne vitin 2012. Pra, reforma e rritjes graduale të moshes se daljes ne pension perfshin periudhen 2002-2012 me nje rritje graduale per gjashte muaj per fdo vit.

P ensio nsi oni mujor uj or i pleqe leqerr i se llogari tet tet ne tre me menyra:

−  Menyra e pare e llogaritjes llogaritjes behet sipas sipas barazimit:

Pp = Mb+ Sh ku: P p = Pensioni i plote mujor i plqerise

 Mb  M b = Masa e pensionit baze qe u jepet të gjithe personave të siguruar per të garantuar nje

standard minimal jetese. Ky komponent korrektohet fdo vit me indeksin e gnimeve të disa mallrave të perzgjedhura, siç parashikohet ne rregulloren e ISSH-se;  Sh = Shtesa qe i jepet personit të siguruar. Ky komponent eshte 1 perqind per fdo vit

sigurimi%dhe llogaritet duke shumezuar bazen mesatare të vleresueshme (paga mbi të cilen jane  paguar kontributet) me numrin e viteve të sigurimit. KM miraton çdo vit koeficientin e indeksimit të bazes se vleresueshme duke perdorur shkallen e rritjes se kontributeve mesatare të vitit perkates me ate të vitit paraardhes. Duke filluar nga viti 1997 baza mesatare e vleresueshme llogaritet si mesatare e pagave qe ka marre i punesuari gjate gjithe viteve të punes se tij, duke filluar nga viti 1994 e deri ne momentin e nderprerjes se aktivitetit ekonomik.

 Menyra e dyte e llogaritjes llogaritjes se pensionit pensionit të pleqerise pleqerise behet sipas barazimit: barazimit: 26

Pp = Pn x75% ku: Pn = Paga mesatare neto e realizuar per tre vite radhazi r adhazi ne dhjete vjetet e fundit të punes  Menyra e trete e llogaritjes llogaritjes se pensionit pensionit të pleqerise pleqerise behet sipas barazimit: barazimit:

Pp = 2 xMb

 Nga tre menyrat e mesiperme të llogaritjes se pensionit të pleqerise, pas krahasimit të tyre, ne çdo rast pensionisti merr shumen me të vogel. Ndonese ne parim menyra e llogaritjes se  pensionit të pleqeriseçmerr parasysh numrin e viteve kontributive e rrjedhimisht u jep pension me të larte atyre qe kane kontribuar me shume ne fondin e sigurimeve shoqerore, per kontribute të paguara me paga maksimale, duke qenese kufiri maksimal i pensionit eshte i limituar me 2 fishin e pensionit baze, kontributet nuk zevendesoheri totalisht c'ka e dobeson vartesine e  perfitimeve nga madhesia e kontributeve. Ndersa ne nivelin minimal arrihet nje shkalle zevendesimi pension/page neto prej 75%, ky raport, per shkak të kufizimit nga tavani i pensionit maksimal, per nivele kontributesh maksimale, mbetet mesatarish ne kufirin 45 -50 %. Pra, per kontribute të realizuara ne nivelet e ketyre pagave niveli i solidaritetit eshte shume i larte.  Ne praktike vihet re, gjithashtu, mungesa e indeksimit të pages neto qe perdoret per p er llogaritjen e  pensionit maksimal. Per rastet kur punonjesi ka kontribuar ne skeme pertej moshes se daljes ne pension të caktuar me ligj, ai perfiton nje shtese mbi pension prej 0,34% ne muaj të mases baze të pensionit shumezuar me numrin e muajve qe eshte punuar mbi moshen e pensionit. Por ne keto raste madhesia e  pensionit të pleqerise nuk mund të jete me e madhe se 80% e mesatares se pages neto të tre viteve radhazi gjate dhjete viteve të fundit të punes. Pra, perfitimi shtese nga puna mbi moshen e  pensionit eshte i vogel, vetem 5%. Personat e siguruar qe nuk e plotesojne periudhen e percaktuar me ligj prej 35 vjet, ne rast se kane kontribuar ne skeme per me shume se 15 vite, me ligj perfitojne pension të pjesshem  pleqerie ne momentin e plotesimit të moshes se pensionit dhe të nderprerjes se aktivitetit ekonomik. Madhesia e pensionit të pjesshem llogaritet duke u mbeshtetur tek

27

formulat e llogaritjes se pensionit të plote, por duke i korrektuar me nje koeficient qe percaktohet si raport midis numrit të viteve qe personi ka kontribuar ne skeme dhe numrit të viteve të domosdoshme per të perfituar pension të plote. Ekzistojne kufijte minimal e maksimal të pensionit të pleqerise të cilet miratohen çdo vit nga KM. Ne vitin 1999 pensioni minimal ishte 4400 leke. Per pensionet rurale qe i perfitojne ish kooperativistet, qe kane punuar ne kooperative me shume se gjysmen e kohes se punesimit të tyre, pensioni minimal ishte 1155 leke. Keto pensione rurale gradualisht do të zevendesohen me kalimin e kohes me të ashtuquajturat pensione shteterore. Kufiri maksimal i pensionit të  pleqerise eshte percaktuar me VKM, sa dyfishi d yfishi i pensionit minimal.  Ndersa kontributet maksimale jane jan e sa s a pesefishi pes efishi i atyre minimale, pra nuk ndiqet e njejta logjike edhe per llogaritjen e pensioneve të pleqerise. Pensioni maksimal i pleqerise eshte vetem sa dyfishi i pensionit minimal. Kjo asimetri e dobeson edhe me tej lidhjen e ngushte qe duhet të ekzistoje ndermjet kontributeve dhe perfitimeve nga skema e sigurimeve shoqerore.

II.3.2. Pensioni i pjes shëm i pleqërisë ’

Personi i siguruar per nje kohe me pak se 35 vjet dhe me shume se 15 vjet sigurimi, ka të drejte të perfitoje pension të pjesshem, kur të arrije burri moshen 65 vjeç dhe gruaja moshen 60 vje9. Ky pension eshte llogaritur si pjese e pensionit të plote.  Pensioni i pjesshem = Pension i plote * vitet e sigurimit / 35

II.3.3. Pensionet e invaliditetit Personat e siguruar qe nuk mund të vazhdojne periudhen e sigurimit per shkaqe shendetesore qe nuk kane lidhje me punesimin, apo per shkak të demtimeve profesionale të shkaktuara ne pune, fitojne të drejten e nje pensioni invaliditeti. Periudha minimale e sigurimit e nevojshme per të  perfituar nje nj e pension invalidi eshte esh te sa gjysma e diferences se moshes se personit të siguruar dhe

28

moshes 20 vjef. Pensioni i plote mujor i invaliditetit llogaritet njelloj si pensioni i plote i  pleqerise, pra:

Ppi = Mb +Sh ku: Ppi = pensioni i plote mujor i invaliditetit; Mb dhe Sh = njelloj si ne formulfin e llogaritjes se pensionit të pleqerise Pensioni i plote i invaliditetit, njelloj si ai i pleqerise, ka kufij minimal dhe maksimal. Kufiri maksimal eshte sa dyfishi i Mb ose 80 % e pages neto të marre vitin e fundit të punes. Invalidit mund t'i linde e drejta e pensionit të pleqerise kur ploteson moshen. Ai eshte i lire të zgjedhe ndermjet pensionit të invaliditetit dhe atij të pleqerise ate qe eshte me i favorshem, por me ligj nuk lejohet bashkimi i tyre.

II.3.4. Pensioni familjar Kur nje person, qe ishte apo pritej të fitonte të drejten e pensionit të pleqerise apo të invaliditetit vdes, atehere personave qe jane ne ngarkim të tij u lind e drejta e pensionit familjar. Pensioni familjar eshte pjese e pensionit, të cilin personi i vdekur e kishte fituar apo do ta fitonte.

II.3.5. Pensioni i fshatit Personat qe periudhen e sigurimit e kane ne ish-kooperativat bujqesore perfitojne pension sipas nenit 96 të ligjit nr. 7703, date 11.5.1993 "Per sigurimet shoqerore ne Republiken e Shqiperise". Pra kur nje i vetepunesuar ne bujqesi ka me shume se Vz e viteve të siguruara ne marredhenie  pune me shtetin, personi perfiton pension urban sipas s ipas ligjit ne fuqi.  Ne rastet e tjera pensioni llogaritet:  Pensioni baze fshati 4-shtese

29

(shtesa eshte 1% per çdo vit sigurimi shumezuar me bazen e vleresuar qe personi i siguruar ka arritur nepermjet kontributeve)

II.3.6. Pensionet e posaçme shtetërore Jepen per individe dhe kategori të caktuara sociale, ne raste të veçanta dhe per arsye të veçanta qe parashikohen ne  Nenin 5 të Ligjit Nr.7703, date 11.05.1993, "Per Sigurimet Shoqerore ne  Republiken e Shqiperise" , si p.sh. per ata qe kane marre pjese ne levizjen e Rilindjes Kombetare,

ne levizjet popullore, ne luften kunder pushtuesve nazi-fashiste brenda dhe jashte Shqiperise, ne levizjen demokratike, kane vuajtur nga persekutimi politik ne regjimin komunist, kane arritur rezultate të dallueshme me fushen e shkences, kultures, artit, ekonomise, politikes dhe qe kane merita të veçanta. Skema financohet nga buxheti i shtetit. Kushtet e perfitimit,shuma dhe  proçedura per dhenien e pensionit të posaçem shteteror, percaktohen nga Keshilli i Ministrave dhe administrohen nga Instituti i Sigurimeve Shoqerore. Pensioni suplementar i cili ka si parim  baze perfitimin e pensioneve ne nje mase me të madhe m adhe ose me pare se s e sa ofron skema e sigurimit të detyrueshem shoqeror. Baza ligjore e skemave suplementare të sigurimit shoqeror eshte  Neni 4 i Ligjit Nr.7703, date 11.05.1993 "Per Sigurimet Shoqerore ne Republiken e Shqiperise".

Aktualisht, ekziston baza ligjore qe trajton skemat suplementare per nepunesit civil e personat qe kryejnefunksione kushtetuese.

II.3.7. Parashikime për sistemin aktual të pensioneve deri në vitin 2020 Parashikimet per sistemin e sigurimeve shoqerore jane shume të rendesishme sepse gjykohet nese mund të mbahen ne të ardhmen premtimet qe u behen sot kontribuesve të rinj, per të vleresuar të metat apo problemet e ndryshme qe mund të ndodhin ne të ardhmen, masat qe duhen marre, apo reformimet e metejshme. Dallohen tre kategori kryesore pensionesh: të pleqerise, të invaliditetit si dhe ato familjare. Deri ne 1993, ne skemen e sigurimit shoqeror të detyruar, sipas ligjit, kane hyre edhe pensione  pleqerie per punonjes me moshe nen 45 vjeç per femrat dhe nen 50 vjeç per meshkujt. Kjo ka 30

ndodhur sepse kane egzistuar diferencime ne moshen e pensionit sipas kategorizimit të puneve, të cilat ndahen pergjithesisht ne: pune me shkalle veshtiresie të larte (minierat), pune me nje shkalle të caktuar veshtiresie (industria tekstile etj.), pune të zakonshme. Daljet ne pension ne  baze të kategorive të punes ekzistojne edhe aktualisht, por eshte parashikuar nje periudhe tranzicioni deri ne eliminimin e tyre. t yre.  Nga parashikimet e bera, numri i pensoneve urbane ur bane dhe rurale do vije ne rritje. Ku ritmi i rrijtes se pensioneve urbane do jete me i madh se ai i pensioneve rurale. Ketu mbahet parasysh njehsimi i pensioneve rurale me pensionet urbane ne vitin 2012. Prognoza demografike deshmon se ne Shqiperi ka filluar dhe do të vazhdoje prirja e padeshiruar e vjetrimit të popullsise. Studimet kane provuar se prirja e vjeterimit të popullsise ka ndikime të medha mbi pjesen e shpenzimeve të bilancit të sigurimeve shoqerore. Tabela 4: Parashikime mbi shpenzimet për pensione

qyteti Pleqeri Invaliditet Familjare fshati Pleqeri Invaliditet Familjare Totali

21,961 18,159 1,687 2,115 2,597 2,379 64 154' 24,558

31,878 27,114 2,144 2,619 2,729 2,492 69 169 34,607

43,826 38,019 2,651 3,156 2,818 2,562 73 183 46,644

Burimi:  Strategjia e sigurimeve shoqerore deri ne vitin 2020

Po të shikojme nga tabela shpenzimet per pension pleqerie ne qytet do të rriten me nje ritem me të madh sesa ritmi i rritjes se shpenzimeve per pensionet e pleqerise ne sektorin rural. Shpenzimet per pensionet e pleqerise si ne qytet ashtu edhe ne fshat perbejne nivelin me të larte të shpenzimeve krahasuar me shpenzimet per llojet e tjera të pensioneve. Gjithashtu me rritjen e numrit të pensionisteve, madhesia e pensioneve e cila do të rritet me kalimin e kohes krahaç

31

rritjes ekonomike dhe krijimit të mundesive ekonomike per permiresimin e standardit jetesor të  pensionisteve edhe shpenzimet do të vijne duke u rritur. Ketu mund të flasim edhe per kohen qe pensionisti qendron ne skeme, pra per normen e  brendshme të kthimit. Grate kane nivele me të larta kthimi kthim i sesa burrat pasi kane jetegjatesi me të madhe dhe marrin pension per nje kohe me të gjate sesa burrat per të njejtin nivel page dhe të njejtin nivel kontributi.

II.4. Buxheti i sigurimeve shoqerore Parimet kryesore të ligjit ekzistues të sigurimeve shoqerore jane: Perfitimet sociale ose pensionet publike perballohen nga Fondi i Sigurimeve Shoqerore (FSSH), qe eshte strukture financiare e pavarur nga buxheti i shtetit. Menaxhimi i FSSH i eshte ngarkuar ISSH-se, i cili eshte institucion i pavarur publik ne varesi dhe nen kontrollin e Ministrise se Financave. Sistemi i sigurimeve shoqerore ndahet ne pese dege kryesore qe jane: semundje, barrelindje,  pensione, nga aksidente e semundje profesionale dhe d he papunesi. Moslejimi i transfertave ndermjet degeve të sigurimit. Sipas rregullores financiare të ISSH, lejohet huazimi i burimeve financiare nga njera dege ne tjetren, kundrejt nje interesi të percaktuar. Huazimi pa interes eshte i lejuar vetem ne rastet kur miratohet nga Parlamenti ne buxhetin vjetor të ISSH. FSSH financohet permes kater grupeve kryesore të te ardhurave: kontributet, transfertat nga  buxheti i shtetit, të ardhura nga investimi i fondit reserve dhe i fondeve perkohesisht perkohes isht të lira dhe të ardhura të tjera.  Kontributet  paguhen nga punemarresit e siguruar dhe nga punedhenesit e tyre, nga të

vetepunesuarit dhe per disa kategori të veçante perfituesish nga buxheti i shtetit. Kontributet e shtetit per kete qellim jepen per sigurimin e personave qe kryejne sherbimin e detyrushem ushtarak, per ata qe trajtohen me pagese papunesie si rezultat i shkurtimit të vendeve të punes, si dhe per kategori të tjera qe trajtohen me pensione të parakohshme apo me pagesa kalimtare. Transfertat shteterore per FSSH jepen per: 32

−  per indeksimin e pensioneve kur keto e tejkalojne indeksin e cçmimeve të mallrave; −  per financimin e aktiviteteve të vendosura nga KM (p.sh. kompensimet e rritjes se cnimeve) − financime të deficitit të vendosura nga Parlamenti. Te ardhurat nga investimet e ISSH: Me ligj prane ISSH krijohet nje fond reserve i sigurimeve shoqerore per të mbuluar pagesen e  pensioneve per tre muaj. Ky fond, bashke me mjetet monetare perkohesisht të lira, investohen sipas planit financiar të ISSH-se. të pakten 80% e tij investohet ne kontrata shteterore dhe ne  pasuri të paluajtshme. të ardhurat nga keto investime perbejne burimin e trete të te ardhurave per FSSH. Te ardhura nga burime të tjera, perfshijne të ardhurat nga gjobat, kamatevonesat, komisionet per sherbimet qe ISSH kryen ndaj të treteve dhe donacionet e ndryshme. Ligji i sigurimeve shoqerore i lejon ISSH qe të financoje vetem dy lloje shpenzimesh: −  per perfitime qe jepen sipas 5 skemave të ndryshme ndr yshme të sigurimit dhe, −  per shpenzime s hpenzime administrative qe mbulon kostot e operacioneve dhe ate të zhvillimeve të ISSH. Sipas ligjit kostoja administrative nuk mund të jete me e madhe se 5% e buxhetit të  pergjithshem të ISSH-se. Projektbuxheti i ISSH i çdo viti, qe miratohet ne muajin shtator nga Keshilli Administrativ, hartohet duke u mbeshtetur ne kuadrin makroekonomik dhe financiar të percaktuar nga Ministria e Financave. Ne tetor projekti diskutohet dhe rakordohet me Ministrine e Financave. Me tej ndiqet rruga e njohur e miratimit nga KM She Parlamenti. Duke qene nje institucion i specializuar ISSH eshte e ngarkuar të administroje disa programe të veçanta kompensuese, statutore apo edhe skema suplementare të cilat financohen totalisht nga buxheti i shtetit. Keto skema rrisin transferten e buxhetit të shtetit per ISSH, 5'ka ne shume raste krijon nje imazh  paraprak mjaft shqetesues per shkallen e pjesemarrjes se shtetit ne FSSH. Natyrshem keto transferta duke qene të konsiderueshme, duket sikur i sherbejne mbrojtjes sociale të shtresave ne nevoje dhe reduktimit të varferise por duke evideiituar shtresat qe i perfitojne rezulton se ato faktikisht i pergjigjen shume pjeserisht reduktimit të varferise.

33

Projektbuxheti i ISSH i çdo viti, qe miratohet ne muajin shtator nga Keshilli Administrativ, hartohet duke u mbeshtetur ne kuadrin makroekonomik dhe financiar të percaktuar nga Ministria e Financave. Ne tetor projekti diskutohet dhe rakordohet me Ministrine e Financave. Me tej ndiqet rruga e njohur e miratimit nga KM She Parlamenti. Duke qene nje institucion i specializuar ISSH eshte e ngarkuar të administroje disa programe të veçanta kompensuese, statutore apo edhe skema suplementare të cilat financohen totalisht nga buxheti i shtetit. Keto skema rrisin transferten e buxhetit të shtetit per ISSH, 5'ka ne shume raste krijon nje imazh  paraprak mjaft shqetesues per shkallen e pjesemarrjes se shtetit ne FSSH. Natyrshem keto transferta duke qene të konsiderueshme, duket sikur i sherbejne mbrojtjes sociale të shtresave ne nevoje dhe reduktimit të varferise por duke evideiituar shtresat qe i perfitojne rezulton se ato faktikisht i pergjigjen shume pjeserisht reduktimit të varferise.

II.5. Ndryshimi i masave dhe përqindjeve kontributive në vite Perpara viteve '90 e gjithe veprimtaria ekonmike e vendit drejtohej ne menyre të centralizuar. Shteti kontrollonte totalisht tregun e punes, ne kete drejtim nuk mund të flitej per informalitet ose ai ishte ne kufij teper minimale. Nga ana tjeter nepermjet nje norme të kontributit e cila ishte  pjese e kostos dhe element i qnimeve të planifikuara siguroheshin s iguroheshin fonde të cilat perdoreshin per financimin e sistemit të pensioneve. Kjo norme kontributi eshte rritur ne menyre graduale sipas nevojave per fonde të cilat vareshin nga shtesa e vazhdueshme e numrit të perfituesve. Fillimisht kjo norme ka qene 8% e pages e cila u rrit gradualisht ne vite deri ne 25%. Tabela 5: Numri i kontribuesve dhe perfituesve 1972 -1990 1972

626953

68216

0.11

1973

639088

74325

0.12

1976"

520150

91164

0.18

1979

591287

107614

0.18

1983

685296

140072

0.20

1986

750982

163790

0.22

1988

829500

184215

0.22 34

1990

846212

208416

0.25

1991

785616

250150

0.32

Burimi:  Raporti vjetor ISSH, 1993

Po të shikojme nga tabela, ne vitin 1972, 1 kontribues mbulonte 0.11 perfitues, ndersa ne vitin 1991, perseri raporti i varesise ishte 0.32, pra 1 kontribues mbulonte 0.32 perfitues. Persa i perket ecurise se kontributeve të sigurimeve shoqerore ne vendin tone ajo eshte e ngjashme me të gjitha vendet e tjera ne tranzicion. Ne fillim të viteve '90 me kalimin nga ekonomia centralizuar ne ekonomine e tregut, mjaft nderrmarje u mbyllen dhe shume punetore mbeten të papune. Ne kete  periudhe kemi nje rritje të tregut joformal të punes dhe ulje mjaft të madhe të numrit të kontribuesve ne tregun e punes. Pra informaliteti dhe evazioni kontributiv eshte shfaqur pikerisht mbas viteve 1991. Si shkak i rritjes se informalitetit ne kete periudhe u evidentuan: − mbyllja masive e nderrmarjeve dhe e sektoreve shteterore të prodhimit dhe të sherbimeve − mungesa e legjislacionit dhe rregullave të mjaftueshme të ekonomise se tregut − mungesa e infrastruktures kontrolluese dhe e kultures qytetare per të paguar detyrimet kontributive Sipas dispozitave të ligjit nr 7703 date 11.5.1993 "Per Sigurimet Shoqerore ne Republiken e Shqiperise" i cili filloi të zbatohet nga 1.10.1993, per shkak të ndryshimeve ekonomike dhe renies drastike të numrit të te punesuarve, fillimisht masa e kontributit ndaj pages u vendos ne nivelin 42.5%. Kjo mase kontributi megjithese e domosdoshme ne ate kohe ka sjelle pasoja negative si: − deformime të tregut të punes − shmangie nga pagesa e kontributeve per të gjithe personat e punesuar − mosdeklarim të pagave reale mbi të cilat paguhet kontributi Pra kjo norme e larte e kontributit u kthye ne të kunderten e vet, ne vend qe të financoje sistemin vazhdoi të perkeqesoje financat e tij.

35

 Nderkohe ne vitin 2002, sipas dispozitave të ligjit nr. 8889, date 25.4.2002 "Per disa shtesa e ndryshime ne ligjin nr. 7703, date 11.5.1993 "Per Sigurimet Shoqerore ne Republiken e Shqiperise" me aresyetimin se norma e larte kontributive deformonte tregun e punes dhe ishte nje nder shkaqet me kryesore ne rritjen e evazionit të kontributeve, ajo u reduktua me 4 njesi, duke arritur ne nivelin e 38.5%. Aktualisht norma e kontributit eshte 24.5 %, pra qe nga viti 1993 deri tani, kemi nje ulje prej 18 pike, me konktretisht per punedhenesin norma e kontributit eshte ulur me 17.5 pike, ndersa per punemarresin eshte ulur vetem 0.5 pike. Reduktimi i normes se kontributeve do të kete pasoja positive si: − ne zgjerimin e bazes se kontribuesve pra ne uljen e informalitetit, sic shihet norma e kontributeve per punedhenesin eshte ulur me shume, dhe kjo eshte bere qe ata të nxiten  per të deklaruar numrin e punemarresve punemarresv e − mbulimin e të punesuarve me elementet baze të sigurimit shoqeror ne periudha afatshkurtra, ndersa ne periudha afatgjata hapjen e vendeve të reja të punes − normalizimin e veprimtarise se biznesit.  Ndersa efekti ekonomik i reduktimit r eduktimit të normes se kontributeve eshte i dyanshem: nga njera ane ne momentin fillestar ka patur nje renie ne të ardhurat financiare ne skemen e sigurimeve shoqerore dhe nga ana tjeter mendohet dhe besohet se kjo renie do të kompensohet me kalimin e kohes pasi do të krijohen kushte me të favorshme dhe stimuj si per punedhenesit ashtu edhe per  punemarresit.

II.6. Skema e sigurimeve shoqërore për të vetëpunësuarit në bujqësi Sipas formes se organizimit të meparshem, detyrimin per pagesat e kontributeve të sigurimeve shoqerore e kishte marre persiper shteti. Keshtu ne kooperativat bujqesore pagesa behej sipas diteve të punes, ne ndermarrjet bujqesore veprohej si ne gdo ndermarrje tjeter shteterore, ku ne totalin e listepagesave aplikohej perqindja e detyrimit per sigurimet shoqerore, e cila ndryshonte vazhdimisht. të gjitha keto të ardhura derdheshin ne buxhet. Shteti merrte persiper dhenien e  perfitimeve sipas nje vjetersie ne pune, ku per pension mjaftonte nje vjetersi pune; ne NB, 25 vjet per burrat dhe 20 vjet per grate me nje moshe respektive 55 dhe 60 vje£. Ndersa per kooperativat bujqesore mosha e daljes ne pension burre e grua ishte respektivisht 55 dhe 65 36

Mbas vitit 1990 me shperberjen e kooperativave bujqesore dhe të ndermarjeve bujqesore ne fshat, fshatari fillimisht ekonomine bujqesore e perdori per të plotesuar nevojat e tij vetiake. Megjithese kjo ekonomi ishte e dobet, per vete nivelin e ulet të perdorimit të teknikes dhe të nje trashegimie të varfer të bazes materiale, pak nga pak filloi të prodhoje difka me shume. Pavaresisht konkurences se madhe nga produktet e importit, kerkesa per prodhime vendi ishte e madhe. Keshtu qe fshatari filloi të perfshihet ne treg me ato teprica nga produktet e tij. Kjo klase e re fermeresh individuale, ku popullsia ne zonat rurale perbente mbi 65 perqind të popullsise se vendit (aktualisht perben 52 perqind të popullsise se vendit ), nuk mund të lihej jasht sistemit të sigurimeve shoqerore. Per kete qellim u krijua baza ligjore e nevojshme per perfshirjen ne skemen e sigurimeve shoqerore ku ne terminologjine e legjislacionit u quajten “Te vetepunesuar ne bujqesi”. bujqesi”.

II.7.1. Përfitimet e fermereve të siguruar  Nga skema e të vetepunesuarve ne bujqesi, bujq esi, fermeret perfitojne: − Te gjitha llojet e pensioneve o

Pension pleqerie

o

Pension invaliditeti

o

Pension familjar qe e perfitojne bashkeshorti/bashkeshortja e ve ose

o

femijet e tyre dhe prinderit

− Grate perfitojne pagesen e raportit të barrelindjes per nje vit dhe shperblim lindje. − Sigurim shendetesor falas. Per të patur nje perfytyrim sa me të qarte per perfitimet e skemes se të vetepunesuarve ne  bujqesi, krahasuar me pagesat minimale qe q e behen, permend se: Vetem per nje shperblim lindje, nje fermere perfiton pothuajse ate mase shperblimi, sa nje fermer paguan per kontributet e sigurimeve shoqerore per 14 vite. Te gjitha vitet e sigurimit ne skemen e të vetepunesuarve ne bujqesi, trajtohen si vjetersi pune ne qytet, dhe perfitimet jepen si per të vetepunesuarit ne qytet. Ne rast se nje fermer ka plotesuar vjetersine e nevojshme per të perfituar nje pension të plote, pra 35 vite, dhe V2 e kesaj vjetersie e 37

ka plotesuar si i vetepunesuar ne bujqesi, ai do të perfitoje pension të plote si të vetepunesuarit ne qytet. Ndersa kur nuk i ploteson keto vite, fermerit i behet nje shtese ne pensionin e akorduar, per cdo vit qe ka kontribuar si i vetepunesuar ne bujqesi.

II.7.2. Situata social-ekonomike në zonat rurale  Nje nder problemet me të cilat perballet skema e sigurimeve shoqerore eshte perfshirja ne sistemin e mbrojtjes sociale të te vetepunesuarve ne bujqesi. Per të kuptuar rendesine e ketij  problemi po i drejtohem disa fakteve të pergjithshme per gjithshme mbi situaten ekonomike e sociale ne zonat rurale. − Zhvillimi ekonomik ne Shqiperi pati rritje, pas renies drastike të viteve C91-C92. Struktura e tij ndryshoi ne favor të prodhimit bujqesor e të sherbimeve dhe ne disfavor të  prodhimit industrial. Sektori shteteror erdhi duke u zvogeluar si rezultat i zgjerimit të sektorit privat duke sjelle ndryshime ne strukturen e forcave të punes si dhe disnivelit ne të ardhura. − Popullsia e konsideruar ekonomikisht aktive perben 69% të totalit dhe kjo eshte e qarte  perderisa ne kemi nje popullsi të re. Ne masen 60% të saj kjo popullsi perfshihet ne të vetepunesuar ne bujqesi. Pra nga struktura e numrit të te siguruarve, rezulton se niveli me i larte i punesimit ne Shqiperi eshte ne sektorin privat, rreth 80 % ku peshen specifike me të madhe e ze vetepunesimi ne bujqesi. − Gjate viteve 1993-2007 ne Shqiperi kane ndodhur edhe ndryshime të medha demografike ku spikatin renia e ritmeve të rritjes të popullsise, migracioni nga fshati ne qytet dhe nga  periferia drejt qendres, emigracioni masiv dhe ulja e lindjeve. Si pasoje e levizjeve të  brendshme të popullsise lindi nje kontradikte midis lirise e levkjes se njerzve dhe mundesive ekonomike per të perballuar ate. Pavaresisht nga zhvendosjet fshat-qytet, popullsia rurale e Shqiperise perben shumicen derrmuese ne rreth 55,5% të popullsise. Ne çonat rurale mbizoteruese ne strukturen familjare eshte familja çift me 3+ femije qe arrin mesatarisht ne shkalle vendi ne 138.473 familje. Ne keto familje mosha mesatare e kryefamiljarit eshte 49.1 vjeç. Rreth 70% e familjeve ne zonat rurale

38

 jane zoterues të tokes bujqesore me nje siperfaqe mesatare prej 8.300 m2 e cila ne shumicen e rasteve eshte e mbjelle me bime bujqesore. Gjithsesi familjet kane të ardhura të konsiderueshme edhe nga: − dypunesimi, pra punesimi ne sektore të tjere jo bujqesore − emigracioni −  perfitimet sociale si pensionet, ndihmat ekonomike, etj. Shumica e të vetepunesuarve ne bujqesi qe nuk paguajne kontribute të sigurimeve shoqerore jane vetem fermere dhe të tjere qe jane me dy punesim, pra jane fermere dhe njekohesisht kane dhe nje pune të dyte të pasiguruar qe do të thote se perveç prodhimit bujqesor apo blegtoral ata sigurojne të ardhura dhe nga nje pune e dyte. Qenia fermer nuk perjashton mundesine e të pasurit nje zanat, pasi biznesi privat eshte shume i ralle. Persa i perket arsimimit nje pjese e të vetepunesuarve ne bujqesi qe nuk paguajne kontribute kane mbaruar arsimin 8 vjeçar, por pjesa me e madhe kane mbaruar shkollen e mesme. Nuk ka persona të diplomuar, të vetepunesuar ne  bujqesi qe të mos i paguajne kontributet per sigurimet shoqerore. sh oqerore.

II.7.3. Ndryshimi i masës së kontributeve në vite për të vetëpunësuarit në bujqësi  Ne zbatim të ligjit të sigurimeve si gurimeve shoqerore shoqe rore dhe amendamenteve a mendamenteve të tij kane dale disa vendime të Keshillit të Ministrave, të shoqeruara me udhezime perkatese ne zbatim të tyre.  Ne vendimin e Keshillit të Ministrave nr.76, date 18.01.1993 "Per kriteret dhe masen e llogaritjes llogar itjes se kontributit per sigurimet shoqerore të te vetepunesuarve ne bujqesi" percaktohej kontributi ne masen 15 % të te ardhurave vjetore prej 10.800 lekesh per zonat fushore dhe ne masen 9 % per zonat malore Bulqize, Diber, Gramsh, Has, Kolonje, Kukes, Librazhd, Malesi e Madhe, Mat, Mirdite, Puke, Skrapar, Tepelene dhe Tropoje perkatesisht 1620 leke dhe 972 leke ne vit. Kjo mase kontributi ka filluar me date 01.01.1993 dhe ka vazhduar deri me 30.09.1993 dhe njihet si  periudhe pune me ish Kooperativat Buqesore. Kjo mase kontributi ka vazhduar edhe pas dates 30.09.1993 por peiudha 01.10.1993 njihet si periudhe pune me shtetin . Nderkohe kjo mase kontributi prej 1620 leke per zonat fushore dhe 972 leke per zonat kodrinore-malore mbeti e pa ndryshuar deri ne fund të vitit 2001. 39

 Ne fillim kontributet e sigurimeve shoqerore shoqer ore ne fshat paguheshin paguhes hin nga kryefamiljari, per të gjithe  pjesetaret e familjes ne moshe sigurimi, pra kryefamiljari pergjigjej per të gjithe anetaret e familjes ne drejtim të derdhjes se kontributeve per sigurimet shoqerore dhe nuk lejohej qe sigurimi të behej individualisht. Me vone u pa se kjo forme e derdhjes se kontributit behej pengese per rritjen e numrit të kontribuesve dhe u kalua ne formen e derdhjes se kontributit individualisht forme e cila vazhdon edhe sot. Mbi kete baze eshte projektuar dhe po zbatohet rritja progresivisht $do vit e mases se kontributit nga të vetepunesuarit ne bujqesi, me objektiv barazimin e mases se kontributit me të vetepunesuarit ne sektorin privat. Meqenese masa e kontributeve të te vetepunesuarve ne qytet eshte rritur nga viti ne vit, nderkohe qe masa e kontributeve të te vetepunesuarve ne bujqesi nuk eshte ndryshuar deri me 1 korrik të vitit 2002, pjesemarrja e buxhetit të shtetit ose subvencionimi i tij ne masen e kontributit ka ardhur ne rritje. Pas kesaj periudhe pjesemarrja ka filluar të ulet por pa arritur akoma nivelin apo  perqindjen e subvencionimit të vitit 1993, kjo shihet edhe nga grafiku i meposhtem.

 Burimi: Strategjia Strategjia e të vetepunesuarve vetepunesuarve ne bujqesi, ISSH ISSH 2010

II.7.4. Realizimi i të ardhurave dhe numri i kontribuesve në vit Sic shihet realizimi i të ardhurave nga viti 1994 deri ne vitin 2001 ka patur luhatje dhe nga viti 2002 të ardhurat jane realizuar afro 5 here me shume. E njejta situate eshte edhe per numrin e të siguruarve. Duke ju referuar viteve 1999 -2007 ka nje rritje të ndjeshme të realizimit të te ardhurave, ku vendimtare ne keto rezultate mbeten ligjet e faljes se kamatvonesave14. Ne rritjen e numrit të te vetepunesuarve ne bujqesi të siguruar ne skemen e sigurimeve shoqerore kane influencuar Vendimet e Keshillit të Ministrave dhe aktet e nxjerra nga ISSH, ne zbatim të tyre.

40

 Nje faktor tjeter ne rritjen e të ardhurave eshte edhe rritja e mases se kontributit ne vitet e fundit, f undit, ne vitin 2001 kundrejt 2000 kjo mase eshte rritur rreth 2 here, ndersa ne vitin 2007 rritja kundrejt 2000 eshte rreth 8 here.  Ne rritjen e të ardhurave nga ky sektor nje ndikim të konsiderueshem ka patur edhe rritja e numrit të kontribuesve nder vite, ku vetem per vitin 2007 numri i tyre eshte 267.348 persona, 9'ka do të thote se mjaft kontribues shfrytezuan favorizimet e bera nga keto dispozita. Duke e krahasuar me vitin 2006 ne vitin 2007 jane grumbulluar me shume se 712 867 mije leke ndersa ne krahasim me vitin 2005 jane mbledhur me shume 528 077 mije leke. Gjate vitit 2007  jane futur ne skemen e sigurimeve shoqerore 40 983 kontribues të rinj të krahasuar me vitin 2006.

41

KAPITULLI III REFORMAT E ZBATUARA

III.1. Reformat kryesore të zbatuara në harkun kohor 1994 -2006 Zhvillimet e përgjithshme ekonomike dhe ato të fushës së sigurimeve shoqërore në veçanti,  përveç hartimit të ligjit të ri të sigurimeve shoqërore, përmbajtja e të cilit u shpjegua më lart, kanë sjellë si pasojë, kohë pas kohe, domosdoshmërinë e marrjes së një vargu masash, me synimin që sistemi i sigurimeve shoqërore t’u përshtatet zhvillimeve ekonomike të kohës, zhvillimeve afatshkurtra dhe afatgjata të të gjithë sistemit ekonomik, atij të mbrojtjes sociale të shtetasve, standartizimit të dispozitave dhe përafrimin e tyre me kuadrin bazë Ligjor të BE dhe standardeve të përcaktuara nga ILO por edhe të qëndrueshmërisë financiare të tij.  Në këtë kuader, në menyrë të vazhdueshme në legjislacionin e sigurimeve shoqërore janë  projektuar e miratuar ndryshime, të cilat kanë prekur të gjitha fushat. fu shat. Më të shpeshta, ndryshimet kanë qenë në fushën e përmiresimit të procedurave në mbledhjen e kontributeve, por ndryshime thelbësore janë miratuar edhe në fushën e përfitimeve. Ndër rrethanat të cilat kanë bërë të domosdoshme ndërmarjen e këtyre ndryshimeve apo reformave janë: − Kalimi nga ekonomia e centralizuar në atë të tregut u shoqërua me disa pasoja negative në sistemin e pensioneve, si: 

 përkeqësimin dramatik të raportit kontribues: përfitues i njohur gjerësisht edhe si raport mbështetës apo i varësisë. Ky raport zbriti nga 4 kontribues për 1 përfitues para 1990 në kufirin e sotëm 1.33 kontribues për 1 përfitues. Kjo dukuri, që vlerësohet si e  jashtëzakonshme për një sistem pensionesh të një vendi me strukturë moshore popullsie ende të re, ngre dyshime dhe pikëpyetje sidomos për dy çështje kardinale që lidhen me skemën e sigurimeve shoqërore: 1. mbi qëndrueshmërinë financiare të skemës në prespektive 2. mbi reduktimin e ndjeshëm të përqindjes së popullsisë që do të mbulohet nga skema e sigurimeve shoqërore në të ardhmen.

42



 pjesëmarrja e ulët e kontribuesve në skemë nga radhët e të vetëpunesuarve në fshat, por edhe nga të punësuarit në sektorët e tjerë privat të ekonomisë.

Minimizimi i evaçionit në fushën e sigurimeve shoqërore, si dhe kërkesa për afrimin dhe më pas  për njesimin gradual të skemës së sigurimeve shoqërore të fshatit me atë të qytetit, që aktualisht  paraqiten si dy skema krejt të ndryshme, kërkon domosdoshmërisht shqyrtim të veçantë dhe  përsosje të menduar të skemës së sigurimeve shoqërore për të vetëpunësuarit në fshat. Por aktualisht, me gjithë rregullimet e bëra, sipas opinionit të eksperteve ajo konsiderohet përsëri e lartë dhe vazhdon të konsiderohet si një ndër shkaqet e evazionit në fushën e vjeljes së kontributeve në favor të sigurimeve shoqërore.  Ndryshimet e kufijve minimale dhe maksimale të madhësisë së pensionit kohë pas kohe, në kombinim me indeksimin e pabarabarte të vërtetuar gjatë rritjes së pensioneve, kanë ndikuar në dobësimin e theksuar të lidhjes që normalisht duhet të ekzistojë ndërmjet niveleve të kontributeve të dhena dhe niveleve të përfitimeve që sigurohen përmes pensioneve. Madje kjo ka diktuar edhe situatën e zbatimit të rregullimeve të pjes’ pjes ’shme të minimizimit të diferencave ndërmjet pensioneve që shpesh është quajtur ngjeshje e pensioneve, si dhe përcaktimin e  pensioneve të ndryshme për ata që kanë kontribuar në menyrë të barabartë në skemën e sigurimeve.

III.1.1 Ndryshimet deri në vitin 1998 Problemet që u konstatuan gjatë zbatimit të legjislacionit të ri, në periudhën 1994-1998, krahas zhvillimeve të përgjithshme pozitive, diktuan nevojën për ndryshime. Ndër ndryshimet e para regjistrohet përfitimi i të drejtës për një pension familjar, në rast së mbajtësi i familjes që nuk  jetonte, nuk kishte më shumë se një vit shkëputje nga sigurimi shoqëror i detyrueshëm. Nevoja e këtij ndryshimi lidhej me faktorë të periudhës së tranzicionit dhe kryesisht të mungeses së vendeve të punës, mbylljes së shumë ndërmarrjeve shtetërore jo rentabel dhe të papunësisë masive. Mbi bazën e këtij ndryshimi, që konsiderohet esencial, për këto raste u shmang ligjërisht lidhja e momentit të lindjes së të drejtës për një përfitim, me momentin e sigurimit, duke mbajtur të pandryshuar kushtin e domosdoshëm të pasjes së një periudhë të përcaktuar sigurimi.

43

 Në vijim, dhe për të njëjtët faktorë që u përmënden edhe më lart, u miratua që të njihej si  periudhë sigurimi edhe periudha kur një person pësonte dëmtime të renda të shëndetit duke humbur pjesërisht aftësinë për punë dhe kur trajtohej financiarisht me pension invaliditeti të  pjes’  pjes’shëm.  Ndryshimi tjetër, shumë i rëndësishëm dhe esencial, i miratuar në vitin 1998, lidhet me reformën e pensioneve të fshatit dhe ndërtimin e një stratëgjie të barazimit gradual të pensioneve të reja të fshatit me ato të qytetit në një periudhë së paku, 14-15 vjeçare. Deri në këtë moment, një person që kishte punuar në ish-kooperativat bujqësore, megjithëse kontribonte në skemën e re të sigurimeve shoqërore, mund të merrte një pension minimal “fshati” fshati”, i cili nuk ishte më i madh se 20% e pensionit të qytetit. Reforma synon rritjen e interesit të personave të vetëpunësuar në zonat rurale për vazhdimin e pjesëmarrjes në skemën e sigurimit shoqëror, rritjen e pjesëmarrjes së tyre në skemë, si dhe unifikimin gradual të të dy skemave të sistemit të sigurimeve shoqërore në një të vetme. Reforma e re e miratuar përcaktoi llogaritjen e një pensioni për personat e vetëpunësuar në  bujqësi, i cili përbëhej nga dy pjesë: një pension fshati (bazë), i cili përcaktohet nga Këshilli i Ministrave dhe një shtesë e cila është 1% e pagës minimale për çdo vit kontributiv. Mbi bazën e kësaj metodike të re, një person që ka punuar në ish-kooperativat bujqësore dhe ka kontribuar në skemën e sigurimeve shoqërore rregullisht qysh nga viti 1994 e në vazhdim si person i vetëpunësuar në bujqësi, në vitin 2004 përfitonte një pension baze fshati prej 2.590 lekë në muaj dhe një shtesë prej 1.034 lekësh, pra një pension mujor prej 3.624 leke. Ky pension do të  përfaqësonte rreth 54 përqind të pensionit minimal të qytetit. Shtesa e pensionit të fshatit perllogaritet 1 përqind për çdo vit kontribuimi ndaj pagës minimale që aktualisht është 10.343 leke, pra: − 10.343 x 1 përqind x 10 vjet = 1.034 lekë. Me këtë logjikë llogaritjesh të indeksimit të përvitshëm të pensionit bazë të fshatit, mbështetur në një pagë minimale, e cila rritet për çdo vit, do të arrihet barazimi i këtyre pensioneve rurale me ato të qytetit në vitin 2012.

44

Është evidentuar se një masë e tillë parashikohej që të koordinohet dhe harmonizohet me rritjen dhe barazimin gradual edhe të kontributit të fermerëve me atë të vetëpunësuarve në sektorin jo  bujqësor. Fakti që akltualisht pensioni i fshtait është sa 70% e atij të qytetit, ndërkohë që kontributi është sa 1/5 e atij të qytetit, tregon se jo të gjitha çështjet, kanë shkuar si duhet. Mendohet se përsëri skema kërkon një trajtim të veçantë si në konteksin e të drejtave të fermerëve në fushën e sigurimeve ashtu edhe lidhur me qëndrueshmërinë financiare të saj.

III.1.2 Reformat parametrike të vitit 2002 Reformat të rëndësishme të sistemit janë studiuar e miratuar në vitin 2002. Këto reforma kishin  për qëllim fuqizimin e mëtejshëm të qëndrueshmërisë financiare të sistemit të sigurimeve shoqërore. Ndërmarja e tyre lidhej me një sërë faktorësh: − defiçiti i sistemit të pensioneve duke arritur në 1 përqind të PBB konsiderohej i lartë, jo vetëm kaq, por, edhe parashikimet aktuale përllogaritnin përkeqësim të kësaj gjëndje në vitet në vazhdim. −  pensionet rurale rur ale që përfaqësojnë një pjesë pjes ë të madhe të defiçitit, nga ana an a tjetër, tjet ër, luajnë një rol të rendesishem në lehtësimin e varfërisë në fshat dhe shërbejnë si një rrjet sigurimesh shoqërore për të moshuarit. −  përqindja e lartë e kontributit për fondin e sigurimeve shoqërore, shoqë rore, i dekurajonte njerëzit n jerëzit në sigurimin formal dhe në pjesëmarrjen në skemën vullnetare të pensioneve. Kjo situate gykohej se stimulonte zgjerimin e tregut informal të punës. − skema ekzistuese e sigurimeve shoqërore është sot burimi më i rëndësishëm, në disa raste edhe i vetëm, për plotësimin e nevojave jetësore të pensionistëve të vendit. Në një  periudhe të afërt ka k a pak mundësi për ngritjen e fondeve suplementare të pensioneve, apo  për krijimin e një fondi të ashtuquajtur të kolonës së dytë d ytë për fermerët. Ndër Nd ër të tjera, kjo edhe për mungesën e kapaciteteve rregullatore për mbikqyrjen e akumulimit dhe  përdorimit të aseteve nga institucionet e ardhshme që do administro jnë këto fonde. −  problemet shqetësuese të papunësisë dhe përqindja relativisht e ulët e popullsisë së siguruar në 10 vitet e fundit, do të shoqërohen me rënie të numrit të pensionistëve në të

45

ardhmen, duke evidentuar kështu si çështje shqetësuese të prespektivës afatgjatë, mbrojtjen sociale të të moshuarve. Mbi bazen e studimeve të kryera, edhe me konsulencën e FMN-së dhe Bankës Botërore, u miratuan nga Kuvendi dhe filluan të zbatohen: − reforma e rritjes graduale të moshës së përfitimit të pensionit, e cila përcakton rritjen me gjashtë muaj në çdo vit të moshes deri në arritjen në vitin 2012 të moshës 65 vjeç për  burrat dhe 60 vjeç për gratë. −  per të realizuar kalimin gradual sa me vijueshëm nga moshat e ulta të pensionit në këto nivele, u miratua e drejta për të përfituar një pension të reduktuar, para mbushjes së moshës së plotë të kërkuar, por jo me parë së tre vjet nga mosha përfundimtare, shuma e të cilit është 0,6% më e vogël se pensioni i plotë për çdo muaj të perfitimit të  parakohshëm. − norma e kontributit të sigurimeve shoqërore u reduktua me 4%, ndërkohe që në funksion të kompensimit të të ardhurave dhe shmangies së lekundjeve të mëdha financiare të skemës u realizua rritja e tavanit të pagës mbi të cilën paguhen kontributet nga trefishi në  pesëfishin e pagës minimale. Po kështu, në zbatim të strategjisë për sigurimet shoqërore në fshat, për vitin 2002 u rrit me 2.4 herë shuma e kontributit vjetor që paguajnë fermerët, e cila nuk ka vazhduar me të njejtat ritme në vitet e mëpasme. − është reformuar rrenjësisht skema e kompensimeve që përfitojne pensionistet për  personat në vartësi var tësi të tyre, duke kufizuar e përcaktuar qartë rrethin e personave pers onave në vartësi ekonomike të pensionistit, për të cilët ky i fundit përfiton kompensim të shpenzimeve për efekt të rritjes së çnimeve si rezultat i reformës së gjithanshmë për liberalizimin e Ekonomisë. − në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme të Tatim Taksave filloi të zbatohet strategjia e kalimit gradual të mbledhjes se kontributeve nga strukturat e sigurimeve shoqërore në ato të tatim taksave.

46

III.1.3. Reformat e sistemit në vitin 2005 dhe reduktimi i kontributeve në vitin 2006  Në koherencë me atë nivel të zhvillimeve ekonomike në përgjithësi dhe të legjislacionit të sigurimeve shoqërore në veçanti, në vitet 2004 -2005 janë konstatuar disa probleme që kërkonin zgjidhje ku, ndër kryesorët cilësohen: − unifikimi i legjislacionit Shqiptar ne fushen e sigurimeve me normat dhe standardet nderkombetare. − rregullime e saktësime të legjislacionit, lidhur me llogaritjen e bazës se vlerësuar dhe indeksimit të saj. − reduktimi i mëtejshëm i normës së kontributit e cila vazhdonte të mbetej e larte. Në funksion të plotësimit të tyre u arrit të formulohen dhe miratohen dispozita të veçanta ligjore të cilat përcaktuan: − shkurtimin e periudhes minimale të sigurimit për përftimin e pensionit të pjes’ pjes ’shëm të  pleqërisë, nga 20 ne 15 vjet − trajtimin e njellojtë si të vendasve edhe të te huajve për efekt të sigurimeve shoqërore − zgjerimin e rrethit të personave të mbrojtur, duke përfshire këtu edhe personat pa shtetësi. U realizua reduktimi me 9 pikë i masës së kontributit duke e çuar atë nga 38.5% në 29.5 % të  pagës, si dhe marrja e një nj ë varg var g masash në funksion f unksion të balancimit financiar financia r të sistemit dhe rritjes së performancës të mbledhjes së kontributeve. Natyrisht, ndër më të rëndësishmet mbeten masat e marra lidhur me persosjen e metodikave të llogaritjes së bazës së vlerësuar, si parakusht për harmonizimin e periudhave të ndryshme të sigurimit me kontributet e paguara, si dhe uljen e normës së kontributeve si një masë efektive.

47

KAPITULLI IV KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

IV.1. Problemet e konstatuara  Në stadin aktual të zhvillimit ekonomiko-social ekonomiko-s ocial në përgjithësi dhe të legjislacionit të sigurimeve shoqërore në veçanti, në fushën e sigurimeve shoqërore të detyrueshme janë konstatuar disa  probleme, të cilat kërkojnë zgjidhje më të mirë. Disa nga problemet që konstatohen në sistemin tonë të sigurimeve shoqërore janë: − Mase e ulët e përfitimeve nga pensionet, rënie e shkallës së zëvëndësimit − Sistemi nuk ofron nxitje për të marrë pjesë, pensioni maksimal është 2 herë pensioni minimal ndërsa paga maksimale është 5 herë paga minimale −  Normë e lartë e evazionit të kontribuesve, nivel i ulët i shkallës së s ë mbulimit. Ata që nuk  paguajnë kontribute sot nuk do të përfitojnë pensione në të ardhmen, duke përbërë kështu një peshë sociale − Rrezik fiskal si pasojë e rritjës së numrit të pensionistëve në periudhën e tanishme, shumica e të cilëve përfitojnë pensione të plota − Deficit i degës së pensioneve mesatarisht 0.8% e PBB

IV.2. Reformat parametrike që duhet të ndermerren për përmiresimin e sistemit Analiza e skemes ekzistuese të sigurimeve shoqerore, krahas vleresimit pozitiv mbi qendrushmerine financiare të saj, lejon të sugjerohen disa reforma parametrike zbatimi i të cilave çon ne persosjen e metejshme të skemes ekzistuese, si dhe ne shmangien e disa mangesive e dukurive negative qe verehen aktualisht.

48

 Ne vitin 1998 Parlamenti miratoi reformen e re të skemes se sigurimeve shoqeroreper vete  punesuarit ne bujqesi. Sipas kesaj reforme, ashtu si ne qytet, pensionet rurale do të perbehen nga dy pjese: nga nje madhesi baze, qe lidhet me periudhen e sigurimit ne ish kooperativat bujqesore dhe nga nje pjese tjeter shtese e cila eshte 1% e pages minimale të qytetit per cdo vit qe personi kontribon ne skeme. Mbi bazen e kesaj logjike parashikohet të arrihet barazimi i mases se  pensioneve të reja rurale me ato të zones urbane. Ndonese kjo reforme e rrit interesimin material të te vetepunesuarve ne fshat per t'u perfshire ne skemen e sigurimeve shoqerore të detyrueshme, ajo ka mangesine e mos harmonizimit me kontributet qe duhet të paguajne të vetepunesuarit ne fshat. Sipas praktikes ekzistuese; i vetepunesuari ne fshat kontribon aktialisht ne skeme rreth 26 % të pages minimale të qytetit, ndersa diferencen prej 74% e perballon buxheti i shetit, i cili i subvencionon keto kontribute. Barazimi i pensioneve të qytetit me pensionet e fshat it do të behet nepermjet rritjes graduale der i ne barazimin e madhesise se kontributeve qe duhet të paguaje vetepunesuari ne bujqesi me ate të qytetit. Ky modifikim duhet të kryhet ne menyre graduale, sepse rregullimi me ligj i madhesise se pensioneve eshte parashikuar të behet i tille deri ne 2012, si dhe per arsye se mundesite financiare dhe shkalla e interesimit material të te vetepunesuarve ne fshat per t'u  perfshire ne skemen e re të sigurimit ne kete rast eshte esh te shume me e favorshme dhe e mundshme sesa ai i modifikimit të menjehershem. Efektet financiare nga zbatimi i kesaj reforme llogariten të jene 14.8 miliarde leke ne vitin 2020, nga 3 miliarde leke qe ishin ne 2000. Pra, buxheti i shtetit do lirohet nga detyrimi per të financuar shumat e mesiperme, sepse ato do të sigurohen permes kontributeve të te vetepunesuarve ne fshat. Rishikimi i ngarkeses tatimore per sigurimet shoqerore drejt uljes. Ulja e madhesise se kontributeve mendohet se do të shoqerohet me disa perparesi, si<; jane: rritja e nivelit të punesimit ne sektorin formal të ekonomise, stimulimi ekonomik per minimizimin e evazionit ne vjeljen e kontributeve per sigurimet shoqerore, veçanerisht ne sektorin privat të ekonomise, menjanimi i dukurive negative qe lidhen me deformimin e tregut të punes, zgjerimi i  bazes se kontribuesve, pra ulja e evazionit kontributiv. Nderkaq zbatimi i kesaj reforme

49

shoqerohet me nje kosto të caktuar. Madhesia e saj varet nga masa e reduktimit të nivelit të kontributeve. Reforma parametrike per persosjen e skemes ekzistuese të sigurimeve shoqerore dhe pershtatjen e saj me kerkesat qe burojne nga ligjesite e reja ekonomike e sociale dhe me pervojat  bashkekohore, eshte projektimi dhe zbatimi i nje skeme të re shumekoloneshe të sigurimeve shoqerore. Domosdoshmeria e ndermarrjes se nje reforme të tille diktohet nga shume faktore, nder të cilet, si me kryesore veçohen: − mangesite e analizuara të sistemit ekzistues PAYG, qe shprehen ne shkallen e ulet të zevendesimit, raportin kritik perfituesikontribues, shkallen e larte të evazionit, prirjet e shtresave të caktuara të popullsise per të perfituar pensione të parakohshme ose privilegje të pamerituara permes pensioneve etj., të cilat e bejne të pamundur financimin e sistemit nga kontributet dhe rritin presionet per financime nga buxheti i shtetit. − rritja e të ardhurave per nje pjese të madhe të shoqerise, si rezultat i stabilizimit dhe rritjes se ekonomise e sidomos të zhvillimit të sektorit privat. Kjo kategori njerezish eshte thellesisht e interesuar qe standardin e arritur të jeteses ta ruaje edhe gjate moshes se trete. − kerkesa e liberalizimit të tregut të sigurimeve shoqerore, duke mundesuar edhe  pjesemarrjen e sektorit privat ne menaxhimin e fondeve të sigurimeve shoqerore. Ky  proces diktohet nga nevoja e konsolidimit të ekonomise se tregut ne vend. Per keto arsye sugjerohet reformimi i skemes ekzistuese të sigurimeve shoqerore duke ideuar dhe zbatuar nje sistem të ri sigurimesh shoqerore me shume kolona. Kolona e pare, edhe ne skemen e re qe propozohet, mbetet forma ekzistuese publike e sigurimeve shoqerore e ndertuar sipas parimit të rishperndarjes dhe të solidaritetit. Por nderkaq rekomandohet krijimi i nje kolone të dyte, qe do të financohet nga kontribute të detyrueshme e qe do të menaxhohet si fond investimesh privat ose publik. Permes kolones se dyte synohet të  permiresohet menyra e menaxhimit të fondeve të sigurimeve shoqerore, si dhe mundesohet sigurimi i nje perfitimi me të madh nga kapitalizimi i kontributeve. Per skemen ekzistuese karakteristike dalluese eshte shkalla e larte e solidaritetit. Ndersa, per kolonen e dyte qe propozohet të shtohet, perparesi merr shkalla e larte e transparencies, si dhe 50

mundesia e nje menaxhimi me efikas të kontributeve permes pjesemarrjes edhe të sektorit privat ne kete treg të sigurimeve shoqerore. Analiza dhe studimi i të dhënave statistikore mbi shpërndarjen e të ardhurave të krahasuar me vendet e tjera dëshmojnë për nevojen e zbatimit të politikave me aktive sociale nga ana e shtetit. Me qëllim % që të rritet madhësia e pensioneve si dhe pjesa e shpenzimeve për çështjet sociale duhet të merren këto masa: Se pari, të rishikohet ligji ekzistues i sigurimeve shoqërore. Ligji ekzistues i sigurimeve

shoqërore, edhe pse ka disa përparësi ndaj ligjit të mëparshëm, përsëri ka defekte që cënojnë interesat e pensionistëve. Ndonësë pranohet që madhësia e pensionit përcaktohet nga madhësia e kontributit kjo mohohet në disa nene të Ligjit: − në nenin 10 pranohet që kontributi maksimal është sa pesëfishi i kontributit minimal, − ndërsa në nenin 32 pranohet së pensioni maksimal është sa dyfishi i pensionit minimal. Mendoj që raportet e mësipërme të njësohen. − në nenin 32 të Ligjit thuhet që madhësia e përgjithshme e pensionit mund të jetë deri në − dy here më e madhe se pensioni minimal ose 75% e pagës neto mesatare të tre viteve rrjesht të 10 viteve të fundit të punës. Ndër këto, merret për efekt të llogaritjes së  pensionit ajo që është më e vogël.  Ndërkaq rregullimet e mësipërme e humbasin vlerën nëse do të vazhdojë praktika e deri tanishme e indeksimit të pabarabarte të masës së pensioneve. Kjo praktike ka fuar në uljen e shkallës mesatare të zevendesimit dhe ne mos ruajtjen e niveleve reale të pensioneve qe indeksohen me perqindje me të ulet. Kjo praktike duhet të braktiset dhe të zevendesohet me indeksimin e njejte të pensioneve. Nese do të duhet të zbatohen politika sociale ne dobi të shtresave me të varfera, perfshi ketu edhe pensionistet, atehere duhen të perdoren mekanizma dhe menyra të tjera ekonomike qe nuk detyrojne e degradojne skemen e pensioneve, e cila ne themel të saj ka parimin perfitime të barabarta per kontribute të barabarta. Se dyti, mendoj se duhet të intensifikohen perpjekjet e ISSH, ISKSH, organeve financiare

tatimore etj. per zbatimin korrekt të kerkesave të ligjit. Nder to mund të permend: zbatimin e sanksioneve ndaj sektorit informal ne ekonomi, indeksimin e pensionit nominal me indeksin e 51

cmimeve të mallrave dhe sherbimeve, llogaritjen e indeksit të çmimeve per nje shporte mallrash qe duhet të indeksohen pensionet. Keto kerkesa të vete ligjit duke u zbatuar me korrektese do të ndikojne ne rritjen e pensionit real dhe veçanerisht ne uljen e informalitetin. Per minimizimin e shkalles se evazionit ne skemen e sigurimeve shoqerore dhe per të garantuar rritjen e numrit real të kontribuesve ne skeme duhet të merren nje sere masash, nga të cilat me të rendesishme jane: − intensifikimi i punes dhe zgjerimi i kompetencave të segmenteve të caktuara të administrates shteterore, qe operojne ne fushen e tatim-taksave dhe të sigurimeve shoqerore, të cilat duhet të ndertojne nje raport me të drejte midis punes administrative dhe asaj operative, − rritja e sensibilizimit dhe krijimin i nje opinioni publik të papajtueshem me shfaqjet e evazionit dhe të mossigurimit të te punesuarve ne skemen e sigurimeve shoqerore, − forcimi i sanksioneve ligjore kryesisht ato të karakterit ekonomik ndaj subjekteve qe nuk zbatojne detyrimet ligjore per sigurimin e të punesuarve, − rishikimi i mundesise se uljes se madhesise se normave të kontributeve të punedhenesve dhe të punesuarve ne dobi të sigurimeve shoqerore. Per periudha afatgjata kjo mase i sherben uljes se punesimit ne sektorin informal. Pikerisht ne vitin 2009, qeveria synon ne uljen e metejshme të normes kontributive qe duhet të paguaje punedhenesi. Kjo eshte e lidhur me tregun e punes i cili sot eshte shume problematik. Duke patur parasysh qe ka nje disbalance midis mases se kontributeve të paguara dhe pensionit qe perfitohet, atehere ulja e normes se kontributeve do të rrisi numrin e kontribuesve, duke luftuar keshtu dhe informalitetin. Se treti, të rriten të ardhurat e buxhetit të FSSH, permes perfshirjes ne nje shkalle sa me të gjere

ne skemen e sigurimeve shoqerore të emigranteve. Ndonese ka nje rritje ne sigurimin e kesaj kategorie, perseri ketu ka rezerva shume të medha.  Ne perfundim mund të them se rrethi dhe problematika e sigurimeve shoqerore eshte teper e

gjere, por une mendova të analizoj problemet me shqetesuese aktuale, reformimin qe i duhet bere sistemit aktual të sigurimeve shoqerore. 52

BIBLIOGRAFIA 1. Martin Feldstein, “Social security Pension Reform Reform in Europe” 2. Martin Feldstein Feldstein and Jefry B.Liebman, “Ascpekts of Social Security and Social Security reform” 3. Zhaklina ÇUÇI(PETO), “Sistemi Mbrojtjes Shoqerore”

WEB PAGE: 1. Insituti i Sigurimeve Shoqerore, në: www.issh.gov.al/ 2. INSTAT, në: www.instat.gov.al 3. Ministria e Punes Çeshtjeve Sociale, në: http://www.mpcs.gov.al/ 4. EUROSTAT, në: http://epp.eurostat.ec.europa.eu 5. WIKIPEDIA, në: www. wikipedia.org

LIGJE: 1. Ligji Nr.7703 date 11.05.1993 “PËR SIGURIMET SHOQËRORE NE REPUBLIKËN E SHQIPËRISË”, I ndryshuar. 2. Rregullorja e Institutit të Sigurimeve Shoqerore 3. Ligji Nr.7710,date 18.05.1993 “Per ndimen dhe perkujdesin shendetsore” 4. Vendimi Nr.329 date 30.06.1993 “Per krijimin e inspektoriatit rajonal të ndimes dhe  perkujdesjes shoqerore” 5. Vendim Nr.307 date 25.04.1994 “Pers sherbimin e perkujdesjes shoqerore”

53