EKONOMSKI FAKULTET U BANJOJ LUCI MASTER STUDIJ MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE
Makroekonomija-uvod Makroekonomija se bavi ukupnim veličinama, ili agregatnim izrazima pojedinačnih privrednih aktivnosti.... Zbir mnoštva manjih nacionalnih ili regionalnih tržišta (npr.ukupna vrijednost roba i usluga proizvedenih u određenom periodu je.....) Makroekonomija prati rast, investicije, štednju, kurs, kamatu, inflaciju, zaposlenost, potrošnju, javne rashode i sl. (njihove vrijednosti, stope, koeficijente itd.) Makroekonomija prati kretanje pokazatelja i agregata koji su, obično proizvod apstraktnog ljudskog mišljenja korisnog u opisivanju stvarnog privrednog života. Npr. inflacija kao mjerilo rasta "opšteg nivoa cijena" je apstrakcija koja se ne može neposredno opažati. Pitanja: # Šta se npr. dešava sa krivom GDP, da li su promjene ciklične, kakva su kretanja kamatnih stopa, spoljnotrgovinskih trendova i drugih promjena? # Kakva je monetarna politika (kamatne stope i devizni kursevi), fiskalna politika (javni rashodi i porezi), itd. # Važnost agregatne tražnje i ponude-upravljanje ovim agregatima. # Potrebe za izučavanjem cikličnosti pojava i druge pojave i problemi... # Kako smanjiti velike fluktuacije, sprječiti recesije, stimulisati rast i ekspanziju. Potreba za izučavanjem makroekonomskih problema raste napuštanjem "laissez faire". Dolazi do rasta intervencionizma, a posebno u vrijeme globalizacije. Makroekonomija je analiza agregatnih ekonomskih fenomena, heterogenih i koherentnih, fleksibilnih, kompleksnik ili jednostavnih u objašnjavanju. 1
Vlade sve više traže nove studije, povećavaju zadatke i kriterijume, jer su one najodgovornije za funkcionisanje savremenih ekonomskih sistema. Posebno značajne analize privredne strukture. Ekonomski agregati nastaju postupkom agregacije ili sabiranja ekonomskih veličina, određenim postupcima Suprotna agregaciji je dezagregacija. Od makroekonomskom ka mikroekonomskom nivou (negdje se koristi i tzv. mezoekonomski nivo). Makroekonomija je usko povezana sa mikroekonomijom. Makroekonomija proučava, postoji li dovoljna agregatna tražnja, da bi se koristili resursi, osigurao očekivani rast, zaposlenost itd? # Npr. želja za kupovinom dobra, pojedinačna kupovna moć i agregatna tražnja. # U makroekonomiji treba obratiti pažnju na greške i propuste statističke prirode; problemi u carinskoj sferi, bankarskom sistemu, poreskim službama i sl. # Intervencije na deviznom tržištu, ilegalna trgovina, bijeg domaće štednje zbog izbjegavanja poreza (evazije) itd. Makroekonomske teorije potvrđene u praksi zauzimaju značajno mjesto u ekonomskoj nauci. Formalne analize makroekonomskih kretanja traže intuiciju, posebno u obrazlaganju utvrđenih pojava, jer različite zemlje ne reaguju jednako na iste egzogene ili endogene faktore. Za intuitivni pristup je neophodno iskustvo, posebno u donošenju fundamentalnih zaključaka. Treba težiti ka smanjenju razlika između teorije i stvarnosti. Zato se moraju praviti ekonomski modeli, testovi, razvijati statističke tehnike, procjenjivati greške u mjerenju i sl. Makroekonomski bilansi, Domaći bruto proizvod, Bruto domaći proizvod, BDP, DBP, GDP, Realni i nominalni BDP, Deflatori, Indeksi cijena.
2
Pitanja: # 3 Definicije DBP-BDP-GDP... # Razlika stvarnog i potencijalnog BDP je jaz društvenog proizv. tj. stopa neostvarenog BDP, ili jaz=Potencijalni BDP - Stvarni BDP : Potencijalni BDP x 100 Prihodi i rashodi-tokovi Iz kružnog toka proističe jednačina prve definicije BDP Y = C+I+G+X-Z i druga dekompozicija BDP: Y = C+S+T Potrošnja različita od zemlje do zemlje (50-60% BDP). Snaga države se mjeri i učešćem vladinih rashoda u BDP. Učešće investicija u BDP (stopa investicija) varira od 15 do 25%. Ovo je važno za budući rast. Dvije dekompozicije BDP čine bilansne jednačine: C+S+T=C+I+G+X-Z sređivanjem jedn. i (elim. C) imamo: (S-I)+(T-G)=(X-Z) odnosno ako je S>I privatni sektor je neto štediša, ako je SG država štedi, a ako je G>T država pozajmljuje novac (izdaje obveznice stranim i domaćim rezidentima). Platni bilans obuhvata transakcije zemlje sa svijetom. (Odliv sredstava-deficit i priliv sredstava-suficit). Spoljnotrgovinski bilans-razlika između izvoza i uvoza Tekući bilans je zbir bilansa razmjene dobara i usluga i bilansa transakcija koje ne spadaju u komercijalne i finansijske transakcije (javni transferi, ino. pomoć, doznake radnika iz inostr, uplate i isplate iz budžeta EU i dr.). TB=Y-(C+I+G)=Y-A A=C+I+G A-apsorpcija, ukupna domaća potrošnja (dobra i usluge, domaće-ino, domaćinstva, firme, država)
3
Tekući bilans predstavlja višak BDP u odnosu na rashode. Određuje neto-dužnike i neto-povjerioce. # Ako zemlja više zarađuje nego troši, tj. PB=Y-A>0... neto povjer. # Ako se više troši, nego zarađuje, tj. PB<0, i, A>Y...onda postoji deficit tekućeg bilansa, a razlika se pokriva ino-pozajmicama. # Neki aspekti društvenog blagostanja # Pokazatelji koji koriste DBP; Y/K, Y/I, K/Y, I/Y Investicije (I) se mogu finansirati iz privatne štednje firmi i domaćinstava (S), ili iz javne štednje (budžetskog sufic. T-G), ili iz neto-inostrane štednje (deficita tekućeg bilansa Z-X), tj. I=S+(T-G)+ (Z-X)
Privredni rast PR je centralni problem savremenog svijeta. Ekonomsko i šire društveno i političko pitanje. Zavisi od efikasnosti privrednog sistema. Dohodak i bogatstvo (zbog svog sintetičkog karaktera) su najpodesniji indikatori mjerenja privrednog rasta. # Glavni indikator PR je stopa rasta realnog dohotka po stanovniku. Pod pojmom "realni" podrazumijeva se obračun po cijenama tzv. bazne godine. Postoje podjeljena mišljenja o tome da li se PR treba tretirati kao ukupni ili "per capita" rast. Dugoročni rast ukupnog realnog dohotka, ili porast realnog dohotka po stanovniku. Kratkoročni rast izazvan tržišnom konjukturom nije privredni rast. # Faktori rasta: kapital, radna snaga, tehnički progres, prirodni resursi i dr. # Strukturne promjene i investicije su preduslov PR # Dugoročni privredni rast (u pravilu) izaziva strukturne promjene. # Tempo privrednog rasta.
4
# Treba razlikovati pojmove "rast" i "razvoj" engl. "growth" i "development", francuski "croissance" i "development" njemački "Wachstum" i "Entwicklung". Pet zakonomjernosti Solow R; Kaldor N. su empirijski dokazali zakonomjernosti, koje ne moraju da vrede u svakoj zemlji i u svako vrijeme. Zakonomjernost 1: "output per capita" i kapitalna intenzivnost permanentno rastu. Radna snaga (L) raste sporije od kapitala (K) i outputa (Y), tj. kapitalna intenzivnost proizvodnog procesa raste..., Rastu K/L i Y/L Zakonomjernost 2: kapitalni koeficijent nema trend. K, Y dugoročno rastu, težeći da jedan drugoga stignu. K/Y nema sistemski trend Iako ovo možemo uzeti sa rezervom-uglavnom, nema radikalnih povećanja Zakonomjernost 3: satnice stalno rastu. Rast kapitala i outputa prouzrokuje višu opremljenost, ona povećava produktivnost. To prouzrokuje realan rast satnica i standarda. Zakonomjernost 4: Profitna stopa nema trend. Kako se kapitalni koeficijent ne povećava intenzivno (istom količinom kapitala proizvodi se ista količina outputa), i profitna stopa je bez trenda. Zakonomjernost 5: Učešća rada i kapitala u BDP nemaju trend. Dohoci od rada i kapitala dugoročno rastu. Kako rastu po približno istoj stopi, raspodjela BDP ostaje relativno stabilna.
5
DEVIZNI KURS Devizni kurs (DK) je značajan indikator ekonomskog stanja On je važna determinanta uvoza i izvoza DK služi za konverziju vrijednosti ekonomskih transakcija između subjekata različitih zemalja. Njegova uloga je važna i u prethodnim kalkulacijama, prije zaključivanja transakcija. DK je važan u prilagođavanju platnog bilansa. Svaka promjena deviznih kurseva (depresijacija ili apresijacija) utiče na platni bilans i nacionaalnu privredu. Teorija uravnoteženog platnog bilansa je i ranije uzimala u obzir promjene deviznih kurseva, ali su one bile jednokratne i nagle (odluke nacionalnih monetarnih vlasti o devalvaciji ili revalvaciji). Danas, kada se najveći dio međunarodnih plaćanja vrši u sistemu fluktuirajućih deviznih kurseva, jer nije više moguće odvojeno tretirati politiku platnog bilansa i politiku deviznog kursa. Da bismo komparirali cijene domaćih i stranih dobara, neophodno je da ih izrazimo u zajedničkoj valuti. DK je: 1) iznos stranog novca po jedinici domaće valute (britanska konvencija, npr. funta=1,5 USD, ili 1,1 USD=1EUR); 2) količina domaće valute neophodna za kupovinu jedinice strane valute, tzv. evropski način, ili konvencija (npr. odnos švajc. franka u odnosu na USD, za Švajcarsku). Prema konvenciji, aprecijacija valute je rast njene vrijednosti izražene u stranoj valuti, npr. sa 0.45 na 0,5 EUR za KM. RDK pokazuje stopu po kojoj se dobra i usluge proizvedene u različitim zemljama mogu međusobno razmjenjivati. NDK-Nominalni devizni kurs = X novčanih jedinica domće valute / x jedinica strane valute RDK, odnosno realna cijena inostranih dobara izražena u domaćim dobrima je δ= Pdom:Pino/S (obe cijene u domaćoj valuti), ili δ=SPdom:Pino
6
Dok su cijene domaćih i stranih dobara stabilne, ili se kreću sličnim putanjama, RDK i NDK se kreću uz minimalne razlike i na veoma bliskom rastojanju. Kratkoročno oni fluktuiraju (nominalno, kursevi su nestabilni a cijene stabilnije). Dugoročno, NDK i RDK imaju nezavisne putanje Logičan zaključak je: kada nema velikih razlika u kretanju nivoa domaćih i stranih cijena, tada su putanje NDK i RDK gotovo sinhrone. Pitanja: kada i kako valute apresiraju i depresiraju? # Ako je inflacija u inostr. veća nego u zemlji (Pino >Pdom), RDK će depresirati (δ se smanjuje)...sve dok se ne postigne nominalna apresijacija dev kursa S koja u potpunosti neutrališe pad Pdom /Pino # Domaća valuta apresira kada raste njena vrijednost u jedinicama strane valute. Pri tome, NDK pada, tj. devizni kurs definisan jedinicama strane valute neophodnih za kupovinu jedinice domaće valute raste. # Domaća valuta depresira kada opada njena vrijednost u jedinicama strane valute. U tom slučaju, devizni kurs raste. # RDK služi za utvrđivanje precjenjenosti ili potcijenjenosti određene valute. Za izračunavanje uticaja cijena, koriste se "deflatori". RDK se može definisati kao "dvostruko deflacionirani" NDK (korigovan za promjene domaćih i inostranih cijena). RDK je "de facto" odnos "dve korpe" dobara i usluga. "Korpi valuta" ima veoma mnogo, pa ni jedan obračun RDK ne može odgovoriti na sva pitanja. Jedna od varijanti (def.) je količnik domaćih izvoznih i stranih uvoznih cijena, ili eksterni odnos razmjene Druga varijanta je količnik cijena nerazmjenjivih i razmjenjivih dobara, tj. interni odnos razmjene. Nema egzaktnih margina između razmjenjivih i nerazmjenjivih dobara. Ponovo na scenu stupaju različiti metodološki pristupi i inventivnost analitičara. Relativnu cijena nerazmjenjivih dobara izraženu u razmenjivim dobrima možemo prikazati na slijedeći način: δ=Pner/Praz ;
7
Djelovanjem strane konkurencije domaće cijene razmjenjivih dobara uskladiće se sa inostranim cijenama. Na taj način međunarodna konkurencija eliminiše razlike u domaćim cijenama razmjenjivih dobara (važno za zemlje u razvoju, koje nemaju moć na formiranje svjetskih cijena, pa posluju po Praz) Devizni kurs, kamata, monetarna i fiskalna politika čine nukleus tekuće makroekonomske politike. Devizni kurs ima svojstva: 1)robne cijene, 2)cijene finansijske aktive, 3)cijene faktora proizvodnje. U zemljama u tranziciji i razvoju važnost DK je vezana za uvozni sadržaj domaće proizvodnje. Veoma su česte makroekonomske analize uticaja promjena DK na međusektorske odnose i stanje uvozne komponente u nacionalnoj privredi. Kako su koeficijenti uvoznog sadržaja različiti u različitim sektorima privrede, efekti poskupljenja ili pojeftinjenja uvoza, daće različite efekte u sektorima i segmentima nacionalne privrede. Npr. za ove makroekonomske efekte trebali bi izraditi input-output tabele i uvozne koeficijente, za sektore i nacionalnu privredu u cjelini. Mnoge, posebno manje razvijene zemlje, ne raspolažu ovako složenim makroekonomskim istraživanjima. Poslije napuštanja sistema fiksnih pariteta i deviznih kurseva u svijetu, obim globalnih finansijskih transakcija se višestruko povećao, te nadmašio obim svjetske razmjene. DK su važna komponenta spoljnoekonomske ravnoteže i rasta. Bez korektnih DK, nema interne stabilnosti (platnobilansne i druge), niti spoljnotrgovinke stabilnosti. Spoljnotrgovinskim merama, posebno u oblasti DK se mogu uspješno voditi makroekonomske politike dugoročnih stopa rasta i progresivnih strukturnih promjena.
8
# Praktičan primjer:
UTICAJ EKONOMSKE KRIZE NA KRETANJA EVRA I VODEĆIH SVJETSKIH VALUTA ■ Aktuelne krize, kroz koje prolazi svjetska privreda utiču na stabilnost evra. Kretanja evra i ostalih svjetskih valuta utiču na spoljnotrgovinsku, ali i ukupnu ekonomsku stabilnost. ■ Evro je u dužem periodu bio stabilan. To se posebno odnosi na vrijeme prije finansijske krize koja je izbila u SAD i proširila se na globalni nivo. ■ Kasnije, evro i evrozonu potresaju budžetske krize, prije svega u Grčkoj. Do tada, evro je na svjetskoj sceni uglavnom jačao, jer je u dužem vremenskom periodu apresirao u odnosu na dolar, što je važno za valutne i robne odnose u svijetu. ■ No, prva polovina 2011. je karakteristična po slabljenju evra u odnosu na važnije valute, što se tumači monetarnom nestabilnosti EA, a manje podršci EA i EU u ostvarivanju spoljnotrgovinskih ciljeva. ■ SAD još uvijek vode politiku slabog dolara (sličan je i pristup Kine, koja vodi politiku slabog juana), dok se u EA i EU ne vodi takva politika. Za takvu politiku je potrebno promijeniti sistemsku poziciju ECB i ojačati političko i institucionalno jedinstvo EU (kakvo npr. postoji u SAD), što u ovoj fazi razvoja Unije nije moguće ostvariti. UVODNE NAPOMENE ■ Evro je zvanična valuta 17 država EMU, tj. Evrozone (EA), čiji su osnivači Njemačka, Austrija, Francuska, Italija, Španija, Portugal, Belgija, Holandija, Luksemburg, Finska i Irska. Ove zemlje 1999. godine osnivaju EMU u koju kasnije ulaze Grčka (2001), Slovenija (2007), Kipar (2008), Malta (2008), Slovačka (2009) i Estonija (2011). ■ Kurs evra prema ostalim konvertibilnim valutama snažno utiče na svjetsku i evropsku razmjenu. Odnos evra, dolara, funte, franka, jena i drugih valuta ukazuje na globalna kretanja i pozicije nacionalnih privreda. ■ Devizni sistem čine načela, propisi, mjere i instrumenti za poslovanje devizama (potraživanja u stranoj valuti iz inostranstva i finansijski instrumenti kojima se trguje na deviznom tržištu). ■ Devizni kurs utiče na stanje spoljnotrgovinskog bilansa (X-Z), a time i na bilansnu jednačinu. Spoljnotrgovinski suficit pokreće rast. Stope rasta se u razvijenim ekonomijama kreću oko, ili iznad 2,5%. Postoje zemlje sa stopama rasta iznad 5% (Kina, Južna Koreja, Brazil). To su zemlje sa visokim spoljnotrgovinskim suficitima. Izvoz je faktor rasta EA, što se
9
vidi iz slijedećeg grafikona koji prikazuje doprinos neto-izvoza rastu GDP evrozone (oktobar 2007-mart 2009.). Faktorski doprinos rastu GDP u EA
■ Prije finansijske krize SAD, neto izvoz i domaća tražnja su faktori rasta EA, što potvrđuje hipotezu da je spoljnotrgovinski suficit kontributor rasta. ■ Devizni kurs utiče na stanje spoljnotrgovinskog bilansa (X-Z), a time i na bilansnu jednačinu. Spoljnotrgovinski suficit pokreće rast. Stope rasta se u razvijenim ekonomijama kreću oko, ili iznad 2,5%. Postoje zemlje sa stopama rasta iznad 5% (Kina, Južna Koreja, Brazil). To su zemlje sa visokim spoljnotrgovinskim suficitima. Izvoz kao faktor rasta EA (oktobar 2007-mart 2009.). Faktorski doprinos rastu GDP u EA
■ Prije finansijske krize SAD, neto izvoz i domaća tražnja bili su ključni faktori rasta evrozone, što potvrđuje hipotezu da je spoljnotrgovinski suficit kontributor rasta.
10
ODNOS EVRA I NAJVAŽNIJIH SVJETSKIH VALUTA Odnos evra i američkog dolara (€/$) ■ Pedesetih godina prošlog vijeka je formirana Evropska platna unije, što je bio početak kontinuiranog praćenja evropskih valuta prema dolaru. Tada evro nije kreiran zbog dolara, već stabilnosti Zajedničkog tržišta. ■ Trenutno, ekonomski problemi su usporili jačanje evra u svijetu, a ni dolar još ne ispušta lidersku poziciju. ■ I poslije eskalacija ekonomskih kriza SAD su zadržale globalno liderstvo. U prevazilaženju krize u SAD, važnu ulogu je odigrao i dolar, a EU je ostala najveći spoljnotrgovinski partner. Dugoročna kretanja dolara i evra 1,5 1,45
USD
1,4 1,35 1,3 1,25 1,2 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Година
Prethodni grafikon prikazuje dugoročni odnos evra i dolara i liniju njihovog međusobnog trenda. Kriva prikazuje kretanje kursa (1 EUR = H USD), a prava liniju trenda iz koje se vidi da je kurs evra dugoročno rastao, tj. da je vrijednost dolara prema evru padala. Linija trenda je izračunata pomoću statističkih podataka i formula: yt = b0 + b1* x, gdje je: b0 = Σy / n b1 = Σxy / Σx2 U konkretnom slučaju su dobijeni slijedeći rezultati: b0 = 12,092/9 = 1,34355 i b1 = 1,2097/60 = 0,02016, pa je: yt = 1,34355 + 0,02016 * x ■ Dakle, linija dugoročnog trenda odnosa ključnih svjetskih valuta ukazuje na kontinuitet jačanja evra u odnosu na dolar, što ima jake konsekvence na trgovinske odnose SAD i EU, i globalno. ■ Značajna su i kratkoročna kretanja (konkretno za april, maj, jun i jul 2011.). Kratkoročna kretanja evra i dolara1 (april, maj, jun, jul 2011.) 1
Извор: ECB, Excange rates, 2011.
11
USD
1,5 1,49 1,48 1,47 1,46 1,45 1,44 1,43 1,42 1,41 1,4 1,39
мај
aприл
мај
јун
јул јул
јун
aприл
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
дани у мјесецима (април, мај, јун, јул)
Prikazana su kretanja evra i dolara u prva četiri mjeseca 2011. Riječ je o periodu u kojem djeluju negativne posljedice budžetske krize u Grčkoj, pa je došlo do slabljenja evra. Linija trenda pokazuje da je dolar kratkoročno ojačao prema evru. ■ Od januara 2010. do januara 2011. devizni kurs je padao u prosjeku za 9,6%, jer je dolar jačao u odnosu na evro. U julu 2011. kurs je iznosio 1 EUR=1,4391 USD. Ova kretanja nisu značajno uticala na spoljnotrgovinske odnose EU i SAD, ali su poremetile stabilnost svjetskih finansijskih tržišta. ■ Strategija SAD je održavanje liderstva na globalnoj sceni. Tako npr. Vlada SAD (po potrebi) depresira dolar, jača konkurentnost i ubrzava rast. Jak evro i striktna politika ECB u određenoj mjeri mogu destimulisati rast, ali je to cijena trke sa dolarom na međunarodnoj sceni, gdje sve više zemalja odlučuje da dio svojih deviznih rezervi zamijeni i drži u evrima. Dakle, SAD (za razliku od EU) još uvijek vode politiku slabog dolara. ■ Konačno, za svjesno vođenje politike slabog evra bi bilo potrebno mnogo jače političko i institucionalno jedinstvo Unije (koje postoji u SAD). Odnos evra i jena (€/¥) ■ Jen je, uz dolar i evro, značajna svjetska valuta, jer je i ekonomija Japana jedna od najjačih na svijetu. Zadnje decenije prošlog vijeka su karakteristične po liderstvu ove zemlje u ostvarenim stopama rasta, visokom izvozu ostvarenom zahvaljujući savremenim naučno-tehničkim dostignućima. ■ U novi milenijum Japan ulazi kao svjetski izvoznik kapitala. Japan ima veći GDP per capita od EU27, nisku nezaposlenost i nisku inflaciju, te odlične ostale ekonomske pokazatelje. ■ Aktuelna kriza je negativno uticala i na Japan, koji bilježi pad stopa rasta, ali je i dalje važan ekonomski partner EU, pa je za njihovu razmjenu i svjetsku ekonomiju važan odnos evra i jena. 12
Dugoročni odnos evra i jena 180 160 140
ЈPY
120 100 80 60 40 20 0 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Година
■ Kriva linija prikazuje kurs (1 EUR=H JPY), dok prava linija prikazuje liniju trenda i kontinuitet dugogoročnog jačanja jena. U konkretnom slučaju dobijeni su rezultati: b0 = 1204,09/9 = 133,78778 i b1 = -246,03/60 = -4,1005, pa je: yt = 133,78778 + -4,1005 * x Dakle, uočava se blago ali konstantno jačanje jena u odnosu na evro, što je uticalo na kvantitet i strukturu spoljnotrgovinskih odnosa EU i Japana, ali i SAD, Kinom i drugim snažnijim ekonomijama. Odnos evra i švajcarskog franka Švajcarska je jedna od ekonomski najstabilnijih zemalja, poznata po snažnom bankarskom sistemu i jednoj od najsigurnijih svjetskih valuta, pa je važno pratiti dugoročni odnos evra i franka. Dugoročni odnos evra i franka 1,8 1,6
CHF
1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Година
■ Prethodni grafikon prikazuje dugoročna kretanja odnosa evra i franka. Kriva linija predstavlja kurs (1 EUR = H CHF), dok je prava linija njihovog trenda. Trend pokazuje da je kurs prosječno opadao, što znači da je rasla vrijednost franka prema evru. Konkretno, dobijeni su rezultati: 13
b0 = 13,4956/9 = 1,49951 i b1 = -1,8523/60 = 0,03087, pa je yt = 1,49951 + 0,03087 * x Kratkoročni odnos evra i franka (april, maj, jun, jul 2011.) 1,34
aприл
1,32
aприл
1,3
мај мај
CHF
1,28 1,26
јун
1,24 1,22
јул јул
јун
1,2 1,18 1,16 1,14 1,12 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
дани у мјесецима (април, мај, јун, јул)
■ Linija trenda ukazuje na jako prosječno opadanje kursa, tj. snažno kratkoročno jačanje franka prema evru. Promjene između ove dvije valute ne utiču na spoljnotrgovinsku razmjenu između EU i Švajcarske (ponuda Švajcarske je relativno mala), ni na razmjenu između drugih ekonomija. Psihološki značaj franka u uslovima krize se ne smije zanemariti, jer se u slučaju sumnji u kredibilitet evra javlja kao zamjena i dolazi do "bježnja" iz evra u franak, što ima negativne konsekvence na stabilnost i snagu evra. Odnos evra i britanske funte (funte sterlinge) (€/₤) ■ Britanija je članica EU (njena ekonomija je jedna od jačih u svijetu. Ističu se stabilan rast, visok GDP per capita, niska inflacija i nezaposlenost itd. Funta je jaka svjetska valuta, i zbog konzervativne monetarne politike monetarnih vlasti.
GBP
Dugoročna kretanja evra i funte 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Година
Kriva linija prikazuje dugoročni odnos evra i funte (1 EUR=H GBP), dok prava predstavlja dugoročni trend njihovog kursa. Linija trenda ukazuje da je kurs prosječno rastao, tj. da je funta postepeno slabila prema evru.
14
Linija trenda izračinata na osnovu statističkih podataka i formula iznosi: yt = 0,777897 + 1,83896 * x Kratkoročna kretanja evra i funte (april, maj, jun, jul 2011.) 0,91 јул
0,905 0,9
GBP
0,895 0,89
јул
јун
мај мај
aприл
0,885 aприл
0,88
јун
0,875 0,87 0,865 0,86 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
дани у мјесецима (април, мај, јун, јул)
■ Kriva linija prikazuje kretanje kursa evra i funte, dok prava izražava njihov kratkoročni trend. Linija trenda pokazuje da kurs kratkoročno blago raste. Odnos evra i ruske rublje Rusija je važna država na geopolitičkoj sceni. Rusija i EU27 su partneri u mnogim oblastima, a posebno u energetskom sektoru.
RUB
Dugoročni odnos evra i rublje 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Година
Grafikon prikazuje dugoročna kretanja odnosa evra i rublje. Kriva prikazuje kurs (1 EUR = H RUB), a prava linija dugoročni trend. Rublja je padala u odnosu na evro, pa linija trenda iznosi: yt = 38,50369 + 1.20150 * x
15
Kratkoročni odnos evra i rublje (april, maj, jun, jul 2011.) 41,2 aприл
41
м ај
RUB
40,8
јун
м ај
40,6
јул јул
40,4 40,2
јун
aприл
40 39,8 39,6 39,4 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
дани у мјесецима (април, мај, јун, јул)
■ Linija trenda pokazuje da je rublja kratkoročno jačala u odnosu na evro. U januaru 2011. kurs je iznosio 1 EUR=39,68 RUB. Najmanji kurs je zabilježen u maju 2010. i iznosio je 1 EUR=37,6 RUB, dok je najveći kurs zabilježen u novembru 2010. i iznosio je 1 EUR=43,43 RUB. U prosjeku, kurs je pao za 2,825 procentnih poena, ili 6,6%. ■ Rublja dugoročno blago slabi prema evru, dok je u periodu krize koja je zahvatila EA, evro značajno slabio prema rublji. Odnos je važan za obračun razmjene a manje za međunarodne trgovinske tokove. ZAKLJUČAK ■ Evro se afirmisao kao jedna od vodećih u svijetu. ■ U vrijeme kriza, evro uspješno amortizuje negativne ekonomske, finansijske i druge efekte na EA i EU. Vrijednost većine valuta u 2008. je počela padati u odnosu na evro. ■ Početkom 2010. evro je bio jači u odnosu na druge valute. Krajem 2010. kurs evra pada, jer se i druge valute oporavljaju od krize. Pad kursa ne znači da je evro fundamentalno oslabljen u odnosu na druge valute (posebno što su promjene uglavnom minorne), pa je on još uvijek jedna od najjačih svjetskih valuta. ■ No, budžetska kriza u Grčkoj je ozbiljno uzdrmala stabilnost evra i EA. Čak su se javile sumnje i diskusije o opstanku evra. Ostaje pitanje, je li riječ samo o prolaznoj nestabilnosti prouzrokovanom monetarnim potresima u EA, ili je riječ o nemoći evra da pokaže snagu već na prvom jačem iskušenju? ■ Zbog toga se pojavile ideje o spašavanju evra, koje uključuju i tzv. kontrolisanu podjelu sadašnjeg evra na dvije nove valute. Po tim idejama, postojao bi jedan evro "za siromašne", ili tzv. latinski evro, periferni evro itd.
16
Drugi bi bio "evro za bogate", ili tzv. teutonski evro, centralni evro itd. Prvi bi koristile Grčka, Španija, Portugal, Italija i Irska, a drugi Njemačka, Austrija, Holandija, Finska i Belgija. ■ Ipak, realnije je da se fundamentalne promjene neće dogoditi, jer bi eliminacija evra uzdrmala već uspostavljeni nivo ekonomske, socijalne i šire društvene kohezije u Zajednici. ■ S druge strane strategija SAD će i dalje biti očuvanje liderstva na globalnoj sceni. Vlada SAD će prema potrebama depresirati (ili apresirati) dolar, a jak evro će biti temelj evropske ekonomije pod patronatom ECB. Evro će na međunarodnoj sceni i dalje voditi lidersku trku sa dolarom, gdje se sve više zemalja odlučuje da dio svojih deviznih rezervi drži u evru. ■ Konačno, kontrolisana politika slabog evra se još uvijek neće primjenjivati (jer, kada bi to i bio cilj, to traži veće političko i institucionalno jedinstvo u EA i EU). ■ Promjene, jačanje kontrole, i dodatna centralizacija u monetarnoj i fiskalnoj sferi, uključujući i jaču kontrolu javnih deficita, su neminovnost EA i EU. Kriza je stvorila političke pretpostavke da najveći kontributori (prije svih Njemačka i Francuska) dobiju veću ulogu u kreiranju evropske budućnosti.
NEZAPOSLENOST Nezaposlenost je veliki društveni problem savremene epohe. Tržišta radne snage (iako postoje određene sličnosti), ne funkcionišu na isti način kao robna tržišta. 17
Različiti institucionalni uticaji daju tržištu radne snage poseban karakter; npr. razlike u ekonomskoj razvijenosti, razlike između privrednih sistema, tradicija i dr. Radna snaga je subjektivan faktor proizvodnje (jer pruža usluge rada u određenom vremenskom periodu). Radna snaga se ne prodaje i kupuje, već iznajmljuje za određeno vrijeme. U idealnom stanju tržišne ravnoteže, ponuda i tražnja za radnom snagom su izjednačene... i nema nezaposlenosti. No, stvarno stanje daleko od idealnog. # Za nezaposlenost su vezane neke od najdramatičnijih stranica. Iako prati istoriju civilizacije, ona se izučava tek u novijem periodu, a posebno njene implikacije u ekonomskoj teoriji. # Unapređenje tehničke opremljenosti i organizacije rada podiže produktivnost. # Ni klasični ekonomisti nisu zaobišli ovaj problem, posebno Rikardo i J.S.Mill. Međutim, tretman ovog problema je za njih bio sekundaran. Smatrali su da puna zaposlenost postoji kada je tržište rada u ravnoteži, uz tekuće cijene i preovladavajuću nominalnu najamninu. Oni uočavaju i frikcionu nezaposlenost. # Neoklasična škola formalizuje zaključke klasičnog koncepta. Marksova teorija polazi od postavke da se akumulacija kapitala ne može stalno povećavati, te da kapitalistički sistem ulazi u krizu, ostavljajući višak stanovn. nezaposlenim (mimo njegove volje) stvarajući tako rezervnu armiju rada. Marks razlikuje četiri oblika nezaposl. (periodični, tekući, stagnantni i latentni). # Tridesetih godina 20. st. u građanskoj ekonomiji dolazi do velikih promjena u odnosu prema problemima nezaposlenosti. J.M. Keynes smatra da se pri datoj sklonosti potrošnji i veličini investicija formira određeno ravnotežno stanje zaposlenosti koje ne mora obavezno biti puna zaposlenost. # Puna zaposlenost je samo jedan mogući slučaj, a ekonomski sistem automatski ne teži tom stanju. # Ravnoteža se može postići na nižem nivou zaposlenosti. # U osnovi Keynsovog učenja se odbacuje Sayov zakon.
18
Nezaposlenost je višak ponude nad tražnjom radne snage. # Tehnički u USA, nezaposlenim licem se smatra ona osoba koja nema posla, a koja je "učinila poseban napor da ga nađe" obraćanjem poslodavcima i servisima ili proverom kod prijatelja" kao i lice koje je izgubilo posao i na njega čeka duže od 30 dana (US Bureau of the Census). Nezaposlenost se mjeri stopom nezaposlenosti, koja je odnos nezaposlenih i ukupne radne snage (ukupno zaposlenih i nezaposlenih). OECD je predložila stopu besposlenosti "Nonemployment rate" tj. odnos nezaposlenog i radno-sposobnog stanovništva (razlika u neprijavljenim kao zaposlenih i nezaposlenih) Društveni troškovi nezaposlenosti se mjere neostvarenim GDP. Odnos DP i nezaposlenosti formuliše Okunov zakon (nezaposlenost raste za 1%, kada se GDP smanji za 2%). Postoji pozitivna korelacija nezaposlenosti i siromaštva. Teme: mobilnost radne snage u EU; specifičnost socijalne politike EU; nezaposlenost u EU; kriza Evrozone itd. Uticaj useljenja na ponudu rada i realne zarade
Od 70-ih godina prošlog vijeka nezaposlenost u EU izazvaju: 1. Spore reakcije (ili prilagođavanja) globalnim poremećajima i šokovima (npr. naftna kriza 70-ih godina). 2. restriktivna monetarna politika, koja je uvedena da bi se redukovao spoljnji efekat inflacije koji je izazvan naftnom krizom.
19
3. Konkurentnost novoindustrijalizovanih zemalja (posebno u industrijama sa dominantno nekvalifikovanom radnom snagom). 4. Napredak tehnologije koja stvara višak radne snage. 5. Neadekvatna obuka radne snage. 6. Visoki porezi i socijalni troškovi pri zapošljavanju. 7. Slaba koordinacija glavnih ekonomija EU. 8. Početni efekti striktne monetarne politike pri stvaranju Evrozone. 9. Krize izazvane fiskalnom neravnotežom nekih članica. 10. Problemi sindikalne prirode i dr. Ne postoji idealna kombinacija politika koje obezbeđuju ekonomski rast i zaposlenost. Neke od njih su: Stabilna monetarna i fiskalna politika Štednja i investicije (visoki i stabilni) Trgovinska liberalizacija (otvorenost) Relativno prihvatljivi (niski) porezi Povoljnosti za mala i srednja preduzeća Kvalitetno i kontinuirano obrazovanje Pravna i socijalna sigurnost i dr.
Praktičan primjer:
Inflacija i nezaposlenost: Phillipsova zakonomjernost u EU Ovo istraživanje je posvećeno dokazivanju hipoteze o vezi između dvije izrazito negativne makroekonomske veličine, inflaciji i nezaposlenosti. Svaka ozbiljna ekonomija se suočava sa problemima rasta cijena i nezaposlenosti. Zbog toga su istraživanja ovih pojava intenzivna i aktuelna. Početkom druge polovine Dvadesetog vijeka javljaju se prvi relevantni teorijski stavovi iz ove oblasti. To je otvorilo nove poglede i kritike načina savladavanja inflacije i nezaposlenosti. Konačno, ova problematika je najuže povezana sa kretanjima investicija, outputa i drugih makroekonomskih veličina.
20
Phillipsova kriva je značajna i u raspravama o agregatnoj tražnji i ponudi. Ali, ona ima i praktičnu važnost. Jer, ako se prihvati validnost ove teorije, tada je moguće planirati ili predviđati kretanja inflacije, nezaposlenosti, pa čak i outputa. U analizi su prezentirani dinamika i odnosi stopa inflacije i nezaposlenosti na području EU u periodu od 1998. do 2007. Period je izabran zato što je u njemu zabilježena relativno stabilna makroekonomska situacija u EU i svjetskoj ekonomiji. U radu su korišćeni podaci iz statističke baze EUROSTAT. Statističke analize su pokazale postojanje linerne veze između ovih pojava, njihov međusobni uticaj i umjerenost takve veze. Analizom se potvrđuje pretpostavka o zakonomjernosti kretanja inflacije i nezaposlenosti. U posmatranom periodu stopa inflacije je imala određeni uticaj na kretanje stope nezaposlenosti. Konačno, na osnovu raspoloživih podataka konstruisana je i Phillipsova kriva i tako potvrđena polazna hipoteza o postojanju Phillipsove zakonomjernosti, odnosno, potvrđena je umjerena negativna korelacija između inflacije i nezaposlenosti. Razvijena društva svakodnevno prate nezaposlenost i inflaciju. One su važne za kontrolu i održavanje makroekonomske stabilnosti. Dostignuti nivo razvoja, umješnost vlada i ekonomista, te drugi relevantni faktori, utiču na kretanja ovih negativnih fenomena. Mnogi ekonomisti smatraju da bez inflacije nema optimalnog rasta. Drugi zastupaju stavove da u uslovima globalizacije visoka nezaposlenost i niske nadnice utiču na rast FDI i pospješuju rast GDP. Phillipsovo otkriće definiše proporcije kretanja stopa nezaposlenosti i inflacije. Teoriju je prvi otkrio profesor A.W. Phillips sa čuvene London School of Economics. Utvrdio je zakonomjernost kretanje negativnih pojava inflacije i nezaposlenosti, prikazujući ih kao krivu negativnog nagiba. Iz ovoga je zaključio da svaki pokušaj smanjenja nezaposlenosti ima za posljedicu rast inflacije. Suprotno, smanjenje inflacije utiče na povećanje nezaposlenosti. Mnogi ekonomsti su vodili rasprave o tome, da li uopšte postoje uticaji nezaposlenosti na inflaciju, i obrnuto? Krajem šezdesetih dvadesetog vijeka Milton Friedman2 i Edmund Phelps3 odvojeno istražuju teorijsko 2
Friedman Milton, "The Role of Monetary Policy," American Economic Review, 58, 1968, p. 1-17. Phelps Edmund, "Phillips Curves, Expectations of Inflation and Optimal Unemployment over Time," Economica, 34, 1967., p. 254.-281. 3
21
utemeljenje Phillipsove krive. Otkrivaju dugoročne veze stopa rasta između nominalnih varijabli (npr. rast cijena) i promjena realnih varijabli (npr. nezaposlenosti). TEORIJSKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I INFLACIJE Kejnzijanci su smatrali da društvo mora zaposliti pojedinca (po stručnosti ili iskustvu). Posao treba biti dovoljno blizu mjestu stanovanja. Po njima su strukturna i ciklična nezaposlenost značajne, dok je frikciona nezaposlenost samo segment ukupne nezaposlenosti. Danas, stanje ekonomije utiče na to da li je nezaposlenost dominantno strukturna ili ciklična. Tako je nezaposlenost postala više društveni nego individualni problem. Pored makroekonomije, ona je aktuelna tema drugih društvenih oblasti. Kejnzijanski pogled na nezaposlenost je opšteprihvaćen. No, bilo je i konzervativnih shvatanja, kao npr. u Britaniji za vrijeme Margaret Thatcher, koja je smatrala da nezaposlenost nije striktno društveni problem. Ali, to su rijetke situacije. Poslednje decenije obilježavaju česte recesije i vraćanje Kejnzijanskom shvatanju problema nezaposlenosti. Stopa nezaposlenosti je količnik broja nezaposlenih i radne snage (x100). Nezaposleno je lice koje u posmatranom periodu nema posao, ali ga aktivno traži i spremno je da radi. Radna snaga je populacija koja radi ili je nezaposlena. U radnu snagu ne ulaze školska i predškolska djeca, penzioneri i oni koji ne traže posao. Poslije Drugog svjetskog rata nezaposlenost je smatrana cikličnom pojavom. Često je eliminisana makroekonomskim mjerama monetarnofiskalnog karaktera. Danas se koriste i strukturne, ali i mikroekonomske mjere za povećanje zaposlenosti. Drugi problemi su nejednakost zarada i pitanja produktivnosti rada. Razlike u platama povećavaju broj domaćinstava koja zarađuju puno, a raste i broj onih sa niskim zaradama. Na te procese najviše utiču stepen obrazovanja, tehnički progres i međunarodna konkurencija itd.4 Inflacija je konstantan rast nivoa cijena, tj. indeks rasta svih cijena nacionalne privrede. Pošto je inflacija rast cijena u odnosu na opšti nivo 4
Martin Neil Baily and Philip Friedman "Macroeconomics, financial markets and the international sector," IRWIN, printed in USA, 1994, p. 522.
22
cijena, mora se odrediti polazni nivo određenog trenutka, a zatim utvrditi odstupanja od tog nivoa. Ima više načina utvrđivanja opštog nivoa cijena. Inflacija se može definisati i kao pad vrijednosti novca, jer vrijednost nacionalne valute determiniše njegovu kupovnu snagu. Odnosno, inflacija utiče na pad kupovne moći nacionalne valute. Inflacija je samo kontinuiran rast cijena, a jednokratna povećanja se ne smatraju inflacijom. Inflacija je interesantna makroekonomska pojava, ne samo kada je visoka, već i onda kada je niska. Za razvijene ekonomije inflacija od 1-2% nije zabrinjavajuća. Neki ekonomisti ovaj rast smatraju poželjnim, dok drugi to stanje ne tretiraju kao inflaciju. Na inflaciju utiču i privredni ciklusi. Postoji zakonomjernost i procikličnost stope inflacije, koja raste u periodima uzleta, a pada sa usporavanjem rasta.5 Deflacija je suprotna inflaciji (stanje opšteg pada nivoa cijena). Ona je rijetka, i obično se dešava u kriznim periodima. Dogodila se za vrijeme Velike depresije tridesetih godina prošlog vijeka, tokom krize 1989, te krajem 2008 i početkom 2009. Očigledno je da od 2009. ekonomski najrazvijenije zemlje vode politike stabilizacije, od kojih izdvajamo aktivno upravljanje agregatnom tražnjom. Inflacija može biti očekivana i neočekivana. Ima mnogo drugih podjela i tipova inflacije. Generalno, ističu se dvije, u zavisnosti da li rast cijena povećava ponudu novca (demand-pull inflation), ili suprotno, da li rast ponude novca utiče na povećanje cijena (cost-push inflation)? Uglavnom, rast inflacije prati rast novčane ponude. Inflacija može biti umjerena, galopirajuća i hiperinflacija (kada cijene rastu više od 50% na mjesečnom nivou). Umjerena inflacija je česta u stabilnim ekonomijama. U njima se odvijaju dugoročne transakcije jer rast cijena ne može obezvrjediti njihove ekonomske efekte, a novac je stabilan. Umjerena inflacija je stimulativna jer privlači investicije. Ona povoljno utiče na agregatnu ponudu i tražnju. Smatra se da je inflacija umjerena i pod kontrolom nacionalnih vlada kada je u rasponu od 0-3%. No, u periodima ekonomskih kriza umjerene su i stope inflacije koje su za dodatnih 1 ili 2% veće. 5
Npr. u SAD od početka Devetnaestog vijeka do Drugog svjetskog rata stope inflacije i cijena fluktuiraju. O ovome vidjeti u: Burda i Viploš, "Makroekonomija," evropski udžbenik (prevod), CLDS, Beograd, 2004, str. 9.
23
Galopirajuća inflacija obara vrijednost novca i smanjuje transakcije. Finansijska tržišta ulaze u krizu. Dolazi i do drugih tržišnih deformacija. Javlja se nepravedna preraspodjela dohotka među privrednim akterima i stanovništvom. Hiperinflacija potpuno obezvređuje vrijednost novca, pa se u procesu razmjene može pojaviti i trampa. Inflacija vrtoglavo raste, transakcije prestaju a među privrednim akterima i stanovništvom dolazi do dramatičnih preraspodjela, socijalnih devijacija i drastičnog pada ekonomske aktivnosti. Hiperinflacije su zabilježene u Njemačkoj između dva svjetska rata, te osamdesetih godina dvadesetog vijeka u Latinskoj Americi i devedesetih u SR Jugoslaviji. U istom periodu, hiperinflacija se javlja i u zemljama nastalim raspadom SSSR.6 Phillipsova kriva je dobila naziv po Novozelanđaninu Alban William Philipsu, koji je krajem pedesetih godina dvadesetog vjeka komparirao rast nominalnih zarada (dohodne inflacije) i stope nezaposlenosti u Velikoj Britaniji7 u periodu 1861-1957 godine. On je utvrdio visok stepen koleracije između ovih varijabli, što je kao zakonomjernost kasnije potvrđeno u mnogim zemljama. Tako je Phillipsova kriva dobila praktičnu verifikaciju. Kriva je negativni trade-off između dvije negativne makroekonomske pojave. To znači da se nezaposlenost može smanjiti, ali se pri tome mora žrtvovati rast stope inflacije. Negativni trade-off između inflacije i nezaposlenosti prihvataju Kejnzijanci. No, monetaristi smatraju da Phillipsova kriva nema dugoročnu verifikaciju8. Sedamdesetih i ranih osamdesetih godina dvadesetog vijeka Phillipsova kriva gotovo iščezava. Do toga dovode skokovi inflacije praćeni povećanjem nezaposlenosti. To je posljedica dva naftna šoka, prvog u periodu od 1972. do 1974. god. (cijene nafte su povećane za oko četiri puta), i drugog od 1977. do 1980. god. (cijene nafte udvostručene). Između ovih perioda kriva se samo povremeno javljala. 6
Burda i Viploš, "Makroekonomija," evropski udžbenik (prevod), CLDS, Beograd, 2004. Phillips, A. W., “The Relation between Unemployment and the Rate of Change of Money Wage Rates in the United Kingdom, 1861-1957," Economica, 25 (100), 1958, p. 283-299. 8 Vidjeti u: Lucas, R. J., "Expectations and the neutrality of money," Journal of Economic Theory, Vol. 4, issue 2, 1972, p. 103-124. 7
24
Ponovo oživljava devedesetih godina, ekonomije se stabilizuju i bilježe stabilnu inflaciju. Kriva oslikava kratkoročnu agregatnu ponudu, demonstrirajući vezu realne ekonomske aktivnosti i neočekivanih promjena nivoa cijena. Zato je pogodna i za analizu agregatne ponude. Ako se Phillipsovoj krivoj priključi i kriva agregatne ponude, vidljivo je da rast inflacije utiče na rast ponude (ponuđači žele proizvesti više), što vodi rastu outputa. Phillipsova kriva i agregatna ponuda
Iz dijagrama se vidi da je stvarna inflacija π jednaka bazičnoj inflaciji π', pri čemu je stopa nezaposlenosti jednaka svojoj ravnotežnoj vrijednosti, a output Y ne odstupa od trenda. Svako povećanje stope inflacije dovodi do rasta outputa. Očigledno je, da je ovo kriva indiferencije različitih kombinaciija izbora nezaposlenosti i inflacije, pri čemu nivo društvenog blagostanja ostaje isti. Ali, i kada bi promjenom inflacije došlo do smanjenja nezaposlenosti (kad bi ona pala ispod ravnotežnog nivoa), poslije perioda prilagođavanja nezaposlenost bi ipak dostigla svoju prirodnu stopu. Odnosno, prirodnoj stopi nezaposlenosti dugoročno odgovara bilo koja stopa inflacije pa dugoročna Phillipsova kriva prelazi u vertikalnu liniju. Pad prirodne stope nezaposlenosti pomjera dugoročnu Phillipsovu krivu lijevo. Kad je ponuda veća za svaki nivo cijena, kriva agregatne ponude se pomjera desno.
25
Monetarnom politikom ne može uticati na promjene realnih veličina, npr. nezaposlenosti. Ali, postoje mjere unaprijeđenja funkcionisanja tržišta rada. Kriva je potvrdila Kejnsove postavke o tržištu rada i kritiku klasične teorije tržišta rada. Nesporno je, otkriće potvrđuje koncept mogućnosti upravljanja efektivnom tražnjom, što potvrđuje kejnzijanski pristu vođenja ekonomske politike. Oni smatraju da je tržište rada često u neravnoteži i zbog tzv. nevoljne nezaposlenosti.9 Kejnzijanski koncept upravljanja agregatnom tražnjom (ključna poluga ekonomske politike koja teži smanjenju nevoljne nezaposlenosti i približavanju ravnotežnom stanju) dobio je u Phillipsovoj krivoj potvrdu i mogućnost izbora stope inflacije i željenog nivoa nezaposlenosti. Zato se, poslije otkrića, kriva koristila u kreiranju i analizi makroekonomske politike. Uz racionalna očekivanja i hipotezu o kontinuiranom čišćenju tržišta, potiru se razlike kratkoročnog i dugoročnog posmatranja krive, koje su apostrofirali monetaristi. Potvrđeni su stavovi Novih klasičara o neefikasnosti prihvaćenih ekonomskih politika, dok monetarna ekspanzija ni u kratkom roku ne daje efekte u smanjenju stope nezaposlenosti ili rastu outputa. Ipak, kriva po Novim klasičarima daje osnovu za tvrdnju da je moguće smanjiti inflaciju, a da to ne prati rast nezaposlenosti.
9
Prema kejnzijancima, karakteristike tržišta rada su: nevoljna nezaposlenost kao rezultat nedovoljne agregatne tražnje na tržištu rada, nefleksibilne novčane nadnice i sindikati koje onemogućavaju punu konkurentnost.
26
Poslije, početkom šezdesetih godina dvadesetog vijeka, krivu modifikuju Paul Samuelson i Robert Solow, prikazujući je kao inverznu relaciju stope inflacije (π) i nezaposlenosti (U): π = f (U, β), f'<0 gdje je: β stopa rasta produktivnosti rada za koju važi relacija β = - π Sedamdesetih godina monetaristi negiraju automatizam kejnzijanskih pogleda. Milton Friedman smatra da se makroekonomska politika ne može kreirati na tim temeljima. Kritikuje postavku inverzne veze stopa inflacije. Friedman i Phelps nude novi pristup u mogućnosti smanjenja nezaposlenosti putem monetarne ekspanzije, a da pri tome novac ostane neutralan.10 Friedman diferencira kratak od dugog roka. ANALIZA KRETANJA INFLACIJE I NEZAPOSLENOSTI U EU U ovom radu za analizu nezaposlenosti u EU, koriste se podaci o longterm unemployed (12 months and more). Pokazatelj je relevantan za makroekonomske analize koje uključuju i druge dugoročne pokazatelje (inflaciju, output itd.). Dugoročna stopa nezaposlenosti (%). Godine EU15 EU25 1998 4,4 4,4 1999 3,9 4,1 2000 3,4 3,9 2001 3,1 3,8 2002 3,1 3,9 2003 3,3 4,0 2004 3,4 4,1 2005 3,9 3,9 2006 3,7 3,7 2007 3,0 3,0 Izvor: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
EU27 4,0 3,9 4,0 4,1 4,2 3,9 3,7 3,0
EU 4,4 3,9 3,4 3,1 3,1 3,3 3,4 3,9 3,7 3,0
10
Opet vidjeti u: Friedman Milton, "The Role of Monetary Policy," American Economic Review, 58, 1968, p. 1-17., i u Phelps Edmund, "Phillips Curves, Expectations of Inflation and Optimal Unemployment over Time," Economica, 34, 1967., p. 254.-281.
27
Tabela prikazuje stope nezaposlenosti za EU15, EU25 i EU27, kao i prosječne stope u EU u dovoljno dugom desetogodišnjem periodu (1998 do 2007.). Unija se kontinuirano širi pa je i njena ekonomija još uvijek heterogena. Zato će se za potrebe analize koristiti prosječne stope nezaposlenosti. Poznato je da je nezaposlenost u EU viša od nezaposlenosti u ekonomijama njenih najvećih spoljnotrgovinskih partnera, SAD i Japanu. Razlozi su u ekonomskoj snazi, privrednoj strukturi, ulozi centralnih banaka u sektoru zapošljavanja itd. Poznato je npr. da je Evropska Centralna Banka (ECB) striktno odgovorna za cjenovnu stabilnost tržišta EU11. S druge strane, FED je uključen i u rješavanje strukturnih problema, stimulisanje investicija i zapošljavanja itd. No, ovo nije primarna tema istraživanja. Dakle, ECB brine o cjenovnoj stabilnosti zajedničkog tržišta EU i područja Evrozone. Bez obzira na konzervativnu monetarnu plitiku i jak evro, dugoročne stope inflacije u EU su veće nego u SAD i Japanu. U SAD i Japanu produktivnost rada je još uvijek viša nego u EU. Njihove ekonomije su snažno okrenute ka tehničko-tehnološkom progresu i drugim faktorima rasta. Ipak, inflacija u EU je još uvijek niska. Stope inflacije u EU (u %) Godine EU 1998 1,3 1999 1,2 2000 1,9 2001 2,2 2002 2,1 2003 2,0 2004 2,0 2005 2,2 2006 2,2 2007 2,3 Izvor: http://epp.eurostat.ec.europa.eu Iz tabele se vidi da u posmatranom periodu stopa inflacije umjereno raste. 11
Vidjeti: Popović Goran, Ekonomija EU, Univerzitet u Banja Luci, OJ Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2009, str. 304-313.
28
Krajem 2008. i početkom 2009. dolazi do promjene situacije jer se u EU (i ostalim razvijenim ekonomijama) javlja deflacija. To je i ključni razlog zašto se kretanje Phillipsove krive u ovom radu analizira do 2007. KORELACIONA ANALIZA. Korelacionom analizom će se utvrditi da li između posmatranih pojava ima linerne veze i ako postoji, kojeg je intenziteta? Analiza počinje od određivanja nezavisne i zavisne varijable. U ovom primjeru stopa nezaposlenosti predstavlja nezavisnu varijablu X, a stopa inflacije je zavisna varijabla Y. Pomoću podataka iz tabele, izračunava se koeficijent proste linearne korelacije koji iznosi: r=
nΣxy − ΣxΣy
nΣx 2 − ( Σx ) ⋅ nΣy 2 − (Σy ) 2 2
=
672.1 − 35.2 ⋅19.4
125.7 −1239.04 ⋅ 389.6 − 376.36
=
−10.78 = −0.70104 15.38
Na osnovu dobijenog koeficijenta može se zaključiti da između stopa nezapolenosti i inflacije postoji inverzna (negativna), ali umjerena linearna veza. Varijable su blago zavisne, ali inverzne, što nedvosmisleno ukazuje na postojanje Phillipsove zakonomjernosti. Pošto posmatrane pojave imaju linearnu vezu, može se pristupiti regresionoj analizi. Ovom metodom se vrši predviđanje i ocjena jedne promjenjive na osnovu vrijednosti druge promjenjive. Regresiona analiza otkriva da li među pojavama postoji zavisnost, tj. da li varijabla X utiče na varijablu Y. Na osnovu podataka mogu se dobiti ocijenjene vrijednosti parametra nagiba (b1) i parametra odsječka. Tako se dolazi do linije regresije uzorka: yˆ i = b0 + b1 xi yˆ i = 4.05 − 0.6 xi
Ocijenjena vrijednost b0=4,05 ukazuje da u slučaju stope nezaposlenosti 0, stopa inflacije bi imala u prosjeku vrijednost od 4,05%. Naravno, ova konstatacija nema praktično uporište. Ali, ocijenjena vrijednost nagiba b1= -0,6 ukazuje da bi se pri porastu stope nezaposlenosti od 1% stopa inflacije u prosjeku smanjila za 0,6%. Ovo potvrđuje Phillipsovu zakonomjernost. Iz prezentiranih podataka je moguće konstruisati Phillipsovu krivu. Filipsova kriva u EU (1998-2007. god.)
29
Filipsova kriva za EU u periodu 1998.2007.
inflacija
2.5
2 1.5 1 0.5 0 0
1
2
3
4
5
nezaposlenost
Inflacija je u 1999. pala u odnosu na predhodnu godinu. Ali, pala je i stopa nezaposlenosti, što je suprotno Phillipsovoj zakonomjernosti. Ipak, godinu dana kasnije, rast inflacije prati pad nezaposlenosti. To ukazuje na pojavu Phillipsove krive koja se javlja u 2001, 2003 i 2007. god. Grafički prikaz potvrđuje postojanje krive, tj. negativne korelacije stopa inflacije i nezaposlenosti u privredi EU u posmatranom periodu. Ima i određenih odstupanja, normalnih za ova makroekonomska istraživanja, koja su ograničena na samo dvije varijable.
Primjer:
Konkurentnost ekonomije EU u uslovima ekonomske krize u SAD Posljedice krize globalnog finansijskog tržišta se reflektuju i na ekonomiju EU. Kriza je prouzrokovana problemima finansijskog sektora i neželjenim jazom između finansijskog i realnog sektora ekonomije. Posljedice krize su: pad agregatne tražnje, usporavanje rasta, deflacija i rast nezaposlenosti. Ovaj vid krize je poznat u makroekonomiji. U sektoru realne ekonomije i EU se suočava s problemima. Bez obzira na probleme prelijevanja sa američkih finansijskih tržišta, EU ima bliske odnosa sa SAD, najvećim spoljnotrgovinskim partnerom sa 30
kojim realizuje promet roba, usluga i kapitala na dnevnom nivou znatno većem od milijardu dolara. Unija ulaže napore na povećanju učešća u svjetskoj trgovinskoj razmjeni, rastu inovacija, razvoju preduzetništva i korporativnoj društvenoj odgovornosti. Ovo, i pored trenutnih poteškoća, a posebno usporavanja privrednog rasta, daje ekonomiji EU "imunitet" i u savladavanju aktuelne krize, potvrđujući njenu globalnu lidersku poziciju. Evropska unija ne može, i neće, revidirati postojeću razvojnu filozofiju temeljenu na rastu konkurentnosti i produktivnosti i tehnološkom razvoju. Konačno, EU implementira i koncept očuvanja životne sredine, čime od Evrope želi napraviti najkvalitetniji životni prostor. I pored usporavanja ovog procesa, ekonomska kriza neće uticati na realizaciju planova i strateških pravaca održivog razvoja. Prvi uzroci finansijske krize u SAD su se pojavili još 1977. izmjenom propisa, kada se usvaja Community Reinvestment Act (CRA), koji dozvoljava odobravanje stambenih kredita nedovoljno sposobnim komitentima. Taj akt, koji je dopunjen 1995. god., od banaka je tražio stalni rast kredita, tako da je bankama bila omogućena (čak i nametnuta) dodjela tzv. subprime kredita. CRA je omogućio korišćenje zajmove klijentima koji nisu zadovoljavali dotadašnje stroge kriterijume. Do eskalacije odobravanja subprime kredita dolazi 1999. god. usvajanjem Gramm-Leach akta.12 Ovaj akt je ukinuo prerestriktivni Glass Steagalov akt koji je branio bankama istovremeno bavljenje komercijalnim i investicionim bankarstvom. Ukidanje je odgodilo eskalaciju krize. Došlo je do konsolidovanja banaka uz nova merdžovanja u bankarstvu, a subprime krediti su se i dalje odobravali. S obzirom na tendenciju ukrupnjavanja banaka, zakonodavstvo ih je primoravalo (ako su željele dobiti dozvolu za merdžovanje) da daju nove subprime kredite onima koji nisu bili kreditno sposobni. Na očekivanim prilivima su izdavane hartije od vrijednosti koje su prodavane na berzama. Pošto su donosile visoke stope prinosa (u dužem periodu) njihova kupovina se širila. Problemi su nastali onda kada dužnici nisu mogli izmiriti svoje obaveze prema bankama, pa banke nisu mogle isplatiti prinose na hartije od vrijednosti. Banke postaju nelikvidne, dužnici idu u stečaj, nekretninama padaju cijene, vrijednost hartija od vrijednosti naglo pada, a finansijske firme (investicione banke, osiguravajuća društva) koja 12
CRA замјењује predatory lending practises измјеном 1999. год. са Gramm-Leach актом, па банке више нису биле подвргнуте ригорозној супервизији, као до тада.
31
su u aktivi imale dosta ovih hartija, trpe ogromne gubitke. U suštini, početak krize je vezan za uticaj politike na makroekonomiju, jer su dugo godina politički ciljevi rješavani rastom tražnje. I sanacija krize je vezana za učešće političkog faktora. Zbog navedenog, nemoguće je ignorisati veze između EU i SAD, ekonomskih i globalnopolitičkih saveznika. Njihova otvorenost neminovno dovodi do međusobnih prelijevanja koristi i gubitaka. Konkurentnost i produktivnost EU Konkurentnost ekonomije EU je ključni faktor razvoja i važan oslonac makroekonomske ravnoteže. U Evropskom izvještaju o konkurentnosti iz 200813 naglašavaju faktori koji utiču na konkurentnost evropske privrede: otvorena trgovina, visoke tehnologije, korporativna društvena odgovornost, održiva industrijska politika, inovativnost, rast malih i srednjih preduzeća itd. Otvorena trgovina i FDI doprinose velikim ekonomskim koristima,14 o čemu postoje brojni empirijski dokazi. Otvorene ekonomije su bogatije i produktivnije. Brojne studije pokazuju da rast učešća trgovine u GDP od 1% povećava prihode u rasponu od 0,9% do 3%.15 Sve ovo utiče na veću produktivnost izvozno orijentisanih preduzeća i sektora privrede. Poznata podjela na razmjenjiva i nerazmjenjiva dobra16 koja klasifikuje svojstva moguće razmjene na svjetskom tržištu. Veće učešće razmjenjivih roba u ukupnom outputu ukazuje na otvorenost privrede. Drugo, razmjenjive robe su podvrgnute oštroj konkurenciji, pa se cijene, produktivnost, inovativnost i dr. Cjenovna fleksibilnost razmjenjivih dobara je viša, pa se njima transponuju efekti međunarodne razmjene i na devizne kurseve.
13
European Competitivness Report 2008 COM (2008) 774 final, Brussels, 28. 11. 2008. год. Вукмирица Вујо, Економикс и државни менаџмент, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 1996. год., стр. 559-567. 15 European Competitivness Report 2008 COM (2008) 774 final, Brussels, 2008. год., стр. 5. О трговини расту види у: Ковач Оскар, Спољноекономска равнотежа и привредни раст, Економски факултет, Београд, 2002. год. 16 Однос размјењивих и неразмјењивих добара утиче на спољнотрговинску размјену. Теоријски, реални девизни курс се може представити релативном цијеном размјењивих роба. Видјети у: Мајкл Бурда и Чарлс Виплош, Макроекономија: европски уџбеник, ЦЛДС, Београд, 2004. год., стр. 156157. 14
32
Firme koje trguju sa svijetom su produktivnije od ostalih. "Izvozni motivi" kao dodatni stimulansi izvoznika vode ka višoj produktivnosti rada. Ovaj doprinos se u EU kreće od 3 do 10%.17 Izvještaj o stanju evropske konkurentnosti apostrofira dva ključna momenta za opredjeljenje prema izvozu i rastu produktivnosti: prvi je autoselekcija, gdje se najproduktivnije kompanije samokandiduju za izlazak na eksterno tržište, a drugi potreba za rastom produktivnosti zbog opredjeljenja na izvoznu orijentaciju. Ovi aspekti se međusobno ne isključuju. Kada se najproduktivnije kompanije usmjere ka izvozu, rast produktivnosti se ubrzava. Ova zakonomjernost se odnosi i na kompanije sa FDI, koje su produktivnije od prosjeka privrede ali često i od izvoznouvoznih preduzeća. Pored međunarodnih aspekata, suštinsku ulogu u razvoju ekonomije EU ima zajedničko evropsko tržište. Učešće u svjetskoj razmjeni proizvoda veće dodate vrijednosti i visoka produktivnost stvaraju mehanizme odbrane od kriza, održavaju rast i zaposlenost i utiču na makroekonomsku stabilnost. Za unutrašnje tržište EU je važan rast produktivnosti i otvorenost ekonomije. Tako se dolazi do još jedne važne pretpostavke efikasnog funkcionisanja tržišta EU, slobodne trgovine. Ovdje treba ukazati na efekte stvaranja trgovine (trade creation) koji se javljaju integracijom u jedinstven ekonomski prostor i ukidanjem carina. Teorijski, prije uspostavljanja carinske unije18 uvozi se iz najjeftinijeg izvora, a cijena na domaćem tržištu se formira prema svjetskoj cijeni uvećanoj za iznos carina. Ovo budžetu zemlje domaćina donosi carinske prihode. Punom unutrašnjom liberalizacijom trgovine ukidaju se carine među članicama a zadržavaju za ostatak svijeta. Efekti promjena pojeftinjuju proizvode partnerskih zemalja koji postaju jeftiniji i konkurentniji. Raniji uvoz se kompenzuje od zemlje partnera.
17
European Competitivness Report 2008 COM (2008) 774 final, Brussels, 28. 11. 2008. год., стр. 5. О теоријским аспектима царинске уније видјети у: Viner, The Customs Union Issue, Steven and Sons, London, 1950, у познатом дјелу Meade J.E., The Theory of Customs Union, North Holand, Amsterdam, 1955., или у Meade J.E., The Balance of Payments Problems of a European Free Trade Area, Economic Journal, vol. 67, 1957. p. 379-396. 18
33
Neke procjene govore da bi se prosječna produktivnost smanjila za 13% ako bi se ukinula bilateralna trgovina unutar EU.19 Pored toga, regionalne integracije doprinose redukciji drugih troškova. Komisija procjenjuje da produktivnost može porasti za 2% ukoliko bi se troškovi trgovine na zajedničkom tržištu dodatno smanjili za oko 5% itd. Unija ima pravo regulisanja cjelokupne trgovine koja se odvija na njenoj teritoriji i za nju je u potpunosti odgovorna (zadužena Evropska komisija). Vijeće ministara i Parlament daju saglasnost i odobravaju pregovore koje vrši Komisija. Vijeće ministara i Komisija regulišu tarifnu politiku i dio trgovinske politike. Globalne promjene primoravaju EU na fleksibilnost u prilagođavanju novim izazovima i eksternim šokovima. To je jedan od razloga zbog kojih se u EU profiliše razvojna politika, utemeljena na rastu konkurentnosti, znanja i zapošljavanja (Strategija EU2020). Čak se može reći da EU uz autentične modifikacije "kopira" američki razvojni model. Konkurentnost ekonomije EU je važna komponenta rasta i ostvarivanja liderske pozicije na globalnom planu, i očigledne diferencijacije u odnosu na razvijene privrede. Bez obzira na trenutne disproporcije između realnog i finansijskog sektora, EU neće mijenjati osnovne pravce razvoja. Ona će i dalje imati ključnu ulogu u svjetskoj razmjeni, unapređivati inovativnost i povećavati konkurentnost. Treba istaći pozitivnu korelaciju između konkurentnosti i korporativne društvene odgovornosti. Centralne institucije EU, npr. Komisija, daju neophodne političke impulse i podršku faktorima implementacije CSR. EU je jasno determinisala dugoročnu razvojnu politiku. I ECB vodi optimalnu politiku deviznog kursa, posebno prema dolaru, što je nužno za održavanje makroekonomske ravnoteže. Pitanja: # Objasni Strategiju EU2020 19
European Competitivness Report 2008 COM (2008) 774 final, Brussels, 28. 11. 2008. год., стр. 6.
34
