UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT Banja Luka
TEMA: ROBNI IZVEDENI FINANSIJSKI INSTRUMENTI
Mentor: DOC. DR MARIJANA ZIRAVAC MLADENOVIC Student: MILICA TRIKIĆ ED 1-030/12
BANJA LUKA, oktobar 2013
1
SADRZAJ:
UVOD.................................................................................................................2 Koristenje instrumenata....................................................................................4 Uopsteno o robnim izvedenim instrumentima..................................................4 Forvard(terminski ugovor)..............................................................................5 Fjucers(terminski posao).................................................................................6 Swap(zamjena/svop)........................................................................................7 Opcija..............................................................................................................8 Zakljucak.........................................................................................................12 Literatura........................................................................................................13
2
UVOD Finansijski instrumenti- ugovorno pravo da se primi ili preda novac ili drugi finansijski instrument pod uslovima koji su potencijalno povoljni (derivat je sredstvo, aktiva) ili da se razmeni pod nepovoljnim uslovima (pasiva, obaveza) •
izvedeni, sekundarni finansijski instrumenti
Kreiraju se na bazi postojanja osnovnih instrumenata (na akcije, obveznice, indekse) ili neke druge aktive (zlato, zito) Instrument ima tri karakteristike: –
vrednost se bazira na promeni kamatne stope, valutnog kursa, cene neke robe i sl.
–
zahteva veoma malo inicijalno ulaganje,
–
izvrsava se u novcu ili zakljucivanjem drugog finansijskog derivata (zauzimanje kontrapozcije), ne podrazumeva direktnu razmenu predmeta derivata
•
forvard
•
fjucers
•
opcija
•
svop
3
KORISTENJE INSTRUMENATA (na trzistu)
Ucesnici na finansijskim trzistima u danasnje vrijeme susrecu se sa velikim brojem finansijskih rizika. Postavlja se pitanje – koje mjere i instrumente treba upotrebiti, kako bi se rizici sveli na najmanju mogucu mjeru...? Velika je zloupotreba kao i odbrambena snaga na trzistu u vidu •
spekulacija
•
hedzing (zastita od rizika).
Ako se instrumenti koriste u funkcije spekulacije (trgovanja) moraju se evidentirati na svaki bilansni dan po fer vrijednosti sa promjenama koje idu direktno u bilans uspjeha: ------------------------Fer vrijednost kroz bilans uspeha--------------------------------Ako se instrumenti koriste kao instrumenti zastite od rizika (hedzing) primjenjuju se posebna pravila za hedzing transakcije: •
hedzing fer vrijednosti,
•
hedzing novcanih tokova,
•
hedzing neto ulaganja u inostrani subjekt.
UOPSTENO O ROBNIM IZVEDENIM INSTRUMENTIMA •
forvard(termisnki ugovor)
•
fjucers(terminski posao)
•
opcija
•
svop (swap/zamjena)
4
FORVARD(terminski ugovor)
Forvard ugovor je ugovor izmedju dvije strane o prodaji ili kupovini neke imovine (koja moze biti bilo koga oblika) u unaprijed odredjenom trenutku u buducnosti. Jedna strana se slaze da kupi, a druga da proda nesto po ranije dogovorenoj cijeni. Kod takve kupoprodaje isplata se vrsi tek na datum dospeca ugovora. Primjer forvard ugovora
Ukoliko osoba A namerava da kupi kucu za godinu dana, i u isto vreme, osoba B ima kucu koju namjerava da proda za godinu dana, obe strane mogu sklopiti forvard ugovor. Neka su se slozili da cijena za godinu dana bude 104.000 evra. Pod pretpostavkom da kuca posle godinu dana dostigne trzisnu vrijednost od 110.000 evra, a kako po ugovoru osoba B mora da je proda za 104.000 evra, osoba A je zaradila 6.000 evra (razliku izmedju realne trzisne vrijednosti i cijene koju ce zaista platiti da bi kupila kucu), jer može tu istu kucu nakon kupovine od osobe B, prodati za 110.000 evra. Sa druge strane, osoba B je realno zaradila 4.000 evra, pocto je kucu koja je vrijedela 100.000 prodala za 104.000 evra, ali je i potencijalno izgubila 6.000 evra, jer je mogla prodati tu kucu za 110.000 evra, da nije sklopila forvard ugovor. Procjena forvard ugovora
U prethodnom primjeru, kuca ciji je vlasnik osoba B u trenutku sklapanja ugovora vrijedi 100.000 evra, a osoba A zeli da je kupi za godinu dana. S obzirom da bi osoba B mogla kucu da proda odmah i dobijeni novac ulozi u banku, te da za godinu dana dobije i kamatu, da bi pristala na forvard ugovor sa osobom A, potrebno je da od nje dobije bar onoliko novca koliko bi imala posle godinu dana stednje u banci. Ukoliko je, na primer, efektivna kamatna stopa na oroceni ulog 4% godisnje, poslije godinu dana osoba B bi na racunu imala 104.000 evra, sto je i minimalni iznos na koji joj se isplati da sklopi forvard ugovor. Kako, sa druge strane, osoba A, kao kupac, pokusava da izdejstvuje sto nizu cijenu, jasno je da ce ugovor biti sklopljen bar na 104.000 evra, ili uopste nece ni biti potpisan. U sustinu forvard je tipican terminski ugovor koji sadrzi sve potrebne elemente terminske trgovine. oni nisu standardizovani ugovori i cijene nisu transparentne,dok se sa njima ne moze trgovati na berzi. I ne postoje mehanizmi zastite.
5
FJUCERS(terminski posao) Fjucers predstavlja obavezu da se kupi ili proda odredjena roba ili finansijska aktiva kao sto su npr. zito, zlato ili hartije od vrijednosti odredjenog dana, po unaprijed odredjenoj cijeni. Fjucers ugovor, kao i terminski ugovor, predstavlja sporazum izmedju dve strane o kupovini ili prodaji aktive u poznato buduce vrijeme za poznatu cijenu. Za razliku od terminskog ugovora, fjucers ugovorom se normalno trguje ne berzi. Da bi se omogucila trgovina, berza postavlja izvjesne standarde za fjucers ugovore. Posto dvje strane u ugovoru ne moraju da se medjusobno poznaju, berza utvrdjuje i garantne mehanizme za izvrsenje ugovora. Kod fjucersa obicno nije specificiran tacan datum isporuke. U ugovoru se poziva na mjesec isporuke, a doticna berza utvrdjuje period unutar mjeseca kada se mora izvrsiti isporuka. Vrijeme isporuke za berzanske proizvode je cesto cijeli mjesec. Kod fjucers ugovora postoje dve pozicije. „Kratka pozicija“ je pozicija prodavca koja ga obavezuje da o dospjecu isporuci osnovni instrument iz ugovora. „Duga pozicija“ je pozicija kupca fjucers ugovora, koja ga obavezuje da preuzme (kupi) osnovnu aktivu o dospjecu. Drzalac kratke pozicije ima pravo da izabere vrijeme tokom trajanja perioda isporuke kada ce izvrsiti isporuku. Obicno ugovor ima nekoliko razlicitih mjeseci isporuke sa kojima se trguje u isto vreme. Berza utvrdjuje tacan iznos aktive koji mora biti isporucen po jednom ugovoru, kako ce se kotirati buduca cijena i ogranicenje iznosa do kojeg se moze kretati fjucers cijena (u ugovoru) u toku jednog dana. Na primer, u momentu prodaje, ogranicenje dnevnog kretanja cijena za fjucers ugovor je 1 dolar. Ukoliko cijene padaju za navedeni iznos, za ugovor se kaze da je na donjem ogranicenju. Ukoliko cijena poraste za navedeni iznos, kaze se da je na gornjoj granici. Kretanje cijena u navedenim okvirima se oznacava kao kretanje u granicama. Cilj utvrdjivanja dnevnih ogranicenja za kretanje cijena je da se sprijece velike oscilacije zbog potencijalno spekulativnih ponasanja. Shodno vrsti proizvoda kojim se trguje, fjucersi se dijele na robne i finansijske. U osnovi finansijskih fjucersa nalazi se neki finansijski instrument (kratkorocni i dugorocni), kretanje nivoa berzanskih indeksa i devizni kursevi. Cijene fjucers ugovora se utvrdjuju na berzi, mada jos uvijek nisu identifikovane cvrste veze izmedju fundamentalnih ekonomskih kretanja i cijena valutnih i indeksnih fjucersa. Kada je aktiva za fjucers ugovor berzanski proizvod moguce su varijacije u kvalitetu. Zbog toga je nakon izbora aktive vazno da berza tacno odredi stepen kvaliteta robe koji je prihvatljiv. Velicina ugovora utvrdjuje iznos aktive koji se mora isporuciti u okviru datog ugovora. Ovo je vazna odluka za berzu. Ako je ugovor isuvise veliki, mnogi investitori koji bi zeleli da pokriju relativno malu izlozenost ili koji bi zeleli da steknu relativno malu spekulativnu poziciju, bili bi onemoguceni da koriste berzu. Na drugoj strani, ako je ugovor isuvise mali, trgovina moze biti skupa, jer svaki ugovor podrazumeva odredjene troskove.
6
SVOP(zamjena/swap)
Svop (swap) je finansijski ugovor koji obavezuje jednu stranu da zameni (svopuje) skup isplata koje poseduje za drugi skup isplata koje poseduje druga strana. Svopovi se Cesto koriste kod hedzinga, kako bi se umanjio odredjeni rizik, na primjer, kamatni rizik, a koriste se i u spekulativnim radnjama. Vecinom svopova trguje se na vanberzanskom trzistu, mada se odredjeni tipovi svopova mogu naci i na trgovanju na trzistima fjucersa. Postoje dvije osnovne vrste svopova: valutni i kamatni svopovi. Dok se valutni svop svodi na zamjenu skupa isplata u jednoj valuti za skup isplata u drugoj valuti, kamatni svopovi podrazumjevaju zamjenu jednog skupa kamatnih isplata za drugi skup kamatnih isplata. Kamatni svopovi javili su se pocetkom ’80ih godina u vrijeme rasta traznje za hedzing finansijskim instrumentima. Svopovi mogu da smanje trosak upravljanja rizikom s obzirom na to da su jeftiniji od preuredjenja portfolio strukture. Sa druge strane, svopovi, kao ugovori, mogu trajati dugo vremena, na primer 10 i vise godina, sto im daje izrazitu prednost u odnosu na kamatni hedzing sa drugim derivativnim hartijama od vrednosti. Trziste kamatnih svopova, najcesce je organizovano i kontrolisano od strane velikih komercijalnih i investicionih banaka. Primjer kamatnog svop-a: 20X0.g. kompanija ABC je emitovala i prodala obveznice dospeca 3 godine, u vrijednosti 1.000.000, sa obracunom kamate zasnovanom na LIBOR stopi. Kamata se isplacuje na polugodisnjoj osnovi. LIBOR stopa se u ovom primjeru resetuje na polugodisnjem nivou. Istog dana kada je emitovala obveznice kompanija ABC zakljucila je svop aranzman, dospjeca 3 godine, koji podrazumeva placanje fiksne kamatne stope od 8% polugodisnje i primitak varijabilne polugodisnje LIBOR stope. Obracunski iznos u svop aranzmanu iznosi 1,000,000.
Valutni svop podrazumjeva razmenu prediodicnog skupa isplata u jednoj valuti, za periodicni skup isplata u drugoj valuti. Osnovna varijanta ovog svopa podrazumjeva razmjenu glavnica u razlicitim valutama i ponovna zamjena glavnica po unaprijed odredjenom deviznom kursu o dospjecu posla. Mogu se koristiti kao mehanizam relaksiranja ogranicenja u prometanju devizama. Primjer valutnog svop-a:
7
Ako je spot kurs 1 BAM = 40 RSD, onda ce preduzece »P« emitovati obveznice denominirane u dinarima u vrednosti od 400 miliona dinara sa kamatnom stopom od 7,5%, a preduzece »S « obveznice denominirane u markama u vrednosti od 10 miliona konvertibilnih maraka sa kamatnom stopom od 8,10%. Ustupice jedno drugom potrebne iznose (razmjenice 400 miliona dinara i 10 miliona maraka) na dan ulaska u svop i na taj nacin doci do potrebnih inostranih sredstava.
Investicioni finansijski instrumenti osiguranja su polise osiguravajucih kompanija koje imaju investicioni karakter. Najpoznatiji od ovih insturmenata je ganatovani investicioni ugovor (GIC), kreiran u praksi americkih kompanija. Kod ovog instrumenta, investiciona kompanija je saglasna da plati odredjeni dolarski iznos o roku dospjeca u zamjenu za jednokratno uplacenu premiju. Iznos koji se isplacuje jednak je premiji plus akumulisana kamata po ugovorom utvrdjenoj stopi. Po svojim karakteristikama, garantovani investicioni ugovor je, u stvari, dugorocna obveznica bez kupona. On se emituje na rok dospeca od 1 do 20 godina, a garantovana kamatna stopa zavisice o trzisnih uslova i rejtinga osiguravajuce kompanije. Investitori su, ulgavnom, penzijski fondovi.
OPCIJE
Postoje hartije od vrijednosti koje su po svojoj sustini posebne u odnosu na druge finansijske instrumente. One spadaju u grupu finansijskih derivata, odnosno izvedenih hartija od vrijednosti, koje su na specifican nacin povezani sa finansijskim instrumentima. Opcije predstavlju poseban tip finansijskih derivata. Organizovana trgovina opcijama pocela je 1973 godine u Cikagu i od tada trgovanje opcijama dozivljava veliki bum. Korjeni se vezuju za zacetke terminskog trgovanja koji su postojali jos 30- ih godina XVII vijeka u Holandiji i Japanu.
Opcija podrazumeva pravo, ali ne i obavezu, da se kupi odnosno proda odredjena aktiva, po unaprijed ugovorenoj cijeni u okviru odredjenog vremenskog perioda. Ova specificnost opcije, koja kupcu ostavlja mogucnost ne realizovanja opcionog ugovora, svrstava je u kategoriju koja se oznacava pojmom „uslovna prava“. Cijena opcije, koja se placa da bi se ovo pravo steklo, naziva se premija. Odnosi prilikom emisije opcija se regulisu specificnim sporazumom (opcionim sporazumom), u kome se kupcu opcije daje pravo da zahtjeva od prodavca (emitenta) opcije, da na utvrdjeni datum, proda ili kupi predmet opcije po ugovorenoj cijeni opcije. Takodje, u zavisnosti od trzisne situacije, kupac ima pravo da na utvrdjeni datum trazi isplatu razlike izmedju trzisne 8
cijene predmeta opcije i ugovorene cijene opcije. Treba napomenuti da je ugovorna cijena opcije ugovorena cijena aktive, odnosno cijena po kojoj kupac kupuje ili prodaje odredjenu aktivu (HoV, robu...) i ne treba je mjesati sa cijenom opcije koja se naziva premija. Cijena obveznice predstavlja odredjenu premiju prodavca opcije za preuzeti rizik i isplacuje se bez obzira da li ce kupac realizovati pravo iz opcije. Rizik, koji u ovom slucaju snosi prodavac opcije, odnosno emitent, vezan je za bezuslovnu obavezu da uradi ono sto kupac od njega trazi, bez obzira na nepovoljnu trzisnu situaciju u tom momentu. Kupac kupovne opcije ima pravo da kupi, odredjenu kolicinu aktive po fiksnoj cijeni u toku odredjenog perioda vremena. Da li ce on to pravo izvrsiti ili ne, zavisi od razlike izmedju trzisne cijene i ugovorene cijene aktive, odnosno HoV, na koju se opcioni ugovor i odnosi. Ako predpostavi da ce cijena HoV navedene u opciji padati, on moze da proda opciju prije roka dospeca ili ako je cijena navedene HoV na trzistu niza od ugovorene cijene, odustati od kupovine od emitenta i kupovinu izvrsiti na trzistu, ali u tom slucaju placa dogovorenu premiju. U slucaju da je trzisna cijena, navedene HoV, visa od ugovorene, kupac ce se odluciti da realizuje opciju, odnosno da HoV kupi od emitenta opcije, a ne na trzistu. U ovoj situaciji, kupac opcije ostvaruje dobit u razlici izmedju trzisne i ugovorene cijene HoV.
Kupac prodajne opcije isto ce, rukovodjen inertesima uvecanja dobiti, reagovati u slucajevima razlikovanja trzisne cijene od ugovorene i prodati ako je ugovorena cijena visa odnosno odustati od prodaje ugovorene kolicine HoV ako je ugovorena cijena niza, odnosno ako prodajom na trzistu moze da dobije vise. Takodje, opciju, moze u svakom trenutku prodati na sekundarnom trzistu i time prenjeti prava iz opcije.
Opcije-Cijene •
Strajk cijena (strike price) je cena po kojoj ce se transakcija izvrsiti (ako se ikada izvrsi). Strajk cenu utvrdjuje berza.
•
Trzisna cijena (market price) je ona po kojoj se trguje opcijama i ona raste ili pada u zavisnosti od ponasanja osnovne aktive.
9
Opcije-Gubitak/dobitak •
Kupovinom opcija moze se ostvariti dobit na osnovu promjene cijene
•
Bez obzira na vrstu opcije, potencijalni gubitak svodi se na premiju, iznos koji se placa za kupovinu opcije (ogranicen rizik) . OČEKUJU DA ĆE CENA RASTI
KUPCI CALL OPCIJA
OČEKUJU DA ĆE CENA PADATI
KUPCI PUT OPCIJA
Opcije- pozicije
Pored kupovne i prodajne opcije postoje i drugi kriterijumi za njihovo razlikovanje. Tako imamo opcije razlicite po nacinu njihovog iskoriscenja, odnosno Evropski, Americki i Egzoticni tip.
10
Evropski podrazumeva da vlasnik opcije, pravo iz opcije, moze iskoristiti samo na dan dospeca, Americki predstavlja opciju, cije se pravo, moze iskoristiti bilo kada od momenta kupovine pa do roka dospeca, a Egzoticni predstavlja grupu opcija koje su novijeg datuma i koje su po svojoj strukturi kompleksnije i od evropskih i americkih, i kupovnih i prodajnih. Najcesca je podjela opcija na osnovu tipa aktive na koje se odnose, odnosno na finansijske, robne i realne. Opcije predstavljaju najznacajniji instrument hedzinga, pomocu koga se investitori stite od razlicitih vrsta rizika. Pomocu opcija je moguce smanjiti, nekada i eliminisati rizik promjena cijena, trzisnih indeksa, kamatnih stopa, deviznih kurseva i time povecati sigurnost investitora na trzistu.
11
ZAKLJUCAK
Osnovna uloga derivata je ogranicavanje i osiguravanje od valutnih i rizika promena kamatnih stopa. Preduzece mora u potpunosti biti sigurno u svoje potrebe, jer izbor pogresnog instrumenta radi zastite od rizika moze imati vise negativnih efekata nego da se ne koristi nijedan instrument. Pri tome se mora imati u vidu fleksibilnost zakljucene transakcije i trosak zastite u odnosu na rizik od koga se stiti. Prednost finansijskih derivata u odnosu na instrumente iz kojih su izvedeni jeste veca fleksibilnost u zastiti pozicije. Vecina derivata vodi se u vanbilansnoj evidenciji i cesto se bazira na placanju razlike, sto znaci da se glavnica ne razmjenjuje i shodno tome kreditni rizik je manji od transakcija kod kojih se vrsi razmjena glavnice, a koje se odnose na instrumente iz kojih su finansijski derivati izvedeni. Opcije, ali i svi ostali finansijski derivati su razvijeni sa namjerom zastite od promjena trzisnih cijena u buducnosti. To zapravo podrazumjeva, da se u sadasnjosti posjeduju mogucnosti da se unaprijed definisu znacajne odredbe ugovora cija realizacija slijedi u buducnosti. Time se izbegavaju uticaji potencijalnih promjena na trzistu koje bi mogle smanjiti uspjesnost samog posla, odnosno ostvarivanje profita. Zakljucujem da od namjere sklapanja inst. zavisi da li ce se postojeca izlozenost valutnom riziku smanjiti ili ce se pak povecati. U razvijenim zemljama finansijski derivati, ukljucujuci i opcije, se koriste u menadzmentu rizika. Njihovim koriscenjem lakse se planira poslovni rezultat preduzeca, lakse se sklapaju dugorocni poslovi i ostvaruje se stabilnost u odredjenom procentu.
12
LITERATURA http://www.vps.ns.ac.rs/SB/2013/1.3.pdf
http://www.psinvest.rs/sr/fjuersi
Prof. dr Milorad Ivanišević –Poslovne finansije, CIDEF Beograd, 2008.
Vunjak, N., & Kovačević, L. (2009). Finansijska tržišta i berze. Bečej: Proleter; Subotica: Ekonomski fakultet; Banja Luka: Nezavisni univerzitet; Beograd: Čigoja.
SAVREMENI NAČINI TRGOVANJA OPCIJAMA KAO IZVEDENIM HARTIJAMA OD VREDNOSTI Miloš Dragosavac*, Visoka poslovna škola strukovnih studija, Novi Sad
13
