Valjevska aljevska gimnazija gimnazija Valjevo
SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA: LlKOVNA UMETNOST
VIZANTIJSKA UMETNOST PROFESOR: Prof.Natasa Kristić
UČENIK Dimitrije Jovanović II/6
Valjevo,18.novembar 2010.
Vizantijska umetnost
Aja Sofija – Sveta Sofija, izgrađena u Konstantinopolju za vreme Justinijana oko 530.g.
UVOD Zbog svog geografskog položaja na granici zapada i istoka, vizantijska umetnost je sjedinjavala elemente grčko-rimske i istočnjačke umetnosti. Ona obuhvata umetnost koja je nastajala i razvijala se na prostoru Istočnog rimskog carstva ( Vizantije) od V veka do pada Carigrada pod Osmanlije 1453. godine i potpunog sloma Vizantije. Razvijala se ne samo na prostoru Vizantije, već i na prostorima država koje su bile pod njenim direktnim uticajem (Srpske oblasti, Bugarska, Ruske države, Mletačka republika, Napuljska kraljevina).1 Centar vizantijske umetnosti bio je Carigrad u kome su istočnjačke i grčko-rimske tradicije bile prožete hrišćanskom idejom po kojoj je car predstavnik Boga na zemlji. Umetnost je trebalo da materijalizuje božanske zakone. Ipak primećuje se da je stvaranje umetnika bilo ograničeno jer su oni morali da slede prototip u kome je sve telesno i čulno bilo potisnuto u korist duhovnog.2 Razvojne etape vizantijske umetnosti bile su obeležene periodima uspona i opadanja. U doba Justinijana u VI veku beleži se prvi cvetni period vizantijske umetnosti. Justinijan je sa svojom ženom Teodorom tokom svoje tridesetosmogodišnje vladavine
1 2
http://sr.wikipedia.org/sr http://www.znanje.org
2
oblikovao veoma naprednu kulturu. Naime, oni su uz to što su gradili velike crkve veoma pomagali I podsticali razvoj likovne umetnosti i književnosti3.
ISTORIJAT I GLAVNE KARAKTERISTIKE Vizantijska umetnost se razvijala tokom srednjeg veka u kome su verske vlasti podsticale razvoj likovne umetnosti I muzike. U skladu sa tim osnovnu crtu viyantisjkoj umetnosti daje religija i religiozni pogled na svet. Kako većina ljudi nije umela da čita i piše, slike, muzika, rezbarije, mozaici i arhitektura bili su korišćeni za podučavanje ljudi i saopštavanje verskih ideja i priča. Vizantijsku umetnost karakterišu blistave boje i jake linije i spljoštena forma. Za ukrašavanje građevina korišćene su freske i mozaici koji su pokrivali zidove, podove, svodove i kupole spajajući u potpunosti arhitektonski sa likovnim umetnošću. Još jedna karakteristika vizantijske umetnosti su, umesto velikih vajarskih dela, mali reljefi rađeni u slonovači. U antičkom svetu versko poštovanje božanstava izražavalo se u prvom redu statuom- kultnom statuom od kamena koja se postavljala u hram. Prema njoj su se izrađivale i male kultne statuice u bronzi ili i terakoti koje su se postavljle i u niše u sobama. Kada se u kasnoj Antici razvijala jedna složenija predstava o božanstvu statua je postepeno iz plitkog reljefa prelazila u sliku. Hrišćanstvo je pod uticajem druge Božije zapovesti protivilo se predstavljanju Boga- fanatični Epifimije je razderao sveti lik naslikan na jednoj zavesi izražavajući time svoje protivljenje onome štoje smatrao za idolopoklonstvo. Ovde je interesantno i to što je ikona u početku bila slika i nije napravljena na drvetu što znači da se ikona u početku nije vezivala za neki materijal i tehniku. Ona je ipak bila prenosna a to da se ikonom smatra slika koja je izrađena na drvetu i prenosna je jeste otuda što se verovatno, usled velikog broja ovakvih radova koji su tako izrađeni pojavljuje. One oblasti koje su bile udaljenije od Vizantije su bile naklonjene hrišćanstvu a one druge Antičkom svetu i shvatanju. Uticaj Antike je bio snažan u početku i bio je 3
Velika enciklopedija istorije, ITP “ZMAJ” Novi Sad, 2004.g., str.100.
3
zavisan od pojedinih epoha. U doba Paleologa (1261.- 1453.) uticaj antike je bio snažan i u Carigradu su našli utočište grčki slikari, a umetnost koja je iz Carigrada prodirala nazvana je “ manira greaci”. U Vizantijskoj umetnosti figura izražava jednu religioznu temu u čijoj se osnovi nalazi religiozna ideja. Ljudska figura je dominantna i nesrazmerno uvećana. Vizantijski umetnik teži da elemente koje vidi dekomponuje i da ih rekompozicijom podredi kompoziciji ne stvarnosti i zakonima prirodnim već zakonima same slike. Umetnik Vizantije se koristi ortogonalnom kompozicijom. Prisutna je i inverzna perspektiva u kojoj vidimo zakone perspektive primenjene na jedan drugačiji način da bi se iskoristili za postavljanje i ukazivanje na prikazivanje idejnoga centra događaja i ovaj se koristi kompoziciono. Svetlost i senka ne rasipa se na način koji odgovara stvarnosti i prostoru su namerno data određena irealna svojstva. Ova se umetnost ne zanima za telo koje uvek nestaje pod bogatim naborima tkanine, i oseće se prisutnost asketskog i bestelesnog, a kada treba prikazivati nago telo oseća se shematizacija koja se iz decenije u deceniju ponavlja i sa istim greškama koje su jednom učinjene. Naročita pažnja se poklanja glavi i očima- oči su prozori duše. Ova umetnost postaje sredstvo pomoću koga se uvodi misao iz sveta realnog u svet spiritualni. Tu se razvija slikarstvo i kao freska i kao mozaik a poznato je i rašireno i knjižno slikarstvo. Skulptura je na ovoj teritoriji bila zanemarena, i naročito zbog toga jer se pojavljivao strah još iz vremena kada se hrišćanstvo borilo protiv idola iz vremena kada se hrišćanstvo borilo da ne dođe na nivo idola protiv kog se borilo; “ ne pravi sebi ni lika ni kipa” glasi zapoved Božija i otpor prema skulpturi uticao je da se ona nije razvila. U Vizantiskoj umetnosti se postepeno fiksiraju tehnika pa čak i mesta na kojima se postavljaju pojedini likovi, za Hrista je rezervisana kupola a u četiri kupole ili stupa smeštaju se Jevanđelisti, isto kao čto i u pogledu orijentacije postoji princip, i oltar i grob Hrista i najveće svetinja i isto ono mesto odakle će se vršiti sud- oltar rezervisan je za najveće svetinje i pričešće orijentisan je uvek prema istoku i tu se nalaze optimističke teme a na zapadnoj strani su teme koje su pesimističke kao smrt Bogorodice ili pak ovo se može nalaziti i na severu gde nema sunca, tu se nalazi i Hrist na raspelu. Godine 323. Konstantin Veliki odlučio je da prestonicu Rimskog carstva preseli u Vizantiju u Konstantinopolj i na ovaj način prizna veliku važnost ovog dela rimske 4
imperije. Nijedna od hrišćanskih bazilika nije sačuvana u prvobitnom obliku ali je osnova najveće Konstantinova crkva Sv. Petra u Rimu i njena osnova dobro poznata (otpočeta je 333. g.). Istočno rimsko carstvo preživelo je napade i pod Justinijanom (527 – 726) ponovo je doživelo stabilnost a po ironiji sudbine najveće delo ove umetnosti iz najranijih vremena nastalo je na tlu Istočnog Carstva u stvari u Raveni (San Vitale u Raveni završene u 537. god.) gde je bilo poslednje uporište Zapadnog Carstva, zapadno orijentisanog Justinijana koji je skoro uspeo da objedini rimsku inperiju. Justinijanova epoha trajala je u V. i VI. veku i obeležena je konstituisanjem velike države sa apsolutističkom vladavinom u feudalnom okviru. Prisutna su shvatanja ranoga hrišćanstva i simbolističke koncepcije u umetnosti. Aja Sofija (završena 537. g.) u obliku bazilike sa upisanim krstom a sama kupola u vreme Justinijana je ukrašena velikim krstom. Ako uporedimo crkve Santa Konstansa i San Vitale tada vidimo da je crkva u Rimu organizovana u centripetalnom pravcu kretanja a u Raveni kao i Aja Sofija prisutna je jedna organizacija kretanja centrifugalnog dejstva prostor dobija namenu humaniju i kao i crkva Sv, Petra u Rimu nemaju onu komponentu skulpturalnog karaktera kao u Grčkoj i njihovim hramovima već dobijaju prostor koji dobija namenu humaniju i funkciju za sastajanje i provođenje određenog vremena u njemu. Po ostacima slikarstvadržeći se malih rezervi, crkva San Vitale ukrašena je mozaicima u Justinijanovo vreme koji predstavljaju (546. - 548. ) caricu Teodoru i njen dvor- dvorske dame i cara sa dvorem. Car i carica kao i njihova pratnja su stvarni i “kao živi”. Epoha ikonoborstva (726 - 842) u stvari je epoha borbe protiv antičkog antropomorfizma. U toku ove borbe stradale su mnoge ikone. Carica Irina je uspela (800. god.) da uspostavi ponovo poštovanje ikona, tada je na portal ponovo postavljena ikona sada po treći put na ovo omiljeno mesto gde su se postavljale ikone od obožavaoca ikona koji su verovali da ove imaju i čarobne moći, sa vratnica Halki uklonjena je ikona 726. po naređenju Lava III. U stvari ova borba ikonoboraca i idolopoklonika predstavlja borbu sveštenstva za prevlast i visoko sveštenstvo bilo je protiv ikona dok je niže sveštenstvo bilo za poštovanje ikona. Vernici su obožavali ikone i kipove, ljubeći i moleći ispred njih, verujući kako će im molitve biti delotvorne – što su verske vođe tumačile kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica između ikonoboraca 5
(protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), što je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III To vreme katastrofalnih sukoba, uništavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona sveštenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoborstva. Napuštanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvat profane umetnosti se najjasnije ogleda u ukrašavanju carskih palata (pločice, tepisi...) jer su se carevi utrkivali u raskoši s islamskim bagdadskim kalifima. Godine 843. spor je završio pobedom poštovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom. Klasični period vizantijskog slikarstva (842 – 1204 kada su učesnici svetog rata zauzeli Carigrad i vladali do 1261. god.) može se raščlaniti na raniji i kasniji period. Rani period traje do X veka i tada je umetnost bila obojena elementima koji su nosili obeležija Antike, svetlost ima realniji karakter, javlja se bočna senka a prostor je dublji a figura pokretnija ali sve u konceptu vizantijske umetnosti, strukture i koncepcije koja ima transcendentni smisao. Drugi period kasniji u klasičnom periodu i posle druge polovine X veka javlja se tananija figura i naglašeniji asketski izgled, prostor je plići i gest je daleko smireniji a arhitektonski ansambli nestaju u slici oblik je svedeniji a prostor se ne predstavlja u perspektivi, te se uz plitak prostor javlja i neki pejzaž a kompozicija je lišena oblika. Period 1204 – 1261. kada jako jenjava likovna razbuktalost. Iz ove epohe najbolje sačuvana dela imamo u Jugoslaviji. Renesansa Paleologa (1261 – 1453) može se sagledati vraćanje Carigrada u sopstvenu prošlost u Justinijanovo vreme i pronađene su nove forme spoja duhovnog i klasičnog. Skulptura se u doba Komnina retko javljala u obliku plitkoga reljefa, slikanje je postalo vrlo važno i javlja se mekana tehnika četkice. Uticaj Vizantije na svet postaje sve ograničaniji i još uvek postoje uticaji u Gruziji i na slovenske zemlje ali su Sloveni počeli da njeguju i sopstveni stil. Ovaj period se naziva Komnenovom epohom i u njoj se pojavljuje interes za narativnim momentom (XII- XIV vek) kada se brišu pregrade izmađu slika i javlja se kontinuirano spojeni veći broj slika, scena. U okviru njih, veći broj ličnosti se javlja i komponuje a figure postaju plastičnije. Figura je pokretljivija i plastičnije je data a dominira i inverzna perspektiva. Doba pod Turcima, posle pada Carigrada 1453. god. Vizantijsko je ikonopisanije uglavnom nastavljeno na Kritu koji je bio pod Mlečanima i imao određenu autonomiju i po 6
manastirima Svete gore. Ljudi koji su bili bliža dvoru razvijali su stil koji je bio bliži klasici a monaštvo stil koji je imao više asketskih elemenata, vrednoist ikone se ogleda u visokom estetskom dometu harmoničnoj kompoziciji i boji. U doba pod Turskom vlašću vizantijska umetnost jenjava da bi u izvesnom smislu ponovo bljesnula. Kroz hrišćanstvo je Rusija u Vizantiji našla savezništvo. Sa hrišćanstvom prodire u Rusiju slikarstvo, koje ide ka stilizaciji i linearizaciji na površini i senka se šrafira. Struktura slike je jednostavna i iskristalisana, dobija podsticaj iz Carigrada. Rusko slikarstvo se okreće uticaju zapada i dobija podsticaje iz Vizanta, Soluna i Srbije a u dodir sa zapadom dolazi preko Poljske i Češke a uvode se i domaće tradicije koje su osobene. Veliki doprinos ruskom slikarstvu daje na prelazu iz XIV u XV vek Andrej kod koga se primećuje veliki uticaj kako emocija tako i narodne tradicije. Zahvaljujući trgovini i razvoju civilizacije uticaj vizantijske umetnosti proširio se širom Sredozemlja i Evrope.
Vizantijska arhitektura4 U najznačajnija dela vizantijske arhitekture spadaju crkve San Vitale u Raveni i Aja Sofija u Carigradu. Ravena je je 402. godine bila prestolnicom Zapadno-Rimskog carstva, a za vreme cara Justinijana tu je sedište vizantijske vlasti u Italiji (535. godine). Crkva San Vitale u Raveni (526.-547.godine) ima osnovu osmougaonika iznad čijeg središnjeg dela je kupola. Srednji brod komplikovano je povezan s bočnim brodom i nizom polukružnih niša. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlađuje u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao što na zapadu preovlađuje bazilikalni tip crkve. U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskošni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odražavaju moć i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: - visoke istanjene figure, izduženih glava sa velikim očima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na 4
http://sr.wikipedia.org/sr
7
veličinu tela, te raskošno dekorisane odeće. Svaka scena je lišena pokreta. Likovi na tim mozaicima su tipizirani, statični, velikih očiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom hrišćanstvu).
Crkva Sveta Sofija - Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija građevina ovog doba. Kupola je prošarana prozorima i svetlucavim mozaicima pa se čini kao da je bez težine. Spolja je volumen zatvoren ravnim geometrijskim površinama, dok je iznutra zid potpuno dematerjalizovan mermernim oplatama i mozaicima dajući mu slikarski karakter. U kasnijim razdobljima vizantijske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a spoljašnja obrada volumena dobija na važnosti gde se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grčka, ili sv. Pantelejmona kod Skoplja, Makedonija). Možemo je obeležiti kao simbol estetičke i religiozne misli u vizantijskoj umetnosti. Polazi od dve koncepcije u arhitektonskom projektovanju; podužne i centralne. Naročito je interesantna kupola podignuta na četiri luka, kao novatorsko rešenje toga doba i upisana je u kvadratnu osnovu.
Unutrašnjost Aja Sofije u Konstantinopolju, 537. god. Važan činilac u arhitekturi je bilo osvetljenje koje se uvodi kao elemenat kompozicije u unutrašnjost objekta i prozori su smešteni ispod kupole u vidu velikih luneta. Crkva je u unutrašnjosti prosto i jednostavno dekorisana bogatom dekoracijom. U unutrašnjosti se zidovi crkava ukrašavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je 8
naglašen ikonostasom. Ikonostas je oltarska pregrada koja deli svetište od ostalog prostora crkve, a čine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnu ili češće drvenoj podlozi. One su rađene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova – po njima prozvanim ikonografskim pravilima. Početkom 10. veka potpuno će se razviti tipična građevina Vizanta, to je crkva osnove upisanog grčkog krsta (ravnokrakog) na osnovu kvadrata. Kupole će povećati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvoriti će se mnogi prozori i osvetliti građevinu građenu potpuno bez prozora na zidu. Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063.), iako nije bila pod vlašću Vizanta, bila je pod direktnim umetničkim uticajem. Ona ima osnovu grčkog krsta upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad središnjeg kvadrata i svakog kraka krsta - karakteristike vizantijske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obložene drvenim krovovima. Unutrašnjost je vrlo prostrana i ukrašena mozaicima. U 13. veku Carigrad pada u ruke krstaša i formira se latinsko carstvo, što dovodi do intenzivnijeg razvoja umetničke delatnosti u periferiji Vizanta kao što je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve "Raške škole" u kojoj se osećaju uticaji romanike. Dok Crkva manastira Gračanice na Kosovu (1315. godine) zbog svoje visine podsjeća na gotičku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostorom kvadratne osnove (upisan grčki krst) koji je spolja naglašen stepenovanjem sa četiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta – najviša i najveća. Sjajan ritam nižih i viših delova koji skoro ne izlaze iz kvadratne osnove. Kada se pravoslavlje potpuno proširilo na teritoriju današnje Rusije počelo se sve više graditi u drvetu, a pomalo se menjao i vizantijski tip crkve. Kupola će postajati sve više, veće i raskošnije, i umnožavaće se (oblik lukovice uveo se zbog lakšeg otpora snegu). O tome svedoči najreprezentativniji primer vizantijske arhitekture tzv. Saborna crkva sv. Vasila blaženog u Moskvi (1555.-1561. godine).
9
Crkva sv. Vasilija Blaženog, Moskva, 1561. god.
Vizantijsko slikarstvo U Vizantiji se razvija bujno slikarstvo mozaika, kao i slikarstvo ikona koje služe molitvi. Uloga slikara bila je u tome da ukrašava zidove crkava mozaicima i freskama i da slika ikone i ikonostase privatnih kapela i minijatura za ilustrovane knjige. Slikarstvo tog doba dobija zivopisnu, odnosno dekorativnu ulogu. Scene su malobrojne i postoji perspektiva. Ljudske figure su manje. Ima ih mnogo vise a pokreti i boje su realisticne u prilicno velikom stepenu. Najlepši mozaici se nalaze u vizantijskim crkvama u Raveni. U najbolje očuvane mozaike spada mozaik cara Justinijana i njegove žene Teodore u crkvi San Vitale u prezbitorijumu objekta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima. Vizantijsko slikarstvo dalo je svoje najlepše freske u Mistri, a mozaike u Dafni, Raveni i Palermu. To slikarstvo je uticalo na Zapad preko minijatura, slonove kosti i tkanina, a na srpsku umetnost i umetnost Italije preko svojih spomenika na tim teritorijama. U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja služe molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje. Kompozicija je centralna i statična i konture su naglašene crnom bojom a gestovi su odmereni i dostojanstveni.
10
Umetnost vizantijskog slikarstva je uticala na srednjovekovno slikarstvo u Srbiji.
Beli Anđeo - Arhangel Gavrilo na Grobu Hristovom, freska iz Manastira Mileševo u Srbija, 14. vek
Vizantijska skulptura Skulptura je u vizantijskoj umetnosti bila potisnuta, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti i metalom sa izrazito plitkom obradom. Jedan od glavnih skulptornih izraza predstavljaju sarkofazi. Kod nekih je čitava površina prekrivena reljefima iz Starog i Novog zaveta, natrpane jedne uz druge, bez obzira na kompoziciju. Poznat je Teodorihov sarkofag koji se nalazi u crkvi San Apolinare in Klase u Raveni.Tu nema pretrpanog reljefa, već je ornament sastavljen od simbola, od kojih svaki nosi određenu i jasnu poruku. U sredini duže strane urezan je sveti monogram u krugu, u koji gledaju dva pauna, simboli večnosti. Iza njih je izuvijana vinova loza sa grozdovima i pticama.Na poklopcu se nalaze zapisi i tri venca sa monogramima. Dekoracija crkava je bila raskošna i upotrebljavala se samo za unutrašnjost građevine. Kasnije je poklanjana pažnja spoljašnosti. Upotrebljavane su različite linearne kompozicije, kapiteli imaju oblik zarubljene piramide i to okrenute, kapiteli su kompozitni, sa stilizovanim motivima, životinjama, biljkama, uokvireni bordurama. Novu odliku predstavlja impost – kapitel, skoro istog oblika kao kapitel i umetnut je između kapitela i početka luka. Njegova svrha nije potpuno jasna. Možda je služio za povećanje visine ili da težinu luka prenese na stablo stuba. Često je impost bio bogato ukrašen. Kamene ograde su bile ukrašavane šarama sličnim onim koje su bile na kapitelu ili životinjama i pticamau uravnoteženom simetričnom poretku. 11
Vrlo brzo skulptura je nestala iz vizantijske umetnosti i to pod uticajem hrišćanstva, kao i reljef.
SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE 1. Velika enciklopedija istorije , ITP “ZMAJ” Novi Sad, 2004.g.,Poznić Borivoje, Građansko procesno pravo, Beograd, Savremena administracija, 1995.
Internet izvori: 1. http://sr.wikipedia.org/sr 2. http://www.znanje.org
12
