Univerzitet u Zenici Filozofski fakultet u Zenici
Odsjek za bosanski, hrvatski, srpski jezik i književnost
Tema: Razvoj savremene drame
Armin Bolić
Januar, 2013. Godine
1. Uvod
Na samom početku povijesti drame i dramaturgije nalazi se glavno dramaturgijsko djelo, Aristotelova
Poetika ,
u kojoj Aristotel iznosi najbitnije osnove drame, a to su prije svega
zbijenost i odsutnost dogaĎanja. Prema Aristotelu, samo su u dramskoj umjetnosti tako skladno povezane duhovne vrijednosti teksta i neposredna zbivanja u predstavi. Aristotel tvrdi
da umjetnost oponaša ono općenito, a tragedija, njemu najvrednija umjetnička vrsta, prikazuje djelovanje i ţivot , a ne pojedine ljude. Svaka dramska vrsta radi na tome da ukaţe na postojeće stanje u društvu, ukazujući na moralne, socijalne, političke i druge devijacije unutar tog društva u cilju stvaranja humanijeg, moralnijeg, pravednijeg i čovjeku dostojnog „prostora“ ţivljenja i istinskog djelovanja. Tako je i naš zadatak da odgovorimo na pitanja koja se tiču isključivo bosanskohercegovačke savremene drame od kraja Drugog svjetskog rata i njenog razvoja do danas. Traţit ćemo odgovore na pitanja: Kakvo je stanje u Bosni i Hercegovini poslije Drugog svjetskog rata u
vezi
s
pozorištem,
repertoarom,
p oetikom,
odnosno
razvojem
drame
u
bosanskohercegovačkom društvu? Kakva su bila poetska socrealistička strujanja u bh. drami? Koji su njeni predstavnici? Kroz ovaj rad dat ćemo odgovore na ova ali i na druga pitanja vezana za razvoj savremene drame u Bosni i Hercegovini.
2
2. Socrealizam i nastanak savremenog pozorišta u BiH od 1945. do danas
U vremenu poslije Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini do šlo
je do pustošenja
bošnjačkog intelektualnog i umjetničkog korpusa. Vrhunski intelektualci nacionalnovjerske provenijencije, naročito bošnjačke, bili su hapšeni, proskribirani, a veći broj njih povlači se u unutarnji egzil, a nastupa i vrijeme potpune kontrole umjetnosti, vrijeme socrealizma. To je
vrijeme kada se pridaje velika paţnja umjetnosti od strane vladajućih struktura i kada su pisci bili „primorani“ da pišu „u ime narodnih masa.“ U svakom gradu regije otvaraju se nacionalna pozorišta : 30. V. 1953. u Tuzli (A. Muradbegović je veoma zasluţan za visoki umjetnički nivo repertoara, no čovj ek koji je ovo pozorište učinio jednim od najprestiţnijih u Bosni i Hercegovini jest njihov kućni pisac Derviš Sušić. U periodu od 1953. do 1956. godine u Tuzli izlazi časopis „Pozorište“ s osnovnim ciljem da „tuzlanski rudar“, osim mračnih odaja ugljenokopa i pod haljine boţice Thalije zaviri; a 29. IX. 1949. ovaj grad, preimjerom drame reţimskog pisca Mateja Bora „Noć u Gubokom“ dobi svoj „hram kulture“ Narodno pozorište. Prvi upravnik, a i redatelj je jedan od najvećih bošnjačkih glumaca svih vremena Safet Pašalić. U zenici je Narodno pozorište otvoreno 26. II. 1950.1 Od eksperimentalnih pozorišta bitno je spomenuti nosioca svih scenskih inovacija u pozorišnoj kulturi BiH, Malo pozorište iz Sarajeva, osnovano 1955., a koje je kasnije promjenilo naziv
u Kamerni teatar 55. Prvi prikazuje djela za „obrazovanu publiku“ (Brecht,
Büchner, Sartre).
Ugledajući se na sarajevski pozorišni ţivot, Narodno pozorište u Mostaru
otvara svoj kamerni teatar sa svega 64 mjesta, pa otud i njegov naziv Studio 64, za redateljsku
i glumačku evropeizaciju. Što se tiče poetike socrealizma, koja je u Bosnu došla putem Ţdanovljenih i Fadijevih metoda i pristupa knjiţevnosti, to je poetika diktirana iz kabineta političkih moćnika. Od umjetnika se očekivalo da svojim djelima aktivno sudjeluju u izgradnji socijalističkog društva, uz „pojačanu društvenu kontrolu“. Propisane stilske norme Socrealistička umjetnost podrazumijevala je veličanje herojskih historijskih trenutaka narodnooslobodilačke borbe i njenih predvodnika, narodnih heroja i junaka u Drugom svjetskom ratu. 1
Emsu Sinanovid: Bošnjačka rama, Cambi/Lovran, 1995, str. 123. 3
Ukratko, u doba dominacije socrealizma (1945- 1952)
drţava J ugoslavija je ispisala osnovne
kanone pozorišne umjetnosti, a osnovni cilj pozorišta je utilitaristički: jasna idejna poruka i praktično tumačenje revolucije, tj. marksizam u pozorišnom stripu. Djelo je moralo biti „odraz društvene stvarnosti“ i prikazivati „tipične likove u tipičnim situacijama.“ Uglavnom, repertoarska politika svih bosanskohercegovačkih nacionalnih pozorišta bila je ideološki usmjerena i
ortodoksna, kreće se od svjetske, većinom ruske klasike (Shakespeare, Moliere,
Gogolj, Ostrovski, Turgenjev, Gorki), do „naprednih“ djela sovjetskih dramatičara (Katajev, Petrov, Maršček, Škvarkin...). Po koncepciji socrealizma čovjek je jedinka, kolektivizirana duša, a individualizam je najstroţije zabranjen. Zbog „manjka“ individualizma u tom periodu nije bilo ni „sukoba u drami“, a takvo njegovanje drame pretvorilo je pozorište „u sluţbu naroda.“ U sluţbi naroda bili su i tadašnji proreţimski kritičari: I. Kecmanović, S. Mićanović, I. Samokovlija, V. Čerkez, A. Hromadţić. Cjelokupno dramsko stvaralaštvo tog perioda bilo je trivijalno: od obavezne crno -bijele polarizacije likova, preko fabule koja slavi tekovine revolucije i nadolazeću utopijsku budućnost, do apsolutno realističke scene, koja je imitacija ţivota, a o teatralnosti i stilizaciji normalno nije moglo biti ni govora.
Antiteatar i epski teatar u dramskoj umjetnosti bosanskohercegovačkog modernizma i postmodernizma
Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća u Evropi se javlja niz tipova dramske knjiţevnosti: pored naturalizma javlja se ţelja za obnovom romantičarske drame, psihološki odnosno lirski teatar A. P. Čehova, simbolistički, ekspresionistički te atar kao i drugi stilski pravci. Tako Eugėne Ionesco i Samuel Beckett u okviru tzv. Antiteatra pokušavaju razbiti sve konvencije dramske knjiţevnosti, izraţavajući izgubljenost, osamljenost, tjeskobu i strah modernog čovjeka oblikovanim sredstvima koje je evropska drama rijetko upotrebljavala
4
(npr. Nelogičan razvoj radnje, nesuvislost riječi i postupaka likova, odsutnost akcije, 2
nekonzistentnost karaktera).
U skladu s pozorišnim strujanjima u juţnoslavenskoj dramskoj i pozorišnoj praksi i u Bosni i Hercegovini dolazi do korjenitog raskida s poetikom socrealizma. Ovaj period po svim aspektima je vezan za Evropu (antiteatar: Beckett, Ionesco, Brechtov epski teatar
3
, američka
naturalistička drama: T. Williams) koji traje od 1952. do 1968. A često se naziva bh . modernizam ne samo u dramskoj umjetnosti nego u cjelokupnoj knjiţevnosti. U ovom periodu u Bosni i Hercegovini pojavljuju se mladi i obrazovani redatelji, plejada
„gladnih i ţednih“ dramski stvaralaca, kojima je, sukladno poetici modernizma uopće, eksperiment
sredstvo i cilj predstave. Pod utjecajem Sartrea redatelji su često naglašavali
angaţiranost u svojim inscenacijama. Stilizacija u glumi je prekomjerna, a dekor preapstraktan, ali za svaku pohvalu je njihov pomak i potpuno napuštanje mimetičkog (oponašateljskog
teatra). Njihove teţnje podupiru i prvi bh. pozorišni kritičari: S. Leovac, L.
Pavlović, M. Ţalica. U ovom periodu dolazi do podmlaĎivanja glumačkog ansambla, inoventna je scenografska i kostimografska slika ovog bosanskohercegovačkog perioda. Studio 64 Narodnog pozorišta iz Mostara afirmisao se djelima francuskih egzistencijalističkih pisaca: Sartrea, A nouilha, Camusa. Narodno pozorište u Zenici i Tuzli daju veliki doprinos proširenju repertoara dramatizacijom Selimovićevog romana „Derviš i smrt“ i „TvrĎava“. Za postmodernizam bh.
u bh. pozorištu (1969 -1991) otvaraju se pozorišna vrata ulaskom vrsnih
dramatičarima A. Isaković, DŢ. Karahasan, I. Horozović, A. Bukvić, te premanentno
insceniranje svih značajnijih svjetskih neoavangardnih dramatičara (P. Handke, H. Pinter), kao i stalna teţnja da se bude s avremen i aktuelan i istodobno prepoznatljivo svoj.4
2
Više o ovome pogleati u knjizi Teorija književnosti, Milivoj Solar, Školska knjiga, Zagreb, 2001.,str.246 -247. Epski teatar je rugačiji tip ostupanja o traicije, no što je to slučaj u antiteatru. To je termin koji uvoi Bertold Brecht, a to je teat ar koji pokušava ramsku strukturu prilagoiti ruštveno uvjetovanim pojavama i karakterima u nekom neprironom aspektu i tako izazvati kritički stav prema prikazanom na sceni. Takva rama niže slike i prizore, prekiajudi ranju raznim vrstama komentara, što ima za cilj a ko gleatelja postakne istovremeno i kritički stav. Više o ovome pogleati u knjizi Milivoja Solara: Teorija književnosti, Školska knjiga, 3
Zagreb, 2001 str.247. 4
Emsu Sinanovid: Bošnjačka rama, Cambi/Lovran, 1995, str. 126. 5
3. Razvoj savremene bosanskohercegovačke drame od 1945 do danas
Socrealističke reţimske kanone knjiţevnosti u boljševičkoj Jugoslaviji korjenito je potkopala poetesa Vesna Parun svojom zbirkom „Zore i Vihori“ iz 1947. godine, a u prozi je to učinio Edvard Kocbek svojom zbirkom egzistencijalističkih novela „Strah i hrabrost“ 1952. Pokazujući po prvi put partizane od krvi i mesa, gdje njegovi junaci iskazuju svoju privatnost sumnjom u ispravnost revolucije koja jede vlastitu djecu.
U drami je sličan presedan učinio Skender Kulenović u svojoj drami „Djelidba“ 1947. (izvedena u NP u Sarajevu 1948.) gdje je prikazao teoriju odraza i poetiku uravnilovke,
zadruga i opanaka, te našavši graĎu za svoju dramu u neposrednoj stvarnosti, prikazuje ljude onakvim kakvima oni doista jesu, ljude koje vjera i nacionalnost uprkos proklamiranom
„bratstvu i jedinstvu“, itekako razdvaja a vjersku netoleranciju najbolje izraţavaju riječi jednog Srbina, Trivuna Srdića, člana Općinskog odbora, drugi članovi su drugih vjera i nacionalnosti (sekretar Suljo Sejdić, članovi Stevan Gak, Ante Brekalo, Zećiraga Ališić, Jozo Ivančić). O vjerskom i nacionalnom nepovjerenju svjedoče i riječi muhtara Beće Šestića koji kaţe: „kako su Vlasi i Šokci već sastavili svoj spisak djelidbe u k ojem se nijedna muslimanska kuća ne spominje.“ 5 Varirajući jezičke posebnosti koje proizilaze iz konfesionalne pripadnosti odreĎenog lika Kulenović je uspješno oblikovao „šokački“ govor Ante Brekala. „Djelidba“ kao tekst nije zabranjena, ali je poslije premijere u NP Sarajevo zabranjena za prikazivat :
„Premijera
Djelidbe bila je 5. februara 1948., na sceni Narodnog pozorišta u Sarajevu. Ia ko je predstava bila jako dobra, a sala ispunjena do posljednjeg mjesta, reprize nije bilo. Politički vrh drţave prosudio je da Kulenovićeva komedija vrijeĎa meĎunacionalne odnose u BiH. Razlozi zabrane leţe i u scenskoj interpretaciji ove komedije, u glumačkoj i redateljskoj nad ogradnji, odnosno u ubojitoj sugestivnosti neposrednog teatarskog djelovanja. U tumačenju najboljih sarajevskih glumaca ( Stanko Kolašinac, Safet Pašalić, Ljudevit Galic, i dr.), uvjerljivo su oţivljeni Kulenovićevi junaci i predstavljeni kao moralno izopačeni, zli i podmukl i. Ta uţasavajuća istina o našoj naravi i našim tamnim porivima doprinijela je zabrani komedije. “6
5
Skender Kulenovid: Djeliba, Bošnjačka rama, Cambi/Lovran, 1995. str.411.
6
Više o ovome na internet stranici www.bhteatar.ba 6
U „Djelidbi“ se izmeĎu ostalog, kako kaţe Sanjin Kodrić, javlja „jak i sasvim jasno, neskriveno očitovan humorno-ironijski diskurz, ali i karikaturno preoblikovana nekadašnja mimetička predstava jugoslavenske poratne stvarnosti, i to ne primarno s obzirom na „vanjskog neprijatelja“ „stranog okupatora“ i „domaćeg izdajnika“, već, naprotiv, s obzirom na ono što je jugosocijalističko „unutrašnje“ stanje, koje ovdje postaje predmetom u osnovi karnevaleskne reprezentacije.“7 Nakon toga Kulenović piše agitovke za pridobijanje naroda za izbore, dakle komad po zadatku, propagadno- politički
moralitet, uperen protiv informbirovskih političkih spletki.
1948. godine Kulenović doţivljava oštre kritike reţimskih kritičara za svoju drugu komediju „Večera“, kritike koje smatraju da nema knjiţevnosti bez ideologije i da je sve drugo laţ a ne knjiţevnost. U knjiţevnosti ovog perioda javlja se izraziti, u samoj knjiţevno -kulturalnoj praksi, dominantan „nagon“ za onim što je „pripovijedanje nacije“, pri čemu se ova vrsta „imaginiranja“ ostvaruje ili kao proces tipično evropskog „nacionaliziranja“ već na neki način postojećih
etničko-religijskih
kolektivnih
identiteta
ili
kao
proces
njihova
„internacionaliziranja“ s ciljem stvaranja unutar sebe jedinstvenog nedetničkog i nadnacionalnog „bratstva“. Vjerovatno najkarakterističniji predstavnik socrealizma u bh. knjiţevnosti u prvim godinama
nakon Drugog svjetskog rata svakako je Derviš Sušić, koji u knjiţevnost ulazi
partizanskim dnevnikom „S proleterima“. Uskoro on pokazuje kako se od noveliste i romanopisca postaje dramski pisac, kad dramatizacijom svog romana „Ja, Danilo“ (1961) u NP u
Tuzli pokazuje svoju monološku strukturu ogrnutu komikom, a i sa veoma dobro
prikazanim karakterima.
„Inače, Sušić u svojim dramama tog perioda tematizira, na komičan i
satiričan način, ratno i poratno vrijeme („Ja, Danilo“, „Ne čekajući Mijata“ -svojevrsna modifikacija Becketovog Godota, „Jesenji cvijet“, „Bujrum“) i prošlo begovsko, tursko vrijeme („Veliki vezir“, „Teferič“, „Posljednja ljubav Hasana Kaimije“)“ .8 U njegovim dramama evidentna je pojava „estetsko -idejne reverzije, povratka obratljivosti, odnosno estetsko-emocionalnog, duhovno-ambijentalnog, tematsko-motivskog i idejnog
7
Sanjin Korid: Književnost sjedanja: kulturalno pamdenje i reprezentacija prošlosti u nocijoj bošnjačkoj književnosti, Biblioteka Bosnistika, slavistički komitet, Sarajevo, 2012, str.168. 8 Emsu Sinanovid: Bošnjačka rama, Cambi/Lovran, 1995, str. 130. 7
obnavljanja“9 kao i poštivanja ideološki prihvatljive faktografske vrijednosti. Sušičev pristup ovim figurama počiva na zanimljivom ideološkom refiguriranju postojećih ideološk ih sadrţaja kada se nedavni rat razumijeva samo kao prividno završen, dok se ratnik – borac i revolucionar – mora iznova dokazati i pokazati u miru, a njegova borba treba da bude primjer za druge.
Sluţeći se dogaĎajima iz turskog doba, Sušić ostvaruje jedn o od svojih najboljih dramskih djela „Posljednja ljubav Hasana Kaimije“, u kojem se, poput Selimovića koristi parabolom da bi prikazao savremene dogaĎaje, ali u „turskom vaktu i odjeći“. To je historijska drama sa filozofskim i političkim konotacijama struktuirana na binarnoj opreci i antagonizmu izmeĎu pjesnika ilahija i kasida Hasana Kaimi-baba, prezimenom Zerrin-oglu, filozofa i dobrotvora 10
koji je prognan iz Sarajeva u Travnik
; i epskog junaka i narodnog šereta Budaline Taleta.
Dakle, tipično karnevalski spoj tragičnog i komičnog, profanog i svetog, historijskog i mitskog, pjesnika „kralja“ i njegove „dvorske budale“. U biti postoji velika
sličnost izmeĎu ove drame i Selimovićevog romana „Derviš i smrt“,
naročito u vezi sa razapetosti glavnog aktera romana A. Nurudina izmeĎu ljubavi i politike i njegove hamletovske pasivnosti. Ljubav prema ţeni mu je „priča“ od ljubavi prema domovini i narodu, ali ipak Hasan Kaimija staje na čelo pobune i ljubav prema narodu je pobijedila ljubav prema „ţeni“. Ovo je u biti drama ideje gdje je Budalina Tale nosliac tipičnog „ćoškastog“ Sušićevog humora gdje i „drugarica -historija“ moţe biti ogrnuta u okvir rableovskog sverazornog smijeha.
Sušićeva drama „Teferič“ je historijska drama koja aludira na vlast koja „teferiči“ zahvaljujući radu drugih. Autor kroz „vremeplov“ odlazi u historiju Bosne (XVIII st.) gdje spoznaje ničeovsko vječno vraćanje istog: nosioci vlasti i moći se mijenjaju ali njihovi prohtjevi ostaju nepromijenjeni. Sušić brechtovski preobrtanjem Budalina Tal e pretvara u običnog lijenčinu koji ţivi na grbači naroda te tako, u odreĎenim segmentima, preuzima tragične elemente iz svoje dramaturski najuspijelije historijske drame „Veliki vezir“ u kojoj u formi hronologije prikazuje uspon i pad, te „dramu ţivota“ „ velikog vezira Mehmed- paše Sokolovića“.
9
Assman, Aleia: Tri stabilizatora pamdenja: afekt -simbol-trauma“,prev.Davor Beganovid, Razlika/Difference,10-11, Razlikovanja bosanskohercegovačke književnosti, prir. Maja H. Jašaragid, Neža Ibrahimovid, Vrijeme, 2005, str. 133-147. 10 Više o ovome na internet stranici www.wikipeia.com 8
Jedan od najznačajnijih i najproduktivnijih dramskih kritičara svakako je i Sead Fetahagić, koji zajedno sa Sušićem (jedan od pionira bh. tv -drame i televizijsko-dramskih serija) prvi piše dramski tekst „Kolo oko kaktusa“ za radio. Svakako, radio -drama je specifični dramski ţanr, jer joj je temeljno izraţajno sredstvo zvuk: govor, muzika, šum. Dijalog je u ovakvim dramama nosilac egzistencijalne dramske napetosti, a teţište radnje se prebacuje na 11
produbljivanje odnosa i kompleksnije psihološke karakterizacije likova. Iako pisana kao radio- drama
„Kolo oko kaktusa“ je u biti „filozofska“ drama jer su glavni
junaci, ostarjeli bračni par, prisiljeni ţivjeti, jer je to njihov jedini mogući prostor ozbiljenja njihove egzistencije,
izmeĎu dviju filozofskih istina – „Spoznaj samog sebe“ i njene opreke
„Slaţi samog sebe“. Ova Fetahagićeva drama je drama ideje, jedno orginalno i netipično ostvarenje u bh. drami koje govori o ljudskim „maskama“ i laţima. U Kamernom teatru 10. Ma rta
1969. izvedena mu je drama „Znam za jadac“ gdje autor
pokušava da sjedini elemente pozorišta i estrade. Taj, do tada nepoznati ţanr u bh. drami, satirički i ironički razobličava negativne društvene pojave . Za Aliju Isakovića kao dramskog pisca vaţno je istači da on mijenja prenošenja dramskog sadrţaja; od radio -igre, preko tv-drame do pozorišne predstave. Taj najplodniji i najbolji pisac radio-drame
u bh. knjiţevnosti svaki svoj dramski tekst prvenstveno namjenjuje za radio
izvedbu, te zbog toga njegovi
dijalozi dolaze u sferu savršenog. Njegovi dijalozi nabijeni su
napetošću kroz koje prikazuje psihologiju likova i razvoj ideje. Tako Isaković piše prvu tv dramu u bošnjačkoj knjiţevnosti koja je kao antidrama, iako poštuje sva tri načela Aristotelove poetike: jedinstvo mjesta(četiri zida jedne gostionice), jedinstvo vremena (segment kahvanskog razgovora u kontinuitetu) i jedinstvo radnje (psihološka akcija, „kretanja iznutra“) tematizira sukob individua (strasti) i društvenih normi i zakona. Inače, ova drama premijerno je izvedena u NP u Zenici 3.II.1979.
12
Kao da je postao manir bh. pisaca da pomoću alegorija i parabola prošlošću tumače sadašnjost.
Tako
Isakovićeve
drame
„Generalijum“,
„Kraljevski
sudbeni
stol“,
„Hasanaginica“ kao da su nastale kao spoj umjetničke fikcije i povijesti, geografski je tačno locira i ne odstupa od svog
tematiziranja sukoba individua, ostvarujući „svijet u prezentu“
(Lovrenović 1998.). Isaković napušta tradicij u lokalno-regionalne bosanske „priče o prošlosti“ radi egzistencijalizma prikazanog u „Hasanaginici“. 11 12
Milivoj Solar: Teorija književnosti, Školska knjiga, Zagreb, 2001 str.248. Više o ovome na internet stranici www.bhteatar.ba 9
Dţevad Karahasan daje najrelevantniju ocjenu dramskog stvaralaštva ovog pisca ističući da „Isakovićeve drame dobivaju sintezom „drame apsurda“ i „naturalizma“ na semantičkoj višeznačnosti pa tako npr. dramski tekst nije samo „drama apsurda“ nego je i „metafora političkog totalitarnog sistema“, psihološka drama i filozofska drama – dakle dramski sinkretizam u kojem svi spomenuti ţanrovi skladno funkcioniraju kao cjelina.“ 13
Neosimbolistička drama
U tom vremenu inovacija i istraţivanja u bošnjačkoj drami (krajem sedamdesetih) objavljuju svoju neosimbolističku dramu „Vrh“(1977) Safet Plakalo, kojem priča sluţi isključivo za stvaranje simbola i ostvarivanje temeljne ideje drame „da sve treba uništi ti kad je najljepše da bi kao takvo bilo zapamćeno, sve treba uništiti na vrhu“(Plakalo). 14 Kao u svim neosimbolističkim dramama tog perioda, drama se sastoji iz naizmjeničnih racionalnih i iracionalnih prizora. U tom periodu „IN“(mode) su filozofske drame (utjecaj antiteatra, filozofije Haideggera, Sartrea, Huserla), a jednu takvu „intelektualnu“ dramu, tj. svojevrsno „prikazanje“ objavljuje 1977. Irfan Horozović pod nazivom „Soba“. Drama neodoljivo svojom temom podsjeća na Sartreov egzistencijalistički komad „Iza zatvorenih vrata“; 15 naime, u drami se radi o dvojici muškaraca i jednoj ţeni koji „sizifovski“ uzaludno traţe „izlaz“ iz prljavog i „okuţenog“ svijeta – traţe Krleţin „Izgubljeni raj“, „zlatno doba ljudske historije“ i na kraju shvaćaju da je smrt jedini mogući izlaz iz tjeskobe i egzistencijalne bačenosti u svijet. Irfan Horozović jedan je od prvih koji u bh. knjiţevnosti ima sličan način pisanja, kasnije povezan sa poetikom postmodernizma, kroz egzotičnost prostora, autoimaginativnih slika povijesne i porodične hronike.
Naravno, u ovom periodu najznačajniji bh. teatrolog i izuzetni pozorišni kritičar strukturalističke orijentacije svakako je Dţevad Karahasan. Svoju prvu dramu „Kralju ipak ne sviĎa se gluma“, temelji na strukturalističkim teorijskim premisama i ovdje „bajkoviti svijet“ imaginarnih i utopističkih kraljevina na svojim okupljanjima vode kraljevske rasprave o svim bitnim ovostranim i onostranim antinomičkim pitanjima strukturiranim na principu ZA i PROTIV u obliku binarnih opreka: slobod a
/ nuţnost, volja (htjeti) / kategorički imperativ
13
Dževa Karahasan: Izvještaji iz tamnog vilajeta, Dobra knjiga, Sarajevo,2007, str. 156. Emsu Sinanovid: Bošnjačka rama, Cambi/Lovran, 1995, str. 135. 15 Emsu Sinanovid: isto. 14
10
(duţnost), djelovanja po sebi (akter odlučuje o djelovanju) / djelovanje za druge (akcija pojedinca je uvjetovana društveno -historijskim kontekstom). Svoje ideje proistekle iz sukoba mišljenja kroz dijalog Karahasan i scenski ostvaruje zanimljivom dramskom metaforom o bitnim pitanjima čovjekove egzistencije kao permanentnog traţenja svoje vlastitosti i smisla ţivota i racionalnog svijeta. Sve je u ţivotu relativno (poststrukturalizam), pa kralj postaje luda, a luda kralj .
E. Duraković ističe da
Karahasan „demonstrira superiorno konstruisanje priče u kojem se smjenjuju i prepliću, oponašaju i persifiliraju raznoliki narativni oblici: lgenda se u trenutku pretvara u lakrdiju, lirski pasaţ u esej -raspravu, stvarno u fantastično, jer je svijet podreĎen jeziku i jer se jedino u jeziku sve i zbiva.“16 U ovom periodu se u savremenom bh. teatru i knjiţevnosti javljaju pisci/glumci: Safet Pašalić, Rejhan Demirdţić i Amir Bukvić. Od njih svakako je vrijedan paţnje Amir Bukvić koji piše ilustrativnu dramu sna pod nazivom „Stanovnici sna“ (1991) strukturiranog na dekonstrukciji ovostranog i onostranog kao binarnih opozicija u smislu njihova sublimiranog sjedinjavanja.
Radnja njegove drame dogaĎa se ili u ludnici ili u snu u ludnici ili u onrizmu. Bukvić ovom intertekstualnom i intermedijalnom dramom poručuje: svijet je ludnica, pacijenti su liječnici, liječnici su pacijenti. Konstruktivno načelo ove drame, koja pored brojnih citata iz svjetske drame, ostvaruje njenu
koherentnost, jeste motiv manipuliranja, tj. Bukvić istraţuje odnos
izmeĎu ţelje za manipulacijom i ţelje da se bude izmanipuliran. Ovaj vrsni dramatičar majstorski oblikuje problem: manipulirani biva vješto obmanjen kad počne ponavljati riječi manipulatora (metode
istraţne policije i politike svih totalitarnih sistema ). Taj motiv je
dominantna konvencija njegove dramaturgije, samo su sredstva realiziranja drugačija: u „Nepredvidivom slučaju“ to je štampa, u „Homo novusu“ kao i u „Disidentu“ to je televiz ija. On kroz svoje drame tematizira totalnu neslobodu na zalasku svake ideologije i pojave
političkog i idejnog pluralizma. Bit vlasti, te njeno ostvarenje i postvarenje u totalitarnom društvu, koja kontrolira sve vidove čovjekovog ţivota, bitna je odrednica Bukićevih drama. Tako je u drami „Homo novus“ Bukić sveo prikaz čovjeka na pukog robota, budući da čovjek po vlasti nije privatno biće, nego kolektivizirana duša. Akteri ove drame izgubili su sposobnost govora, atribute ljudskosti: ne mogu sanjati (s B ukvićevog
stajališta: čovjek bez
snova je mrtav čovjek), ne mogu ništa doţivjeti niti osjećati, te uzimaju tablete za „radost“ “tugu“ “ljubomoru“.
16
Durakovid, Enes: „Bošnjačka pripovijetka XX. Vijeka“, Vrijeme, 2003, Zenica, str. 110. 11
Vrhunac i sinteza Bukvićevog stvaralaštva jeste drama „Dan jednog leptira“ (1990) koja aktualizira problem terorizma,
mehanizam izvršne vlasti, Janusovo lice slobode i nasilja,
metodom metafore zrcala. Kod njega boja ima izrazitu simboličku vrijednost, te je često povezivan sa slavnim filmski redateljem J. L. Godarda.
Pored Amira Bukvić u našoj savremenoj dramskoj knjiţevnosti tu je i nezaobilazni bh. pisac Nedţad Ibrišimović sa dramama: „Ugursus“ i „Karabeg“, Alija Hafizović „Artisti“, Abdurahman Nametak „Legenda o jednoj ljubavi“, a svakako u skorije vrijeme to je Zilhad Ključanin sa dramom „Šehid“, premijerno izvedena 7. 12. 1999. u BNP u Zenici, u reţiji Slobodana Stojanovića, kao i sa dramom „Švedsko srce moje majke“ koja je dobila nagradu „Alija Isaković“ 2008. godine.
12
4. Zaključak
Drama na najsaţetiji i ujedno najočevidniji način problematizira naš ţivot, ocjenjuje njegove ciljeve i mogućnosti njihova ostvarenja. Ona čovjeku (publici) kroz čovjeka (glumca) govori o čovjeku. Sagledavajući period od 1945. do danas za bh. dramsko stvaralaštvo i knjiţevnost moţemo zaključiti da je bio jako plodonosan, izuzmemo li period socrealizma i vrijeme rata u periodu od 1991- 1995.
Moţemo zaključiti da je razvoj savremene drame u
Bosni i Hercegovini u svim aspektima rapidno napredovao. To je korpus osebujnog i
prepoznatljivog stvaralaštva, korpus autohton i autonoman, ni evropski, ali ni istočnjački, već prvenstveno svoj – bosanskohercegovački,
koji nimalo ne zaostaje za savremenim dramskim
strujanjima u svijetu. Na kraju bh. savremena drama ima svrhu buĎenja osjećaja za ljudsku mjeru i zajedništvo, odnosno općeljudski, univerzalni i multietnički nivo Bosne i Hercegovine.
13
5. Literatura
Durakovid, Enes: „Bošnjačka pripovijetka XX. Vijeka“, Vrijeme, Zenica, 2003. Dževa Karahasan: Izvještaji iz tamnog vilajeta, Dobra knjiga, Sarajevo,2007. Emsu Sinanovid: Bošnjačka rama, Cambi, Lovran, 1995. Milivoj Solar: Teorija književnosti, Školska knjiga, Zagreb, 2001. Assman, Aleia: Tri stabilizatora pamdenja: afekt-simbol-trauma“,prev.Davor Beganovid, Razlika/Difference,10-11, Razlikovanja bosanskohercegovačke književnosti, prir. Maja H. Jašaragid, Neža Ibrahimovid, Vrijeme, 2005. 6. Sanjin Korid: Književnost sjedanja: kulturalno pamdenje i reprezentacija prošlosti u nocijoj bošnjačkoj književnosti, Biblioteka Bosnistika, slavistički komitet, Saraje vo, 2012. 7. Internet stranice: www.bhteatar.ba www.wikipedia.com 1. 2. 3. 4. 5.
14
6. Sadržaj
1. Uvod...................................................................................................................2 2. Socrealizam i nastanak savremenog pozorišta u BiH od 1945. do danas ..........3 3.
Razvoj savremene bosanskohercegovačke drame od 1945 do danas .................6
4. Zaključak .............................................................................................................13 5. Literatura.............................................................................................................14 6. Sadrţaj.............................................................. ...................................................15
15
