Makroekonomija - Ekonomski Fakultet Tuzla

1

I. MAKROEKONOMIJA KAO NAUČNA DISCIPLINA 1.

POJAM I NASTANAK MAKROEKONOMIJE

1.1. UVOD: KAKO JE POČELO Ekonomska nauka proučava ekonomski život na makro i mikro razini, iako u   početk početkuu (u vrijem vrijemee klasič klasične ne i neoklas neoklasičn ičnee ekonoms ekonomske ke misli misli), ), nije nije pravlje pravljena na razlika razlika između ova dva aspekta analize. Utemeljivač moderne makroekonomije je Đon Majnard  Kejns   John Maynard  Majnard  Kejns ( John 1883.-1 -1946 946.), .), čije čije su osnov osnovee izlo izlože žene ne u njeg njegovo ovojj knji knjizi zi „Opća  Keynes , 1883. „Opća teorija teorija  zaposlenosti, kamate i novca“ (1936.). (1936.). Do pojave Keynesove Keynesove knjige suvereno je vladala vladala teori teorija ja ekono ekonoms mskog kog libe liberal raliz izma ma,, koja koja se sa pret pretež ežno no bavil bavilaa mikro mikroeko ekono noms mski kim m  problemima. Keynes je u svojim radovima (1933,1936.) doveo u pitanje dotadašnju vjeru u slobodno tržište i vladajući princip laissez - feir  e, što je značilo prevrat u ekonomskoj  feir e, teoriji, te se često govori i o "Keynesijanskoj revoluciji" u ekonomskoj teoriji. Velika ekonomska ekonomska kriza kriza (zahvatila od 1929. Ova je revolucija bila inspirirana inspirirana najtežom Velika ekon ekonom omsk skom om kriz krizom om koja koja je pogo pogodi dila la sve zapadne zemlje i dostigla vrhunac 1932.) započela la slomom slomom Njujor Njujorške ške berze berze (pad (pad kapi kapita tali liza zam m (1929.– 1933 1933.) nazvanom   je započe vrijed edno nost stii dion dionic icaa od 29-51 29-51%) %) i brzo brzo se Velika Velika kriza kriza ili Velika depresija depresija , koja je vrij  bila toliko razorna da je čitav svijet dovela  prenijela na finansijski, trgovački i proizvodni sektor (bankarska kriza je bila naročito razorna, do ivice ivice socijal socijalno-e no-ekono konomske mske katast katastrofe rofe:: samo u SAD je oko 9.000 banaka bankrotiralo). drastičnog pada proizvodnje i investicija, Došlo je do naglog pada industrijske  pada kupovne moći stanovništva, porasta  proizvodnje (u 1932. proizvodnja je pala na nezaposlenosti, velikih poslovnih gubitaka 61,5% u odnosu na 1928.), 50 miliona ljudi je i sl. Kriza je razotkrila nedostatke do tada ostalo ostalo bez posla posla (stopa (stopa nezapo nezaposle slenos nosti ti je u vladaj vladajuće uće klasičn klasičnee teorij teorijee i ekonoms ekonomskog kog 1932. iznosila od 32 % u SAD do čak 48 % u liberalizma i pokazala da slododno tržište  Njemačkoj), industrijski kapaciteti su vrtoglavo padalii do 30 % iskori iskorište štenos nosti, ti, dok se GDP ne može automatski stvarati ukupnu tržišnu   padal koj koja je pot potrebn rebnaa za ostv ostvar aren enjje pune pune gotovo prepolovio. zaposlenosti. Tek u toku i poslije ove Velike Velike ekonoms ekonomske ke krize krize počelo se s diferenciranim  pristupom analizi ekonomskog života i utemeljenjem (regulatornih) ekonomskih funkcija države, države, kao okvirn okvirnim im makroek makroekonom onomskim skim predmet predmetom, om, kojim kojimaa se potiče potiče zaposl zaposlenos enost,t,  proizvodnja, kupovna moć i obezbjeđuje stabilnost cijena. Ekonomska nauka se od tada grana u dva osnovna pravca: mikroekonomiju i makroekonomiju. Keynesove teorijske postulate, date u njegovoj gore pomenutoj knjizi iz 1936. godine dalje su razrađivali njegovi sljedbenici (keynesijanci ), posebno nobelovac P. Samuelson (u svojoj knjizi Osnovi ekonomske analize , 1969.), koji im je dao matematsku formu, odnosno «preveo» ih na ezgaktni jezik formula, modela i dijagrama. Pa ipak, makroekonomij makroekonomijaa nije u potpunosti potpunosti egzaktna nauka, nauka, kao što su to prirodne nauke, jer su ekonomski problemi, kako kaže Samuelson, izrazito složeni i teško ih je u potpunosti i egzaktno predvidjeti, pa matematiziranje makroekonomije koristi da se produbi uvid u slože složenu nu stva stvarno rnost st nacio nacional nalni nihh ekono ekonomi mija ja i svij svijet etaa u cjel cjelin ini, i, te olak olakša ša shva shvata tanj njee ekonomskih zbivanja koja se tek imaju dogoditi.

2

Ekon Ekonom omsk skaa teor teorij ijaa i poli politi tika ka koja koja se od tada tada veže veže za Keyn Keynes esaa i njeg njegov ovee ekonomika ), a sljedbenike sljedbenike naziva se keynsijanska ekonomika (označena i kao moderna ekonomika novu ekonomska disciplina –  makroekonomija . Ovim je produbljen proces izučavanja cjeline nacionalne nacionalne ekonomije ekonomije , što je već bio udomaćen izraz u njemačkoj ekonomskoj lite literat raturi uri u drugo drugojj polovi polovini ni XIX XIX i poče početk tkom om XX stol stolje jeća ća.. Od tada tada govo govori rimo mo i o ekonomici narodne (ili nacionalne ) privrede (national economy ), Novi plan plan ili  Novo New Deal  Deal  (  Novi   Neke od Keynsovih ideje su prvo Američki   New 1933-1 -194 941. 1.)) je prva rva drž državna avna insp inspiirisa risalle amer am eriičkog čkog pred predsj sjed edni nika ka  poslovanje, 1933 ekonom eko nomsk ska a interv int ervenc encije ije u svijet svi jetu, u, kojom ko jom je Ruzve Ruzvelt ltaa (F.D. (F.D. Roosev Roosevel elt) t) u real realiz izaci aciji ji njegovo njegovogg veliko velikogg program programaa   New New De Deal ala a   postepeno savladana Velika ekonomska kriza. zasnivao ao prvo, prvo, na Zakon on o Program   New Deala se zasniv (vla (vlada da je doni donije jeli liaa pose posebn bnii   Zak   pod podiz izan anju ju kupo kupovn vnee mo moći ći stan stanov ovni ništ štva va,, 1933.) .),, sman oporavk oporavku u naciona nacionalne lne industri industrije je , 1933 smanje jenj njuu neza nezapo posl slen enos osti ti i obez obezbj bjeđ eđen enju ju kojim je država pokrenula masovne  javne soci socija jaln lnee sigu sigurn rnos osti ti radn radnik ika, a, i drug drugo, o, na radove da bi pokr pokren enul ulaa proi proizv zvod odnj njuu i stabilizovanju cikličnog kretanja i stimulisanju stimulisanju spriječila masoponu nezaposlenost. ekonomskog rasta. U ekonomskim politikama zapadnih Među Među pri primjer mjerim imaa mjera jera za suzb suzbij ijan anje je zemalja zemalja gledišta gledišta keynsijanske keynsijanske ekonomike ekonomike nezaposlenosti ističe se program  javnih radova dolini ni rije rijeke ke Tene Tenesi si,, u koje kojem m je drža država va masov ma sovno no su prihva prihvaće ćena na nakon nakon Drug Drugog og u doli zapošlja ljaval valaa radnik radnikee u regula regulacij cijii vodoto vodotoka, ka, svjetskog rata. SAD su prva država koja je zapoš obznanila svoju formalnu odgovornost za izgradnji brana, velikog sistema hidrocentrala i makroekonomska ostvarenja, što je prvo, sl. je ozna označi čioo kraj kraj ekon ekonom omsk skog og New De Deal ala a   je učin učinje jeno no dono donoše šenj njem em Zakona o   New libe libera rali lizm zmaa i poče početa takk nove nove ulog ulogee drža države ve u  zapošljavanju 1946. godine, a nakon toga i ekon ekonom omij ijii SAD SAD i čita čitavo vom m kapi kapita tali list stič ičko kom m drugim regulacijama ponašanja i kretanja svijetu. nacionalne ekonomije. Zahvaljujući upravo primjeni keynsijanske zemlje keynsijanske ekonomike, ekonomike, tadašnje zapadne zemlje ne samo da su prebolile tešku ekonomsku krizu 1929-33. nego su i, nakon Drugog svje svjets tsko kogg rata rata,, uspj uspješ ešno no preš prešle le sa ratn ratnee na mirn mirnod odop opsk skuu ekon ekonom omij ijuu i utrl utrlee put put ekonomskom i socijalnom prosperitetu u slijedećim decenijama.

1.2. POJAM MAKROEKONOMIJE I MAKROEKONOMSKE ANALIZE 1.2.1. Pojam i predmet makroekonomije Za razl razlik ikuu od mikr mikroe oeko kono nomi mije je koja koja obja objašn šnja java va ekon ekonom omsk skoo pona ponaša šanj njee  pojedinačnih ekonomskih subjekata (domaćinstava, preduzeća) makroekonomija (grč. makros = veliko, dugo, ili u modernom značenju - agregatno ) je dio ekonomske nauke koji koji prouč proučav avaa (anal (analiz izir ira) a) ponaš ponašanj anjee ukupn ukupnee ekono ekonomi mije je jedne jedne zeml zemlje je i utvrđ utvrđuj ujee međuzavisnost između njezinih važnijih (makro)ekonomsk (makro)ekonomskih ih agregata, koji se dobivaju zbrajanjem velikog broja manjih mikroekonomskih varijabli. relevantne tne ekonom ekonomske ske veliči veličine ne ekonom ekonomije ije   Makroekonomski Makroekonomski agregati  su sve relevan  jedne zemlje u kojima su zbirno (agregatno) izraženi njeni resursi i rezultati (otud izraz ekonomski ekonomski agregati). Pri tome se pod resursima podrazumjevaju svi faktori koji se koriste da bi se ostvarila ekonomska aktivnost, a izraženi su kao: zaposlenost (radna snaga), proizvodni kapaciteti, prirodni resursi, ukupan broj preduzeća i ukupan broj dom domaći aćinst nstava. ava. Poj Pojedi edinačn načnee veli veliči čine ne se grup grupiiraj raju i zbra zbrajjaju aju (agregiraju ) u

3

makroekonomske makroekonomske agregate agregate (GDP, zaposlenost, inflacija inflacija,, uvoz/izvoz). uvoz/izvoz). Ovako iskazani iskazani agre agrega gati ti služ služee kao kao indi indika kato tori ri (mak (makro roek ekon onom omsk skii agre agrega gati ti se ozna označa čava vaju ju i kao kao uspješnosti nacionalnih nacionalnih ekonomija ekonomija i su osnova makroekonomski indikatori ) za procjenu uspješnosti za donošenje njihovih ekonomskih odluka.   Naj Najvaž važni niji ji rezul rezulta tati ti ekono ekonoms mske ke akti aktivn vnost ostii se sumi sumiraj rajuu u makroekonomske ), bruto agregate , kao što su: bruto domaći proizvod - GDP (  gross domestic product ), nacionalni proizvod - GNP ( gross ), investicij investicije, e, ukupna potrošnja,  gross national product ), zaposlenost, inflacija, izvoz-uvoz itd. Ovi agregati su izrazi zbrajanja velikog broja mikroekonomskih varijabli. Npr. agregatna agregatna ponuda je zbroj ponuda svih proizvođača u   jednoj nacionalnoj ekonomiji, agregatna proizvodnja je zbroj tržišnih vrijednosti svih  proizvedenih dobara i usluga u jednoj zemlji u jednom periodu. Praćenje ponašanja i kretanja makroekonomskih agregata ukazuje na njihove međuuticaje, međuuticaje, što omogućava omogućava shvatanja shvatanja ne samo dosadašnjih makroekonomskih makroekonomskih zbivanja zbivanja (npr. koji su uzroci smanjivanja smanjivanja ekonomskog rasta ili povećavanja povećavanja nezaposlenosti, nezaposlenosti, i sl.), već i predviđanja njihova kretanja u dugom i kratkom roku. Na ovoj potonjoj osobenosti makr ma kroe oeko kono nomi mije je (šta (šta će se dogo dogodi diti ti,, tj. tj. kako kako će dalj daljee razv razvij ijat ati, i, npr. npr. prob proble lem m nezaposlenosti, i kako na njega uticati) zasnovana je teorija (makro)ekonomske politike .  Na osnovu do sada rečenog zaključujemo da u predmet makroekonomije spada: a) prouč proučav avan anje je pona ponašan šanja ja ukupn ukupnee ekono ekonomi mije je jedn jednee zemlj zemljee i utvr utvrđi điva vanj njee međuzavisnosti između njezinih važnijih ekonomskih agregata, b) teorija makroekonomske politike, koja se bavi mogućnostima uticaja na makroekonomska zbivanja u kratkom roku na   poslovne poslovne cikluse i u dugom roku na ekonomski rast.

Dakle, kao posebna oblast makroekonomije, (makro)ekonomska politika se bavi usmjeravanjem makroekonomskih zbivanja u željenom pravcu, tj. državno-regulatornim ostvarivanjem ciljeva makroekonomske stabilnosti i rasta u kratkom i dugom roku. Osnovne makroekonomske teme u kratkom roku čine kratkotrajna kolebanja proizvodnje  poslovni ciklusi ),, zaposlenosti zaposlenosti i cijena (što označavamo kao poslovni ),, a u dugom roku dugoročni trendovi u proizvodnji i životnom standardu (što označavamo kao ekonomski rast ). ).

1.2.2. Makroekonomska analiza Makroek Makroekonom onomska ska analiza analiza proučava proučava ponašanj ponašanjee sveukup sveukupne ne narodne narodne privred privredee i utvrđivanje međuovisnosti između njezinih agregata, zbog čega se ova analiza označava i kao agregatna ekonomska analiza . Makr Makroek oekon onom omij ijaa anali analizi zira, ra, s jedn jednee stra strane, ne, kret kretan anja ja agreg agregat atne ne ekono ekonoms mske ke aktivnosti, koja je određena odnosom agregatne ponude i agregatne tražnje (realna strana ekonomije), a s druge strane, promjene i uticaje na opći nivo cijena (nominalna strana ekonomije). ekonomije). Otuda se svaki ekonomski problem problem treba, u načelu, rješavati rješavati u terminima opće ravnoteže ukupne ekonomije jedne zemlje. U isto vrijeme ovo znači da se, na  primjer,  primjer, cijena nekog pojedinog pojedinog proizvoda ne može nikako izolovano izolovano ustanoviti, ustanoviti, a da se  pri tom ne odrede ravnotežne cijene ostalih roba i usluga u ukupnoj ekonomiji. Prema tome, svaka pojedinačna cijena upravo zbog tog razloga mora biti kompatibilna kompatibilna sa svim ostalim ravnotežnim cijenama. Polazeći od svega ovoga, postaje nam sasvim jasno da se ekonomsko ponašanje ekono ekonomsk mskih ih subje subjekat kataa na nivo nivouu ukupn ukupnee ekon ekonom omij ijee ne mo može že objasn objasnit itii na teme temelj ljuu

4

 pretpostavki na kojima se zasniva mikroekonomska analiza. U situaciji kad se ponuda i tražnja agregiraju i kad se pažnja analize usmjeri na uslove uz koje se ukupni domaći  proizvod prodaje i kupuje, tada više nije prihvatljiva pretpostavka da su agregatna ponuda i tražnja nezavisne jedna od druge. Sve ovo upućuje na zaključak da međuzavisnost agrega agregatn tnee ponud ponudee i traž tražnj njee predst predstav avlj ljaa teme temelj ljno no obil obilje ježj žjee mo mode derne rne (savr (savrem emen ene) e) makroekonomske analize . Prema Prema tome tome,, dok dok se ma makr kroek oekon onom omska ska anal analiz izaa usred usredot otoču očuje je na probl problem emee međuz me đuzav avis isno nost stii uslo uslova va agreg agregat atne ne ponud ponudee i traž tražnj nje, e, mikr mikroek oekon onom omska ska anal analiz izaa ih zanemaruje. zanemaruje. Stoga, te dvije vrste analiza dolaze, u kontekstu kontekstu svojih domena istraživanja istraživanja ekonomskih pojava i procesa, do različitih teorijskih zaključaka. U mikroekonomskoj analizi varijabla koja dovodi do parcijalne ravnoteže pojedinog dobra na određenom tržištu jeste de facto cijena tog dobra. Međuti Međutim m i makroek makroekonom onomska ska analiz analizaa proučav proučavaa također također ponudu ponudu i tražnj tražnju, u, ali shvaćene kao agregate. Ona isto tako proučava stanje ravnoteže, kad su agregatna tražnja i agregat agregatna na ponuda ponuda jednake jednake.. Ali, Ali, ovdje, ovdje, reperku reperkusij sijee makroek makroekono onomske mske ravnote ravnoteže že i neravnoteže veoma mnogo se razlikuju od reperkusija mikroekonomske ravnoteže i neravnoteže. Tako će, na primjer, povećanje cijene nekog proizvoda uticati na, ceteris smanjenje njegove tražnje, što će dovesti dovesti do novog  paribus , povećanje njegove ponude i smanjenje nivoa uspostavljanja mikroekonomske ravnoteže. Međutim, povećanje općeg nivoa cijena u određenoj zemlji imaće sasvim drukčije posljedice. Sigurno je da će u tim uslovima ono rezulti rezultirati rati povećan povećanjem jem dohotka dohotka svih svih prodava prodavaoca oca roba. roba. S obziro obzirom m da su prodava prodavaoci oci istovremeno i kupci na makroekonomskom nivou, to će uticati na povećanje agregatne tražnj tražnje. e. Prema Prema tome, tome, ovdje ovdje je postign postignut ut rezult rezultat at koji koji je sasvim sasvim suprota suprotann rezult rezultatu atu mikroekonomskog porasta cijena, prouzrokovan smanjenjem tražnje. Međutim, Međutim, uporedo sa odvojenim odvojenim mikroekonomskih osnova razvojem mikroekonomije i Koncept (microfoundations) makroekonomije, postoje i tendencije da se makroekonomije  predstavlja pokušaj da se izvedu biheviorističke neka neka makro akroek ekon onom omsk skaa pit pitanj anja, npr. npr. (tj. psih psihol ološ oške ke)) veze veze u ma makr kroe oeko kono nomi miji ji iz ekonomski rast, inflacija i ciklično kretanje (tj. načina ponašanja pojedinaca koji se razmatraju ekonomske aktivnosti objasne polazeći od u mikroekonomiji. mikroekonomskih osnova, pa se u nekim  Nova klasična makroekonomija (new classical  eko ekonomski skim ško školama, kao kao u  Novoj macroeconomics) ozna označav čavaa prefo preformu rmula laci ciju ju klasičnoj makroekonomiji makroekonomiji i u teoriji  Novih klasične ekonomije, i bazira se na na konceptu keynesijanaca , traga za mikroekonomskim raci racion onal alni nihh oček očekiv ivan anja ja,, komb kombin inov ovan anog og sa osnovama makroekonomije . konceptom prirodne nezaposlenosti. nezaposlenosti. Kako je prisutan veliki broj međuzavisnosti koje u privredi objektivno postoje među njenim agregatima, stoga ni makroekonomska analiza ne može ih sve obuhvatiti. Kao i mikroek mikroekonom onomska ska analiz analizaa i makroe makroekono konomska mska analiza analiza se služi služi pretpost pretpostavk avkom, om, ceteris paribus , koncentrišući se samo na one najrelevantnije. Kao i u mikroekonomskoj analizi, njeni rezultati i zaključci zato vrijede samo aproksimativno, jedino u prosjeku. Ove dvije analize međusobno se ne isključuju. U nekim slučajevima one su čak i komplementarne. Nivo obuhvata ekonomskih varijabli i narav problema određuju vrstu  primjene analize. Međutim, danas razvoj moderne ekonomske analize karakterišu dvije  bitne tendencije. Prva se odnosi na odnosi na kvantitativnu kvantitativnu ekonomsku ekonomsku analizu , što je omogućeno brzim razvojem ekonometrije, matematike i statistike. Sve široj primjeni

5

metoda kvantitativne makroekonomske analize doprinosi, takođe, i veliki napredak u   proizvodnji kompjutera i simuliranju ekonomskih procesa. Druga je tendencija da se   priv privre reda da sve više više prouč proučava ava kao jedi jedins nstv tven enii sist sistem em s ma makr kroe oekon konom omsko skogg aspek aspekta ta  percipiranja ekonomskih pojava i procesa koji se dešavaju u porama svih ekonomskih nacionalnog računovodstva računovodstva uslovi subjeka subjekata ta date date zemlje zemlje.. Dugogod Dugogodišnj išnjii razvoj razvoj nacionalnog uslovioo je konvergenciju tih dviju tendencija. Stoga se može sasvim sigurno konstatovati da kvantitativna makroekonomska analiza analiza zauzima zauzima veoma značajno značajno mjesto mjesto u sklopu razvoja savremene savremene ekonomske nauke i u krei kreira ranj njuu i vođen vođenju ju efik efikas asne ne ekonomske koja čini čini jedn jednuu od sušti suštinsk nskih ih ekonomske politike, koja  pretpostavki  pretpostavki opstajanj opstajanjaa i razvoja svake države. Uostalom, Uostalom, makroekonomij makroekonomijaa se često, s  pravom, označava kraljicom ekonomije , s obzirom da su makroekonomska znanja u osnovi dinamiziranja ekonomskog rasta i razvoja, s jedne, i općeg obrazovanja i kulture, s druge strane.

1.3. CILJEVI I INSTRUMENTI MAKROEKONOMIJE Vođenj Vođenjee ekonomi ekonomije je jedne jedne zemlj zemljee podrazu podrazumje mjeva: va: mjerenj mjerenjee makroe makroekono konomski mskihh aktivnosti i postavljanje odgovarajućih makroekonomskih ciljeva, na koje se društvo opredjeljuje u određenom periodu, te odabir makroekonomskih instrumenata kao alata za ostvarivanje tako postavljenih ciljeva.

1.3.1. Makroekonomski ciljevi (mjerenje makroekonomske aktivnosti) Makroekonomski ciljevi su  poželjna ekonomska stanja na društvenom nivou. Ovi cilj ciljev evii isto istovr vrem emen enoo poka pokazu zuju ju ekon ekonom omsk skuu efik efikas asno nost st druš društv tvaa u cjel cjelin ini. i. Među Među mnogobrojnim varijablama koje makroekonomija mjeri i razmatra njihov međuodnos su: realni bruto domaći proizvod (GDP), stopa nezaposlenosti, stopa inflacije, kamatna stopa i devizni tečaj. Shodno tome kao najčešći makroekonomski ciljevi, koji ujedno služe i za mjerenje makroekonomske aktivnosti , pojavljuju se: (1) Visoki nivo nacionalne proizvodnja, (2) Visoka zaposlenost, (3) Stabilnost cijena, (4) Međunarodna razmjena. (1)  Proizvodnja . Cilj ekonomije svake zemlje je proizvodnja što većih količina dobara/usluga kako bi se zadovoljile stalno rastuće potrebe ljudi. Izražavanje ukupne količine količine roba/usluga roba/usluga moguće je jedino jedino sabiranjem sabiranjem (agregiranjem) (agregiranjem) tržišnih tržišnih vrijednosti vrijednosti svih finalnih pojedinačnih roba/usluga. Najobuhvatnija mjera ukupne proizvodnje na nivou makroekonomije makroekonomije jedne zemlje zemlje je bruto domaći proizvod  (GDP –  Gross Domestic ) . GDP GDP je «m «mje jeri rilo lo trži tržišne šne vrij vrijed ednos nosti ti svih svih roba roba i uslug uslugaa fina finaln lnee traž tražnj njee  Product ).   proizvedenih u jednoj zemlji tokom jedne godine.» Izražava ga zbir vrijednosti lične  potrošnje, bruto investicija, državnih izdataka i neto izvoz. Izražen na ovaj način, GDP mjeri ukupni uspjeh ekonomije jedne zemlje. Kako se radi o složenoj kategoriji, razlikujemo: a) nominalni GDP i realni GDP, i b) potencijalni GDP i stvarni GDP. a) Kako se GDP izražava u vrijednosnim pokazateljima to postoji mogućnost da

6

se promjene cijene odraze na veličinu GDP i bez promjene ukupnog fizičkog obima   proizvodnje. Da bi izbjegli ovu mogućnost GDP iskazujemo u obliku nominalnog i realnog GNP-a.  Nominalni GDP  je mjeren u tekućim tržišnim (promjenjivim) cijenama, a realni   je procijenjen u stalnim (nepromjenjivim) cijenama. Rast realnog GDP, zapravo, izražava ekonomski rast. Ekonomski rast  je dugoročno povećanje proizvodnje, odnosno, uvećanje realnog realnog bruto bruto društve društvenog nog proizvod proizvoda. a. Postoja Postojanje nje ekonom ekonomskog skog rasta rasta pretpost pretpostavka avka je zadovoljavanja stalno rastućih potreba ljudi, pa je ekonomski rast osnovni ekonomski i  politički cilj svake zemlje. Ekonomski rast se kvantitativno izražava na različite načine, a najčešće pomoću pokazatelja stope rasta GDP per capita u određenom razdoblju.   b) Ukupne Ukupne mog mogućn ućnosti osti proizvod proizvodnje nje jedne jedne zemlje zemlje (stanj (stanjee pune zaposl zaposlenos enosti, ti, odnosno punog korištenja korištenja faktora proizvodnje) proizvodnje) izražava potencijal potencijalni ni GDP. Potencijalni  GDP  je dugoročni trend realnog GDP i predstavlja dugoročne proizvodne mogućnosti  jedne zemlje uz održavanje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod određen je: - raspoloživošću faktora proizvodnje i - efikasnošću kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo preduzetništva, obrazovanje i sl.).   Stvar Stvarni ni GDP   je je običn običnoo ma manj njii od pote potenc ncij ijal alno nogg GDP-a GDP-a.. Razl Razlik ikaa izme između đu  potencijalnog i stvarnog GDP-a naziva se GDP jaz (GDP gap). Izražen GDP jaz znači da ekonomija zemlje djeluje unutar granica svojih proizvodnih mogućnosti, i da zaostaje u ekonomskom ekonomskom rastu. Cilj makroekonomsk makroekonomskee politike politike je GDP jaz  bude što manji, odnosno da se stvarni GDP što više približi potencijalnom GDP-u.

(2) Zaposlenost kao cilj makroekonomske politike se izražava kao ostvarenje visoke zaposlenosti odnosno niske nezaposlenosti. Svako društvo bi poželjelo da potpuno eliminiše nezaposlenost, odnosno da održi nezaposlenost na njegovoj «prirodnoj stopi» nezaposalenosti. zaposlenosti koja predstavlja Veličinu Veličinu zaposlenost zaposlenost mjerimo mjerimo   stopom zaposlenosti predstavlja procenat procenat radne snage koja je nezaposlena. Stopa nezaposlenosti se kreće u skladu s poslovnim ciklusima: kada se proizvodnja smanjuje tražnja za radom opada i stopa nezaposlenosti raste.  Radna snaga predstavlja sve radno sposobne ljude u jednoj zemlji, uključujući i one zaposlene i one nezaposlene (čini, dakle, ukupan zbir zaposlenih i nezaposlenih osoba u jednoj zemlji). (3) Stabilne cijene. Treći makroekonomksi cilj je «održati stabilne cijene unutar  slobodnih slobodnih tržišta». tržišta». Na slobodnom slobodnom tržištu cijene su određene određene ponudom i tražnjom. Nagla koleban kolebanja ja cijena cijena (pad ili porast cijena cijena)) remete remete ekonoms ekonomski ki rast i ostavl ostavljaj jajuu duboke duboke socijal socijalne ne poslje posljedic dice, e, te daju daju pogrešn pogrešnee inform informaci acije je o poželj poželjnim nim pravcim pravcimaa alokac alokacije ije resuirsa. Stabilnost cijena se mjeri  stopom inflacije, koja predstavlja promjene općeg nivoa cijena u toku jedne godine. U tom smislu bilo bi poželjno da ekonomija posluje s niskom stopom inflacije (najbolje na nultoj stopi). Da bi održala stabilne cijene država intervenira svojom makroekonomskom politikom. (4) Međunarodna Međunarodna razmjena. Dugoročno države nastoje održati uzvoz i uvoz u ravnote ravnoteži. ži. Prema Prema liberal liberalnim nim ekonom ekonomist istima ima vanjska vanjska trgovi trgovina na je među među najvaž najvažnij nijim im  polugama ekonomskog rasta. Zemlje Zemlje sa razvijenom razvijenom vanjskom trgovinom imaju tzv. otvorenu otvorenu ekonomiju, koja

7

omogućava da se svaka zemlja specijalizira (i time poveća svoju produktivnost) za onu  proizvodnju  proizvodnju za koju ima najpovoljni najpovoljnije je uslove, uslove, što će u krajnjem krajnjem ishodu povećati povećati životni životni standard stanovništva u tim zemljama. Dakle, otvorena privreda je ona koja slobodno uspostavlja odnose sa drugim ekonomijama širom svijeta, dok je suprotna koncepcija  zatvorena privreda ona koja ne sarađuje sa drugim ekonomijama u svijetu. Osnovne tokove dobara u međuarodnoj međuarodnoj ekonomiji ekonomiji čine: izvoz, uvoz i neto izvoz. Dok  izvoz  predstavlja dobra i usluge koje se proizvode u zemlji, a prodaju drugim zemljama, uvoz  čine ona dobra i usluge koje se proizvode u inostranstvu, a prodaju u zemlji. Razlika između vrijednosti izvoza i vrijednosti uvoza je neto izvoz  (ili trgovinski  bilans). Ako neka zemlja više izvozi, nego što uvozi (izvoz je veći od uvoza), tada je neto izvoz pozitivan i zemlja ostvaruje trgovinski suficit  (ili pozitivni trgovinski bilans). Kada zemlja ima višak uvoza u odnosu na izvoz (izvoz je manji od uvoza) ona ostvaruje trgovinski deficit  (negativni trgovinski bilans). Ako su, pak, izvoz i uvoz jednaki zemlja ima uravnoteženi trgovinski bilans .

1.3.2. Makroekonomski instrumenti Makr Makroe oeko kono noms mski ki inst instru rume ment ntii su alat alatii koji kojima ma drža državn vnaa vlad vladaa ostv ostvar aruj ujuu makroekonomske ciljeve. Njihovim izborom se može uticati na ostvarenje nekog od makroekonomskih ciljeva, odnosno njima se utiče na poreze ili državnu potrošnju,  ponudu novca i kamatne stope – a sve u cilju ubrzavanja ekonomskog rasta, smanjivanja inflacije, smanjivanja nezaposlenosti i generiranja poželjne veličine neto izvoza. U makroekonomske makroekonomske instrumente instrumente spadaju: spadaju: (1) fiskalna politika, politika, (2) monetarna monetarna  politika, (3) politika dohodaka i (4) međunarodna ekonomska politika.

(1)

Fiskalna politika (doslovno značenje izraza   fiskalna politika,   prema engl.  Fiscal policy, je „politika javnih prihoda/poreza) predstavlja skup mjera usmjerenih na

 primjenu javnih (budžetskih) prihoda i javnih rashoda radi ostvarivanja ravnomjernog ekonomskog rasta i stabilnosti cijena. Fiskalna politika se, dakle, sastoji od: (a) Porezne politike (ubiranja javnih prihoda: poreza i drugih dažbina) (b)   Politike javnih rashoda (troškovi državne administracije, vojske i policije; izgradnja puteva, škola i bolnica, i sl.), pomoću kojih se ostvaruje uticaj na ukupne rashode države i proizvodnju (veličinu GDP-a).

(2) Monetarna (novčana) politika određuje količinu novca u opticaju, visinu kamatnih stopa i opseg kredita, čime država utičući na kamate i investicije, može osiguravati: visoku stopu zaposlenosti, nisku inflaciju, platnobilansnu ravnotežu i rast GDP-a. Monetarnu politiku u svakoj zemlji neposredno provodi centralna (ili narodna)  banka. Vođenje monetarne politike, tj. način na koji centralna banka kontroliše ponudu novca, te odnos novac-proizvodnja-inflacija jedno je od najvažnijih pitanja moderne makroekonomije. primjenjuje u uslovima uslovima suprostavlje suprostavljenog nog djelovanja djelovanja (3) Politika dohodaka se primjenjuje inflacije i nezaposlenosti kakav je zastupljen u sistemu predhodnih makroekonomskih mjera – monetarne i fiskalne politike. Ove mjere snižavaju inflaciju na uštrb zaposlenosti,

8

i obratno: povećava zaposlenost uz uslov povećane inflacije. Radi se o izuzetno skupim strategijama: da bi se inflacija snizila za svega nekoliko procenata, potrebno je značajno smanjiti proizvodnju i povećati nezaposlenost (što znači smanjenje stotine miliona, a u velikim zemljama kakva je SAD i hiljade milijardi dolara GDP-a). U ovakvim uslovima vlade pribjegavaju dodatnim mjerama - kontroli najamnina i cijena u širokom rasponu od neobavezujućih smjernica i preporuka do njihove potpune regulacije. Mnogi ekonomisti su smatrali da je   politika dohodaka (nadnica i cijena) najjeftiniji način smanjivanja inflacije, budući da će smanjivanje dohodaka umanjiti  platežnu tražnju i time smanjiti poticaje inflacije. postaje sve značajniji značajniji makroekonomski makroekonomski (4) Međunarodna Međunarodna ekonomska politika postaje instrument u uslovima povećane međuovisnosti zemalja. Cilj je usklađivanje njihovih ekonomskih politika kako inflacija i nezaposlenost ne bi iz jedne zemlje prelazili u drugu. Glavn Glavnii inst instru rume ment ntii utic uticaj ajaa na koord koordin inac acij ijuu ekono ekonomsk mskih ih polit politik ikaa zemal zemalja ja i međunarodnu razmjenu su: (a) politike razmjene i (b) upravljanje tržištem deviznih tečajeva. (a)  Politike razmjene se sastoje od protekcionističkih mjera, kao što su: carine, kvote i ostale mjere koje ograničavaju ograničavaju ili potiču uvoz ili izvoz. izvoz. Ove politike politike imaju malo uticaja uticaja na makroekonomsko makroekonomsko ponašanje, ponašanje, a ova ograničenja ponekad postaju toliko velika da uzrokuju velike ekonomske poremećaje – inflacije ili recesije. Ako zemlje zemlje svojom svojom ekonoms ekonomskom kom politi politikom kom ogranič ograničava avaju ju kretanj kretanjee osnovni osnovnihh tokova u međunarodnoj ekonomiji na sceni je zaštitna politika ili protekcionizam . (b) Upravlj Deviznii tečaj tečaj predst predstavl avlja ja cijenu cijenu Upravljanje anje tržištem tržištem devizni deviznih h tečajev tečajeva a . Devizn domaće dom aće valute valute jedne jedne zemlje zemlje izraže izraženu nu u valuta valutama ma drugih drugih zemalj zemalja. a. Zemlj Zemljee usvajaj usvajajuu različite sisteme određivanja svojih deviznih tečajeva. Neke od njih dopuštaju da devizni tečajevi budu određeni samo ponudom i tražnjom, dok druge zemlje uspostavljaju fiksne tečajeve u odnosu na druge valute.

2. UVOD U RAZVOJ MAKROEKONOMIJE Rudime Rudimenta ntalne lne početke početke makroek makroekono onomske mske teorij teorijee kao grane grane ekonom ekonomske ske teorij teorijee nalazi nalazimo mo još kod predst predstavn avnika ika fiziok fiziokrat ratske ske ekonoms ekonomske ke škole škole F. Keneja ( Francois  Francois njegov ovom om djel djeluu   Ekonomske 1758.. godi godine ne,, koji koji je s osta ostali lim m Quisney ), u njeg Ekonomske tablice, 1758 fiziokratima izveo tezu po kojoj proizvodnja stvara dohodak koji je izvor kružnog toka ukupnog dohotka i potrošnje u privredi. Od tada, makroekonomski problemi (sve do Keynesa) samo površno bivaju zahvaćeni u ekonomskim teorijama: klasičari  se bave nivo nivoom om zaposl zaposlen enost ostii i (pose (posebno bno   Adam 1776.)) naci nacion onal alnim nim bogast bogastvo vom; m; Adam Smith Smith, 1776. neoklasičari  ( Alfred ,1890.) općim nivoom cijena i sve do K. Marksa ekonomska   Alfred Marshal ,1890.) teorija se ozbiljnije ne bavi problemima neto proizvoda ili faktorima formiranja dohotka. Marksova analiza proste i proširene reprodukcije najavila je razvoj makroekonomske analize i sistema modela narodne privrede. Zaslugama  Marksa ( Karl   Karl Marx, 1867., 1885., 1894 1894.) .) i  Engelsa (  Fridric 1894.) dobija dobijamo mo jasnij jasnijee defini definicij cijee agregat agregatnih nih Fridrich h Engels Engels, 1894.) kategorija bruto i čistog dohotka i modela proširene reprodukcije. Pa ipak, sve do 1930-ih godina makroekonomija i nije mogla biti dosljedno razvijana, s obzirom da su državne statističke službe bile nerazvijene i nisu ni mogle  pružati stastističke indikatore o cjelini ekonomskih tokova na kojima makroekonomija  počiva. U razvoju makroekonomije kao naučne discipline tri su najvažnije faze:

9

a) klasični model XIX st.,  b) keynesijanski model 1930-ih godina i c) monetarizam i nova klasična ekonomija od kraja 1960-ih i početka 1970-ih godina. Razlika Razlika između između njih je slijede slijedeća: ća: dok klasični klasični ekonomisti ekonomisti apsolutizira apsolutiziraju ju ulogu tržišta i vjeruju u njegovu samoregulatornu ulogu, keynesijanci dokazuju neuspjeh tržišta i traže traže njegovu njegovu regula regulacij cijuu uz pom pomoć oć države, države, a mon moneta etarist ristii i novokla novoklasič sičari ari vraćaju vraćaju   povj povjere erenj njee u sposo sposobn bnost ost trži tržišt štaa i odbac odbacuj ujuu potr potreb ebuu za držav državni nim m inte interve rvenc ncij ijam ama, a, uvjeravajući u snagu politike stabilne ponude novca i mogućnost racionalnog predviđanja ekonomskih subjekata.

2.1. NAPUŠTANJE KLASIČNOG MODELA: KEYNES I KEYNESIJANCI makroekonomski model  pokriva Klasični makroekonomski pokriva sve pristupe koji zagovaraju zagovaraju učenje po kome je tržište samoregulatorni mehanizam u kome su cijene i nadnice fleksibilne tako da se tržište, samo po sebi, brzo „čisti“ (od tržišnih manjkova ili tržišnih viškova), odnosno automatski vraća u ravnotežu ponude i tražnje ako se ona poremeti. U  savršeno   slobodnoj konkurenciji koju su klasi klasičar čarii zago zagovar varal ali, i, form formir iraa se konkurenciji, koju ravnotežna cijena po kojoj tražioci kupuju tačno onoliko koliko prodavci žele prodati. Promjene Promjene cijena cijena (roba i nadnica) nadnica) imaju imaju tendenciju tendenciju da eliminiraj eliminirajuu višak ponude odnosno višak tražnje i dovedu u ponovni sklad ponudu sa tražnjom. Čuveni Sayov zakon tržišta (J.B. Say, 1803.) kaže da „ponuda stvara svoju vlastitu tražnju“ pa je, kako su mislili mnogi od klasičnih i neoklasičnih ekonomisti, od A. Smita do D. Ricarda i A. Marshala,  prekomjerna proizvodnja nemoguća, te tržište uvijek funkcionira s punom zaposlenošću. Krajnja Krajnja poruka poruka klasič klasičnog nog makroek makroekonom onomskog skog stajal stajališt ištaa je da je trajna trajna nezapo nezaposlen slenost ost nemoguća.  Nasuprot ovakvim stajalištima, Đon Manrajd Kejns (J. M.  Keynes , 1883.-1946.) odbac odbacuj ujee mo mogu gućno ćnost st da trži tržišni šni me mehan haniz izam am dovod dovodii do stan stanja ja pune pune zapos zaposle leno nost sti, i, dokazujući da privreda može biti na raznim nivoima zaposlenosti, odnosno da može biti u ravnot ravnotež ežii s visok visokom om nezap nezaposl oslen enošć ošću. u. Ovo Ovo je bio bio radik radikal alan an zaokr zaokret et u odno odnosu su na dotadašnju ekonomsku klasičnu i neoklasičnu misao. Ovakav zaokret je proizveo novu ekonomsku disciplinu makroekonomiju , koja upravo rješava probleme na koje klasični model nije mogao odgovoriti odgovoriti (pojavu visoke nezaposlenosti nezaposlenosti i ekonomskog ekonomskog kraha tokom Velike krize 1929.33.).  A. R. Frisch) 1933. godine, Tvorac termina makroekonomija je   Ragnar Friš  ( A kasniji prvi nosilac Nobelove nagrade za ekonomiju (1969.), dok je puno utemeljenje osnova makroekonomske analize i sistema modela narodne privrede pripisano Keynesu,   profeso profesoru ru ekonomi ekonomije je u Kembri Kembridžu džu i finansi finansijsk jskom om savjetn savjetniku iku britan britanskom skom minist ministru ru finansija. finansija. Njegova Njegova knjiga knjiga Opća Opća teorija teorija zaposlen zaposlenosti osti,, kamate kamate i novca novca , 1936. tretitira integralnu cjelinu makroekonomske teorije i čini «epohalni alat ekonomske analize u kutiji alata makroekonomistima.»   Njegov uticaj na razvoj dalje makroekonomske misli je bio tako snažan da su termini keynesijanska ekonomika , teorija dohodaka dohodaka i  zaposlenosti preuzeti kao sinonimi makroek makroekonom onomskoj skoj teorij teoriji.i. Pri tome, tome, ipak, ipak, treba treba razlik razlikovat ovatii pojmov pojmovee keynesijanske ekonomika od ekonomije ekonomije Keynesa.   Ekonomija Keynesa se odnosi samo na sadržaj Keyneso Keynesove ve knjige knjige Opća Opća teor teorij ija a zapo zaposl slen enos osti ti,, kama kamate te i novc novca a , a keynesijanske

10

ekonomika predstavlja zajedničku cjelinu ekonomske misli Keynesa (njegove Opće teorije ) i kasnijih sljedbenika njegovog djela ( keynesijanaca ) poput makroekonomista

kao što su Alvin H. Hansen, Abba P. Lerner, Paul A. Samuelson, Seymur H. Haris, Lawr Lawren ence ce R. Klai Klainn i Dadl Dadley ey Dill Dillar ard. d. Keyn Keynes esov ovoo učen učenje je proi proizv zvel eloo je čak čak tzv. tzv.   Keynesijansku školu makroekonomske misli, koja se, uz doprinose njegovih sljedbenika  bavi razmatranjem agegatne tražnje , prvenstveno fiskalnim politikama radi smanjenja nezaposlenosti i poticaja ekonomskog rasta. Keynesovi Keynesovi sljedbenici su dalje razrađivali razrađivali stabilizaci stabilizacionu onu ulogu države u procesu usposta uspostavlj vljanj anjaa tržišn tržišnee ravnot ravnoteže eže (premoš (premošćav ćavanj anjee jaza jaza između između agregat agregatne ne tražnj tražnjee i agrega agregatn tnee ponud ponude), e), i to pute putem m uprav upravlj ljan anja ja agreg agregat atno nom m traž tražnj njom om.. Prima Primarn rnii izvor  izvor  nestabilnosti nestabilnosti (izraženu (izraženu u tome da tržište tržište samo po sebi ne obezbjeđuje obezbjeđuje punu zaposlenost) zaposlenost) keynesijanci keynesijanci vide na strani agregatne agregatne tražnje, tražnje, zbog čega sugerišu državnu intervencije intervencije u osiguranju osiguranju dodatne potrošnje potrošnje putem javnih prihoda, javnih kredita kredita i budžetskog budžetskog deficita (u vrijeme Velike ekonomske krize dodatna potrošnja obezbjeđena je državnim isplatama  plata nezaposlenim radnicima angažovanim na javnim radovima). Glavnu Glavnu ulogu ulogu u svojim svojim interve intervenci ncioni onisti stički čkim m polit politika ika keynesijanci pripisuju državnim (javnim) investicijama kojim se, u vrijeme depresije kada postoji nedovoljna zaposlenost, obezbjeđuje  puna zaposlenost  pojedinačnih tražnji za zaposlenost  – koja utiče na porast pojedinačnih sredstvima za potrošnju i sredstvima za proizvodnju, čime se postiže multiplikatorski efekat na porast agregatne tražnje.   Novča Novčana na sredstv sredstvaa za finansi finansiran ranje je ovih ovih invest investici icija ja najčešć najčešćee se obezbj obezbjeđuj eđujuu deficitarnim finansiranjem budžeta (javnim rashodima). Iako svi keynesijanci nisu saglasni da li se Razlike keynesijanaca i neokeynesijanaca:   pri prima marn rnii izvo izvorr nest nestab abil ilno nost stii na stra strani ni Dok keynesijanci smatraju da je nezaposlenost veće zlo od inflac inflacije ije,, za neokey neokeynes nesija ijance nce je agregatne tražnje (npr. neokeynesijanaci  se veće  stagflacije) podjednako zlo ne ogran ogranič ičava avaju ju samo samo na fluk fluktu tuac acij ijee u (doba nezaposle slenos nostt i inflac inflacija ija pa stoga stoga predla predlažu žu ukup ukupno nojj traž tražnj nji) i) svi svi su sagl saglas asni ni da je nezapo mjere koje koje će ih obuzdati obuzdati ili barem barem održati održati u akt aktivna vna drža državn vnaa (mak (makro ro)e )eko kono noms mska ka razumnim granicama. politika nužna u uspostavljanju Najpoznatiji neokeynesijanci su: J. Robinson, makroekonomske ravnoteže. P. Smuelson, L. Klein, J. Tobin, F. Modigliani, R. Solow, A Blinder, J. Taylor i dr.

U pokušajima da se spoje pozitivne strane keynesijanske ekonomske teorije i neoklasične maršalijanske mikroekonomije, tj. da se na nivou makroekonomije prilagodi Keynesovo izvorno učenje i uključi u klasično stanovište, 1960-ih godina javlja se tzv. neoklasična sinteza , čiji je najistaknutiji predstavnik P. Samuelson.

11

Svetac zaštitnik makroekonomije – J. M. Keynes «Svaka rasprava o makroekonomskoj politici mora započeti s J. M. Keynesom (1883.-1946.).“ Ovaj britanski ekonomist ekonomist „bio je svestrani genij koji koji se istaknuo i na području matematike, matematike, filozo filozofij fijee i knjiž književn evnost osti,i, kolek kolekcio cionar nar je knjiga knjiga i umjetn umjetničk ičkih ih slika, slika, sudion sudionik ik najviš najviših ih intektualnih krugova svoga vremena u tzv. «blumsberijskoj grupi kojoj su pripadali Virđinija Vulf, Klajv Bel, Litin Strejči, a povrh svega toga bio je stručnjak za berzanske spekulacije na kojima je stekao ogromni imetak kojim je finansirao svoj   King's College u Cambridgeu.» Objavljivanje njegove knjige «Opća teorija zaposlenosti kamate i novca», 1936., u povijesti ekonomije usporedivo usporedivo je po značaju sa izlaskom izlaskom «Bogatstva naroda» A. Smita, 1776. Do pojave ove knjige ekonomisti nisu proučavali uzlazne i silazne trendove u poslovnom ciklusu kao neizbježne, poput plime i oseke, zbog čega su bili zatečeni pred Velikom krizom 1929. Keynes je, razotkrivši nedostatke do tada vladajuće klasične teorije i ekonomskog liberalizma, dokazao da slododno tržište tržište ne može automatski stvoriti stvoriti ukupnu tržišnu tražnju tražnju koja je potrebna potrebna za ostvarenj ostvarenjee pune zaposlenost zaposlenosti.i. Tek u toku i poslije poslije ove Velike ekonomske počelo se s difere diferenci nciran ranim im pristu pristupo pom m analiz analizii ekono ekonomsk mskog og života života i utemel utemeljen jenjem jem krize počelo (regulatornih) ekonomskih funkcija države, kao okvirnim predmetom ekonomske politike, kojima se potiče zaposlenost, proizvodnja, kupovna moć i obezbjeđuje stabilnost cijena. Keynesove djelo izvršilo prevrat u ekonomskoj teoriji, te se često govori i o "Keynesijanskoj revoluciji", koja je donijela dvostruku promjenu u odnosu na dotadašnju ekonomsku misao: a) Keynes Keynes je ustvrdio ustvrdio da da visoka visoka nezaposl nezaposlenos enostt i nedovolj nedovoljno no iskoriš iskorišteni teni kapaci kapaciteti teti mogu mogu opstati u tržišnim ekonomijama,   b) da vladina vladina ekonoms ekonomska ka politik politikaa (fiskalna (fiskalna i monerna) monerna) može može utjecati utjecati na na proizvodn proizvodnju ju i tako smanjiti nezaposlenost i skratiti razdoblje ekonomskog pada.

2.2. NAPUŠTANJE KEYNESIJANSTVA: MONETARISTI I NOVOKLASIČARI   Nak Nakon on Drugo Drugogg svjet svjetsko skogg rata rata keyne keynesi sija jans nski ki pogl pogled edii su služi služili li kao kao osnova osnova formiranja ekonomskih politika zapadnih vlada. Nakon neoliberalnog prevrata 1970-ih i   poče početk tkom om 19801980-ih ih godin godinaa kada kada se neol neolib ibera eraln lnaa ekono ekonomi mija ja okren okrenul ulaa prot protiv iv javn javnee intervencije, smanjivajući vlade na minimum, «danas tek mali broj ekonomista vjeruje da intervencija vlade može ukloniti poslovne cikluse, kao što su to keynesijanci nekad obećavali, a ni ekonomija ni ekonomska politika od Keynesova velikog otkrića više nisu iste.» Makr Makroe oeko kono nomi mija ja je dana danass popr popriš ište te veli veliki kihh teor teorij ijsk skih ih suko sukoba ba – izme između đu keynesijanaca na jednoj strani, te monetarista i predstavnika nove klasične ekonomije, na drugoj drugoj stran strani. i. Ovaj Ovaj sukob sukob je kulmi kulmini nirao rao,, naroč naročit ito, o, u 19701970-im im godi godina nama ma kada kada je makroekonomija doživljela krizu, iz dva razloga: pojave  stagflacije (istovremene pojave inflacije i nezaposlenosti) i žestokog teorijskog napada R. Lucasa i njegovih sljedbenika (pripadnici nove klasične ekonomije) na keynesijansku ekonomiku, koji dokazuju da kada se uvedu racionalna očekivanja tada keynesijanski modeli: - nisu upotrebljivi u formuliranju ekonomske politike politike i - ne mog moguu objasni objasniti ti dugotr dugotrajn ajnaa odstup odstupanj anjaa dom domaćeg aćeg proizvo proizvoda da od njegovo njegovogg  prirodnog nivoa, te da - teorija ekonomske politike mora biti preoblikovana korišćenjem alata iz teorije igara. radikalna kritika antiteza keynesijanstvu, keynesijanstvu, 1960-ih i 1970-ih 1970-ih godina, godina, (1) Kao prva radikalna   javlja se monetarizam , sa svojim osnivačem nobelovcem Miltonom Fridmanom (M.

12

Friedman, 1912-2006.), profesorom Univerziteta u Čikagu i osnivačem čuvene čikaške monetarne škole , jednim od najčuvenijih američkih i svjetskih ekonomista. Monetaristi su protivnici državne intervencije i insistiraju na stavu da je tržišna ekonomi ekonomija ja samoreg samoreguli uliraj rajuća, uća, te da je privred privreda, a, dugoroč dugoročno no posmatr posmatrano ano,, u ravnote ravnoteži. ži. Ekonomiju treba prepustiti djelovanju tržišnih snaga, a država ne treba da se miješa u ekonomske procese. Monetarizam posebno institira na adekvatnom ponašanju fiskalnog i monetarnog sektora. U okviru fiskalnog fiskalnog sektora ne prihvata prihvata se deficitno deficitno finansiranje finansiranje i neuravnotežen neuravnotežen  budžet jer to već znači da se država miješa u ekonomsku aktivnost i da ometa mehanizam tržišnog usklađivanja. Smatra Smatrajuć jućii da državno državno prisust prisustvo vo u privred privredii potiče potiče ekonoms ekonomsku ku nestabi nestabilno lnost, st, monetaristi zahtijevaju čvrsta pravila dugoročnog rasta količine novca u opticaju, ovisno o kretanju ekonomskog rasta. Ova makroekonomska škola polazi od toga da su promjene  ponude novca primarni izvor fluktuacija realnog GDP-a i inflacije. Zbog toga se zalažu za stabilnu i dugoročnu monetarnu politiku i konstantnu stopu monetarnog rasta, s obzirom da brz rast novca dovodi do inflacije, a spor rast novca do recesije . Moneta Monetaris risti ti ističu ističu još da interve intervenci ncioni onisti stička čka uloga uloga države države za koju koju se zalažu zalažu kejnsijanci, dovodi do fluktuacije u ponudi novca a što prouzrokuje makroekonomske   probleme probleme (stagnaciju (stagnaciju,, recesiju recesiju itd.), itd.), tj. fluktuacije fluktuacije u privrednim privrednim kretanjima. kretanjima. Stabilna  ponuda novca je ta koja po monetaristima, obezbjeđuje makroekonomsku stabilnost  privrede. classical  Nova klasična klasična škola škola, ili   Nova klasična makroekonomija makroekonomija (  New classical  (2)   Nova macroeconomics ) se razvila iz monetarizma tokom 1970-ih i 1980-ih godina, a u suštini označava preformulaciju ortodoksne klasične ekonomije.   Novokl Novoklasi asičari čari,, kao i mon moneta etarist risti,i, naglaš naglašava ava samoreg samoreguli uliraju rajući ći karakt karakter er tržišn tržišnee   privrede koji isključuje aktivnu ulogu države. Predstavnici ove škole (R. Lukas, T. racionalnih očekivanja očekivanja (rational expectations) Sargent, Sargent, N. Wallace, Wallace, R. Barro) polaze od racionalnih pretpost ostavke avke da se ekonom ekonomski ski subjekt subjektii uvijek uvijek ponašaj ponašajuu ekonom ekonomski ski racional racionalno, no, s  –    pretp obzirom da na osnovu tržišno dobijenih informacija formiraju formiraju svoja očekivanja, planiraju svoju ekonomsku aktivnost i nepogriješivo anticipiraju mjere ekonomske politike. To  pretpostavlja da ekonomski subjekti u potpunosti poznaju strukturu i tokove nacionalne ekonomi ekonomije je i da su im sve relevan relevantne tne inform informacij acijee dostupne dostupne.. Racion Racionaln alnoo ponašanj ponašanjee   pojedinaca znači da su i njihova očekivanja racionalna, te državna intervencija nije   potr potreb ebna na.. Pred Predst stavn avnic icii ove škole škole smat smatra raju ju da je privre privreda da uvij uvijek ek na nivo nivouu pune pune zaposlenosti. Središnji fokus je na odnosu ekonomskih subjekata (pojedinaca i preduzeća)   prema prema promjen promjenama ama u budućnos budućnosti ti odnosno odnosno očekivanjima . Razli Razlikuj kujuu se dvij dvijee vrst vrstee očekiva očekivanja nja:: adapti adaptivna vna i racion racionaln alna. a.   Adaptivna očekivanja odnose na očeki očekivan vanuu očekivanja se odnose  promjenu inflacije ovisno o prethodnim iskustvima. Za razliku od adaptivnih, racionalna očekivanja kori korist stee sve sve rele releva vant ntne ne info inform rmac acij ijee (i o pred predho hodn dnim im i o oček očekiv ivan anim im  promjenama). Polazne premise teorije racionalnih očekivanja su: • sva tržišta se „čiste“ trenutno i istovremeno (ponuda i tražnja su uvijek jednake, a cijene i najamnine se određuju na konkurentan način); • tržišni učesnici se ponašaju racionalno koristeći sve raspoložive informacije u

13

donošenju svojih odluka; • eventualna eventualna nestabilnost (ciklična (ciklična kretanja) kretanja) u privredi privredi proistječe proistječe iz kratkoročnih kratkoročnih zabluda ekonomskih subjekata, koje nastaju zbog njihovog raspolaganja s ograničenim informacijama (samo o predhodnim promjenama). Dakle, koncept racionalnih očekivanja polazi od potpune konkurencije, potpunih   prognoz prognozaa i potpuni potpunihh inform informaci acija ja koje koje su uvijek uvijek dostupne dostupne tržišn tržišnim im učesni učesnicim cima. a. To omogućava da se tržišni učesnici uvijek racionalno ponašaju, pa i kada se pojave nestabilnosti nestabilnosti u privredi, privredi, ona su kratkotrajna kratkotrajna i uglavnom uglavnom su rezultat rezultat zabluda pojedinaca a dolaze usljed njihovog neraspolaganja adekvatnim i relevantnim informacijama. nastoj ojii da ospor osporii keyn keynes esia iansk nskuu poli politi tiku ku   Nova Nova klasična klasična makroeko makroekonom nomija ija nast upravljanja tražnjom i umjesto toga fokusira se na ekonomiju ponude .

2. DRUŠTVENO RAČUNOVODSTVO – RAČUNI UKUPNOG PROIZVODA I DOHOTKA 1.

MJERENJE MAKROEKONOMSKE AKTIVNOSTI

Već smo istakli da vođenje ekonomije jedne zemlje podrazumjeva predhodno mjerenje mjerenje makroekonomski makroekonomskihh aktivnosti aktivnosti Ekonomska oblast s kojom se sagledava sagledava i mjeri ukupna, ukupna, makroek makroekono onomska mska aktivn aktivnost ost (izraž (izražena ena makroek makroekono onomski mskim m agregat agregatima ima)) jedne jedne računovodstvo nacionalnog  nacionalnog  dohotka (ili društveno računovodstvo računovodstvo ili računovodstvo zemlje naziva se društveno  još: nacionalno računovodstvo ). Na osnovu osnovu tih podata podataka ka makroek makroekonom onomska ska analiz analizaa utvrđ utvrđuj ujee me međuo đuovi visno snost st ma makr kroek oekon onom omski skihh agreg agregat ataa radi radi njih njihov ovaa obja objašn šnja java vanj nja, a,  predviđanja i usmjeravanja. kojima su zbirno (agregatno) (agregatno) Makroekonomski agregati su ekonomske veličine u kojima izraženi rezultati i resursi privrede jedne zemlje. O resursima smo već govorilima kao o faktorima proizvodnje ili inputima (rad, kapital, prirodni resursi) dok su rezultati  svi   proizvodi i usluge koji nastaju ekonomskom aktivnošću i upotrebom resursa, i koji u agregatnom izrazu predstavljaju nacionalni nacionalni proizvod  proizvod  ili nacionalni nacionalni dohodak  (odnosno, ), koji se strukturiraju u svoje sastavne dijelove društveni proizvod  i društveni dohodak ), kao što su: proizvodnja, potrošnja, investicije, izvoz i sl. Cilj društvenog računovodstva je prikazivanje formiranja nacionalnog proizvoda i nacionalnog dohotka, i praćenje relacija između ekonomskih subjekata. U tom smislu ukupna ekonomska aktivnost se prati preko računa preduzeća, domaćinstava, države i inostra inostranst nstva. va. Preduze Preduzeća ća su proi proizvođ zvođači ači nacionalnog dohoci ci fakt faktor oraa nacionalnog proizvoda, a doho  proizvodnje (rada, kapitala, zemlje) čine nacionalni dohodak .   Društveno računovodstvo računovodstvo, dakle, dakle, daje daje ukupnu ukupnu sliku sliku ekonom ekonomski skihh aktivn aktivnost ostii nacionalne privrede u određenom periodu kroz sistemski pregled strukture i tokova društvene reprodukcije u obliku povezanog sistema računa. Ekonom Ekonomske ske aktivn aktivnosti osti mog moguu biti biti  stvarne i  finansijske . Stvarne ili realne aktivnosti sadrže proizvodnju, razmjenu i potrošnju dobara i usluga (agregatni izraz ovih veličina čini nacionalni ). U   finansijske nacionalni proizvod ). finansijske aktivnosti aktivnosti spadaju tokovi novčanih dohodaka, odnosno novčane, kreditne i druge finansijske transakcije između ekonomskih subjekata (agregatni izraz ovih veličina čini nacionalni dohodak ). ). Danas društveno računovodstvo računovodstvo predstavlja predstavlja uslov razvoja savremene savremene ekonomske ekonomske

14

analize, iz razloga što: Prvi je razlog razlog premješ premještanj tanjee interes interesaa s mikroe mikroekono konomske mske na makroe makroekono konomsku msku teoriju u kojoj nacionalni dohodak, ukupna potrošnja, ukupna štednja i sl., kao agregati, imaju esencijalnu ulogu. Drug Drugii se sast sastoj ojii u pora porast stuu inte intere resa sa za bolj boljee shva shvata tanj njee ma makr kroe oeko konm nmsk skih ih reperkusija, koji je doveo do intenziviranja studija procesa ekonomske cirkulacije. I konačno, treći razlog se sastoji u primjeni ekonometrijskih metoda u rješavanju makroekonomskih problema. Pored svega toga, društveno je računovodstvo postalo neophodno za vođenje i kreiranje tekuće i razvojne makroekonomske politike. Osnovni zadatak društvenog računovodstva jeste da prati transakcije unutar i između ovih instituciona institucionalnih lnih ekonomskih ekonomskih subjekata u makroekonomiji makroekonomiji (domaćinstava, (domaćinstava,  preduzeća i države), kao i između njih i ostalog svijeta. Društveni računi se prave na osnovu knjigovodstvenih pravila, koja moraju biti razumljiva, razumljiva, posve jasna i uopćena. Najznačajnije Najznačajnije je pravilo pravilo da se svaka transakcija transakcija mora knjižiti najmanje dva puta i to jednom na dugovnoj a drugi put na potražnoj strani. Osim toga se sve transakcije moraju knjižiti na „finansijskom" i na „realnom" računu. Bez Bez obzi obzira ra na to što što se druš društv tven enoo raču računo novo vods dstv tvoo teme temelj ljii na osno osnovn vnim im računovodstveni računovodstvenim m načelima, načelima, ono je ipak više ekonomska statistika statistika nego računovodstvo. računovodstvo.  Njegov je kvalitet determinisan kvalitetom statističke baze na kojoj se upravo i temelji. Među Međuti tim, m, druš društv tven enoo raču računo novo vods dstv tvoo daje daje sve sve neop neopho hodn dnee mo mogu gućn ćnos osti ti stva stvarn rnog og kontrolisanja cjelokupnog statističkog sistema u jednoj zemlji.

2. BRUTO NACIONALNI PROIZVOD (GNP)

I BRUTO DOMAĆI PROIZVOD (GDP)

2.1. EKONOMSKE TRANSAKCIJE I KRUŽNI TOK DOHOTKA I PROIZVODNJE 2.1.1. Sistem nacionalnih računa Druš Društv tven enoo raču računo novo vods dstv tvoo posm posmat atra ra priv privre redu du jedn jednee zeml zemlje je kao kao sist sistem em makroekonomskih aktivnosti u kojima se ukupna proizvodnja neprestano povezuje i smjenjuje sa ukupnom potrošnjom. Statističko praćenje ovih aktivnosti reflektuje se u ekonomskim transakcijama između ekonomskih subjekata. Strukturu makroekonomije sačinjavaju četiri osnovne grupe ekonomskih subjekata (ili instutucionaliziranih sektora), i to: - domaćinstva, Svi ovi subjekti (sektori) pojavljuju se kao kupci određenih roba/usluga u  jednoj makroekonomiji. Domaćinstva kupuju potrošna dobra i usluge od - preduzeća   pre predu duze zeća ća,, a pred preduz uzeć ećaa kori korist stee prih prihod od od prod prodaj ajee za ispl isplat atee zarad zaradaa - država, radnicima kao i za druge troškove, te za kupovinu investicionih dobara. - inostranstvo. Drža Država va kupu kupuje je i potr potroš ošna na i inve invest stic icio iona na dobr dobra, a, a za inostrans inostranstvo tvo je reprezentativan neto izvoz kao vrijednost izvoza umanjen za vrijednost uvoza. agregatnu tražnju tražnju za društvenim Zbir svih ovih kupovina kupovina predstavl predstavlja ja agregatnu  proizvodom, koji istovremeno označava i agregatnu ponudu , s obzirom da se traženi proizvodi moraju proizvesti (ponuditi).

15

prikazuje i klasificira sve ekonomske transakcije između ovih subjekata, pri čemu se transakcije pojedinih subjekata grupiraju u sintetičke kategorije – makroekonomske agragate. Grupiranje se izvodi na dva načina: (1) Grupiranje Grupiranje prema tipu ekonomske ekonomske aktivnosti, aktivnosti, tj. prema proizvodu proizvodu svrstava svrstava u istu grupu sve subjekte koji proizvode isti proizvod, što se označava kao grupiranje po   principu proizvoda ili po   principu čiste djelatnosti djelatnosti. Transakcije (tj. prava i obaveze između ekonomskih ekonomskih subjekata) u tim računima registriraju registriraju se po obračunskom principu (accrual principle ) u momentu zarade ili nastajanja prava. U ovom slučaju, npr. dohodak  se registrira kad je zarađen (a ne kad je isplaćen), proizvodnja se registrira kad je ostvrena (a ne kad je naplaćena). (2) Grupiranje po subjektima slijedi organizacijski princip, što je pogodno za račune račune finansi finansijsk jskih ih transak transakcij cija, a, jer samo organiz organizaci acijsk jskaa jedini jedinica ca može može biti biti nisil nisilac ac finansijskih prava i obaveza. Ovdje se registracija vrši po   platnom principu (cash  principle ), tj. u momentu izvršenja obaveze plaćanja. Npr. dohodak se registrira kad je isplaćen, a ne kad je zarađen. Osnovna funkcija sistema nacionalnih računa je da prikažu šta se dešava u ekonomiji jedne zemlje u određenom periodu (obično jedne kalendarske ili poslovne godine).  Nacionalni  Nacionalni računi se strukturiraj strukturirajuu u: (1) statističke statističke jedinice, jedinice, (2) tokove i stanja, (3) sistem računa i agregata, (4) satelitske račune i Input-output  tabele. (1)  Statističke jedinice su ekonomski subjekti koji u sopstveni račun uključuju ekonomske transakcije sa drugim jedinicama. Mogu biti profitne jedinice, neprofitne  jedinice, državne jedinice i domaćinstva. Rezidentne jedinice formiraju nacionalnu ekonomiju. U nacionalnoj ekonomiji  postoji pet institucionaslnih sektora: 1) poslovni, 2) finansijski, 3) sektor države, 4) domaćinstva i 5) sektor neprofitnih institucija. Nerezidentne jedinice formiraju šesti sektor: inostranstvo. djelatnosti  osti : 1) poljo   Nac Nacio iona naln lnaa ekon ekonom omij ijaa se grupi grupiše še u 16 djelatn poljopr priv ivred reda, a, lov, lov, šumar šumarst stvo, vo, 2) ribar ribarst stvo vo,, 3) vađen vađenje je ruda ruda i kame kamena na,, 4) prerađ prerađiv ivačk ačkaa indu indust stri rija ja,, 5)  proizvodnja električne energije, gasa i vode, 6) građevinarstvo, 7) trgovina na veliko i malo ma lo,, oprav opravka ka vozi vozila la,, 8) hote hoteli li i resto restora rani ni,, 9) saobra saobraća ćaj, j, skladi skladišt šten enje je i veze, veze, 10) finansijsko posredovanje, 11) aktivnosti u vezi nekretnina, iznajmljivanje, 12) državna uprava i socijalno socijalno osiguranje, 13) obrazovanje, 14) zdravstveni i socijalni socijalni rad, 15) ostale komunalne, društvene i lične usluge i 16) privatna domaćinstva s zaposlenim licima. (2) Tokovi i stanja . Tokovi se odnose na djelovanje i posljedice događanja u definisanom vremenskom periodu (najčešće u toku godine dana), a stanja daju presjek  tokova u jednom trenutku (obiočno na dan 31.12.). (3) U  sistemu računa i agregata postoji postoji veliki veliki broj tržišnih transakcija, transakcija, koje se dijele u 4 grupe: (1) transakcije materijalnim dobrima i ulaganjima, (2) transakcije raspodjele, (3) finansijske transakcije i 4) ostale transakcije.  prikazuju i opisuju opisuju aktivnosti aktivnosti koje su prikazane prikazane površno ili (4 ) Satelitski računi  prikazuju skriveno u osnovnom sistemu sistemu računa. U pojave koje se opisuju u satelitskim satelitskim računima računima spadaju: prisustvo sive ekonomije, uključivanje u račune kapitala humanog kapitala ili troškova degradacije životne sredine i neracionalne eksploatacije prirodnih izvora.   Sistem nacionalnih računa

16

(koristi se i termin međusektorske tabele) prikazuje tokove   proizvodnje proizvodnje pojedinih pojedinih institucio institucionalnih nalnih djelatnosti djelatnosti namjenjenih namjenjenih tekućoj proizvodnji u finalnoj potrošnji. Input-output tabele prikazuju kruženje reprodukcionih dobara i usluga u ekon ekonom omsko skom m sist sistem emu, u, što što om omogu oguća ćava va anal analiz izuu veli veliči čine ne i stru strukt kture ure direk direktn tnih ih   proizv proizvodni odnihh međuza međuzavisn visnost ostii svih svih instit instituci uciona onalni lnihh djelat djelatnost nosti.i. Input-o Input-outp utput ut tabele tabele obezbjeđuju i određivanje vrijednosti i strukture porijekla osnovnih agregata materijalne  proizvodnje.  Input-output  Input-output tabele

2.1.2. Integralni tržišni mehanizam i društveni proizvod Pojednostavljenje načina na koji društveno računovodstvo daje kvantitativnu sliku makro ma kroek ekono onomj mjee vrši vrši se grupi grupisan sanje jem m ukupn ukupnee priv privre rede de na dvij dvijee grupe grupe ekono ekonomsk mskih ih aktivnosti: aktivnosti: proizvodnju proizvodnju i potrošnju potrošnju (reprezentuju (reprezentuju ih ekonomski subjekti subjekti:: preduzeća i domaćinstava), odnosno pregledom kružnog toka proizvodnje i dohotka. Proizvodni faktori teku iz potrošnje u proizvodnju, a njihovi dohoci (naknade za upotrebu faktora) iz  proizvodnje potrošačima. Istovremeno, i kao druga strana istog procesa, proizvodi i usluge teku od proizvođača prema potrošačima, a novčani izdaci potrošača za kupnju tih  proizvoda i usluga teku proizvođačima.  Na ovaj način dolazimo do povezivanja tržišta finalnih dobara, tj. roba/usluga –  outputa i tržišta inputa – faktora proizvodnje. Ova dva tržišta čine integralni tržišni  mehanizam u kome kome i trži tržišt štee inputa , tj. tj. fakt faktora ora proiz proizvod vodnj njee i trži tržišt štee outputa , tj. roba/usluga funkcioniraju na isti način. Kružni tok proizvodnje i dohotka iskazuje tok   proizvoda  proizvoda i usluga od preduzeća preduzeća prema domaćinstvim domaćinstvimaa i tok dohodaka od domaćinstava domaćinstava  prema preduzećima.. Kružn Kružnoo kret kretan anje je trži tržišno šnogg me meha hani nizm zma, a, kako kako se vidi vidi na dija dijagr gram amuu  Kružnog  pokazuje da se na tržištu tržištu potrošnih potrošnih dobara domaćinst domaćinstva va kretanja tržišnog mehanizma , pokazuje  pojavljuju na strani tražnje (kao pretežni vlasnici faktora proizvodnje), a preduzeća na strani ponude. Na tržištu proizvodnih dobara domaćinstva se javljaju na strani ponude, nudeći usluge faktora proizvodnje (rad, zemlja, kapital), a preduzeća ih traže. Ciklični tok  tražnj tražnje, e, proizvod proizvodnje nje,, dohodak dohodakaa i, ponovo, ponovo, tražnj tražnjee predsta predstavlj vljaa kružni kružni tok tok dohot dohotka ka i   proizvodnje u ekonomskom sistemu. Kružni tok dohotka i proizvodnje iskazuje tok robe i usluga od preduzeća prema domaćinstvima i tok faktora od domaćinstava prema preduzećima.  Dijagram 10: Kružno kretanje tržišnog  mehanizma

Kruž Kružno no kret kretan anje je trži tržišn šnog og mehani mehanizma zma pokazu pokazuje je kako kako dohodak koji firme zarade od   proda prodaje je proizv proizvoda oda i usluga usluga odlazi stanovništvu (dom (domać aćin inst stvi vima ma)) da bi se odmah potom, potom, kupovinam kupovinamaa doma domaći ćinnstva tva, vra vratio tio na tržište.

17

Pomoću ove slike u stanju smo mjeriti razmjere ukupnih ekonomskih transakcija u jednoj zemlji, što činimo na slijedeća tri načina: 1) sabiranjem sabiranjem vrijedn vrijednosti osti proizvedenih proizvedenih roba u usluga, usluga, 2) zbrajanjem zbrajanjem dohodaka dohodaka koje koje su prisvojili prisvojili vlasnici vlasnici faktora faktora proizvodnj proizvodnje, e, 3) obrač obračuno unom m svih svih izda izdata taka ka vlasn vlasnik ikaa fakt faktor oraa proiz proizvo vodn dnje je na kupov kupovin inuu roba roba i usluga. Svaki od načina mjerenja mjerenja ukupnih ukupnih ekonomskih transakcija daju iste rezultate, jer  su svi oni samo različite strane istog kretanja realnih resursa.  Društveni računi vode ovaj statičk statičkii način način obračuna obračuna ukupni ukupnihh ekonomskih ekonomskih transakcija transakcija, čija se novčana vrijednost društveni proizvod  jedne zemlje. Radi se o najvažnijem makroekonomskom naziva društveni agregatu agregatu koji pokazuje uspješnost ekonomske aktivnosti aktivnosti svake zemlje zemlje i nivo društvenog  blagostanja.

2.1. POJAM I OBRAČUN GDP I GNP 2.1.1. Društveni proizvod u sistemu nacionalnih računa Prema metodologiji UN, Svjetske banke i IMF-a vrijednost društvenog  proizvoda društvenog  proizvoda (odnosno (odnosno nacion nacionaln alnog og proizvo proizvoda) da) obuhvat obuhvataa vrijed vrijednost nost proizv proizvodnj odnjee svih svih materi materijal jalnih nih dobara i usluga koje se realiziraju na tržištu u određenom periodu. Mjera ukupnog proizvoda u sistemuu nacionalnih računima je bruto domaći   proizvod , ili skraćeno, BDP (Gross Domestic Product  – GDP). GDP je osnovni makroekonomski makroekonomski pokazatelj i najsveobuhvat najsveobuhvatnija nija mjera finalnog finalnog outputa ekonomije (ukupna proizvodnja dobara i usluga) u jednoj državi, za određeni vremenski period (godinu, ili za kvartal). Finalni output  predstavlja ukupna proizvodnja dobara i usluga koja se iskazuju i mjeri za određenu geografsku oblast – najčešće za državu, ali može biti definiran i za određeni grad, region ili grupu zemalja poput Evropske unije. Obično se iskazuje u US dolarima radi poređenja, ali se praktikuje i izražavanje GDP u domaćim valutama. Mjerenje GDP je izuzetno važno za ekonomsku teoriju i ekonomsku politiku: omogućava da izrazimo ekonomski rast, konjukturne cikluse, nezaposlenost, inflaciju i sl. „Prije nego što je otkriven pojam GDP, bilo je teško ocjeniti stanje privrede. GDP «je  jedno od zaista velikih otkrića XX stoljeća. Bez mjerenja ekonomskih agregata kao što su GDP, GDP, ma makr kroe oeko kono nomi mija ja bi pliv plival alaa u mo moru ru neor neorga gani nizi zira rani nihh poda podata taka ka“. “. GDP GDP je «općeprihvaćeni pokazatelj zdravstveno stanja jedne ekonomije» (rast GDP pokazuje  povećavanje ekonomskog blagostanja građana, i obratno, njegovo opadanje ukazuje na smanjenjenje ovog blagostanja). Uobičajeno je navođenje tri definicije (metoda) izračunavanja GDP: (1) GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka), (2) GDP kao suma dodatih vrijednosti, (3) GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka).  No bez obzira koji se metod upotrebljava dobiva se isti iznos GDP-a.

18

2.1.2. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka) a) Uključiv Uključivanje anje svih final finalnih nih dobara dobara i usluga usluga Kao suma finalnih proizvoda i usluga, GDP se iskazuje uključivanjem svih  finalnih dobara i usluga koje potrošači kupuju i troše. Ekonomski subjekti (domaćinstva,   preduzeća preduzeća i država) troše svoje svoje dohotke na kupovinu kupovinu ovih dobara, pa se GDP dobija dobija sabiranjem komponenti svih potrošnji u obračunskom periodu od jedne godine. Kao finalni izdaci javljaju se: potrošnja, investicije, državni izdaci i neto izvoz (izvoz-uvoz),  pa se obračun GDP vrši po slijedećem obrascu: GDP = C + I + G + NX,  pri čemu su: C = lična potrošnja pojedinaca i domaćinstava (consumtion ), ), I = potrošnja preduzeća, tj. domaće investicije (investment ), ),   government spending ), G = potrošnja države, tj. državni rashodi ( government net export ). NX = neto izvoz, tj. razlika između izvoza i uvoza (net export  ). Iako predsta predstavlj vljaa vrijed vrijednost nost svih svih prodati prodatihh proizvod proizvodaa i usluga usluga u obračun obračunskom skom   period perioduu GDP ne treba treba poisto poistovje vječiv čivati ati sa ukupnom ukupnom vrijed vrijednošć nošćuu ostvar ostvarenog enog prometa prometa (prodaja), jer se radi samo o finalnim prodajama kupcima koji su krajnji korisnici. Isključuju se međufazne proizvodnje i intermedijarna dobra da bi se izbjegao dvostruki obračun.

b) Isklj Isključi učivan vanje je međufa međufazn znih ih proda prodaja ja i intermed intermedijar ijarnih nih dobara dobara (proble (problem m «dvostrukog obračunavanja») GDP smo odredili kao ukupnu vrijednost finalnih dobara i usluga, pri čemu je  finalni proizvod  onaj koji je proizveden i prodan za potrošnju ili investiranje krajnjem korisniku. Dakle, isti proizvod ne može dva ili više puta biti uključen u obračun GDP, što znači da je je nužno isključivanje međufazne prodaje i tzv. intermedijarnih dobara .  Međufazne prodaje su one koji kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodavci – dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji će ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obračunali u sumi prodaja koje formiraju GDP: otuda se iz obračuna GDP mora isključiti prodaja koju po drugi put obavlja diler. Budući da u obračun GDP ulaze i usluge , na sličan način se iz njegovog obračuna isključuju one usluge koje koje bi podrazumjevali dvostruki obračun. Npr. u slučaju usluga prodaja nekretnina u obračun GDP ne ulazi vrijednost nekretnine koja se više puta   preprodaje (tada bi vrijednost iste nekretnina ušla u GDP onoliko puta koliko bi bila   preprod preprodavan avanaa a to bi znatno znatno uvećalo uvećalo sumu GDP-a). GDP-a). Stoga, Stoga, u GDP ulazi ulazi vrijedno vrijednost st nekretnine prilikom prve prodaje i samo sve slijedeće zarade posrednika u preprodaje te nekretnine.  Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a čijim sabiranjem bi se vještački povećao GDP. Radi se o svim nabavkama (sirovine, međufazni proizvodi, reprodukcioni materijal) koje firma upotrebljava upotrebljava da bi proizvela svoj finalni proizvod. Npr. u izradi namještaja namještaja kao finalnog finalnog  proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane građe, lesonit-ploča pa sve do gotovog namještaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko puta.

19

2.1.3. GDP kao suma dodatih vrijednosti Da bismo bismo izbjeg izbjegli li zbrajan zbrajanje je međufa međufazni znihh proizvod proizvodaa (sirovi (sirovina) na) u toku toku izrade izrade vrijednosti , koja predstavlja finalnih finalnih proizvoda proizvoda koristimo koristimo tehniku tehniku pribrajanja pribrajanja dodate vrijednosti  razliku razliku između između vrijed vrijednost nostii prodaje prodaje (ukupan (ukupan prihod) prihod) i troškov troškovaa materi materijal jalaa (sirovi (sirovina, na,  poluproizvoda) upotrebljenog za taj proizvod (u najkraćem uključujemo namještaj, ali ne i rezanu građu, lesonit-ploču, itd.). Preciznije, da bi se izbjeglo dvostruko mjerenje uzima se u obzir samo vrijednost finalnih dobara i usluga (proizvode koja kupuje krajnji korisnik) a izostavljaju transakcije intermedijarnim proizvodima (inputi koji se koriste za dalju proizvodnju), koji se dalje prerađuju ili preprodaju. Dakle, kada krajnji kupac kupi finalni proizvod, u cijenu će biti uključena ukupna dodata vrijednost koja se stvara u svim fazama proizvodnog procesa, pa dodata vrijednost neće biti dvostruko obračunata. Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji peciva 1. Zeml Zemljo jora radn dnič ička ka zadr zadrug ugaa svoj svoj godi godišn šnji ji urod urod pšen pšenic icee  proda mlinu u vrijednosti od 1.000 eura, kao iznos svog ostvarenog dohotka. 2. Kupljenu pšenicu (za 1.000 eura) mlin nakon mljevenja   pro proda da kao kao braš brašno no peka pekaru ru za 1.300 1.300 eura eura i ostv ostvar arii dohodak od 300 eura. 3. Od kupljenog brašna (1.300 eura) pekara proizvede i  proda peciva za 1.900 eura (ostvareni dohodak pekara  je 600 eura).

Dodana vrijednost (ostvareni dohoci): - zadruga: 1.000 € - mlin: 300 € - pekara: 600 € 1.900 € Ukupna Ukupna dodana dodana vrijed vrijednos nostt je 1.900 €, što odgovara tržišnoj vrijednosti finalnog proizvoda  – peciva.

Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji namještaja Pretpostavimo da se jedna stolica proizvodi i prodaje krajnjem kupcu po cijeni od 100 eura. U formiranju dodate vrijednosti učestv učestvuju uju pilana pilana,, elekt elektrod rodis istri tribuc bucija ija,, fabrik fabrikaa namješ namještaj tajaa i trgovina. Fabrika namještaja otkupljuje od pilane rezanu dasku za 10 eura i za proizvodnju stolice troši struje 20 eura. Stolica se prodaje trgovcu po cijeni od 80 eura, te fabrika ostv ostvar aruj ujee doda dodatu tu vrij vrijed edno nost st od 50 eura eura,, od koji kojihh pokr pokriv ivaa troškove rada u iznosu od 35 eura i porez od 5 eura, a preostalih 10 eura je profit fabrike. Trgo Trgovvac prod prodaj ajee stol stolic icuu za 100 100 eura eura,, tako tako da novo novoda data ta vrijednost iznosi 20 eura.

Zbraja Zbrajajuć jući,i, finaln finalnaa cijena cijena se može mo že rast rastav avit itii na doda dodatu tu vrijednost stvorenoj u svakoj od faza proizvodnje i isporuke finalnog dobra:

Dodata vrijednost stolice Pilana 10 eura Elektrodistribucija Elektrodistribucija 20 eura Fabrika namještaja 50 eura Trgovac 20 eura Ukupno 100 eura

2.1.4. GDP kao suma faktorskih dohodaka zarađenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana) Ovaj Ovaj me meto todd pola polazi zi od toga toga da se za proi proizv zvod odnj njuu GDPGDP-aa kori korist stee fakt faktor orii  proizvodnje koji se upotrebljavaju unutar jedne zemlje, pri čemu se za upotrebu svakog od faktora dobija odgovarajući dohodak. Bez dodate vrijednosti ne bi bilo moguće isplatiti dohotke od faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje).

20

Po ovom metodu, GDP se predstavlja kao ukupna suma prihoda/dohodaka svih faktora proizvodnje (nadnica kao prihoda od plaćenog rada, renti kao prihoda od zemlje i  profita i kamata kao prihoda od kapitala). U ovaj zbir ulazi i dio prihoda koji država  prikuplja u obliku poreza na prodaju (indirektni porezi ). Raču Računi nica ca se izvod izvodii sabir sabiran anje jem m nadni nadnica ca ili ili plat plataa (W = wage) wage),, kama kamata ta (i = ) , renti (R = rent ), ) , profita (Pf =  profit ), ), amortizacije (Dp = depreciation ) i interest ), indirektnih poreza (T = taxes), tj. kao: GDP = W + i + R + Pf + Dp + T 

Javne usluge su, takođe, dio GDP, iako se u stvari ne prodaju. «Njihova cijena  jednostavno se mjeri troškovima proizvodnje. Npr. usluge javnog obrazovanja ulaze u GDP kao suma profesorskih plata uvećana za operativne troškove kao što su električna energija i grijanje, plus troškovi iznajmljivanja prostorija i opreme. Narodna odbrana ulazi u obračun GDP u formi ukupnih rashoda oružanih snaga.» 2.1.5. Jednakost pristupa Po sva tri metoda uvijek se dobiva isti iznos GDP-a (eventualno neslaganje –  stat statis isti tičk čkaa greš greška ka – izno iznosi si do 1 %). %). Jedn Jednak akos ostt pris pristu tupa pa mo može že se prik prikaz azat atii na  pojednostavljenom slučaju pekare čiji su jedini troškovi – nadnice (uzimamo hljeb kao reprezenta svih proizvoda i usluga u društvu). Ako pekara naplaćuje veknu po 1 KM onda će za 1000 vekni pekara naplatiti 1000 KM, što predstavlja zaradu pekare (u nadnicama i profitima). Dakle, GDP je jednak po oba pristupa računanja: bilo mjeren kao tok finalnog proizvoda (1000 KM od prodaje vekni) ili kao tok zarada (1000 KM nadnica i profita).

2.1.5. Bruto nacionalni proizvod (GNP) Bruto domaći proizvod (GDP)  je ukupna vrijednost količina proizvoda i usluga društva, proizvedenog unutar jedne zemlje u toku godine dana i u njega ne ulaze vrije vrijedn dnost ostii dobara dobara i uslug uslugaa proiz proizve veden denih ih doma domaći ćim m kapi kapita talo lom m ili ili zapoš zapošlj ljav avanj anjem em  pojedinaca u inostranstvu. Inostra Inostrani ni faktor faktor uključ uključen en je u veliči veličinu nu bruto nacionalnog nacionalnog proizvoda proizvoda (Gross   Nacional Product –  GNP). GNP se dobija dodavanjem GDP-u prihoda od ulaganja u inostranstvu i oduzimanjem plaćanja strancima za njihova ulaganja. Preciznije: GNP  predstavlja dodatu vrijednost koju su stvorili faktori proizvodnje u vlasništvu rezidenta   jed jedne ne zeml zemlje je,, bilo bilo da su loci locira rani ni u zemlj zemljii ili ili inost inostran ranst stvu vu.. U GNP GNP ulaz ulazii i dada dadata ta vrijednost, odnosno dohodak zarađen u inostranstvu, koji su rezidenti vratili u matičnu zemlju.  Npr. plaća Bosanca koji živi u BiH, a radi u Austriji, obračunava se kao austrijski GDP i bosanskohercegovački GNP. Posmatrajući po zemljama da se uočiti da je japanski GNP znatno veći od GDP zahvaljujući postojanju obimne „druge“ japanske ekonomije nastale nastale obimom obimom ulaganj ulaganjima ima japansk japanskog og kapital kapitalaa u inostra inostranst nstvu, vu, a skromno skromnosti sti strani stranihh ulaganja u Japanu. Bosankohercegovački GDP je gotovo istovrsna veličina kao i GNP zbog odsustva ulaganja bosanskog kapitala u inostranstvu.

21

2.1.6. Siva ekonomija: problemi realnog obračuna GDP Obrač Obračun un GDP GDP se vrši vrši na osnov osnovuu podat podataka aka koji koji se prikup prikuplj ljaj ajuu posre posredst dstvom vom   pore poreski skihh služ službi bi i javn javnee stat statis isti tike ke.. Među Međuti tim, m, dio dio ostv ostvare areni nihh tran transak sakci cija ja osta ostane ne neregistriran, skriven od statistike i oporezivanja. Različiti su oblici ispoljavanja sive ekonomije: od umanjivanja ili izbjegavanja prijavljivanja i plaćanja poreza na prihode   pore poreski skihh obvez obvezni nika ka (fir (firmi mi i poje pojedi dinac naca) a),, rada rada i proda prodaja ja na crno crno (ulič (ulične ne tezge tezge,, ne   prijavljeni radnici, sitne zanatske usluge), aktivnosti «uradi sam» (poslovi domaćica, kućne popravke, rad na njivi) do nedozvoljenih radnji kao što su prodaja droge ili druge kriminalne aktivnosti. Budući da je gotovo nemoguće precizno utvrditi obim sive ekonomije, u stanju smo samo da procjenjujemo njeno značenje i veličinu, pri čemu se koriste razni kriteriji   proc procje jene ne,, poput poput mjer mjeren enja ja potr potrošn ošnje je elekt elektri rične čne energ energij ijee u doma domaći ćinst nstvi vima ma,, broja broja automobila i sl. Box 3: Procjena obima sive ekonomije (% od GDP) Udio sive ekonomije u službenoj ekonomiji u zemljama OECD-a (stanje 2006.) je od 10% do 20 % registrirane ekonomske aktivnosti. Rijetke su zemlje s postotkom manjim od 10 % (samo u dvije zemlje: Švicarska i SAD; takav stupanj udjela zadržan je u cijelom desetljeću koje je   predmet razmatranja) i većim od 20 % (u toj skupini izdvajaju se Grčka i Italija). U nekim zemljama dolazi do porasta udjela sive ekonomije u posljednjem razdoblju; u Belgiji udio prelazi   prag od 20 % početkom devedesetih, a u Španjolskoj i Portugalu od sredine devedesetih.  Neponderirani je prosjek za zemlje OECD-a od 13,2 % do 16,8 %.

2.2. ISKLJUČIVANJE INFLACIJE IZ GDP: NOMINALNI I REALNI GDP 2.2.1. Pojam nominalnog i relnog GDP Ukoliko vrijednost finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u obračun GDP izrazili u nominalnii GDP . U tom tekući tekućim, m, tržišn tržišnim im cijenam cijenamaa dobivam dobivamoo nominaln tom sluč slučaj ajuu bism bismoo sve sve količine finalnih proizvode i sve pružene usluge u toku godine dana pomnožili sa odgovarajućim cijenama koje su važeće u momentu prodaje i dobili GDP u tekućim cijenama, cijenama, odnosno nominalni GDP. U primjeru primjeru koji slijedi, slijedi, nominalni GDP bi po datom obračunu iznosio 23,2 milijardi KM. Pojednostavljena računica za obračun nominalnog GDP bi se predstavila kao suma godišnjeg toka finalnih dobara i usluga, i to: Dobro/usluga

Količina

Tekuće cijene

Jabuke Kruške Cipele Automobili ........... Dobro Xn Transportne usluge

80.000 t 2 KM/kg 60.000 t 3 KM/kg 350.000 pari 40 KM/par  40.000 kom 40.000 KM/kom ...................... ............................. ...................... .............................

Ukupna tržišna vrijednost finalnih dobara i usluga 160.000.000 KM 180.000.000 KM 14.000.000 KM 1.600.000.000 KM ...................................... 8.580.000.000 KM 950.000.000 KM

22

Usluge brijača Usluge ljekara ............. Usluga Yn Nominalni GDP

........ ............ ........ ........ ........ .... ........ ............ ........ ........ ........ ........ ....

2.500.000 KM 1.350.000.000 KM ............................ 2.395.000.000 KM 23.200.000.000 KM

Dakle, vrijednost GDP se izračunava tako što se proizvedena količina finalnih roba i usluga (a, b, c.....z) pomnoži njihovim cijenama ( p dobijene  pa, p b, pc..... pz) pa se dobijene vrijednosti saberu: GDP = Σ (a· p  pa, b· p b, c· p  pc..... z· p  pz). Kako se cijene tokom vremena mijenjaju (pod uticajem inflacija cijene se kreću naviše) ovako izmjeren GDP daje nerealnu sliku o veličini GDP. Primje jerr prom promje jena na teku tekući ćihh  Npr. Da je u godini u kojoj smo obračunavali Prim iskazani nominalni GDP u gornjem primjeru, došlo do cijena jabuka  po kg: 2,0 KM  promjene cijena jabuka na način na koji navodimo na Juli Augusti 2,2 KM desnoj strani, šta bismo imali? Tada bi obračun jabuka sa ovako promjenjivim Septembar 2,3 KM Oktobar 2,5 KM cijenam cijenamaa djelovao djelovao poput poput mjerenj mjerenjaa dužine dužine gumenim gumenim Novembar 2,8 KM metrom. GDP bi rastao čak i ako obim prodaja ostane Decembar 3,0 KM isti. Pri obrač obračunu unu GDP-a GDP-a,, otuda otuda,, koris koristi timo mo realne (stal (stalne ne,, kons konsta tant ntne) ne),, a ne nominalne (tekuće (tekuće,, tržišn tržišne) e) cijene cijene proizvod proizvodaa i usluga usluga kako bismo bismo isklju isključil čilii uticaj uticaj (tekućih) cijena na visinu GDP-a (nominalni GDP raste brže od realnog GDP-a zbog inflacije cijena). Tada bi realni rast GDP odgovarao fizičkom rastu obima proizvodnje, dakle rastu količine prodatih jabuka u gornjem primjeru. Za razliku od nominalnog GDP koji koristi tekuće prodajne cijene, realni GDP se obraču obračuna nava va pom pomoću oću cije cijena na iz zada zadate te bazn baznee godin godinee (mje (mjesec seca) a),, što što znači znači da kori korist stii konstatne cijene. Pošto na realni GDP ne utiču promjene cijena, promjene realnog GDP odražavju samo promjene proizvedenih količina. Zbo toga i kažemo da je realni GDP mjera proizvodnje dobara i usluga u jednoj zemlji.

2.2.2. GDP deflator Realni GDP dobijamo tako što nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (koji nazivamo deflator GDP  ) u postupku koji označavano kao deflacioniranje . Realni GDP = Nominalni GDP : Deflator GDP  Nominalni GDP Deflator GDP =------------------------ x 100 Realni GDP

Deflator GDP = index cijena kojim se vrši korekcija novčane vrijednosti svih roba i usluga koje koje ulaz ulazee u sast sastav av GDP GDP uslj usljed ed prom promje jena na cijena cijena.. Primje Primjena na deflat deflatora ora omo omoguć gućava ava da se izoluj izolujuu promje promjene ne u realno realnom m outputu roba i usluga u ekonomiji.

Pošto nominalni GDP i realni GDP moraju biti isti u baznoj godini, GDP deflator  za baznu godinu uvijek iznosi 100. Za naredne godine GDP deflator izražava promjenu nominalnog GDP-a (promjenu nastalu usljed promjene tekućih cijena) u odnosu na baznu godinu.

23

Ovaj Ovaj indek indekss cije cijena na je «pon «ponder deris isan anaa prosj prosječ ečna na cije cijena na,, koji koji se određ određuj ujee kao kao  ponderisani prosjek cijena svih roba u GDP, s ponderom svakog dobra koji je jednak  njegovoj postotnoj važnosti u ukupnom GDP.» Prostije rečeno: za neku veličinu GDP ustanovi se indeks 100 (bazna godina). Potom se za svaku veličinu nominalnog GDP odrede indeksi maloprodajnih cijena (npr. 110, ukoliko je u nekoj narednoj godini porast cijena u odnosu na baznu godinu iznosio 10 %, ili 95, ukoliko su prosječne cijene bile za 5 % manje u odnosu na baznu godinu). Nominalni Nominalni GDP se podijeli podijeli sa indeksom cijena i  pomnoži sa 100 da bi se dobio realni GDP.

2.2.3. Primjer obračuna realnog GDP (1) Pretpostavimo da ukupni nominalni GDP u 2008. godini iznosi 20 milijardi USD, a da je inflacija u ovoj godini 9 %. Realni GDP bismo dobili na slijedeći način: (deflator = 109:100).  Nominalni GDP : Deflator GDP = Realni GDP 20 milijrdi USD : 1,09 = 18,34 milijardi USD (2) Da bismo jasnije ukazali na potrebu obračuna realnog GDP, prvo ćemo  primjer obračuna realnog GDP izvesti pod krajnje uprošćenom pretpostavkom da GDP čini vrijednost samo jednog proizvoda, a potom uzeti u obzir stvarnu situaciju po kojoj se GDP sastoji iz vrijednosti mnoštva proizvoda i usluga. (2.1.)   Krajnje uprošćeni slučaj : GDP se sastoji iz vrijednosti samo jednog  proizvoda, npr. automobila. Pretpostavimo da je, u tom slučaju, u posljednje tri godine  proizvedena i prodana slijedeća količina automobila po tekućim cijenama: Obračun nominalnog GDP-a Godina

Broj automobila

2006. 2007. 2008.

1.000 1.200 1.200

Tekuće cijene

Nominalna vrijednost (Nominalni GDP) 30.000 KM 30.000.000 KM 40.000 KM 48.000.000 KM 50.000 KM 60.000.000 KM

Ukolik Ukolikoo bi GDP računal računalii kao nom nomina inalni lni,, iz predhodn predhodnog og tabela tabelarnog rnog prikaz prikazaa  proizašlo bi da je GDP u 2008. u odnosu na GDP u 2006. povećan za čak 100 % (tj. sa 30 mil. na 60 mil. KM) iako je količinski obim proizvodnje (broj automobila) povećan samo za 20 % (od 1.000 kom. na 1.200 kom. kom. automobil automobila). a). Vidimo Vidimo da je ovako ovako visok rast nominalnog nominalnog GDP uslovljen uslovljen povećanim povećanim cijenama cijenama automobila, automobila, što je naročito vidljivo vidljivo  poređenjem 2007. i 2008. godine u kojima nije došlo do promjene količine prodatih automobila (u obje godine po 1.200 kom.), a ipak je nominalni GDP 2008. u odnosu na 2.007. godine povećan za 25 % (od 48 mil. na 60 mil. KM). (2.2) Pređimo sada sa nominalnog na realni GDP, pri čemu 2006. uzimamo za  baznu (2006 = 100), odnosno obračun bi tekao kako slijedi: Obračun realnog GDP-a Godina

Broj automobila

2006.

1.000

Stalne cijene (2006=100) 30.000 KM

Realna vrijednost (Realni GDP) 30.000.000 KM

24

2007. 2008.

1.200 1.200

30.000 KM 30.000 KM

36.000.000 KM 36.000.000 KM

Računajući po stalnim cijenama vidimo da je realni rast proizvodnje i prodaje automobila u 2008. u odnosu na 2006. 20 %, što je stvarna slika rasta proizvodnje i  prodaje automobila (u slučaju nominalnih vrijednosti ovaj bi rast iznosio «iskrivljenih» 100 %). (2) Nasuprot Nasuprot predhodno predhodno uprošćenom uprošćenom primjeru, ekonomska stvarnost pokazuje da  postoji mnoštva proizvoda i usluga koji se realiziraju na tržištu. To znači da se realni GDP mora definirati kao ponderisana  sredina vrijednosti finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u sastav GDP-a: npr., ako neki proizvod košta tri puta više od drugog proizvoda, tada bi u obračunu realnog GDP taj proizvod trebalo uračunati kao iznos koji je trostruko veći od tog drugog proizvoda. Međutim, problem nastupa ako se i realne cijene mijenjaju tokom vremena. Tada ne bismo izabrali relativne cijene kao pondere u datoj godini (gornji primjer baznih indexa) nego bismo tokom vremena mijenjali i same pondere, odnosno obračunali bismo realni GDP u lančanim dolarima (kao ponder koristili bismo onu godinu u kojoj je realni GDP jednak nominalnom GDP).

Box: 2: Primjer obračuna Pretpostavimo da društvo proizvodi samo dva finalna proizvoda: automobile i , i to: (1) u 2006. godini, proizvodi se 100 automobila po 30.000 KM i 100.000 vekni hljeba po 1 KM, a (2) u 2007. godini 110 automobila po 35.000 KM i 100.000 vekni hljeba po 1 KM.  Nominalni GDP u 2006. godini iznosi 3.100.000 KM, a u 2007. godini 3.600.000 KM.

2.3. POTENCIJALNI I STVARNI GDP (potencij cijaln alnii proizvo proizvod) d)   pred predst stav avlj ljaa ma maks ksim imal alni ni nivo nivo Potenci Pote ncijal jalni ni GDP GDP (poten   proizvodnje proizvodnje koju nacionalna može proizve proizvesti sti.. Drukči Drukčije je kazano: kazano: ukupne ukupne nacionalna ekonomija ekonomija može moguć mo gućno nost stii proiz proizvod vodnj njee jedne jedne zemlj zemljee (stan (stanje je pune pune zapo zaposl slen enost osti, i, odno odnosno sno punog punog korištenja faktora proizvodnje) izražavaju potencijalni GDP . dugoročni ni trend trend realno realnogg GDP i predsta predstavlj vljaa dugoroč dugoročne ne   Potencijalni Potencijalni GDP  je dugoroč   proizv proizvodne odne mog mogućno ućnosti sti koju koju naciona nacionalna lna ekonomi ekonomija ja može može ostrvar ostrvariti iti uz održava održavanje nje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod određen je: (1) raspoloživošću faktora proizvodnje (radnoj snazi, kapitalu, prirodnim resursima itd.), (2) efikasnošću kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo  preduzetništva, obrazovanje i sl.). Stvarni GDP  je obično manji od  potencijalnog GDP-a . Razlika između  Potencijalnog i  stvarnog  GDP-a naziva se GDP jaz  (GDP gap). Veliki GDP jaz znači da ekonomija zemlje djeluje unutar 

granica svojih proizvodnih mogućnosti, i da zaostaje u ekonomskom rastu. Društvo efikasno iskorištava svoje faktore proizvodnje samo ako je  stvarni GDP  na nivou  potencijalnog . Ako je  stvarni GDP  manji od  potencijalnog , to znači da su faktori proizvodnje dijelom nezaposleni (niskorišćeni), a dio  potencijalnog  GDP  zauvijek izgubljen. Prije pola stoljeća, nobelovac Samuelson je ovo stanje označio „zločinom „zločinom ekonomske efiksnosti“. efiksnosti“.

25

Među Međuti tim, m, razlo razlogg za ovo odst odstup upan anje je leži leži kako kako u sposo sposobno bnost stii uprav upravlj ljanj anjaa ekonomijom zemlje (sposobnost makroekonomskog menadžmenta ), tako i u promjenama promjenama faza poslovnih ciklusa.  Poslovni (konjukturni) ciklusi  uključuju fazu ekspanzije (u kojoj stvarni GDP raste), dostizanja vrha (u kojoj stvarni GDP može čak premašiti potencijalni), te kretanje silaznom silaznom linijom linijom kada stvarni GDP počinje počinje opadati. Ukoliko Ukoliko je poslovni ciklus ciklus u fazi   pada pada (faz (fazaa kont kontra rakc kcij ije, e, odn. odn. sman smanji jiva vanja nja ekono ekonoms mske ke akti aktivno vnost sti) i) udal udalje jeno nost st od  potencijalnog GDP je sve veća, do faze depresije ili dna poslovnog ciklusa (najniže ekonomske aktivnosti) kada je udaljenost stvarnog od potencijalnog GDP najveća. Cilj makroekonomske politike je GDP jaz  bude što manji, odnosno da se  stvarni GDP što više približi potencijalnom GDP-u.

2.2. UKUPNO UKUPNO OSTVAREN OSTVARENII GDP GDP I GDP GDP PER PER CAPIT CAPITA A Do sada sada objašn objašnja javan vanii GDP GDP kao kao ukupn ukupnaa vrij vrijed ednos nostt svih svih outputa (finalnih  proizvoda i usluga, odnosno svih faktorskih dohodaka) u jednoj zemlji tokom jedne godine predstavlja ukupno ostvareni GDP . Ako se ukupno ostvareni GDP stavi u odnos sa ukupnim brojem stanovnika dobije se GDP po stanovniku (GDP per per capita/GD capita/GDP P p.c.). Podatke Podatke o veliči veličini ni ukupnog ukupnog GDP i GDP p.c. objavljuje Svjetska banka svake godine za gotovo sve zemlje svijeta. Ovu veličinu GDP p.c. Svjetska banka izražava na dva načina: 1) u US dolarima, polazeći od zvaničnog deviznog kursa, 2) u međunarodnim međunarodnim dolarima, tj. prema kupovnoj snazi nacionalne valute (PPP –   Purchasing Powe Parity). Iako Iako se prakt praktik ikuj ujee i izraž izražav avanj anjee GDP u dom domaći aćim m valut valutam ama, a, obič obično no se radi radi međusobnog poređenja zemalja GDP iskazuje u US dolarima. Međutim, vrijednosti GDP u US dolarima često iskrivljuju vrijednost GDP u manje razvijenim zemljama (obično ih  potcjenjujući, prikazujući ih manjim nego što zaista jesu). Pimjeri nekih zemalja sa najvećim i najmanjim GDP p.c (PPP, USD) za 2006. Zemlje sa najvećim GDP p.c. Zemlja GDP p.c. Norveška 46.981 USA 44.244 Iceland 37.270 Hong Kong SAR 37.230 Singapur 37.040 Švic Švicar arsk skaa 35.9 35.920 20 Australia 35.600 Finskja 34.330 Kanada 34.227 Aust Austri riaa 34.0 34.002 02 Danska 33.326

GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta

Zemlje sa najmanjim GDP p.c Zemlja GDP p.c. Burundi 739 Etipija 862 Madagaskar 946 Benin 1.170 Zambia 1.210 Tanz Tanzan anij ijaa 1.24 1.2400 Tadžikistan 1.360 Mozambik 1.470 Uganda 1.520 Zimb Zimbab abve ve 1.62 1.6200 Bangladeš 2.000

26

Rast GDP jedan je od osnovnih makroekonomskih ciljeva. Porast realnog GDP u odnosu na predhodnu godinu pouzdan je pokazatelj da je društvo u ovoj godini proizvelo veću masu dobara, te da je životni standard stanovništva porastao (ako broj stanovnika nije rastao brže od prirasta GDP). Uvećanje realnog GDP predstavlja ekonomski rast. Ekonomski rast, odnosno rast realnog GDP moguće je jednostavno mjeriti upoređivanjem  prirasta realnog GDP u ovoj u odnosu na prošlu godinu. Promjena realnog GDP Stopa ekonomskog ekonomskog rasta = --------------------------------------- x 100 Realni GDP u predhodnoj godini Realni rast GDP (u %) SAD Eurozona Velika Britanija Japan Kina BiH

2005 3,1 1,5 1,8 1,9 10,4

Realni rast 2006 2,9 2,8 2,8 2,4 11,1 6,2

GDP 2007 2,2 2,6 2,6 1,9 11,4 5,8

2.4. GDP I EKONOMSKO BLAGOSTANJE Promjene u GDP odražavaju veličinu ekonomskog rasta, koji je dugoročno, najznačajniji faktor uspjeha jedne nacije. Nasuprot tome, kitičari prebacuju da GDP   predst predstavl avlja ja «pretje «pretjerani rani materi materijal jaliza izam m društva društva posvećen posvećenog og beskona beskonačnoj čnoj proizvod proizvodnji nji  beskorisnih dobara» na jednoj strani, i socijalne nejednakosti, proizvodnje oružja i eko zagađivanja na drugoj strani. To znač značii da iako iako važi važi kao najs najsve veobu obuhva hvatn tnij ijaa mjera mjera ekono ekonoms mske ke aktiv aktivno nost stii makroek makroekonom onomije ije u jednoj jednoj zemlji zemlji,, GDP ne predsta predstavlj vljaa savršeno savršeno mjeril mjeriloo blagost blagostanj anja. a. Dakle, GDP ima i određene slabosti (nedostatke), zbog toga što: (1) Promjene veličine GDP ne govori o cilju proizvodnje u makroekonomiji : npr., ako se u jednoj godini drastično drastično poveća proizvodnja proizvodnja alkohola to se odražava na rast veličine veličine GDP isto kao kad bi u toj veličini vrijednosti bila povećana proizvodnja kompjutera ili živežnih namirnica. Samo po sebi je jasno da je kvalitet ekonomskog rasta u prvom slučaju sasvim različit od drugog. (2) U GDP nije uračunata vrijednost dobara i usluga –  ekonomskih aktivnosti koje nisu registrirane (koji se proizvode/prodaju van svjetla statistike i obračuna poreza, tj.: u u što spadaju: siva ekonomija – rad na crno, rad domaćice, djelatnosti «uradi sam» i sl.).  Npr. udio sive ekonomije u BiH za 2005. godinu je iznosio cca 34 %, što znači da se od ukupne ekonomske aktivnosti u zemlji registruje u obliku GDP samo 66 % ukupne ekonomske aktivnosti. (3) GDP «ništa ne govori o kvalitetu života» - nematerijalnim potrebama, ličnim slobodama, životnoj sredini. Rast GNP se može ostvariti i uz represivan polički režim ili  pogoršavanje kvaliteta životne sredine, zbog čega se stanovništvo neće osjećati bogatijim. (4) GDP «ne govori ništa o socijalnim nejednakostima». S obzirom da se radi o statističkom zbiru proizvedenih tržišnih vrijednosti u zemlji za određeni period, to znači

27

da veličina GDP   per capita može davati iskrivljene informacije o nivou društvenog standarda pojedinaca u jednoj zemlji: u zemljama velikih socijalnih razlika (Rusija, Brazil, Gana i sl.), manjina stanovništva prima enormno velike dohotke, a većina živi na ivici egzistencije. Pretpostavimo da npr. manjina od 10 % bogatih prima 80 % ukupnog dohotka, a većina od 90 % stanovništva dobija preostalih 20 % ukupnog dohotka. Ako dalje pretpostavimo da stanovnici ove zemlje proizvode i troše samo meso i kupus (bogati jedu samo meso i potroše godišnje ukupno 150 kg po osobi, dok preostala većina   jed jedee samo samo kupus, kupus, ukup ukupno no 350 350 kg po osobi osobi)) u preup preupro rošće šćenom nom stat statis isti tičk čkom om izra izrazu zu  pogrešno zaključujem zaključujemoo da svi stanovnici stanovnici date zemlje jedu sarmu, i to, npr. 200 kg sarme u prosjeku (a siromašni nisu ni okusili meso).

Zašto nam je stalo do GDP? „GDP ne uzima u obzir zdravlje naše djece, kval kvalit itet et njih njihov ovog og obra obrazo zova vanj nja, a, ili ili rados radostt njihove igre. One ne uključuje ljepotu naše   poe poezi zije je... .....n ..nee mjer mjerii našu našu hrab hrabro rost st,, ni našu našu mudrost, niti našu odanost svojoj zemlji....“ On mjeri sve, kratko rečeno, rečeno, osim onoga zbog čega vrijedi živjeti.....“ (R. Kenedy, američki senator, 1968.)

GDP ne mjeri zdravlje naše djece, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci da pruže   bol bolju ju zdra zdravs vstv tven enuu zašt zaštit itu. u. GDp GDp ne mjer mjerii kvalit kvalitet et njihov njihovog og obrazo obrazovan vanja, ja, ali zemlje zemlje sa visokim GDP mogu svcojoj djeci pružiti bolji obrazovni sistem. GDP ne mjeri ljepotu naše  poezije, ali zemlje sa vidokim GDP mogu više svoj svojih ih stan stanov ovni nika ka da nauč naučee da čita čitaju ju i da uživaj uživajuu u poezij poeziji.. i..... ... ukratk ukratkoo GDP ne mjeri mjeri direktno sve ono zbog čega vrijedi živjeti, ali mjeri našu sposobnost da steknemo ono što je neophodno za dostojan život.“

Izvor: N. Gregori Mankju, Principi ekonomije , str. 515.

 Naime,  Naime, pored materijalnog materijalnog napretka, sadržanog u rastu GDP kao kvantitativnom kvantitativnom   pokaza pokazatel telju ju ekonoms ekonomskog kog napredk napredka, a, za ukupnu ukupnu ocjenu ocjenu društvenog društvenog razvoja (odnosno ukupnog blagostanja) blagostanja) neophodno neophodno je uzeti u obzir i kvalitati kvalitativne vne pokazatelje. pokazatelje. Uvođenjem kvalitativnih pokazatelja u mjerenje blagostanja dolazimo do pojma kvaliteta života . Zbog toga su zemlje OECD (Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju i razvoj) međunarodni dni sistem sistem socijal socijalnih nih indikato indikatora ra koji  predložile međunaro koji se sasto sastoji ji od slij slijed edeć ećih ih  pokazatelja: - zdravstveno stanje stanovništva, U svakom od ovih područja iskazuju se - stepen obrazovanosti,  posebni indikatori. - uslovi na radnom mjestu, mjestu,  Npr. indik su: stop stopaa indikato atori ri za zdrav zdravlje lje su: - slobodno vrijeme, smrtnosti smrtnosti novorođenčadi, novorođenčadi, trajanje trajanje života, života, - potrošačke sposobnosti,  broj ljekara po stanovniku, broj bolesničkih - psihičko oruženje, kreveta i zdravstveno osoblje po - lična sigurnost, stanovniku. - mogućnost društvenog napredovanja. Da bi izbjegli nedostatke službenih brojki o GDP, ekonomisti u posljednjim godin godinam amaa nasto nastoje je izra izrazi ziti ti mjer mjeruu društ društve veno nogg proi proizv zvoda oda koja koja uklj uključ učuj ujee «stva «stvarno rno zadovoljstvo pri proizvodnji dobara» u jednom društvu. Pristup koji uključuje smislenije ekonomsko blagostanje blagostanje (NEW) pod mjere ukupne proizvodnje označen je kao neto ekonomsko «prilag agođe ođenu nu mjeru mjeru ukupn ukupnee društ društve vene ne proizv proizvodn odnje je koja koja kojim podrazumijev podrazumijevamo: amo: «pril uključuje samo stavke potrošnje i investicije koje neposredno pridonose ekonomskom blagostanju ».

28

U tom smislu u NEW: (a) uključujemo komponente koje doprinose punom blagostanju pojedinaca i društva u cjelini kao što su: - psihičko zadovoljstvo uživanja (dokolice), - ekonomske aktivnosti koje se odvijaju na van svjetla statistike i poreza (siva ekonomije, aktivnosti «uradi sam», rad domaćica i sl.). (b) isključujemo komponente iz GDP koji ne pridonose ovom blagostanju, kao što su «štete na čovjekovoj okolini.» 3. KRUŽNI TOK MAKROEKONOMSKIH AKTIVNOSTI

3.1. KRUŽNI TOK DOHOTKA I PROIZVODNJE Već smo, na primjeru  zatvorene privrede, ustanovili da osnovna funkcija tržišta u spajanju ponude (proizvodnje) i tražnje (potrošnje) formira kružni tok  proizvodnje i dohodaka, koji se iskazuje kao tok roba i usluga od preduzeća prema domaćinstvima i tok  faktora od domaćinstava prema preduzećima. Ciklični tok tražnje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tražnje prema proizvodnji predstavlja kružni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu. Subjekti ovog kružnog toka su sektori proizvodnje (preduzeća) i  potrošnje (domaćinstva) a veze između njih se iskazuju kao ekonomske transakcije subjekata u sistemu nacionalnih računa. Međutim, kružni tok dohotka i proizvodnje ne odvija se uvijek: (1) u direk direktn tnom om odnos odnosuu izme između đu predu preduzeć zećaa i dom domaći aćinst nstav avaa (dvos (dvosekt ektors orski ki,,  jednostavni model ekonomije), već velikim dijelom i preko: (2) institucionalnih posrednika (tj. finansijskih finansijskih tržišta), (3) posredstvom javnog sektora (države) i (4) inostranog sektora (međunarodne razmjene i plaćanja).

(1) Osnovni model (domaćinstva (domaćinstva i preduzeća preduzeća u kružnom toku – dvosektorski dvosektorski model) Pretpostavimo da se radi o jednoj  zatvorenoj privredi  koju čine samo dva sektora   pro proiz izvo vođa đači či orga organi nizi zira rani ni u pred preduz uzeć ećaa i potr potroš ošač ačii orga organi nizi zira rani ni u doma domaći ćins nstv tva. a. Domaćinstva Domaćinstva kao vlasnici vlasnici proizvodnih faktora nude svoje faktore (rad, kapital kapital i zemlju) na tržištu, a preduzeća ih nabavljaju i angažiraju u procesu proizvodnje. dakle, u ovom kružnom toku ekonomske aktivnosti kao međuzavisna funkcioniraju dva tržišta: tržište  proizvoda i usluga, te tržište faktora proizvodnje. Domaćinstva za ustupljene faktore, a prema cijenama koje se formiraju na tržištu faktor faktora, a, dobija dobijaju ju novčane novčane dohotke dohotke (nadnic (nadnice-pl e-plate ate,, kamate kamate i rente), rente), kojima kojima kupuju kupuju  proizvode i usluge prema cijenama koji se formiraju na tržištu proizvoda/usluga. Zbir  nacionalni dohodak  (domaći dohodak), vrijednosti rente, nadnica, kamata i dobiti čini nacionalni koji je jednak toku novca od tržišta faktora prema domaćinstvima, kao protuteža toku faktora od tržišta faktora prema firmama. S druge strane, proizvođači od faktora proizvodnje proizvode proizvode i usluge i iznose ih na tržište roba. zbir svih vrijednosti proizvedene robe i usluga, koji je jednak toku novca od tržišta roba prema preduzećima, čini nacionalni proizvod  (domaći proizvod) i, ujedno,  predstavlja protutežu toku roba/usluga od firmi prema tržištu robe. Budući da pretpostavljamo

29

zatvorenu privredu u kojoj su zaposleni zaposleni samo domaći faktori proizvodnje, proizvodnje, ukupna proizvodnja je nacionalnii proizvod  proizvod  i kao domaći domaći proizvod  proizvod . Razl istovr istovreme emeno no izraže izraženi ni kao nacionaln Razlik ikaa izme između đu nacionalnog i domaćeg proizvoda pojavljuje se u otvorenoj privredi kad se u domaćoj privredi osim nacionalnih zapošljavaju i inostrani faktori proizvodnje, a nacionalni faktori se zapošljavaju i u inostranoj privredi.

U ovom ovom mo mode delu lu dvos dvosek ekto tors rske ke ekon ekonom omij ijee (jed (jedno nost stav avni ni mo mode dell u kome kome je ekonomska ekonomska aktivnost aktivnost svedena na odnos preduzeća preduzeća i domaćinstva), domaćinstva), nacionalni nacionalni dohodak i nacionalni proizvod su, po definiciji, identični. To proizilazi iz: (1) Identičnosti izdataka domaćinstava za kupovinu proizvoda/usluga njihovom ukupnom ukupnom dohotk dohotku, u, kao i činjen činjenice ice da preduzeć preduzećaa sve proizve proizvedene dene proizvo proizvode/ de/usl usluge uge  prodaju direktno domaćinstvima, što znači da nacionalni proizvod  mora biti identičan nacionalnom dohotku, i (2) Činjen Činjenice ice da preduze preduzeća ća prihode prihode od prodaje prodaje proizvod proizvoda/u a/uslu sluga ga (nacionalni  proizvod ) koriste za plaćanje faktora proizvodnje (nadnica, kamata, renta), a razlika   predstavlja dobit, koja pripada domaćinstvima. Plaćanje faktora, uključujući i dobit,  jednako je ukupnim primanjima domaćinstava (nacionalni dohodak ), ), što ponovo znači da nacionalni proizvod  nacionalni  proizvod  mora biti identičan nacionalnom dohotku ).  Dijagram 1: Jednostavni dvosektorski model ekonomije

U jed jednos nostavn tavnoom dvosektorskom modelu (dijagram 1) realn realnii tok  tok  outputa (proizvodi (proizvodi/uslu /usluge) ge) i fakto faktors rski kihh uslu usluga ga ide jednome, a novčani tok u drugome pravcu.

--- novčani tok  — realni tok  Ostvareni dohodak domaćinstva koriste za kupovinu proizvoda i usluga kojima zadovoljavaju svoje potrebe. Suma potrošnje ovih proizvoda i usluga u zemlji zove se nacionalna potrošnja ili domaća potrošnja . Nacionalna potrošnja i domaće potrošnja  predstavljaju sumu potrošnje svih roba u jednoj zemlji. Sasvim slobodno možemo sada reći da nacionalni nacionalni dohodak , nacionalni nacionalni proizvod  i nacionalna potrošnja predstavljaju tri razl različ ičit itaa aspe aspekt kta, a, odno odnosn snoo tri tri mjer mjeree akti aktivn vnos osti ti naro narodn dnee priv privre rede de u odre određe đeno nom m  posmatranom razdoblju. Oni su u sistemu zatvorene privrede jednaki pojmovima domaći dohodak , domaći proizvod  i domaća potrošnja . Iz ovoga ovoga dalj daljee mo može žemo mo zaklj zaključ učit itii da   je proizv proizvod odnja nja jedn jednaka aka potro potrošnj šnjii u   zatvorenoj zatvorenoj privredi  privredi . U stvari stvari,, nacional nacionalni ni dohodak dohodak ili nacion nacionaln alnii proizvod proizvod jednak je veličini ukupne finalne potrošnje. Istovre Istovremen menoo to znači znači da je veliči veličina na finaln finalnee potrošn potrošnje je u zatvore zatvorenoj noj privred privredii determinisana determinisana veličinom veličinom nacionalnog nacionalnog dohotka. Slijedi da se lična potrošnja ekonomskih subjekata u makroekonomiji jedne zemlje finansira dohocima koje su oni sami ostvarili i

30

zaradili. Sve ekon konomske trans ansakci kcije u kružn užnom toku prolaze preko trži ržišta šta  proizvoda/usluga i tržišta faktora, što znači da se u nacionalnim računima obuhvaćaju samo veličine koje su prošle kroz ova tržišta. Ako postoje transakcije koje nisu prošle nacionalnom dohotku i nacionalnom nacionalnom proizvodu proizvodu i kroz tržišta one se i ne obuhvataju u nacionalnom čine   sivu (npr.. posa posaoo doma domaći ćice ce u kući kući)) i naturalnu (npr. u sivu ekonomi ekonomiju ju (npr naturalnu potrošnju potrošnju (npr. feudalnom gazdinstvu veza između proizvodnje i potrošnje je direktna, bez posredovanja tržišta budući da je proizvođač istovremeno i potrošač svojih proizvoda i usluga).

(2) Uključivanje finansijskog tržišta (štednje) u kružni tok  Pribli Približuj žujući ući našu našu analiz analizuu realnost realnostii sad ćemo ćemo ukljuć ukljućiti iti finansi finansijsk jskoo tržišt tržištee kao  posrednika između domaćinstava i preduzeća (vidjeti sliku.......). To pretpostavlja da domaćinstva dio dohotka odvajaju za potrošnju (C), a drugi dio štede (S). Štednj Štednjaa predsta predstavlj vljaa izvor izvor sredsta sredstava va na finansi finansijsko jskom m tržišt tržištuu (ova sredstv sredstvaa se koncent koncentriš rišuu u rukama rukama invest investici icioni onihh posredn posrednika ika:: banaka, banaka, osigurav osiguravaju ajućih ćih kom kompan panija ija,, investicionih fondova i dr., koji štednju domaćinstava pretvaraju u investicije preduzeća).  Na ovaj način štednja predstavlja «izlaz iz ili gubitak u toku razmjene između domaći dom aćinst nstav avaa i predu preduzeć zeća» a»,, te ima ima kontrakcijski . » Invest Investir iran anje jem m se stvar stvaraa kontrakcijski efekat .» dohodak preduzeća koja proizvode kapitalna dobra i angažiraju faktore proizvodnje. Ovaj dohodak dohodak nije nije rezulta rezultatt rashoda rashoda dom domaći aćinst nstava ava nego čina čina invrest invrestira iranja nja,, te zbog zbog toga toga  predstavlja «ulaz ili dobitak u tok dohotka, te ima ekpanzijski učinak.» Uvođe Uvođenj njee šted štednj njee i inve invest stic icij ija, a, dakl dakle, e, kom kompl plik ikuj ujee kružn kružnii tok tok dohot dohotka ka i  proizvodnje, kreirajući dva odvojena toka sredstava od domaćinstava prema tržištu roba i usluga. Prvi, direktni tok, odvija se putem izdataka domaćinstava za kupovinu robe i uslug uslugaa (na nači načinn na koji koji smo smo to vidj vidjel elii u jedn jednost ostav avno nom, m, dvose dvosekt ktor orsko skom m mo mode delu lu ekonomije). Drugi, indirektni tok, odvija se putem štednje, i posredstvom finansijskog tržišta, investicija firmi, koje znače kupovinu na tržištu roba i usluga. To znači da realni tok outputa (roba/usluga) i faktorskih usluga ide u jednome  pravcu, a novčani tok u drugome pravcu. Pri tome, štednja predstavlja predstavlja odliv sredstava, a investicije priliv dohotka u kružni tok.  Na osnovu ova dva toka, nastaju i dva potpuno odvojena sistema odlučivanja, u okviru čega domaćinstva donose odluku o potrošnji, a firmama o investicijama.

(3) Uključivanje javnog sektora (države) u kružni tok  U daljem približavanju stvarnom funkcioniranju makroekonomije jedne zemlje u dvosektorski model uvodimo javni sektor ili državu (prelazimo na trosektorski model ). ). Država do prihoda dolazi putem poreza (funkcionišu kao državni prihodi), koje koristi za kupovinu robe i usluga na tržištu faktora (dijagram 2). Uravnoteženi budžet države može se, pri tome, definirati kao razlika ukupnih državnih prihoda i državne  potrošnje. Ako je saldo pozitivan (državni prihodi veći od potrošnje) imamo suficit   budžeta, a ako je negativan (državni prihodi su manji od potrošnje) imamo deficit državnog budžeta.

31

U dvos dvosek ekto tors rsko kom m mo mode delu lu cjel cjelok okup upni ni naci nacion onal alni ni doho dohoda dakk prip pripad adao ao je domaćinstvima i raspoređivao se na potrošnju i štednju. Ovdje od nacionalnog dohotka odbijamo odbijamo poreze i dobijamo dobijamo raspoloživi raspoloživi dohodak  ( Yd Yd ) koji domaćinstva mogu potrošiti ili štediti. Dakle, država oduzima jedan dio nacionalnog dohotka u obliku poreza, pri čemu čemu ovaj ovaj dio dio oduz oduzet etog og doho dohotk tkaa drža država va komp kompen enzi zira ra tran transf sfer erni nim m plać plaćan anji jima ma domaći dom aćinst nstvi vima ma (ovu (ovu razl razlik ikuu izme između đu porez porezaa koje koje držav državaa uzima uzima od dom domaći aćinst nstava ava i transfernih plaćanja koja država upućuje domaćinstvima označavamo kao neto porezi).  Na ovaj način skupljene prihode država upotrebljava za kupovinu roba/usluga (na tržištu roba/usluga, tj. od privatnog sektora) i faktora proizvodnje (na tržištu faktora  proizvodnje, tj. od domaćinstava).

(4) Uključivanje inostranog sektora u kružni tok (otvorena privreda) U predhodn predhodnom om uključiv uključivanj anjuu finans finansijs ijskog kog sektora sektora u kružni kružni tok, cjelokupn cjelokupnii nacionalni dohodak pripadao je domaćinstvima, i kao takav raspoređivao se na potrošnju i štednj štednju, u, što još uvijek uvijek predsta predstavlj vljaa mod model el zatvore zatvorene ne privred privrede. e. Sada prelazimo prelazimo da  pretpostavke otvorene privrede (vidjeti dijagram 2). Uvođe Uvođenj njem em još još i inost inostran ranog og sekto sektora ra u kružn kružnii tok tok dohot dohotka ka i proiz proizvo vodnj dnjee u   potpunosti zaokružujemo realnu sliku funkcioniranja makroekonomije. Inostrani sektor   je s domaćim ekonomskim subjektima povezan na tri načina: - uvoza robe i usluga, pri čemu plaćanje uvezene robe i usluga predstavlja odlijevanje ili isticanje sredstava iz kružnog toka, - izvoza robe i usluga, pri čemu naplaćivanje izvezene robe i usluga predstavlja dotok  u kružni tok dohotka (tok prema preduzećima); - posredstvom finansijskog tržišta, budući da tekući uvoz robe i usluga ne mora u cjelini biti plaćen tekućim izvozom robe i usluga (koristi se kredit). Inostrani partneri odob odobra rava vaju ju kred kredit it uvoz uvozni nici cima ma i ovi ovi kred kredit itii pred predst stav avlj ljaj ajuu tok tok prem premaa doma domaće ćem m finansijskom tržištu.  Dijagram 2: Uvlačenje štednje, države i ino sektora u kružni tok dohotka i proizvoda

32

 Na osnovu dijagrama 2 zaključujemo slijedeće: slijedeće: 1) U dvosektorskom modelu ekonomije ukupan nacionalni dohodak, u obliku izdataka za potrošnju, teče direktno od domaćinstva prema tržištu robe i ovi izdaci  predstavljaju jedini izvor sredstava na tržištu robe (ništa nije isteklo iz kružnog toka, niti  je doteklo u kružni tok). 2) Kružni tok na slici nije zatvoren. U modelu otvorene ekonomije pojavljuju se tri dodatna načina na koje domaćinstva raspolažu nacionalnim dohotkom: štednja, porezi i uvoz, a koje zajedno uzeto označavamo istecima (napuštaju jednostavni kružni tok i   predstavljaju korištenje nacionalnog dohotka koje nije direktno povezano sa tržištem robe. 3) U isto vrijeme, vrijeme, u modelu otvorene otvorene ekomije, ekomije, pojavljuju pojavljuju se i tri dodatna dodatna toka robe: investicije, izdaci države i izvoz, a koje označavamo dotocima (dolaze u kružni tok  iz izvora različitih od potrošnje domaćinstava).