UMETNOST RANOG SREDNJEG VEKA
IKONOBORSTVO Ikonoborstvo – 717. ili 730. do 843. godine (početak nove faze kulture). Problem se razvio pre svega iz istorijskih prilika, ali i teoloških, rezultat: zabrana oslikavanja svetitelja. Ikone određenih istorijskih ličnosti odišu čulnošću koja dovodi u pitanje svetost slike. Izbegava se figuralno prikazivanje – ljudski likovi, priče vezane za ljude, životinje, ostalo je nešto biljnih predstava. U ovo doba živi znakovna umetnost tj. ornament. Npr. crkva Svete Irine. Ornamentalnu umetnost negovali su još Jevreji, već u 1.veku postojao je talas uništenja figuralne umetnosti, sve do 3. veka uništavani idoli – npr. podmetani požari (Efes, Antiohija itd.). To sve prestaje oko polovine 5. veka. Sledeći talas je bio ovaj 717. kada je došlo do napada Arabljana koji se približavaju čak i Carigradu i umetnički utiču na Carigrad – na neke stanovnike, ali pre svega na cara koji je bio jedan od prvih pristalica ikonoborstva. U 8. i početkom 9. veka dolazi do reza sa dotadašnjom umetnosti, utire se put novom stilu iz vremena dinastije Makedonaca. U širem arealu dolazi do početka raskida između istočne i zapadne crkve. Tu su prvi koreni jasnih razlika između pape i patrijarha po stavu prema ikonama. Takođe je ovo period pojave Karla Velikog koji je krunisan za cara svetog rimskog carstva, tj. dolazi do pojave 2 jednaka vladara na istoku i zapadu. Iako se javljaju razlike između istoka i zapada, ipak dolazi do prepleta i u političkoj istoriji i u kulturi i umetnosti. I papa i Karlo Veliki su bili veliki protivnici ikonoborstva. U jednom trenutku se javlja opcija braka carice Irine koji bi mogao da izgladi stvari, ali do njega ipak nije došlo. Pojava islama tj. Abasida koji prelaze iz Damaska u Bagdad. Kontakti sa Arabljanima ostavljaju snažan uticaj, npr. uticaj mozaika. Iz ovog perioda ostale su jedino Sveta Irina i Sveta Sofija. Jak uticaj Jevreja koji su imali svoju četvrt u Carigradu – oni poštuju Mojsijeve zakone (ne sme se praviti lik božiji), što je ostavilo veliki uticaj. Svi ovi aspekti se preklapaju i 730. godine je Lav III izdao edikt protiv ikonofila. On je takođe skinuo glavnu Hristovu ikonu na ulazu grada. Vojnik koji je izvršavao ovo naređenje ubijen je od strane građana, što ukazuje na stav stanovništva prema ikonoborstvu. Ovo pitanje dovelo je do jaza između naroda, na jednoj, i cara i patrijarha (koje je car birao), na drugoj strani. Najžustrije borbe vodile su se oko polovine 8.veka, uz jedan period zatišja. Najrigorozniji bili su Lav III i Konstantin V. Na mesto ikone postavljena je ikona krsta, koju je zemljotres srušio ali je ona obnovljena i tada dolazi do definitivne zabrane. Tada dolazi do sukoba sa monasima, koji će na kraju uspeti da odbrane ikone. Upravo monasi su, po mišljenju cara, previše ukrašavali ikone, čak ih dovodili do kiča. S jedne strane su bili ikonoborci – car, vojska i sveštenstvo, a sa druge – jedan deo sveštenstva, monasi i narod – Romeji. Rasprave su se vodile i izvan čisto bogoslovskih pitanja. Ikonoborci su zahtevali očišćenje, ponovno postavljanje pitanja oslikavanja božanskog lika – njihov glavni argument je bio da ne možemo slikati lik božiji jer je on neopisiv. Vezuju se za ranije sabore, teže anikoničnoj tj. nefiguralnoj umetnosti koja ih je vezala za prve vekove hrišćanske umetnosti, pre svega 4.vek, doba iskonske hrišćanske vere, pre preuzimanja paganskih elemenata.
Išlo se ka uništenju svih predstava svetih ličnosti, i na novcu je Hristov lik car zamenio svojim likom. Veliki protivnik ikonoboraca bio je patrijarh Nićifor, koji je jedno vreme bio carigradski patrijarh. Za to vreme su se smenjivali carevi, sve do vremena Konstantina V koji je Nićifora smenio na Jovana VII Gramatika. Nićifor je smatrao da je Konstantin V kao Nabukodonosor koji je terao ljude da poštuju njega. Lokalni svetitelji posebno su uništavani jer su vezani za određenu zajednicu, to su hteli skroz da unište, npr. sv. Nikolu. Vizantijski car Mihailo III i carica Teodora sazvali su 843. godine sabor u Carigradu, gde je konačno doneta odluka o restauraciji kulta ikona. Hludovski psaltir – nastao 843. čime je označen kraj ikonoborstva. Na jednoj sceni predstavljen je Nićifor koji drži Hristovu ikonu, a gazi Jovana VII Gramatika. Nastao je u manastiru, a prepisan je u 12. veku. Druga scena predstavlja upoređivanje Raspeća Hristovog i ikonoboraca koji uništavaju Hristov lik. Na jednom primeru vidimo u gornjem registru Nićifora, a u donjem ikonoborački sabor iz 815. godine i Jovana VII Gramatika kako uništava ikonu. Na marginama je opisano poštovanje, klanjanje caru što je po ikonofilima nedopustivo; sukobi između vojske i naroda; poštovanje ikona. Sve scene prate tekst, čak su na nekim delovima scene povezane strelicom sa delom teksta na koji se odnose. Stil je i dalje klasicistički kasnoantički tj. ranohrišćanski. U umetnosti 9. veka osetiće se presek u razvoju. Od 843. dolazi drugo vreme, pogotovo sa patrijarhom Fotijem, koji postavlja novi vid umetnosti i koji je zaslužan za formiranje onoga što prepoznajemo kao srednjovekovna umetnost – tačno se određuje ko i šta, kako i gde se prikazuje. Slikanje ikona opravdano je pozivanjem se na Grigorija Nazijanskog i njegovu besedu protiv Arija i arijanske jeresi. I Teodor Studit, monah i književnik, i Jovan Damaskin bili su veliki govornici u slavu ikona. U periodu ikonoborstva potpuno su oživeli simboli, pre svega krsta, pogotovo na mestima na kojima se nalazio lik Hrista. Npr. Sv. Irina i mnoge crkve u Kapadokiji imaju kao zamenu za brojne predstave simbol krsta. Drugi simboli su: svastika – drevni simbol večnosti, trougao, kvadrat, krug, floralni ornamenti. Drugi aspekt ovog perioda su Arabljani. Istočni deo carstva, pre svega Carigrad imao je problema oko naleta Arabljana 717. ali i Slovena i Avara. Carevi ovog perioda bili su mahom sa istoka i njihovo poreklo uticalo je na ovu pojavu. Sam Lav III bio je Jermenin, pa su i njegovi naslednici bili sa tog područja. U ovom periodu došlo je i do VII vaseljenskog sabora 787. u Nikeji. Njime su predsedavali Konstantin VI i njegova majka i regentkinja Irina, koji se nadovezuju na peto-šesti sabor iz 692. godine. Ovo je kratak period zatišja. Irina je vladala iz Carigrada, težilo se braku sa Karlom Velikim ali do toga nije došlo. Karlo Veliki je bio veoma zainteresovan za Sabor. Na njemu su se pojavili i papa i patrijarh. Postojala je jaka spona između Karla Velikog i pape, koji mu je 800.g. dao krunu, a posle će je dati i njegovom sinu. Zatražen je i prevod zaključaka Sabora, ali je
prevod bio jako loš, što je dovelo do lošeg Karlovog razumevanja i loše reakcije, što je vodilo dalje u raskol. Čak se postavilo i pitanje jurisdikcije patrijarha, ali se raskol ipak sve više oseća. Vladari ovog perioda su Lav III, Konstantin V, Lav IV, Konstantin VI sa majkom Irinom, Lav V. Ponoviti sve sabore, pogotovo prva četiri!!! MEROVINZI Period od 457. do oko 751. godine, područje zapadne Evrope – Neustrija, Akvitanija, Austrasija, Burgundija, Provansa. Glavni centri su Arl i Marsej. Građevine su podizane, a u kasnijim vekovima i prepravljane. Merovinzi se 20ih godina 6. veka učvršćuju na vlasti, osvajaju Burgundiju (istočna Francuska) i šire se. Ovo je vreme kada su Ostrogoti polako napustili Provansu i svi ti narodi se polako pokrštavaju. Građevine ovog doba su na početku bile bazilikalnog tipa i krstionice, npr. u Avinjonu, Remsu, Rijezu, Albengi. Nema razlike u odnosu na raniju umetnost. Ovaj tip umetnosti Franci su preuzeli, jer su na to naišli. Građevine bazilikalnog tipa su uglavnom trobrodne, a krstionice oktogonalne sa piscinom u centru i kupolom na stubovima. Mnoge su ukrašene mozaicima, npr. u Albengi iz polovine 5.veka – boje su uglavnom svedene, predstavljeni su krstovi, krstovi okruženi golubovima, tesere su krupnije. Katedrala sv. Viktora u Marseju (jug Francuske) – kraj 5.veka, primer novog tipa građevine – oratorijum, takođe je ukrašen mozaicima. Provansa – najznačajnija po proizvodnji sarkofaga, što će kasnije uticati na romaniku. Franci i Langobardi su, kada su došli, preuzeli umetnost ali i veru, prvo su bili arijanske veroispovesti, a posle su preuzeli ortodoksiju. Dinastija Merovinga je franačkog porekla, njihov vođa bio je Hlodoveh (= Hlodovih = Hilderih; sahranjen u crkvi sv. Apostola), koji se odvaja od rimskog carstva i početkom 6.veka osniva dinastiju Merovinga. U bici kod Soasona 486., u kojoj je poražen poslednji rimski namesnik, sukobili su se sa rimskom vojskom, a rimsko sveštenstvo staje na stranu Merovinga. Tako je došlo do unije između crkve i franačke dinastije. Hlodoveh prihvata hrišćanstvo i posle osvaja severnu Francusku – Akvitaniju i počinje da se spušta na jug gde se bori sa Vizigotima, koje je oterao u današnju Španiju. Dolazi do pojave granica, ali je u Provansi i dalje jači rimski uticaj. Njihove teritorije zauzimale su veći deo današnje Francuske. U 7.veku na tron dolazi Dagobert koji je ujedinio sve delove kraljevine i koji je poslednji vladar koji je postigao nešto, a svi njegovi potomci poznati kao „lenji kraljevi“. Tada dolazi do prevlasti majordoma tj. domaćina dvora, iz čijih redova će doći i Pipin Mali, Karlo Veliki itd. Oni će preuzeti vlast u okviru dvora, ojačaće vojsku i pobedama preuzeti vlast. U umetnosti ovog doba razlikuju se umetnost u okviru Galije i posebna umetnost na teritoriji današnje Italije. Na teritoriji severne Italije bili su Ostrogoti, a posle Langobardi, koji su došli iz Panonije krajem 6. i početkom 7.veka i čiji je centar bio u Paviji, a ugroziće čak i papu. Osim varvarskih naleta, opasnost po današnju Italiju, pogotovo južnu Italiju, pa i papu, dolazila je i od Arabljana, od Sicilije, ali i od Španije do Francuske. U ovom periodu izdvojiće se papa Grgur I Veliki koji će postati vladar Rima. Sa njim papstvo jača i kreće nova epoha papstva koja će trajati do kraja srednjeg veka!!!
Iako hronološki ovo doba pripada ranohrišćanskom periodu ipak će uticati na novi tok umetnosti u Zapadnoj Evropi. Posebno se ističu lokalni svetitelji, koji će čak početi da se poštuju i u istočnom delu carstva. Značajne građevine: crkva u Turu, crkva u Remsu, Sen Deni (prva polovina 7.veka), baptisterijum sv. Jovana u Poatjeu (početak 6.veka, zapadna Francuska), opatija Sen Žermen de Pre u Parizu (prva polovina 6.veka, grobna crkva merovinških kraljeva Neustrije tj. severozapadnog dela Franačke države pod Merovinzima), bazilika sv. Gereona u Kelnu (prva polovina 7.veka – 612.godina, zapadna Nemačka). Razvijaju se brojni manastiri u kojima se razvija prepisivačka delatnost i to pod jakim uticajem irske kulture. U severnom delu Italije nalazio se manastir Bobio (severna Italija), koji se razvio u skladnom odnosu između pape, kraljice Teodolinde i irskog monaha Kolumbana. Irski monasi imali su snažan uticaj na širenje hrišćanstva na teritoriji Merovinga, Karolinga, pa i Otona. Oni osnivaju centre u današnjoj Francuskoj, Švajcarskoj, Italiji, Irskoj itd. Kao pandan Bobiju, Kolumban osniva samostan Liksej (590.godina, Burgundija), a monasi će osnovati Korbi (severna Francuska), veliki centar prepisivanja i ukrašavanja knjiga, pre svega bogoslovnih knjiga. U 9.veku (815.god.) monasi iz Korbija su zbog naleta Normana osnovali Korvej (centralna Nemačka), koji će u 9. i 10. veku biti prepisivački centar. Ovo je vreme spoja ostrvske tj. irske tradicije sa lokalnom tj. rimskom tradicijom pa i sa helenskom, ranohrišćanskom umetnošću itd. Dakle, stvara se mešavina onoga što je rimsko, onoga što je zatečeno i onoga što je doneto. Monaštvo – novi pojam, ranije vezano za kulturu Egipta (Antonije Veliki, Pahomije itd.) Šire uticaj na današnju Siriju, Palestinu, Malu Aziju, Carigrad itd. čak do današnje Francuske. Pošto su građevine rušene i prepravljane, jako su bitni rukopisi iz ovog perioda jer zaista svedoče o kulturi Merovinga. U ovo vreme u monaškim centrima nastaju rukopisi: Gelazijanski sakramentar – nastao u 8.veku u Korbiju. Predstavlja sintezu umetnosti severne Italije i Galije. Minijature su celostranične, na beloj pozadini. Preovlađuje vid ornamenata i prepleta karakterističan za irsku umetnost. Prožimanje umetnosti: bela pozadina asocira na ranohrišćansku umetnost, geometrijski ornamenti takođe ukazuju na ranohrišćansku i antičku umetnost, kao i simboli koji zapravo vode poreklo iz paganske, rimske tradicije. Ptice i ribe u prepletima ukazuju na jasan irski uticaj. Motiv crux gemmate takođe vodi poreklo iz ranohrišćanske umetnosti – npr. San Apolinare in Klase. Ima i sirijskog uticaja o čemu svedoči Georgius, Grk, episkop Amijena, koji piše da iz Sirije stiže i uticaj na umetnost ali i na način bogosluženja, uvode se lokalne dijeceze tj. biskupije. Primer A: krst pod arkadom, imitacija bazilike – stubovi nose arkadu, imitacija mermera, na krakovima krsta u alfa i omega, a u središtu je agnus dei optočen biserima. Iznad alfe i omege su krstovi, brojni prepleti, životinje – ribe, paunovi. Primer B: Inicijal u vidu krsta, karakteristične boje, prepleti, ukrsnica opet naglašena biserima, geometrijski motivi, ribe formiraju alfu i omegu, paunovi, jagnje, ptice. Osim životinjskih ima i floralnih elemenata koji ukazuju na akantus i srcolike biljne motive.
Psaltir iz Korbija – kasni 8, početak 9. veka, u okviru inicijala nalazi se figuralna predstava – to je figuralni inicijal. Ovaj inicijal sažima ostrvsku tradiciju (prepleti, biljke i figure). Uticaće na lokalne škole iz vremena Karla Velikog. Štutgardski (jugozapadna Nemačka) psaltir – neki smatraju da je iz doba Merovinga, neki da je iz doba Karla Velikog. Predstavljena je istorijska scena borbe Davida i Golijata, celostranična minijatura – celostranične minijature posebno će se razviti na teritoriji Tura. Primećuju se intenzivnije boje, drugačije figure itd. Rukopis iz Likseja – prva polovina 8.veka, irski monasi, predstavljen je inicijal ukrašen ribom, paunom itd. – jasna simbolika. Simbol ribe posle će biti zamenjen Hristovim likom u simbolici, ali u ovo doba je još predstavljena riba. Za Liksej će se vezivati minuskula, koja se razvija u 7.veku na teritoriji današnje Francuske. Većina ovih rukopisa imala je liturgijsku namenu, a tu su i sakramentari, dela svetih otaca, rukopisi vezani za potrebe klera. Još uvek nema naracije, scene nisu vezane sa tekst, uglavnom se predstavljaju simboli, ukrasi, svedene boje, jednostavni su, naglasak je na inicijalima i prvom redu poglavlja. Minijature su mahom celostranične. Osim rukopisa iz vremena Merovinga, iz pisanih izvora znamo da su postojale i bogate kraljevske riznice u kojima je čuvano pre svega zlato. Sačuvane su i geme i kameje koje slave kraljevo bogatstvo, slavu itd. Ove geme i kameje odražavaju fascinaciju varvarskih vladara dragim i poludragim kamenjem, kog su imali u izobilju. Uglavnom su prikazani likovi vladara npr. Hlodoveh, uglavnom natpis gloria romanorum jer su svi hteli rimsku slavu. Naručioci su uglavnom kraljevi, kraljice (npr. Teodolinda) i drugi članovi aristokratije. Često su time darivali crkve kojima su bili ktitori, npr. Sen Saven, Rems, Sveti Apostoli (grobna crkva Hlodoveha), Sveti Martin u Turu i druge crkve na teritoriji Akvitanije i Poatjea. U ovo vreme jako je značajan papa Grgur, koji je služio kao papa 14 godina, od 590. do 604. On je bio prvi srednjovekovni papa, koji je osnovao srednjovekovni Rim i postavio dalji put razvoja Rima u srednjem veku. Začetnik je srednjovekovnog papstva, a poslednji papa ranohrišćanskog, antičkog Rima. Njegovo doba predstavlja prelaz iz epohe u epohu. Potiče iz bogate porodice Anicija, praunuk je pape Feliksa III. Smatra se da je odrastao u Rimu, imao je dobro obrazovanje jer je iz bogate porodice. Bio je utemeljen na antici i dobro obrazovan u smislu antičke filozofije, preko spisa ranohrišćanskih otaca. Bio je jedno vreme i prefekt grada Rima, ali se povukao u porodičnu kuću gde je osnovao manastir, a tu se nalazila i velika biblioteka. U okviru ovog manastira nalazile su se brojne relikvije, važne za formiranje svetih mesta u gradu. Postao je papski legat u Carigradu, a nakon povratka u Rim postaje papa 590. Važi za sjajnog diplomatu, osobu velikih političkih i administrativnih sposobnosti, i mnogi naglašavaju njegov zdrav razum. Suočio se sa komplikovanom situacijom pada Rima, pretnjom varvara itd. i on je morao da sačuva zemlju i stolicu svetog Petra. Morao je da ustoliči grad, koji od njegovog doba cveta kao hrišćanski centar i Rim ovog doba počinje da bude veliki faktor i pita se za sve. Grgur je pružao socijalnu pomoć koja je pre njega bila ukinuta, osnovao je pravnu službu, postavio je hijerarhiju crkve zahvaljujući kojoj uspešno upravlja papskim posedima u Italiji, na Siciliji i
Sardiniji. On se takođe našao između Vizantije i varvara. Posebnu pažnju pridavao je propovedima koje je držao na narodnom jeziku da bi ga svi razumeli jer je narod posle pada Rima izgubio sve pa i obrazovanje te se latinski jezik nije znao. Ustanovio je javne procesije i litije, u kojima je obavezno učestvovao ne samo kler, već čitav narod. Inicira poštovanje kulta svetitelja, pre svega onih koji su činili čuda. Vezuje se za benediktinski red, usvaja benediktinski koncept monaštva – ora et labora. Kad je postavio temelje svog dela i sebe prelazi na misionarsku delatnost – slao je sveštena lica u severnu Italiju i zapadnu Evropu ka Engleskoj i Irskoj radi pokrštavanja naroda. Tako je Rim postao veliki misionarski centar. Skroz je odbacio arijanstvo. Bio je bio pod stalnim napadima Langobarda, kao i svi posle njega, zbog čega je Karlo Veliki i dobio carsku krunu. Vezivao se za sve članove kraljevskih porodica, pre svega Franačkih, koji su bili ktitori brojnih zdanja (npr. Teodolinda). Značajne građevine: Crkva posvećena svetom Kozmu i Damjanu je sve do 17.veka imala originalne mermerne ploče izrađene u opus sectile. Na njoj je radio naslednik pape Grgura, papa Feliks IV. Početkom 7.veka izgrađene su Santa Marija Antikva, Sv. Apostoli, San Đovani, Sv. Kirik i Julita.
*Krunidbene crkve: u Francuskoj Rems, u Engleskom Vestministerska opatija. *Grobno mesto francuskih vladara – Sen Deni. *Vizantijski vladari su u ranohrišćanskom periodu sahranjivani u Svetim Apostolima a posle ? Santa Marija Antikva – izgrađena krajem 1.veka, kada je imala funkciju ceremonijalne dvorane tj. „svečane sale“, a u 6.veku ima funkciju mesta boravka čuvara tj. garde pošto se nalazila na samom Palatinu gde se nalazila rampa. U tom trenutku je pripadala rimskom vladaru tj. namesniku grada. Vrlo brzo postaje crkva. U periodu od 6. do 9.veka je oslikana i potpunosti pretvorena u crkvu. Usled odrona zemlje sredinom 9.veka zakopana je i otkrivena je tek u 18.veku, a identifikovana tek početkom 20.veka. Jako je značajna pošto je u njoj sačuvan živopis iz, između ostalog, 7. i 8. veka te se na osnovu nje upoznaje ovaj period umetnosti kog na istoku nema zbog ikonoborstva. U Rimu rade umetnici vezani za istok, ali se vezuju i za lokalnu tradiciju grada Rima. U ovom periodu ranog 7.veka funkcija crkve je vezana za vojsku, činovnike i njihove porodice. U njoj se nalazi fresko-ikona Bogorodice, to je najstarija slika ove crkve, koju su uglavnom, ako ne i jedino, posećivali vizantijski vojnici i činovnici i njihove porodice u Rimu. Crkva je sazdana od dve velike prostorije iz carskog perioda pored prilazne uzbrdice kojom se direktno od foruma penjalo ka Palatinu. Lik Bogorodice predstavljen je na krajnjem zidu druge prostorije, na desnoj strani, u svojevrsnoj niši. Ova predstava nalazi se ispod drugih slojeva slikarstva i predstavlja Bogorodicu kao kraljicu između dva anđela nagnuta, u pokretu darivanja. Datuje se u polovinu 6.veka – period vizantijske okupacije Palatina od strane Velizara ili Narzesa. Odiše duhom tipičnim za ovaj period i grad, što se vidi u npr. u načinu predstavljanja Bogorodice – asocira na Santa Marija Mađore, gde se takođe vidi uticaj lokalnog, kao i jak uticaj papstva, a tip Bogorodice ima veze sa 3. vaseljenskim saborom u Efesu 431. godine kada su odbačena učenja carigradskog patrijarha Nestora, a Marija se prihvata kao majka i boga i čoveka (jer je na 1. i 2. saboru odučeno da Hrist i bog i čovek), te je ona prikazana kao carica nebeskog carstva – sa diademom, sedi na prestolu, njena odeća asocira na istočnu tradiciju
(ne vizantijsku jer Vizantije još nema već Istočno rimsko carstvo!); asocira i na San Apolinare Nuovo tj. mozaik iz 6.veka, tj. doba kada je Justinijan prepravio Teodorihovu građevinu. Takođe, i u Santa Maria in Trastevere Bogorodica je predstavljena kao nebeska carica sa malim Hristom. Ovde je Bogorodica takođe predstavljena na tronu, ali već malo drugačije. Tu su i kasnije freske. U đakonikonu koji je otkopan tek početkom 20.veka otkrivene su freske sa stilskim karakteristikama istočnog dela Rimskog carstva, koje datuju verovatno iz vremena Justina II tj. sa kraja 6.veka. 570.godine sagrađena je crkva, suštinskom prepravkom dve velike postojeće prostorije. Prva, koja je ranije bila kupatilo, postala je predvorje, a druga, koja je bila neka vrsta peristila, pretvorena je u kultnu dvoranu. Na najvidljivijem delu nosača trijumfalnog luka nalaze se dve predstave, koje su obično datovane u vreme pape Martina I (649-653). Prva prikazuje Blagovesti sa uspravljenim anđelom koji je ogrnut tkaninama delom priljubljenim uz telo, a delom zalepršanom iza njega. Od Bogorodice je ostalo jedva nešto više od prestola sa podnožjem. Bolje očuvana simetrična slika s druge strane luka prikazuje „svetu Solomonu“ sa sinovima Makavejcima i Eleazarom, koji su signirani i to na grčkom. Postoje i freske iz 8.veka, iz doba pape Jovana VII, a radio ih je grčki majstor koji je trebalo da u svoje delo unese novu ikonografiju koju je propisao sabor iz 692.godine tj. Hrista na krstu kako „telesno pati„ ali u nebeskom kontekstu tj. podržanog od strane četiri heruvima i od dve skupine anđela poređanih sa strane. U donjem delu, sakupljeno u dve zbijene grupe, nalazi se mnoštvo ljudi koji kliču. U donjem pojasu su likovi papa, među kojima je i sam Jovan II sa četvrtastim nimbom, a još niže medaljoni sa crkvenim ocima. Na bočnim zidovima nalazi se hristološki ciklus i medaljoni sa apostolima. *Goti su u Velikoj seobi naroda probili granice Rimskog carstva – Dunav i Rajnu (delovi Nemačke, Austrije, Balkan) polovinom 5.veka – probijaju limes i naseljavaju se u Panoniji i tu se dele na Ostrogote i Vizigote. Huni dolaze iz Mađarske i proteruju ih, pre svega zapadno ka Apeninskom poluostrvu. Ipak, nisu svi Goti bili proterani, neki su pokršteni da bi Romejima služili kao vojska. Oni su pokršteni u Panoniji gde su primili arijansku jeres, koju su preneli na zapad. Sloveni i Avari dolaze početkom 7.veka. U Rimu, pod uticajem pomenutog pape, početkom 7.veka prvi put paganski hram Panteon postaje Santa Marija Rotonda i to pod inicijativom pape Grgura koje je želeo da odatle progna paganske demone. Takođe, dolazi i do hristijanizacije Hadrijanovog mauzoleja koji postaje crkva svetog arhanđela Mihajla. Iako se ovaj čin vezuje za papu Bonifacija III, verovatno je ideja bila Grgurova. Vreme vladavine pape je vreme izdizanja pravog grada Rima i vraćanje grada na stari nivo, on počinje da parira Carigradu, važan je za odvajanje dva dela carstva i formiranje zapadnog dela Rimskog carstva. On je takođe ubedio langobardskog vladara Lijutpranda da položi oružje na grob svetog Petra, ali polovinom 8.veka Langobardi opet napadaju i 753. osvajaju Ravenu i tada počinje opsedanje grada Rima. Polovinom 8. i početkom 9.veka Rim je krenuo ka razdvajanju od istočnog dela Rimskog carstva. Tada je grad već potpuno hristijanizovan i bio je pod zaštitom svetog Petra i lokalnih svetitelja – Kozme i Damjana, sv. Kirika i Julite, sv. Martina i svetih Apostola!
Crkve u samom centru grada pokazuju jaki vezu sa Carigradom, a centar je Palatin, rezidencija carskog namesnika. Uvode se i kultovi sa istoka: Srđ i Vakh, sv. Hadrijan, apostoli Filip i Jakov, sv. Anastazije. Period 8. i 9.veka – severni deo Evrope postaje politički jak i centar zapadnog dela Rimskog carstva, a simbolički trenutak koji je to označio bilo je krunisanje Karla Velikog. Tada je i završeno kretanje varvara – u tom trenutku su na zapadu i već su hristijanizovani. Npr. Normani su sa severa došli skroz do juga tj. Sicilije. Svi su pokršteni, i stari i novi narodi. Važnu ulogu u pokrštavanju imali su Irci, koji su pokršteni zahvaljujući papstvu koje je slalo misionare ka Engleskoj i Irskoj, a Irci dalje na zapad. Narodi germanskog i keltskog govornog područja naseljavali su teritorije gde su prebivali rimski vojnici – današnja Engleska, Belgija, Nemačka, Švajcarska i Austrija. Tek u 10.veku situacija se u političkom smislu stabilizovala. Tek se tada formirala lingvistička i etnička mapa i tek tada je otvoren put ka formiranju današnjih država. Periodu 500-900.godine naziva se „periodom germanske monarhije“ i to misleći na Vandale i Ostrogote. Ostrogoti su u Italiji bili kratko, ali Vandali u Španiji oko 300 godina, a Langobardi negde ? duže, u Rusiji su bili Vikinzi a tek posle se formira Kirska Rusija. Germanski narodi bili su skloni ratovanju. Bili su organizovani u manje grupacije, vezane za određenu porodicu. Posle dolazi do ujedinjenja pod Merovinzima, pa posle dolazi Karlo Veliki. Prvi izdvojeni narodi bili su Merovinzi, a veliku ulogu u njihovom ujedinjenju imali su Grgur iz Tura (centralna Francuska). Ono što Merovinge razlikuje od Karolinga jeste da oni nisu imali jake vladare i nisu bili skloni teološkom obrazovanju, širenju hrišćanstva itd, to tek dolazi sa Karolinzima. Ali već u njihovo vreme oko 8.veka Arabljani polaze od Afrike, kroz Španiju, ka južnom delu današnje Francuske. Arabljane je porazio i zaustavio majordom Karlo Martel („čekić“) u bici kod Poatjea 732. godine! Arabljani su osvojili Jerusalim što je predstavljalo katastrofu za hrišćane – skrnavljenje svetog mesta, centra hodočašća, gubitak mesta gde je vernik najbliži bogu, gde si najbliži oprostu svih grehova, gde su ljudi išli da se izleče, gde su relikvije prvog reda, najveće šanse za put do raja itd. *Via Dolorosa – put kojim je Hrist išao na Golgotu *Otkud Arabljani na Siciliji? IRSKA MINIJATURA U pitanju je druga polovina 5.veka, kada je došlo do razvoja irskog monaštva i irskih rukopisa tj. minijatura. Ovo je i vreme susreta varvarske, kako je M. Elijade naziva „megalitske“ kulture, tzv. druidskog društva, koje je dotad bilo odvojeno od rimske i prehrišćanske kulture i kontinentalnog dela Evrope. Kada su se susrele ove dve kulture, crkva je bila jako tolerantna za lokalnu zajednicu. Tada čitavi redovi ljudi primaju hrišćanstvo i to prolazi bez loših situacija, konflikata među društvima, ali i bez konflikata svetovne i duhovne vlasti. Jako bitan za širenje hrišćanstva bio je sv. Patrik – uvodi sistem iskonskog, egipatskog monaštva, uticaj Vasilija Velikog, upoznaje se sa monaštvom na teritoriji Galije?. Ovaj vid prebenediktinskog monaštva razvijaće se sve do 12.veka kada će biti pod uticajem monaških redova pre svega iz Engleske, pre svega cistercitskog monaštva.
Irski monasi u velikoj meri su se bavili širenjem hrišćanstva sa teritorije Irske. Oni su odlazili da traže savršen život, ideale i hteli su da se što više udalje od ovozemaljskog. To je bio vid iskušenja, askeze. Vodili su strog monaški život, rigorozno isposništvo, odricanje od svega materijalnog, a krajnji cilj je bilo potpuno napuštanje zemlje. Drugi aspekt odlaska iz zemlje putujućih monaha bio je vanderlust – lutalački karakter, poput moreplovaca i razbojnika koji su se takođe na neki način odricali zarad svog načina života, napuštali domovinu itd. Vanderlustom su postizali odricanje u ime boga i božije ljubavi, omogućavali sebi bliži kontakt sa bogom, brži ulazak u raj po smrti itd. Pod velikim uticajem irskih monaha bili su Merovinzi, jer su se ovi nastanjivali duž Zapadne Evrope – ova pojava u istoriji naziva se „irska misija“! Ovo je jedan od, ako ne i najvažniji kulturni fenomen ranog srednjeg veka!!! Oni su se nastanjivali na teritoriji današnje severne Francuske, Burgundije, duž Rajne, išli su do Švajcarske i severne Italije, Bavarske i okoline Salzburga. Zbog izražene rigoroznosti, učenosti, obrazovanosti, oni su uticali na formiranje velikih monaških centara na ovim teritorijama. Zahvaljujući tim centrima izvršiće se od vremena Karla Velikog velika obnova Rimskog carstva ali obrazovanog na temeljima hrišćanske vere. Među značajnim misionarima bio je Kolomban – krajem 6.veka, osnova Liksej i Bobio. On se prvo vodio svojim pravilima, ali je brzo prihvatio benediktinsko učenje koje će od kraja 6. i 7.veka postati dominantno. U Irskoj je osnovao monaški centar Jona i Lindisfarn. Jedan deo Irske primiće oko 7.veka hrišćanstvo i to zahvaljujući ovim monasima, ali i zahvaljujući papi Grguru koji je poslao sv. Avgustina Kenterberijskog da propagira veru i pokrštava irski narod. Između irskih monaha i njihovog iskonskog monaštva i onog monaštva koje je propagirao Avgustin i papa postojale su razlike pa je oko toga nastao konflikt – računanje Uskrsa, propovedanje, oblačenje itd. Ovaj konflikt je eskalirao i rezultirao Saborom u Vitbiju 664. kad su Irci potpuno prihvatili rimska pravila. Krajem 7. i početkom 8.veka veliku ulogu je imao Beda Prečasni, značajan za istoriju irske i engleske crkve, ali i za kontinentalni deo Evrope. Nakon Sabora, jevanđelje sv. Avgustina uticalo je na razvoj književne iluminacije. Dakle, širi hrišćanstvo i u Irskoj ali utiče i na sve knjige prepisivane na tlu Engleske, a one se prenose ka severu Italije. Takvi su npr. Kodeks Aureus iz Kenterberija i Kodeks Amiatinus, koji je danas u Firenci. Knjige koje nastaju u Irskoj nastaju u velikim monaškim centrima. Prepisuju se bogoslužbene knjige ali i tekstovi antičkih pisaca. *Nauči proces nastajanja rukopisa! Book of Durrow (centralna Irska) - među najstarijim sačuvanim knjigama tj. kodeksima iz Irske, nastao krajem 7.veka, trebalo je da bude poklon za papu, tipičan rani stil i minijatura. Minijature su celostranične na beloj pozadini, oslikani su jevanđelisti na početku svog jevanđelja. Oko jevanđelista su karakteristični prepleti. Tu su i simboli jevanđelista. Iako je ovaj kodeks najjednostavniji, već se naziru različite boje. Drugi primer iz Durrow-a – kompleksniji primer prepleta, svaki se završava realnom ili, karakterističnim za irske rukopise, fantastičnom životinjom. Poštuju se svi ornamenti i oblici sa simbolikom – kvadrat, krug, krst, podsećaju na Solomonove krugove. Bela pozadina je inače karakteristična za ovaj rani period. Prepleti se vezuju jedan za drugi i uglavnom oblikuju krug – životinje ili same sebi grizu rep ili jedna drugoj. Preplet predstavlja i uticaj helenske i ranohrišćanske tradicije. Razlikuju se figuralne i nefiguralne minijature, koje se sastoje samo od prepleta, diskova itd.
Ehternah (istočni Luksemburg) – druga polovina 7.veka, figure se sastoje od određenih i osnovnih geometrijskih prepleta i oblika. Pozadina je bela sa okvirom od brojnih prepleta. Prikazani su simboli jevanđelista. Minijature su celostranične. Lindisfarnsko jevanđelje (ostrvo kraj severoistočne obale Engleske, u Severnom moru) – naziv kao i ostali dobilo po mestu nastanka, nastaje početkom 8.veka kada je izražen sirijsko-koptski uticaj na keltskim osnovama. Prepleti prisutni. Ovde inicijal – složeniji, boje pokazuju uticaj Istoka, ali bela pozadina i dalje ukazuje na ranohrišćansku umetnost; minijature - krst, preplet fantastičnih životinja. Verovatno je isto trebalo da bude poklon za papu. Takođe je prepisivano. Book of Kells (istočna Irska) – nastao oko 800.godine, u vreme vladavine Karla Velikog, jača benediktinski anglosaksonski uticaj koje prenose knjige iz Italije u Englesku. Složeniji su u svakom smislu – ljudske figure, pečati, boje, inicijal, formiranje kompozicija. Ima tepih stranu. *Tepih strana – celostranična minijatura u potpunosti oslikana. Kompozicije: npr. Bogorodica sa Hristom i anđelima sa strana – usložnjavanje kompozicija!, više figura a ne samo jedna. Stil je malo grublji – lokalna tradicija koja će se odraziti na renesansu Karla Velikog. Nikako se ne napuštaju okviri i prepleti. Boje su jake, upotrebljava se zlato! Iskušenje Hristovo – sa jasnom ikonografijom – đavo iskušava Hrista, iskušavao ga tri puta, kako gde?, ovo je gde? Hrist je sa oreolom, jasna ikonografija đavola, ima krila jer je pali anđeo. Hapšenje Hristovo – ikonografija je u ovom periodu ista kao u ranohrišćanskoj umetnosti samo je izvedba drugačija. Iza je hram, okolo su prepleti sa fantastičnim životinjama. Kanonske tablice – posebno ukrašavane različitim predstavama, u ovom kodeksu su tu simboli jevanđelista. Ovaj kodeks je po bojama, kompozicijama itd. neprevaziđen, ukrašen zlatnim listićima. I u okviru samog teksta su umetane figure, obično životinje, ponekad ljudske figure. U vreme oko 800.godine posebno je bila značajna knjiga sv. Avgustina – danas se nalazi u Kembridžu i baš taj prepis je bio predložak za sve lokalne kopije. Kasnije se prepisuju i komentari za edukaciju sveštenstva, pa tako i naroda. Brojni su i prepisi antičkih pisaca – komedija, tragedija, Vatikanski Vergilije, jako bitan i sam način prepisivanja i ukrašavanja, koje je utemeljeno na ovim kodeksima. KAROLINZI Ponoviti istoriju: Karlo Veliki, njegove reforme, monaštvo, sveti Benedikt – Regula Sancti Benedicti, osnivanje Monte Kasina u centralnoj Italiji 520. godine koji je bombardovan u II svetskom ratu. Politička situacija u Evropi u vreme Teodoriha – osvajanje, širenje hrišćanstva, nestabilno stanje u vezi sa pravnim sistemom i uređenjem carstva, seobe naroda, dolazak Avara. Justinijan uvodi promene, radi na uništenju i Varvara i arijanske jeresi, uspeva da povrati teritorije, uvodi reforme zakona i hijerarhije tj. uređuje državu. Posle Justinijana dolaze Langobardi, Arabljani, Avari (koji čak napadaju Carigrad) i Sloveni. Carigrad je ugrožen napadima sa dve strane. Tada se ističu Merovinzi i Hlodovih ih ujedinjuje i formira kraljevstvo. Prisustvo varvarskih naroda vodi do mešanja kultura, običaja, jezika, nedostatka hijerarhije i društvenog uređenja jer Atila sve uništava. Hlodovehu je da bi uredio svoje kraljevstvo bila potrebna religija i to je jedino moglo da bude benediktinsko učenje jer je ono imalo svoja pravila.
Kao i tokom svih promena došlo je do propadanja društva, sveštenstva, morala itd. i sve to je moralo da se uredi. U ovo vreme, u 7 i 8. veku i nadalje bitnu ulogu imaju monasi jer su bili obrazovani, te su mogli da obrazuju i druge. Ljude je bilo najlakše obrazovati u manastirima, a religijsko obrazovanje je bilo neophodno kako bi društvo bolje funkcionisalo. Teološka i politička realnost se prepliće i u njihovoj službi nastaje umetnost. Benedikt iz Nursije (480-543.) – odrastao u vreme Teodoriha, u čije vreme je aktivan npr. Kasiodor. Njegova regula propisuje isposništvo: celibat, siromaštvo, poslušnost – to su tri glavna zaveta. Monasi su podređeni opatu (tj. u srpskoj terminologiji đakonu). Njihov cilj je kontemplacija i služba bogu kroz liturgijsko bogosluženje, kao i fizički rad, pre svega poljoprivreda. Ovom regulom uspostavljena je disciplina. Monasi su doprineli širenju duhovnosti ali i širenju kulture, razvoju poljoprivrede, prepisivanju knjiga, negovanju grčko-rimske tradicije, prevođenju sa latinskog velikih rimskih pisaca, edukaciji naroda u vreme formiranja kraljevstva. Na ovo u velikoj meri utiču i kraljevi – prvo pomalo Merovinzi, a pogotovo se time bavi Karlo Veliki, koji dovodi do velike reforme. On iz obrazovanog miljea iz cele Zapadne Evrope bira ljude i dovodi ih na dvor da rade na reformama pravosuđa, školstva, administracije, građenju monaških celina itd. Sve ovo vladar ne bi mogao bez pape već je on morao da ga podrži. U periodu do oko 800.godine ne može se govoriti o dinastiji u punom smislu jer su pre Karla još uvek na vlasti majordomi. Na istoku su univerziteti, a na zapadu ovaj tip obrazovanja preko monaštva. Carigrad od početka do kraja ima kontinuitet, a Rimu se prekida zbog pada grada te na istoku sve vreme postoji jedan centar, a na zapadu nije tako. U Carigradu se pre svega neguje grčka tradicija, a na zapad poznavanje grčke tradicije u antičkim spisima donose Arapi koji za razliku od Varvara nisu uništavali prilikom osvajanja, već negovali tradiciju, prepisivali spise i prenosili ih itd. Carigrad je i osnovan da se ne bi krahom Rima ili Rimskog carstva potpuno prekinuo kontinuitet. Renovatio Romani Imperii – glavna ideja carstva Karla Velikog, važila je za sve segmente i važna je za cara, dvorjane, aristokratiju, naslednike itd. Karoliniška renesansa podrazumevala je reformu, regeneraciju, intelektualnu obnovu, promovisanje nauke i pismenosti tj. obrazovanja kao sastavnog dela radikalnog programa čiji je kraj bila potpuna franačka reformacija društva i to na hrišćanskim principima, što se vidi po caru koji je miropomazan od pape za cara i time počinje idejna reforma piramidalno od vrha na sve segmente. Karlo Veliki je jedini vladar, sve isključivo zavisi od njegove volje jer je on izabran od boga, on je tutor regni tj. staratelj kraljevstva – potpuni carski apsolutizam. Sam čin miropomazanja pokazuje posebnu vezu cara i pape, time i carstva i crkve. Karlo, kao legitimni vladar, u sadejstvu sa crkvom vrši reforme. Franački narod je bogomizabran, što se iskazuje u umetnosti. Karlo preuzima ulogu u organizaciji crkve ali u okviru svog kraljevstva tj. posle carstva. On nije mogao da utiče na papu ali jeste uticao na crkvu u okviru svoje države. Karlo je insistirao na identičnom prepisivanju biblijskih tekstova. Tako se standardizuju svi verski obredi i prakse, uvedene su stalne propovedi a za to je bilo neophodno teološko obrazovanje, što je u suprotnosti sa paganskom i varvarskom praksom koja se sad svodi na minimum. Da bi se ona iskorenila sveštenstvo i monaštvo se obrazuje, obavezno je poznavanje latinskog jezika, pravila svešteničkog tj. monaškog života, na šta dolazi uticaj sa dve strane: iz Monte Kasina i sa juga, kao i sa severa od Irske, Engleske ka kontinentalnoj Evropi. Razumevanje i znanje pojanja dolazi od Rima i Monte Kasina i u tom istom obliku se izvodi u Franačkom carstvu. Sam Karlo nije bio obrazovan ali je obezbedio
obrazovane ljude koji su sproveli reforme, npr. Alkuin, Ajnhard, Paulin, Adelard, Angilbert, Teodulf itd. Skoro svi oni su bili sveštenici, veoma obrazovani. Pominju se i Pavle đakon iz Pavije, koji je pisao istoriju severne Italije i Petar iz Pize. O svima njima naučiti detaljno iz literature, mogu doći kao ispitna pitanja! Svi oni su posvetili veliku pažnju prepisivanju knjiga i to ne samo biblijskih – negovali su i Vergilija, Ovidija itd. Jedan od najistaknutijih je Teodulf koji je bio Got i na dvor je došao malo pre Karlovog krunisanja. Bio je biskup Orleana. Pisao je Traktat o Svetom Duhu i Libri Carolini (o stavu Karla Velikog o ikonoborstvu). Alkuin je bio iz Jorka, reformator palatinske škole u Ahenu, sa Ajnhardom je sastavio biografiju Karla Velikog – Vita Carolini Magni. Sve ovo je rađeno po biblijskim idejama, Karlo sebe vidi kao novog Davida i ta ideja će se razviti u rukopisima i među naslednicima. Arhitektura: I Karlo i njegovi naslednici negovali su već postojeću tradiciju i ono što je već izgrađeno, kao što je npr.: Sen Deni – nastavljen je, postavljeni su mu vestverci oko druge polovine 8.veka, zbog drvene tavanice je ovo građeno kao neki eksperiment. Opatija u Centuli (severna Francuska) – prva polovina 7.veka, obnovljena u drugoj polovini 8.veka, vezuje se za opata Angilberta, tu je njegov grob, vestverci su na istočnoj i zapadnoj strani, oltari – jedan je posvećen Svetom Krstu i dva druga od kojih je jedan posvećen sv. Petru, crkva je važna zbog čestica! Prvi primer vestverka! Palatinska kapela u Ahenu (zapadna Nemačka) – kraj 8, početak 9.veka, podseća na crkvu San Vitale u Raveni po osnovi, načinu gradnje itd. Karlo ju je video i svidela mu se, a i hteo je da se veže za Justinijana, kao i svi kasniji carevi. Osnova ima veze i sa Lateranom, gde je Karlo primio carsku krunu. Arhitekta je Oto (= Odo = Eudes) iz Meca. Žerminji de Pre (centralna/severna Francuska) – specifična osnova, izgrađena oko 800.godine, vezuje se za Teodulfa, po osnovi podseća na San Satiro u Milanu. Kapija u Loršu (jugozapadna Nemačka) – kraj 8.veka, specifična po aluziji na Konstantinov slavoluk po obliku itd. jer je kapija ulaz u manastir i ulazi se trijumfalno u ovaj sveti prostor, kao što je Konstantin trijumfalno ulazio u Rim. Ovo su simbolička vrata iz ovozemaljskog u nebesku sferu. S druge strade, aludira se i na Hristov ulazak u grad kojim počinje njegovo stradanje. Sem toga, specifična je i po fasadi koja liči na mozaik iako je ovde u pitanju tesanik. Kapela u gornjoj etaži posvećena je sv. Mihailu. Korvej – najstariji sačuvani vestverk! Osnovana 815. pod patronatom Luja Pobožnog, od strane Vale i Adelarda, zajedno sa monasima iz Korbija, koji su odande pobegli pred najezdom Normana. 822. godine je rekonstruisan, a 70ih/80ih godina 9.veka dobija vestverk. Proveriti ko, šta, čemu, kad i koliko izmena? San Salvatore u Breši (sever Italije) – 753.godine, ktitori su budući kralj Langobarda Deziderije i njegova žena Ansa. Slikarstvo: Vezuje se za delo na koje se Karlo oslanjao – De civite Dei Aurelija Avgustina sa kraja 4.veka. On prati ideje ovog dela o tome kako hrišćansko carstvo treba da izgleda, a po definiciji je dobar
hrišćanin i dobar građanin – kada ono što piše u Svetom pismu dospe do svih građana Rimskog carstva nastupiće hrišćansko carstvo i zato svaki stanovnik treba da radi na tome da se do toga što pre stigne. Ahen postaje novi Rim, što se vidi npr. iz: Kovčeg zaveta – mozaik u apsidi u Žerminji de Pre, Teodulf. Prikazan je kovčeg zaveta sa dva anđela i dva heruvima. Cela dekoracije je na zlatnoj pozadini sa purpurno-plavim i tamnosmeđim tonovima. Ceo kovčeg je urađen prema svim izvorima, te je Teodulf postavio u svom oratorijumu shemu vezanu za Solomonov hram. Na obodu je zapis koji govori o tome da je on ktitor. Simbolika je višestruka – ovo je doba ikonoborstva i preko ovakve ideje se predstavlja prevaziđenost ikonoborstva i nadmoć – Franački narod je božji narod, prožet jevrejskom tradicijom. Indikativno je i vezano za ideale ka kojima je težio Karlo – izabranost naroda, Hrist, Solomonov hram itd. Ahen – scene profanog slikarstva, npr. pohod na Španiju (Španska barka, opisana u Epu o Rolanu), a u kupoli su 24 starca Apokalipse. Ostali živopis je uglavnom uništen, ali su sačuvani natpisi tj. tituli koji govore koje su scene u pitanju i to su bile scene novozavetne, starozavetne, iz života svetih itd. *Kad se prikazuju 24 starca Apokalipse Hrist se prikazuje majestatično. Sveti Jovan Jevanđelista u Misteru (krajnji istok Švajcarske) – najbolje sačuvani živopis iz vremena Karla. Crkva je osvećena oko 790. i tadašnji je i živopis, koji je podeljen u zone. U apsidi u konhi se nalazi predstava Maiestas domini, flankirana sa Traditio legis. U glavnom brodu su starozavetne scene podeljene u 5 zona i tu su slike vezane sa istoriju Davida i Avesaloma sa još 3 reda novozavetnih scena. Zapadni zid: Strašni sud – čest u ovo vreme, kolorit monoton, stil vrlo rimski i podseća na Santu Mariju Antikvu, prednjače bela, crna, crvena, oker, plava; Bekstvo u Egipat, Isceljenje gluvonemog, Hrist u hramu i druge scene iz Hristovog života. Scene su smeštene u okvire, što će biti prisutno i u otonskoj umetnosti, tako da su odvojene ali narativne. Bela boja uglavnom naglašava svetlost. Sen Žermen u Okseru (Burgundija) – ktitor je grof Konrad, ujak Karla Ćelavog, izgrađena polovinom 9.veka, živopis je sačuvan u kripti i vezan je za Stefana Prvomučenika. Opisuje njegov život i stradanje. U slikarstvu prepoznajemo tragove rimske, ranohrišćanske tradicije – lukovi, floralni elementi. Neke od scena su: Hapšenje sv. Stefana, Kamenovanje sv. Stefana gde je prikazana i ruka gospodnja. Kripta svetog Maksimina u Trijeru (zapadna Nemačka) – izgrađena u 4.veku, uništena u 9. od strane Normana, restaurirana polovinom 10.veka i otada je netaknuta. Pripisivana je poznijem razdoblju ali je ipak s kraja Karolinške dinastije. San Benedeto u Malesu (severna Italija) – sačuvan živopis oltarskog prostora, u centru je Hristos, sa krajnjih bočnih strada su Stefan Prvomučenik i sv. Grigorije Veliki, između su predstave ktitora sa mačem (verovatno u pitanju neki plemić) i opata koji drži model crkve. Na severnoj strani su scene iz života sv. Grigorija, a na južnoj ostaci ciklusa Davida i Saula. Karolinška minijatura: Karlo i njegovi naslednici obuhvataju vreme od oko polovine 8.veka, a knjižna iluminacija započinje u osmoj deceniji 8.veka, a počinje Godeskalkovim jevanđelistarom. Poslednji vladar dinastije bio je Luj V koji je dobio zapadni deo kraljevstva, a kada je 987. on preminuo to je bio kraj dinastije. Pred kraj dinastije vidi se pad u kvalitetu koji je osrednji, dok je za vreme Karla i
direktnih naslednika bio vrhunski. Od Luja V i početka Otona nastaje tzv. preromanička umetnost. Što se tiče karolinške minijature, prva i glavna škola bila je u Ahenu, tzv. dvorska škola. Tu je počela reforma, tu su prenete knjige iz Rima i Monte Kasina i tu je počelo prepisivanje. Pri prepisivanju ideal je bio ex autentico libro tj. težilo se potpunoj autentičnosti, tekst je morao da bude isti ali se stil pogotovo iluminacije razlikovao od škole do škole. Svaki manastir imao je svoj skriptorijum. Tradicija je bazirana na temeljima Rimskog carstva iz doba pozne antike sa uticajima prvih hrišćanskih dela tj. dela svetih otaca i onih dela koja su nastajala i prepisivana u to doba, a kasnije dolazi do uticaja irskih otaca, gde se ističe Sen Galen. Dela su nastajala za kralja tj. cara i pažljivo prepisana knjiga nosila je iskonsko Hristovo učenje na kome će se bazirati celo Carstvo. Karlo je pridavao značaj kanonskom pravu, egzegetskom učenju svetih otaca, 7 slobodnih veština (gramatika, retorika, dijalektika, geometrija, matematika, astronomija i muzika), kalendara itd. Ovi prepisi dali su smer granama koje će se razvijati u okviru carstva. Tako su nastajale velike biblioteke i pre svega najveća carska zbirka knjiga na dvoru delimično sačuvana do danas, gde ima prepisa ali i originalnih dela iz Rima i Monte Kasina koje su bile predlošci za prepise. One su autentične egzemple. Da bi se sve ujednačilo i imalo isti standard u 8.veku se razvija minuscula carolina, čije poreklo leži u antičkom kurzivu. Pismo se više ne razlikuje od skriptorijuma do skriptorijuma. Uvodi se takođe i maiuscula (u klasičnoj formi) za naslove, početne i završne redove, a nekad i za čitave strane. Upotreba minuskule i majuskule omogućuje čitku i preglednu stranu, kaligrafiju. Danas se smatra da je minuskula jedan od najznačajnijih delova Karlove obnove. Centar je Ahen i on je najvažniji, a potom će pečat dati i Rems, Tur, Mec itd. Godeskalkov jevanđelistar – 781-783.god, sadrži odabrane delove jevanđelja. Po hronologiji ovo je prva od ukrašenih knjiga iz doba Karla Velikog! Zbog toga je vrlo moguće da je rađena po njegovoj porudžbini i u dvorskoj školi. On je dao predložak za dalji razvoj iluminacije u arealu Carstva. Minijature su celostranične, odlike: nadovezuje se na rimsku tradiciju tj. poznoantički iluzionizam, jaka ostrvska tradicija i elementi prethodnika Merovinga, kao i ranohrišćanski elementi. Svaka minijatura otvara jevanđelje prikazom jevanđeliste sa simbolima. Oni su predstavljeni uobičajeno, kako pišu svoje jevanđelje, u okviru koji je ukrašen geometrijskim i floralnim prepletima. Ističe se primer Hristos na prestolu – svedoči o uticajima, najvidljiviji je purpur zajedno sa zlatnim slovima, te je rađen ili za Karla ili nekoga njemu bliskog. Okvir je direktno nasleđe ostrvske tradicije, a poslednjih desetak godina nauka posvećuje pažnju prepletima i njihovoj simbolici jer je ona jako bitna, oni nisu prikazani bez razloga ni čisto dekorativno, već kao i detalji, boje, pismo i sve drugo imaju svoje skrivene poruke. Drugi primer je Izvor života tj. Fons vitae – vezuje se za Rim jer je izgled izvora sa krstom upoređen sa Lateranskim baptisterijumom gde su kršteni Karlo i njegov sin jer je Rim dao caru legitimitet, a s druge strane vezuje se za carstvo nebesko. Jeleni, ptice, feniksi su preuzeti iz grčko-rimske antičke tradicije ali su dobili novi smisao. Jevanđelje sv. Medara u Soasonu (severna Francuska) – početak 9.veka, na običnom pergamentu, tek posle smrti oca Luj Pobožni poklanja ovaj rukopis crkvi sv. Medara. Ostrvska tradicija je u minimumu, marginalizovana. Primer: Kanonske tablice – direktni odjek ranohrišćanskih rukopisa sa primesama zidnog slikarstva. Jedan od načina kako se stil i ikonografija šire u krajeve Carstva je upravo preko knjižnih iluminacija. Nebeski Jerusalim:
prikazana je idealizovana arhitektura, simboli jevanđelista, agnus dei u samom vrhu. Izvor života – ista škola ali je stil drugačiji, nema purpura, svedene boje, jača asocijacija na baptisterijum po osnovi i vodi. U pitanju je životna voda kojom se napajaju ptice – to je i slika raja i groba Hristovog. Scene jevanđelista su na počecima jevanđelja – klasične, u sedećem položaju, oni pišu jer su nadahnuti od boga, gore su simboli. Malo drugačije je prikazan samo Luka – zapravo je ukrašen inicijal, što će biti karakteristika škola koje će naslediti dvorsku – Rems, Tur, Mec. Psaltir Karla Velikog – danas je u Beču, sadrži dobro očuvane minijature. Prikazan je Izvore tj. Fontana života, Hristos na prestolu. Pripada dvorskoj školi, koja nosi 8 kodeksa za koje znamo da su nastali u vreme Karla Velikog i uz pomoć njih pratimo razvoj kaligrafije i umetnički razvoj minijatura – Kodeks Aureus iz Lorša i Ada-jevanđelje iz Trijera. Tu su i skriptorijumi iz Fulde i Salzburga koji predstavljaju lokalne škole ali pod jakim uticaj dvorske škole. Adino jevanđelje iz Trijera – četvorojevanđelje, oko 800.godine, na pergamentu primarne bele boje, sačuvane su celostranične minijature sa jevanđelistima pred jevanđelja, figure su predstavljene daleko slobodnije i jako će uticati na umetnost Otona. Figure su stilizovane i tako bojene da se više vezuju za ovo prethodno jevanđelje iz Soasona ali po vremenu i skriptorijumu u kom je nastalo vezuje se za dvorsku školu. To je jedan pravac koji se potpuno vezuje za Karla Velikog i uskoro će se formirati jedan novi pravac kao protivteza ovom raskošnom stilu, a to je: Palatinska škola – ili tzv. grupa bečkih krunidbenih jevanđelja Krunidbena jevanđelja – kraj 8.veka, ona su drugačija po bojama, načinu slikanja itd. od dvorske škole. Ime su dobila jer se vezuju za legendu otkrivanja groba Karla Velikog oko 1000.godine. Grob je otkrio Oton III i to je važan tren kada su se Otoni morali vezati za prethodnike. U grobu je bilo ovo jevanđelje nad kojim se Oton III krunisao i tada je Karlo kanonizovan. Zbog toga je ova knjiga jako važna za obnovu Karlovog carstva i tok reforme u Otonskoj dinastiji. Danas se nalazi u Beču. Po stilu se oslanja na antičke izglede – snažne figure, antičke poze, odeća, stav, stenovit pejzaž, široki potezi, upotreba takva četkica koja daje jake poteze. Jevanđelisti drže svitak a ne kodeks – ranija tradicija, i svi su u belom. Ahensko jevanđelje – početak 9.veka, specifično je po tome što se na celostraničnoj minijaturi nalaze sva četvorica jevanđelista koji su okrenuti jedan drugom leđima, na fantastičnom pejzažu tirkizasto-plavkaste boje, koja je specifična ali pokazuje antički uticaj. Svi su u belom što se ističe, naglašena antička tradicija. Okvir je sveden. Stil ne nalikuje ovom razdoblju pa su naučnici u 19.veku mislili da se radi o rukopisu iz antičkog razdoblja. Osim bogoslužbenih knjiga i Biblije prepisuju se i prirodnoslovni tekstovi o lekovitom bilju, značajnim životinjama itd, kao i antički dramski pisci. U medicinskim rukopisima su sve biljke morale biti precizno prikazane da ne bi bilo greške. Nedavno su pronađeni spisi sa lekovitim biljem koje leči bolesti koje su smatrane do danas neizlečivim. Fiziolog – priručnik, svi zoološki podaci, jak moralizatorski karakter, upoređuje se Hrist sa lavom, zmija sa đavolom itd. Aratea – o sazvežđu Plejadi, ime je dobila po svom piscu Aratusu koji je u 3.v.p.n.e. pisao o nebeskim telima, a tradiciju bavljenja time je nastavio Karlo Veliki, a pridodati su i grčki i latinski pisci koji su se time bavili.
Prepisivani su i: Prudencijev tekst Psihomahija, Terencijevi dramski tekstovi, svi komentari vezani za Apokalipsu sa ilustracijama, pesme Rabana Maura inspirisane poznoantičkim tj. ranovizantijskim pesmama vezanim za Konstantina. Sačuvane su i crkvene pesme tj. pohvale iz vremena Luja Pobožnog (814. do oko polovine 9.veka) vezane npr. za časni krst – to je jedna od retkih knjiga sačuvanih iz njegovog vremena iako je njegov dvor bio veliki centar učenja, a posebno je bio zainteresovan za Terencija i astronomiju. Postoje brojni prepisi Aratee – skoro svaka škola ju je prepisivala. LOKALNE ŠKOLE Škola u Remsu – jedan od glavnih centara nakon Konstantinove smrti, vreme Luja Pobožnog, sedište episkopa Ebona. Ebonovo jevanđelje – nastalo između 815. i 835.god. Kanonske tablice – na figurama, pre svega draperijama, vidimo karakteristiku ove škole tj. žustar, užurbani pokret. Način pristupa je po ugledu na antičku i ranohrišćansku umetnost, još nema onoga što je tipično srednjovekovno, figura nije kruta, ima kontraposta, antički uzori su jasni – hiton, sandale. Jevanđelisti su svi u sedećem položaju a boje su karakteristične, stil je „uznemirujući“ i ukazuje na božansku inspiraciju. Figure u gornjem desnom uglu – simboli jevanđelista ali i muza koje nadahnjuju jevanđelistu, a Luka, Marko i Jovan čak i gledaju nagore. Karakteristične su crvena, teget, bela boja na licu i trodimenzionalnost. Oseća se i tradicija dvorske škole – u okvirima koji više ne asociraju toliko na irsku umetnost. Utrehtski psaltir – oko 840.godine, psalmi ispisani u 3 stupca pa tekst i slika idu naizmenično tj. uporedo, te je literarni predložak verovatno bio psalterijum dupleks ili tripleks ili Štutgardski psaltir. Tradicija je antička, ranohrišćanska i karolinška. Predstavljeni su i stari i novi zavet, čega do sad nije bilo u karolinškoj kulturi. Uticaće na englesku umetnost 10. i 11.veka na tzv. vinčesterski stil. Ceo je urađen perom – ovo je tehnika koja je negovana i koja će se negovati u Sen Galenu i nekim skriptorijumima na Istoku. Pozadina je bela, a tekst i slika su rađeni tušem. Svaki psalm prati vizuelna predstava. Psalmi su u ovom periodu jako popularni i David je smatran za prototip savršenog cara. Ovaj stil će uticali na romaničku umetnost. Linije, odeća – ustreptale. Fiziolog – prva polovina 9.veka, sve isto što inače važi za fiziologe samo je stil drugačiji. Škola u Turu – vezuje se za svetog Martina, tu su i njegove mošti. Počeci rada skriptorijuma su za vreme Alkuina, on je najzaslužniji. Prepisivana je pre svega Velika Biblija po narudžbini Karla Velikog. Prve ovde prepisivane knjige bile su bez iluminacije pa se polako razvija škola. Oko 830.godine prepisivane su i ukrašavane knjige pod dva opata, Vivian (840-850) i Adalkard – ovo je takozvani zlatni period škole. Minijature iz perioda 840-850.god. su najbolje, npr. Lotarovo jevanđelje. 853.godine je skriptorijum stradao pod naletima Normana, pa do 870. traje period oporavka. Traje do oko 880.godine. U ovom periodu su rukopisi uglavnom prepisivani i ukrašavani za aristokratiju i crkvene velikaše, pre svega Lotara i Karla Ćelavog. Ova škola je magistra za ostale tj. preuzima ulogu dvorske škole. Alkuinova Biblija – druga polovina 8.veka. Prikazan agnus dei sa simbolima jevanđelista, scene iz Postanja itd.
Vivianova Biblija – nastala oko 845-850.godine, posvećena Karlu Ćelavom, što se zna na osnovu posvetne iluminacije Predaja rukopisa. Karakteristična je organizacija stranice – Život svetog Jeronima – strana je podeljena u 3 friza tj. 3 zone ali i friz se deli na zone: tamno-zemlja, svetlije, plavo-nebo. Ovo je direktni predložak freskoslikarstva koje nastaje posle ovoga. Sadrži celostraničnu minijaturu Davida – on je u centru, okolo su muzičari, muze, a lik Davida je zapravo lik trenutnog cara – sažimanje i spajanje Davida i cara koji poprima sve njegove idealne karakteristike. Sadrži i scene vezane za Pavla. Predaja rukopisa – celostranična minijatura, car je na prestolu a opat Vivian mu predaje rukopis; baldahini, ruka gospodnja, savršena prostorija, ukazuje se i na nebesko jer je bog taj koji postavlja cara, porfirni tron, personifikacije, lik cara je ponovo zapravo lik Davida. Grandvalova Biblija – polovina 9.veka. Sveto pismo oslikano od početka, od Postanja. Sadrži frizove, zone unutar frizova i figure u prvom planu. Predstavljene su scene od Stvaranja Adama i Eve do Izgnanstva i scena vezanih za njihove naslednike, npr. Mojsija – Primanje tablica, Majestas Domini itd. Biblija San Paolo fuori le Mura – Rim, car Karlo Ćelavi je poklonio ovu Bibliju papi 875. Osim što je poklon ona zapravo predstavlja i zalog za carsku krunu. Karlo Ćelavi je na prestolu, okružen vrlinama i stražom, odiše purpurom i skroz je u ramu sa floralnim motivima što je odjek ostrvske tradicije ali su ovi okviri stilizovani, ukazuju na drvo života na neki način. Sadrži ciklus svetog Jeronima. Minijatura Karlo Ćelavi i dvor – spajanje Karla sa Solomonom kao i pravednim sudijom – priča sa detetom i dve majke: dve žene tvrde da su majka deteta, Solomon tada naredi da se dete prepolovi da svaka dobije pola i tada prava majka kaže da bolje daju dete onoj drugoj nego da ga povrede – tako Solomon otkriva istinu. Arhitektura i dvorjani ukazuju na to da se scena smešta u savremeni trenutak. U ovo vreme se spaja više modela – Solomon, David itd. Cilj ovog rukopisa je vezivanje za Bibliju, papu, crkvu, cara itd. Lotarovo jevanđelje – iz perioda oko 840-850.godine. Prikazani Majestas Domini, Lotar na prestolu itd. Aratea Lajden – prva polovina 9.veka. Škola u Mecu (severoistočna Francuska) – razvoj ove škole započet je u vreme Karla Velikog i impuls kreće iz dvorske škole, a 823. za episkopa Meca postavljen je Drogon, vanbračni sin Karla Velikog, koji posle postaje i arhiepiskop. Za njegovo vreme razvio se i skriptorijum u Mecu, a sačuvani su pre svega liturgijski spisi, pre svega za njegovu ličnu upotrebu, kao što je npr.: Drogonov sakramentar – polovina 9.veka, stilski se vezuje za školu u Remsu, karakterističan je po posebno ukrašenim inicijalima – postojao je impuls da se inicijali ukrase, najpre floralnim i figuralnim motivima, a vremenom i čitavim scenama. To je import iz dvorske škole ali se ovde razvija. Prepoznatljiv je po akantusovom lišću koje se obavija oko svakog slova. Ponekad je u gornjem delu predstavljena i ruka božija. Tu su i narativni ili figuralni inicijali npr. Mironosice na Hristovom grobu, Uspenje Hristovo, Silazak svetog duha na apostole, Sretenje. Prepisuju se i naučna dela vezana za astronomiju, antičke uzore itd.
Od vremena kada ova škola jenjava i gasi se dinastija Karolinga tj. druge polovine 9.veka i početka 10.veka, razvijaju se 2 druge škole: dvorska i manastirska škola. Prva proizvodi jako luksuzne rukopise, vezuje se za Ahen?, tako nastaje: Codex Aureus Regenzburg (jugoistok Nemačke) – druga polovina 9.veka, oponaša dvorsku školu iz vremena Karla Velikog, odiše purpurom, nastao oko 870.godine, majstori su Liutard i Beringer. Najupečatljivija minijatura predstavlja jevanđelistu koji nosi lik cara, a pojavljuju se i scene Strašnog suda, 24 starca Apokalipse. Korice su ukrašene. Čuva se u Milanu. Uticaj verovatno iz kraljevske opatije Sen Denija. KAROLINŠKA SLONOVAČA I ZLATARSTVO Uglavnom se odnosi na korice knjiga i bogoslužbene predmete. Korice Dagulfovog psaltira – slonovača, osamdesete i devedesete godine 8.veka – rana faza karolinške umetnosti i knjižne iluminacije. Korice su imale posebnu simboliku – materijal, teme. Za razliku od ranije umetnosti, u ovo doba ovo su jako česte stvari. Scene su vezane za Davida. Verovatno je naručen za Hildegardu, ženu Karla Velikog. Radionica je vezana za Vorms. Liči na ranohrišćansku umetnost, a po načinu obrade ne samo na ranohrišćansku, antičku već i odgovara umetnosti ovog doba. 4 scene: gore levo – car David priprema, bira pesnike psalma; dole levo – David svira; gore desno – sv. Bonifaci, nadbiskup Majnca, koji otvara pismo pape Damasusa pred svetim Jeronimom jer je zamoljen da doradi psalme; dole desno – Jeronim diktira psalme. Liči na konzularne diptihe. Pripadao je dvorskoj školi, a jedina razlika od minijaturnog slikarstva dvorske škole je što nema ostrvskog uticaja tj. ima ali u minimumu. Korice iz Lorša – prva polovina 9.veka, vezuju se za Ahen ali su čuvane u Loršu pa se zato tako zovu. Danas su dve strane u dva različita muzeja – prednja je u Muzeju Viktorija i Albert u Londonu, a zadnja u Vatikanskom muzeju. Sa prednje strane su Bogorodica sa Hristom, Jovan Krstitelj i Zaharije, a dole su Blagovesti pastirima, gore 2 anđela vaznose Hrista. Oseća se rimski uticaj ali i istočnjački (Sirija, Antiohija). Zadnja strana odgovara konzularnim, ranohrišćanskim diptisima. Predstavljen je Hristos Militans, jevanđelje i blagosiljanje su njegovo oružje za pobedu. U gornjem registru su dva anđela sa vencem i krstom, a u donjem je Poklonjenje mudraca. Diptih iz Monce – 9.vek, natpis govori da je na jednoj strani prikazan car David, a na drugoj papa Grgur. U potpunosti je baziran na ranohrišćanskim diptisima, konzularnim diptisima 5. i 6.veka ali je ovde više naglašena božansku moć i nadahnuće likova. Verovatno je rađen za Teodolindu. Simbolika – David je autor, a Grgur reformator psalama. Zlato – u službi je boga, vladara jer je simbol božanske svetlosti, vezuje se za nebesku sferu. O značaju svetlosti pisaće Pseudo-Dionizije Aeropagit. Osim zlata korišćeno je i srebro, emalj, (polu)drago kamenje. U crkvi su oltar, ciborijum, škrinje, putiri, polieleji ili od zlata ili pozlaćeni. Korice su s jedne strane bile od slonovače ili zlata, a sa druge strane je bio drugi materijal. Enger relikvijar = engleski relikvijar – verovatno je nastao oko 770.godine, neki ga smeštaju i u vreme Merovinga ali ovo pitanje je predmet polemika. Prednja strana je od zlata, vrlo jasne simbolike, uticaji – crux gemmata, 13 komada poludragog kamenja, emalj liči na preplete što je
irski uticaj. Zadnja strana je od srebra – Hrist, dva anđela, Bogorodica sa Hristom, Petar, Pavle. Sa strana? Sve je vezano za krštenje jer je to poklon za krštenje. Gore su lavovi čuvari. Tasilov putir – od bronze ali je pozlaćen i posrebren. Natpis je u dnu stope i piše „Tasil“ koji je bio vojvoda iz Bavarske. 788. ga je posetio Karlo Veliki. Naručilac je verovatno njegova žena Liutpirga, koja je takođe potpisana u stopi sa druge strane. Ovo je verovatno bio poklon za manastir. Predstavljen je Hrist, a pored piše I i S (Iesus Salvator), a ispod I je alfa, ispod S omega. Okružen je četvoricom jevanđelista sa simbolima. U bazi su predstave Bogorodice, Jovana Krstitelja i verovatno Teodolinde. Stil je anglo-saksonski i verovatno su ga radili monasi sa tog područja. Iako je na saborima u 8. i 9. veku zabranjena izrada putira od bakra, ovaj jeste od bakra. Talisman Karla Velikog – 9.vek, ceo je u zlatu, optočen (polu)dragim kamenjem. U centru je krst u koji je ugrađena relikvija sa časnog krsta. Oton III je uzeo ovo iz groba Karla Velikog. Čuvao se do 1804. u Ahenu, sada je u Remsu. Iz ovih primera vidi se bogatstvo cara, koji je postavio narod na mesto vodeće sile. Vreme nastanka ovog talismana je vreme razvijenog ikonoborstva. Ajnhardov slavoluk – relikvijar, pozlaćen i posrebren, trebalo je da bude u dnu oltara, nastao je 815. godine, Ajnhard ga je poklonio manastiru Mastrihtu, ali je urađen u Ahenu. U potpunosti podseća na rimski slavoluk. Oltar San Ambrođo – čuveni „zlatni oltar“, ispod ciborijuma. Postoji više faza u razvoju crkve (mesto episkopa Ambrozija Milanskog, kraj 4. početak 5.veka, prerađena je u 9. i 12.veku; izgrađena je kao trobrodna bazilika sa atrijumom i galerijama; mošti Gervasija i Protasija, a u kripti mošti Ambrozija koji se posebno slavi i u pravoslavnoj crkvi, bio je veliki protivnik arijanske jeresi), pripadala je benediktinskom redu. Oltar se vezuje za Karolinge, a postavljen je tačno iznad kripte Ambrozija Milanskog, Gervasija i Protasija, gde je Ambrozije i podigao crkvu. Prednja strana je zlatna, a strana ka oltaru je srebrna. Prednja: zlatne ploče čine tri celine, predstavljaju život Hristov, u centru je krst sa Hristom u centru i simbolima jevanđelista u kracima. Na „bočnoj“ strani tj. strani ka oltaru su scene vezane za život Ambrozija – toj strani služe episkopi a oni se za njega vezuju. Izrada i mesto su vrhunski. Sa zadnje strane su u centru čuda vezana za Ambrozija, ali tu su i scene vezane za svetog Martina iz Tura – i apsida će imati sa bočnih strana Ambrozija i Martina, oni su usko vezani i obojica su važni u vreme Karla Velikog. Poruka je dogmatska, poučava vernika i sveštenstvo. Pominje se umetnik Volvinus, a naručilac Angilbert II, neposredno nakon smrti Karla Velikog, dvadesetih godina 9.veka. Paulinijevo delo Vita Ambrosi kao i Život Martina Grgura iz Tura su poslužili kao literarni predložak za stranu ka oltaru. S te strane postoje i natpisi o scenama ispod samih scena. Sa bočnih strana su ploče sa krstovima, sa svetiteljima i anđelima. Korice Codex Aureusa – kraj 9.veka, zlato i poludrago kamenje. Dvorska škola, nastao u Regenzburgu, čuva se u Milanu. Uticaj verovatno iz kraljevske opatije Sen Denija. Ista radionica kao i: Lindau jevanđelje – južna Nemačka, nastalo malo ranije od Codex Aureusa tj. u drugoj polovini 9.veka. Prednja strana: krst sa raspećem, krst ima višestruku ulogu – simboličnu ali i apotropejsku moć jer i jevanđelje nešto mora da čuva. Karolinzi su inače krst stavljali na početak
svega, ulaze, predmete itd. Bočna1 strana – srebro, svedeniji materijal i (polu)drago kamenje. Ostrvski uticaj se vidi u emalju. *Hrist Didaskalos – drži knjigu i blagosilja, a Militans je predstavljen kao vojnik, kako je pobedio lava i zmiju. OTONI Otoni su obeležili period 10.veka – 919-1024.godine. Dinastija je ime dobila po imenima vladara, a naziva se i „Saksonska“. 843.godine je potpisan Verdenski ugovor - dogovor o podeli franačke države među naslednicima. Posle smrti Luja Pobožnog 840. carsku titulu je nasledio najstariji sin Lotar. Lotarova nastojanja da mu braća budu pokorna završio se ratovanjem koje je izmireno u Verdenu 843. Po ovom dogovoru Franačka je podeljena na tri dela. Karlo Ćelavi je dobio zemlje zapadno od reke Rajne, Ludvig Nemački dobio je zemlje istočno od Rajne, dok je Italiju i uski pojas od ušća Rajne do reke Rone pripao Lotaru koji je zadržao titulu cara, ali ne i prerogative nad čitavim carstvom. Ovom podelom postavljeni su temelji današnje Francuske, Nemačke i Italije, a Franačka prestaje da postoji. Ovime je veliko carstvo podeljeno ali su teritorijama i dalje vladali Karolinzi. Istočnim krajevima su vladali do 911. kada umire Ludvik Dete (Luj Dete), poslednji karolinški kralj Nemačke. Tada nastaje borba za vlast i 919.god. saksonski vojvoda Henrih I Ptičar preuzima teritorije dotadašnje Istočne Franačke. Otonima je dakle pripao istočni deo – Sveto rimsko carstvo nemačkog naroda. Henrih I Ptičar nije imao titulu cara, on je morao da se ustoliči u istočnom delu Karlovog carstva, na teritorijama koje su se graničile sa Slovenima s kojima su i ulazili u sukob, kao i sa Mađarima s kojima i Henrih i njegovi naslednici ulaze u sukobe. Vladari iz ove dinastije zbližili su se sa Vizantijom, čak sa njima i grade rodbinske veze. Naslednik Henriha I Ptičara bio je Oton I (936-973) koji 962. dobija carsku krunu. Otona I karakterisale su odlične ratničke veštine. 955.god. porazio je Mađare, trudio se da kontroliše lokalne grofove da bi centralizovao svoju vlast kako bi izbegao eventualne pobune. Ugledao se na Karolinge i poput njih je dao velike privilegije i imunitet Crkvi. Sveštenici su obrazovani, dolaze iz aristokratskih porodica, iz imućnih i jakih grofovija. Oton je shvatio da treba da ojača crkvenu vlast jer je bio svestan da kad god dolazi do smena dinastija i vlasti, dolazi i do unutrašnjeg haosa, propadanja društva, pa i u Crkvi na zapadu opet dolazi do rasula, neujednačenosti monaških pravila, uticaja laičkog monaštva itd. Pape su birane iz aristokratskih redova, pa laici pokušali da dovedu ljude iz svojih redova na visoke crkvene položaje. Zbog ovakvih problema javlja se jak reformatorski pokret – Klini u Burgundiji. Osnovan je 910. na teritoriji jedne od istaknutih grofovija grofa Viljema od Akvitanije. Tu se razvijao Klini I, II i III, a većina je stradala u velikim sukobima. Klini je uticao na pravila monaškog reda i podizanje crkava duž cele zapadne Evrope. Uticaće zapravo na čitavu socijalnu, kulturnu, političku istoriju od 10. i 11.veka. Omogućiće ponovno uspostavljanje reda. Saksonski vladari morali su da vlast postave na noge, uspostave kontinuitet sa prethodnim dinastijama. Zato sve preuzimaju od Karla, nadovezuju se na njegovu ideju Renovatio Imperii Romani, takođe vrše obnovu ali sada obnovu Karlovog carstva, a ne Rimskog carstva. Važnu ulogu u tome ima Rim jer odatle pre svega dolazi kruna i upravo zbog toga su svi hteli da imaju svog papu. Otoni su 1
Buni me što zadnju stranu naziva bočnom, ne znam da li je greška ili tako treba.
preko Rima takođe mogli i da budu bliže Mediteranu, što su želeli iz ekonomskih razloga. Ovim idejama se vodio Oton I jer je već 951. krenuo u pohod ka teritorijama današnje Italije. Otona I je pozvala Adelaida, udovica Lotara od Provanse, koja je trebalo da se uda za grofa iz Italije pa da on postane kralj. Ona od Otona traži pomoć i dobija je, a na kraju njih dvoje stupaju u brak. Tako Oton uzima titulu kralja Langobarda i Franaka. Papa Jovan XII ga 961. takođe poziva u pomoć i 962. zauzvrat ga proglašava za cara Svetog rimskog carstva nemačkog naroda. Na taj način Oton dobija titulu, a Papa zadržava papsku stolicu. Potom Oton kreće u pohod na Kalabriju (južna Italija) protiv istočnog dela Rimskog carstva. U Vizantiji su na vlasti Nićifor Foka i Jovan Cimiskije. Oton se povlači uz dogovor da mu Vizantija prizna carsko dostojanstvo. Otoni, dakle, za razliku od Karolinga, imaju direktan kontakt sa Vizantijom, Vizantija ih priznaje kao druge vladare u okviru Rimskog carstva. 972.god. Oton II uzima vizantijsku princezu Teofano, ćerku Romana II, za ženu. Oton II 973. preuzima vlast i tada dolazi do važnog odnosa dva carstva putem direktne bračne veze. Tako je njihov sin, Oton III, pola franačkog a pola „romejskog“ porekla. Oton II odmah posle dolaska na vlast trpi poraz u južnom delu Italije protiv Arabljana – kraj 10.veka. S druge strane je ratovao protiv Slovena – 983. je došlo do velikog ustanka Slovena. Kasnije dolazi do ustanka na teritoriji današnje Danske zbog čega dolazi do gubitka teritorija. Ratovao je i protiv Boleslava Hrabrog jer je želeo da oslobodi određene teritorije ali umire. Oton III je tada imao samo 3 godine te vlast preuzima njegova majka Teofano. 995.god. Oton III dobija titulu cara. Tada za papu postavlja Grgura V, rođaka carske porodice. Vladavina Otona III bila je relativno uspešna, pre svega zahvaljujući njegovoj majci koja je dobro vodila državu uprkos ratu sa Boleslavom Hrabrim. Od 1002. do 1024. na vlasti je Henrih II, poslednji vladar ove dinastije, brat od strica Otona III. On nije bio zainteresovan za rat u Italiji već je želeo da zadrži teritorije današnje Nemačke. 1014. dobija carsku krunu, međutim posle jenjava njegova moć i moć dinastije. On je samo održavao ono što je postavio Oton III, koji je hteo da obnovi i spoji carstvo. Oton III uveo je dosta grčkih običaja na dvor, oživeo je elemente carske ceremonije iz Carigrada. Karakteristično za Otona III je da je bio veliki hodočasnik i da je posetio Karlov grob. Arhitektura – mahom nije sačuvana u originalnom obliku. Iz vremena Henriha I Ptičara ništa nije sačuvano, jedino znamo da je za njega vezan Kvedlinburg, gde je bila njegova rezidencija – dvor i manastir. Iz vremena njegovih naslednika sačuvani su: Katedrala sv. Morisa u Magdeburgu (severoistočna Nemačka) – 937.godina, dosta asocira na arhitekturu Karlovog carstva, tu se nalazi grob Otona I, podignut sa ranga episkopije na arhiepiskopiju. Oton je ovde preneo veliki broj stubova i kapitela spolija iz Rima i Ravene. Crkva svetog Kirijaka, Gernrode (centralna Nemačka) – osnivač je grof Geron, koji je prodro u teritorije slovenskih plemena; izgrađena oko 960-970. tj. u vreme Otona I. Vremenom je ova građevina dosta izmenjena. U početku je imala ravnu drvenu kasetiranu tavanicu. Crkva svetog Pantelejmona u Kelnu – benediktinski samostan, vezuje se za nadbiskupa Kelna, Bruno (brat Otona I), kao i caricu Teofano. Ovo je prvo bila jednostavna jednobrodna crkva, a u vreme nadbiskupa Bruna počinje da izgleda ovako. Tu su sahranjeni Bruno i carica Teofano. Prvobitna crkva iz druge polovine 9.veka, a Bruno radi na njoj sredinom 10.veka, a Teofano drugom polovinom 10.veka.
Katedrala sv. Martina Turskog u Majncu (jugozapadna Nemačka) – druga polovina 10.veka, vreme vladavine Otona II i nadbiskupa Viligisa, koji je i ktitor; oseća se uticaj karolinške arhitekture, rimske arhitekture (crkve sv. Petra u Rimu); peščani kamen daje karakterističnu boju; trobrodna je, ima istočni (posvećen sv. Stefanu) i zapadni hor (posvećen sv. Martinu) – ktitor je verovatno želeo dva hora jer su ovde bile mošti dva važna mučenika za koje se dinastija vezivala. Opatijska crkva svetog Mihajla u Hildeshajmu (centralna/severna Nemačka) – zadužbina opata Bernvarda, početak 11.veka, vreme Henriha II. Opat Bervard je bio veliki mecena, lični tutor Otona III, prijatelj princeze Teofano, bogat, obrazovan, putovao je pre svega po severnoj Italiji i današnjoj Francuskoj. Podiže različite građevine. Ova ima razvijeni horski prostor. Zahvaljujući brojnim putovanjima iz čitavog carstva je donosio različite dragocenosti, pre svega bogoslužbene predmete. Na ovoj građevini ističu se bronzana vrata! Ona predstavljaju reminiscenciju na ranohrišćansku umetnost pre svega Rima. Otoni se ugledaju na Rim zbog carske krune koja dolazi iz Rima. Vrata su podeljena na panele, a starozavetne i novozavetne scene su jedne naspram drugih. Cela vrata su izlivena iz jednog dela. Katedrala u Bambergu (centrala/južna Nemačka) – početak 11.veka, vreme Henriha II, vremenom menjana. Tipična je, oslanja se na karolinšku umetnost. Arhitektura je romanička (vestverk itd.). Otmarshajm (severoistočna Francuska) – ženski manastir, početak 11.veka, liči na Ahen i Ravenu. U pitanju je oktogonalna građevina sa ambulatorijumom, drugačija je od prethodnih osim što ima vestverk. Zidno slikarstvo – literatura: npr. Oto Demus. Znatno različito od karolinškog, mozaičke umetnosti nema ali se razvija fresko-slikarstvo i najznačajnije mesto ovih dela je Rajhenau. Crkva svetog Đorđa, Rajhenau (ostrvo u južnoj Nemačkoj u Bodenskom jezeru) – o čitavom gradu učimo sami; sam kraj 10.veka, čitav manastirski kompleks, sačuvan je živopis u naosu, a postojao je i u apsidi i na zapadnom zidu? ali nije sačuvan. Živopis u naosu svedoči o umetnosti ovog vremena i pruža uvid u otonsko slikarstvo. Specifična je reminiscencija na Rim tj. ranohrišćansku umetnost – kasetirana ravna tavanica. Scene glavnog broda podeljene su u 4 velika slikana polja sa obe strane zida – prikazana su Hristova čuda uokvirena meandrima. Ove scene su upotpunjene titulusima tj. natpisima na latinskom koji opisuju šta je predstavljeno. Iznad ovog friza, u poljima između prozora, prikazani su proroci sa svicima, a u zoni ispod, između arkada stubova su medaljoni sa poprsjima opata Rajhenaua – uzor je ponovo rimska umetnost. Ikonografija – odabir scena u vezi je sa vremenom oko 1000.godine – ovo je period promena u sistemu, kao i u prirodnim pojavama, što je tumačeno kao nagoveštaj drugog Hristovog dolaska. Zbog toga se prikazuju scene Novog zaveta koje to nagoveštavaju. Ovo slikarstvo je daleko kruće u postavljanju figura, naglašavaju se linije pre svega draperija, haljina. U slikarstvu se takođe odražava slikarstvo iluminacije. Kolorit je tamniji nego u vreme Karolinga te i deluje dramatičnije. Slikarstvo pripada Ruodprecht grupi koja govori o stilu iluminacijskog slikarstva. Osim Rajhenaua, slikarstvo je sačuvano i na severu Italije. San Vićenco kod jezera Komo (Lombardija, severna Italija) – oko 1010.god., danas su freske prenete u biblioteku Ambrozijanu u Milanu. U kaloti apside prikazan je Hrist u mandorli, klanjaju mu se Jeremija i Jezekilj koji su imali apokaliptičke vizije, ogledaju se ranohrišćanski
uzori kada su oni prikazivani npr. u Hosios Davidu. Ukazuju na pad čovečanstva ali i njegovo iskupljenje. Ovo slikarstvo takođe pripada Ruodprecht grupi. Baptisterijum u Novari (severna Italija) – verovatno ju je oslikao isti majstor kao i u San Vićencu. Na zidu tambura su prikazani ciklusi 8-12 glave Apokalipse. Ovo je baptisterijum, postoji više faza gradnje, u 10.veku potpuno oslikana. Između prozora su prikazani proroci – bilo ih je 16, a sačuvano je 8. U centru je Majestas Domini. Ovaj period uticaće na teme romaničke umetnosti, npr. portala sa Strašnim sudom. Naglasak u Novari je stavljen na otvaranje 7. pečata – kad se otvori 7. pečat i kad se začuje 7. truba konačno će se desiti drugi Hristov dolazak. Rukopisi – Nalik ovome je i iluminacija rukopisa – nastavlja karolinšku tradiciju ukrašavanja u skriptorijumima, ali se već razlikuju vrste pisma – minuskula karolina (bivše ter.? pismo), englesko tj. ostrvsko pismo, špansko-vizigotski stil, južnoitalijanska skriptura beneventana. Prepisivane knjige su uglavnom bogoslužbene, ali i vezane za diplomatiju, politiku itd. Povelja – papa ju je 960. uručio kralju, kada mu je dao privilegije; kao i bračni ugovor Otona II i carice Teofano – obe na purpuru sa zlatnim slovima, obe su zvanične povelje i naglašavaju carsko dostojanstvo. Carevi su i dalje glavni naručioci i veliki zaštitnici vere i crkve. Uglavnom naručuju knjige za komunikaciju sa drugim delom carstva, ali i knjige koje će darovati manastirima. Jako bogato su ukrašavane korice, uz upotrebu plemenitih materijala – slonovača, biseri, (polu)drago kamenje. Razlika je ta što nema podele na škole. Osim careva, naručioci su i episkopi, opati, opatice. Prepisuju se i ukrašavaju pre svega u Rajhenauu, Ehternahu, manastiru svetog Emerama u Ratisbonu (današnji Regenzburg) i drugim monaškim centrima. Naručioci su poznati, to su uglavnom episkopi: Gero (episkop Kelna), Egbert (episkop Trijera), Bernvard (episkop Hildeshajma), Uta (opatica manastira u Ratisbonu) i Hitda (opatica u Mešedu, njeno vreme je vrhunac umetničke izrade u ovom vremenu). Vrste iluminiranih rukopisa: povelje, bogoslužbene knjige, a pre svega jevanđelistari, psaltiri, sakramentari, hagiografije, četvorojevanđelja. Profanih dela skoro da nema, ali tu je npr. Boetijeva Aritmetika u Bambergu koja pripada Otonu III i predstavlja direktnu kopiju ovog dela rađenog za Karla Ćelavog. Sačuvani su i neki kalendari i menolozi rađeni po uzoru na karolinške. Najbolje ukrašena i najbogatija su jevanđelja – daleko bogatija od karolinških, poneki imaju i opširnije cikluse u vezi sa Hristom – život, čuda i parabole, stradanja. Organizacija slike u odnosu na tekst razlikovala se po skriptorijumima. Uglavnom su rađene ili celostranične minijature koje će se razviti u nizove scena po registrima ili su likovi tj. scene umetani u tekst. Specifično je upravo to što se ide u naraciju, slika se razvija tako da se formiraju ciklusi. Uvode se i brojne alegorije i personifikacije, formira se specifičan tip slike. Kao stilski uzor je najpre korišćena karolinška minijatura, ali ima i uticaja pozne antike, pre svega Rima i severnog dela Italije, a jak je i vizantijski uticaj preko bračnih veza sa dinastijom Makedonaca. Po lokaciji skriptorijuma vidi se čiji je uticaj jači ali je ipak najjači uticaj karolinške minijature, pre svega dvorske, ali i lokalnih škola npr. iz Remsa. Najduže je opstao skriptorijum u Sen Galenu – vezuje se za karolinški period, razvija se pod Otonima sve do naleta Mađara kada je preseljen na ostrvo Rajhenau i tu nastavlja razvoj. Ističe se i frankosaksonski uticaj pre svega iz manastira severne Francuske koji se povlače ka centru pred naletima Normana i vezuju se za Ehternah i Korvej. Počeci iluminacije pod Otonima vezuju se upravo pre svega za Korvej tj. ogranak franko-saksonske tradicije koju nosi u sebi i jak ostrvski
uticaj. Figuralno slikarstvo Korveja je slabo, a više pažnje je posvećeno akantusu tj. prepletima. Drugi veliki centar je Fulda, koja nastavlja tradiciju Korveja, a vrši uticaj na Hildeshajm. Kodeks Vitekindeus – iz Fulde (centralna Nemačka), kraj 10.veka, vezuje se za karolinšku tradicionalnu školu Karla Ćelavog, biće predložak za rukopise u vreme Otona, dok će se on potom vezati za Rajhenau i dvor Otona III. Taj koncept u okviru manastira Rajhenau – zlatno vreme opata Vitigova koji je pripadao krugu Otona III. Tako nastaje: Kodeks Egberti – kraj 10.veka, naručilac je Egbert, episkop Trijera, scene su ubačene u tekst i uokvirene, postoji više aktera pa samim tim i naracija. Mnogi smatraju da je ovo jedan od najpoznatijih rukopisa otonske kulture jer em iz Rajhenaua, em započet pod episkopom Egbertom i ukrašen od monaha Rajnehaua – Keralda i Heriberta. Neke od predstava: Egbert na crkvenoj pozadini u okviru, Novi zavet a pre svega čuda Hristova, Predaja rukopisa – Egbert predaje rukopis Otonu III, Pokolj vitlejemske dece, Registrum Gregorii – kraj 10.veka, rađen u Trijeru za Egberta, radio Gregor. Neke od scena: Egbert koji oplakuje smrt Otona II – komemoracija; portret Otona II na prestolu, pod baldahinom, sa carskim insignijama, prilaze mu 4 ženske figure koje predstavljaju personifikacije delova Carstva. One su tu u znak mira, poštovanja, pripadnosti. Car je bezvremeni a ovo je zlatno doba Otonskog carstva. Gero-kodeks – kraj 10.veka, naručilac je episkop Kelna, Gero, sa celostraničnim minijaturama jevanđelista sa simbolima, karakterističan po prepletima i razvijenim biljnim motivima. Četvorojevanđelje Otona III – kraj 10, početak 11.veka, princip predstavljanja personifikacija delova carstva koje nose darove i klanjaju se primenjen ovde prvi put je zapravo viđen u Persepolisu. Provincije su signirane: Roma, Galija, Germanija i Sklavinija. Liutarovo jevanđelje – oko 1000.godine, car Oton III, specifično je jer predstavlja apoteozu cara tj. božansku investituru. Boje koje preovlađuju ukazuju da je rukopis rađen za cara. Nastao je u Ahenu. Predstavljena je i ruka gospodnja, carska svita itd. Gospel book of Henry – 11.vek, vezuje se za Herniha II, u potpunosti ukrašen zlatnom bojom, predstavlja poklon za katedralu u Bambergu iz Rajhenaua. Karakteristični su natpisi koji su vezani za cara i ukazuju na cara i ono što on predstavlja. Sakramentar Henriha II – početak 11.veka, specifičan po načinu predstave cara koga kruniše direktno Hrist – božanska investitura – davanje svih carskih insignija. Anđeli mu daju koplje i mač, a donje dve figure su patroni carstva na kojima isto počiva careva vlast i oni mu pridržavaju ruke kao novom Mojsiju. Isti primer vidljiv je i u portretu Vasilija II. Ovde je najdirektnije vidljiv spoj karolinške i vizantijske umetnosti. Hitdin rukopis – prva polovina 11.veka, ovo je njeno četvorojevanđelje, vezuje se za Keln i skriptorijum manastira i crkve svetog Pantelejmona u vreme episkopa Bruna, brata Otona I. Ovaj rukopis naručila je Hitda za svoj manastir Mešede. Jevanđelistar opatice Ute – početak 11.veka, sam kraj vladavine dinastije Otona tj. vreme Henriha II. Program je vrlo kompleksan i detaljan. U ovo vreme se razvija kult Sen Denija koji se identifikuje sa Dionisijem Areopagitom – direktno vezivanje za emanaciju božanske svetlosti. MAKEDONCI Istoriju čitati iz Ostrogorskog!
Njihovo vreme je vreme od oko polovine 9.veka tj. od trijumfa 843.god. nad ikonoklazmom kada na čelo dolaze Makedonci. Vasilije I dolazi na vlast 867.godine. U njihovo vreme dolazi do jednog od najopsežnijih poduhvata nad Carigradom, npr. obnova i dekoracija Svete Sofije – patrijarh Fotije, 867. osvećena, postavljena glavna oltarska slika Bogorodice sa Hristom u apsidi, nastaju i drugi mozaici – Lav VI Mudri, Konstantin i Justinijan, paneli pod prozorima. Sve ovo spada u renesansu Makedonaca, koji se vezuju za ranovizantijske uzore tj. za doba Rimskog carstva. Ovo razdoblje je obeleženo Hludovskim psaltirom koji označava trijumf nad ikonoklazmom i od njega nadalje se ponovo predstavljaju Hrist, Bogorodica i drugi svetitelji. Značajno je veliko delovanje patrijarha Fotija, razvijaju se brojni manastiri sa skriptorijumima koji će širiti umetnost renesanse Makedonaca ka drugom kraju Carstva. Na pozornicu stupaju i druga carstva, npr. Bugarsko carstvo. Informacije o ovom periodu crpimo iz npr. dela Konstantina VII Porfirogenita – Spis o narodima, Spis o ceremonijama, Spis o temama, Život Vasilija. On živi u periodu polovine 10.veka, okuplja učene ljude, a iz njegovih spisa znamo mnogo toga o upravljanju carstvom, dolasku Srba na Balkan, o posebnim ceremonijama na dvoru, o Porfirogenitovom dedi Vasiliju itd. i na osnovu svega toga možemo rekonstruisati život u Carstvu i na dvoru, npr. možemo uočiti veliki persijski uticaj na dvorski ceremonijal. Važno je njegovo ime „Porfirogenit“ koje znači „rođen u porfiru“ tj. u purpurnoj sobi. Naime, u vreme kada brak njegovih roditelja još nije bio ozvaničen on je nadenuo sebi ovo ime kako bi dao sebi legitimitet i naglasio svoje pravo na nasledstvo. U ovo vreme su u drugim delovima Evrope na vlasti bugarski car Simeon kao i Oton I, a ovo je i vreme dolaska Arabljana. Takođe je i vreme kraja ikonoborstva pa dolazi do ekspanzije manastira i umetnosti vezane za religiju – osnivane su crkve i manastiri, oslikavane su ikone, prepisivane knjige itd. 1054. dolazi do Velike šizme. 1071.god. odigrala se bitka kod Mancikerta između vizantijske vojske, predvođene carem Romanom Diogenom i Turaka Seldžuka. Borba je okončana povlačenjem vizantijske vojske, a Roman Diogen je zarobljen zbog čega se smatra da su Vizantinci poraženi. U ovom periodu vodile su se i bitke koje su vodili vizantijski vladari u Svetoj zemlji, npr. Jovan Cimiskije stiže do Svete zemlje što je bilo od velikog značaja zbog vraćanja relikvija, svetih mesta itd. što se dovodi u vezi sa Iraklijem koji je pre njega u tome uspeo. Društvo se otvara, a trgovina razvija, pogotovo sa Istokom (npr. jako popularna svila). Glavna crkva bila je sveta Sofija. Ceo grad bio je uokviren zidinama, a lanac u moru je zabranjivao prilaz Zlatnom rogu brodovima koji nisu prijateljski, za koje je lanac spuštan. Stari deo grada je i dalje kultni, tu je obitavao car, a tek kasnije se palata pomera dublje u kopno. Palatu su čuvali tigrovi i lavovi. Kultura u ovo doba cveta. *Neophodno da se ume identifikovati Zlatni rog, Mramorno more, Bosfor. Manastir Jovana Studijskog – tu je nastao Hludovski psaltir. Manastir je izgrađen polovinom 5.veka kao trobrodna bazilika sa spolja trostranom apsidom i atrijumom sa tremovima pri čemu istočni trem predstavlja narteks. Sveta Sofija – U ovo vreme dolazi do jednog od najopsežnijih poduhvata nad Carigradom, npr. obnova i dekoracija Svete Sofije – patrijarh Fotije, 867. osvećena, postavljena glavna oltarska slika Bogorodice sa Hristom u apsidi, nastaju i drugi mozaici – Lav VI Mudri, Konstantin i Justinijan, paneli pod prozorima. Dekoracija: mozaik u apsidi predstavlja Bogorodicu sa Hristom – ovaj tip Bogorodice sa Hristom je verovatno prvi put prikazan u Nikeji, a 867. ju je Fotije
razvio dalje i postavio u konhu apside. Na ivici konhe bio je natpis na grčkom koji govori da su oni koji su ukrasili crkvu pobožni vladari koji su vratili ikone. Evidentan je povratak helenskim tradicijama koje u Carigradu nikada nisu ni nestale jer je on od posvećivanja grada 11.5.330. do pada grada 1453. imao kontinuiranu tradiciju. Ovaj tip Bogorodice je ono što raspoznajemo kao klasičan vizantijski tip i više ne liči na onaj tip koji je vezan za zapad i prikazan npr. u Santa Marija Mađore. Hrist je u stavu blagosiljanja, a pozadina je zlatna. Za vreme ikonoborstva na mestu ove predstave nalazio se samo krst. U luku na ulazu u apsidu su arhanđeli. Na pandantifima su heruvimi. Na severu i jugu između prozora naosa su osamdesetih godina 9.veka postavljene dopojasne figure Jovana Zlatoustog, Ignjatija Bogonosca i još 4 sveca. Iznad carskih vrata tj. ulaza u naosu u luneti je mozaik Hrista na prestolu koji jednom rukom blagosilja a drugom drži jevanđelje u kom piše „Mir vama, ja sam svetlost svetu“. Ova scena je iz perioda 886-912. Pored njega nalaze se Bogorodica i arhanđel, kao i Lav VI u proskinezi. Istoričari umetnosti vode raspravu o prirodi ove predstave i toga šta ona predstavlja. Neki misli da je u pitanju Deizis, s tim što je umesto Jovana Krstitelja prikazan anđeo jer je po legendi on pomogao Justinijanu da podigne crkvu. Neki smatraju da ovo simbolička predstava Premudrosti Božije, pri čemu svaka figura ima svoje značenje: ljubav – Bogorodica, vera – Hrist, nada – anđeo. Sledeća i najprihvatljivija verzija je mišljenje Grabara. On ovu scenu dovodi u vezu sa delom Konstantina VII Porfirogenita „O ceremonijama vizantijskog dvora“, u kome piše da vasilevsa u priprati Svete Sofije dočekuje patrijarh i sveštenstvo, a on tada tri puta pada ničice pred carskim vratima pre nego što uđe u hram, što oslikava vezu između zemaljskog i nebeskog cara. Lazar Mirković takođe piše o poeziji Lava VI u kojoj on daje svoju viziju Strašnog suda i moli za pomoć Boga i arhanđela, dok u delu „Beseda na Blagovesti“ on slavi Bogorodicu i arhanđela. Na severozapadnom stubu galerije na severnom zidu je 912. predstavljen car Aleksandar – klasična predstava cara sa svim carskim insignijama – kruna sa prependulijama, na nogama crvene carske porfirne cipele, globus sa krstom, akakija. U južnom vestibilu uz pripratu u luneti je prikazan mozaik Bogorodice sa Hristom na prestolu kojima prilaze Justinijan i Konstantin. Ponovo je prikazan isti tip Bogorodice. Konstantin i Justinijan su signirani, a prepoznatljivi su i po modelima u rukama – Konstantin drži model bedema grada, a Justinijan model crkve. Bogorodica kojoj oni prinose darove je bila zaštitnica grada, a ovo je tipičan primer preuzimanja modela – ovaj je preuzet iz antičke umetnosti – darovi se nose bogovima i carevima i tako i ovde oni nose darove nebeskim caru i carici. Drugi preuzeti model je npr. i sama scena Bogorodice sa Hristom koja potiče od scene Izide koja doji Horusa. U južnoj galeriji nalazi se Hristos pored koga su Konstantin IX Monomah i carica Zoe – iz perioda 1034-1042. Nea Eklisia – Carigrad, crkva Vasilija I, petokupola crkva upisanog krsta, porušena krajem 15.veka, sagrađena u periodu 876-877, a osvećena 880.god. Manastir Konstantina Lipsa – Carigrad, nastaje u vreme Lava VI Mudrog ali nije njegova zadužbina već Konstantina Lipsa. Datuje se u početak 10.veka, tačnije severna, Bogorodičina crkva manastira izgrađena je 907.god. Posle je preinačen u mauzolej. O životu manastira do 1204. malo se zna, ali je izvesno da su ga Vizantinci, pri oslobođenju Carigrada 1261, zatekli u ruševinama. Kada je obnovljen oko 1300, dodata mu je još jedna crkva na južnoj strani, a obe, mada u lošem stanju, postoje i danas. Građen po uzoru na Novu crkvu Velike Palate tj. Nea
Eklisija, petokupolnu crkvu Vasilija I. Konstruktivno jedan od prvih primera ovog tipa – petokupolna crkva upisanog krsta. Tambur kupole je iznutra kružan, a spolja osmostran, a nad njim je polukalota. Oltarski prostor čine travej ispred glavne apside i proskomidija i đakonikon. Sve tri apside imaju spolja trostran oblik. Na zapadu je narteks. Spratna galerija očuvala se jedino iznad narteksa, a na uglovima na spratu su bile 4 kapele iznad kojih su verovatno bile te 4 manje kupole. Unutrašnjost je obložena mermerom – kako ktitor pripada vojničkoj tj. visokoj klasi može da priušti takav skupoceni materijal. O mermeru će pisati patrijarh Fotije ili Nikola Mistik? Mireleon – Carigrad, danas Bodrum džamija, ktitori su admiral Roman Lakapin koji je 920. postao vizantijski car, kao i njegova žena Teodora. Posećena je 920.god. Ovo je bila ktitoreva lična kapela tj. imala je funkciju crkve privatne pobožnosti, kao što je to bila crkva Sv. Srđa i Vakha za Justinijana. Roman Lakapin je bio regent Konstantina VII i poticao je iz vojničkih krugova, tj. najviših krugova, najbližih carskoj porodici. U istočnom delu Rimskog carstva ovo je presedan da neko ko nije iz carske loze diže privatnu kapelu – aristokratija se, dakle, izdiže, što će obeležiti dalju istoriju Istočnog rimskog carstva. Građevina je upisanog krsta sa kupolom, građena kamenom i opekom, sa trodelnim oltarskim prostorom. Crkva je sadržala dve etaže, izgrađena je na ostacima rotonde iz 5.veka i bila je povezana sa palatom. Ova građevina specifična je po snažnim polustubovima na spoljnim stranama svih karakterističnih tačaka strukture. Manastir svetog Đorđa u Mangani (četvrt u Carigradu) – prva polovina 11.veka, ktitor je Konstantin IX Monomah. Ova crkva je razorena, a poznata je iz kasnijih opisa, a zatim je 1922/3. delimično otkopana. Bila je ovo petokupolna crkva upisanog krsta, a ispred nje je bio atrijum sa fontanom u centru. Slonovača: Osim arhitekture i živopisa, makedonskoj renesansi pripada i slonovača, koja je sačuvana i među kojom se ističu: Komemorativna ploča Konstantina VII Porfirogenita – predstavlja krunisanje tj. uzdignuće u cara Konstantina VII Porfirogenita 945.god. Ispod baldahina prikazani su Hrist i Konstantina VII – Hrist je izdignut, drži svitak i kruniše cara, a car je u molitvenom stavu i klanja se Hristu. Ikonografski scena asocira na scenu Krštenja. To što Hrist caru daje krunu znači da je on bogomizabran. Roman i Evdokija – druga polovina 10.veka, car Roman II i njegova žena koja je bila princeza sa zapada i zvala se Berta, a naknadno je dobila ime Evdokija. Evidentan je isti princip bogomizabranosti – Hrist je opet na uzvišenju i polaže ruke na cara i caricu, oni su u molitvenom stavu itd. Harbavilski triptih – danas se nalazi u Luvru, nastao sredinom 10.veka, otvoreni triptih na sebi sadrži sledeće scene: sa prednje strane gore u centru se nalazi scena Deizisa, a okolo i sa zadnje
strane su figure svetitelja osim u centru pozadi gde je predstavljen krst sa čempresima uvijenim u loze koji se klanjaju krstu, gore je zvezdano nebo. Smatra se da je urađen za Porfirogenita od strane nekog njemu bliskog i da predstavlja obraćanje Porfirogenita svetiteljima i bogu. Rukopisi: Hludovski psaltir Homilije Grigorija Nazijanskog – Drugi naziv ovog psaltira je Parisinus graecus 510. Nastao oko 880.godine. Grigorije Nazijanski je jedan od ranih crkvenih otaca koji je branio stav o jedinstvu Svete Trojice, iz Nazijansa u Kapadokiji (današnja Turska), a homilije su propovedi koje se izgovaraju posle službe. Ovo je prvi rukopis posle Hludovskog psaltira koji je urađen za cara Vasilija I, ali verovatno ga nije od direktno naručio jer je on došao silom na vlast i bio je neuk, već je verovatno ovaj rukopis naručen kao poklon za njega. Minijature prate komentare Grigorija Nazijanskog na službu, a ne samu službu. Pročitati tekst na disku o ovome! Minijature su ili celostranične, kao što je npr. Vizija proroka Jezekilja, ili su podeljene u 3 zone sa 3 različite scene, među kojima su prikazane i starozavetne i novozavetne scene, ali ono što je specifično je da ovaj rukopis ilustruje i Vaseljenske sabore! To su npr. sabor 325. u Nikeji, 381. u Carigradu, 431. u Efesu. Ovo je bitno jer će se 869. održati još jedan sabor u Carigradu u vreme Vasilija I i ovaj rukopis ima ulogu da mu ukaže na značaj prethodnih Sabora, pogotovo jer su oni osudili sve jeresi, a u vreme Vasilija I vodi se borba u crkvi i između Istoka i Zapada oko pokrštavanja Bugara. Svitak Isusa Navina – specifičan po tome što je svitak! Ova forma je namerno izabrana jer su u pitanju scene vezane za Isusa Navina. Isus Navin služi zapravo kao poređenje za Jovana Cimiskija jer je i on ušao u Svetu zemlji predvodeći Jevreje, a zamenivši Mojsija. Minijatura je dominantna u odnosu na tekst, prati se antička tradicija, smatra se da je forma svitka izabrana jer je on čuvan u palati razvučen kao podsetnik na važnost Svete zemlje. Ovaj svitak je nastao verovatno oko 10.veka, ali je sam tekst naravno stariji i ovo je samo jedan od njegovih prepisa. U boji je, a korišćena je pre svega tempera. Menolog Vasilija II – 985.godina, crkveni kalendar unuka Konstantina VII Porfirogenita, predstavljene su scene vezane za događaje u crkvenoj istoriji. Scene: Čudo arhanđela Mihaila u Honi, Javljanje Bogorodice Romanu Slatkopojcu, Poklonjenje mudraca, sv. Zinaida i sv. Filonila itd. Psaltir Vasilija II – prva polovina 11.veka, ono što je sačuvano od ovog psaltira uglavnom je vezano za Davidov život – implicira na vojni, pa time i carski uspeh Vasilija II i zato se on poredi sa Davidom koji predstavlja prototip savršenog cara. Parisinus graecus 139 – druga polovina 10.veka, takođe iz vremena Vasilija II koji puno ulaže u prepisivanje dela i u umetnost. Ovaj rukopis direktno asocira na antiku. Sve scene su celostranične i uokvirene, a scene vezane za određene svetitelje, npr. Molitva Isaije, prikazuju se sa ženskim personifikacijama Nadahnuća. Stilski asocira na antiku i verovatno predstavlja kopiju
ranohrišćanskog rukopisa iz 5. ili sa početka 6.veka. Ovaj stil će ponovo oživeti u umetnosti Paleologa npr. u crkvi Hrista Hore – to je ta renesansa. RANA ISLAMSKA UMETNOST Prorok Muhamed je živeo od 570. do 632. godine, o njegovom životu znamo iz biografije koju je napisao biograf Ibn Saad. Muhamed je bio islamski prorok i vrhovni poglavar i, kao i njegovi naslednici, bio je kalifa i držao je duhovnu i svetovnu vlast. Živeo je na teritoriji današnje Saudijske Arabije. 610. godine u pećini u blizini Meke Muhamedu se javio arhanđel Gavrilo i objavio mu prve sure tj. poglavlja Kurana. Tada on počinje da propoveda islam. Drugi veliki događaj u njegovom životu desio se oko 621.god. kada se desilo Vaznesenje Muhameda tokom njegovog tzv. noćnog putovanja, kada se on sreo i razgovarao sa bogom i precima, Adamom, Avramom, Mojsijem, Hristom. On se dakle vezuje za postojeće monoteističke religije, a muslimani vode poreklo od Avrama, Hrista vide kao proroka itd. 622. godine dogodila se Hidžra odnosno prelazak Muhameda iz Meke u Medinu jer je tada proteran iz Meke zbog propovedanja monoteističke religije. Već oko 630.god. on je ujedinio celo Arapsko poluostrvo i stvorio moćno Arapsko carstvo. Muhamed nije imao potomke pa je posinio svog brata od strica Aliju, koji je uzeo ruku Muhamedove najmlađe ćerke Fatime. Alija se smatra jednim od četvorice pravednih kalifa, zbog kojih će doći do podele na Sunite i Šiite. Muhamed je, dakle, počeo da propoveda onako kako mu je bog naložio. Uveo je 5 stubova islama koji predstavljaju stvari koje svaki vernik mora da uradi tokom svog života: 1. šehadet – svojim srcem i jezikom treba posvedočiti da je bog jedan – Alah i da je Muhamed bio božiji rob i izaslanik; 2. namaz – treba se moliti 5 puta dnevno, navodno je Muhamedu tokom Vaznesenja bog rekao da se treba moliti 50 puta dnevno ali je tada Mojsije urgirao, tvrdeći da je to neizvodivo pa je broj smanjen na 5, vernici se mole okrenuti ka Meki i tako su postavljene i džamije, postoje dve vrste molitva: jedna je privatna a druga je ritualna i podrazumeva izgovaranje određenih reči, određeni položaj itd.; 3. zekat – jednom godišnje deo svog imanja treba izdvojiti za sirotinju; 4. zaum – podrazumeva potpuni post tokom obdanice u mesecu ramazanu/ramadanu; 5. hadžiluk – bar jednom u životu treba otići na hodočašće u Meku. Nakon Muhamedove smrti njega su nasledili četvorica pravednih kalifa: 1. Muhamedov tast Abu Bakr; 2. Omer – već nastaju problemi oko toga ko ima pravo da nasledi Muhameda; 3. Osman – iz bogate porodice Omajada, međutim Alija se bunio, smatrajući da on treba da preuzme vlast; 4. Alija – preuzima vlast nakon što je Osman ubijen u pobuni. Sve ovo dovodi do unutrašnjih problema sve to 661. godine kada se osniva dinastija Omajada, koja će imati svoj centar u Damasku (jugozapadna Sirija). Dinastija Omajada je na vlasti od 661. do 750.godine, a njihov centar je u Damasku. Posle njih na vlast dolazi dinastija Abasida. Oni vladaju od 750.godine, u 10.veku dolazi do osetnog pada i definitivan kraj njihove vlasti je 1258.godina, kada će Mongoli proći ovim područjem i uništiti ga. Centar Abasida bio je u Bagdadu. Poseban entitet ovog doba je dinastija Fatimida koji su direktni naslednici Fatime, Muhamedove ćerke mezimice. Fatima je bila posebno poštovana u arapskom svetu. Ona je jedina iz njegove loze dala naslednike, sinove Hasana i Huseina. Njihov uticaj će se širiti islamskim svetom i u 11. veku će se njihovi naslednici vezati za teritorije današnjeg Egipta. Prvi Omajadi su se istakli u vreme čestih sukoba svojim teritorijalnim proširenjem – oni su došli do Španije i ušli u Francusku. Upravo oni su ratovali u bici kod Poatjea. Osim toga značajni su
jer su centar prebacili iz Medine u Damask, uveli su svoj novac, jezik, počeli su da grade džamije. Za njih je karakteristično to što su puno uticaja primili iz Vizantije – način organizacije carstva, vojske, pravni sistem, lična garda, sudstvo itd. Kada su došli u sukob sa Abasidima, jedan član Omajada je preživeo i nastanio se na Pirinejskom poluostrvu i tu se, u Kordobi, pa u Granadi, zadržao do 1492.godine. S druge strane, kada su se rešili Omajada, Abasidi se šire i njihovo sunitsko carstvo obuhvatalo je teritorije Persije, Egipta, Arapsko poluostrvo. Često su dolazili u sukob sa Vizantijom, ali prvi koji će ih stvarno uzdrmati bili su Turci Seldžuci, koji će postati najveća sila na Istoku. Sledeći će biti Mongoli u 13.veku. Kada su Seldžuci i Mongoli osvojili islamske zemlje, Otomani prodiru u Malu Aziju, a njihova brza ekspanzija počeće posle rušenja Seldžučkog carstva. Pod Mehmedom II koji je osvojio Carigrad 1453.god. započeće stvaranje velikog i moćnog carstva koje će postojati više od 4 veka. Ova imperija će svoje krajnje granice doživeti pod vlašću Sulejmana Velikog u 16.veku. U Egiptu istaći će se dinastije Fatimidi koji će svoju vlast proširiti ina Siciliju, kao i Ajubidi, kurdskog porekla, čiji će sultan Saladin ponovo osvojiti Jerusalim 1187.god. Zapadnim islamom su obuhvaćene Španija i severna Afrika. Španija je pala pod islamsku vlast posle bitke kod Herez de la Frontere 711.god. i tu će se naseliti Omajadi proterani od strane Abasida a kulturno središte će biti Kordoba. Kasnije će se pod pritiskom hrišćana islamska vlast će se kasnije svesti na teritoriju Andaluzije, a u to vreme dolazi do procvata umetnosti Granade i Alhambre. Zauzeće Granade od strane Katoličkih kraljeva (Izabela I Kastiljska i Ferdinand II Aragonski) 1492. prestaje politička vlast islama u Španiji. Džamija je glavna islamska bogomolja, mesto molitve i okupljanja. U svojim počecima zvala se mesdžid (mesto padanja ničice, obožavanja). Danas se taj termin koristi samo za manje molitvene prostorije. Džami znači skup i to upravu ukazuje na prirodu islamske bogomolje – ona nije mesto obitavanja boga, već okupljanja za zajedničku molitvu. Osoba koja vodi molitvu je imam. Sastavni delovi džamije su: - mihrab – posebno mesto tj. niša za molitvu, s tim da vrlo često ako nema niše onda postoji: - kibla – putokaz koji obeležava mesto molitve tj. orijentiše vernika gde je Meka; - mimbar – predikaonica, uzdignuto mesto u džamiji, platforma koja se poziva na molitvu i recituje Kuran petkom; - minaret – kulu sa koje se poziva na molitvu, a na arapskom znači „svetionik“; - dvorište u kome se nalazi prostorija sa tekućom vodom za ritualno pranje; - prostorija, vrsta „narteksa“, gde se ostavlja obuća. U džamiju se uvek ulazi desnom, a izlazi levom nogom. Svi gradovi su organizovani tako da postoji glavni trg sa čaršijama u kojima su džamije, škole tj. medresa, bazari tj. natkrivene tržnice, hamami tj. javna kupatila, palate, mauzoleji, imaret tj. mesto gde je uvek besplatna kuhinja, konačišta karavan-saraj. Kaba (Ćaba) – vrlo važno mesto za muslimane, glavno kultno mesto, umbilicus mundi. Nalazi se u Meki. Oko Kabe nalazi se veliko dvorište za džamijom. Kaba je zapravo ono čemu se vernici okreću tokom molitve. Smatra se da je to prvo mesto koje je Alah stvorio. U jugoistočnom delu Kabe nalazi se Crni kamen – najsvetiji predmet islama. Kaba ima zlatna vrata u koja su utkane reči iz Kurana i prekrivena je crnim plaštom koji se zove kisva. Cilj vernika je da dotaknu Kabu i priđu Crnom kamenu. Po ulasku kroz vrata Kabe u jednom uglu se može
videti Crni kamen, a u drugom uglu je kamen sa otiskom stopala Avrama tj. Ibrahima. On je jako važan jer vernici smatraju da je Ibrahim bio prvi graditelj Kabe, a i da svi muslimani zapravo od njega potiču. Dužnost vernika je, pre ulaska u Kabu, da je 7 puta obiđu i tek posle toga mogu da dođu u kontakt sa svetim predmetima. Sada je čitava ova celina od zlata, plemenitih materijala itd. jer su muslimani sada bogati, ali u 7. veku nije bilo ni njima dostupno, ni dozvoljeno da ukrašavaju i oslikavaju džamiju, upotrebljavaju takve materijale itd. Oni su tada koristili pre svega kedrovinu i čempres jer je smatrano da je to drveće koje potiče direktno iz rajskog vrta. Kufa džamija – u Kufi, današnji Irak, 170km od Bagdada, na obali Eufrata. Ovaj grad bio je veliki centar Šiita, osnovao ga je Alija, verovatno već 622.godine i Šiiti su Aliju smatrali za prvog imama. Ovde se nalazila i jedna od najstarijih džamija. Danas se prostire na oko 11000m2, vremenom je dograđivana. U gradu je izgrađeno preko 9 svetilišta, 5 kapija kojima se ide do džamije, 4 tradicionalna mesta za molitvu. Džamija je renovirana pre 5 godina, dodatno je ukrašena kaligrafijom, skupocenim materijalom jer slavi Alijino mesto koje je on izgradio, ali i gde je ubijen. Za Aliju se smatralo i da je činio čuda. Osim što se ovo mesto vezuje za Aliju, po legendi je takođe ovo mesto gde je Noje napravio barku i odakle je krenuo potop. Velika džamija u Damasku – vezuje se za Omajade, kalif Al-Valid I, izgradnja počinje u periodu 715-720.g. Nalazi se u starom delu grada. Jedna je od najstarijih i najvećih džamija, predstavlja sveto mesto i mesto hodočašća. Ovo je staro kultno mesto na kome su se još u gvozdeno doba proslavljali bogovi oluje, kiše, gromova. Ovo manje sakralno mesto žrtvovanja Rimljani su u 1.veku preuzeli za slavljenje Jupitera i polako ga proširuju. Ovaj rimski hram podigao je verovatno Apolodor iz Damaska. Ovo mesto je bilo jako važno i zbog toga što se nalazilo nasuprot jevrejskom Jerusalimu u 1.veku. U 4.veku hram je obnovljen, a krajem 4.veka u vreme Teodosija, od 391.godine, ovde počinje da se slavi Jovan Krstitelj i do danas se ovde nalazi glava Jovana Krstitelja (ponoviti priču o usekovanje glave Jovana Krstitelja). Npr. ruka Jovana Krstitelja nalazi se u cetinjskom manastiru. Od kraja 4. do 6 i početka 7.veka ovo nastavlja da bude važno sakralno mesto, vezuje se za episkopa Damaska, koji je blizak patrijarhu Antiohije. Početkom 7.veka pada u ruke Omajada i postaje centar njihovog carstva. Početkom 8.veka ovaj hram postaje džamija, ali su Omajadi negovali raniju kulturu, vodili su računa o hrišćanima, pa nisu uništili stari hram, već su ga proširili i od njega načinili džamiju ali su zato sva druga svetilišta u gradu prepustili hrišćanima. Istoričar Ibn Al-Fakih dao je zapis da su u radu na džamiji i njenom ukrašavanju učestvovali različiti narodi – Persijanci, Grci (tj. Romeji), Indijci i Marokanci. Grci su radili mozaike, kojih ima čak i u dvorištu. Figuralnih predstava nema, umetnost je anikonična, ornamentalna – biljni svet, geometrijski oblici, delovi građevina itd. Oko 750.god. na vlast dolaze Abasidi koji sele centar u Bagdad i ovde su samo dodali minaret, a oko 780.god. dodaju osmougaono postrojenje sa kupolom – glavni trezor gde su čuvani važni spisi i ostalo blago vezano za džamiju. Ovo postrojenje naleže na rimske spolije sa korintskim kapitelima, a spolja je ukrašeno mozaicima. Nakon vladavine Abasida Damask doživljava nalete Mongola, Turaka, a između njih je tu boravio i Saladin, koji restaurira zidine i jedan od minareta. Sama džamija je pravougaonog oblika, ima veliko dvorište, a čitav kompleks je sa četiri strane zatvoren zidinama, a unutrašnji deo zidina otvoren je arkadama. Posebno je istaknut trostruki ulaz sa stubovima sa korintskim kapitelima i galerijama na gornjoj etaži sa tri
prozora i ovaj ulaz vodi ka pravcu Meke. U unutrašnjosti se nalaze stubovi koji se nastavljaju na stubove dvorišta, nose korintske kapitele, vode ka kibli. Nad unutrašnjošću se nalazi kupola koja se zove „kupola orla“ jer navodno treba da podseća na telo orla sa krilima koje predstavljaju bočne strane građevine. Kupola je spolja osmougaona i obeležava mesto molitve. Ima tri minareta: 1. „Isusov minaret“ je najviši i najtanji i po verovanju će se Isus tu spustiti na Sudnji dan, podignut je u 9.veku, a restauriran u 13. i 16.veku; 2. „Nevestin minaret“ ime je dobio po ćerki trgovca koji je kratko bio vladar Damaska i koji je učestvovao u podizanju ovog minareta; 3. „Zapadni minaret“ je podignut krajem 15.veka. Kupola na steni – Kubat al-Sakra, jedno od najvažnijih sakralnih mesta islamske, jevrejske i hrišćanske kulture. Za izgradnju je zadužen kalifa Abd al-Malik krajem 7, početkom 8.veka. Ovo je jedno od najvažnijih, najmonumentalnijih svetilišta, hodočasničko mesto. Nalazi se na vrlo važnom mestu, na zaravni Al-Haram al-Šarif, na Brdu hrama, u istočnom delu Jerusalima gde se prepliću tri vere. Po patricijskoj tradiciji na ovom mestu je stvoren Adam i tu se nalazio njegov grob, kao i hramovi starozavetnih kraljeva Solomona i Iroda i sve se to nalazi na steni-žrtveniku jevrejskog hrama, gde je Avram trebalo da prinese svoju žrtvu. Tu je drugi hram uništen 70.godine za vladavine Tita i posle dobija novu funkciju sa novim islamskim svetilištem. Tu se dogodilo i čudo Isra i Miradž – noćno putovanje – 621.godine tokom jedne noći Muhamed je putovao na dva mesta, to je i fizičko i duhovno putovanje. Po Muhameda je došao Gavrilo i doveo je mitskog konja Buraka koji ga je vazneo na putovanje. Prvo putovanje je Isra – od Meke do Jerusalima do Al-Akse tj. „Udaljene džamije“ i tu je Muhamed održao propoved i vodio ostale proroke u molitvu. Drugo putovanje je Miradž – „merdevine“ – Burak ga je vazneo merdevinama do neba i tada je obišao 7 stupnjeva neba (deo religijske muslimanske kosmologije). Na tih 7 stupnjeva je razgovarao sa Avramom (tj. Ibrahimom), Mojsijem, Jovanom Krstiteljem, Hristom i na 7. stupnju sa Alahom – jedini je došao u najdirektniji kontakt sa bogom. Alah mu je dao instrukcije za propovedanje, molitve itd. Znamo da je Kupolu na steni podigao kalifa Abd al-Malik iz Omajadske dinastije po natpisu u unutrašnjosti, u kom se spominje i 691/2.god. Vode se rasprave oko pravog razloga podizanja Kupole na steni – neki tvrde da je to sukob sa kalifom iz Meke. Kupola na steni karakteristična je po svom planu, koji predstavlja presedan. U osnovi je oktogonalna sa dvostrukim ambulatorijumom koji je verovatno izgrađen u ritualne svrhe tj. verovatno oponaša ophod u Kabi. Glavni centar je stena, koja je navodno mesto sa kog se Muhamed vazneo. Čitavo ovo mesto natkriljuje kupola koja je prvobitno bila od drveta, a ima funkciju slično hrišćanskim kupolama – pokrivanje svetog, vrsta ciborijuma nad svetim, ali je razlika ta što u islamu bog ne obitava u svetilištu već je to samo mesto molitve. Konstrukcija je urađena vrlo preciznim matematičkim proračunima, sam oblik se ugleda na ranohrišćanske konstantinovske zadužbine, na osnovu načina gradnje i dekoracije (npr. unutrašnja oplata mermerom) ukazuje na ranohrišćanski tj. vizantijski uticaj, a i samo mesto nosi hrišćanske konotacije. Mozaički ukrasi oponašaju biljne ornamente u vidu pre svega akantusovog lišća i drveća što ukazuje na rajski vrt, pojavljuju se geometrijski ornamenti i arabeske. Cilj ovog projekta bio je da se ukaže na značaj i preimućstvo kalifa nad ostalima koje su Omajadi pokorili. Mesto vuče jaku hrišćansku i jevrejsku tradiciju.
Al-aksa – „udaljena džamija“, moguće da ju je izgradio isti kalifa Abd al-Malik zadužen za izgradnju, ali to nije sigurno, jer se ne može sa sigurnošću tvrditi vreme izgradnje. Sa ovog mesta je Muhamed držao propovedi. Verovatno je i Justinijan ovde podigao Bogorodičinu crkvu – Nea Eklesija Teotokos oko 540. i ona je navodno podignuta od kedrovine i čempresa. Omajadi su je porušili i podigni Al-aksu. Ona je građena u više faza, proširena je krajem 8.veka. Najviše podataka o proširenju stiže preko egipatskih dokumenata jer je kalifa angažovao radnike iz Egipta. Tada je verovatno i ukrašena mozaicima koji su kasnije uništeni. Tipičnog je oblika – pravougaona, sa 4 minareta i kupolom koja je rekonstruisana u 20.veku. Orijentisana je prema južnom ulazu Kupole u steni. Posle velikog zemljotresa krajem 8, početkom 9.veka je proširena, dodato je 7 brodova kroz koje ulazi dosta svetlosti koja je i u ovoj kulturi jako bitna. Prozori su čitavi u vitražima. Uglavnom su upotrebljavane spolije jer je to mesto antičkih ruševina, npr. mermerni stubovi, mermerna oplata, korintski kapiteli. Kusajr Amra – „mali crveni dvorac“, pustinjski dvorac, na teritoriji današnjeg Jordana, naziv je dobio po crvenom peščaru, podigao ga je omajadski kalifa Al-Valid početkom 8.veka, na stenovitoj pustinji koja je bila vrlo važno mesto i predstavljalo je lovište omajadskih prinčeva. Sačinjen je od malih ali zbijenih prostorija koje odaju utisak jedne celina. Dvorac je oslikan i fresko-dekoracija je nekad prekrivala ceo zid, zajedno sa mozaicima od stakla i mermernom oplatom. Čine ga: 1. predvorje sa poluboličastim svodom i funkcijom apoditerijuma. Predstavlja „sobu 6 kraljeva“ zbog „slike 6 kraljeva“ koja predstavlja kalifu sa vladarima iz susednih zemalja – vizantijski car, vizigotski kralj Rodrigo tj. Roderik (poslednji vizigotski kralj u Španiji, poginuo 711. pa se po tome i datuje slika i građevina jer morala biti izgrađena pre njegove smrti), sasanidski šah, etiopljanski vladar i još dva neidentifikovana vladara ali je verovatno jedan Turčin Seldžuk, a drugi Indijac. Pored njih se nalazi natpis „Nika“ tj. pobeda, što ukazuje na nadmoć kalife nad ovim vladarima; 2. prestona dvorana završena dubokom apsidom; 3. kompleks kupatila u zapadnom delu – 3 sobe sa poluboličastim svodom, krstastim svodom i kupolom. Predstavljene su biljke, drveće, nage žene – jedne od retkih predstava ljudskih likova u islamskoj kulturi, što je moguće samo jer nije sakralna građevina. U kupoli su prikazana glavna sazvežđa severne hemisfere, kao i znaci zodijaka – takođe jedan od retkih primer, izgrađen po želji samog kalife koji je očigledno poštovao starije, druge kulture i zanimao se gledanjem u nebo. Velika džamija u Samari – vreme dinastija Abasida koju je započeo Muhamedov stric i koja je centar premestila u Bagdad, gde je nastalo zamešateljstvo raznih kultura. Abasidi su negovali prošle tradicije, u njihovo vreme se razvija nauka, poezija, muzika, jezik, književnost itd. Kad su došli Seldžuci Arabljani su prešli Malu Aziju i preneli kulturno nasleđe Grčke u Zapadnu Evropu. Abasidi su se vezali za mesto mesopotamske tradicije pa su to inkorporirali u njihovu umetnost – opeka, svodovi, lukovi, mitska bića. Samara je važno arheološko nalazište ovog perioda. U 9. veku, od 838.godine, je 50ak godina bila njihova prestona, danas je pod zaštitom UNESCO-a. Predstavljala je veliki trgovački centar, za izgradnju je zaslužan kalifa Al-Mutasim Bilah, koji je zaslužan i za kompleks palate i parkova koji su inače i karakteristični za ovu kulturu. Plan džamije – ima 17 brodova, zidovi su ukrašeni mozaicima od stakla, uglavnom
plavog, upotrebljavana je izrezbarena struktura. Karakteristična je po spiralnom minaretu „Malvija“ – „kućica od puža“ jer je pužolika, spiralno se uzdiže, završava se valjkastom prostorijom sa 8 lučnih otvora. Ovaj minaret nalazi se severno, van zidina džamije. U Samari su i brojni mauzoleji, a jedan njih je mauzolej šiitskog imama, poznat oltar poslednjeg Šiita. Bagdad – danas glavni grad Iraka, u centralnom Iraku. Dolazi do podizanja i Bagdada – jak proces urbanizacije istočnog dela sveta, nastavlja se tradicija persijskih vladara. Bagdad je osnovao Al-Mansur, abasidski kalifa, 762.godine. Nalazi se na obali Tigra, u blizini Ktesifona. Iz ovog perioda nije sačuvano ništa ali iz literarnih izvora znamo da je to bio grad kružnog plana, opasan dvostrukim bedemima koji su ojačani sa 28 kula, a između je bio duboki šanac. Ulazilo se preko kapija i četiri velika čuvena portala orijentisana tako da prate četiri pravca puteva koji spajaju carstvo sa istokom i zapadnom, pre svega Put svile ka Vizantiji, put ka Siriji i ka Indiji. Abasidi prave od Bagdada umbilicus mundi. Svi portali kapija bili su nadvišeni zlatnom kupolom, a ispod kupola je bio dvoetažni prostor, a u drugoj etaži bile su prostorije za prijem i odmor. U centru kružnog plana grada i puteva koji se seku po osovini nalazile su se džamija i palata. Kairo – severoistočni Egipat, važan centar, najreprezentativniji primer prestoničke arhitekture. Tu se nalazi Ibn Tulunova džamija. Ibn Tulun je bio abasidski guverner Egipta u drugoj polovini 9.veka. Bio je vrlo blizak kalifi, obrazovan, hteo je da bude sirijski kalifa. Džamija se nalazi na „brdu zahvalnosti“ gde je po verovanju završila putanja Nojeve barke. Uz džamiju se nalazi i palata i veliko dvorište. Jasno je naglašena kibla tj. smer ka Meki. U centru je originalna fontana iz ovog razdoblja. Kordoba – u Andaluziji, u južnoj Španiji, mesto i utočište gde Omajadi dolaze 750.godine nakon dolaska Abasida. Tu su od 60ih godina 8.veka do 1031.godine, kada je kalifat propao. Ovo je mesto koje odiše jakim islamskim duhom pre svega, ali se tu nalaze i delovi hrišćanske vizigotske crkve sv. Vinsenta koja je sačuvana što se vidi po spoljašnjem izgledu, dok se po stubovima i kapitelima vidi rimski uticaj. Jedno vreme Kordoba je bila prestonica Al-Andalus, kako su zvali Španiju. Velika džamija u Kordobi osnovana je 786.god. od strane Abder-Rahmana I. Izgrađena je sa 11 brodova, prostranim dvorištem, redovima podupirača usmerenih pravo na zid kible i širokim središnjim brodom ali bez kupole nad maksurom. Obnavljana je u 9. i 10.veku. Dodato joj je 7, pa 14 traveja u pravcu kibele, a odvojen je deo sa mihrabom sa tri istaknute kupole. Obnovljen je minaret koji se nalazi na severnoj dvorišnoj fasadi. Krajem 10.veka dodato joj je još osam brodova na istoku i prošireno je dvorište celom širinom građevine.
