EKONOMSKI RAZVOJ Dr. Fahrudin Šebić
1. Pristup Pojam ekonomskog razvoja definišemo kao dugoročni proces održivog porasta proizvodnje i dohotka praćen strukturnim poboljšavanjem pri njihovom stvaranju i raspodjeli čiji je cilj, dugoroćno povećavanje mogućnosti zadovoljavanja ukupnih potreba te zajednice ili države tj. neprekidan porast životnog standarda, finansijske samostalnosti i političkih sloboda naroda. Proučavanje ekonomske ekonomske teorije postalo je posebno značajno u doba kada su se desila dva značajna ekonomska i politička događaja novije vijeka. Prvi je bila Velika ekonomska kriza koja se desila 30-tih godina prošlog stoljeća čiji je značaj posebno pogodio SAD. U to vrijeme su se tražila razumna rješenja i istraživanja krupnih problema koji su se ispoljili u funkcionisanju tadašnjih kapitalističkih privreda. Druga se desila nakon završetka drugog svjetskog rata, a odnosila se posebno na ekonomsku i političku situaciju u svijetu. U tom periodu je došlo do političkog osamostaljivanja velikog broja zemalja koje su iz uslova krajnje nerazvijenosti pokušavale naći što kraći put do vlastitog ekonomskog razvoja. 2. Evolu voluci cija ja poj pojma ma Proučavanje problematike problematike ekonomskog razvoja je prolazilo kroz nekoliko faza koje izražavaju postepeni napredak i proširivanje teoretskih stavova. U ranoj fazi, proučavanja ekonomske problematike su izražena u koncept ekonomskog razvoja (economic growth) koji podrazumijeva povećanje količine proizvedenih dobara i usluga ili stvarnog dohotka, u ukupnom iznosu i po stavovniku, u određenim zajednicama u određenom vremenskom vremenskom periodu. Dinamika ekonomskog rasta se mjeri na dva načina: povećanjem povećanjem realnog društvenog perioda ili povećanjem realnog nacionalnog dohotka. To se izražava procentom godišnjeg prosječnog povećanja. Ekonomski rast se može ostvarivati na 2 načina: - poveć povećano anom m količ količino inom m upotr upotrije ijeblj bljeni enihh faktor faktoraa- input inputa; a; - istom količinom količinom upotrij upotrijeblje ebljenih nih faktora faktora-- inputa inputa ali ali rastućom rastućom efikasnoš efikasnošću ću njihov njihovee upotrebe. S obzirom da je ovaj koncept usmjeren i fokusiran samo na povećanje reprodukcije tj. na kvantitativno povećanje ekonomske aktivnosti, on uveliko zanemaruje jedan od najznačajnih i najbitinih faktora reprodukcije, a to je čovjeka. Time se gubi iz vida da je cilj svake ekonomske aktivnosti aktivnosti zadovoljavanje potreba upravo ovog faktora i razvoj svih njegovih potencijala. Posmatrajući taj nedostatak koncepta ekonomskog rasta, koji nije obezbjeđivao praćenje i ostvarivanje niza vrlo značajnih ekonomskih ciljeva (ušeće što većeg broja stanovnika zajednice u zadovoljavanju materijalnih, kulturnih i mnogih drugih potreba), postepeno je rasla spoznaja o drugom konceptu zvanom koncept ekonomskog razvoja (economic development). Ovaj koncept je sadržavao i koncept ekonomskog rasta a i niz drugih karakteristika ekonomskog razvoja, razvoja, kao što su: složene transformacije u strukturi privređivanja, promjene koje imaju značaj za inpute i njihovo ušešće u porastu ukupnog 1
outputa, stepen zadovoljavanja zadovoljavanja različitih ljudskih potreba, počev od onih najbitnijih tj. egzistencionalnih egzistencionalnih pa do onih koje podstiču kreativnost čovjeka, daju samopouzdanje čovjeku... Ovaj koncept podrazumijeva: - porast porast materija materijalne lne proizv proizvodnje odnje i usluga, usluga, kao i rast realnog realnog društv društvenog enog proizvoda proizvoda i nacionalnog dohotka; - promje promjene ne do kojih kojih dolaz dolazii pod dejst dejstvom vom nauč naučnog nog i tehni tehničk čkog og progre progresa; sa; - stvara stvaranje nje uslova uslova za svestr svestrani ani razvoj razvoj ličnos ličnosti; ti; Posebno se naglašava razumijevanje ekonomskog razvoja kao odvijanje sljedeća tri procesa: - normativnog procesa – usmjerenje ka realizaciji određenih opredijeljenih ciljeva; - multidimenzionalnog procesa- povezivanja niza stanovišta posmatranja života i potreba pojedinaca i zajednica; - konzistentnog procesa- potrebe usklađivanja različitih ciljeva koje je razvojem potrebno ostvarivati. 70-tih godina prošlog stoljeća nastao je do tzv. indeks kvaliteta života POLI INDEKS kao pokazatelja kojim se mjeri stepen zadovoljavanja osnovnih potreba stanovništva a koji se izražavaju u 3 pokazatelja: 1) očekivanog trajanja života; 2) stope dječijeg mortaliteta; 3) stope pismenosti. Na osnovu analize ovih pokazatelja možemo doći do podataka ocjene ekonomskog razvoja neke zajednice ili države. Početkom 90-tih godina nastaje koncept održivog humanog razvoja (sustainable human development). U ovom konceptu su eksploatacija resursa, smjer investiranja, tehnološki razvoj usklađene sa ciljem zadovoljavanja sadašnjih i budućih potreba pojedinaca i zajednice. Cilj održivog- humanog razvoja: r azvoja: - ekon ekonom omsk ski: i: rast rast,, efika efikasn snos ost, t, stab stabil ilno nost st;; - soci socija jalni lni:: jednak jednakos ost, t, kult kultur urni ni ident identite itet. t... - okolinski okolinski:: zdrava zdrava okolina, okolina, racionalna racionalna upotreba upotreba resursa resursa koji koji se se mogu mogu obnovit obnoviti.. i.. Da bi se ovi ciljevi mogli ostvariti potreban je politički, društveni, proizvodni, tehnološki i administrativni sistem. Afirmacija ovog koncepta dovela je do novih pokazatelja: pr. Indeks blagostanja, indeks ljudske slobode.. Mmeđu mnogobrojnim pokazateljima najčešće je u upotrebi indeks humanog razvoja (human development indeks) koji je prihvaćen na nivou Ujedinjenih nacija kao najpogodnije mjerilo životnog standarda stanovništva. Za izračunavanje ovog indikatora se koriste 4 pokazatelja: 1. oček očekiv ivan anii živo životn tnii vije vijek k 2. stop stopaa pisme pismeno nost stii odras odrasli lihh 3. prosje prosječne čne godine godine školov školovanj anjaa 4. društv društveni eni proi proizv zvod od po stanov stanovnik niku. u.
2
II FAKTORI EKONOMSKOG RAZVOJA Proces ekonomskog razvoja predstavlja sintezu djelovanja velikog broja ekonomskih i vanekonomskih vanekonomskih faktora koji se međusobno razlikuju po prirodi, značaju i intenzitetu u procesu ostvarivanja rezultata tog procesa. U veoma obimnoj ekonomskoj literaturi maože se naići na razne klasifikacije ekonomskih faktora, a sve teorije su zavisile od vremena i prostora u kojima su iste nastajale. Primjer: J. Schumpeter formuliše tezu da ekonomski razvoj počiva od 3 elementa i to 1.nove kombinacije, 2.preduzimača 2.preduzimača koji realizuju nove kombinacije i 3. krediti koje preduzimači dobijaju za realizaciju novih kombinacija. Poznati američki ekonomisti P. Samuelson i W. Nordhaus smatraju da su 4 osnovna ekonomska faktora 1. ljudski resursi, 2.prirodna doba, 3. akumulacija kapitala i 4. tehnologija. Druga dvojica američkih autora B. Herrick i Ch. Kindlberger smatraju da su bazni 7 ekonomskih elemenata elemenata i to 1. zemlja i ostali izvori, 2.proizvodna sredstva, 3. rad i ljudski kapital, 4. zaposlenost i raspodjela dohotka, 5. tehnološke promjene, 6. ekonomija obima i 7. organizacija. Dž. Hatibović u svome radu ek. faktore dijeli u 2 grupe i to posredne i neposredne. R. Stojanović ek. faktore dijeli na 1. spoljni i unutrašnji, 2. faktori sa različitim stepenom promjenljivosti-postojani promjenljivosti-postojani i promjenljivi faktori, 3. faktori sa konačnim pozitivnim i negativnim dejstvom na privredni razvoj, 4. faktori sa različitim primarnim i sekundarnim efektima i 5. ekonomski i neekonomski faktori. U današnjim uslovima uslovima privređivanja sljedeća sljedeća 4 faktora bi mogla biti bazna: bazna: - stanovništvo (ljudski-humani kapital) - prirodni i energetski resursi; - kapital- kapitalna dobra; - tehnološke promjene-progres.
1. STANO STANOVNI VNIŠTV ŠTVO O (LJUDSK (LJUDSKI-H I-HUMA UMANI NI KAPITA KAPITAL) L) U uobičajenim pristupima ovaj faktor se analizira iz pozicije njegovog ukupnog broja, polne i starosne strukture, broja aktivnog u odnosu na broj izdržavanog stanovništva, stanovništva, učešće broja zaposlenih u ukupnom broju stanovnika, nivou obrazovanja...Faktor obrazovanja...Faktor stanovništva- radna snaga- čovjek ostaje zauvijek najznačajniji činilac ekonomskog i svakog drugog prosperiteta, bez obzira na promjene koje se dešavaju u ekonomskim okruženjima. Dakle analizi stanovništva možemo pristupiti sa 3 aspekta i to: 1. ljudski potencijal; 2. etnički stav; 3. istorijsko nasljeđe.
3
1. Ljud Ljudsk skii pote potenc ncij ijal al
se može prikazati u 3 aspekta i to: ukupan broj stanovnika obrazovni nivo stanovništva zdravstveno stanje stanovništva • • •
***Ukupan broj stanovnika je svakako jedna od najelementarnijih komponenti ljudskog potencijala. Znamo da u svijetu postoje zemlje sa milionskim brojem stanovnika, te i one male zajednice sa nekoliko miliona ili stonina hiljada stanovnika. Sa ekonomske tačke gledišta od posebnog značaja za aktivnost ljudi su dva procesa: proizvodnja i potrošnja. Ljudski faktor se u ova dva procesa pojavljuje na različit način. U prvom dijelu proizvodnji učestvuje samo jedan dio stanovnika zajednice, dok u drugom dijelu potrošnji- učestvuju svi. Porast ukupnog stanovništva je rezultat djelovanja 2 komponenti. Prva je prirodni porastpriraštaj koji predstavlja razliku između broja rođenih (natalitet) i broja umrlih (mortalitet) stanovnika u određenom periodu. Drugu komponentu čini mehanički porast- priraštaj koji predstavlja razliku između broja iseljenih (emigranti) i broja useljenih (imigranti) stanovnika u određenom periodu t. u i iz zemlje. Podjela stanovnika po polu utiče na ekonomsku aktivost, posebno iz razloga što su žene, u većini zemalja manje zaposlene. Starosna struktura utiče na ekonomski razvoj u zavisnosti od visine radnog kontigenta –radno sposobnog stanovništva stanovništva ( za muškarce od 15-65, a za žene do 59.godina). Uobičajena mjera radnog kontigenta je 55-65% u odnosu na ukupno stanovništvo. Za ekonomska proučavanja veoma je bitno upoznavanja upoznavanja ekonomske strukture stanovništva tj. djelatnosti u kojoj je angažovano angažovano i zanimanje koje obavlja radno sposobno stanovništvo. Vezano za djelatnosti koje obavljaju stanovništvo se dijeli na : 1) ekonomski aktivno stanovništvo (koji imaju zasnovan radni odnos, svi koji obavljaju aktivnost a nemaju zasnovan radni odnos i nezaposleni ) i 2) ekonomski neaktivno stanovništvo (lica koja imaju vlastiti izvor prihoda, izdržavana lica). Zaposlena lica obavljaju najvažniju ekonomsku aktivnost proizvodnju proizvodnju tj. ostvaruju i pokreću ekonomski razvoj. Stanovništvo s druge strane stvara i određuje veličinu tržištva, tj. njegova kupovna moć određuje obim i strukturu proizvodnje u okviru jedne zajednice. ***Obrazovni ***Obrazovni nivo stanovništva Brojnost stanovništva nije, naravno, bazni faktor ekonomskog razvoja, već je to sigurno, kvalitativna karakteristika stanovništva tj. stepen obrazovanja i kvalifikovanosti, odnosno znanje i radno iskustvo u funkciji f unkciji uspješnog ekonomskog razvoja. Kvalitet ljudskog faktora, posebno nivo obrazovanja, obrazovanja, kao i sposobnost rješavanja postojećih tehnoloških, ekonomskih ekonomskih i političkih problema, u savremenim uslovima je jedan od najznačajnijih i najvažnijih faktora ekonomskog razvoja. ***Zdravstveno ***Zdravstveno stanje stanovništva U savremenim uslovima zdravlje ljudi se sve više tretira kao faktor sa dugoročnim dejstvom na privredni razvoj. Bez obzira na sve ostale fa ovaj faktor je imao i uvijek će imati izuzetan i višestruki uticaj na ek.razvoj.
4
***Etnički sastav se analizira sa 3 karakteristike: nacionalnost, nacionalnost, jezik i religija. ***Istorijsko nasljeđe Shvatanje radnih obaveza, postojeća tradicija i iskustvo stanovništva u bavljenju pojedinim ekonomskim disciplinama, disciplinama, tradicija naroda u različitim vidovima ekonomske saradnje itd. 2.PRIRODNI I ENERGETSKI RESURSI Predstavljaju veoma značajan fa ekonomskog razvoja, jer od većeg ili manjeg obima ovih potencijala zavisi dinamika i struktura razvoja neke zajednice. Resurse dijelimo: a) prema prema vrsti: vrsti: zemljišn zemljišni,i, energ energo, o, minera mineralni lni,, vodeni vodeni,, šumski šumski,, ribars ribarski, ki, flora i fauna; b) prema porijekl porijeklu: u: kosmički kosmički (sunce, (sunce, toplota), toplota), prirodni iz zemlje, zemlje, prirodni prirodni resursi resursi biosfere (voda, vazduh, tlo..) c) sa stanov stanovniš ništva tva pripreml pripremljen jenost ostii za uoptr uoptrebu ebu:: tekuć tekući,i, resurs resursii upotre upotreblj bljivi ivi na kratki rok i perspektivni d) sa stanovništ stanovništva va spremnost spremnostii za iskorištav iskorištavanje anje:: zalihe koje su utvrđene utvrđene količinski količinski i prema mogućnostima ekonomskog korištenja, pretpostavljene zalihe čiju je količinu potrebno odrediti i dopunski istražiti kvalitet. Prirodni resursi na strukturu i efikasnost razvoja djeluju: -
nepo neposr sred edno no (u smis smislu lu form formir iran anja ja teri terito tori rija jaln lnee stru strukt ktur uree proi proizv zvod odnj njee priv privre rede de:: specijalizacija regiona), indire indirektn ktnoo (prek (prekoo troškov troškovaa eksplo eksploata atacij cijee i reproduk reprodukcij cijee prirodn prirodnih ih resurs resursa, a, npr npr radne radne snage.)
Pri analizi ovih faktora treba imati na umu da se ovaj fa uzima samo kao potencijal, jer se stvarni efekti korištenja mogu mjeriti tek nakon korištenja –koliko i kako- u procesima proizvodnje. Neke zemlje imaju jako skromne prirodne resurse, a dostignut je visok stepen ekonomske razvijenosti npr. Japan. Danas u savremenim uslovima, najvažniji prirodni resursi su energetski izvori i rudna bogatstva. U vezi sa povezanošću ovog fa sa ekonomskim razvojem zajednice, zajednice, veoma je bitno naglasiti 2 značajna momenta. Prvi se odnosi na neophodnost razlikovanja tog fa pri njegovom korištenju, u zavisnosti od toga da li se radi o onom njihovom dijelu koji se prirodnim procesom obnavlja (šume, vode..) ili o dijelu gdje to nije slučaj (rudno bogatstvo). Drugi Drugi momenat momenat se odnosi odnosi na mogućnos mogućnostt zamjene zamjene prirodne materije materije nekom nekom novom novom koja je rezultat savremene proizvodnje (surogati). U novije vrijeme neke prirodne materije su se počele stvarati u laboratorijama. Troškovi ovih predmeta rada su daleko niži od onih koji se dobiju prirodnim procesima, a s druge strane su trajniji od prirodnih. Osnovni zadaci pri upravljanju prirodnim resursima su: - ma maksi ksimal malna na mobi mobiliz lizac acija ija prir prirodn odnih ih resu resursa rsa za razvo razvoj; j; - racion racionaln alnaa aloka alokacij cijaa i koriš korišten tenje je prir prirodn odnih ih resur resursa; sa; - stimulisan stimulisanje je aktivno aktivnosti sti na sektoru sektoru supst supstituci itucije je nerege neregenera nerativnih tivnih prirodnih prirodnih resurs resursa; a; - obezb obezbjeđ jeđiva ivanje nje normaln normalnee nadok nadokna nade de ali i uvećav uvećavanj anjaa reprod reprodukt uktivn ivnog og dijela dijela prirod prirodnih nih resursa i prirodne sredine. 5
3.KAPITAL -KAPITALNA DOBRA Fizički kapital predstavlja količinu novca koja je uložena u neki oblik imovine – kapitalna dobra (opreme, mašine, zgrade..) i investicije s ciljem da se tom imovinom proizvode dobra i usluge. Za ekonomski razvoj od posebnog značaja su osnovni proizvodni fondovi (fiksni fondovi) kao što su mehanička sredstva za rad, proizvodni objekti, putevi i komunikacije itd. Značajnu ulogu u razvoju imaju i fiksni fondovi neproizvodnog karaktera (stambene zgrade, škole, bolnice..) i fondovi koji ulaze u javna dobra (ceste, plovni kanali, pristaništva..). Od veličine i kvaliteta ovih različitih fondova zavisi mogućnost i veličina angažovanja angažovanja ostalih faktora proizvodnje, čime je određena i dinamika i struktura ekonomskog razvoja. Materijalni osnov za uvećavanje tih fondova čini mogućnost zajednice za stvaranje potrebne količine akumulacije. Akumu Akumulac lacija ija predst predstavl avlja ja dio novost novostvor vorene ene vrijed vrijednos nostiti- nacio nacional nalnog nog dohotk dohotkaa- kojim kojim se obezbjeđuje stalno proširivanje materijalne osnove proizvodnje. Dakle, povećanje akumulacije osigurava brži razvoj, veću proizvodnju, s jedne strane i dalje pretp pretpost ostavk avkee za povolj povoljan an ekonom ekonomski ski razvoj razvoj neke neke zajed zajednic nice. e. U savrem savremeni enim m uslovi uslovima ma akumulacija se tretira kao fa koji direktno –neposredno određuje dinamiku ekonomskog razvoja. Strateški značaj koji akumulacija ima može se iskazati u: - slož složen enaa (pro (proši šire rena na)) repr reprod oduk ukci cija ja,, koja koja pred predst stav avlj ljaa norm normal alan an obli oblikk repr reprud uduk ukci cije je u kojem svako društvo od dijela proizvodnog rezultata stvara akumulaciju kako bi podmirili buduće proizvodne i druge potrebe; Obim-nivo akumulacije zavisi od dva faktora: 1. dostignu dostignutog tog nivoa nivoa ekonomsk ekonomskee razvijeno razvijenosti sti određene određene zajed zajednice nice i 2. prop propor orci cije je pri pri rasp raspod odje jeli li novo novost stvo vore rene ne vrij vrijed edno nost sti-n i-nac acio iona naln lnog og doho dohotk tkaa na fond fond akumulacije i fond potrošnje. Ušeće akumulacije u novostvorenoj vrijednosti –nacionalnom dohotku se izražava stopom akumulacije = odnos akumulacije i nacionalnog dohotka: AKUMULACIJA STOPA AKUMULACIJE = ---------------------------------------------------- X 100 NACIONALNI DOHODAK Sredstva (izvori akumulacije) se obezbjeđuju kao: a) osnovni izvori – predstavljaju rezultate procesa proizvodnje, to je dio novostvorene vrijednosti različitih subjekata društvene reprodukcije koji se usmjerava za potrebe društvene reprodukcije;
b) dopunski izvori- koji se dijele na negativne i pozitivne - negativni negativni izvori- korištenje amortizacije, amortizacije, prekomjerno prekomjerno neracionalno neracionalno iskorištavanje iskorištavanje -
prirodnih bogatstava... pozitivni izvori – racionalno korištenje svih razvojnih faktora, zajmovi i strana pomoć, promjene u strukturi stanovništva..
Akumulacija se razvrstava: - prema prema djelat djelatnos nostim tima: a: privre privredna dna i nepr neprivr ivredn edna; a; - da lili služi služi proi proizvo zvodnj dnjii ili ne: ne: proizv proizvodn odnaa ili nepr neproiz oizvod vodna; na; - bruto ruto i ne neto akum akumul ulaaciju iju; - vlas vlasti tita ta i tuđ tuđaa aku akumu mula laci cija ja;; - prema prema oblicima oblicima u kojima kojima se javlja: javlja: 1. novčana novčana i realn realnaa i 2. materijaln materijalnaa i nematerij nematerijalna alna..
6
Pretvaranje novčane akumulacije u realnu akumulaciju (faktore procesa proizvodnje) u cilju cilju nastavk nastavkaa proizvo proizvodnj dnjee je PROCES PROCES INVEST INVESTIRA IRANJA NJA (lat. (lat. riječ riječ INVESTIRE – uložiti u). Proces invesiranja ima dvostruku ulogu u ekonomskom razvoju: 1. invest investici icije je podrazum podrazumije ijevaj vajuu nabav nabavku: ku: - mašin šina, alata lata i opre preme - građe građevin vinski skihh objek objekata ata,, zalih zalihaa roba roba i mate materija rijala la - zalih liha rob robaa i ma materi terija jala la.. Nabavka ovih elemenata proizvodnje ekonomski znači porast potražnje za investicijskim dobrima, a ovaj vid potražnje, zajedno sa potražnjom dobara od strane stanovništva čini ukupnu društvenu potražnju. 2. akti aktivi vira ranj njee inv investic sticij ijaa, što što znač nači pove poveććanje anje kapi kapita taln lnee opre premlje mljennosti osti proizvodnje. U gro planu su svakako obim, struktura i ekonomski efekti investicije. Investicije se mogu posmatrati sa različitih gledišta: - plan planir iran anee i stv stvar arne ne inve invest stic icije ije;; - prema prema svrsi svrsi:: invest investici icije je za zamj zamjenu enu,, invest. invest. za za prošir proširenj enje. e... - prem premaa vrem vremen ensk skoj oj dist distri ribu buci ciji ji ulag ulagan anja ja i efek efekat ataa na: na: jedn jednok okra ratn tnaa ulag ulagan anja ja sa jednokratnim efektima, .. - sa stan stanovi ovišta šta izvor izvoraa sredst sredstav avaa : realne realne i nepokr nepokrive ivene ne invest investici icije; je; - sa stanov stanoviš išta ta obla oblast stii i priv privre redn dnee fukn fuknkc kcij ije: e: priv privre redn dnee i nepr nepriv ivre redn dne, e, proi proizv zvod odne ne i neproizvodne.. Osnovni faktori investicija su: 1. kamat amatnna stop stopaa veli veliči čina na prof profit itaa ovis ovisii od oček očekiv ivan anee stop stopee prof profit ita. a. Ukol Ukolik ikoo je ova ova rent rentab abil ilno nost st po procjenama niža, do investicija neće doći. Ukoliko je očekivani profit veći od utvrđene kamatne stope investicija će biti realizovana i obratno. 2. oček očekiv ivan anii prof profit it preduzimači prilikom donošenja odluka o investicijama računaju sa očekivanim profitom, ali nakon nakon odbitk odbitkaa poreza poreza.. To znači znači da svako svako poveć povećanj anjee poresk poreskih ih stopa stopa dovodi dovodi do smanjenja rentabilnosti i uzdržavanja od investicionih odluka i obrnuto. 3. tehn tehnol ološ oške ke prom promje jene ne velike tehnološke promjene imaju snažan pritisak za stalnim investicionim ulaganjima. Efekat investicija na ekonomski razvoj zavisi od njihove veličine i strukture. Veličina investicija je određena veličinom novostvorene vrijednosti. A-Bruto i neto investicije Bruto investicije investicije obuhva obuhvataj tajuu sva ona ulagan ulaganja ja koja koja su neoph neophodn odnaa za obnavl obnavljan janje je proizvodnje i dio novostvorene vrijednosti. Neto investicije investicije predstavljaju dio bruto investicija nakon odbitka amortizacije i stvaraju preduslove za složenu-proširenu složenu-proširenu reprodukciju. B-Demografske i ekonomske investicije Demografske Demografske investicije investicije predstavljaju iznos koji se investira, kako bi se zbog porasta stanovništva, dohodak po stanovniku održavao na dostignutom nivou. Ekonomske predstavljaju iznos investicija iznad nivoa demografskih C-Privredne i neprivredne investicije D- Investicije iz domaćih sredstava – investicije iz inostranstva; E- Individualne i javne investicije.
7
4. TEHNO TEHNOLOŠ LOŠKE KE PROMJE PROMJENE NE –PROGR –PROGRES ES Tehnološke promjene su: - stal stalni ni proc proces es usav usavrš ršav avan anja ja sred sredst stav avaa za rad rad i izvo izvora ra ener energi gije je,, uvođ uvođen enje je novi novihh proizvodnih metoda i novih načina organizacije i upravljanja proizvodnjom čiji ukupni rezultati doprinose porastu produktivnosti rada; - stva stvara ranj njee nov novih ih proi proizv zvod oda; a; - stal stalno no una unapr pređ eđen enje je proi proizv zvod odne ne teh tehni nike ke.. S obzirom da su oznaka XX stoljeća brza, eksplozivna kretanja u toku razvoja tehnologije, može se reći da ovaj element ekonomskog razvoja posjeduje najveću dinamiku svog razvoja, kako danas takoi za budući period. Svaka tehnološka promjena prolazi kroz 3 faze i to: 1. IZUM ZUM – INV INVEN ENC CIJA IJA Je faza tehnološke promjene koja predstavlja rađanje neke nove ideje.
2. INOVACIJA
Je faza realizacije neke nove ideje, a to je ustvari neko novo rješenje.
3. DIFUZIJA
Je faza tehnološkog unapređenja koju karakteriše proces najšire primjene inovacija.
Vrijeme pretvorbe iz jedne faze u drugu se zove inkubacioni period. Ovaj se period sve više skraćuje, i to posebno zbog ukupnog razvojnog perioda koji ekspanzivnom brzinom ide unaprijed sa tehnološkim promjenama.
Ekstenzivan Ekstenzivan tip preds predstav tavlja lja razvoj razvoj pri kojem kojem se njegov njegovii rezult rezultati ati pretež pretežno no ostva ostvaruj rujuu kvantitativnim uvećavanjem količine kapitala i broja zaposlenih. Intenzivan tip rezultate dobiva iz porasta produktivnosti .
U rezimeu ukupne analize svih navedenih fa mogli smo uočiti da su rezultati razvoja uvijek uslovljeni zajedničkim djelovanjem svih fa zajedno, pri čemu se mora voditi računa o njih njihov ovoj oj komb kombin inac aciji iji kao kao pred predus uslo lova va za opti optima mala lann razv razvoj oj.. Dakl Daklee efik efikas asan an razv razvoj oj podrazumijeva potpuno i efikasno korištenje svih elemenata, a kada je riječ o njihovom korištenju 3 karakteristike najviše dolaze do izražaja i to: LIMITIRANOST MOBILNOST SUPSTITUCIJA Limitiranost
- na nju nju najviše najviše utiču naučna naučna dostign dostignuća, uća, tehnički tehnički progres, progres, porast porast stanovni stanovništva. štva... limiti limitiran ranost ost je opšta opšta karak karakter terist istika ika svakog svakog proizv proizvodn odnog og faktor faktora, a, vrlo vrlo je dinam dinamičn ičnaa i podliježe stalnim promjenama. Limitiranost razvojnih fa može biti apsolutna (se javlja u malim zemljama) i relativna (koja se javlja u svakoj zemlji, na svakom nivou razvijenosti). Iz iskustva niza zemalja u različitim razvojim fazama limitiranost fa se naročito ispoljava pri transformaciji neke nerazvijene zemlje u srednje razvijenu ... Vrijeme Vrijeme trajanja trajanja limitirano limitiranosti sti su uslovljeni uslovljeni:: veličnom veličnom zemlje i stepenom stepenom ekonomsk ekonomskee razvijenosti.
8
Mobilnost
Svim mobilnim faktorima je moguće povećati mobilnost do određenih granica, a svako povećanje dovodi do njihovog bržeg uključivanja u proizvodni proces. Na Na mo mobi biln lnos ostt fa utič utičee veli veliki ki broj broj elem elemen enat ata, a, a pose posebn bnoo visi visina na troš troško kova va njih njihov ovog og preseljenja.ovi troškovi su različiti, a zavise od razvojne politike i ukupnog društvenog sistema , kao i pojedine vrste fa : troškovi tr oškovi transporta, troškovi novog smještaja.. smještaja.. Za mnoge materijalne fa troškovi transporta tr ansporta imaju veliki značaj. Unuta Unutarr zajedn zajednice ice su veoma veoma bitna bitna kretan kretanja ja fa izmeđ izmeđuu nerazv nerazvije ijenih nih i razvij razvijen enih ih dijelo dijelova va teritorije zajednice: kretanje nezaposlenih ili nedovoljno zaposlenih, niže kvalifikovanosti, iz nerazvijenih, a preseljenih regiona u razvijene. Supstitucija
Zamjena jednih fa drugim ima veliki uticaj na ekonomski pa i na društveni razvoj. Zahvaljujući naučnom i tehnološkom progresu, sve podliježe supstituciji. Veoma značajno pitanje se rješava sa gledišta zaposlenosti. Ona se javlja u 2 oblika: zamjena živog rada opredmećenim radom tj. kao odnos nove zaposlenosti prema tehnici i zamjena manje kvalifikovanog rada sa više kvalifikovanim radom.ovim se javlja višak radne snage ili nedostatak radne snage, što pogađa cijelo društvo, a ne samo privredu. Razlikujemo 4 podjele investicija prema tome koju vrstu faktora neka investicija posebno apsorbuje apsorbuje:: kapitalno kapitalno-inten -intenzivna zivna;; radno-int radno-intenzi enzivna, vna, obrazovn obrazovno-int o-intenzi enzivna vna i istraživa istraživačkočkointenzivna. Primjena kapitalno-intenzivn znači brzi brzi porast porast dodatn dodatnoo ulože uloženih nih kapitalno-intenzivnog og tehničkog tehničkog progresa znači sredst sredstava ava u odnosu odnosu na dodatn dodatnii porast porast proizv proizvodn odnje, je, što podraz podrazum umije ijeva va porast porast kapit kapitaln alnog og koeficijenta i smanjenje stope nove zaposlenosti. Radno-intenzivni tip tehničkog progresa omogućuje srazmjerno brži porast zaposlenosti na bazi dodatnih ulaganja. Obrazovno- intenzivni tip tehnološkog progresa su takva ulaganja koja povlače potrebu za viši višim m kval kvalif ifik ikac acio ioni nim m pros prosje jeko kom m zapo zaposl slen enih ih.,., a pose posebn bnoo za odre određe đeni nim m vrst vrstam amaa specijalizovanih, specijalizovanih, vrlo visokih stručnjaka. Istraživačko- intenzivnih tip još uvijek izaziva neki minimalni porast zaposlenosti, naravno vrlo kvalifikovanih, specijalizovanih kadrova za naučno- istraživački rad. Svaka zajednica mora stalno procjenjivati vlastite proizvodne mogućnosti.Mora odlučivati kako će raspoložive resurse upotrijebiti, te odgovoriti na pitanje šta, odnosno koje proizvode, koliko proizvoditi, kako proizvoditi i za koga proizvoditi. Svaka zajednica će nastojati da iskoristi postojeće resurse na najbolji mogući način, pri čemu će se proizv proizvodn odnja ja nekih nekih proizv proizvoda oda smanji smanjiti ti kako kako bi se usmjer usmjerila ila proizv proizvodn odnja ja glavno glavnogg potencijalnog proizvoda. Ovu situaciju nazivamo efikasnom proizvodnjom. Odluka o izboru glavnog glavnog potencija potencijalnog lnog proizvoda proizvoda sadrži sadrži tzv. troškove oportuniteta oportuniteta (OPORTUNIN (OPORTUNINETETDAVA DAVANJ NJE E NEČE NEČEMU MU PRED PREDNO NOST STI) I).. Njim Njimaa se izra izraža žava va vrij vrijed edno nost st žrtv žrtvov ovan anee alternative. Poras Po rastt nacio naciona naln lnog og doho dohotk tka, a, uz pretp pretpost ostavk avkuu da priro prirodn dnii resur resursi si pred predsta stavlj vljaju aju konstantu, se može iskazati funkcionalnim odnosom između rada (r), kapitala (k) i tehnologije (t) obrascem: Porast nacionalnog dohotka= f (r x k) t Najbolja je situacija kada je limitiranost najmanja, a kada su mobilnost i elastičnost najveće.
9
III TEORIJA EKONOMSKOG RAZVOJA Teorije ekonomskog razvoja nastoje objasniti i predvidjeti ekonomska kretanja, zatim uvrditi kako prepreke razvoju mogu biti prepoznate i prevaziđene, kako i na koji način državna ekonomska aktivnost može pokrenuti, održati i ubrzati ekonomski razvoj odgovarajućim razvojim politikama. Neke od brojnih mogućih podjela teorija su: 1. - teorije uzleta - stagnacije i - urav ravnote oteženog enog raz razvoja voja 2. - kratkoročne teorije ekonomskog razvoja - dugoročne -II3. - tradicionalne teorije ekonomskog razvoja - nove teorije ekonomskog razvoja
1. TEORIJA TEORIJA UZLETA UZLETA,, STAGNACI STAGNACIJE JE I URAVN URAVNOTEŽE OTEŽENOG NOG RAZVOJA RAZVOJA a) teorija teorija uzleta uzleta („take off“) off“) – u ovoj teoriji teoriji se postavlja postavlja teza teza da sva društav društav prolaze prolaze kroz kroz 5 faza ekonomskog razvoja i to: * faza tradicionalnog društva –je bila karakteristična za feudalizam, sve do početnog perioda kapitalizma. Dominirala je radna snaga u poljoprivredi uz malu mobilnost fa; ** tranziciono društvo je faza stavaranja uslova za ekonomski uzlet***faza uzlet***faza uzleta –take off- je faza u kojoj razvojni proces postaje samoodrživ—podizanje samoodrživ—podizanje nivoa investicija na min 10% učešća u raspodjeli BDP, te formiranje jednog ili više propulzivnih tj. vukućih sektora koji cijelu ekonomiju mogu da pokreću i uspostavljanje adekvatnog političkog i društvenog okvira pogodnog za provođenje promjena.****faza promjena.****faza stabilnosti ili zrelosti je faza u kojij dolazi do postepene promjene propulzivnih sektora u korist onih kojih proizvode finalne proizvode viših faza obrade i u njima sadržane više dodatne vrijednosti.*****faza masovne potrošnje – dovodi do radikalne izmjene strukture stvaranja novih proizvoda, zaposlenosti zaposlenosti i koncentracije moći. b) Teorija Teorija stagnaci stagnacije je ### sve ove ove teorije teorije naglašavaj naglašavajuu dimenziju dimenziju razvoja razvoja i stav da nerazvijene zemlje u savremenim uslovima imaju određene prednosti koje nisu bile prisutne kada su se danas najrazvijenije zemlje počele razvijati. Nedovoljno razvijene zemlje mogu u svaremenim uslovima ostvarivati razvoj uz podršku transfera kapitala i tehnologije iz razvijenih zemalja. Ta prednost se ostvaruje kad nerazvijene zemlje uspiju da pokrenu mehanizam razvoja. r azvoja. Nakon otpočinjanja procesa nerazvijene zemlje dolaze u poziciju da pozajmljuju akumulaciju i tehnologiju, kao i brojne organizacione i menadžerske metode od razvijrnih zemalja. c) Teori Teorija ja urav uravnot notež eženo enogg razv razvoja oja Polazi od kritike prethodnih teorija i ističe da je razvoj u suštini i na dugi rok uravnotežen proces u kojem se ekonomije pojedinih zajednica stalno i postepeno, a ne naglo kreću naprije. 2. KRATKO KRATKOROČ ROČNA NA TEORIJ TEORIJA A EKONOMS EKONOMSKOG KOG RAZVOJ RAZVOJA A 10
Analizira matematičke odnose između stopa ekonomskog rasta i proizvodnih inputa posebno rada i kapitala. 3. DUGORO DUGOROČNA ČNA TEORI TEORIJA JA EKONOM EKONOMSKO SKOG G RAZVOJA RAZVOJA Je usmjerena na istraživanje dinamike dugoročnog ekonomskog razvoja istovremeno i u visoko razvijenim i u nerazvijenim zemljama.Kao 3 najvažnija pravca ovih teorija se navode: * škola stagnacije stagnacije - ** škola dugoročnog dugoročnog rasta sa konjukturnim ciklusima i *** škola eksplozije i kolapsa. a) škola škola stagnacije stagnacije polazi polazi od konstataci konstatacije je da je krajem 30-tih godina godina došlo došlo do stagnacije stagnacije stopa rasta stanovništva i smanjenja štednje kao i završetka teritorijalnih, kolonijalnih osvajanja. b) Škola Škola dugoročno dugoročnogg rasta ima kao kao polazni polazni stav tezu tezu da će budući budući rast biti analogan analogan onom iz prošlosti, pa su za njih stavovi stagnacije neprihvatljivi. Autori ove teorije zapažaju da se rast proizvodnih kapaciteta kapaciteta može bitno limitirati stopom po kojoj se osnovni razvojni faktori mogu uvećavati i poboljšavati. c) Škola Škola eksplozije eksplozije i kolapsa kolapsa se razvija razvija u 3 pravca: pravca: 1.se oslanja oslanja na ekonom ekonomsku sku teoriju teoriju K. Marksa koji je predviđao nastanak kapitalizma; 2. je razvijao pesimističke stavove R. Malthusa u vezi mogućnosti uvećavanja proizvodnje i podmirenja potreba u obimu neophodnom da prati proces stalnog porasta svjetskog sanovništva i 3. odbacuje pesimističke stavove 2. pravca u uvjerenju da savremene tehnološke promjene omogućuju rastuće prinose u poljoprivredi, korištenju prirodnih bogatstava i zaštiti prirodne sredine. 4. TRADICIONALNE TRADICIONALNE TEORIJE EKONOMSKOG RAZVOJA U ove teorije se mogu svrstati 4 teorije i to: - teorija faza- etapa ekonomskog razvoja (teorija uzleta); - teorija strukturnih promjena se usmjerava na proučavanje procesa kojim nerazvijene privrede transformišu svoje domaće privredne strukture sa naglašeno tradicionalne poljoprivredne na moderniju industrijsku proizvodnju i tercijarni sektor. - teorija međunarodne zavisnosti; - neoklasična teorija slobodnog tržišta. 5. TEORIJ TEORIJA A MEĐUNA MEĐUNAROD RODNE NE ZAVI ZAVISNO SNOSTI STI Se razvila kao rezultat rastućeg nezadovoljstva i razočarenja r azočarenja nerazvijenih nerazvijenih zemalja u modele faza i strukturnih promjena. U okviru ovog pristupa postoje 3 pravca razmatranja i to: karakteriše postojanje i produbljivanje razlika u model neokolonijalne zavisnosti koji karakteriše postojanje razvoju pojedinih zajednica kao posljedicu dominacije svjetskog kapitalističkog sistema u odnosima razvijenih i nerazvijenih. Postojanje bogatih i siromašnih zajednica u međunarodnom sistemu kojim dominira moć nejednakih odnosa između centra –razvijenih i periferije-nerazvijenih čini da mnogi pokušaji ubrzanja dugoročne stope razvoja zemalja u razvoju budu izuzetno teški, gotovo nemogući. rezavnijenost pogrešnim i nepravnilnim model pogrešne paradigme objašnjava rezavnijenost savjetima od strane nekompetentnih međunarodnih eksperata. teza o dualnom razvoju svijet razmatra kao dualno društvo, bogatih i siromašnih nacija i dijela bogatstva i oaza bogatstva u širokom prostoru siromaštva u zemljama u razvoju. •
•
•
6. NEOKL NEOKLASI ASIČNA ČNA TEORI TEORIJA JA SLOBOD SLOBODNOG NOG TRŽIŠ TRŽIŠTA TA 11
•
•
•
Tokom 80-tih godina prošlog stoljeća u vodećim zemljama tržišnoj svijeta došlo je do tzv neoklasične kontrarevolucije, čiji mišljenici smatraju da preveliko državno miješanje u ekonomske aktivnosti usporava tempo razvoja. Po njihovom mišljenju potrebna je promocija slobodnih tržišta „laissez-faire“ ekonomija u okvirima privredno-sistemskih rješenja koja omogućava „nevidljivoj“ „nevidljivoj“ ruci tržišta tr žišta da vrši alokaciju resursa i stimuliše razvoj. Ova teorija ima 3 verzije: pristup slobodnog tržišta--- je verzija po kojoj su tržišta sama po sebi efikasna. Svaka intervencija države u privredi je pogrešna i kontraproduktivna . Teorija javnog izbora--- tvrdi da država ne može da uradi ništa kako treba. Ova teorija pretpostavlja da političari, činovnici i građani obavljaju sve aktivnosti isključivo iz ličnog interesa, koristeći moć i autoritet države za svoje sopstvene ciljeve. Oni smatraju da je najbolja ona država koja se najmanje miješa u ekonomsku aktivnost . Treća verzija je pristup „neškodljivog tržišta“ i ona je uglavnom povezana sa dokumentima i preporukama Svjetske banke. Ova verzija prihvata mišljenje da su tržišni promašaji u oblastima investicija i ekologije rašireniji u zemljama u razvoju nego u tržišnim ekonomijama.
7. NOVA ILI TZV. ENDOGENA ENDOGENA TEORI TEORIJA JA EKONOMS EKONOMSKOG KOG RAZVO RAZVOJA JA Nova teorija razvoja ili tzv. endogena teorija nastaje 80-tih godina prošlog st. i razvija se u 3 verzije: Romerov model-----koga je razvio savremeni američki ekonomista P.Romer je nastao unutrašnjim podsticajima u kojima analizira 4 bitna faktora razvoja: kapital, radnu snagu, humani kapital i tehnologiju.Ovaj model razlikuje 3 sektora svake ekonomije: istraživački sektor, sektor proizvodnje trajnih potrošnih dobara i sektor krajnjih proizvoda. Teorija tzv. velikog poticaja „big-push“---- podvlači značaj inicijalne, poticajne razvojenfaze tj. big-push u kojoj je naročito naglašen značaj investicija usmjerenih prvenstveno prema industriji i instrastukturi. U ovoj fazi se podvlači nezaobilazna uloga državne tj. javne politike. Ova ekonomska uloga države podrazumijeva: podrazumijeva: obuku radne snage, investicijske programe velikih razmjera... Kramerova teorija „O-prstena“----- „O-prsten“ američkog ek. M. Kramera slikovito izražava razvojni proces kao cjelinu ogromnog broja ekonomskih procesa tokom lijeg obavljanja se mora obezbijediti njihova potpuna i čvsta povezanost. Dijelovi i fa razvojog procesa moraju da čine kompaktnu, neraskidivu cjelinu. •
•
•
IV 12
CILJEVI- STRATEGIJE- POKAZATELJI EKONOMSKOG RAZVOJA 1.Ciljevi ekonomskog razvoja Pojam ek. razvoja predstavlja jednu od najkompleksnijih društvenih kategorija. Neki polaze od stava da su ciljevi određene društvene zajednice poželjna poželjna stanja kojima ta zajednica teži u svom ukupnom razvoju. Prema mišljenju veoma isknutog savremenog autora Amartya Sen-dobitinika Nobelove nagrade za ekonomiju ekonomiju 1998., razvoj se def. kao proces proces poboljšavanja života života i povećanja slobode i to slobode izbora i kontrole nad vlastitim životom. Prema ovom autoru razvoj je proces u kome se postiže: 1. zadovoljavanje zadovoljavanje osnovnih životnih potreba, 2. osjećaj vrijednosti i samopoštovanja samopoštovanja i 3. proces u kome se stiče sloboda od neznanja, siromaštvu. Prema drugom kompetentnom kompetentnom mišljenju M. Todaro i S. Smith razvoj se mora posmatrati kao višedimenzionalni višedimenzionalni proces koji uključuje krupne promjene društvenih struktura, stavova ljudi, institucija države.. Razvoj je „paket“ promjena kojim se cjelokupni društveni sistem prilagođava potrebama potrebama i željama individua i njihovih grupa u smislu stvaranja metrijalno i duhovno bolje situacije.na ovoj osnovi se razlikuju tri cilja: - veća veća proizv proizvodn odnja ja dobara dobara neopho neophodni dnihh za za živo život; t; - poveć povećanj anjee standa standarda rda živo života ta i samopo samopošto štova vanja nja poje pojedin dinca; ca; - prošir proširenj enjee ekonoms ekonomskog kog i društv društven enog og izbora izbora,, te smanjiv smanjivanj anjee straha. straha. Najvažniji ciljevi ekonomskog razvoja su: 1. brz, uravnot uravnotežen ežen i stabilan stabilan ekonoms ekonomski ki rast praćen praćen strukturni strukturnim m promjenama promjenama u proizvodnji, raspodjeli i potrošnji; 2. rast rast zapo zaposl slen enos osti ti;; 3. rast rast efi efika kasn snos osti ti;; 4. ekonomsk ekonomskaa otvorenost, otvorenost, odnosno odnosno snažnije snažnije povezivan povezivanje je sa međunarodno međunarodnom m privredom, privredom, 5. ravn ravnom omje jern rnaa raspo raspodj djel elaa i 6. porast porast životn životnog og standa standarda rda..
a) EKON EKONOM OMSK SKII RAST RAST Tj. rast proizvodnje materijalnih dobara i usluga je produslov povećanja životnog standarda ljudi. Čak i u ovim savremenim vremenima nema nijednog društva u kome su čak i neke od osnovnih potreba svih građana u potpunosti zadovoljene. podrazumijeva, ne samo srazmjer u dinamici ek. razvoja, nego i Aspekt uravnoteženog rasta podrazumijeva, srazmjer u razvoju između pojedinih djelatnosti i grana. Privredne djelatnosti i grane su u ekonomskoj cjelini međusobno zavisni i uzajamno povezani, pa prema tome imaju svoje sasvim određeno mjesto po značaju i uticajima. Aspekt uravnoteženosti uravnoteženosti procesa takođe podrazumijeva podrazumijeva značaj kontinuiranog odvijanja procesa ekonomskog rasta na cjelokupnoj teritoriji pojedinih zajednica. Aspekt stabilnosti ekonomskog rasta podrazumijeva: - odsustvo odsustvo jače izraženih izraženih ciklusa ciklusa ekono ekonomske mske aktivnos aktivnosti ti –konjukt –konjukturnih urnih ciklusa; ciklusa; - održa održavan vanje je što niže niže stope stope nezap nezaposl oslen enost osti; i; - stab stabil ilan an niv nivoo cije cijena na-- odsus odsustv tvoo infl inflac acije ije;; - povolj povoljna na situa situacij cijaa u ekonom ekonomski skim m odnosi odnosima ma sa inos inostra transt nstvom vom.. Aspekt strukturnih promjena naglašava da se svaka ekonomska cjelina sastoji od određenih dijelova koji svojim odnosima, srazmjerama i vezama čine njenu strukturu. Strukturne promjene se dešavaju u svim dijelovima, ali su najznačajnije one koje se događaju u 13
proizvodnji, raspodjeli i potrošnji. Do strukturnih promjena najčešće dolazi pojavom novih djelatnosti, pri čemu se neke od njih razvijaju brže od drugih. Za praćenje ovih promjena koristi se podjela ekonomskih aktivnosti. Strukturne promjene u proizvodnji, a zatim i u raspodjeli dovode do promjena u strukturi potrošnje. Najprije se zadovoljavaju egzistencijalne potrebe, a zatim po prioritetima „potrebe višeg reda“. b) RAST RAST ZAP ZAPOS OSLE LENO NOST STII Rast zaposlenih predstavlja jedan od osnovnih razvojnih ciljeva. Visoka stopa zaposlenosti znači max iskorištavanje raspoloživih kapaciteta, poboljšanje životnog standarda, i lakše rješavanje mnogobrojnih socijalnih probelma u društvu. Zaposlenost možemo posmatrati sa 3 aspekta: ekonomskog, socijalnog i psihološkog. Ekonomski aspekt obilježava zaposlenost kao faktor razvoja i zaposlenost kao faktor raspodjele i potrošnje. Socijalni i psihološki aspekt utiče na društvenu stabilnost i socijalni mir. Istorijski posmatrano ova 3 aspekta zaposlenosti nisu imali istovremeno jednak društveni značaj. Prvo ga je stekao ekonomski aspekt. Socijalni i psihološki aspekt su fenomeni kasnijeg razvoja. c) RAST RAST EFIK EFIKAS ASNO NOST STII Predstavlja jedan od najznačajnijih ciljeva ek razvoja jer izražava ostvarivanje maksimalnih razvojnih rezultata sa minimalnim troškovima. Postoje 3 oblika ef efikasnosti: a- proizvodn proizvodnaa efikasnost efikasnost se definiše definiše kao kao kriterij kriterij da se uz najniže najniže troškove troškove proizvede proizvede određeni obim i kvalitet proizvoda; b- alokativna efikasnost se se definiše kao zahtjev zahtjev za alociranje resursa resursa kojima se raspolaže raspolaže na proizvodnju dobara koje je moguće tržišno valorizovati; c- distributi distributivna vna efikasno efikasnost st se određuje određuje kao nastoja nastojanje nje da uz uslov uslov stabilnih stabilnih cijena cijena i dohotka, potrošači troše svoj raspoloživi dohodak upravo na isti način kao što su to do sada radili. Moguće je razlikovati slijedeće načine tretiranja ekonomske efikasnosti: -statistička i dinamička efikasnost Statistička efikasnost izračunava mjerenje ekonomskog rezultata u odnosu na količinu upotrijebljenih resursa. Izražava se promjenama tog odnosa u vremenskom periodu. Dinamička efikasnost se mjeri stepenom u kojem ukupni proizvod raste brže nego ulaganja u kapital i novo zapošljavanje. Razlika između stope porasta zapošljavanja i kapitala u odnosu na stopu rasta je tzv. ukupna faktorska produktivnost. - makro i mikro efikasnost Makro efikasnost označava upotrebu i alokaciju faktora proizvodnje i proizvedenih dobara između kupaca i prodavaca i fa procesa razvoja koja svakom učesniku omogućava postizanje postizanje max cilja. pojedinačnih subjekata koji se sa Mikro efikasnost se izražava međusobnim upoređivanjem pojedinačnih stanovištva raspoloživosti raspoloživosti ljudskim i materijalnim faktorima, te položaju na tržištu, nalaze u približno sličnim uslovima.
d) EKON EKONOM OMSK SKA A OTVO OTVORE RENO NOST ST
14
U uslovima stalnih tehnoloških napredaka savremenog svijeta, veoma je bitno prilagoditi domaću proizvodnju i reakciju domaćih ef faktora uslovima praćenja novih tehničkotehnoloških otkrića i njihove proizvodne primjene. 3 savremene tendencije ef razvoja: a- tehničko tehnološki progres ima veoma značajan i snažaj uticaj na sve aspekte razvoja (promjene u proizvodnji, potrebe za povećanjem kapitala, kadrovskog potencijala..) b- na bazi sve obimnije proizvodnje nastaju veliki centri moći u svijetu: veliki proizvodni sistemi, moćni bankarski koncerni..) c- stvara se sve veći broj ekonomskih saveza između pojedinih zemalja. Uspješnim razvojem može se ocijeniti samo razvoj u kome svi njegovi faktori dovode sve njegove učesnike u takav položaj položaj da se u vlastitom interesu moraju otvarati prema svijetu i uključivati u savremene tokove svjetskog razvoja.
e) RAVN RAVNOM OMJE JERN RNA A RASPO RASPODJE DJELA LA U savremenim uslovima kriteriji i veličina učešća pojedinih subjekata u procesu raspodjelu imaju određujuću ulogu u njihovoj ekonomskoj i ukupnoj društvenoj poziciji. S obzirom da svi subjekti ne ostvaruju jednake rezultate, javljaju se velike razlike, a time i nejednakosti nejednakosti i nezadovoljstva nezadovoljstva među njima. Idealna situacija bi bila kada bi svi raspolagali istom količinom dohotka, te kada bi im ta raspodjela bila ravnomjerna. Nejednakost u raspodjeli se može utvrditi: - učešć učešćem em „donj „donjih“ ih“ siro siroma mašni šnihh grupa grupa u odnos odnosuu na boga bogate te grupe; grupe; - preko preko tzv. tzv. LORENZO LORENZOVE VE KRIVE KRIVE koja koja pokaz pokazuje uje odnos odnos između između procen procenta ta stanovn stanovnika ika i procenta dohotka koji prisvaja određena grupa stanovništva. Težnja savremenog svijeta je smanjivanje nejednakosti u raspodjeli dohotka i smanjivanje siromaštva, posebno u nerazvijenim zajednicama. f) PORA PORAST ST ŽIVO ŽIVOTN TNOG OG STA STAND NDAR ARDA DA Je ustvari zadovoljavanje potreba stanovništva. Porast proizvodnje automatski dovodi do porasta životnog, ai društvenog standarda. Najosnovnije komponente definisanja kategorije životnog standarda su: su zadovoljavanje potreba za materijalnim dobrima i uslugama, a ove Materijalni uslovi – su potrebe se zadovoljavaju individualnom i zajedničkom potrošnjom. Radni uslovi – se posmatraju sa gledišta zaposlenosti i sa gledišta uslova rada Društveni uslovi – su određeni karakterom proizvodnog odnosa, odnosno vlasništvom nad srestvima za proizvodnju ali se mora voditi računa o korigiranju odnosa vlasnika kapitala i vlasnika radne snage. _-_-_-_-_-_
2. Strate Strategij gijee ekon ekonoms omskog kog razvoj razvojaa 15
Strategije ekonomskog razvoja pokušavaju pokušavaju dati odgovor na ? : kako ostvariti definisanje ciljeve ekonomskog razvoja? Koji će se način i mogućnost primijeniti zavisi od postojećih raspoloživih fa i mogućnosti njihove primjene u razvojom procesu. Postoji 6 razvojnih strategija: - mo mone neta taris risti tičk čkaa str strat ateg egij ijaa raz razvo voja ja;; - strate strategij gijaa otvoren otvorenee privred privredee ili izvozn izvoznoo orjenti orjentisan sanaa strateg strategija ija;; - stra strate tegi gija ja indu indust stri rija jali liza zaci cije je;; - strate strategij gijaa poljopri poljoprivre vredno dnogg razvoja razvoja ili strateg strategija ija zelene zelene revol revoluc ucije ije;; - strate strategij gijaa redistr redistribu ibucij cijee dohoda dohodaka ka i smanj smanjena ena siro siroma maštv štvaa i - stra strate tegi gija ja soc socij ijal alis isti tičk čkog og raz razvo voja ja.. a) mone monetar taris istič tička ka strate strategi gija ja se bazira na jačanju tržišnih signala kao bitnog elementa koji doprinosi poboljšavanju efikasnosti u alokaciji raspoloživih resursa. Uobičajeno je da se ova strategija primjenjuje u vrijeme krize tj. kada je potrebno stabilizovati razvojne tokove, umiriti cijene i smanjiti nezaposlenost. Strategija naročito naglašava ulogu privatnog sektora koji se posmatra kao osnovni pokretač razvoja. b) strategija strategija otvorene otvorene privrede privrede ili ili izvozno izvozno orijentis orijentisana ana strategija strategija I ova strategija počiva na dominantnoj ulozi privatnog sektora i tržištva u razvojnom procesu. Povezujući se sa prethodnom strategijom, ovdje se posebno naglašava uloga vanjske trgovine i direktnih stranih ulaganja kao pokretača razvoja, naročito za male ekonomije. U otvorenoj privredi posebno je naglašena izvozna privreda. Izvozno orijentisana strategija nastoji da u najvećoj mogućoj mjeri ostvari pozitivne rezultate u uslovima jake konkurencije na svjetskom tržištu, a da bi se to ostvarilo posebna pažnja se polaže na efikasno korištenje kapitala, niže troškove, te unapređenje standarda kvaliteta. Posebno treba voditi računa o načinu plasmana u domaću proizvodnju i o opasnosti njegovog odliva iz zemlje umjesto zadržavanja i plasmana u zemlji. Strategija otvorene privrede ne podrazumijeva samo izvozno-uvoznu otvorenost, već i slobodno kretanje faktora proizvodnje, rada i kapitala. Ekonomska uloga države ima značajno mjesto, tako što podržava izvozno orijentisano poslovanje i aktivnosti privrede kao: poreske olakšice, finasiranje u istraživanje tržišta, tržišne edukacije..Država edukacije..Država mora postaviti tri ključne cijene u ekonomiji: kamatnu stopu, devizni kurs i cijenu radne snage. c) strateg strategija ija ind industr ustrijal ijaliza izacije cije stavlja poseban akcenat na razvoj prerađivačke industrije (grane proizvodnje koje prerađuju proizvode ekstraktivne industrije, poljoprivrede, šumarstva, i raznih sintetičkih sirovina. Tu spadaju metalna, hemijska, tekstilna, prehrambena, drvna ...ind.) Strategija se ostvaruje primjenom nekih koncepata: - naglašav naglašavanje anjem m značaja značaja proizv proizvodnj odnjee trajnih trajnih potrošni potrošnihh dobara dobara prvens prvenstven tvenoo za domaće domaće tržište i to sa jakom carinskom zaštitom domaće proizvodnje; - naglašen naglašenim im invest investiranj iranjem em u nove tehnologi tehnologije je i podizanja podizanja produktivn produktivnosti osti rada; - jačanjem jačanjem manje manjegg broja broja većih većih regionalni regionalnihh centara centara razvo razvoja ja u glavnim glavnim naselje naseljenim nim gradovima.... d) strategija poljoprivrednog razvoja ili strategija zelene revolucije naglasak ove strategije je stavljen na jačanje poljoprivrede tj. proizvodnje hrane a prvenstveno žitarica kako bi se stanovništvu osigurala prehrambena sigurnost. Predstavnici ove strategije smatraju da će: - porast porast proizvo proizvodnje dnje hrane dovesti dovesti do porasta porasta njene njene ponude ponude,, što će sniziti sniziti cijene cijene tih proizvoda, što dovododi do rasta profita i povećava mogućnosti mogućnosti za investiranjem; Ovu strategiju su primjenjivale uglavnom nerazvijene agrarne zemlje. 16
e) strategija redistribucije dohodaka i smanjena siromaštva Ova strategija ima cilj da smanji nejednakost u raspodjeli dohotka i umanji problem siromaštva. To se može ostvariti stvaranjem većeg broja radnih mjesta i produktivnijim zapošljavanjem, zapošljavanjem, usmjeravanjem investicija ka nerazvijenim područjima.. g) strateg strategija ija socijali socijalistič stičkog kog razvoja razvoja Ova strategija se razlikuje od svih ranije pomenutih po vlasništvu nad razvojnim r azvojnim faktorima koji su upočetnoj fazi socijalističkog razvoja postali svojina države, dok je privatna svojina bila veoma ograničena. Iako su se i u ovakvim uslovima ostvarivali značajni rezultati, ova strategija je dovela do značajnih zaostajanja u npr. Tehničko-tehnološkog napretku, ograničenih vanjsko ekonomskih i vanjsko trgovinskih odnosa, te do nestanka ovih zemalja sa svjetske društvenoekonomske scene. 3.Pokazatelji –indikatori ekonomskog razvoja Neoph Neophodn odnos ostt obnav obnavlja ljanja nja proizv proizvodn odnje je podraz podrazumi umijev jevaa i praćen praćenje je i utvrđi utvrđivan vanje je rezult rezultata ata razvojnog procesa. Ova mjerenja je moguće izvršiti na nivou pojedinih subjekata procesa društvene reprodukcije (mikronivo) ili na nivou zajednice kao cjeline (makronivo).Na nivou pojedinačnih subjekata to se radi praćenjem i upoređivanjem prihoda, tj. rashoda. Na nivou zajednice to je veoma složen postupak, jer u njemu učestvuje veliki broj subjekata. Podjela pokazatelja ekonomskog razvoja: r azvoja: - vrijed vrijednos nosni ni (mone (monetar tarni) ni) pokaz pokazate atelji lji ekono ekonomsk mskog og razv razvoja oja;; - natur naturaln alnii (nemon (nemoneta etarni) rni) poka pokaza zatel telji ji ekonom ekonomsko skogg razvoj razvoja; a; - ekono ekonomsk msko-s o-soc ocija ijalni lni pokaz pokazate atelji lji ekono ekonomsk mskog og razvo razvoja; ja; - naučn naučno-t o-tehn ehnolo ološki ški poka pokaza zatel telji ji ekono ekonomsk mskog og raz razvoj voja. a.
1. vrijednosni vrijednosni (monetarni) (monetarni) pokazatelji pokazatelji ekonomskog ekonomskog razvoja ovi pokazatelji su najveći i najznačajniji i zovu ih tzv. ekonomski agregati koji se utvrđuju sabiranjem rezultata svih subjekata društvenog procesa reprodukcije. r eprodukcije. S obzirom da je najbitniji faktor VRIJEME razlikujemo 2 vrste agregata kojima se mjere i izražavaju rezultati DPR i to: A) bez vremenske dimenzije; B) sa vremenskom dimenzijom: -- društveni bruto proizvod --društveni (neto) proizvod; --nacionalni-narodni dohodak. A1) Društveno bogatstvo predstavlja najznačajniji ekonomski agregat kojim se mjeri i izražava zbir svih materijalnih vrijednosti kojima u nekom trenutku raspolaže neka zajednica (zemlj (zemlja-re a-regij gija) a) bez bez obzira obzira na vrijem vrijemee nastan nastanka, ka, a stvore stvorene ne radom radom genera generacij cijaa u svrhu svrhu proizvodnje i potrošnje. Društveno bogatstvo, s obzirom na porijeklo obuhvata: - prirodno bogatstvo zemlje; - proizvedena dobra- dobra koja su proizvedena ljudskim radom u procesu proizvodnje; - salo ekonomskih odnosa – dugovanja i potraživanja sa inostranstvom. Mjerenje društvenog bog. se obavlja s vremena na vrijeme, različitim metodama, u dužim intervalima, jer je ovo jako skup i složen postupak. B1) Društveni bruto proizvod predstavlja zbir svih proizvedenih roba i usluga koje subjekti proizvedu u određenom vremenskom intervalu. DBP se obračunava i iskazuje kao: 17
B1a) nacionalni bruto proizvod predstavlja zbir roba i usluga proizvedenih faktorima koji su vlasništvo subjekata određene zemlje, bez obzira u kojoj se zemlji proizvodnja obavlja. U eng. Jeziku se to izražavalo kao Gross National Product – GNP, dok se u novije vrijeme pojavljuje pod nazivom Gross National Income- GNI. B1b) domaći bruto proizvod (eng. Gross Domestic Product-GDP) predstavlja zbir roba i usluga proizvedenih unutar zemlje bez obzira u čijem su vlasništvu proizvodni faktori. Sastavni dijelovi DBP se mogu analizirati i sa različitih r azličitih stanovništva: - stru koje učes učestv tvuj ujuu u njeg njegov ovom om stva stvara ranj njuu- indu indust stri rija ja,, strukt ktur uraa po obla oblast stim imaa koje poljoprivreda, saobraćaj, građevinarstvo... građevinarstvo... - struktura po vlasništvu vlasništvu – različiti tipovi vlasništva koji postoje u uslovima konkretne zajednice; - naturalna namjenska struktura se s obzirom na namjenu dijeli na sredstva za proizvodnju i sredstva za potrošnju; - vrijednosna struktura se dijeli na preneseni i novostvoreni dio vrijednosti.
Preneseni dio vrijednosti čini zbir vrijednosti utrošenih predmeta rada (materijalnih troškova) i sredstava za rad (amortizacije). Novostvoreni dio vrijednosti ili dodata vrijednost je dio DBP nastao u aktuelnom procesu proizvodnje proizvodno utrošenom radnom snagom. Potrebno je imati u vidu da se koriste 2 metoda obračuna DBP: 1. metoda praćenja toka finalne proizvodnje koji se izračunava sabiranjem: potrošnja stanovništva+bruto privatne investicije+državna potrošnja+saldo izvoza-uvoza. 2. metoda praćenja toka prihoda ili troškova koji se izračunava sabir sabiranj anjem: em:naj najamn amnine ine+ka +kamat mate+r e+rent ente+d e+drug rugih ih prihod prihodaa od imovin imovine+i e+indi ndirek rektni tnihh poreza+amortizacije+profita. ukulju juču čuje je samo samo dva dva dije dijela la DBP DBP i to: to: prenesen B2) Društveni (neto) proizvod ukul prenesenii dio utro utrošen šenih ih sredst sredstava ava za rad rad (amor (amorti tiza zaci ciju ju)) i novo novostv stvore oreni ni dio dio vrije vrijedn dnost ostii (dod (dodat ataa vrijednost). Ovaj agregat isključuje iz obračuna vrijednost utrošenih predmeta rada, zato što bi se vrijednost jednog proizvoda više puta obračunavala (iz faze u fazu) i tako dobio netačan podatak rezultata stvarne proizvodnje.
B3) nacionalni – narodni dohodak uključuje samo jedan dio DBP i to novostvorenu, odnosno dodanu vrijednost stvorenu u procesu reprodukcije. Izraču Izračunav navanj anjee ND se vrši vrši zbirom zbirom:: faktor faktor radarada- najamn najamnina ina+ + faktor faktor zemlje zemlje-ren -renta+ ta+ faktor faktor kapitala-profit. Veličina nacionalnog dohotka, izražava ekonomski potencijal svake zemlje. Mjer Mjeren enje jem m ekon ekonom omsk skih ih agre agrega gata ta bavi bavi se društve društveno no računovo računovodts dtsvo vo (nacion (nacionaln alnoo računovodstvo) koje daje prikaz ukupne ekonomske aktivnosti određene društvene zajednice u određenom periodu i tako predstavlja pokazatelj makroekonomske aktivnosti zajednice. Prilikom ovih mjerenja neophodno je: - izraziti izraziti ukupnu ukupnu vrijed vrijednost nost proizv proizveden edenih ih dobara dobara u novča novčanim nim jedinic jedinicama, ama, jer jer se ne mogu mogu sva dobra fizički sabrati; - obrati obratiti ti pažnju pažnju na činjen činjenicu icu da svaka svaka zemlja zemlja izraž izražava ava rezult rezultate ate u vlastit vlastitim im novčani novčanim m jedinicama, čime nastaju određene razlike u vrijednosti prilikom upoređivanja, pa se na osnovu opšteprihvaćenog dogovora svi podaci izražavaju u jednoj uporedivoj valuti koja ima svjetsko važenje a to je valuta SAD- USD.ali i to predstavlja problem s gledišta njihobog izražavanja u apsolutnim iznosima za pojedine zemlje. S ciljem uporedivosti, ovi apsolutni iznosi se dijele sa ukupnim brojem stanovnika pa se tako dobiven rezultat naziva „per capita“ ili po stanovniku. 18
2. naturalni naturalni (nemonetarni) (nemonetarni) pokazatelji pokazatelji ekonomskog ekonomskog razvoja ovi ovi poka pokaza zate telj ljii se čest čestoo kori korist stee za iska iskazi ziva vanj njee dost dostig ignu nuto togg nivo nivoaa polj poljop opri rivr vred edno nogg i industrijs industrijskog kog razvoja. razvoja. Najčešći Najčešći pokazate pokazatelji lji govore govore o proizvodn proizvodnji ji pojedinih pojedinih prehrambe prehrambenih nih artikala, o proizvodnji strategijskih dobara..Ovi pokazatelji se daju u formi „po stanovniku“. 3. ekonoms ekonomskoko-soci socijal jalni ni pokazatel pokazatelji ji ekonomsko ekonomskogg razvoja razvoja najva najvažni žniji ji ekonom ekonomsko sko socija socijalni lni pokaza pokazatel telji ji su promje promjene ne o stanov stanovniš ništvu tvu,, zapos zaposlen lenost ost,, očekivano trajanje života, uslovi stanovanja.. 4. naučno naučno-teh -tehnol nološki oški pokaza pokazatel telji ji ekonomskog ekonomskog razvoja razvoja postaju sve značajniji, u korak sa naučno tehnološkim dostignućima koji galopiraju kroz današnjicu ekonomskog razvoja. Postoji veliki broj pokazatelja tehnološke dinamike među kojima su najpoznatije: - nauč naučno no-- ist istra raži živa vačk čkaa baz bazaa zem zemlj lje; e; - obim obim i strukt struktura ura istraž istraživa ivačk čkoo razv razvojn ojnog og rada; rada; - paten patenti ti i razvi razvijen jenost ost proi proizv zvodn odnje je i tržiš tržišta ta tehno tehnolog logije ije... ... Pored navedenih pokazatelja, postoje još mnogobrojni drugi, među kojima su najpoznatiji: indikator „društvenog blagostanja“ i indikator „kvaliteta života“. indikator „društvenog blagostanja“ polazi od stava da je blagostanje društva, blagostanje njegovih članova, jer je čovjek glavni cilj i smisao društvenog razvoja. indikator „kvaliteta života“ polazi od stava da je čovjek vrlo složeno biće sa višestrukim sposobnostima, sposobnostima, potrebama i željama. Bitan sastavni dio u praćenju rezultata ukupnog razvoja čine i potreba praćenja signala koji pokazuju šta se događa. Ovi signali se mogu podijeliti u 3 grupe: 1) signali iz pozicije makropokazatelja, makropokazatelja, 2) signali tržišta i 3) signali iz okruženja. 1) signali signali iz pozicije pozicije makropok makropokazat azatelja elja a) kretan kretanje je stope stope akumul akumulaci acije je je naznačajniji i najsloženiji signal razvojog procesa. Rast stope akumulacije zavisi od više faktora i to: - od ste stepe pena na raz razvi vije jeno nost stii i od faz fazee razv razvoj oja; a; - od strukt strukture ure novih novih inve investi sticij cijaa i teh tehnič ničkog kog nivoa nivoa;; - od međun međunaro arodni dnihh kredit kreditaa i drugih drugih obli oblika ka međun međunaro arodne dne pomo pomoći. ći... b) kretanje kretanje prosječn prosječnog og koeficije koeficijenta nta efikasnos efikasnosti ti novih ulaganj ulaganjaa da bi odredili procjenu da li je neki nivo kapitalnog koeficijenta u nekom momentu previsok ili ne moramo polaziti od izabranih priorita u razvoju (najveći izvoz, najveći stepen zaposlenosti..) zaposlenosti..) 2) signa signali li koji koji dola dolaze ze sa sa tržišt tržištaa najveći broj signala o stanju i rezultatima ekonomskog procesa dolazi nam sa tržišta. Među najvažnijim su: kretanje tržišnih cijena, kretanje potražnje kratkoročnih novčanih kredita, kretanje odnosa uvoza i izvoza.. 3) sign signal alii iz okr okruž užen enja ja s obzirom na veoma značajan i snažan uticaj okruženja svaka zemlja mora da izgradi snažan sistem signala za sve što se dešava u njenom okruženju, a poseban značaj imaju 3 signala: 1.naučne prognoze o novim privrednim oblastima, 2.nova naučna i tehnička dostignuća i 3. pojava novih struka i metoda izgradnje stručnih kadrova.
19
V POSEBNI ASPEKTI 1.Ciklus ekonomske aktivnosti (konjukturni ciklusi) Tržišni oblik proizvodnje karakteriše neravnomjerno kretanje u kome se smjenjuju faze uspona, zastoja i opadanja ekonomskih aktivnosti, a takvo kretanje zbog periodičnog ponavljanja nazivamo ciklusima (grč. Kyklos-krug). Jedna od najbitnijih karakteristika ove proizvodnje čini samostalnost samostalnost robnih proizvođača koje samo zanima: šta, kako, koliko i za koga proizvoditi. Ovaj odgovor mogu saznati tek u fazi realizacije proizvodnje, koja se obavlja na tržištu. Ponuda- potražnja. a) uzro uzroci ci cikl ciklus usaa 1. poten otenci cija jaln lnii potencijalni uzroci se pojavljuju već u fazi prelaza robne razmjene u robni promet tj. pojavom novca kao posrednika u robnoj razmjeni. Novac se pojavljuje u funkcijama: - sredstva razmjene čime nastaje mogućnost vremenskog i prostornog odvajanja prodaje od kupovine robe - tezaurisanje novca – funkcija novca kao blaga kada se on povlači iz opticaja i time smanjuje platežno sposobne potražnje na tržištu, a to dovodi do nemogućnosti pretvaranja robne u novčanu vrijednost (primjer: kada prodavci imaju viška proizvoda koji ne mogu prodati, i ne mogu izmiriti svoje obaveze plaćanja); plaćanja); - novac kao sredstvo plaćanja kada se prodaja obavlja bez stvarnog prisustva novcatj. kada se kupuje na kredit a između kupca i prodavca se stvara kreditni odnos. - funkcija svjetskog novca nastaje kada u međunarodnoj razmjeni dolazi do vremenskog i prostornog razdvajanja prodaje i kupovine, što dovodi do poremećaja u plaćanjima. 2. stvar tvarni ni uzro uzroci ci se nalaze u samoj prirodi tržišnog načina društvene reprodukcije. Osnovni motiv reprodukcije je ostvarenje profita, a da bi se izborili sa konkurencijom, zahtijeva stalno praćenje i primjenu tehničko tehnološkog progresa, dakle stalno ulaganje u nabavku stalnog kapitala (opreme, mašine), ulaganje u radnu r adnu snagu, povećanje obima proizvodnje,...Kada proizvodnje,...Kada nastane situacija viška proizvoda, tj. količine proizvoda koji se ne mogu plasirati na tržište, trgovci osjete zastoj u poslovima, ne mogu da izvrše svoje obaveze plaćanja na vrijeme, raste potražnja za gotovim novcem kao platežnim sredstvom, novac se pretvara u blago, nestaje iz prometa, kamatne stope rastu, dolazi do zastoja u dužničko povjerilačkim odnosima. Sa tržišta zastoj se prenosi u proizvodnju. Ona prouzrokuje obustavu proizvodnje, propadanje preduzeća, otpuštanje radnika.. r adnika.. Ovakva situacija se naravno ne dešava u svim slučajevima, razvoj oscilira od uspona do pada i dobiva ciklični karakter.
b) faze ciklusa - kriza - depresija (zastoj) - oživljavanje (oporavak, uspon) - prosperitet (polet) Faza krize /grč. Krisis- prepreka, teško stanje/
označava kraj jednog i početak drugog ciklusa, uzrok uzrokuje uje druge druge ciklus ciklusee i pruža pruža osnov osnov za odvija odvijanje nje ciklič cikličnog nog kretan kretanja. ja. U vrijem vrijemee krize krize 20
proizvodnja se naglo smanjuje, nastaju velike zalihe neprodate robe, pad prodajnih cijena, likvidacija mnogih preduzeća i banaka, visoka nezaposlenost... nezaposlenost... se nastavlja na fazu krize i to je period u kome se usporeno zaustavljaju trendovi iz perioda krize i stvaraju uslovi za uspostavljanje ravnoteže i nastavak reprodukcije. (stabilizacija cijena, zaustavlja se pad proizvodnje, preduzeća počinju proces zamjene stalnog kapit kapitala ala koji koji je amortiz amortizova ovann čime čime stvara stvaraju ju uslov uslovee za nižu nižu cijenu cijenu koštan koštanja ja i opora oporavak vak proizvodnje.
Faza depresije
Faza oživljavanja je
sljedeća faza koja se odlikuje primjenom nove tehnologijei opreme, povećanjem povećanjem broja zaposlenih, rastom potražnje za radnom snagom.. Trgovine i bankarstva obavljaju u potpunosti svoje ranije funkcije u povoljnijim uslovima, oživljava tržište vrijednosnih papira uz postepeni rast dionica. nastavlja i uvećava ove trendove, proizvodnja dostiže normalan nivo, proces investiranja se nastavlja, formiraju se nova preduzeća.. Ali Ali u ovoj ovoj fazi fazi već već su pris prisut utni ni simp simpto tomi mi budu buduće će kriz krizee koja koja će doći doći zbog zbog pove poveća ćanj njaa proizvodnje, investicija, radne snage..ovom fazom se krug nastavlja...
Faza prosperiteta prosperiteta
Najveći ekonomski poremećaj koji je zahvatio skoro sve zemlje tadašnjeg razvijenog svijeta i ostao ostao u istori istoriji ji zabilj zabilježe eženn kao najveći najveći i najduž najdužii je VELIKA EKONOMSKA EKONOMSKA KRIZA („Velika depresija“) u periodu 1929-1933. Karakteristike ovog poremećaja su: - ogromna nezaposlenost - ogroman pad prodajnih cijena - ogroman pad međunarodne razmjene - ogroman pad industrijske cijene nakon ovog događa u periodu poslije II svjetskog rata došlo je do značajnih promjena. Skratilo se vremensko trajanje cjelokupnog ciklusa na 4-6 godina sa posebnim nastojanjem da se faze krize i depresije što je moguće više skrate. Druga značajna promjena se izražava u smanjivanju intenziteta cikličnih poremećaja tj. razlike između nivoa ekonomske aktivnosti u fazi prosperiteta u odnosu na stanje u fazi krize. Oba ova momenta su dovela do značajnog ublažavanja ekonomskih poremećaja, posebno u fazama fazama krize krize i depres depresije ije,, pa se za njihov njihovoo označa označavan vanje je upotre upotreblj bljava ava izraz izraz recesij recesijaa – opadanje. Recesija ima ista suštinska obilježja kao i kriza i depresija, ali su zbog pomenutih mjera državne intervencije ti poremećaji manjeg intenziteta i kraćeg trajanja. 2.Regulativne funkcije države Ekonomski liberalizam je jedinstvena ekonomska teorija i politika koje teže ka uklanjanju svih ograničenja i prepreka u ekonomskoj sferi društva i stvaranje uslova za slobodno kretanje robe, radne snage i kapitala, kao i nesmetano djelovanje ekonomskih zakonitosti. Ovakav koncept se naziva još i laisser faire (lesefer-pustiti da se stvari odvijaju svojim neometanim spontanim tokom). Nastaje u periodu od prve ind revolucije do kraja 19.-tog stoljeća. Temelji se na tome da nema zastoja i smetnji u realizaciji roba, proizvodi se razmjenjuju za proizvode, prodavac je kupac, a kupac je prodavac..Parola je „da bi se upravljalo bolje, potrebno je što manje upravljati“. Međutim krajem 19-tog stoljeća izdvojile su se dvije oblasti koje su imale potrebu regulisanja izvan liberalizma:
21
-bankarstvo u kojem su se pojavile nacionalne emisione banke kao „javne ustanove pod zaštitom države i sa državnim privilegijama“ i -međunarodna razmjena koja se pojavljuje u nekim zemljama koje su imale potrebu da koriste državni mehanizam dok se njihova industrija ne osposobi za konkurentsko tržište. Godine Velike ekonomske krize su period kada je državna intervencija bila jedino sredstvo koje može da vrati ekonomska kretanja u normalan tok i na put prosperiteta. SAD je rodno mjesto nastanka državne intervencije, i početak primjene modernog sistema regulativne funkcije države u ekonomskoj sferi. Taj početak je označen programom „New Deal“ koga je objavio tadašnji predsjednik Roosevelt. On je u početnoj fazi bio usmjeren na rješavanje problema 12 miliona nezaposlenih i pad američke proizvodnje 40% u odnosu na prethodni period. Prvi zaokružen teorijski koncept, državna intervencija je dobila kasnije u djelu najčuvenijih ekono ekonomis mista ta svih svih vremen vremenaa Johna Johna Mayn Maynard ardaa Keyn Keynesa esa pod pod naslo naslovom vom Opšta Opšta teori teorija ja zaposlenosti, kamate i novca. Historijski početak razvoja regulativnih funkcija države usmjeren je na rješavanje 2 zadatka: - rješ rješav avan anja ja prob proble lema ma uska uskalđ lđiv ivan anja ja obim obimaa i stru strukt ktur uree proi proizv zvod odnj njee sa nivo nivoom om i strukturom platežno sposobne potražnje; - obezb obezbjeđ jeđiva ivanje nje ubrz ubrzano anojj ekono ekonomsk mskog og rast rastaa i razvo razvoja. ja.
Uzroci regulatorne uloge su: - porast porast međuso međusobne bne povez povezanos anosti ti i zavisn zavisnosti osti ekono ekonomskih mskih subjekata subjekata u okvirima okvirima držav državne ne zajednice; - rast rast nei neizv zvje jesn snos osti ti o budu budući ćim m doga događa đaji jima ma;; - širen širenje je mon monopo opola la i suža sužava vanje nje konkur konkurenc encije ije;; - sekt sektor orii djel djelat atno nosti sti net netrž ržiš išne ne pri privr vred ede; e; - vanj vanjsk skii ili ili posr posred edni ni efek efekti ti;; - tržišn tržišnii mehaniz mehanizam am rezult rezultira ira nepra nepravič vičnom nom raspo raspodje djelom lom dohot dohotka; ka; - uskla sklađđiva ivanje raz razvoja voja;; - nepo nepotp tpun unaa i neje nejedn dnak akaa obav obavij iješ ešte teno nost st;; Država obavlja svoje regulatorne funkcije na 2 načina: 1. angažovanjem vlastitih materijalno-finansijskih sredstava čime se država javlja kao proizvođač i potrošač; 2. na osnovu zakonskih odredbi – kao sila- bez potrebe angažovanja vlastitih materijalno-finansijskih sredstava, čime usmjerava privredna kretanja i razvoj u pravcu koji najviše odgovara interesima privrede i zemlje kao cjeline.
1.a. DRŽAVA – proizvođač Najbolju ilustraciju ovog angažovanja države daju podaci o veliči državne svojine koja može da bude potpuna ili djelomična. Jače Jače učešće učešće državn državnog og kapita kapitala la u strukt strukturi uri privre privreda da bilo bilo je naroč naročito ito naglaš naglašeno eno u prvim prvim decenijama poslij II svjetskog rata kada su one morale pomoću ovog kapitala rješavati probleme poslijeratnih privrednih poteškoća. Ovi kapitali su se najčešće pojavljivali u onim granama koje su manje privlačne za privatni kapital, a imaju ključni značaj za privredu kao cjelinu. To su: rudarstvo, metalurgija.. Do osjetnog povećanja udjela državnog kapitala dolazi naročito u periodu ratova, kad država mora da ulaže veća sredstva u izgradnju vojnih preduzeća, jer im to nameću vojne potrebe.
22
Državni kapital pokazuje svoju jaku mjeru i u uslovima kriza-recesije i nakon nje. Država tada ulaže svoje kapitale u bazne grane privrede u težnji da riješi problem nezaposlenosti i da obezbijedi ekspanziju i ponovno oživljavanje ekonomske aktivnosti. Ekonomski smisao ove funkcije državnog kapitala je da se sa pozicije proizvodnje obezbijede uslovi za normalan tok proširene reprodukcije.
1.b Država – kupac – potrošač Drugi karakterističan oblik angažovanja države koji utiče na kretanje i ravnotežu tržišnih privreda privreda pomoću pomoću vlastitih materijalno materijalno-- finansijsk finansijskih ih sredstava sredstava je onaj kad ona nastupa nastupa kao potrošač. Država se ovdje javlja sa svojom ulogom u najkritičnijoj fazi kružnog kretanja kapitala R-N (pretvaranje robe u novac), odnosno realizaciji robe na tržištu. Da bi mogla da izvršava svoju funkciju država mora da raspolaže izvjesnim finansijskim sredst sredstvim vima. a. Osnovn Osnovnii način način prikup prikuplja ljanja nja sred. sred. predst predstav avlja lja oporez oporeziva ivanje nje,, koje koje može može biti biti dvostruko, prvo na prihod građana a drugo na profit preduzeća. Ovako prikupljena sredstava predstavljaju glavni prihod državnog budžeta (proračuna) kojim se država pojavljuje na tržištu kao kupac i potrošač. Godišnji bilans prihoda i rashoda države se naziva budžet. Ako su prihodi > rashoda postoji budžetski višak, ako ako su prihodi=rashodu budžet budžet je usklađen, a ako ako su prihodi
2.Država kao sila U ovom obliku država nastupa snagom različitih pravnih propisa koje ustanovljava i nameće bez ikakvog angažovanja materijalnomaterijalno- finansijskih sredstava . To su : - regulisanje kamatne stope i novčanog opticaja, - regulisanje cijena; - regulisanje radnih obaveza; - regulisanje investicionih ulaganja; - mjere protiv monopolizacije.. monopolizacije.. Glavni cilj ovih mjera je stvaranje optimalnog sklada u osnovama i kretanju privrede kao cjeline. Politikom kamatnih stopa, njihovim snižavanjem i povećavanjem, država reguliše priliv, tj. odliv novčanog kapitala u privredi ili iz njenih pojedinih sektora. Sistemom investicionih dozvola mnoge države nastoje da regulišu ravnomjeran raspored kapitala po regionima i granama u okviru države Politikom demonopolizacije država nastoji da otkloni nesklad između monopola-oligopola i manjih kapitala tj. da ukloni nesklad koji koči i ugrožava dalji normalan razvojin tok. Država takođe nameće privrednim subjektima obaveze i materijalna opterećenja i u domenu radnih odnosa. (doprinosi PIO, osiguranje od nezapolenosti, ..) Takođe se primjenjuju i razni vidovi planiranja u privredama pojedinih zemalja. Planiranje se definiše kao proces kojim se: 23
- utvrđuju utvrđuju glavni glavni ciljevi ciljevi ekonomsk ekonomskee politik politikee i naznača naznačavaju vaju prioriteti; prioriteti; - utvrđu utvrđuju ju se mjere mjere za za ostv ostvari arivan vanje je zadata zadataka. ka... Druge uloge države su da ona vodi: politiku cijena, politiku zarada, politiku deviznog kursa, socijalnu politiku i politiku ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Država ima i regulativnu ulogu u utvrđivanju pravila ponašanja na tržištima roba i usluga, tržišti radne snage, tržištu kapitala, tržištu novca i na deviznom tržištu. Nedostaci države prilikom vršenja ovih funckija su: - nedov nedovolj oljna na infom infomisa isanos nostt države države o stva stvarno rnom m stanju stanju u priv privred redi; i; - ogran ograniče ičene ne moguć mogućnos nosti ti kontr kontrole ole i utic uticaja aja na na reago reagovan vanje; je; - ogran ograniče ičenja nja vez vezana ana za polit političk ičkii proces proces odluči odlučivan vanja. ja... Sve su to uslovi zašto država ne može neke od svojih ekonomskih funkcija da obavlja na optimalan način. Promjene koje se dešavaju u privredi: - prom promje jene ne u osno osnova vama ma tehn tehnol ološ oški kihh proc proces esaa čiji čiji najv najvaž ažni niji ji sadr sadrža žajj čine čine znan znanje je i informacije; - sist sistem em među međuna naro rodn dnih ih ekon ekonom omsk skih ih odno odnosa sa;; - sist sistem em info inform rmac acija ija i kom komun unik ikac acij ija. a. Drža Država va tada tada mije mijenj njaa zako zakone ne,, zamj zamjen enju juje je star staree form formee regu regula laci cije je novi novim, m, u skla skladu du sa promijenjenim uslovima. Ta promjena se sastoji iz 2 razloga; 1. smanjivan smanjivanje je javne-drža javne-državne vne svojine svojine i njeno njeno transformisa transformisanje nje u privatnuprivatnu- privatizacija 2. država država prepušta prepušta kontrolu kontrolu preduz preduzeća eća slobodn slobodnom om djelovan djelovanju ju tržištatržišta- liberalizacija. Ova dva procesa se najčešće provode zajedno. Državna svojina je rješenje kada nije moguća ili je konkurencija neprihvatljiva. U suprotnom se uvodi konkurencija, ali tek nakon što se državna svojina pretvori u privatnu. Prelazak državne svojine u privatnu, bez liberalizacije, ostavio bi monopole bez državne kontrole i konkurencije što bi ugrozilo opšte društvene interese. Na kraju dovoljno je reći da da je najbitinije kako urediti državu i organizovati tržište da bi se ostvarili razvoji ciljevi (kada treba, kako treba i koliko treba). 3. Finansijski aspekti ekonomskog razvoja Ključni finansijski aspekti ekonomskog razvoja su pitanja raspolaganja određenom količinom kapit kapitala ala,, sposob sposobnoš nošću ću njegov njegovog og uveća uvećavan vanja ja i efikas efikasnog nog korišt korištenj enja. a. Centra Centralni lni proble problem m finansiranja razvoja je utvrđivanje najboljeg načina uvećavanja kapitala, njegovog efikasnog korištenja i alokacije. Bitno je napomenuti: - uveća uvećavan vanje je kapit kapitala ala je ekon ekonoms omski ki neoph neophoda odann uslov uslov razv razvoja oja;; - kapit kapital al tj. tj. kapita kapitalna lna dobr dobraa su rezul rezultat tat akum akumula ulacij cijee kapita kapitala; la; - akum akumul ulac acij ijaa (šte (štedn dnja ja)) je dio dio novo novost stvo vore rene ne vrij vrijed edno nost sti, i, koji koji se izda izdava vaja ja i služ služii razvojnim potrebama; dohodak= potrošnja + akumulacija potrošnja=dohodak potrošnja=dohodak – akumulacija akumulacija=dohodak akumulacija=dohodak – potrošnja -
akum akumul ulac acija ija kapi kapita tala la pred predst stav avlj ljaa žrtv žrtvov ovan anuu teku tekuću ću potro potrošn šnju ju u cilj ciljuu pove poveća ćava vanj njaa dohotka, akumulac akumulacija ija zemlje zemlje predst predstavlja avlja štednju štednju sektora sektora stano stanovništ vništva, va, predu preduzeća zeća i države... države.....
a) Fin Finansi ansiran ranje je razvoja razvoja domać domaćom om štednj štednjom om 24
Osnovni izvor finansiranja na nivou pojedinih zajednica je domaća štednja. Obim domaće štednje zavisi od : 1. veličine bruto proizvoda po stanovniku i 2. od stope nacionalne štednje. Veliki je broj faktora koji utiču na visinu štednje u pojedinim ekonomijama. Na nivou zaje zajedn dnic icaa šted štednj njaa zavi zavisi si od: od: veli veliči čine ne naci nacion onal alno nogg doho dohotk tka, a, rasp raspod odje jele le doho dohotk tka. a. Makroekonomskih Makroekonomskih mjera kojima se reguliše r eguliše štednja... Jedan od važnijih faktora je adekvatno finansijsko okruženje i finansijski uslovi u zemlji koji djeluju na prikupljanje i kanalisanje štednje od štediša preko finansijskih posrednika. Štednja je dobrovoljna uglavnom. Sa gledišta vlasnika dohotka razlikujemo 3 sektora domaće štednje: a –domaćinstva, b preduzeća i c- država a) šted štednj njaa doma domaći ćins nstv tvaa pred predst stav avlj ljaa osno osnovn vnii izvo izvorr fina finans nsir iran anja ja u razv razvij ijen enim im i u nerazvijenim državama. Sredstva te štednje potiču od prihoda od rada, prihoda od svojine, ..Najvažniji fa kod domaćinstva je veličina dohotka i njegova raspoloživost. Dohodak domaćinstva domaćinstva se usmjerava na: potrošnju, štednju i plaćanje poreza. b) Štednja Štednja preduze preduzeća ća ima dva dva izvora: izvora: ekstern eksternii i interni. interni. Eksterni izvor obuhvata dionički kapital, a interni se odnosi na reinvestirani profit i amortizaciju. Polazna tačka štednje preduzeća je ostvareni neto profit, a zatim odluke o njegovoj raspodjeli na dividendu i dio namijenjen reinvestiranju koje donose vlasnici. c) štednja štednja države države se formira formira kroz dva izvora: izvora: 1. višak budžet budžetskih-p skih-prorač roračunsk unskih ih prihoda prihoda nad rashodima i 2. iz štednje jvanih preduzeća. Budžetski prihodi su: porezi, carine, prihodi od prodaje javne imovine.. Budže Budžetsk tskii rashod rashodii su: državn državnee invest investici icije, je, kupovi kupovina na dobara dobara i usluga usluga,, plate plate držav državne ne administracije.. Budžetska sredstva u razvojoj funkciji je moguće povećati podizanjem poreskih stopa i proširenje poreske osnovnice. Time se povećavaju finansijski potencijali države, ali se smanjuju i ugrožava privatna štednja. Pri korištenju državnih sredstava se može postaviti pitanje njihovog rasipanja tj. neefikasnog korištenja Drugi vid štednje je –štednja javnih preduzeća. Ona je veoma skromna. Poslovanje ovih preduzeća karakteriše to što nema konkurencije, pa posluju manje uspješno od privatnih. Štednjom ovih preduzeća se ne može ozbiljnije računati kao potencijalno jačim izvorom finansiranja.
b) Vanjsko Vanjsko finan finansira siranje nje ekonom ekonomskog skog razvoja razvoja Obuhvataju sredstva koja dolaze iz inostranstva, kao dopuna domaćoj štednji, akoja se koriste za finans finansira iranje nje ubrzan ubrzanog og ekonom ekonomsko skogg razvoj razvoja. a. Finan Finansir siranj anjee razvoj razvojaa strano stranom m štednj štednjom om posebno je bilo izraženo zadnjih decenija XX vijeka. Kamatne stope su bile veoma niske, pa se poli politi tika ka fina finans nsir iran anja ja doma domaći ćihh inve invest stic icij ijaa u nedo nedost stat atku ku doma domaće će šted štednj njee smat smatra rala la opravdanom. Tom porastu zaduživanja su doprinijeli rast cijena nafte, uvoz robe šireko potrošnje za povećanje životnog standarda. Ali u periodu nakon toga je došlo do krize dugova, pa je priliv štednje razvijenih zemalja u manje razvijene naglo smanjen. Ekonomsko opravdanje angažovanja strane štednje je pozitivno samo u uslovima u kojim je zemlja uvoznica stranog kapitala uspjela da ubrza svoj ekonomski razvoj i da stvori povoljnije uslove za nastavak nastavak vlastitog razvoja. Angažovanje Angažovanje strane štednje je moguće podijeliti podijeliti prema izvorima na : privatnu stranu štednju i javnu stranu štednju. 1.privatna strana štednja Je motivisana isključivo ekonomskim interesima (maksimiziranje profita, osvajanje tržišta..) Oblici strane privatne štednje su: a) strane direktne direktne investicije; b) portfolio investicije i c) bankarski zajmovi i komercijalni krediti a) strane direktne investicije 25
- uvoz uvoz stran stranee štednj štednjee dodatn dodatnoo prošir proširuje uje mog moguć ućnos nostt invest investira iranja nja,, podiže podiže kvalit kvalitet et znanja znanja,, podstiče konkurenciju na domaćem tržištu, stimulativno djeluje na konkurentnost domaćih roba u izvozu.. Mogu se razlikovati 3 osnovna tipa stranih direktnih investicija: a) horizonta horizontalne lne (nastaju (nastaju osniva osnivanjem njem novih novih filijala filijala u inostranst inostranstvu); vu); b) vertikalne vertikalne (kada (kada preduzeće preduzeće organizuje organizuje proizvodnju proizvodnju nekog nekog složenijeg složenijeg proizvoda proizvoda u više zemalja); c) konglo konglomer merats atske ke (kada matičn matičnoo preduz preduzeće eće osvoji osvoji kontro kontrolu lu ili se integriš integrišee sa preduzećem u inostranstvu koje proizvodi nesrodne proizvode). Najznačajniji nosioci stranih direktnih investicija su transnacionalne kompanije. On to čine na dva osnovn osnovnaa način načina: a: 1. tradic tradicion ionaln alnim im strani stranim m invest investici icijam jamaa u formi formi potpun potpunog og ili većinskog vlasnika nad svojim filijalama u inostrastvu i 2. nastupom na svjetskom tržištu klasičnim izvozom. Transnacionalne kompanije mogu biti značajan stimulans ekonomskog razvoja sve dok se interesi korporacije i zemlje domaćina podudaraju. b) port portfol folio io inves investic ticij ijee znače kupovinu stranih vrijednosnih papira (dionica, obveznica..) koji su emitovani od strane domaćih deviznih subjekata. Znači da domaći menadžeri upravljaju firmom, a strani ulagači imaju imaju samo samo vrijed vrijednos nosne ne papir papiree koji koji predst predstavl avljaj jajuu dokaz dokazee za potrež potreživa ivanja nja ili učešće učešće u vlasništvu. Portfolio je skup finansijskih sredstava koje pojedinac ili preduzeće posjeduje. Može se sastojati od novca i od vrijednosnih papira (dionica, obveznica). Diversifikacija portfolija je ulaganje novca u razne vrijednosne papire. Motivi portfolio investitora su sticanje dohotka u obliku kamate ili dividende.
c) bankar bankarski ski zajm zajmovi ovi i komer komercij cijaln alnii krediti krediti su zajmovi koji se daju po tržišnim kamatnim stopama i ostalim komercijalnim uslovima stran stranim im držav državama ama ili privat privatnim nim firmam firmama. a. Bankar Bankarski ski zajmov zajmovii daju daju veću veću samost samostaln alnost ost i fleksibilnost u pogledu načina korištenja sredstava za zemlju koja ih koristi. 2.Javna strana štednja Javni kapital se može obezbjeđivati na osnovu : 1. bilateralnih i 2. multilateralnih aranžmana Bilate Bilateral ralni ni aranž aranžman mani: i: najče najčešće šće imaju imaju vojnovojno-pol politi itičku čku konota konotacij ciju, u, a daleko daleko rjeđe rjeđe čiste čiste ekonomske i tehnološke ciljeve. Primjer multilateralne pomoći našoj zemlji. Banka za obnovu i razvoj – svjetska banka. Dodatni Dodatni način angažova angažovanja nja strane štednje u zemlja zemlja u razvoju razvoju je u obliku obliku tzv. strane pomoći pod kojom se podrazumijevaju sve forme međunarodnog transfera novca, roba i tehnologija koje su obliku pokolna koje se ne moraju vratiti ili u obliku kredita koji imaju manje kamatne stope, imaju grace period..
VI SVJETSKI EKONOMSKI RAZVOJ 1. Pregled
26
Najznačajniju karakteristiku dosadašnjeg ekonomskog razvoja predstavljaju ogromne razlike između razvijenog i nerazvijenog dijela savremenog svijeta. Nastanak i održavanje takvih razlika u razvijenosti tj. JAZ ima dugu istorijsku prošlost. Npr. u ukupnom rezultatu dohodak u razvijenom dijelu svijeta do 2000. se uvećao za 14, dok se u nerazvijenom dijelu svijeta uvećao za samo 5 puta. Odnos visine društvenog proizvoda po stanovniku 2000. god. na relaciji razvijeni-nerazvijeni je iznosio 67:1! Razlozi za isto su: - visoka visoka stopa stopa nata natalite liteta ta uz smanje smanjenu nu stop stopuu morta mortalit liteta eta;; - viso isok udio udio rad radne snage anga angažžovane vane u poljo oljopr priv ivre redi di,, uz nisk isku pro produkt duktiv ivno nost st poljoprivredne proizvodnje; - niza nizakk nivo nivo prim primij ijen enje jene ne tehn tehnol olog ogije ije;; - skro skroma mann nivo nivo šte štedn dnje je sta stano novn vniš ištv tva. a....... U nastojanjima svjetske zajednice da se iznađu metodi za ublažavanje ovakve situcije najveća pažnja se posvećivala „začaranom krugu siromaštva“. Prvi Prvi kora korakk pred predst stav avlj ljaa iden identi tifik fikac acij ijaa pote potenc ncij ijal alaa koji kojima ma zeml zemlja ja rasp raspol olaž aže. e. Uspj Uspješ ešna na kombinacija faktora stvara pretpostavke za viši nivo produtivnosti, a to obezbjeđuje bolju konkurentnost na domaćem i stranom tržištu. To je osnova za stvaranje relativno visokog dohotka, koji pored podmirivanja osnovnih potreba obezbjeđuje i štednju tj. akumulaciju. Štednja je osnovni uslov za obezbjeđenje investicija koji su opet uslova za proces razvoja. Visoki Visoki novi novi invest investici icija ja znači znači nove nove tehnol tehnologi ogije, je, tj. znači znači poveća povećanje nje ukupno ukupnogg razvoj razvojnog nog potencijala, čime se obezbjeđuju resursi i nastavlja ponovo krug razvoja na višem nivou razvijenosti. Svjetska Svjetska banka kao pokazatelj pokazatelj stepena stepena ekonomsk ekonomskee razvijeno razvijenosti sti zemalja zemalja u svijetu svijetu koristi koristi nacionalni bruto proizvod po stanovniku (GNP-GNI). karakteri eriše še najni najniži ži dohoda dohodakk po stanov stanovnik nikuu u svijet svijetu, u, najveć najvećii broj broj Narazvijene Narazvijene zemlje: zemlje: karakt zaposlenih u poljoprivredi, oskudica kvalifikovane radne snage, nizak stepen pismenosti, kratak životni vijek stanovništva, .. najveći broj ovih zemalja nalazi se u Africi. Tranzicijske zemlje: sačinjav sačinjavaju aju zemlje zemlje bivšeg bivšeg SSSR, socijalističke socijalističke zemlje Centralne Centralne i Istočn Istočnee Evrope Evrope koje koje prolaz prolazee kroz kroz proces proces tranzi tranzicij cijee od kom komand andno no –plans –planskih kih ka tržišn tržišnim im ekonomijama. Ove zemlje raspolažu solidnim nivoom obrazovanja stanovništva, značajnim industrijskim sektorom i razvijenom ali zastarjelom infrastrukturom. Njih karakteriše još: visok stepen inflacije, nezaposlenosti, nizak nivo produktivnosti, nizak nivo konkurentnosti roba i usluga, visok nivo unutrašnje i vanjske zaduženosti.. Zemlje u razvoju: ove zemlje su na nivou prve grupe, ali ostvaruju izvjestan razvoj (rast dohotka po stanovniku, malo veći nivo industrijske proizvodnje..) u ovu grupu spadaju zemlje Azije, Afrike, Latinske Amerike. Nove industrijske zemlje: čine zemlje koje su u posljednje dvije decenije XX vijeka postigle izvanredno dinamičan razvoj na osnovu značajnih napora u obezbjeđivanju akumulacije i investicija što je dovelo do visoke stope rasta i dohotka po stanovniku – R. Koreja, malezija, Izrael, Irska, Tajvan, hong Kong.. zapadne evrope, evrope, kanada, kanada, japan, japan, australija australija,, novi Visoko razvijene zemlje: zemlje: SAD, zemlje zapadne zeland. Zajedničke karakteristike su: - veli veliki ki kapi kapita tall ulož uložen en u opre opremu mu,, viso visoka ka prod produk ukti tivn vnos ostt rada rada,, stal stalni ni rast rast učeš učešća ća sekundarnog i tercijarnog faktora u ukupnoj proizvodnji, visoko učešće u svjetskoj trgovini, stabilan politički i pravni sistem.. - stabil stabilan an demokra demokratsk tskii sistem sistem,, višest višestran ranačk ačkii politi politički čki sistem, sistem, lične lične slobod slobode, e, odsustv odsustvoo diskriminacija; - briga briga za socijal socijalne ne i siroma siromašne šne,, hendikep hendikepira irane ne stanovn stanovnike ike,, stalan stalan porast porast visoko visokogg nivoa obrazovanja, obrazovanja, zdravstvena zaštita.. 27
Zemlje izvoznice nafte (OPEC): (OPEC): zemlje koje visok nivo razvoja ostvaruju zahvaljujući ovom energetskom izvoru. 2. Tri karakteristike: globalizacija- integracija – tranzicija
a) Glob Global aliz izac acij ijaa Global Globaliza izacij cijaa bi se mog mogla la defini definisat satii kao kao proce process ekonom ekonomsko skog, g, socij socijaln alnog og i kultur kulturnog nog i političkog djelovanja koji prelazi granice samostalnih država. b) Integ ntegra raci cija ja c) Tranz anzicija
28
