UNIVERZITET U BANJOJ LUCI Filozofski fakultet Studijski program: Pedagogija
Seminarski rad Predmet: Teorije vaspitanja Tema: Savremene teorije moralnog vaspitanja (Pijaževa teorija moralnog sudjenja, Kolbergova teorija moralnog sudjenja, Hofmanova teorija razvoja
altruističke motivacije)
Mentor: Prof. dr. Drago Branković
Student:
Nikolina Todorović Todorović 1246/13 1246/13 Banja Luka, avgust 2014.
Sadržaj UVOD ..................................................................................................................................................... 2 1.
PIJAŢEOVA TEORIJA MORALNOG SUĐENJA........................................................................ 4
2.
KOLBERGOVA TEORIJA MORALNOG SUĐENJA .................................................................. 7
3)
HOFMANOVA TEORIJA RAZVOJA ALTRUISTIČKE MOTIVACIJE .................................. 11
ZAKLJUČAK ....................................................................................................................................... 14 LITERATURA ...................................................................................................................................... 15
1
UVOD
''O moralnom vaspitanju znam samo toliko da je moralno ono posle čega se d obro osećate, a nemoralno ono posle čega se osećate loše.'' Ernest Hemingvej
POJAM RIJECI MORAL I OSNOVNE KARAKTERISTIKE
Reč moral dolazi od latinske riječi mos, mores, koja označava običaj ili zakon . Moral kao apstraktan pojam predstavlja skup nepisanih pravila i običaja u jednoj kulturnoj zajednici koji se prenose i usvajaju putem neformalnog učenja. Kao i sve društvene norme, moralne norme odreĎuju šta je ispravno, pravedo i dobro ponašanje, a šta nije, te utvrĎuju interpersonalne odnose. Relativnog je karakera, odnosno razlikuje se od društva do društva, od kulture do kulture. Pored toga što nije isti u svim društvenim grupama, moral se m ijenja i tokom istorije.
MORALNO VASPITANJE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE
Moralno vaspitanje je posebna komponenta procesa vaspitanja i
predstavlja sloţen pedagoški
proces. To je proces moralnog formiranja i oblikovanja pojedinc a
u društvenu, moralnu
ličnost. Tokom ovog procesa formiraju se moralna svjest, moralna osjećanja, volja, krakter, moralne navike i stavovi kao karakteristike ličnosti. Problematika moralnog razvoja i moralnog vaspitanja je oduvek bila, a i danas je, veliki
izazov za istraţivače, jer saznate istine u ovom, kao i u većini drugih područja interesovanja, se ne mogu smatrati konačnim i potpunim (Stojanović, 2008). Prema Stojanoviću, pitanje izbora odgovarajućih istraţivačkih metoda, tehnika i instrumenata, kao i pitanja objektivnosti ispitanika, pristrasnosti i sl. neka su od suštinskih pitanja pred kojima se nalaze istraţivači u području moralnog razvoja i moralnog vaspitanja. Psihološka istraţivanja moralnosti polaze od različitih teorijskih modela – psihoanalitičke teorije, teorija socijalnog
učenja, teorija kognitivnog razvoja. Kognitivno razvojni pristup i
teorije moralnog razvoja bavile su se pitanjima kako deca formiraju
lošem, pogrešnom i ispravnom, pravednom i nepravednom.
2
mišljenje o dobrom i
Nesumnjiv je doprinos
Pijaţea koji je istraţivao razvoj moralne zrelosti djece od moralnog
realizma (preoperacionalni stadijum operacionalni
razvoja mišljenja) do moralnog relativizma (formalno
stadijum razvoja mišljenja), kao i Kolbergove hijerarhije stadijuma moralnog
razvoja. Razvoj
moralnog mišljenja, po ovom pristupu, znači napredovanje kroz niz
stadijuma, čiji je redosl ijed unapred odreĎen, i za koje je karakteristično mišljenje odreĎen og kvaliteta. Kognitiviste pre svega interesuje kako dj eca
tumače pravila i kako se njima koriste
u situacijama kada treba da izvrše moralno rasuĎivanje i
proc jenu.
Osnove kognitivisti čko-razvojnih pristupa razvoja moralnosti zasnivaju se na postavci da je kognitivni razvoj osnova
moralnog razvoja i da se djetetovo moralno
postupanje moţe
objasniti tek kada se upoznaju njegove sposobnosti rasuĎiv anja i znanje o moralu uopšteno . Dva najuticajnija predstavnika, i u
odreĎenom smislu rodonačelnika kognitivnih modela
razvoja moralnosti su Pijaţe i Kolberg . Dok Hofman zastupa altruističku motivaciju. Odnosno razvoj empatije, odnosno doţivljavanje osjecanja druge osobe, tj. poistovjećivanja sa drugim osobama.
3
1. PIJAŽEOVA TEORIJA MORALNOG
SUĐENJA
Ţan Pijaţe se zajedno sa Kolbergom smatra začetnikom kognitivnog modela razvoja moralnosti.
Ţan Pijaţe je roĎen 9. avgusta 1896. godine u Nešatelu. Bio je švajcarski razvojni psiholog i filozof, poznat po svojoj teoriji kognitivog razvoja i brojnim eksperimentalnim istraţivanjima o mentalnim sposobnostima male djece.
Pijaţe je u svojim pristupima primenjivao dvije vrste pristupa. Prvi je bio naturalistički pristup, koji se zasnivao na posmatranju djece
prilikom igranja uobičajenih igara. U tom
procesu, proučavao je kako d jeca stvaraju i sprovode pravila igre i postavljao im pitanja o uslovima pod kojima se pravila mogu menjati, ili čak u potpunosti zanemariti. Drugi pristup je bio eksperimentalni pristup, koji je bio zasnovan na eksperimentima u kojima je od djece
traţeno da r iješe različite moralne dileme. Na osnovu ovako realizovanih istraţivanja, Pijaţe je razvio model moralnog razvoja kojim se tumači kako d jeca poštuju pravila. Prema tom modelu
moralni razvoj se odvija kroz četiri faze. U prvoj fazi, koja traje od 2. do 4.godine,
djeca ne razumeju zašto se treba pridrţavati pravila i
ne shvataju šta je to moralnost. U drugoj
fazi moralnog razvoja (od 5. do 7. godine), koju Pijaţe naziva mor alni realizam, djeca misle da su pravila nepromenljiva, ne preispitujući njihov smisao i ispravnost. Za ovu fazu karakteristična
je pojava dvije osobine koje Pijaţe definiše kao objektivna odgovornost i
bezuslovna pravda. Karakteristike objektivne odgovornosti su da dj eca
odgovornost odreĎuju
isključivo prema rezultatima nekog d jela i njegovim fizičkim posledicama. Druga osobina ove faze moralnog razvoja je bezuslovna pravda koja se, po Pijaţeu, odnosi na očekivanje d jece da kazna mora da slijedi neposredno posle svakog kršenja pravila, bez obzira da
li je prekršaj
otkriven ili ne. Karakteristika treće faze, koju Pijaţe naziva moralni relativizam (od 8. do 11. godine) je da se u njoj moralnost poštovanja nekog pravila procenjuje s obizorom na različite okolnosti
u odreĎenoj situaciji. U ovoj fazi d jeca počinju da shvataju da su pravila rezultat
dogovora meĎu ljudima. U poslednjoj, četvrtoj fazi, d jeca se u oblasti kognitivnog razvoja nalaze u stadijumu formalnih operacija, što im omogućava da u segmentu moral nog razvoja zamišljaju različite situacije i da svoje moralno rasuĎivanje šire sa ličnog na širi društveni plan. 4
Pijaţe je, osim razmatranja uloge kognitivnog razvoja u razvoju moralnosti, posvetio paţnju i sredinskim faktorima, a
naročito ulozi djetetovih iskustava sa drugim ljudima, roditeljima i
vršnjacima. Empirijske provere Pijaţeovog modela su se bavile istraţivanjem pojma bezuslovne pravde, i ova istraţivanja su pokazala da je Pijaţeov model opravdan i tačan. Kritike Pijaţeovog modela pre svega se zasnivaju na metodološkim nedostacima, koji su u odreĎenoj m jeri mogli doprinjeti iskrivljavanju dobijenih rezultata. Naime, u Pijaţeovim istraţivanjima, o nam jerama glavnog junaka se uvek govori na početku, a o veličini štete na kraju priče. U skladu sa tim, pošto mala djeca teško mogu da obrade više uzastopnih informacija za redom, moguće je da d jeca najbolje zapamte zadnji dio priče, a pošto se veličina štete uvek navodi na kraju, d jeca su usmerena upravo na te informacije. Rezultati odreĎenog broja istraţivanja su pokazali da su, ukoliko se nam jera glavnog junaka pojavi na kraju priče, čak i petogodišnja d jeca bila u mogućnosti da proc jene da je lošiji onaj lik koji je imao lošiju nam jeru, a ne onaj koji je napravio veću štetu. U suštini Pijaţeva teor ija sadrţi dva opšta stadijuma moralnog mišljenja: 1. S tadijum moralne heteronomije (tra je
od 7,8 godine ţivota); 2. Stadijum moralne autonomije (traje do 10 -e
godine ţivota). Stadijum moralne heteronomije obuhvata moralni realizam i objektivnu odgovornost. To je
moralnost autoriteta i duţnosti - biti dobar, znači biti poslušan, a ispravno je ono što autoritet nareĎuje. Dobar postupak je svaki postupak u kome se ogleda poslušnost prema pravilima ili odrasloj osobi, bez obzira
šta ona nareĎuje, zapoveda.
Stadijum moralne autonomije javlja se oko 10-e godine - p oslušnost biva zamenjena
osećanjem pravde, i razlikovanjem zlog i r Ďavog; Pravila više nisu nepromenljivi, sveti apsoluti koji vode poreklo od autoriteta, i koji su spolja nametnuti; Pravilo se sada shvata kao posledica obostranog pristanka i koje morate poštovati ako ţelite da budete lojalni.
Pijaţe je moralnom mišljenju i sudjenju pristupio sa kognitivno razvojnog aspekta a proučavao je stavove djece razčičitog uzrasta. Suštinu moralnosti čini poštovanje društvenog rada i poimanje pravde.
5
Pijaţeovom shvatanju je opućeno više kritika, metodoloških i sadrţinskih. Prigovarano je da su priče višesmislene, da su metode nepouzdane i da zaključci ne slede iz nalaza. Bandura i Mekdonald, na primer, kaţu da je razvoj kontinuiran ida nema
različitih stadijuma, i da je pod
uticajem modela moguće promeniti nivo moralnog suĎenja u oba pravca. Istina, kasnije se pokazalo da su promjene
na niţe kratkotrajne. TakoĎe je utvĎeno da kulturni činioci im aju
udjela u nalazima. Kod djece iz
različitih kultura varira uzrast prelaska u viši stadijum.
Preporuka za vaspitače je da, ako ţele razviti moralnu ličnost, i sami se moraju moralno vladati. Pijaţe ističe da mnoge osobe odgajane u strogom autoritarnom re ţimu i kad odrastu nastavljaju da izjednačavaju pravdu sa naredbama autoriteta.
6
2. KOLBERGOVA TEORIJA MORALNOG
SUĐENJA
Lorens Kolberg je najznačajniji nastavljač Pijaţeovog shvatanja. RoĎen je 25. o ktobra 1927. godine u Bostnu. Američki psiholog koji je prglašen 30. najeminentnijim psihologom 20. vijeka.
Metode kojima se sluţi su slične: ispitanicima se prezentuju priče koje sadrţe različite moralne dileme. Ispitanik odgovara šta i zašto junak priče treba da uradi. Jedinica analize je o brazloţenje
zašto je nešto ispravno, forma a ne sadrţaj moralnog suĎenja. Moralno
rasuĎivanje zavisi od intelektualnog razvoja . Kolberg nalazi tri nivoa sa po dva stadijuma mora lnog
suĎenja. Moralni stadijumi su
strukture, forme moralnog suĎenja, oni "mog u da se shvate kao različite moralne filozofije, odreĎena gledišta o socio -moralnom svetu" (Kolberg, 1986, str.51). Tri nivoa i šest stadijuma se opisu je na sledeći način: 1) Predkonvencionalni novo
Na ovom nivou razvoja dete, prilikom tumačenja p ravila i u ponašanju, vodi računa o posledicama (nagradi, kazni, izmeni uloga). To znači da je kontrola ponašanja spoljašnja jer se standardi izjednačuju sa spoljašnjim zahtevima ili
pritiscima. Dobro i loše se tumači prem a
fizičkim posledicama ili moći autoriteta. Stadijum 1. Ovo je stadijum heteronomije i objektivne odgovornosti. Ispravno je izbjegavati
kršenje pravila jer slijedi kazna, to je tzv. orjentacija na kaznu. Razlog poštovanja je moć autoriteta da kaţnjava. Stadijum 2. Naivni instrumentalni hedonizam - i spravnim
se smatra sluţiti sopstvenim
potrebama. Reciprocitet i pravednost se shvataju nepotpuno – kao
uzvraćena usluga. D jete
shvata da različite osobe imaju različite interese, a sporovi se rešavaju razmenom usluga.
7
2) Konvencionalni nivo Naziva se i
konformistički, osoba "smatra da je samo po sebi vredno da opravda očekivanja i
pravila svoje porodice, grupe ili nacije".( Kolberg, 1986, str.52). Na ovom
nivou podrţavaju
se očekivanja d ječje por odice, grupe ili nacije; prihvataju se i ispunjavaju dobra ili ispravna djela, bez obzira na neposredne posledice. Stavove dj eteta
ne odlikuje samo saglašavanje sa
zahtevima autoriteta ili sa društvenim redom, već i l ojalnost s njima i aktivno podr ţavanje i identifikovanje sa ličnostima i grupama uključenim u to. Stadijum 3. Moralnost "dobrog djeteta" -
ispravno znači igrati dobru, pristojnu ulogu. Voditi
računa o ljudima i njihovim osećanjima, biti lojalan i odan prijateljima, motivisan pridrţavanjem pravila i ispunjavanjem očekivanja. "Namjera postaje vaţna po pr vi put i pretjerano se upotrebljava" (Kolberg, nav. delo, str.53). Stadijum 4. "Opredjeljivanje prema autoritetu, utvrĎenim pravilima i čuvanje socijalnog reda.
Ispravno ponašanje se ogleda u ispunjavanju svojih duţnosti, iskazivanju poštovanja prema autor itetu...Poštovanje
zasluţuje onaj ko predano izvršava svoju duţnost" (Kolberg, 1986,
str.58). Po Kolbergu, osobe ţenskog pola teţe da se zadrţavaju na 3. stadijumu, a muškog na 4. stadijumu. 3) Postkonvencionalni nivo Vladanje prema "autonomnim moralnim princ ipima nezavisna
čija je valjanost i primjenljivost
i od autoriteta grupa ili osoba koje ih pošt uju i od identifikacije pojedinca sa tim
osobama ili grupama." (Kolberg, nav. delo, str.53). Ovaj
nivo ne dostiţu svi.
Stadijum 5. Stadijum društvenog dogovora, naglašava se opšta dobrobit. I spravno se objašnjava na osnovu opštih prava i normi koje se kritički preispituju. Naglasak se stavlja na "pravnu tačku gledišta" ali je zakon promenljiv. Stadijum 6. "Odlučivanje po sav jesti i prema samostalno izabranim etičk im principima koji imaju logičku opravdanost, opštost i postojanost. To su apstraktni i etički principi (zlatno pravilo, kategorički imperativ), a ne konkretna moralna pravila kao Deset zapovjesti." (Kolberg, nav. delo, s tr.53). Kada zakon doĎe u sukob sa načelom načelo ima prednost.
8
Na početnoj, predkonvencionalnoj razini, moralne prosud e karakteriše konkretna individualna perspektiva. Prvi stadijum moralnog razvoja je heteronomna moralnost gdje je
moralno ponašanje usmjereno na poslušnost i izbjegavanje kazne. Kao i u Pijaţa, obiljeţen je egocentrizmom mišljenja i nemogućnošću uzimanja u obzir tuĎih perspektiva. Na drugom stadijumu nalazimo najraniji oblik moralnoga reciprociteta. Taj stadijum Kolberg naziva stadijumom osobnog interesa i razmjene,
a karakteriše ga pragmatizam moralnog
ponašanja. Pravila se slijede dok su u skladu s osobnim interesom, a moral se zasniva na ravnopravnoj razmjeni. Na tom stadijumu pos toji
shvaćanje kako svatko ima svoj interes u
odreĎenoj situaciji, a s obzirom da se t i interesi mogu sukobljavati, moral je relativna stvar, ovisno o perspektivi.
S trećim stadijumom moralnog razvoja osoba prelazi na konvencionalnu razinu koju karakteriše društvena perspektiva moralnog rasuĎivanja. Taj stadijum Kolberg naziva stadijumom stadijumu
zajedničkih interpersonalnih očekivanja, odnosa i konformnosti. Na tom je
moralno ispravno ono što je u skladu s oč ekivanjima bliskih osoba te se odreĎuje u
terminima stereotipnih uloga (npr. do bra majka, dobar učenik, dobar poslodavac...).
Na četvrtom stadijumu moralno ispravno se prestaje gledati u terminima lokalnih normi i zauzima se šira društvena perspektiva. Moral se definiše zakonima i normama koji se zasnivaju
na širem društvenom sistemu . Osoba zauzima perspektivu člana društva i poštuje
norme i zakone drţeći ih nuţnima za odrţanje sistema koji štiti sve svoje članove. Peti i šesti stadijum čine treću, postkonvencionalnu razinu moralnog rasuĎivanja zasnovanu na perspektivi univerzalne pravde. Na petom stadijumu
– stadijumu temeljne pravde i
društvenog ugovora – osoba temelji svoje shvaćanje morala na načelima koja se nalaze u osnovi pravila i normi. Zakon i moral se
ne izjednačuju kao na četvrtom stadijumu , nego se na
zakone gleda kao na proistekle iz t emeljnih sukoba zakona i morala (zbog
moralnih načela te se prepoznaje mogućnost
nesavršenosti zakona). Šesti, najviši , stadijum moralnog
rasuĎivanja teorijski je vrhunac moralnog razvoja, a Kolberg ga naziva stadijumom opštih etičkih načela. Na tom stadijumu moralnog razvoja pojedinac se vodi temeljnim načelima pravde koji su iznad društva i zak ona, a moral vidi kao cilj – a ne sredstvo.
9
Do nivoa postkonvencionalne moralnosti vaţan faktor moralne odluke su osobe uključene u odreĎenu situaciju. Ako se radi o bliskim osobama, ili onima od kojih se očekuje korist ili odmazda, moralnost će biti jedne vrste, a ako su osobe nepoznate ili tek indirektno uključene, moralni principi postaju vrlo ela stični.
Koga će osoba uzimati u obzir pri odlučivanju, tj.
koliko će biti širok referentni ok vir za donošenje moralne odluke zavisi od mnogih faktora. Za neku osobu to je samo ona sama, za nekoga je to porodica ili
nacija, za drevne hrišćane je to
čovečanstvo, a za sredn jevekovnog zen pesnika Kikvanu, to su sva ţiva bića. Po Kolbergu, razvoj morala se završava tek oko 25. godine. Kod Kolberga autonomija nije po sebi vrjednost. Ona
se sreće od 2. do 6. stadijuma, a tek na
višim stadijumima moralnost dostiţe vrh unac razvoja, kad je autonomija povezana sa odreĎenim vrednostima. Pokretač razvoja je uravnoteţavanje iskustva i kognitivnih kapaciteta.
Transkulturalna istraţivanja koja je Kolberg sproveo , potvrdila su univerzalni sljed razvojnih stadijuma, ali se razlikuje tempo razvoja i prosečan nivo do kojeg se razvija odreĎena grupa. Najbrţe se razv ija gradska srednja klasa, pa gradska n iţa klasa, a najsporije d jeca sa sela. To se potvrdilo i u vezi različite razvijenosti odreĎe nih kultura - brţe se razvijaju djeca iz razvijenijih kultura. Kolberg to objašnjava različitom kompleksnošću iskustava. Iak o
naglašava značaj kognitivnog razvoja, K olberg prihvata da u formiranju pojedinih
stadijuma mogu imati ulogu i različiti oblici socijalnog učenja. Smatra da prvi stadijum počiva prvenstveno na uslovljavanju. Za moralni razvoj su logički stadijumi nuţan al i ne i dovoljan uslov, smatra Kolberg.
Vaţni su i socijalni činioci.
Više je kritika, prema M. Miočinović, upućeno Kolbergovoj teoriji. To su: previše ističe načelo pravde - postoje etički sistemi gde pravda nije vrhovno načelo; prelazi sa opisa morala na propisivanje kakav on treba da bude; potcenjuje konvencionalnu moralnost; precenjuje ulogu kognicije u moralnom dj elovanju,
na račun drugih faktora - ličnosti, emocija, motiva,
navika i sl.
10
3)
HOFMANOVA TEORIJA RAZVOJA ALTRUISTIČKE MOTIVACIJE
Hofmanova teorija razvoja moralnih emocija nije u strogom smislu predstavnik kognitivno razvojnih teorija. Ona je prvenstveno teorija r azvoja
altruističke motivacije. Po Hofmanu
čovek poseduje uroĎenu sposobnost da se ponaša i agresivno i altruistički. Kaţe da pos tojanje obe
vrsta uroĎenih kapaciteta ima veću vred jnost za preţivljavanje nego svaka uzeta posebno
(prema Miočinović, 1988, str.86). Glavni predmet njegovih interesovanja je empatija i osećanje krivice. Hofman definiše empatiju kao nevoljno a li ponekad snaţno doţivljavanje emocionalnih stanja druge osobe. On
smatra da ljudi imaju uroĎenu sposobnost da doţive emocionalno stanje
druge osobe, te je samim tim dispozicija da se reaguje empatijski na tuĎu nevolju univerzalna, mada posebni oblici koje empatija socijalizacije,
tokom razvoja moţe da poprimi mogu biti naučeni putem
gde značajnu ulogu umaju roditelji, odnosno vaspitanje (Stojiljković, 1998).
Empatijska uznemirenost (kao doţivljaj neprijatnosti prilikom posmatranja nekoga ko, ustvarnosti, pati ili do ţivljva bol) javlja se u primitivnom obliku već kod beba, a kapacitet za
empatičko iskustvo razvija se sa razvojem kognitivnog osećaja za druge. Postoji pet mehanizama izazianja empatijske reakcije,
od kojih zavisi da li će empatizer
doţiveti ista osećanj a kao osoba sa kojom se empatiše : empatija nastala putem motorne mimikrije (koja se zasniva na imitaciji i feedback-u),
klasičnog uslovljavanja i direktnog
asociranja (tj. asociranja signala ţrtve ili njene situacije sa sopstvenim bolnim iskustvom) najčešć e izaziva iste emocije (emocionalna zaraza) kod empatizera. Razlog tome je što pomenuta tri mehanizma zahtevaju najplići nivo kognitivne obrade i zato što nagone osobu da u odreĎenim situacijama reaguje automatski, bez svesnosti. Ovi mehanizmi su od suštin ske vaţnosti za pojavu empatije u d jetinjstvu, posebno u direktnim situacijama, licem u lice, i kao takvi nastavljaju da funkcionišu tokom celog ţivota . Stavljanje na mjesto druge osobe je posebno vaţan mehanizam, jer po Hofmanu, vaţno da d jeca doţive što više različitih emocij a, čak i negativnih, da bi kasnije mogla lakše shvatiti kako se oseća druga osoba. Postoje i dva načina izazivanja empatije koji zaht jevaju veći stepen kognitivne obrade.
11
Prvi predstavlja posredovanu asocijaciju (izraţajni signali osobe sa kojom
empatišemo posred
ovanisu semantičkom obradom informacija, tj. jezikom). Drugi način je preuzimanje uloge ţrtve (osoba zamišlja kako se ţrtva oseća ili kako bi se ona mogla osećati u ţrtvinoj situaciji). Kada
empatizer zamišlja kako bi se on mogao osećati u ţrtvinoj situaciji, moţe doţiveti
intenzivniju empatijsku uznemirenost, nego kada za mišlja smatra da se tada
kako se ţrtva oseća. Hof man
aktivira sopstveni sistem potreba, odnosno da dolazi do asociranja ţrtvinog
emotivnog stanja sasopstvenim bolnim iskustvima iz prošlosti.
Zrela empatijska reakcija mora da uključi sv jest o činjenici da je izvor ličnog afekta nešto što se dogaĎa drugoj osobi, kao i sv jest o tome šta ta druga osoba oseća. Ovde dolaze do izraţaja kognitivni činioci, pa će tako, empatijsko doţivljavanje zavisiti od kognitivnog nivoa osobe, odnosno razvoja svesti o drugima kao entitetima izdvojenim i nezavisnim od nje same, kao i od
sposobnosti jedinke da zauzme tuĎe stanovište i da prepozna i razume osećanja drugih.
Empatija, prema tome, podrazumeva sintezu kognitivnog poimanja drugih i empatijskog afekta.
Empatijska neprijatnost je reakcija na opaţanje druge osobe u nevolji. Osoba teţi da se oslobodi neprijatnosti i ta teţnja je motivaciona osnova altruističkog ponaša nja. Najlakše je osloboditi se empatijske neprijatnosti pruţanjem pomoći ugroţenoj osobi. Logično je zaključiti da, iako pomagačko ponašanje, pokrenuto empatijom, dovodi do toga da se ljudi bolje osećaju tako što smanjuju empatijsku uznemirenost i osećaju empatijsko olakšanje, glavni cilj tog ponašanja je smanjivanje uznemirenosti osobe u nevolji . Empatija je tako most izmeĎu egoizma i moralnosti. Osećanje krivice, po Hofmanu, ima tri kom ponente: 1) afektivna - čini je samonecjenjenje zbog zla nanjetog drugoj osobi, 2) motivaciona -
osoba teţi da ispravi učinjeno zlo ili
nadoknadi štetu, 3) kognitivna - svest o sopstvenim postupcima kao uzrocima tuĎe nevolje. Osećanje krivice i empatija deluju kao snaţni mor alni motivi, a Hofman ih smatra najvaţnijim, jer "mogu da pretvore tuĎi bol u sopstvenu neprijatnost i učine da se osoba oseća djelom
odgovorna za tuĎu nevolju....i da ţeli da učini nešto i tuĎu nevolju prekrati i olakša"
(prema Miočinović, 1988, str. 106).
12
Po Hofmanu, socijalizacija moţe na više nač ina doprineti razvoju empatije: djeci treba dozvoliti da doţive što raznovrsnije emocije (ali ipak ih kloniti odviš e bolnih); usmeravati paţnju d jeteta na unutrašnja stanja ugroţene osobe; pruţati mogućnosti za stavljanje na tuĎe mesto i ukazivanje pomoći; ukazati kad je ta mogućnost propuštena; pruţiti d jeci dovoljno ljubavi i zadovoljiti njihove afektivne potrebe jer tada neć e biti obuzeti svojim ličnim potrebama već
otvoreni za potrebe drugih; vaspitači treba da verbalizuju svoja empatijska
osećanja i da se sami altruistički ponašaju (prema Miočinović, 1988, str. 107).
13
ZAKLJUČAK
Društveno, a posebno moralno vaspitanje, je uvek bilo aktuelno. Svako društvo je nastojalo da na mlade generacije prenese civilizacijske
i druge tekovine, iskustva i tradiciju i na taj način
da uspostavi kontinuitet u svom razvoju. Pored prenošenja kulturnih i drugih tekovina, svako društvo je pred mlade postavljalo odreĎene zahteve u pogledu normi zajedničkog ţivota i delovanja, kao i vrednosti, značajne kako za društvo, tako i za pojedince. U toku svog razvoja svako društvo je doţivljavalo različite, veće ili manje promene. U prelomnim razdobljima te promene su izazivale potrese i u oblasti društvenog i moralnog vas pitanja mladih. Kroz istoriju postojao je veliki broj različitih teorijskih shvatanja moralnog vaspitanja. U ovom djelu navedena su tri teorijska shvatanja razvoja moralnog vaspitanja. Prva dva imaju
dosta sličnosti. Ona su zapravo predstavnici kognitivno - razvojnih teorija. U njima je utvrĎeno da se moralno vasitanje prolazi kroz nekoliko stadijuma. Autori prve dvije teorije u obzir uzimaju starosni uzrast djece pa su i stadijumi moralnog razvoja podjeljeni po uzrasnim
mogućnostima djece. TakoĎ e, u prve dvije teorije naveden je i uticaj porodice, vršnjaka, škole, odnosno vanjskih činioca, na moralni razvoj i vaspitanje djeteta. Dok je treća teorija različita i obuhvata altruističku motivaciju. Odnosno empatiju. Navedeno je da autor teorije smatra da svaki
čovjek ima uredjenu sposobnost da doţivi emocionalno stanje druge osobe.
Takodje javlja se emocionalna neprijatnost i uznemirenost kada se osjeti da je druga osoba u nevolji. Isto tako navedeno je da pomagajući
osoba teţi da se oslobodi tog negativnog osjećanja
drugoj osobi. Samim tim empatija, kako je navedeno, predstavlja most izmeĎ u
egoizma i moralnosi.
Da bi se ostvarilo moralno vaspitanje i da bi se postigli odreĎeni ciljevi u okviru ovog vaspitanja najbitnije je uzeti u obzir uzrast i mogućnosti d jece, njihove teţnje i interesovanja, uslove u kojima ţive i rade, kulturni nivo sredine iz koje potiču, mogućnosti koje pruţaju njihove porodice i koje će im pruţiti predškolska ustanova ili škola. Djecu treba podsticati da jasno i glasno izraţavaju svoje mišljenje, da govore o svojim osećanjima i stavovima, pa ih ukoliko su nepravilni ili društveno neprihvatljivi treba korigovati naravno što je profesionalnije i stručnije moguće. 14
LITERATURA
Brković D. A., ''Razvojna psihologija'', Regionalni centar za profesionalni razvoj – Čačak, 2011.
ĐorĎević J., ''Talentovani učenici: vrednosti i moralno vaspitanje'', Srpska akademija nauka, Beograd, 2012.
Kolberg L., ''Dete kao filozof morala'', Beograd, 1986.
Miočinović Lj., ''Kognitivni i afektivni činioci
u moralnom razvoju, Prosvjeta, Institut
za pedagška istraţivanja, Beograd, 1988.
Nedimović T., ''Kognitivno – razvojni pristup moralnom vaspitanju darovite djece: prednosti i ograničenja'', Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača ''Mihailo Pavlov'', Vršac, 2012.
Popović V. B., ''Moralni razvoj i moralno vaspitanje'', Prosvjeta, Institut za pedagoška istraţivanja, Beograd, 1978.
Trikić J., ''Moralno vaspitanje i razvijanje moralne svijesti kod djece'', 2013. Preuzeto sa sajta: http://prevencijaporemecajaponasanja.blogspot.com/2013/10/moralnovaspitanje-i-razvijanje-moralne.html
http://bs.wikipedia.org
15
