Aerofoni narodni instrumenti I
Jednostavni aerofoni i labijalne svirale
Aerofoni instrumenti instrumenti – gr č. č. = vazduh) (aer – Najbrojnija i najkompleksnija kategorija instrumenata
Zvuk se dobija tako što vazduh treperi oko tela (jednostavni aerofoni) ili u telu
instrumenta (tzv. duvački instrumenti), gde korpus (telo) instrumenta funkcioniše kao rezonator
Jednostavni aerofoni instrumenti često se ne smatraju instrumentima u pravom smislu te reči, već svojevrsnim zvučnim igračkama većina njih zaista i jesu dečije igračke
Jednostavni aerofoni instrumenti – dobijanje tona naglim, hitrim trzajem (bič) brzim kretanjem nekog jezička, najčešće izazvanim duvanjem (list, trava, pero od luka, “muzike” – usna harmonika, harmonika) brzim okretanjem kroz vazduh (zujaljka,
dugme na kanapu, čigra)
Bič funkcija: oruĎe, ponekad i specifičan
zvučni instrument delovi: ručka i vrpca zvuk se dobija naglim trzajem ruke u kojoj
je bič i podseća na pucanj, prasak najviše u upotrebi kod pastira u panonskom regionu
List običan list sa drveta, poželjno tvrd – kvalitetan (kruška, limun i sl) funkcija: čobanska zabava, kod vbeštih svirača i pratnja narodnim igrama tehnika sviranja: prisloni se na donju usnu,
vazdušni mlaz se upravi na ivicu ili sredinu lista.
vazduh seče ivicu lista i proizvodi zvuk preciznost intonacije i repertoar zavise od
veštine svirača
Trava (ili list od neke žitarice – pšenica, raž) tehnika sviranja: stegne se izmeĎu
opruženih palčeva i prisloni uz usta. dobijanje zvuka: vazduh seče ivicu trave i proizvodi zvuk instrument s v i r k a – – vlas trave se zadene
izmeĎu dva komada drveta vlas travke može zameniti papirić ili tanak sloj brezove ili višnjeve kore funkcija: dečiji instrument, zabava
Pero od crnog luka instrument p e r c e instrument p i s k a
Perce od crnog luka dečiji instrument funkcija: zabava kako se pravi: otkine se perce crnog luka,
delimično se izgori u pepelu, odseca se vrh i duva u širi kraj vrste zvuka: jednoličan (samo duvanje) i treperav (mali svirač pomaže se i kažiprstom kojim dotiče mekši deo cevi)
Piska od crnog luka dečiji instrument funkcija: zabava izrada: od najčvršćeg dela pera odseče se
komadić od oko 40 mm koji služi kao “korpus” tehnika proizvoĎenja zvuka : duvanjem u instrument vazduh treperi unutar komadića i dobija se zvuk
“Muzike” – usna harmonika fabričke izrade na Balkan stigao sa zapada oblik: uska pravougaona kutija sa otvorima za
duvanje sa jedne strane + niz metalnih jezičaka u telu instrumenta
način dobijanja zvuka: metalni jezičci trepere kada se duva i proizvode zvuk u telu instrumenta tehnika sviranja: pokretanje instrumenta levodesno – od viših ka nižim tonovima + duvanje funkcija: izvoĎenje narodnih pesama i pratnja narodnim igrama
Harmonika fabrički instrument delovi instrumenta: 1. deo sa dugmetima, odnosno klavijaturom (dugmetara ili klavirska harmonika) 2. meh (obezbeĎuje potrebnu količinu vazduha
za proizvoĎenje zvuka)
3. deo sa basovima – dugmetima pomoću kojih se ostvaruje akordska i basova pratnja 4. jezičci – u unutrašnjosti instrumenta,
pomoću čijeg treperenja se ostvaruje ton
još o harmonici u krajeve Srbije dolazi sa zapada, nakon I svetskog rata
iako skupa i teško dostupna, postaje izuzetno popularna, potiskuje mnoge
dotadašnje tradicionalne instrumente repertoar: raznolik; narodne pesme, narodne igre
muzička struktura u tradicionalnoj muzici : melodija i jednostavna harmonska pratnja
Zujaljka (zujalo, zujak, zujača) daščica nazubljena po obodu s rupicom na jednom kraju + kanap provučen kroz rupicu tehnika sviranja: drži se za kanap i okreće.
Instrument seče vazduh i tim treperenjem proizvodi se zujeći zvuk. funkcija: verovatno nekada obredna,
danas dečija zvučna igračka.
Dugme na kanapu (vrčak, zvrk) izgled: veliko dugme + kanap koji je
provučen kroz rupice dugmeta
tehnika dobijanja zvuka: krajevi kanapa uhvate se obema rukama, a onda se
dugme u sredini zavrti. Naglim širenjem ruku dolazi do rasplitanja upletenog
kanapa, dugme se okreće, vazduh treperi i čuje se zujanje. funkcija: dečija igračka
Čigra izgled: konusno telo koje se okreće na
zašiljenom kraju tehnika dobijanja zvuka : vrteći se kroz
vazduh, telo čigre ga seče i treperenje vazduha proizvodi zvuk
čigra se zavrti rukom ili bičem funkcija: dečija igračka
Labijalni duvački instrumenti – labijalne svirale
tehnika dobijanja zvuka: uduvavanje vazduha u telo instrumenta. Vazduh u korpusu treperi i dobija se zvuk
Tipovi labijalnih svirala 1. cev otvorena na jednom kraju (ključ) 2. cev otvorena sa oba kraja, bez rupica
(zviždaljka, kapica od žira, dudurajka (dudurejš)) 3. cev otvorena sa oba kraja, sa rupicama (kaval) 4. cev otvorena sa oba kraja sa prorezom i bridom (svirala, cevara, okarina, dvojnice)
Ključ stari tip ključa sa masivnim gvozdenim šupljim telom. skine se donji deo ključa ili prereže, te se preko otvora duva. vazduh se seče preko oštre ivice dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi i dobija se zvuk paralelan flautskom funkcija: dečija igračka
Zviždaljka od vrbove kore
pravi se u proleće, kad se kora može lako skinuti tehnika pravljenja: grančica se obreže, pa
se kora delimično svuče sa nje, stvarajući cilindričnu šupljinu tehnika dobijanja zvuka : vazduh se seče preko oštre ivice šupljine, dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi funkcija: dečija igračka
Kapica od žira “gotov”, u prirodi naĎeni instrument za dobijanje zvuka tehnika sviranja: kapica se drži izmeĎu
kažiprsta i srednjeg prsta, prislanja se uz donju usnu i “preko” nje se duva tehnika dobijanja zvuka : vazduh se seče preko oštre ivice (dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi).
Dudurajka (dudurejš) od biljke kukute izrada: stablo se odseče polukružno, obrazujući
oštru ivicu
tehnika dobijanja zvuka: vazduh usmeren na ivicu rezultira prodornim tonom rasprostranjenost: Homolje, vlaška tradicija,
ženska tradicija sviraju dve žene na dva instrumenta različite dužine (tonovi se razlikuju obično za sekundu) na odsvirani ton dodaje se falsetno pevanje funkcija: signalni instrument, oglašava sedeljku
ili pomaže komunikaciji pastirica.
Kaval (turski, qaval)
cilindrična cev dužine 700-800mm
materijal: od trske ili mekog drveta (jasen, javor, lipa), u novije vreme od metala 7 rupica za sviranja + 1 na poleĎini (zatvara je palac) donji deo instrumenta – rupe glasnice (pomažu rezonantnosti korpusa) tonski obim: 6 tonova preduvava u oktavni i duodecimni registar funkcija: pastirski instrument repertoar : čobanske improvizacije, pratnja pesme tipično se svira u paru – melodijski i bordunski kaval (tzv.
muški i ženski) sreće se i solistički ili u tradicionalnom ansamblu (sa gajdama, darabukom itd) rasprostranjenost: centralni Balkan
Svirala labijalni duvački instrument sa prorezom i bridom delovi mehanizma za dobijanje tona 1. 2. 3.
(“prorez i brid”): čep i zasvirač vetrilo – otvor na poleĎini instrumenta oduška – rupa sa donje strane
još o svirali
1. 2. 3. 4.
ima 6 rupica sa prednje i 1 sa zadnje strane (zatvara se palcem) svira u dva registra – osnovnom i oktavnom (korišćenje zavisi od funkcije – u zatvorenom ili otvrenom prostoru itd) način izrade: svirala – iz jednog komada drveta, vlaški fluer – od dve spojene polovine drveta naziv: u zapadnim krajevima Srbije – svirala u istočnim – duduk, dudučka, duduče u zavisnosti od
veličine severoistočna Srbija - vlaška tradicija – fluer noviji naziv – frula
Repertoar i specifičnosti svirke na svirali pratnja narodne igre, izvoĎenje narodnih pesama, pastirska i putnička svirka vrlo ornamentisana svirka, ponekad
dodatni zvuk iz grla svirača ritmika zavisi od funkcije svirke (pratnja igri - distributivan ritam, pastirska ili putnička svirka – parlando rubato)
Cevara labijalna svirala sa bridom veličine kavala
cilindrična cev dužine 500-850mm od drveta šljive, jasen i sl. Dva tipa cevare 1. stariji (7 + 1 rupica, obim tonova kao
kaval) 2. noviji (posle II svetskog rata, 5 rupica)
još o cevari rasprostranjenost : svrljiški kraj i šira
oblast istočne Srbije
funkcija: pastirski instrument, obredni
instrument (za ĐurĎevdan), pratnja narodnih igara
rupice se poklapaju člancima prstiju Način sviranja: 1. u osnovnom i preduvanom registru 2.
zaržavanje – obogaćenje tonom iz grla
Okarina (oca – ital. guska) labijalni instrument od pečene gline oblik: podseća na glavu guske delovi instrumenta: prorez i brid, 7 rupica
rasporeĎenih kao 3+4 u dva reda + rupica oduška + rupica sa zadnje strane koja se
zatvara palcem tonski obim: oktava nema preduvani registar repertoar: pratnja narodnih igara, narodne pesme poreklo: pronalazak italijanskog majstora
Đuzepe Donatija (kraj XIX veka). U Srbiju dolazi početkom XX veka.
Dvojnice dvocevna svirala – labijalna, sa prorezima i bridovima
dve paralelne vazdušne cevi izbušene u jednom komadu drveta tipovi dvojnica 1. zapadni tip (4+3 rupice – Srbija ili 3+4 rupice – BiH i Hrvatska; heterofona svirka) 2. istočni tip - dvojke, dvoće (0+6 rupica – istočna Srbija; bordunska svirka) repertoar: pratnja igara (naročito zapadni tip) –
ritmički jasna heterofonija ili pastirska / putnička svirka (heterofonija-bordun ili bordun)
Aerofoni narodni instrumenti II svirale sa jezičkom i narodne trube-rogovi
Svirale sa jednostrukim jezičkom (narodni klarineti) osnova za stvaranje zvuka: pisak sa jednostrukim jezičkom - samostalno kao sprava za dobijanje zvuka - ubačen u telo instrumenta – rezonantnu kutiju način gradnje piska: - cevčica od trske ili drveta, zasečena
Svirala od slame od slame raži, ječma, ovsa (koji imaju solidnu šupljinu, te tako grade dobar rezonator) odseca se uoči žetve (tad je najčvršća)
dužina – oko 200mm zaseca se ispod kolenceta
mogu se izbušiti i rupice dečija igračka
Karabljica i srodni instrumenti imitacija karaba (svirala) gajdi
dečija igračka – instrument za uvežbavanje
-
tehnike sviranja na gajdama dva komada suve trske cevčica – pisak cevčica – svirala (2-6 rupica) srodni instrumenti: duduk (Srem) karabe (Svrljig) jednostruke diple (BiH) jednojnice (Hercegovina)
Lejka i surla lejka -
leskovački kraj
- pisak + cev za sviranje (6 rupica) + rog-lejka
(tikva) -
zvuk podseća na dublji registar klarineta surla
-
u Šumadiji
- pisak + cev za sviranje (6 rupica) + rog-surla
(natega) -
često se po nekoliko svirača udružuje u karakterističan ansambl
Paljka užički kraj graĎa: - pisak od leske -
cilindrična cev od zove sa 4 rupice za sviranje
- levkasti dodatak od tikve
melodijske mogućnosti: netemperovan tonski niz malog ambitusa
svirači se udružuju u ansamble (po ugledu na orkestre trubača)
Diple dve svirale u kojima su dva piska, sa mehom ili bez njega dva tipa dipala: - crnogorske diple - dalmatinske diple
Crnogorske diple dve cevi od trske, meĎusobno uvezane, sa po 5 rupica dva piska dodat rog na donjem kraju, radi poboljšanja
zvučnosti tehnika sviranja: prsti paralelno zatvaraju rupice
na obe svirale, dobijajući jednoglasnu svirku repertoar: pastirske, improvizatorske melodije cirkularna tehnika disanja
Hercegovina
Dalmatinske diple dve cevi bušene u jednom komadu drveta dva piska kutla od drveta na vrhu instrumenta raspored rupica: 6 na desnoj, 2 na levoj svirali cirkularna tehnika disanja rasprostranjenost: od Istre do zapadne Bosne i Hercegovine repertoar : čobanska svirka, muzika za ples
Dalmacija
Istra
otoci
Peljesac
Gajde (ghaida – turski, gaida, kaida - arapski) terminologija na prostorima Srbije: -
gadlje (Vuk Karadžić) karabe (Svrljig, severoistočna Srbija) ćimpoj (Vlasi u severoistočnoj Srbiji) osnova graĎe:
- melodijska svirala sa rupicama (jedna ili dve) - bordunska svirala (cev) -
duvaljka ili ručni meh – laktača mešina
Tipovi gajdi dvoglasne gajde - srpsko-makedonske -
vlaške troglasne gajde
-
svrljiške
- banatske
Dvoglasne gajde -
srpsko-makedonske jugoistočna Srbija i
Makedonija - 8 rupica (7+1) na gajdarki (melodijskoj svirali) - trodelna bordunska svirala – brčalo – ton za dve oktave
-
niži od petog tona na gajdarki (štimuje se pomeranjem/ugaĎanjem delova brčala) duvaljka sa zaletačem
(klapnom) - repertoar/funkcija: pratnja
narodnih igara, putnička
-
vlaške gajde severoistočna Srbija manjih dimenzija – viša intonacija
-
štimovanje pomoću voska
- repertoar/funkcija: pratnja
narodnih igara, pastirska svirka
Troglasne gajde svrljiške gajde
banatske gajde većih dimenzija
- gajdenica iz dve cevi (5
-
rupica na levoj i 1 na desnoj cevi) - dodat rog na dnu gajdenice - bordunska cev sa dodatom jabukom – kuglom - duvaljka
- karabe iz dve cevi (5 rupica
-
mešina često u ansamblu gajde +
tapan - funkcija: pratnja narodnih igara, obredna svirka na svadbi
-
-
na levoj i 1 na desnoj cevi) dodat rog-lula na dnu karaba prdaljka od drveta ili gumenog creva sa ili bez jabuke meh – laktača mešina sa košuljicom repertoar: instrumentalan i vokalno-instrumentalan funkcija: pratnja narodnih igara, obredna svirka na
dude
Dvonjci dečiji instrument u panonskim predelima građa: podudarni gajdama, ali umesto
meha od kozje kože imaju meh od goveĎeg ili svinjskog mokraćnog mehura, a karabljice su od trske / manje kvalitetnog drveta funkcija: instrument za uvežbavanje sviranja na gajdama pre eventualnog ulaganja u kupovinu
Svirale sa dvostrukim jezičkom (narodne oboe) osnova za stvaranje zvuka: pisak sa dvostrukim jezičkom
način gradnje piska: - dve trščice se prislone jedna uz drugu i sa
donje strane uvežu navoštenim koncem (ostavljajući prostor da vazduh proĎe)
Truba od kore drveta dečiji, sezonski instrument tehnika izrade: sa deblje grane drveta ogoli se kora u spiralnom, neprekinutom potezu; tako dobijena traka se urola “na preklop”, pričvrsti trnovima i u nju se ubaci pisak.
može biti sa rupicama ili bez njih
Zurla / zurle (zurna - persijski)
izgled – građa instrumenta: cilindrična cev sa konusnim završetkom
- 7 + 1 rupica za sviranje - 7 rupica – glasnika - slavec (potpomaže konusni
oblik, po potrebi zatvara tri gornje
rupice) - mednik – okrugla mesingana pločica sa stalkom za pisak -
pisak od trske sa dvostrukim jezičkom tehnika sviranja: pisak je potpuno u usnoj duplji, cirkularno disanje
svira u paru, sa tapanom (2 male ili 2 velike zurle +
tapan), u oktavama ili jedna vodi melodiju, druga bordunira repertoar / funkcija: pratnja igara orijentalnog porekla, prati obrede – svadbu, sunet, Bajram kod muslimana poreklo: verovatno iz Persije, posredstvom Turaka rasprostranjenost: Kosovo i Metohija, severozapad Srbije,
Sopila – sopile (sopele) rasprostranjenost: Istra i severno hrvatsko primorje
takoĎe instrument sa piskom sa dvostrukim jezičkom poreklo: najverovatnije iz zapadne Evrope i zapadnog Mediterana
graĎa instrumenta: - pisak - čašica sa laticom - prebiralnica sa rupicama - krilo (levkasti donji deo cevi)
najčešće svira u paru – mala + velika (vela) sopila funkcija: pratnja narodnih plesova, muzička dopuna nekim crkvenim ceremonijama
Narodne trube sa levkastim nausnikom ili bez njega (uglavnom na prostorima Srbije bez nausnika) pastirski rogovi i trube od tikve
Rikalo - bušen
pastirski instrument u severoistočnoj Srbiji veličina: 2-3 metra u dužinu poreklo naziva: - rikalo (slovenskog porekla) – onomatopeja zvuka - bušen (romanskog porekla – buccina = truba funkcija: - signalna -
obredna (o ĐurĎevdanu) tehničke mogućnosti: koristi tonove alikvotnog niza (uvek fanfarna melodika) rasprostranjenost: poznaju ga i drugi narodi
Evrope i šire: Rumunija, MaĎarska, Slovačka, Rusija, Skandinavija...
Načini izrade rikala -
od kore drveta odabere se odgovarajuće drvo – velika grana kora se zaseče celom dužinom, a potom skine sa
od stabla - odabere se deblo konusnog
oblika - skine se kora, a potom se
takvo deblo prepolovi po
dužini
stabla -
obrežu se krajevi da se dobije konusni oblik pri spajanju
- dobijene polutke se izdube i
ponovo sastave - uvezuju se pojasevima od
- kora se vrati u prvobitni
položaj i uveže pojasevima od like ili kože - umetne se pisak
-
like, kože ili metala traje duže od sezonskih instrumenata ako se drži na vlažnom mestu
