PREDAVAN,A
I I
POTENCIJALNl PROlZYOO
Naftni 'ok Drug; , vJel:skiral
VeIoI'~",lkrQ:' " 50
REALN I PROIZVOO
MAKROEKONOMIJA Predavanja prof. dr. Azra Hadžiahmetović
Sarajevo, februar 2009. godine
1
Naziv djela: MAKROEKONOMIJA - predavanja
Autor: Prof. dr. Azra Hadžiahmetović
Izdavač: Ekonomski fakultet u Sarajevu
Glavni i odgovorni urednik: Prof. dr. Veljko Trivun, dekan
Recenzent: Prof. dr. Jasmina Osmanković
Godina izdavanja: 2009
Tiraž: 500
Štampa: VMG Grafika ------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 330.101.541(075.8) HADŽIAHMETOVIĆ, Azra Makroekonomija : predavanja / Azra Hadžiahmetović. - Sarajevo : Ekonomski fakultet, 2009. - 435 str. : ilustr. ; 30 cm ISBN 978-9958-23-238-1 COBISS.BH-ID 17247494 -------------------------------------------------
2
Poštovani studenti, MAKROEKONOMIJA – predavanja – namijenjena su vama, studentima Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Namjera nam je bila omogućimiti vam lakše razumijevanje ove problematika i bolji osnov za čitanje širokog spektra literature iz ove oblasti. Strukturirana su tako da vas vode kroz nastavni program predmeta Makroekonomija. Prvi dio posvećen je razumijevanju osnova makroekonomije. Drugi dio – makroekonomska analiza, koncipiran je tako da razumijete osnovnu makroekonomsku logiku u ponašanju ključnih agregata u ekonomiji na kratak, srednji i dugi rok. Treći dio – međunarodna makroekonomija – predstavlja posebnosti analize makroekonomije otvorene privrede. U četvrtom dijelu predstavili smo izbor iz studija napredne makroekonomije – primjenjene ekonomske teorije u makroekonomskom modeliranju. U petom dijelu pažnju smo posvetili ekonomiji EU i Bosne i Hercegovine. Cijenimo važnim pomenuti da je ovaj materijal – otvorena knjiga, da se razumije i čita dalje. U tom smislu ostajemo i otvoreni za sugestije i komentare koji će rezultirati boljem razumijevanju ove problematike. Rad na ovom materijalu bio je omogućen zahvaljujući pomoći asistenata – mr. Adnana Efendića i Aide Zaimović, čiji su angažman i korisne sugestije dobrim dijelom prožeti radom koji je pred vama. Posebnu zahvalnost dugujemo i Anesi Vilić, saradnici Ekonomskog instituta Sarajevo, na nesebičnoj pomoći i punoj posvećenosti da ovaj rad bude konačno oblikovan i dostupan svima vama. Hvala i vama koji ste bili inspiracija za ovaj angažman. Sarajevo, februar 2009. godine
prof. dr. Azra Hadžiahmetović
3
4
SADRŽAJ PRVI DIO OSNOVE MAKROEKONOMIJE 1. Makroekonomija – pojam i ciljevi
7
2. Sistem nacionalnih računa
36
3. Instrumentarij makroekonomske politike
69
4. Agregatna ponuda i agregatna potražnja (AS – AD sistem)
84
5. Makroekonomsko prilagođavanje i strukturne regorme
90
DRUGI DIO MAKROEKONOMSKA ANALIZA 1. Makroekonomija u kratkom roku
111
a. Potrošnja – dohodak – štednja
112
b. Investicije
119
c. Multiplikator
124
2. Makroekonomija u srednjem roku
131
a. Novac i bankarstvo
132
b. Tržište rada i nezaposlenost
153
c. Budžet – javna potrošnja, oporezivanje i dug
161
3. Makroekonomija u dugom roku
172
a. Modeli ekonomskog rasta
173
b. Ekonomske fluktuacije – konjukturni ciklusi
191
c. Makroekonomska ravnoteža – dinamički pristup
221
TREĆI DIO MEĐUNARODNA MAKROEKONOMIJA – MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE 1. Trgovina i specijalizacija
229
2. Platni bilans i devizni kurs
248
3. Arhitektura svjetskog trgovinskog i finansijskog sistema
256
4. Konkurentnost ekonomije i ekonomski rast
282
5
ČETVRTI DIO NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 1. Škole ekonomskog mišljenja
298
2. Klasični pristup
301
3. Kejns i kenzijanska ekonomija
302
4. Neoklasičari
312
5. IS – LM model
316
6. Monetarizam
329
7. Očekivanja u ekonomiji – RATEX
338
8. Ekonomija ponude
346
PETI DIO EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE I BOSNE I HERCEGOVINE 1. Ekonomija EU
357
2. Ekonomija Jugoistočne Evrope u tranziciji – kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost
387
3. Bosna i Hercegovina – od Jugoslavije do EU
403
4. Osnovni makroekonomski indikatori za Bosnu i Hercegovinu
PRILOZI 1. Pitanja za vježbu
429
2. Literatura
436
6
PRVI DIO OSNOVE MAKROEKONOMIJE 1. Makroekonomija – pojam i ciljevi 2. Sistem nacionalnih računa 3. Instrumentarij makroekonomske politike 4. Agregatna ponuda i agregatna potražnja (AS – AD sistem) 5. Makroekonomsko prilagođavanje i strukturne regorme
7
8
Šta je to makroekonomija... Makroekonomija predstavlja nauku koja se bavi izučavanjem funkcionisanja privrede kao cjeline. To je studij o funkcionisanju nacionalne ekonomije (ekonomije jedne zemlje). U fokusu izučavanja jesu proizvodnja roba i usluga, nivo zaposlenosti faktora proizvodnje – rada, kapitala i prirodnih resursa, opšti nivo cijena u jednoj nacionalnoj ekonomiji i ekonomski odnosi sa ostatkom svijeta. Za razliku od mikroekonomije, koja proučava ponašanje pojedinačnih aktera – preduzeća, promjene cijena i količina proizvedenih i/ili potrošenih dobara i usluga, funkcionisanje zasebnih privrednih sektora (grana) jedne nacionalne ekonomije ili regiona (entiteta) unutar jedne zemlje, makroekonomija analizira faktore koji utiču na ekonomiju zemlje u cjelini. Samim tim, makroekonomija analizira agregate koji su važni za funkcionisanje pojedinačnih ekonomskih subjekata – preduzeća, potrošača, radnika i zasebnih privrednih sektora – industrije, poljoprivrede, usluga, kao i dijelova (regiona) jedne zemlje. Tako naprimjer, ako kreatori ekonomske politike (makroekonomske) promijene poreze, to će uticati na funkcionisanje preduzeća, proizvodnju i potrošnju, životni standard, investicije, budžete i budžetsku potrošnju, izvoz i uvoz. Ili, stimulativan makroekonomski instrumentarij (ekonomska politika) u jednoj nacionalnoj ekonomiji povećat će proizvodnju, zaposlenost, izvoz. Naravno, i obrnuto – destimulativan ekonomski ambijent u jednoj ekonomiji (makroekonomski), smanjuje investicije, proizvodnju, povećava nezaposlenost, pogoršava ekonomske odnose sa inostranstvom i sl. Sve promjene u makroekonomiji (ekonomskoj politici), odražavaju se na preduzeća, dohodak stanovništva, potrošnju, štednju, životni standard i sl. Sve do tridesetih godina XX vijeka, ekonomska teorija bila je uglavnom fokusirana na pojedinačna preduzeća, sektore privrede i privredne grane (mikroekonomiju). Međutim, nakon Velike ekonomske krize (1929. – 1932.), interesovanje za makroekonomijom naglo počinje rasti. Začetnikom makroekonomske teorije smatra se John Maynard Keynes (1883. – 1946.) sa svojom revolucionarnom teorijom koja je nastala kao odgovor na Veliku ekonomsku krizu. Ova teorija objašnjava način na koji državne vlade, posredstvom instrumenata ekonomske politike (makroekonomski instrumentarij) mogu uticati na poticanje ekonomskog rasta – stimulisanje proizvodnih aktivnosti, zaposlenosti, obuzdavanje inflatornih ili deflatornih tendencija u ekonomiji, poticanje razmjene sa inostranstvom. Naravno i obrnuto – odsustvo stimulativnog ekonomskog ambijenta (makroekonomskog) i/ili pogrešna ekonomska politika (makroekonomski instrumentarij) mogu dovesti do pogoršanja ključnih ekonomskih performansi jedne nacionalne ekonomije.
Riječ „makroekonomija“ potiče od grčke riječi macros, što u doslovnom prijevodu znači - veliko, agregatno. Prvi put ovu riječ je upotrijebio teoretičar Howns 1948. godine
9
MAKROEKONOMIJA – POJAM I CILJEVI
1
O čemu će biti riječi... Proizvodnja Zaposlenost Stabilnost cijena M đ Međunarodna d razmjena j
2
10
Makroekonomski ciljevi Proizvodnja
• Visok nivo proizvodnje • Brza stopa rasta – dinamika rasta
Zaposlenost
• Puna zaposlenost • Niska nedobrovoljna nezaposlenost • Stabilnost cijena • Slobodna trgovinska politika
Cijene
• Ravnoteža platnog bilansa • Stabilan/ravnotežan devizni kurs
Neto izvoz 3
1. PROIZVODNJA BDP Nominalni i realni BDP Deflator BDP Potencijalni BDP BDP jaz Stopa ekonomskog rasta
4
11
Proizvodnja - BDP Cilj - obezbjeđivanje potrošnih roba i usluga u j j kako ljudskih j potreba,, tako i p svrhu zadovoljavanja potreba proizvodnog (prerađivačkog) sektora. Interes svih zemalja - što viši nivo proizvodnje dobara i usluga. Osnovna i najsveobuhvatnija mjera ukupne proizvodnje u jednoj zemlji iskazana je BDP - bruto domaćim proizvodom (GDP – Gross Domestic Product). 5
Proizvodnja – nominalni i realni BDP Bruto domaći proizvod (BDP) - mjera tržišne vrijednosti svih finalnih roba i usluga proizvedenih u jednoj nacionalnoj ekonomiji u toku godinu dana. Dva načina izražavanja vrijednosti ukupne proizvodnje u jednoj nacionalnoj ekonomiji: ¾ Nominalni bruto domaći proizvod ¾ Realni bruto domaći proizvod
Nominalni BDP - mjera ukupne vrijednosti proizvedenih finalnih roba i usluga iskazanih u stvarnim, stvarnim tržišnim cijenama. cijenama Nestabilnost u cijenama (npr. inflacija) mogu dovesti do pogrešnih zaključaka - iskrivljeno mjerilo vrijednosti. Realni BDP - vrijednost (nepromijenjenim) cijenama.
proizvodnje
računa
po
stalnim
6
12
Proizvodnja – nominalni i realni BDP Realni BDP - dobiva se otklanjanjem efekata inflacije iz vrijednosti nominalnog proizvoda. Realni BDP = nominalni BDP – inflacija O kakvoj važnosti otklanjanja cjenovnih nestabilnosti (npr. inflacije) je riječ, govori slijedeći primjer: ¾Pretpostavimo da je u prethodnoj godini (godina I) u našoj š j ekonomiji k iji ukupno k proizvedeno i d 1 000 jedinica 1.000 j di i proizvoda i usluga po prosječnoj cijeni od 2 KM. Ove godine (godina II) došlo je do povećanja obima proizvodnje na 1.010 jedinica, ali i do povećanja cijena na 2,5 KM 7
Proizvodnja – nominalni i realni BDP
Q – proizvodnja
P – cijena
Nominalni BDP =QxP
Godina I
1.000
2
2.000 KM
Godina II
1.010
2,5
2.525 KM
Rast nominalnog BDP: 2 2.525 525 – 2.000 2 000 = 26 26,25% 25%
8
13
Proizvodnja – deflator BDP Pogledamo li zasebno povećanje obima proizvodnje dobara i usluga g Q ((1.000 Æ 1.010)) i cijena j P ((2 Æ 2,5), , ), uočljivo je da je značajnije povećanje cijena od obima proizvodnje, što upućuje na krivi zaključak (rast vrijednosti BDP - 26,25%). Stvarne promjene u vrijednosti proizvodnje utvrdit ćemo otklanjanjem efekata inflacije iz obračuna nominalnog BDP uz pomoćć specifičnog BDP-a ifič i d k cijena indeksa ij – deflatora d fl t BDP-a. Deflator BDP-a računa se preko indeksa cijena I i II godine. 9
Proizvodnja – deflator BDP Indeksi cijena pokazuju relativnu promjenu cijena u određenom vremenu. Globalni indeksi cijena su: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Indeks proizvođačkih cijena, Indeks potrošačkih cijena, Indeks troškova života, Indeks cijena na malo, Indeks cijena izvoznih dobara, Indeks cijena uvoznih dobara.
Imaju posebno važnu ulogu u dinamičkoj analizi ekonomskih pojava i računaju se kao agregatni indeksi ili indeksi prosječnih odnosa. 10
14
Proizvodnja – deflator BDP BDP deflator računamo preko indexa cijena. U cilju lakšeg računanja, računanja pretpostavićemo da je I godina – bazna godina I godina
II godina
11
Proizvodnja – realni BDP I godina: Nominalni BDP = 2.000 2 000 KM Indeks cijena (bazna godina) = 1
II g godina: Nominalni BDP = 2.525 KM Indeks cijena = 1,25
Rast realnog BDP = 2.020 – 2.000 = 20 ili 1%
12
15
Proizvodnja – realni BDP
Q– proizvodnja
P– cijena
Nominalni BDP
Realni BDP
Godina I
1.000
2
2.000 KM
2.000 KM
Godina II
1.010
2,5
2.525 KM
2.020 KM
Rast
525 KM (26,25%)
20 KM (1%)
13
Proizvodnja – realni BDP Promjene realnog BDP - najbolja mjera funkcionisanja jedne nacionalne ekonomije (puls ekonomije). One su istovremeno signal stabilnosti ili nestabilnosti ekonomije i mjera uzlazne ili silazne putanje u konjukturi (ciklusu).
14
16
Proizvodnja – realni BDP Realni proizvod
Vrijeme 15
Proizvodnja – potencijalni BDP Za kompletiranje slike ukupne proizvodne aktivnosti u jednoj nacionalnoj ekonomiji, važno je dovođenje u vezu realnog BDP a i potencijalnog BDP–a. BDP–a BDP a Potencijalni proizvod - maksimalno mogući održivi nivo proizvodnje koji jedna ekonomija može postići uz maksimalno angažovanje svih raspoloživih resursa u određenom vremenu. proizvod To jje p proizvodnje.
pri p
punojj p
zaposlenosti p
svih
faktora
Različita veličina potencijalnog proizvoda po zemljama. Definisana raspoloživim inputima - važnim za proizvodnju (rad, kapital, prirodni resursi, nivo tehničke opremljenosti...). 16
17
Proizvodnja – potencijalni BDP (kratki rok) Potencijalni proizvod (proizvod na nivou zaposlenosti raspoloživih faktora) – kratak rok
pune
Nivo cijena
Kratak rok
Qp
BDP
17
Proizvodnja – potencijalni BDP (dugi rok) Potencijalni proizvod se tokom vremena mijenja. Dugoročno - sve ekonomije računaju sa povećanjem raspoloživosti proizvodnih faktora (rast proizvodnih mogućnosti). Pojam razvoja veže se za rast potencijalnih mogućnosti (rast potencijalnog proizvoda). Potencijalni P t ij l i proizvod i d (proizvod ( i d na nivou i zaposlenosti raspoloživih faktora) – dugi rok
pune
18
18
Proizvodnja – potencijalni BDP (dugi rok) Proizvodna aktivnost
Vrijeme
19
Proizvodnja – BDP jaz Tokom poslovnih (konjukturnih) ciklusa, realni BDP–a odstupa od potencijalnog BDP–a. Razliku R lik između i đ potencijalnog t ij l i realnog l BDP nazivamo i BDP jaz. j 800
POTENCIJALNI PROIZVOD
700
REALNI PROIZVOD
600
40 – BDP JAZ = P BDP – R BDP
500
20
400 0
300 BDP JAZ
- 20 1930 20
1950
1970
1990
- 40
19
Proizvodnja – BDP jaz Veličina BDP jaza = veličini neiskorištenih potencijala za proizvodnju i razvoj. BDP jaz D signal faze u kojoj se ekonomija nalazi u konjukturi (recesija, kriza, depresija, stagnacija, stagflacija, inflesija...). Konjuktura svjetske ekonomije D najznačajnija odstupanja realnog BDP-a BDP a od potencijalnog zabilježena u vrijeme Velike ekonomske krize, Drugog svjetskog rata i naftnih šokova 70-tih godina XX vijeka.
21
Proizvodnja –BDP jaz
Po oslovna aktivnost
Konjukturni ciklusi u svjetskoj ekonomiji POTENCIJALNI PROIZVOD
Naftni šok
REALNI PROIZVOD
Drugi svjetski rat Velika ekonomska kriza
1930
1950
1970
1990
2000
2010
Vrijeme
22
20
Proizvodnja – stopa ekonomskog rasta Proizvodnja je motivirana zadovoljavanjem ljudskih potreba. Razvoj ljudskih potreba stimuliše rast proizvodnje. Promjene u nivou proizvodnje u ekonomiji, posmatrane kroz vrijeme, govore o dinamici rasta proizvodnje i izražavaju se stopom ekonomskog rasta
23
Proizvodnja – zaključak
Ključni makroekonomski ciljevi vezani za proizvodnju
Vi k nivo Visok i proizvodnje i d j finalnih dobara i usluga
Dinamika Di ik ekonomskog k k rasta (brza stopa rasta)
24
21
2. ZAPOSLENOST Puna zaposlenost Zaposlenost – ciljevi Stopa nezaposlenosti ILO definicija
25
Zaposlenost – puna zaposlenost Puna zaposlenost - optimalan nivo upotrebe raspoložive radne snage. Kvantitativno određenje pune zaposlenosti - stepen upotrebe radnosposobnog stanovništva na kome se koristi od smanjenja nezaposlenosti izjednačavaju sa rastom troškova povećanog zapošljavanja. Puna zaposlenost - podudaranje (ravnoteža) ponude radne snage i potražnje za radnom snagom. Puna zaposlenost - obezbjeđivanje dovoljno radnih mjesta za svo radnosposobno stanovništvo koje je voljno da radi. 26
22
Zaposlenost – puna zaposlenost Važno je voditi računa o slijedećem: ¾Puna zaposlenost ne znači da je broj nezaposlenih moguće svesti na nulu (dobrovoljna ili privremena nezaposlenost - optimum 2% – 7%). ¾Ekonomska p politika mora voditi računa o efektima mjera usmjerenih na stabilnost ekonomije (puna zaposlenost, ali uz opštu stabilnost ekonomije).
27
Zaposlenost – ciljevi
Ključni makroekonomski ciljevi vezani za zaposlenost
Visoka stopa zaposlenosti (puna zaposlenost)
Niska nedobrovoljna (nevoljna) nezaposlenost
28
23
Zaposlenost – stopa nezaposlenosti Uobičajeni pokazatelji ¾stopa zaposlenosti/nezaposlenosti Izražava procenat radne snage koja je zaposlena/ nezaposlena.
29
Zaposlenost – radna snaga Radna snaga D zaposleni i oni koji aktivno traže zaposlenje. Radno sposobno stanovništvo - najčešće se određuje starosnim uzrastom stanovništva (npr. 18 – 65 godina starosti). Dio stanovništva sposobnog za rad koje ne traži zaposlenje, smatra se dobrovoljnom (voljnom) nezaposlenosti. l i
30
24
Zaposlenost – ILO definicija Međunarodna organizacija rada (ILO, Ženeva, 1954.) „Nezaposlenima p se smatraju j sva ona lica koja j su p prešla određen uzrast, a koja su se određenog dana ili sedmice našla u jednoj od slijedećih kategorija: ¾ Radnici sposobni za rad čiji je ugovor o radu istekao ili je privremeno prekinut, koji su bez posla i koji u određenom kratkom vremenskom periodu (najčešće sedam dana) traže plaćeno zaposlenje; ¾ Lica koja nikada nisu radila, koja nemaju status plaćenog radnika kao i penzioneri i i koji k ji su sposobni b i za rad d i traže t ž plaćeno l ć zaposlenje; l j ¾ Lica bez posla koja su u datom momentu sposobni za rad i imaju novo zaposlenje, ali će početi da rade tek nakon nekog određenog vremena; ¾ Lica privremeno ili trajno otpuštena s posla bez novčane naknade.“ 31
Zaposlenost – ILO definicija Nezaposlenicima se ne smatraju lica koja odgovaraju slijedećim kategorijama: ¾Oni koji se spremaju da za vlastiti račun osnuju preduzeće ili poljoprivredno gazdinstvo, ali koji još nisu izvršili sve potrebne predradnje, a koji ne traže plaćeni posao; ¾Neplaćeni pomažući članovi porodice koji ne rade i ne traže ž plaćeni l ć i posao““ (ILO, (ILO Ženeva, Ž 1980 ) 1980.).
32
25
Zaposlenost – kretanja Zaposlenost/nezaposlenost ekonomije kroz konjukturu.
vezana
za
proizvodnu
aktivnosti
Silazna faza poslovnog ciklusa (primjer recesije) obilježena je padom proizvodne aktivnosti što uzrokuje pad potražnje za radnom snagom i dovodi do rasta nezaposlenosti. Uzlazna faza poslovnog ciklusa (primjer ekspanzije) znači povećanje proizvodne aktivnosti što vodi rastu potražnje za radnom snagom, rastu zaposlenosti i smanjenju nezaposlenosti. Ova veza proizvodnje i zaposlenosti ne znači da je dinamika promjena proizvodnih aktivnosti praćena identičnom dinamikom promjena na tržištu rada. Rast zaposlenosti je sporiji od rasta proizvodnje Rast nezaposlenosti brži od pada proizvodnje. 33
3. STABILNOST CIJENA Stopa inflacije Indeksi cijena CPI Bazno ponderisani i tekuće ponderisani indeksi Stabilnost ekonomije
34
26
Stabilnost cijena – stopa inflacije Inflacija se uobičajeno izražava stopom inflacije. Stopa inflacije D relativni izraz odnosa opšteg nivoa cijena u posmatranoj godini u odnosu na prethodnu (baznu) godinu.
35
Stabilnost cijena – indeksi cijena Mjerilo inflacije - indeksi cijena: a) Indeks potrošačkih (maloprodajnih) cijena – CPI (Consumer Price Index) b) BDP deflator c) Indeks proizvođačkih cijena – PPI (Producer Price Index) d) Indeks veleprodajnih cijena – WPI (Wholesale Price Index).
36
27
Stabilnost cijena – CPI CPI i WPI mjere cijene iz tekuće i bazne godine za korpu roba sa fiksnom strukturom. Predstavljaju međuodnos cijena korpe istih količina u tekućoj, sa cijenama korpe istih količina u baznoj godini. CPI indeks je najčešće korišteno mjerilo inflacije. CPI mjeri troškove potrošačke korpe roba i usluga koje kupuje prosječan potrošač. potrošač Računa se ponderisanjem svake cijene u skladu sa ekonomskim značenjem pojedine robe u potrošačkoj korpi. 37
Stabilnost cijena – CPI Pretpostavljamo da se porodični budžeti raspoređuju na potrošnju tri grupe proizvoda i to sa slijedećim učešćem: č šć ¾Hrana
50%
¾Troškovi stanovanja
30%
¾Troškovi zdravstvene zaštite
20%
¾Budžet domaćinstva
100%
38
28
Stabilnost cijena – CPI Fiksni ponderi utvrđuju se na bazi učešća pojedinih stavki potrošnje u budžetima domaćinstva: ¾Hrana
0,5
¾Troškovi stanovanja
0,3
¾Troškovi zdravstvene zaštite
0,2
Cijene roba i usluga u baznoj godini (godina I) postavljene su na 100 (fiksno). CPI (godina I) = (0,5 x 100) + (0,3 x 100) + (0,2 x 100) = 100
39
Stabilnost cijena – CPI (bazno ponderisani indeksi) Pretpostavimo da je u posmatranoj godini (godina II) došlo do rasta cijena roba i usluga i to: ¾ Cijene hrane porasle su za 7% ¾ Cijene stanovanja porasle su za 4% ¾ Cijene zdravstvene zaštite porasle su za 11% CPI (godina II) = (0,5 x 107) + (0,3 x 104) + (0,2 x 111) = 106,9
Fiksni ponderi (0,5 (0 5 – 0,3 0 3 – 0,2) 0 2) predstavljaju istu (fiksnu) strukturu roba i usluga u potrošnji domaćinstava. CPI i WPI indeksi (Laspeyres index).
su
bazno
ponderisani
indeks
40
29
Stabilnost cijena – BDP deflator i PPI – tekuće ponderisani indeksi BDP deflator i PPI koriste promjenjive (fleksibilne) pondere. Npr. BDP deflator koristi pondere iz tekuće godine.
Ovo O je j tekuće t k ć ponderisani d i i indeks i d k (Paasche (P h index). i d )
41
Stabilnost cijena – razlike Razlike bazno ponderisanih indeksa i tekuće ponderisanih indeksa - CPI i BDP deflator ¾ CPI računa č promjene j cijena ij roba b i usluga l k j kupuju koje k j potrošači. Ukoliko se povećaju cijene roba i usluga koje kupuju preduzeća (npr. oprema), to će se pojaviti u BDP deflatoru, ali ne i u CPI. ¾ BDP deflator računa promjene cijena domaćih roba i usluga. Ali, ukoliko su uvozne robe i usluge dio potrošačke korpe, korpe promjene cijena uvoznih roba i usluga ulaze u obračun CPI. ¾ CPI sa fiksnim ponderima ne računa sa promjenom u strukturi potrošnje ili kvaliteta roba i usluga. BDP deflator sa promjenjivim ponderom omogućava prilagođavanja u skladu s promjenama BDP. 42
30
Stabilnost cijena – stabilnost ekonomije Stabilnost ekonomije ostvaruje se na dva načina: ¾ Djelovanjem ekonomskih zakona u pravcu prilagođavanja nivoa proizvodnje promijenjenim uslovima na strani tražnje ¾ Instrumentima ekonomske politike.
Tržišni mehanizam reguliše ekonomske posredstvom varijacije tržišnih cijena.
procese
Promjene u proizvodnji i potrošnji odražavaju se na cijene, a promjene u cijenama na proizvodnju i potrošnju. potrošnju U današnjim ekonomijama, uspješnost ekonomske politike mjeri se količinom uspostavljenog ambijenta za slobodno tržište, slobodnu konkurenciju i slobodnu trgovinsku politiku. 43
Stabilnost cijena – ciljevi
Ključni makroekonomski ciljevi vezani za stabilnost cijena
Odsustvo inflatornih i deflatornih tendencija
Slobodna trgovinska politika
44
31
4. MEĐUNARODNA RAZMJENA Platni bilans Devizni kurs
45
Međunarodna razmjena – platni bilans Ključni korak u donošenju mjera ekonomske politike mjerenje i ocjena vanjske pozicije jedne zemlje. Osnov za analize čini platni bilans (bilans međunarodnih plaćanja) koji registruje sve ekonomske transakcije jedne zemlje sa inostranstvom. Ekonomske transakcije - prenos društvenog bogatstva jedne zemlje u drugu. drugu Primanja iz inostranstva (po osnovu izvoza) i dugovanja zemlje prema inostranstvu (po osnovu uvoza)
46
32
Međunarodna razmjena – platni bilans Zašto je važno uravnoteženje platnog bilansa za jednu ekonomiju? Zamislimo teoretski slučaj zatvorene ekonomije – bez ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Ako se sav dohodak jedne zemlje troši unutar zemlje i ukoliko je sva potrošnja jednaka dohotku, nacionalna ekonomija je u ravnoteži. Ukoliko je potrošnja veća od dohotka, razlika se namiruje uvozom (M) iz inostranstva (otvorena ekonomija). Ova neravnoteža (deficit platnog bilansa) znači odliv kapitala iz zemlje (u svrhu plaćanja uvoza) što može smanjiti proizvodnju, proizvodnju povećati nezaposlenost i ugroziti stabilnost cijena. I obrnuto, ukoliko je proizvodnja veća od potreba potrošnje, razlika odlazi u izvoz. Ova vrsta neravnoteže (suficit platnog bilansa) znači priliv kapitala u zemlju (po osnovu naplaćenog izvoza), što može promijeniti uslove proizvodnje (troškove proizvodnje, nestabilnost cijena...).
47
Međunarodna razmjena – platni bilans Današnje ekonomije upućene su na ekonomske odnose sa inostranstvom. Otvorenost ekonomije i mjera te otvorenosti - ključni za ekonomsku analizu i važna podloga za ekonomsku politiku. Uobičajeno se u ekonomskim analizama koriste agregati: ¾ izvoz (X), ¾ uvoz (M) i ¾ neto – izvoz (X – M).
Pozitivan neto izvoz = suficit platnog bilansa Negativan neto izvoz = deficit platnog bilansa Podloga za vođenje ekonomske politike uobičajeno - udio suficita ili deficita u BDP ili odnos: ili 48
33
Međunarodna razmjena – devizni kurs Ekonomski odnosi sa inostranstvom podrazumijevaju naplatu potraživanja (po osnovu izvoza) i plaćanja dugovanja (po osnovu uvoza). Odatle važnost visine deviznog kursa za konkurentnost nacionalne ekonomije. Devizni kurs - cijena domaće valute izražene u valuti/valutama drugih zemalja. Devize - novčana potraživanja prema inostranstvu. Uloga deviznog kursa - u uslovima slobodne trgovine cijene u različitim zemljama učiniti ekvivalentnim. Valuta jedne zemlje može odstupati od njene stvarne vrijednosti (ravnotežnog deviznog kursa). Potcjenjena ili precijenjena valuta odražava se na cijene stranih roba na domaćem tržištu i cijene domaćih roba na inostranom tržištu. 49
Međunarodna razmjena – devizni kurs Kupovna moć novca ovisi o prosječnoj produktivnosti rada u zemlji. Sporiji rast produktivnosti u poređenju sa svjetskim prosjekom, smanjuje vrijednost novca - deprecijacija. Brži rast produktivnosti rada u odnosu na svjetski prosjek, povećava vrijednost domaćeg novca – aprecijacija. Do promjene vrijednosti novca može doći upotrebom instrumenata ekonomske politike, Npr. devalvacija – zakonsko smanjenje vrijednosti novca (zvaničnog deviznog kursa) ili revalvacija – zakonsko povećanje vrijednosti novca (zvaničnog deviznog kursa). 50
34
Međunarodna razmjena – devizni kurs Na koji način promjena deviznog kursa utiče na ekonomiju? Primjer - rast deviznog kursa izaziva: ¾pad cijena uvoznih dobara i usluga (pojeftinjenje uvoza) ¾rast cijena izvoznih dobara i usluga (skuplji izvoz) REZULTAT: zemlja postaje slabije konkurentna na svjetskom tržištu – neto izvoz opada, usporava se proizvodnja, raste nezaposlenost... 51
Međunarodna razmjena – ciljevi Ključni makroekonomski ciljevi vezani za međunarodnu razmjenu
Ravnoteža platnog bilansa
Stabilnost (ravnoteža) deviznog kursa
Ravnoteža platnog bilansa vezana je za tokove domaće potrošnje
Stabilnost deviznog kursa ovisi o monetarnim kretanjima u ekonomiji
52
35
SISTEM NACIONALNIH RAČUNA
53
O čemu će biti riječi... Definicija sistema nacionalnih računa Upotreba sistema nacionalnih računa Historijat SNA Insitucionalne jedinice - sektori Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Agregatni pokazatelji SNA - koncepti Skup računa i redoslijed računa Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Usklađivanje različitih statističkih sistema 54
36
Definicija SNA SNA predstavlja podlogu za vođenje ekonomske politike Za makroekonomske analize varijabli j poput p p p proizvodnje, j , zaposlenosti, nivoa cijena i stepena međunarodne razmjene, neophodne su tačne informacije i statistike. Statistike i međuzavisnost procesa različitih varijabli u ekonomiji, pružaju nacionalni (makroekonomski) računi. Oni predstavljaju dokumentacionu podlogu u kojoj su kvantificirani pokazatelji ekonomske aktivnosti jedne zemlje.
55
Definicija SNA Skup različitih računa koji zajedno daju cjelovitu sliku ekonomije zemlje čini Sistem nacionalnih računa Sastoji se od koherentnog, konzistentnog i integriranog skupa makroekonomskih računa, bilansa stanja i tablica, utemeljenih na međunarodno dogovorenim pojmovima, definicijama, klasifikacijama, računovodstvenim pravilima Osigurava sveobuhvatan računovodstveni okvir unutar kojeg je moguće kompilirati i prikazati ekonomske podatke, u obliku osmišljenom za ekonomske analize, donošenja odluka i kreiranja politike. 56
37
Definicija SNA Pružaju sveobuhvatan i podroban zapis o složenim privrednim aktivnostima koje p j se odvijaju j j u nekojj privredi SNA osigurava informacije i o nivoima produktivne aktive neke privrede, te o bogatstvu stanovnika u određenom trenutku. Obuhvaća i inostrane račune koji pokazuju veze između neke privrede i ostatka svijeta.
57
Upotreba SNA Privredna kretanja Makroekonomska analiza Kreiranje ekonomske politike Poređenje različitih perioda Međunarodna poređenja
58
38
Upotreba SNA - Privredna kretanja Omogućava uvid u različite tipove privredne aktivnosti i sektore privrede. Npr. pomoću njih je moguće pratiti proizvodnju u jednoj zemlji, ukupnu potrošnju ili strukturu potrošnje Omogućava uvid u stanje i tokove roba i usluga i čija se kretanja bilježe i u tekućim (tržišnim) i u stalnim cijenama. Pruža informacije o odstupanjima od bilansne ravnoteže Ukazuje na strukturu dohotka u ekonomiji raspoređenih na različite vrste potrošnje i štednje, Može poslužiti kao pozadina za tumačenje i kvantificiranje važnih pokazatelja (potrošačke cijene, proizvođačke cijene...) 59
Upotreba SNA Makroekonomska analiza Pruža osnovu razumijevanja uzajamnih veza i odnosa između različitih ekonomskih varijabli, varijabli međuzavisnosti i pravilnosti u ekonomiji. Dovoljno je fleksibilan da sve inkorporira, ali pod uslovom da su temeljni principi, klasifikacije i pravila koja su univerzalna, ugrađeni u sistem. Danas D razvijene ij k kompjuterske j t k tehnike, t h ik softverski ft ki paketi k ti pomoću kojih je moguće simulirati makroekonomske modele sa velikim brojem različitih varijabli.
60
39
Upotreba SNA - Kreiranje ekonomske politike Simuliranje makroekonomskih modela uz pomoć ekonometrije, j , služi kao p podloga g za p prognoziranje g j kretanja ključnih ekonomskih agregata. Kratkoročne prognoze, uz analizu stanja i tokova u ponudi, podloga su za koncipiranje ekonomske politike, promjenu instrumentarija makroekonomske politike ili uvođenje novih mjera Za koncipiranje ekonomske politike za srednji ili dugi rok koriste se razvojne strategije, koncepcije, planovi i sl. koji obavezno sadrže tokove nacionalnih računa. 61
Upotreba SNA - Poređenje različitih perioda Omogućava praćenje ključnih makroekonomskih agregata kroz vrijeme. vrijeme Agregati se uobičajeno iskazuju u toku jedne godine Omogućava uvid u proizvodnju ili zaposlenost npr. unutar posmatranog perioda, Može inicirati promjenu instrumentarija makroekonomske politike ukoliko za to postoji potreba. politike, potreba Poređenja stanja u nekom makroekonomskom agregatu sa prethodnim, iskazanim u SNA za ranije godine, bitna su podloga za utvrđivanje i prognoziranje dinamike promjena određenih varijabli u narednom periodu. 62
40
Upotreba SNA - Međunarodna poređenja Koristi se za izvještavanje međunarodnih organizacija o kretanjima j up privredi jjedne zemlje. j Omogućavaju međunarodna poređenja ključnih agregata kao npr. BDP ilI BDP pc, inflacije, nezaposlenosti, udio duga u BDP, strukturnih obilježja unutar ekonomija i sl. SNA podaci služe i kao podloga međunarodnim organizacijama i institucijama o kvalificiranosti zemalja za zajmove, j pomoćć ili druga d sredstva. d t IMF koristi podatke SNA pri određivanju da li neka zemlja ispunjava uslove za podršku pod koncesionalnim (povoljnijim) uslovima 63
Upotreba SNA Osnovna svrha SNA da posluži kao konceptualni sistem sa slijedećim obilježjima: ¾univerzalnost klasifikacija
principa,
definicija
pojmova
i
¾usklađenost sa konceptima drugih statističkih sistema ¾konzistentnost ¾operativnost ¾utemeljenost ¾flaksibilnost i višestruka namjena. 64
41
Historijat SNA Korijeni u Vavilonu (3.000 godina p.n.e.) kada su rađene prve procjene nacionalnog dohotka u funkciji plaćanja poreza, poreza u skladu sa tada proklamovanim načelom plaćanja poreza prema sposobnostima 1928. godina ¾Liga naroda - ukazana potreba o prikazivanju statističkih podataka o ekonomijama i prihvatanju jedinstvene metodologije prikazivanja tih podataka. ¾Cilj tih aktivnosti je međunarodna uporedivost podataka 65
Historijat SNA 1939. godina ¾ prva procjena nacionalnog dohotka za 26 zemalja ¾ mjere nacionalnog dohotka - glavna preokupacija Lige naroda 1947. godina ¾ temeljni principi i preporuke - primjenjivi u svim zemljama, što omogućava međunarodnu uporedivost. ¾ dodatak d d t k izvještaju i j št j - definicije d fi i ij i upute t kako k k računati č ti nacionalni dohodak i BDP, te prikazati međuzavisnost osnovnih ekonomskih transakcija. ¾ «Pristup društvenog računovodstva» za koji se veže porijeklo sistema nacionalnih računa. 66
42
Historijat SNA 1952. godina ¾ standardizirani SNA objavljen od strane OECD SNA 1953. UN ¾ komplet od 6 računa za nacionalni dohodak ¾ utvrđivanje granica proizvodnje i posebno evidentiranja nenovčanih transakcija - objektivniji prikaz ekonomskih aktivnosti u manje razvijenim zemljama ¾ naglašena l š veza “nacionalnog “ i l računovodstva” č d t ” i politike litik javnog sektora. ¾ prvi put pomenuta ograničenja upotrebe tekućih (tržišnih) cijena i kao mjera odabrane stalne cijene. ¾ dvije modifikacije (1960. i 1964.) 67
Historijat SNA SNA 1968. UN ¾skup od 20 računa ¾struktura sistema - u obliku matrice koja je uključivala i NVO, djelatnost vlade i transfere ¾statistički ured EZ napravio posebno prilagođavanje SNA 1968 za zemlje Zajednice - Evropski sistem integriranih ekonomskih računa objavljen je 1970. godine ¾tri dopunska priručnika odnosila su se na naredne faze rada na unapređenju SNA - bilans stanja i raspodjela dohotka, potrošnja i bogatstvo, stalne cijene. 68
43
Historijat SNA SNA 1993, UN ¾ Najznačajniji događaj u području službene satistike u posljednjih 40 godina ¾ Rezultat dugoročnih pregovora Međusekretarijatske radne grupe za nacionalne račune – ISWGNA koju su činili: Statistički ured EU (EUROSTAT) IMF OECD Statistički odjel (UNSTAT) i regionalne komisije sekretarijata UN WB 69
Historijat SNA SNA 1993, UN ¾Danas važeći sistem ¾Brojne praktične smjernice, novi istraživački programi i dodatne teme za daljnja unapređenja metodologije SNA, u funkciji su obezbjeđivanja neophodne fleksibilnosti SNA. ¾Po osnovu SNA 1993, prilagođen je i objavljen revidirani Evropski sistem nacionalnih računa – ESA 1995.
70
44
Insitucionalne jedinice - sektori Ekonomski subjekti koji, na osnovu svojih prava, mogu posjedovati dobra i aktivu, preuzeti obaveze i učestvovati u ekonomskim aktivnostima sa ostalim institucionalnim jedinicama i transakcijama – samostalno i za svoj račun. SNA pravi razliku između dvije vrste institucionalnih jedinica: ¾domaćinstava ¾pravne osobe
71
Insitucionalne jedinice - sektori
REZIDENTI (Ukupna privreda) 1. 2 2. 3. 4. 5.
Domaćinstva Preduzeća Finansijski sektor Vladin sektor Neprofitne institucije
NEREZIDENTI (Inostranstvo) 6. Sektor inostranstva
72
45
Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Proizvodnja SNA proizvodnju razumjeva kao fizički proces koji se odvija pod odgovornošću kontrolom i upravljanjem neke institucionalne odgovornošću, jedinice (npr. povećanje ribljeg fonda u moru ili rijekama, nema tretman proizvodnje, dok povećanje u ribogojilištima, tretira se u kao proizvodnja) SNA uključuje svu prizvodnju namjenjenu tržištu, bilo za prodaju ili za razmjenu, te robe i usluge koje jedne institucionalne jedinice besplatno ustupaju drugima Poseban tretman - robe i usluge koje bi se mogle ponuditi na tržištu, ali se zadržavaju za vlastite potrebe (npr. poljoprivredni proizvodi koji domaćinstva sama proizvode i troše, izgradnja vlastite kuće) – SNA uključuje ukupnu vrijednost proizvedenih roba za vlastitu upotrebu, ali isključuje ukupnu proizvodnju usluga za vlastitu finalnu potrošnju. 73
Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Potrošnja u vrijednost potrošnje uračunate i procjenjene vrijednosti onih dobara koja su domaćinstva sama proizvela za vlastitu potrošnju u potrošnju nisu uključene vrijednosti usluga za sopstvenu potrošnju (izgradnja vlastite kuće, kuhanje), ali su uključene vrijednosti onih izdataka za robe u toj f funkciji ( (izdaci za građevinski materijal, izdaci za hranu i piće)
74
46
Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Aktiva SNA - bilansi stanja j za sve institucionalne jjedinice ili sektore bilježe vrijednosti aktive kao i obaveze koje su preuzete aktivom se smatra ono što je u vlasništvu neke institucionalne jedinice i iz kojih vlasnik ostvaruje koristi tokom vremena prirodna bogatstva – uključena samo pod uslovom da jedinice imaju efektivno pravo vlasništva ili korištenja (uključene su vrijednosti zemljišta, prirodnih šuma, rezerve minerala, uglja, nafte divlje životinje, nafte, životinje dok otvoreno more, more atmosfera, atmosfera neotkriveni izvori minerala ili goriva nisu uključeni) promjene vrijednosti prirodnih bogatstava između bilansa stanja npr. ove i naredne godine, bilježe se na računima akumulacije (npr. ekspolatacije prirodnih bogatstava evidentira se kao promjena obima aktive) 75
Razumijevanje osnovnih pojmova i klasifikacija Rezidentnost SNA obuhvata rezidentne institucionalne jedinice koje su grupisane i u sektore kt ili podsektore. d kt rezident privrede s kojom ima „bliži odnos nego sa ijednom drugom teritorijom“ ili u kojoj se nalazi centar njegovog interesa u SNA rezidenti - sva preduzeća koja rade u okviru nacionalne teritorije, neovisno jesu li djelimično ili potpuno u vlasništvu stranaca. sva lica koja rade ili borave u jednoj ekonomiji godinu ili duže smatraju se rezidentima. ambasade neke zemlje i državljani te zemlje koji rade u ambasadama – rezidenti matične zemlje 76
47
Agregatni pokazatelji Bruto proizvodnja Dodajna vrijednost Potrošnja Bruto domaći proizvod Investicije o t ac ja Amortizacija Neto izvoz Apsorpcija 77
Agregatni pokazatelji Centralnu ulogu u analizi igraju makroekonomski agregati, definisani u okviru SNA. ¾Bruto proizvodnja – vrijednost svih roba i usluga koje se proizvode u jednoj ekonomiji. S pozicije računanja stvarne vrijednosti, problematičan jer podrazumijeva dvostruko računanje nekih vrijednosti (npr. vrijednost pšenice može biti računata 2 puta – proizvodnja brašna i kruha) ¾Dodajna vrijednost – vrijednost bruto proizvodnje umanjene za vrijednost potrošnje u međufazama. Koristi se za mjerenje proizvodnje u jednoj ekonomiji, služi za razlikovanje tržišne i netržišne proizvodnje. 78
48
Agregatni pokazatelji Potrošnja – dijeli se na: međufaznu (intermedijarnu) i finalnu potrošnju Bruto B t domaći d ći proizvod i d – vrijednost ij d t finalnih fi l ih roba b i usluga u jednoj ekonomiji. Zbir dodajne vrijednosti u svim sektorima u ekonomiji. Investicije – dodatak stvarnom fondu kapitala. Potrošnja u funkciji buduće uvećane potrošnje. Pretvaranje jednog oblika vrijednosti u drugi unutar jedne ekonomije, nije investicija (npr. prodaja nekretnina za gotovinu koje mogu značiti investiciju nisu investicije, dok je obrazovanje investicija u ljudski kapital). Investicije su samo ono što uvećava ukupan kapital u jednoj zemlji. 79
Agregatni pokazatelji Amortizacija – cijena zamjene starog kapitala novim. Koristi se za razlikovanje pojmova bruto i neto investicija. j Problem jje razlikovanja j amortizacije j i investicija (pisaća mašina zamjenjena s računarom novo sredstvo omogućava isto što i staro, ali i više) Neto investicije = Bruto investicije – amortizacija Neto izvoz – vrijednost izvoza roba i usluga umanjena za vrijednost uvoza roba i usluga. Pokazuje uticaj vanjske j k trgovine t i na agregatnu t potražnju t ž j u jednoj j d j ekonomiji. Apsorpcija – zbir ukupne finalne potrošnje (C) i bruto investicija (I) A=C+I 80
49
SNA - koncepti Tokovi i stanja g g pokazateljij p Bruto i neto agregatni Nominalni i realni agregatni pokazatelji Robe i usluge Faktorski troškovi i tržišne cijene Transferi
81
SNA – koncepti Tokovi i stanja SNA bilježi ekonomske aktivnosti koje se događaju u toku konkretnog vremena i podatke koji se odnose na poziciju u nekom vremenskom trenutku (stanje). Tokovi - stvaranje, pretvaranje, razmjena ili otpis ekonomskih vrijednosti i uključuju promjene u vrijednosti aktive ili obaveza institucionalnih jedinica. Stanje - vlasništvo nad aktivom ili obavezom u određenom trenutku. Prikazuje j se u bilansu stanja j i bilježi j na p početku i kraju obračunskog perioda. Stanje i tokovi - uzajamno povezani (npr. tok proizvodnje novog namještaja u jednoj godini predstavlja dodatak na stanje namještaja na kraju prethodne godine). 82
50
SNA - koncepti Bruto i neto agregatni pokazatelji Bruto proizvodnja - zbir vrijednosti svih roba i usluga proizvedenih u jednoj ekonomiji. ekonomiji Problem - dvostruko ili višestruko računanje (npr. pšenica). SNA računa samo finalnu proizvodnju – od bruto prizvodnje oduzima vrijednost intermedijarnih dobara Termin bruto i neto koriste se u SNA u mjerenju investicija. Bruto investicije, umanjene za amortizaciju, daju mjeru neto j Slično jje kod bruto štednje j i neto štednje. j investicija. Neto izvoz - razlika izvoza i uvoza Neto strana sredstva - vrijednost stranih sredstva umanjenih za strane obaveze. 83
SNA - koncepti Nominalni i realni agregatni pokazatelji Nominalni – tekuće (tržišne) cijene Realni – cijene iz baznog perioda Promjene nominalnog BDP - rezultat promjena količina proizvedenih dobara ili promjena cijena dobara, te promjena i količina i cijena. Promjene realnog BDP - samo promjena količina finalne proizvodnje. proizvodnje Deflator BDP-a mjera je promjene kod prosječnog nivoa cijena finalne proizvodnje u odnosu na baznu godinu. Promjena BDP deflatora iz jedne godine u drugu predstavlja mjerilo inflacije u jednoj nacionalnoj ekonomiji. 84
51
SNA - koncepti Robe i usluge SNA svaku proizvodnju tretira jednako bez obzira da li se radi o proizvodnji roba ili usluga. usluga BDP - suma dodajne vrijenosti u svim sektorima jedne privrede (proizvodnja robe ili proizvodnja usluga) Vrednovanje proizvodnje - po tržišnim cijenama ¾tzv. prirodni monopol - po regulisanim cijenama (telefonske usluge) ¾usluge vladinog sektora - po troškovima faktorskih inputa (plate i zarade zaposlenima) ¾vrijednost roba koje se koriste u proizvodnji usluga (makaze, šampon kod frizerskih usluga) 85
SNA - koncepti Faktorski troškovi i tržišne cijene I koncept Proizvod po faktorskoj cijeni = suma dodajne vrijednosti – PDV Proizvod po tržišnoj cijeni = suma dodajne vrijednosti + PDV
II koncept BDP (tržišne cijene) = BDP (faktorske cijene) - subvencije
Indirektni porezi i subvencije - uzajamno se poništavaju
86
52
SNA - koncepti Transferi SNA – transferi su sva plaćanja za koje se ništa ne razmjenjuje Jednosmjerno proturadnje
kretanje
transakcija
bez
obavezne
Isključeni iz obračuna BDP ali uključeni u GNDI (raspoloživi dohodak) Doznake radnika u inostranstvu, inostranstvu humanitarna pomoć Neto transferi = Primanja transfera – plaćanja transfera Slučaj 1. Primanja transfera > plaćanja transfera Æ GNDI > BDP 87
Slučaj 2. Plaćanja transfera > Primanja transferaÆ GNDI < BDP
Skup računa i redoslijed računa Vrijednost SNA - računanje glavnih makroekonomskih agregata: ¾b t domaćeg ¾bruto d ć prizvoda i d – BDP ili ¾raspoloživog dohotka – GNDI Uz stanja pojedinih računa od posebne važnosti tokovi ekonomske aktivnosti
SNA – ekonomska aktivnost STANJE
Tokovi
STANJE
88
53
Skup računa i redoslijed računa Odnos početnog stanja, tokova i završnog stanja
Tokovi POČETNO STANJE
ZAVRŠNO STANJE Transakcije i izravnavajuće stavke
89
Skup računa i redoslijed računa SNA sistem računa sastoji se od: ¾računa (bilansa) tokova ¾računa (bilansa) stanja
90
54
Skup računa i redoslijed računa Računi tokova Promjene j vezane za ekonomske aktivnosti koje j se odvijaju u određenom periodu. Računi tokova sastoje se od: 1. tekućih računa i 2. računa akumulacija.
91
Skup računa i redoslijed računa 1. Tekući računi Registruje proizvodnju roba i usluga, stvaranje dohotka iz proizvodnje, raspodjelu dohodaka između institucionalnih jedinica i upotrebu dohotka u funkciji potrošnje i štednje. Tekuće račune čine: a) račun proizvodnje, b) računa raspodjele i upotrebe dohotka. dohotka
92
55
Skup računa i redoslijed računa a) Račun proizvodnje Registruje vrijednosti proizvodnje roba i usluga Izravnavajuća stavka je bruto dodajna vrijednost (vrijednost proizvodnje umanjena za vrijednost intermedijarnih dobara)
93
Skup računa i redoslijed računa b) Računi raspodjele i upotrebe dohotka Sastoje se od skupa računa koji pokazuju: ¾ kako proizvodnja stvara dohodak ¾ kako se dohoci raspodjeljuju institucionalnim jedinicama u skladu sa dodajnom vrijednosti stvorenoj u proizvodnji ¾ kako se dohoci preraspodjeljuju (npr. vladinom sektoru kroz doprinose, poreze i transfere) ¾ kako se dohoci troše (npr. kako se raspodjeljuju na potrošnju finalnih roba i usluga i štednju). Izravnavajuća stavka u kompletu računa dohotka je štednja Kako se svaka izravnavajuća stavka prenosi kao prva u slijedeći račun – štednja je prvi račun u redoslijedu računa akumulacije 94
56
Skup računa i redoslijed računa 2. Račune akumulacije čine: ¾ tokovi kapitala (registruje promjene nefinansijske aktive) kti ) ¾ finansijski aktive)
račun
(bilježi
promjene
finansijske
¾ računi ostalih promjena (dva podračuna: račun drugih promjena i račun revalorizacije koji bilježi promjene vrijednosti nastalih iz promjene cijena)
95
96
57
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja KRUŽNI TOK MAKROEKONOMSKE AKTIVNOSTI
97
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Tri alternativna pristupa mjerenja ukupne vrijednosti – bruto domaćeg proizvoda u jednoj nacionalnoj ekonomiji:
1. pristup proizvodnje 2. pristup dohotka 3 pristup 3. i t potrošnje. t š j
98
58
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 1. Pristup proizvodnje BDP predstavlja zbir dodajne vrijednosti Razlika između vrijednosti bruto proizvodnje i vrijednosti intermedijarne potrošnje
B Baziran i na konceptu k t rezidentnosti id t ti proizvodnju rezidenata jedne zemlje)
( klj č j (uključuje
samo
Bruto koncept koji uključuje i amortizaciju kapitala
99
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 2. Pristup dohotka (pristup troškova) BDP predstavlja j zbir svih prihoda koje j naplaćuju j rezidenti jedne zemlje BDP (tržišne cijene) = BDP (faktorske cijene) + (indirektni porezi – subvencije) ili BDP (tržišne cijene) = W + OS + TSP W = zbir plata i drugih naknada zaposlenima OS = operativni suficiti proizvodnih jedinica (rente, kamate, amortizacija i dobit) TSP = indirektni porezi minus subvencije
100
59
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja 3. Pristup potrošnje BDP - zbir finalne potrošnje roba i usluga
C = lična potrošnja I = bruto investicije (poslovna potrošnja) G = državna dž potrošnja t š j (potrošnja ( t š j vladinog l di sektora) kt ) X = izvoz roba i nefinansijskih usluga M = uzvoz roba i nefinansijskih usluga
101
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja
102
60
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja BDP – mjeri samo dohodak ostvaren iz domaće potrošnje SNA definiše dva dodatna pokazatelja dohotka: a) Bruto nacionalni dohodak (GNI – Gros National Income) b) Bruto nacionalni raspoloživi dohodak (GNDI – Gross national disposable income) BDP uspostavljen na domaćoj osnovi, a GNI i GNDI – na nacionalnoj osnovi Koncept rezidentnosti ključan za obračun GNI i GNDI 103
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja a) Bruto nacionalni dohodak – GNI Razlika dohotka od nerezidenata i dohotka plaćenog nerezidentima id ti predstavlja d t lj neto t fakturisan f kt i d h d k iz dohodak i inostranstva
Yf = dohodak koji se prima od nerezidenata – dohodak koji se plaća nerezidentima GNI = BDP + Yf
GNI zasnovan na konceptu dohotka za razliku od BDP koji se zasniva i na konceptu proizvodnje i na konceptu potrošnje GNI – “primarni dohodak” 104
61
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja b) Bruto nacionalni raspoloživi dohodak – GNDI ¾ Dohodak koji je rezidentima jedne zemlje na raspolaganju l j za potrošnju t š j i stednju. t d j ¾ Zbir bruto nacionalnog dohotka i neto – transfera iz inostranstva (primanja po odnovu doznaka iz inostranstva, donacija, humanitarne pomoći, pomoći drugih vlada i međunarodnih organizacija umanjena za plaćanja po tom osnovu) GNDI = GNI + TRf TRf – neto transfer iz inostranstva
105
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Ključni agregatni pokazatelji
106
62
Alternativni pristupi mjerenja BDP-a i drugih agregatnih pokazatelja Štednja Od posebne važnosti – usko vezana za BDP, GNI i GNDI Bruto nacionalna štednja (S) – razlika bruto nacionalnog raspoloživog dohotka (GNDI) i finalne potrošnje (C) S = GNDI – C Koristi se i p pokazateljj – bruto domaća štednja j SX = S - (TRr + Yr)
Sx – bruto domaća štednja S – bruto nacionalna štednja TRr – neto transfer iz inostranstva Yr – neto fakturisani dohodak iz inostranstva
107
Usklađivanje različitih statističkih sistema Bivše socijalističke zemlje koristile sistem bilansa nacionalne privrede ili sistem materijalnog proizvoda – MPS Krajnje mjerilo proizvodnje – korišteni: ¾Neto materijalni proizvod (NMP – Net Material Product) ¾Akumulacija Razlika R lik NMP i BDP – isključena i klj č i NMP amortizacija iz ti ij i dodajna vrijednost neproizvodnih usluga (računate samo usluge transporta, skladištenja, marketinga i društvene ishrane) 108
63
Usklađivanje različitih statističkih sistema Ovaj uži koncept zahtjevao prilagođavanja sistema SNA 1993 To znači da se na vrijednost NMP dodaju vrijednosti amortizacije i dodajne vrijednosti neproizvodnih usluga (obrazovanje, nauka, zdravstvo, bankarske usluge, trgovina) Ovo uvećalo vrijednosti NMP i do 30%
109
Usklađivanje različitih statističkih sistema – problem tranzicijskih zemalja Glavni problemi vezani su za: 1. Nepotpuno izvještavanje o privatnoj proizvodnji (brzina promjena vlasničke strukture ili privatizacije, nije adekvatno praćena u statističkim sistemima, što rezultira precjenjenosti ili potcijenjenosti određenih pokazatelja) 2 Neadekvatnost postojećih statističkih sistema (praćenje 2. malog broja državnih trgovinskih preduzeća od strane statistike nije moglo odgovoriti naglom rastu privatne trgovine) 110
64
Usklađivanje različitih statističkih sistema – problem tranzicijskih zemalja 3. Pristrasnost iznosa indeksa (kako indeksi zahtjevaju poređenje vrijednosti, osnovni problem predstavljaju cijene u periodu prije reformi koje većinom nisu bile odraz vrijednosti) 4. Promjene kod tipa i kvaliteta proizvodnje (nije jasno kako treba vrednovati veliki broj novih tipova roba i usluga ili kako procijeniti radikalne promjene u kvalitetu roba i usluga).
111
Usklađivanje različitih statističkih sistema - rezerve Nekoliko opštih obilježja mjerenja BDP po metodologiji SNA 1993, upućuje na potrebu rezervi i daljih usavršavanja: š j a) Neke vrste proizvodnje netačno se vrednuju iz razloga što se njima ne trguje na tržištu (poljoprivredna proizvodnja za sopstvene potrebe) b) Unapređenja kvaliteta roba ne odražava se adekvatno na nacionalne račune (pad cijena kompjutera bez obzira na unapređenje kvaliteta)
112
65
Usklađivanje različitih statističkih sistema - rezerve c) Neke ekonomske aktivnosti registruju se kao dodatak na BDP iako p predstavljaju j j trošak zbog g negativnih pojava (kao npr. kriminala, korupcije, terorizma) d) Nacionalni računi ne uzimaju u obzir narušavanje životne okoline ili degradaciju prirodnih resursa e) Pogrešno mjerenje aktivnosti na „crnom“ tržištu (neregistrovane ili skrivene transakcije)
113
Usklađivanje različitih statističkih sistema Zajedno sa revizijom SNA, revidirani su drugi statistički sistemi, kako bi se eliminisale konceptualne razlike. Međunarodni monetarni fond (IMF), objavljujući posebne priručnike (uputstva), uskladio je tri statistike koje su u njegovoj odgovornosti: ¾Statistika platnog bilansa ¾Novčana i bankarska statistika ¾Vladina (državna) finansijska statistika.
114
66
Usklađivanje različitih statističkih sistema Sa početkom primjene SNA 1993, UN objavili su revidirana međunarodna uputstva. Najznačajnija revizija obavljena b lj j je u oblasti bl ti Međunarodne M đ d standardne t d d klasifikacije djelatnosti svih ekonomskih aktivnosti – ISIC, koja se primjenjuje u SNA. Međunarodna organizacija rada – ILO, objavila je revidirane standarde za statistiku rada. Tako je zaposlenost definisana u skladu sa definicijama (granicama) proizvodnje u SNA Organizacija za poljoprivredu i ishranu – FAO, uskladila je svoj Priručnik za poljoprivredne račune sa tretmanom poljoprivrednih aktivnosti i proizvoda u SNA. 115
Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 UPOTREBA
HISTORIJAT SNA
INSTITUCIONALNE JEDINICE – SEKTORI
Privredna kretanja Makroekonomske analize Kreiranje ekonomske politike Poređenje različitih perioda Međunarodna poređenja
1928. Liga naroda 1939. Liga naroda 1947. Liga naroda 1952. OSCE SNA 1953, UN SNA 1968, UN SNA 1993, UN
REZIDENTI a) Domaćinstva a) Preduzeća b) Finansijski sektor c) Vladin sektor d) Neprofitne institucije NEREZIDENTI a) Sektor inostranstva
116
67
Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 OSNOVNI POJMOVI
AGREGATI
KONCEPTI
Proizvodnja Potrošnja Aktiva Rezidentnost
Bruto proizvod – Q Dodajna vrijednost – VA Potrošnja – C Bruto domaći proizvod – BDP Investicije – I Amortizacija Neto izvoz (X-M) Apsorpscija (A)
Tokovi stanja Bruto i neto Nominalni i realni Robe i usluge Faktorski troškovi i tržišne cijene Transferi
117
Pregled osnovnih obilježja SNA 1993 RAČUNI
ALTERNATIVNI PRISTUPI MJERENJA
RAČUNI TOKOVA 1. Tekući Računi proizvoda Računi raspodjele i upotrebe dohotka 2. Računi akumulacije Računi kapitala Finansijski računi Računi ostalih promjena aktive - računi drugih promjena - računi revalorizacije BILANS STANJA
Pristup proizvodnje (BDP) Pristup dohotka (BDP, GNI, GNDI) Pristup potrošnje (BDP, GNI, GNDI)
118
68
INSTRUMENTARIJ MAKROEKONOMSKE POLITIKE
119
O čemu će biti riječi... Šta je ekonomska politika Subjekti ekonomske politike Zadaci ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike Instrumenti ekonomske politike Modeli ekonomske politike Dileme ekonomske politike Potreba međunarodne koordinacije 120
69
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja posebnu oblast ekonomske nauke kao i niz praktičnih aktivnosti koju provode d dž države i njene j i i ij institucije u regulisanju li j ekonomskog života u skladu sa odabranim ciljevima Kao nauka, ekonomska politika izučava ulogu društva (države) u modeliranju ekonomije, ciljeve i metode realizacije j ciljeva j u regulisanju g j ekonomskog g života u željenom pravcu
121
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika u uskoj vezi sa ekonomskom teorijom, što proizlazi iz slijedećeg: a) Ekonomski interesi su motivi svake ekonomske aktivnosti, a odražavaju se kao ekonomske kategorije i ekonomske zakonitosti b) Ekonomska politika je u službi interesa društva iz čega je proizašla nužnost ekonomske uloge države odnosno, države, odnosno zainteresovanosti i potreba vlasti da stvori uslove za optimalan razvoj jedne zemlje Ovaj aktivan odnos države prema ekonomiji ispoljava se kroz vođenje ekonomske politike 122
70
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja dvostruki proces: a) Usaglašavanja vezanih za opšti interes društva b) Usmjeravanje ekonomske aktivnosti na način da se ekonomskim subjektima omoguće prihvatljivi osnovni ekonomski uslovi (stabilan rast, visoka zaposlenost, stabilne cijene, snabdjeveno tržište, stimulativni porezi...)
123
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika predstavlja ukupnost mjera i aktivnosti države sa ciljem j osiguranja g j realizacije j opšteg p g (javnog) interesa društva i usmjeravanja ekonomije u tom pravcu
Opšti (javni)) (j interesi
Makroekonomski ciljevi j
Ekonomska politika ( (makroekonomski instrumentarij)
124
71
Šta je ekonomska politika Ekonomska politika zavisi od: ¾Modela organizacije ekonomije ¾Privredne strukture ¾Nivoa ekonomske razvijenosti ¾Nosioca ekonomske politike ¾Ciljeva koji se žele postići
125
Šta je ekonomska politika Razlikuju se tri sistema ekonomske uloge države ¾ U razvijenim tržišnim ekonomijama ¾ U zemljama u tranziciji ¾ U nerazvijenim zemljama Zajedničko svim sistemima je: ¾ Uspostaviti adekvatan ekonomski ambijent ¾ Osigurati normalno funkcionisanje ekonomije ¾ Osigurati zaštitu i realizaciju opšteg interesa ¾ Ostvariti dinamiku i pravac razvoja zemlje ¾ Mobilisati ekonomiju u izvršavanju zadataka ¾ Obezbjediti pretpostavke za neophodne promjene 126
72
Šta je ekonomska politika Ovim se mjeri uspješnost ekonomske politike Ona može djelovati stimulativno na razvoj zemlje Pogrešna ili promašena ekonomska politika može pogoršati ekonomske performanse zemlje
127
Šta je ekonomska politika Ista politika u jednom vremenu može stimulisati ekonomiju, a u drugom – djelovati negativno na razvoj zemlje lj Odatle i ključno obilježje – dinamika ekonomske politike – koja proizlazi iz zahtjeva prilagođavanja promjenama u ekonomiji (ili u zemlji ili u međunarodnom okruženju)
128
73
Subjekti ekonomske politike Važno razlikovati a) Kreatore ekonomske politike (stvaraju ekonomsku politiku) i b) Realizatore ekonomske politike a) Kreatori politike – zakonodavni organi (parlament), izvršna vlast (vlada i posebne upravne organizacije) b)Objekti djelovanja ekonomske politike – pojedinci ili izvršioci (banke, preduzeća...)
129
Zadaci ekonomske politike Temeljno pitanje ekonomske politike Ö kako ostvariti stabilnost i ravnotežu u ekonomiji Po tome se razlikuju koncepcije, modeli i vrste ekonomske politike Ali, svima njima osnovni zadatak je Ö dopuna i korekcija tržišnih mehanizama u ekonomiji (upravljanje ekonomijom ili upravljanje tržištem)
130
74
Zadaci ekonomske politike Poslovna aktivnost
Upravljačka aktivnost
T žišt Tržište
Vrijeme
131
Zadaci ekonomske politike Odatle i ključna uloga ekonomske politike a) Stvoriti stimulativan (regulatorna uloga)
ekonomski
ambijent
b) Mjerama ekonomske politike usmjeriti ekonomsku aktivnost j ekonomske p politike na ekonomsku Uticajj mjera aktivnost određuje i smisao politike Ö ona se potvrđuje ostvarivanjem ekonomskih ciljeva
132
75
Ciljevi ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike kompleksni (ekonomski, socijalni, politički...) Važan vremenski faktor (kratkoročni i dugoročni ciljevi) Često se javlja konfliktnost kratkoročnih ciljeva Npr. ubrzani rast može izazvati inflaciju i povećati deficit platnog bilansa Ili, Ili stimulisanje ti li j potrošnje t š j iznad i d nivoa i proizvodnje i d j može ž izazvati neravnotežu i povećati nezaposlenost
133
Ciljevi ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike mogu se razlikovati po: j im se p pridaje j a)) Važnosti koja b) Vremenskom redoslijedu kojim se ostvaruju Ciljevi se mijenjaju od zemlje do zemlje i tokom vremena Važno razumijevanje da su ciljevi ekonomske politike principi i i i kojima k ji se nosilac il ekonomske k k politike litik rukovodi k di i zadaci koje žele ostvariti svojim aktivnostima u određenom vremenu
134
76
Instrumenti ekonomske politike Instrumenti ekonomske politike su kvalitativno ili kvantitativno određena administrativna i ekonomska sredstva koja propisuje ekonomska politika radi utvrđivanja opštih uslova poslovanja i obaveza ekonomskih subjekata Npr. instrumentima se osigurava održavanje ekonomskog rasta, priliv sredstava u budžetu, usklađivanje ekonomskih tokova... Široka lepeza instrumenata – regulisanje novčane mase, kreditnih tokova, kamatnih stopa, oporezivanje, fiskalna preraspodjela, devalvacija, zamrzavanje cijena, regulisanje izvoza, deviznog kursa.... 135
Instrumenti ekonomske politike Instrumenti – različiti i brojni Iskustva ekonomske politike pokazuju da je ekonomska politika najefikasnija kada se malo mijenja i ne primjećuje Uobičajeno – masovnost instrumenata znak nemoći ekonomske politike Teškoće u primjeni instrumenata i u kombinaciji instrumenata što je posljedica institucionalnog okvira Temelj ekonomske politike – konzistentnost korištenja različitih instrumenata u postizanju željenih ciljeva uzimajući u obzir da svaki instrument utiče na sve ciljeve
136
77
Instrumenti ekonomske politike Instrument je varijabla koja djeluje na druge O instrumentu i t t ekonomske k k politike litik govorimo i ako k a) Nosioci ekonomske politike ga mogu kontrolisati (sposobnost kontrole) b) Varijabla ima uticaj na druge varijable (efikasnost) c) Treba razlikovati instrumente od instrumenata u okviru njihovog efekta na ciljeve – dva instrumenta sa istim efektom i nisu dva instrumenta – (odvojivost i nezavisnost)
137
Instrumenti ekonomske politike Vrste i klasifikacije instrumenata ekonomske politike različite Po formi razlikujemo ¾Otvorene instrumente (subvencije, damping...) ¾Prikrivene instrumente (poreske olakšice za izvoz, oslobađanje uvoza sirovina od plaćanja carina...) Prema efektima razlikujemo ¾Stimulativni instrumenti ¾Destimulativni instrumenti 138
78
Instrumenti ekonomske politike Najšira klasifikacija instrumenata (Tinbergen, 1956.) ¾Kvantitativni (promjena postojećih instrumenata) ¾Kvalitativni (uvođenje postojećeg)
novog
¾Reformski (uvođenje novih mijenjaju je jaju e ekonomski o o s ssistem) ste )
ili
eliminisanje
instrumenata
koji
139
Instrumenti ekonomske politike Direktni i indirektni instrumenti ekonomske politike ¾Direktni – ciljaju na postizanje određenog cilja (npr. (npr Kvote za smanjenje deficita platnog bilansa) ¾Indirektni – utiču na instrumente koji vode do donošenja odluka (da bi smanjili deficit uvode se carine na uvoz koje povećavaju cijene i smanjuju potrošnju) U indirektne instrumente ubrajamo najveći dio mjera fiskalne, monetarne, politike dohotka i spoljnoekonomskih politika 140
79
Instrumenti ekonomske politike Diskrecioni i automatski instrumenti ekonomske politike prilagođavanje g j instrumenata u ¾Diskrecioni – p zavisnosti od situacije (promjena poreskih stopa) ¾Automatski – pomažu ublažavanju konjukturnih ciklusa, ugrađeni u ekonomski sistem i automatski se prilagođavaju promjenama (sistem progresivnog oporezivanja) Prednost automatskih instrumenata ¾Ubrzavaju intervenciju vlade ¾Eliminišu administrativno kašnjenje 141
Modeli ekonomske politike Model ekonomske politike obuhvata: ¾ Ciljeve ekonomske politike ¾ Analitički A litički model d l ¾ Instrumente ekonomske politike Kao što tržište ima nedostataka, imaju i modeli ekonomske politike Modeli proizlaze iz različitog teorijskog pristupa ekonomskoj politici: p ¾ Normativna teorija ekonomske politike (teorija javnog interesa) ¾ Pozitivna teorija ekonomske politike (odbacuje da ekonomska politika vodi boljitku svačijih interesa i fokusira se na nedostatke ekonomske politike)
142
80
Modeli ekonomske politike Dvije doktrine oblikuju modele ekonomske politike: p blagostanje g j se najbolje j j p postiže 1. Liberalizam – opšte tako da se inicijativa pojedinca oslobodi od svakog uticaja države 2. Intervencionizam – nužnost državnog uplitanja u ekonomiju, nužnost ograničavanja inicijative pojedinca, nužnost upravljanja tržištem, nužnost podsticanja d i j i usmjeravanja j j investicija i i ij
143
Modeli ekonomske politike Intervencionizam – dvije forme ¾ Anticiklična politika – skup mjera ekonomske politike radi ublažavanja konjukturnih ciklusa usmjerenih na postizanje ujednačenih i visokih stopa ekonomskog rasta, pune zaposlenosti, stabilnih cijena i uravnoteženog platnog bilansa ¾ Protekcionizam – pravac ekonomske politike koji se zalaže za ograničavanje vanjske trgovine radi zaštite domaće proizvodnje i koji se pravda različitim argumentima – ekonomskim i neekonomskim. 144
81
Dileme ekonomske politike Je li dobra ekonomska politika od koje nemaju interesa svi subjekti? Ekonomska politika ne koristi svima jednako, a dilema je ukoliko rezultat ekonomske politike odgovara sve manjem broju subjekata (održivost) Efekti ekonomske politike na kratak, srednji i dugi rok – problem interesa ako su efekti kratkoročni. Npr. razvojna inflacija – stimuliše ekonomski rast na kratak rok ali, ali dugoročno, dugoročno inflacija “jede” jede pozitivne efekte Da li ekonomska politika može sve? Mjere ekonomske politike ne daju rezultate na svakom planu (nemoć ekonomske politike) 145
Potrebe međunarodne koordinacije Potreba koordinacije ekonomske politike proizlazi iz: ¾ Zavisnosti ekonomija, globalizacije, integracije (međunarodno kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala) ¾ Nekoordiniranih aktivnosti različitih zemlja koje proizvode različita rješenja Ukoliko događaji i aktivnosti vlada u jednoj zemlji imaju efekat na drugu zemlju, govorimo o transmisiji efekata ili spilover – efektu (efekat prelijevanja) Efekti prelijevanja mogu biti i pozitivni i negativni Zbog toga neophodna međunarodna koordinacija ekonomskih politika u pravcu da svaka zemlja prilagođava svoje instrumente tako da postigne ciljeve ostatka svijeta isto kao i svoje (Cooper) 146
82
Instrumentarij makroekonomske politike FISKALNA POLITIKA: ¾ Porezi ¾ Državna potrošnja MONETARNA POLITIKA: ¾ Operacije na otvorenom tržištu ¾ Diskontna stopa ¾ Stopa obavezne rezerve ¾ Kamatna stopa
147
Instrumentarij makroekonomske politike POLITIKA DOHOTKA: ¾ Promjena plata ¾ Dobrovoljno j ograničavanje g j rasta p plata ¾ Fiksiranje plata ¾ Plafoniranje plata ¾ Garantovani nivo plata ... SPOLJNO-EKONOMSKE POLITIKE I INSTRUMENTI: ¾ spoljno-trgovinska politika – kvote, kvantitativna ograničenja, izvozno-uvozne dozvole, kontingenti ¾ Carinska politika – carine ¾ Devizna politika – devizni kurs, devizna ograničenja, devizna kontrola ¾ Platno-bilansna politika – kombinacija trgovinskih i deviznih promjena 148
83
AGREGATNA PONUDA I AGREGATNA TRAŽNJA (pojam krivulje, (pojam, krivulje makroekonomska ravnoteža) 149
FISKALNA P.
INSTRUMENTI PROIZVODNJA
MONETARNA P. POLITIKA DOHOTKA ODNOSI SA INOSTRANSTVOM
ZAPOSLENOST
MAKRO EKONOMIJA
VRIJEME
CIJENE
INOSTRANI PROIZVOD REVOLUCIJE, 150 RATOVI …
VANJSKE VARIJABLE
NETO IZVOZ
84
AS – AD sistem Važan za razumijevanje ravnoteže ili neravnoteže
pojma
makroekonomske
Agregatne veličine Kratak rok Međuodnos količina/nivo determinante proizvodnje)
cijena
(apstrahuje
ostale
151
Nivo cijena i troškova Potencijani proizvod
AS
Kapital, rad, tehnologija
Interakcija AS I AD
Novac Potrošnja
AD
MAKROEKONOMIJA
PROIZVODNJA ZAPOSLENOST
Porezi
CIJENE NETO IZVOZ
152
85
Agregatna ponuda - AS Nivo cijena
AS C
P3 A
P1 B
P2
Q2
Q1
Proizvodnja (dohodak)
Q3
153
Agregatna tražnja - AD Nivo cijena
B
P2
A
P1
C P3
AD
Q2
Q1
Q3
Proizvodnja (dohodak)
154
86
AS – AD sistem Ravnoteža AS – AD Ö makroekonomska ravnoteža (kratkoročna) Kratak rok (važno) Ako se promijeni bilo koja varijabla koja utiče na AS ili AD – mijenja se ’’ravnoteža’’
155
AS – AD sistem Potencijalni proizvod – kratak rok Nivo cijena
.... Qr ........
Qp
Proizvodnja (dohodak)
156
87
Agregatna ponuda i potražnja Nivo cijena
AD
AS
POTENCIJALNI PROIZVOD
E Pr
Qr
157
Proizvodnja (dohodak)
Qp
Povećanje agregatne potražnje AD’ Nivo cijena
AS
AD
E’ Pr’ Pr
E
Qr
Qr’ Qp
Proizvodnja (dohodak)
158
88
Povećanje agregatne ponude – šok ponude AS’ Nivo cijena
AS
AD
Pr’
E’ E
Pr
Qr’ 159
Qr
Qp
Proizvodnja (dohodak)
89
MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE I STRUKTURNE REFORME 160
O čemu će biti riječi... Makroekonomska stabilnost i zašto je važna Makroekonomsko prilagođavanje ¾Stabilizacione politike (smanjenje i ograničenje potrošnje) ¾Strukturne reforme Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Prilagođavanje, siromaštvo i rast
161
90
MAKROEKONOMSKA STABILNOST
162
Makroekonomska stabilnost Vanjska i unutrašnja dimenzija ¾ Održiv platni bilans (vanjska dimenzija) ¾ Niska inflacija (unutrašnja dimenzija) S. Fišer 1993. godina “Makroekonomska stabilnost – niska i predvidiva inflacija, realna kamatna stopa, fiskalna politika stabilna i održiva, realan devizni kurs kompetitivan i predvidiv i platni bilans održiv”
163
91
Stabilnost – važna za rast A.Održiv platni bilans i rast ¾Vanjska kriza – uzrok povećanje uvoza, odliv kapitala, te trgovinske i platne restrikcije ZEMLJA
RAST
Mexiko
1995.
-6,2
Koreja
1998.
-6,7
Turska
2001.
-7,4
Argentina
2002.
-10,9
164
Stabilnost – važna za rast B.Rast i cjenovna stabilnost ¾Rast podrazumijeva stabilnost cijena (niska inflacija) ¾Visoka inflacija znači: a)Manje efikasna alokacija resursa b)Manji ekonomski rast (neravnoteža investicija i štednje I – S)
165
92
Stabilnost – važna za rast Slučajevi: A Visoka inflacija (> 30% – 40%) A.Visoka ¾Onemogućava rast B.Umjerena inflacija (10% – 30%) ¾Negativni efekti na rast j ((2% – 10%)) C.Niska inflacija ¾Može biti korisna ukoliko je praćena malim rastom plata
166
Ključno za makroekonomsku stabilnost 1. Makroekonomske politike u cilju unutrašnje i vanjske ravnoteže ¾ Monetarna politika (smanjenje inflacije) ¾ Fiskalna politika (održiv odnos javni dug/BDP, javne investicije i štednja) ¾ Devizni kurs – režim t kompetitivnost 2 Strukturne 2. St kt politike litik ¾ Trgovina, konkurentnost, finansijski sektor, državna preduzeća, upravljanje, štednja
167
93
MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE
168
Makroekonomsko prilagođavanje Prilagođavanje u AS – AD ¾ Stabilizacija usmjerena na AD ¾ Strukturne reforme - AS
169
94
Makroekonomsko prilagođavanje Stabilizacija je sporija i košta Strukturne reforme u okviru stabilnosti obezbjeđuju rast Y
makroekonomske
P P0
P1
Y
170
Makroekonomsko prilagođavanje Ključne stabilizacione mjere ¾Reduciranje državne potrošnje (G) ¾Devizne politike ¾Druge
171
95
Makroekonomsko prilagođavanje - politike Fiskalna ¾R d i j deficita ¾Reduciranje d fi it Monetarna ¾Monetarno targetiranje ¾Inflatorno targetiranje ¾Kapitalni tokovi – monetarnih politika
mogu
smanjiti
efektivnost
172
Makroekonomsko prilagođavanje redukcija potrošnje IS - LM KS
AS – AD LM
P
AS
AD
IS Y
Y
173
96
Efekti politika Monetarna – smanjenje inflacije ¾ Može apostrofirati problem dotoka kapitala M ¶ KSµ Ö priliv kapitala M – novčana masa KS – kamatna stopa Fiskalna G ¶ KS¶ Ö odliv kapitala G – državna potrošnja KS – kamatna stopa
174
Politika prilagođavanja deviznog kursa Promocija kompetitivnosti kroz održivu platnobilansnu politiku Ravnoteža domaće AS i AD Tipovi deviznih kurseva ¾Teški fiksni ¾Fleksibilni (bez intervencije Centralne banke) ¾Upravljani
175
97
Moguće kombinacije Rast tražnje i deficit tekućeg računa (tranzicijske zemlje) Recesija i deficit tekućeg računa (Velika Britanija 80-tih i početkom 90-tih) Rast tražnje i suficit tekućeg računa (OPEC i Kina ranih 90-tih) Recesija i suficit tekućeg računa (Japan 1992.)
176
Ključne strukturne reforme Liberalizacija cijena Politike promocije kompetitivnosti (konkurentnosti) Reforma preduzeća (privatizacija i restruktuiranje) Racionalizacija mreže socijalne zaštite Reforma finansijskog sektora reforme zakonskog okvira) Reforme vanjskog sektora liberalizacija kapitalnih računa)
(razvoj
tržišta
(trgovinska
kapitala,
liberalizacija,
Budžetske reforme (strukture, institucije) Više transparentnosti i bolje upravljanje – reforma vladinih institucija 177
98
Međuzavisnost stabilizacionih i strukturnih reformi Makroekonomska stabilnost ima za cilj uspostavljanje ambijenta za nisku inflaciju i održiv platni bilans koji podržava rast i strukturne reforme Strukturne reforme uvode tržišne mehanizme u funkcionisanje makroekonomskih politika, povećavaju potencijalni p j proizvod i omogućavaju p g j viši rast outputa. p
178
Makroekonomska koordinacija i raspoređivanje Uspješan program je često obuhvatan ¾ postepenost t t ili brzina b i ( Big Bi Bang) B ) ¾ IMF ima svoje “rezultate” ekspertiza - finansijski sektor Neke reforme međuzavisne ¾ reforme f cijena, ij d i deviznog k kursa, k konvertibilnost tibil t ¾ reforme državnih preduzeća i prilagođavanja cijena
179
99
Makroekonomska koordinacija i raspoređivanje Uslovljenost i vezanost ¾liberalizacija ¾lib li ij cijena ij može ž biti praćena ć stabilizacijom u cilju ograničavanja pritiska na cijene ¾reforme finansijskog sektora prethode liberalizaciji kapitalnog računa ¾stabilizacija i stroga bankarska supervizija su preduslovi d l i za liberalizaciju lib li ij kamatne k t stope t
180
MAKROEKONOMSKO PRILAGOĐAVANJE I FINANSIJSKI SEKTOR
181
100
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Makroekonomsko prilagođavanje odražava se na finansijski j sektor ¾Stezanje politike (restrikcija) utiče na tražnju za kreditima preko promjene kamatne stope ¾Deprecijacija deviznog kursa utiče na bilans firmi i finansijskih institucija da servisiraju vanjski dug
182
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor TEZE: ¾Slabosti finansijskog sektora mogu ograničiti opcije politike prilagođavanja ¾Finansijski sektor prilagođavanje
odražava
¾Problemi finansijskog makroekonomske krize
sektora
se
na
često
fiskalno izazivaju
¾Reforma finansijskog sektora je važan strukturalni element programa prilagođavanja
183
101
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 1 - Slabosti finansijskog sektora mogu ograničiti g opcije p j p politike p prilagođavanja g j Prilična vanjska zaduženost među bankama i firmama može obeshrabriti deprecijaciju deviznog kursa - može pogoršati debalans Slabosti finansijskog j g sektora smanjuju j j efektivnost instrumenata politike slabeći mogućnosti promjene deviznog kursa remeteći transmisione veze između monetarne politike i operacionalnih ciljeva 184
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 2 - Finansijski sektor odražava se na fiskalno prilagođavanje Rekapitalizacija (restrukturiranje) budžetske implikacije
banaka
ima
Ali - izbor je samo između uraditi SADA ili KASNIJE Vladini budžeti moraju računati sa troškovima ove vrste u procjeni prihoda i rashoda
185
102
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 3 - Problemi finansijskog sektora često izazivaju makroekonomske krize Turska (1994.) – nemogućnost lokalnih banaka vanjskog zaduživanja Meksiko (1994.-1995.) - nemogućnost vanjskog zaduživanja za lokalne banke i značajan rast stare zaduženosti. Tajland (1997.) - kratkoročno vanjsko zaduživanje da bi se fi finansirale i l domaće d ć investicije i i ij bilo bil je j udvostručeno d č Turska (2000.) - propast nekoliko važnih banaka Čak ukoliko su krize i poželjne, reforme koštaju – Češka plaća reforme oko 30% godišnjeg BDP 186
Makroekonomsko prilagođavanje i finansijski sektor Teza 4 - Reforma finansijskog sektora je važan strukturalni element p programa g prilagođavanja p g j Restruktuiranje finansijskih institucija Jačanje bankarske regulacije i supervizije Uvođenje osiguranja depozita Primjer: Programi podrške Turskoj, na Tajlandu
u
Indoneziji,
Koreji,
187
103
PRILAGOĐAVANJE, SIROMAŠTVO I RAST
188
Prilagođavanje, siromaštvo i rast Dvije mogućnosti: ¾ Stabilizacioni programi (posebno dezinflacija) smanjuju siromaštvo ¾ Inflacija pogoršava siromaštvo u najmanje razvijenim zemljama jer one operiraju na bazi keš - transakcija Earstly i Fisher (2000.): “Sa visokom inflacijom, dohodak opada, a stopa nacionalnog siromaštva raste” Dallar and Kraay (2001.): Smanjenje inflacije je prosiromaštvo 18 189 9
104
Prilagođavanje, siromaštvo i rast TEZE ¾Stabilizacioni programi mogu povećati siromaštvo u kratkom roku kroz redukciju rasta ¾Efekti stabilizacijskog programa na rast su različiti ¾Kratkoročne posljedice na siromaštvo rezultirati bržim rastom u srednjem roku
mogu
190
Prilagođavanje, siromaštvo i rast Teza 1 - Stabilizacioni programi mogu povećati siromaštvo u kratkom roku kroz redukciju rasta ¾ Dallar and Kraay y ((2001.)) - rast smanjuje j j siromaštvo (prosječan rast prihoda od 20% vodi rastu nacionalnog p/c dohotka)
Teza 2 - Efekti stabilizacijskog programa na rast su različiti: ¾ Khan (1990.), Barro i Lee (2005.) - rast opada ¾ Dicks - Mireaux i dr. (2000.) - rast se povećava u manje razvijenim zemljama
Teza 3 - Kratkoročne posljedice na siromaštvo mogu rezultirati bržim rastom u srednjem roku
19 191 1
¾ Nema automatizma niti garancije ¾ Zavisi od opcija politike ¾ Domaće institucije (politika i građansko društvo)
105
Stabilizacija i siromaštvo Programi prilagođavanja često znače fiskalnu konsolidaciju, ali ne treba smanjivati potrošnju za siromašne (npr. obrazovanje, zdravstvo, mreža socijalnog osiguranja,...) Moguće smanjenje za vojsku i manje produktivne kapitalne izdatke
192
Zaključak Održivi rast podrazumijeva stabilnost - nisku inflaciju i održivi platni bilans Prilagođavanje neophodno usmjeriti na stalne makroekonomske neravnoteže Domaća politika treba biti usmjerena i na vanjske i na unutrašnje neravnoteže Fiskalna, monetarna, politika deviznog kursa i strukturne politike mogu ubrzati prilagođavanje Strukturne reforme su neophodne za ubrzavanje makroekonomskog prilagođavanja Važne implikacije finansijskog sektora i siromaštva na prilagođavanje 193
106
DRUGI DIO MAKROEKONOMSKA ANALIZA 1. Makroekonomija u kratkom roku a. Potrošnja – dohodak – štednja b. Investicije c. Multiplikator 2. Makroekonomija u srednjem roku a. Novac i bankarstvo b. Tržište rada i nezaposlenost c. Budžet – javna potrošnja, oporezivanje i dug 3. Makroekonomija u dugom roku a. Modeli ekonomskog rasta b. Ekonomske fluktuacije – konjukturni ciklusi c. Makroekonomska ravnoteža – dinamički pristup
107
108
MAKROEKONOMSKA ANALIZA – I dio
MAKROEKONOMIJA U KRATKOM ROKU
195
O čemu će biti riječi... 1. Potrošnja – dohodak – štednja 2. Investicije 3. Multiplikator
196
109
1. POTROŠNJA – DOHODAK – ŠTEDNJA Funkcija ravnoteže Funkcija potrošnje Funkcija štednje Granična sklonost potrošnji i štednji Obrazac potrošnje Nacionalno ponašanje potrošnje
197
Funkcija ravnoteže C
500 400 B
300 A
200 100 450 100
200
300
400
500
600
700
Y
198
110
Funkcija ravnoteže Y=C+S j determinanta p potrošnje j i štednje j Dohodak – ključna Raspoloživi dohodak
Potrošnja
Štednja
24.000
24.110
-110
25.000
25.000
0
26.000
25.850
+ 150
27 000 27.000
26 600 26.600
+ 400
28.000
27.240
+ 760
29.000
27.830
+ 1.170
30.000
28.360
+ 1.640
199
Funkcija potrošnje Pokazuje najvažniji odnos u makroekonomiji – Y i C Moguća stanja: C > Y; C = Y; C < Y. Nagib funkcije pokazuje: C raste sa porastom Y C raste sporije od rasta Y C apsolutno raste a relativno opada u strukturi Y S raste istom ili bržom dinamikom od rasta Y S raste apsolutno i relativno u strukturi Y
200
111
Funkcija potrošnje C 600
Štednja
500 400 300
C
B
A
200 100 450
201
100
200
300
400
500
600
700
Y
Funkcija štednje Pokazuje odnos Y i S Y=C+S S=Y–C Moguća stanja: a. Negativna štednja (C > Y) b. Nulta štednja S = 0 (C = Y) c Pozitivna štednja (C < Y) c.
202
112
Funkcija štednje
S 500 400 300 200
C
100
B 100
- 100
300
400
500
600
700
Y
A
203
S, C
Funkcija potrošnje i štednje
500
C
400 300
C=Y
C
C>Y S
200 100
S<0 100 - 100
S=0 300
400
S>0 500
600
700
Y
204
113
Granične sklonosti potrošnji i štednji Granična sklonost potrošnji (MPC) Granična sklonost štednji (MPS)
Y=C+S 1 = MPC + MPS
205
Granične sklonosti potrošnji i štednji “Graničan”, “marginalan” – dodatan “Sklonost” Sklonost – psihološki pojam MPC – omjer povećanja potrošnje u odnosu na svako povećanje dohotka MPS – omjer povećanja štednje u odnosu na svako povećanje dohotka Npr. MPC = 0,89 znači da od svakog dodatnog dolara dohotka 0,89 centi odlazi na potrošnju MPS = 0,11
206
114
Granične sklonosti potrošnji i štednji Raspoloživi d h d k dohodak
Potrošnja j
MPC
Štednja j
MPS
24.000
24.110
-110
25.000
25.000
26.000
25.850
27.000
26.600
28.000
27.240
29.000
27.830
890/1000=0,89 0,85 0,75 0,64 0,59 0 53 0,53
110/1000= 0,11 0,15 0,25 0,36 0,41 0 47 0,47
30.000
28.360
0 + 150 + 400 + 760 + 1.170 + 1.640
207
Obrazac potrošnje 40.000
30.000
20.000
HRANA I PIĆE
208
20.000 30.000 40.000 NIVO DOHOTKA POSLIJE POREZA
115
Obrazac potrošnje Makroekonomski instrument koji pokazuje promjene u strukturi potrošnje sa promjenama dohotka ’’Engelovi zakoni’’ Sa porastom dohotka pojedine vrste potrošnje rastu sporije od rasta dohotka (udio potrošnje na pojedine stavke opada u ukupnoj strukturi potrošnje – npr. hrana, odjeća) Neke vrste potrošnje rastu isto kao i dohodak Pojedine stavke potrošnje rastu brže od rasta dohotka (luskuzna dobra) 209
Nacionalno ponašanje potrošnje Ukupna potrošnja u jednoj nacionalnoj ekonomiji ključni faktor koji određuje AD Sve što nije potrošeno u jednoj ekonomiji predstavlja potencijal za investicije Y = C + S;
Y=C+I
Determinante potrošnje: ¾ Tekući raspoloživi dohodak ¾ Permanentni dohodak ¾ Bogatstvo ili imetak
210
116
2. INVESTICIJE Kada investirati? Investiciono trošenje i kamatna stopa Nominalna i realna kamata Funkcija potražnje za investicijama
211
Investicije Drugi sastavni dio trošenja u makroekonomiji
Y=C+I+G+X Investicije – dodatak fondu stvarnih kapitalnih dobara Investicija – samo ukoliko se stvara novi kapital U jednoj nacionalnoj privredi igraju dvostruku ulogu: ¾ Veliko investiciono trošenje utiče na AD a AD na proizvodnju i zaposlenost ¾ Investicije povećavaju potencijalni proizvod i podstiču ekonomski rast 212
117
Kada investirati? Onda kada se očekuje da će prihod od investicija nadmašiti troškove investicija Determinante investicija: 1. Prihodi (BDP) 2. Troškovi ((trošak kapitala – kamate, porezi)) 3. Očekivanja (optimizam – pesimizam)
213
Investiciono trošenje – determinirano visokim kamatnim stopama Ukupne investicije u projekat (miliona)
Godišnji prihod na 1.000 uloženih $
A
1
B
Projekat
Troškovi na 1.000 uloženih $ projekta uz godišnju kamatnu stopu od:
Godišnji neto profit na 1.000 loženih $ uz godišnju kamatu od:
10%
5%
10%
5%
1.500
100
50
1.400
1.450
4
220
100
50
120
170
C
10
160
100
50
60
110
D
10
130
100
50
30
80
E
5
110
100
50
10
60
F
15
90
100
50
-10
40
G
10
60
100
50
-40
10
H
20
40
100
50
-60
-10
1.620
1920
214
118
Nominalna i realna kamata Realna kamata – ona koju dužnici plaćaju izrazu stvarnih dobara i usluga Realna kamata = nominalna kamata - inflacija Moguća stanja: 1. Nominalne kamate rastu Realne kamate rastu O d investiranje Opada i ti j 2. Nominalne kamate rastu Realne kamate opadaju Raste investiranje 215
PRINOS O OD INVESTICIJA, KA AMATA
Funkcija potražnje za investicijama A
10
B 5
100 216
200
300
400
500
600
700
MILIONA
INVESTICIJSKO TROŠENJE
119
PRINOS S OD INVESTICIJA, KAMATA
Funkcija potražnje za investicijama 15
VEĆI BDP, VEĆI OUTPUT
10
5
Di’ Di
100
200
300
400
500
600
700
MILIONA
INVESTICIJSKO TROŠENJE
217
PRINOS S OD INVESTICIJA, K KAMATA
Funkcija potražnje za investicijama 15
VEĆI POREZI
10
5
Di Di’
100 218
200
300
400
500
600
700
MILIONA
INVESTICIJSKO TROŠENJE
120
PRINOS S OD INVESTICIJA, KAMATA
Funkcija potražnje za investicijama 15
10
OPTIMIZAM
5
Di Di’
100
200
300
400
500
600
700
MILIONA
INVESTICIJSKO TROŠENJE
219
PRINOS S OD INVESTICIJA, K KAMATA
Funkcija potražnje za investicijama 15
PESIMIZAM
10
5
Di Di’
100 220
200
300
400
500
600
700
MILIONA
INVESTICIJSKO TROŠENJE
121
3. MODEL MULTIPLIKATORA Objašnjenje modela Multiplikator štednje i investicija Multiplikator lične potrošnje Investicioni multiplikator Multiplikator državne potrošnje Poreski multiplikator Multiplikator otvorene privrede Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora 221
Model multiplikatora Objašnjava promjene proizvodnje u kratkom roku USLOV – privreda sa neiskorištenim resursima Teorija multiplikatora – Kejns Objašnjava kako promjene u potrošnji izazivaju multiplikativne efekte na proizvodnju u privredi sa neiskorištenim resursima (ispod potencijalnog proizvoda) i d )
222
122
Model multiplikatora - vrste • Multiplikator štednje i investicija • Multiplikator lične potrošnje • Investicioni multiplikator • Multiplikator državne potrošnje • Poreski multiplikator • Multiplikator otvorene privrede
223
Multiplikator sa uključenom štednjom i investicijama S,I 500 400
S
300
E’
200
I’
E
100
I
0 100
200
300
400
500
600
700
BDP
-100 224
123
Multiplikator sa uključenom potrošnjom i investicijama Qp
C,I C+I C
E’
300 200
E 100 450 0 Q1e
225
Qp
Q2e
BDP
Multiplikator sa uključenom državnom potrošnjom Qp
C, I, G C+I+G
E’’ G 300 G
E’
C+I C
I
200 E
C
100 450 0 Qe
Qp
BDP
226
124
Poreski multiplikator C
Qp C
C’ W 200 U 300
V
450 0
BDP Qe’
Qe
Qp
227
Vanjska trgovina u modelu multiplikatora Qp
C+I+G+X
C+I+G
NETO IZVOZ X-
C+I+G+X
E
X+
450 0 Qe
Qp
BDP
228
125
Multiplikator u sistemu AS - AD C’
p
C
E’ E
450 Q p
Qr
Qr’
Qp AS
AS-AD
E’ AD’
E AD 229
Qr
Qr’
Qp
Q
Multiplikator zatvorene privrede
MPS + MPC = 1
MPS – g granična sklonost štednjij MPC – granična sklonost potrošnji
230
126
Multiplikator otvorene privrede
MPM – granična sklonost uvozu MPX – granična sklonost izvozu
231
Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora (zatvorena privreda) Promjena proizvodnje (ΔQz) = Mz x promjena potrošnje
ili
232
127
Promjena proizvodnje u modelu multiplikatora (otvorena privreda) Promjena proizvodnje (ΔQo) = Mo x promjena potrošnje
ili
233
128
MAKROEKONOMIJA U SREDNJEM ROKU 234
O čemu će biti riječi... 1. Novac i bankarstvo
2. Tržište rada i nezaposlenost
3. Budžet – javna potrošnja, oporezivanje i dug
235
129
1. NOVAC I BANKARSTVO
236
1. NOVAC I BANKARSTVO Monetarni sistem Monetarna politika Novac Cijena novca – kamata Centralna banka i osnove monetarne politike Poslovne banke i stvaranje novca Inflacija 237
130
Monetarni sistem - novčani sistem Podrazumijeva organizovano uređenje tehničkih i drugih pitanja važnih za funkcije novca u ekonomskom životu zemlje Monetarni sistem je nastao iz potrebe za razmjenom raznih vrsta moneta pri trgovini robama između različitih zemalja Kada se o monetarnom sistemu govori u najopštrijem smislu organizovanog uređenja, pitanja, važnih za ulogu novca, to ima svoje historijsko i teorijsko opravdanje Sva ta pitanja ne moraju biti uređena samo propisima od strane države, ali, interes države i njen uticaj na novac se ne mogu zaobići
238
Monetarni sistem - novčani sistem Ekonomska historija pruža dokaze kako država podvrgava novac svom uticaju i zakonskom regulisanju Zato se monetarni sistem definiše kao skup propisa kojima se od strane države uređuju osnovna institucionalna i organizaciona pitanja u vezi sa novcem To je skup normi kojima se uređuju pitanja vezana za domaći novac i njegov odnos sa drugim valutama Monetarni sistem se razlikuje u razvijenim, srednje razvijenim i nerazvijenim zemljama
239
131
Monetarni sistem - novčani sistem Kao skup institucionalnih i organizacionih rješenja, monetarni sistem se fokusira na slijedeće: a) Šta se od instrumenata, koji se koriste kao prometno i platežno sredstvo, treba smatrati novcem b) Položaj ekonomskih subjekata, njihova nadležnost u odlučivanju o pitanjima vezanim za novac c) Mehanizam regulisanja emisije, opticaja i povlačenja novca d) Okvire za korištenje monetarne usmjeravanja ekonomskih tokova
politike
i
načina
e) Uloga tržišnog mehanizma u monetarnoj oblasti 240
Monetarni sistem - novčani sistem Monetarni sistem određuju slijedeći tokovi ¾Roba ¾R b koja k j ima i osobinu bi opšteg št ekvivalenta k i l t i vrši ši funkciju mjere vrijednosti ¾Novčana jedinica koja služi kao mjerilo cijena ¾Utvrđena prometna i platežna sredstva ¾R ži kovanja ¾Režim k j metalnog t l novca ¾Režim puštanja u prometu banknota i novčanica određene vrste 241
132
Monetarni sistem - novčani sistem Društvo u kome je na snazi jedan monetarni sistem naziva se valutnim ili novčanim p područjem j Sam mehanizam sistema naziva se važenjem ili valutom, pri čemu je težište na razlikama između jednog monetarnog sistema i drugih monetarnih sistema
242
Monetarni sistem - novčani sistem Monetarne sisteme dijelimo na dvije grupe: j novca vezana za vrijednost j ¾Metalističke ((vrijednost plemenitih metala) ¾Papirne (napuštena veza vrijednosti novca i vrijednosti plemenitih metala) Slična ovoj je i podjela monetarnih sistema na: ¾Vezane valute (vrijednost novca vezana uz neki standard – plemeniti metal ili stranu valutu) ¾Slobodne valute (njihova vrijednost određena ponudom i potražnjom) 243
133
Monetarna politika Institucionalni mehanizmi i metode monetarnog sistema predstavljaju okvir za vođenje monetarne politike Monetarna politika je takav vid usmjeravanja ekonomskih tokova koji djeluje preko monetarnog sektora koristeći odgovarajuće elemente Monetarna politika (novčana politika, valutna politika) predstavlja sveukupnost mjera i postupaka kojima određena država ili društvena zajednica reguliše izdavanje, opticaj, paritet, kurs i druge radnje u vezi novca i tako utiče na privredna kretanja 244
Monetarna politika Monetarna politika može biti: ¾Ekspanzivna ¾Restriktivna ¾Stabilizaciona
245
134
Monetarna politika Mjesto, uloga i značaj monetarne politike danas ima veću težinu nego u vrijeme zlatnog standarda Monetarna politika instrumentarija
–
važan
dio
makroekonomskog
Ovo treba vezati za razvoj finansijskih institucija, instrumenata i transakcija u toku koga se vršilo pretvaranje banaka od finansijskih posrednika u “industriju za proizvodnju p j novca”. Danas je u bankama objedinjeno ¾ Finansijsko posredovanje i ¾ Kreiranje novca 246
Monetarna politika To je doprinijelo sjedinjavanju monetarnog i kreditnog sistema budući da bankarski novac kao glavni oblik današnjeg novca, predstavlja spoj novca i kredita Monetarna politika predstavlja način usmjeravanja ekonomskih procesa Ključni zadatak jeste da snabdije ekonomski sistem novcem u mjeri potrebnoj za neometano obavljanje plaćanja Time se obezbjeđuje normalno odvijanje ekonomskog procesa 247
135
Monetarna politika Monetarna politika usmjerena je na brojne ciljeve vezane za ¾Ekonomski rast ¾Zaposlenost ¾Stabilnost cijena ¾Ravnotežu platnog bilansa Riječ je o opštim ciljevima ekonomske politike koji se nameću i u sferi monetarnog regulisanja 248
Monetarna politika Iz ovih opštih ciljeva monetarne politike izvode se i drugi, koji su prilagođeni praktičnim mogućnostima i prirodi monetarne politike Najveći efekat monetarna politika ima na: ¾Stabilnost cijena i ¾Ravnotežu platnog bilansa Monetarna politika se često preferira u odnosu na druge ekonomske politike jer reaguje brzo (nema velikog kašnjenja administracije) Ali, efekti mjera monetarne politike očituju se u srednjem i dugom roku 249
136
Novac Novac je sve što služi kao opšteprihvaćeno sredstvo razmjene ili sredstvo plaćanja Monetarne vlasti regulišu šta se može smatrati novcem i određuju sredstva kojima se novac može prenositi Suština i uloga novca dolaze do izražaja putem njegovih funkcija. To su: ¾Novac kao mjera vrijednosti ¾Novac kao prometno sredstvo ¾Novac kao blago ¾Novac kao platežno sredstvo ¾Svjetski novac 250
Novac Razvoj novca kroz historiju – u nauci o novcu pravi se razlika između: ¾Naturalnog novca ¾Metalnog novca (kovanice) ¾Papirnog novca ¾Kreditnog novca ¾Depozitnog novca
251
137
Novac Glavni monetarni agregati su kvantitativne mjere ponude novca. To su: ¾ Transakcijski novac (M1) Kovanice gotovina Papirni novac (deklarativni novac) Čekovni novac (depozitni i bankovni novac) ¾ Novac u širem smislu ((M2) – likvidna sredstva Transakcijski novac (M1) Štedni računi u bankama Novčani surogati (depozitni računi, investicioni fondovi i sl.) 252
Novac Glavni ponuđač novca je centralna banka koja ga pušta u opticaj u zamjenu za aktivu manjeg stepena likvidnosti (blagajnički zapisi, mjenična potraživanja, zlato, devize) Novac mogu nuditi i banke koje odobravaju kredite i dopunskim kreditom stvaraju novac Tako razlikujemo: ¾N ¾Novac centralne t l b k – novčanice banke č i k j izdaje koje i d j centralna banka i njene obaveze po viđenju ¾Novac poslovnih banaka – novac koji poslovne banke u obliku žiralnog novca, stvaraju primajući depozite centralne banke ili odobravajući kredite 253
138
Novac S druge strane, potražnja za novcem determinirana je funkcijama novca kao: ¾Mjere vrijednosti ¾Prometnog sredstva ¾Novca kao blaga
254
Novac Izvori potražnje za novcem ¾Transakcijska potražnja za novcem (determinirana visinom dohotka i kamatnom stopom) ¾Špekulacijska potražnja za novcem (determinirana visinom dohotka i veličinom dobiti)
255
139
Novac Špekulacijska potražnja za novcem objašnjava se portfolio teorijom Portfolio teorija opisuje racionalnog investitora i ponašanje
njegovo
Investitor koji izbjegava rizik mora alocirati svoja sredstva (portfolio) Pravilo – treba diverzificirati portfolio Optimalan portfolio – kombinacija visokorizičnih (visokoprofitabilinih) i niskorizičnih (niskoprofitabilnih) projekata napravljena tako da se u slučaju realizacije rizika – gubitak ’’pokrije’’ iz dobiti od neiskorištenih (sigurnih) projekata. 256
Cijena novca - kamata Kamata predstavlja naknadu za posuđeni novac ili za kreditirane (posuđene) upotrebne vrijednosti Najčešći ugovoreni oblik plaćanja kamate je kamatna stopa Kamatna stopa igra dvostruku ulogu: ¾Cijena posuđivanja ¾O t it t mogućnost ¾Oportunitetna ć t
257
140
Cijena novca - kamata Determinante kamatne stope su ¾Rok dospijeća pj ¾Rizik ¾Likvidnost ¾Administrativni troškovi
258
Cijena novca - kamata Visina kamate utiče na ponudu i potražnju za novcem Visoke kamate destimulišu potražnju za novcem jer je novac skup Niske kamate (jeftin novac) destimulišu ponudu novca jer se posuđivanje novca ne isplati Tako visina kamatne stope utiče na ukupnu ekonomsku aktivnost kti t i zaposlenost l t i važno ž j sredstvo je d t ekonomske k k (anticiklične) politike.
259
141
Centralna banka i osnove monetarne politike Provođenje monetarne politike po pravilu se odvija preko centralne banke Razlikuju se instrumenti monetarne politike ¾ Regulatorni (instrumenti kvantitativnog regulisanja) ¾ Instrumenti selektivnog kreditnog regulisanja i neposredne kreditne kontrole (nadzor nad bankarskim sistemom))
260
Centralna banka i osnove monetarne politike Centralna banka raspolaže instrumentima kojima utiče na proizvodnju, proizvodnju zaposlenost, zaposlenost stabilne cijene i neto-izvoz Instrumetni centralne banke – osnove monetarne politike: ¾ Operacije na otvorenom tržištu ¾ Diskontna (eskontna) stopa ¾ Stopa obaveznih rezervi
261
142
Centralna banka i osnove monetarne politike Operacije na otvorenom tržištu su kupovine i prodaje hartija od vrijednosti od strane centralne banke Diskontna stopa predstavlja posebnu vrstu kamatne stope pod kojima centralna banka prima na reeskont vrijednosne papire od poslovnih banaka (zvanična kamatna stopa). Ukoliko su naglašene razlike zvanične i tržišne kamatne stope, ograničava se iznos kredita koji se može odobriti pojedinoj p j j banci Obavezne rezerve su široko rasprostranjen instrument monetarne politike. Odnosi se na rezerve koje su poslovne banke dužne držati kod centralne banke (mjera likvidnosti bankarskog sistema). Ujedno predstavlja instrument kontrole stvaranja novca od strane poslovnih banaka 262
Poslovne banke i stvaranje novca Poslovne banke – poslovni subjekti kao i preduzeća sa razlikom u bilansu stanja – ’’rezerve’’ (obavezne) Banke ’’stvaraju’’ novac Rezerve – omogućavaju kontrolu opsega depozita po viđenju Multiplikacija novca Ö novčane ponude Ö određena stopom p obveznih rezervi. Npr. p obavezne rezerve 10% % multiplikator novčane ponude = 1:10
263
143
Poslovne banke i stvaranje novca Multiplikacija u bankarskom sistemu NOVI DEPOZITI
NOVI ZAJMOVI I INVESTICIJE
NOVE REZERVE
1.000,00
900,00
100,00
Banka 2. generacije
900,00
810,00
90,00
Banka 3. generacije
810,00
729,00
81,00
Banka 4. generacije
729,00
656,10
72,90
B k 5. Banka 5 generacije ij
656 10 656,10
590 49 590,49
65 61 65,61
---
---
---
10.000,00
9.000,00
1.000,00
POZICIJA BANKE
Inicijalna banka
--UKUPNO U BANKAMA
264
Poslovne banke i stvaranje novca EFEKTI NOVCA NA PROIZVODNJU I CIJENE Primjer: inflatorne tendencije u ekonomiji – CB želi ’’usporiti’’ i ’’ohladiti’’ ekonomiju: 1. CB smanjuje bankovne rezerve (prodaja državnih vrijednosnih papira) 2. Smanjenje rezervi izaziva kontrakciju tekućih depozita i smanjenje ponude novca j j p ponude novca izaziva rast kamatne stope p 3. Smanjenje 4. Rast kamatne stope smanjuje potrošnju osjetljivu na kamate (investicije, lična potrošnja, neto-izvoz) što smanjuje AD 5. Smanjenje AD izaziva smanjenje dohotka, proizvodnje, zaposlenosti i inflacije 265
144
Inflacija Označava porast opšteg nivoa cijena i pad vrijednosti novca Uobičajeno se izražava stopom inflacije
Pokazatelji inflacije – indeksi cijena ¾Indeks potrošačkih cijena – CPI ¾Deflator BDP ¾Indeks proizvođačkih cijena – PPI 266
Inflacija Klasifikacija inflacije vrši se po različitim kriterijima: a)) Intenzitet I t it t ispoljavanja i lj j b) Uzroci nastajanja c) Dužina trajanja d) Virualnost
267
145
Inflacija a) Prema intenzitetu ispoljavanja ¾U j ¾Umjerena ( (puzajuća) j ć ) – rastt cijena ij 4% godišnje diš j ¾Galopirajuća – rast cijena 80% godišnje (efekti – strukturni poremećaji) ¾Hiperinflacija – rast cijena 50% mjesečno (efekti – slom sistema cijena)
268
Inflacija b) Prema uzrocima nastajanja ¾I fl ij tražnje ¾Inflacija t ž j ¾Inflacija troškova (šok ponude) ¾Strukturna inflacija
269
146
Inflacija c) Prema dužini trajanja: ¾S k l ¾Sekularna ¾Jednokratna ¾Hronična
270
Inflacija d) Prema virualnosti razlikujemo ¾Akti ¾Aktivne i neaktivne kti i fl ij inflacije ¾Slobodne i prigušene (kontrolisane) inflacije
271
147
Inflacija TEORIJE INFLACIJE 1. Teorija tražnje Monetarna teorija Tražnja za realnim dohotkom
2. Troškovne teorije
Spirala – lični dohoci – cijene Vanprivredna potrošnja Uvozni troškovi Sektorska inflacija
3. Strukturne teorije
272
Uvozna supstitucija Nejednakost u ekonomskom položaju sektora Odnosi razmjene u vanjskoj trgovini
Inflacija Izvori inflacije ili na strani AS ili na strani AD Tako razlikujemo ¾Inflaciju tražnje ¾Inflaciju troškova (šok ponude)
273
148
Inflacija – inflacija tražnje POTENCIJALNI PROIZVOD
AD
P
E’ Pr’ E
Pr
AD’ AS
Qr
274
Q (KOLIČINA)
Qr’
Inflacija - Inflacija troškova (šok ponude) P
AS’
AD
AS
Pr’
E’ E
Pr
275
POTENCIJALNI PROIZVOD
Qr’
Qr
Q (KOLIČINA)
149
Inflacija Obilježja inflacije D novčana masa raste, nivo cijena raste, nesklad plata i produktivnosti rada Opšte pravilo ¾Ako rast novčane mase nije produktivnosti D cijene rastu
praćen
rastom
¾Ako je ¾Ak j rastt plata l t veći ći od d rasta t produktivnosti d kti ti rada d D cijene rastu
276
Inflacija Efekti inflacije i makroekonomska reakcija ¾Preraspodjela dohotka i bogatstva ¾Iskrivljenje relativnih cijena i outputa Inflacija djeluje na ukupan output (makroekonomski uticaj) Inflacija djeluje na ekonomsku efikasnost (mikroekonomski uticaj)
277
150
Inflacija Dileme antiinflatorne politike ¾Dužina vremena p potrebnog g za p prilagođavanje g j ¾Cijena “kompromisa” inflacije i nezaposlenosti ¾Indeksacija ekonomije (COLA – indeks) ¾Politika dohotka
278
2. TRŽIŠTE RADA I NEZAPOSLENOST
279
151
2. TRŽIŠTE RADA I NEZAPOSLENOST Tržište rada Nezaposlenost – sistematizacija Nezaposlenost – vrste Nezaposlenost – Okunov zakon Nezaposlenost – Filipsova kriva
280
Tržište rada i nezaposlenost Tržište rada predstavlja ukupnost odnosa ponude i potražnje za radnom snagom Moguće različite kombinacije u odnosima ponude i potražnje za radom Ta odstupanja ponude od potražnje na tržištu rada imaju odraz na oscilacije najamnina (plata i moguću nezaposlenost) Tržišta rada mogu biti lokalna, regionalna i nacionalna Sve veća mobilnost rada i globalizacija ekonomskih tokova pogoduju i razvoju međunarodnog tržišta rada 281
152
Tržište rada i nezaposlenost Nezaposlenost se definiše kao razlika između ukupne radne snage i broja stvarno zaposlenih, pri čemu se pod d radnom d snagom podrazumjeva d j ukupan k b j ljudi broj lj di sposobnih i voljnih da rade Uobičajeno se izražava stopom nezaposlenosti
282
Tržište rada i nezaposlenost sistematizacija Postoje različite sistematizacije oblika nezaposlenosti Uobičajeno se, sa pozicije uzroka razlikujemo četiri oblika nezaposlenosti: ¾ Periodična (sezonska) nezaposlenost – vezana je uz nemogućnost obavljanja nekih poslova zbog njihove veze sa godišnjim dobom ¾ Tehnološka nezaposlenost – vezana je za tehnološka usavršavanja koja smanjuju potražnju za radom ¾ Tekuća nezaposlenost – nastaje usljed promjene strukture za radom (posebno kvalifikacione strukture) ¾ Stagnantna nezaposlenost – nastaje zbog nesposobnosti prilagođavanja rada novim potrebama u proizvodnji ¾ Latentna nezaposlenost – prikrivena nezaposlenost 283
153
Tržište rada i nezaposlenost sistematizacija Savremena ekonomska teorija ponudila je novu sistematizaciju nezaposlenosti (ekonomska interpretacija) Tako na tržištu rada razlikujemo: a) Frikciona (normalna) nezaposlenost b) Strukturna nezaposlenost c) Ciklična nezaposlenost d) Privremena nezaposlenost 284
Tržište rada i nezaposlenost vrste a) Frikciona nezaposlenost ¾ Privremenog je karaktera i odnosi se na one koji napuštaju zaposlenje zbog promjena radnog mjesta ili mjesta stanovanja. ¾ Može biti uzrokovana i nastavkom školovanja ili usavršavanja. ¾ Poseban vid frikcione nezaposlenosti je sezonska nezaposlenost (poljoprivreda, turizam)
285
154
Tržište rada i nezaposlenost vrste b) Strukturna nezaposlenost ¾ Teži oblik nezaposlenosti i dužeg trajanja. trajanja ¾ Ovaj oblik odstupanja ponude od potražnje za radom može biti izazvan tehnološkim inovacijama ili promjenama u prostornoj strukturi proizvodnje. ¾ Kao poseban vid ove vrste nezaposlenosti javlja se “tehnološka” tehnološka nezaposlenost koja zavisi od vremena prekvalifikacije ili pronalaženja novog zaposlenja
286
Tržište rada i nezaposlenost vrste c) Ciklična nezaposlenost ¾ Ona je izazvana smanjenjem AD koja smanjuje i potražnju za radom. ¾ Proizlazi iz cikličnih kretanja (konjukture) i mijenja se u zavisnosti od faza konjukturnog ciklusa. ¾ Najmanja je u fazi ekspanzije, a najveća u fazi recesije odnosno krize. recesije, krize
287
155
Tržište rada i nezaposlenost vrste d) Prikrivena nezaposlenost ¾ Za razliku od prethodna tri oblika, oblika ovo je nevidljiva nezaposlenost, a odnosi se na one zaposlene čija je efikasnost ispod prosjeka ili, čija radna mjesta ne odgovaraju njihovoj kvalifikaciji.
288
Tržište rada i nezaposlenost Jedan od ciljeva ekonomske politike svake zemlje je ostvarenje pune zaposlenosti. Najčešće se puna zaposlenost definiše kao optimalan nivo upotrebe rada. rada To nije stanje u kome su svi zaposleni već u kome postoji minimalni procenat nezaposlenih. Iz ugla kvantitativnog određenja pojma pune zaposlenosti, ona se definiše kao takav stepen upotrebe rada na kome se koristi od smanjene nezaposlenosti i povećane proizvodnje izjednačavaju sa štetama od inflacije. Cijeni se da se, u slučaju pune zaposlenosti, optimalni stepen nezaposlenosti kreće između 2% – 7%, zavisno od posebnosti svake ekonomije.
289
156
Nezaposlenost – Okunov zakon Objašnjava vezu odstupanja realnog BDP-a u odnosu na potencijalni BDP i nezaposlenosti Artur Okun utvrdio pravilo da na svakih 2% pada realnog BDP-a u odnosu na potencijalni, stopa nezaposlenosti raste za 1% Objašnjava kako “morate trčati dalje da biste ostali na istom mjestu mjestu”
290
Nezaposlenost – Filipsova kriva A. W. Phillips – kvantificirao determinante inflacije plata Filipsova kriva korisna za analizu kratkoročnih kretanja nezaposlenosti i inflacije
291
157
6
FILIPSOVA KRIVA U KRATKOM ROKU
5
7 6
4 3
5
2
4
1
3
0 292
8
GOD DIŠNJI RAST PLATA((%)
INFLACIJA CIJENA (POSTO OTAK)
Nezaposlenost – Filipsova kriva
2 1
2
3
4
5
6
7
STOPA NEZAPOSLENOSTI
Nezaposlenost – Filipsova kriva Filipsova kriva – “kompromis” (trade off) teorija j plata zavisi od broja p j nezaposlenih p Promjena Kada je tražnja za radom visoka i nezaposlenost mala, poslodavci će nuditi sve veće plate da bi privukli radnu snagu Rezultat D plate će sve brže rasti Stopa inflacije = stopa rasta plata – stopa rasta produktivnosti rada
U obrnutom slučaju, pad tražnje za radom i visoka nezaposlenost značiće sporiji pad plata Dakle, zavisnost stope promjena plate i stope nezaposlenosti je nelinearna 293
158
Nezaposlenost – Filipsova kriva teorija prirodne stope “prirodna stopa nezaposlenosti” konzistentna s inflacijom Inflacija cijena
FILIPSOVA KRIVA U DUGOM ROKU
Prirodna stopa
Nezaposlenost (%)
294
3. BUDŽET – JAVNA POTROŠNJA, OPOREZIVANJE I DUG
295
159
3. BUDŽET – JAVNA POTROŠNJA, OPOREZIVANJE I DUG Budžet Budžet i antiinflaciona politika Budžet i anticiklična politika Budžetski principi Budžetski prihodi i budžetski rashodi Stanje budžeta (ravnoteža, budžetski deficit i budžetski suficit) Javni J i dug d Efekat duga Fiskalna politika Analitičke kategorije budžeta 296
Budžet Budžet predstavlja novčani predračun (plan) prihoda i rashoda određene zajednice (države ili uže teritorijalne jedinice) za naredni period (po pravilu za jednu godinu) U budžetu se utvrđuju izvori i vrste prihoda kao i budžetski rashodi po namjenama i subjektima koji ih mogu izvršavati Obim i struktura p prihoda i veličina rashoda u budžetu moraju biti usaglašeni i dinamički tako raspoređeni da obezbjeđuju sistematsko i kontrolirano finansiranje javnih funkcija (finansijska funkcija budžeta) 297
160
Budžet Obzirom da se u budžetu koncentrišu značajna sredstva za finansiranje društvenih potreba, njime se ostvaruju ne samo fininsijske već i ekonomske, političke i druge funkcije Ekonomska funkcija budžeta je višestruka Budžetskim prihodima (porezima, javnim dugom i drugim g fiskalnim instrumentima), ), a zatim budžetskom potrošnjom (javna potrošnja) vrši se preraspodjela nacionalnog dohotka
298
Budžet Preko budžeta direktno i indirektno se utiče na proizvodnju i potrošnju Svojom potrošnjom (nabavke), zaposlenima u javnom sektoru, država se javlja kao značajan faktor tražnje i globalne ravnoteže na tržištu Budžetska potrošnja kao dio AD ima ulogu na cijene i finansijsku j ravnotežu u ekonomijij Odatle i budžetska politika kao sastavni dio makroekonomskog instrumentarija u kome je budžet instrument koji država aktivno koristi za regulisanje ekonomskih tokova i stabilizaciju ekonomije 299
161
Budžet i antiiflaciona politika U sklopu antiinflacione politike (posebno u slučaju inflacije tražnje) budžet predstavlja efikasan instrument reduciranja tražnje Restriktivnom budžetskom politikom smanjuje se potrošnja države i sprovodi politika budžetskog suficita Obrnuto, ekspanzivnom budžetskom politikom i povećanjem p j državnih (j (javnih)) rashoda,, povećava p se AD i stimuliše oživljavanje ekonomije U slučaju inflacije troškova – smanjenjem budžetskih prihoda država rasterećuje ekonomiju od dijela fiskalnih obaveza i ublažava rast cijena 300
Budžet i anticiklična politika U sklopu anticiklične politike, porezi i budžet značajno utiču na stanje AD Na taj način budžet služi kao sredstvo za ostvarivanje makroekonomske ravnoteže i važan je regulator ekonomskih aktivnosti zemlje Pomoću budžeta se ublažavaju ekonomske fluktuacije (konjukturni ciklusi)
301
162
Budžetski principi Budžetski principi predstavljaju skup pravila i principa kojima se budžet sastavlja i izvršava: 1 Princip budžetske javnosti (transparentnosti) 1. 2. Princip budžetskog jedinstva 3. Princip budžetske potpunosti 4. Princip nespojivosti prihoda i rashoda 5. Princip budžetske ravnoteže 6. Princip prethodnog odobrenja 7. Princip specifikacije (klasifikacije) 8. Princip istinitosti (realnosti) 302
9. Princip periodičnosti
Budžetski prihodi Budžetski (javni) prihodi ¾Porezi takse i doprinosi (najznačajniji izvor prihoda) ¾Porezi, ¾Prihodi javnih predzeća ¾Javni zajmovi (javni dug) ¾Sredstva monetarne emisije
303
163
Budžetski rashodi Budžetski (javni) rashodi su izdaci države i drugih javnih subjekata za podmirenje kolektivnih potreba i u javnom interesu društva Danas imaju ekonomsko – socijalnu sadržinu i sredstvo su aktivnosti države u cilju postizanja ekonomske i socijalne stabilnosti Efekti javne potrošnje su veoma značajni Javna potrošnja značajan je faktor formiranja tražnje, cijena i odnosa na tržištu Monetarni aspekt javne potrošnje ogleda se u njenom uticaju na konjukturu, njenim inflatornim i deflatornim efektima Javni rashodi vezani su i za javne institucije koje su instrument politike ekspanzije i zaposlenosti, pri čemu treba imati u vidu i njihovo multiplikativno dejstvo na ekonomiju 304
Stanje budžeta Budžetska ravnoteža predstavlja stanje budžeta kada je ukupna suma rashoda pokrivena ukupnom sumom prihoda ih d (dokaz (d k zdravih d ih finansija) fi ij ) Budžetski deficit predstavlja višak rashoda u odnosu na prihode u budžetu (izazvan većom potrošnjom ili smanjenim oporezivanjem) Za pokriće deficita država koristi: ¾Fiskalnu presiju ¾Javni dug ¾Emisiju novca 305
164
Stanje budžeta Budžetski suficit predstavlja rashodima u budžetu
višak
prihoda
nad
Budžetski suficit koristi se kao sredstvo stabilizacionih fiskalnih mjera sračunatih na smanjenje AD Stvaranje budžetskog suficita postiže se smanjenjem potrošnje ili povećavanjem poreza Do formiranja suficita dovodi i djelovanje automatskih stabilizatora, ugrađenih u budžetu Tako npr. ekspanzija dovodi do automatskog povećanja fiskalnih prihoda i budžetskog suficita 306
Javni dug Javni dug predstavlja zaduženje države i široko je korišteni metod pribavljanja finansijskih sredstava i instrument ekonomske politike države. države Važno razlikovati: ¾ Unutrašnji dug (javni zajmovi) ¾ Vanjski dug Unutrašnji dug država zadužuje na domaćem tržištu novca i kapitala radi pokrića budžetskog deficita, deficita ubrzanja ekonomskog rasta ili u stabilizacione svrhe. Vanjski dug država zadužuje za potrebe razvoja, zbog nedostatka unutrašnje akumulacije ili radi pokrića deficita u platnom bilansu (stabilizaciju deviznog kursa) 307
165
Efekat duga Efekti javnog duga na ekonomiju različiti u kratkom i dugom roku 1. Kratkoročni efekat duga – „efekat istiskivanja“ 2. Dugoročni efekat duga – „teret duga“
308
Efekat duga - „Efekat istiskivanja“ Između javnog duga i poreza postoji uska veza Otplata zajmova vrši se uglavnom iz poreza Tako se zajmovi pretvaraju u poreze što destimuliše investicije (istiskuje investicije) Uz ovo, povećana potrošnja iz duga uz multiplikator potrošnje, izaziva rast BDP Reakcija finansijskih tržišta ´ raste transakcijska potražnja za novcem Reakcija monetarnih vlasti ´ restriktivna monetarna politika koja izaziva rast kamatnih stopa Rast kamatnih stopa destimuliše investicije (istiskuje investicije) 309
166
Efekat duga - „Teret duga“ Obaveza servisiranja duga koja često nameće dodatne poreze Gubitak efikasnosti zbog tereta duga, visokih poreza i sl. Veliki javni dug istiskuje akumulaciju (zbog obaveze servisiranja duga) što utiče na smanjenje rasta
310
Fiskalna politika Oblikovanje poreza, javnih rashoda, budžeta i javnog duga u cilju ublažavanja poslovnih ciklusa i održavanja rastuće ekonomije Fiskalnom politikom utiče se na ekonomski rast, zaposlenost, raspodjelu i ekonomsku stabilnost Dugoročni efekti fiskalne politike mjere se uticajem na zaposlenost i ekonomski rast, rast a kratkoročni – na stabilizaciju
311
167
Fiskalna politika Fiskalna politika može biti: ¾Automatska ¾Diskreciona (aktivna)
312
Fiskalna politika - automatska Automatska fiskalna politika ima ugrađene automatske stabilizatore u ekonomski sistem Na taj način se promjene dohotka i cijena automatski odražavaju na promjene fiskalnih prihoda i rashoda kao stabilizatori Automatski stabilizatori: ¾ Automatske promjene prihoda od progresivnog oporezivanja) ¾ Osiguranje za slučaj nezaposlenosti ¾ Socijalna osiguranja ¾ Drugi transferi
poreza
(sistem
313
168
Fiskalna politika - diskreciona Diskreciona (aktivna) fiskalna politika, različitim kombinacijama i promjenama fiskalnih instrumenata (j (javnih ih rashoda, h d javnih j ih prihoda, ih d budžetske b dž k ravnoteže ž i javnog duga) utiče na osnovne ekonomske varijable – BDP, ekonomski rast, zaposlenost i stabilnost Diskrecioni stabilizatori su: ¾ Javni radovi ¾ Projekti javnog zapošljavanja ¾ Promjene poreskih stopa 314
Analitičke kategorije budžeta – podloga za politiku Stvarni budžet (bilježi stvarne prihode i rashode) Strukturni budžet (bilježi koliki bi bili prihodi i rashodi da je ekonomija na nivou potencijalne proizvodnje) Ciklični budžet (razlika stvarnog i strukturnog budžeta koja predstavlja efekat konjukturnog ciklusa)
315
169
MAKROEKONOMIJA U DUGOM ROKU
316
Makroekonomija u dugom roku 1. Modeli ekonomskog rasta 2. Ekonomske fluktuacije (konjukturni ciklusi) 3. Makroekonomska ravnoteža – dinamički pristup (ravnoteža u dugom roku)
317
170
1. MODELI EKONOMSKIG RASTA
318
1. MODELI EKONOMSKOG RASTA Ekonomski rast Izvori rasta Kvantifikacija rasta Modeli rsta Rast i razvoj Teorija privrednog razvoja Međunarodna pomoć razvoju 319
171
Ekonomski rast Fenomen ekonomskog rasta u srži makroekonomske teorije i politike Ekonomski rast ¾glavni ekonomski i politički cilj ¾ekspanzija potencijalnog BDP-a j g granica p proizvodnih mogućnosti g ¾širenje ¾rast ukupnog outputa po stanovniku
320
Ekonomski rast Sistem AS-AD određuje nivo outputa, nezaposlenosti, nivo cijena, inflaciju (kratak rok) AS – glavni faktor koji stoji iza ekonomskog rasta (dugi rok) Kvantitativno se izražava najčešće preko pokazatelja stope rasta bruto domaćeg proizvoda, nacionalnog dohotka, BDP-a po stanovniku (pc), nacionalnog dohotka po stanovniku Posmatrano u dugom roku, pokazatelji ekonomskog rasta govore o napredovanju nacionalne ekonomije 321
172
Ekonomski rast U vremenu nakon Drugog svjetskog rata došlo do radikalne transformacije u obrascu ekonomskog rasta Pred kraj 20. vijeka, vodeće tržišne ekonomije ekonomski rast temelje na upotrebi visoko automatizovane opreme i neprekidnom pomjeranju granica tehnološkog znanja Presudan uticajj na razvojj društvenih i savremenih privrednih struktura, u materijalnom smislu, ima kompleks tehnoloških promjena
322
Izvori dugoročnog rasta Dugoročni ekonomski rast temelji se na: ¾ uvećanoj upotrebi proizvodnih faktora – rada, kapitala i prirodnih resursa, ¾Uvećanoj efikasnosti njihovog korištenja – tehnološkim promjenama Ako se pretpostavi da prirodni resursi predstavljaju konstant proizilazi konstantu, proi ila i da se ekonomski rast, rast odnosno rast BDP-a, može dekomponovati na tri izvora: ¾rast radne snage ¾rast kapitala ¾tehnološke promjene
323
173
Kvantifikacija rasta Robert Solow je prvi ekonomista koji je koristio proizvodnu funkciju za kvantifikaciju ekonomskog rasta u SAD Istraživanja se odnosila na period 1909. 1909 – 1949. 1949 Došao do zaključka da je u SAD u tom periodu preko 80% rasta outputa po radnom satu realizovano zahvaljujući tehnološkim promjenama Prosječna godišnja stopa rasta u tom periodu 2,9% Solow zaključio da je u toj stopi: ¾ 0,32% doprinos akumulacije kapitala ¾ 1,09% doprinos porasta inputa rada ¾ 1,49% doprinos tehnoloških promjena 324
Kvantifikacija rasta Novija istraživanja Edvarda Denisona iz Ministarstva rada SAD u kojima se analiziraju determinante ekonomskog rasta u SAD u periodu 1929 – 1989 Istraživanje dalo identične rezultate kao i istraživanje Solowa U toku perioda, output raste po prosječnoj godišnjoj stopi 3,3%, od toga: godišnje j jje rezultat rasta inputa p ((rad, kapital, p ¾1,9% g zemlja) ¾1,4% godišnje je doprinos tehnoloških promjena Tehnološke promjene – doprinos inovacija, obrazovanja, ekonomije obima, naučnih istraživanja i dr. 325
174
Modeli ekonomskog rasta Modeli rasta – pojednostavljena slika ekonomskog rasta kao centralnog makroekonomskog atributa Svrha modelskog pristupa – složenosti ekonomske stvarnosti
proizilazi
iz
same
Zbog složenosti fenomena ekonomskog rasta, istraživanje je moguće realizovati jedino uz pojednostavljivanje p j j j relacija j koje j determinišu dinamiku rasta To uvijek nosi opasnosti od izostavljanja manje ili više bitnih elemenata, uslijed čega rezultati cijelog istraživanja mogu biti dovedeni u pitanje 326
Modeli ekonomskog rasta Sve modele ekonomskog rasta možemo klasificirati na: ¾Klasične modele ekonomskog rasta ¾Savremene modele ekonomskog rasta Savremeni modeli ekonomskog rasta mogu dalje se podijeliti na: ¾Kejnzijanske modele rasta ¾Neoklasične modele rasta
327
175
Klasični model ekonomskog rasta Adam Smith - rast je uslovljen ekonomijom ponude (supply side), odnosno, rastom stanovništva, investicija i zemlje: ¾ rast stanovništva uslovljen je osiguranjem sredstava za život, ¾ rast investicija uslovljen je stopom štednje, ¾ rast zemlje uslovljen je kolonizacijom ili tehnološkim poboljšanjem plodnosti zemlje, ¾ tehnološko usavršavanje i podjela rada podstiču rast, ¾ štednja preduzetnika podstiče investicije i rast, distribucija dohotka mora biti takva da se smanji životni standard radnika (niske nadnice) 328
Klasični model ekonomskog rasta Klasični pristup – A. Smith “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda”(priručnik ekonomskog rasta) Ekonomija bazirana na radnoj teoriji vrijednosti Cijene proporcionalne količini rada potrebnog za proizvodnju robe BDP se povećava sa povećanjem stanovništva sve dok se postojeća zemlja ne pojavi kao granica rastu Sa oskudicom zemlje BDP počinje rasti sporije od rasta stanovništva – razlog – djelovanje zakona o opadajućim prinosima 329
176
Klasični model ekonomskog rasta Mill i Malthus ¾rast stanovništva mora se kontrolirati kako bi se spriječio pad ekonomske aktivnosti (rasta) i dostiglo stanje dugotrajne ravnoteže (Mill) Iz Smithove teorije T. Maltus izvukao zaključak da rastuće stanovništvo može dovesti ekonomiju do tačke gdje će radnici biti na minimalnom nivou opstanka
330
Klasični model ekonomskog rasta Stanovništvo će se povećavati sve dok su nadnice veće od egzistencijalnog minimuma Stabilan nivo stanovništva na nivou kada su: Nadnice = Egzistencijalnom minimumu “Zakon o stanovništvu”
331
177
Klasični model ekonomskog rasta David Ricardo ¾opadajući granični prinosi zemlje, zemlje ¾povećanje renti smanjuje profit, povećanje prihoda od zemlje uslovljava rast nadnica i pad investicija faktori ograničenja rasta, ¾rješenja treba tražiti u tehnološkim inovacijama i specijalizaciji
332
Schumpeterova teorija rasta Izvor rasta na strani ponude, Povećanje ponude inputa potiče rast, Stopa rasta stanovništva je egzogena, Štednju smatra rezidualom (konstantnom), nevažnom za rast, distribucija dohotka nije od važnosti. Pokretači rasta su promjene u ekonomskom okruženju (otkriće novih resursa i preduzetničke tehnološke inovacije) Nema opadajućih prinosa od inovacija Priča o rastu - stanje stabilne privrede, tehnološke inovacije individualnog preduzetnika, novi putevi profita, podsticanje drugih peduzetnika na inovacije, porast profita i ekonomskog rasta 333
178
Savremeni modeli rasta Savremeni modeli ekonomskog rasta: ¾Kejnzijanski j j modeli makroekonomske ravnoteže ¾Neoklasični modeli Kejnzijanski modeli – razvijeni na temelju kritičke razrade kejnzijanske ekonomske misli Harod – Domarov model - najpoznatiji neokejnzijanski model ekonomskog rasta
334
Harod - Domarov model rasta Jedan od najpoznatijih i najčešće korištenih modela Teorijski utemeljen na osnovama kejnzijanskih metoda ekonomske analize U osnovi modela slijedeće pretpostavke: ¾Rast nacionalnog dohotka (proizvodnje) isključivo je funkcija akumulacije kapitala, dok je uticaj ostalih f kt faktora apstrahovan t h ¾Uvećanje faktora rada, odnosno, rast zaposlenosti rezultat je rasta stanovništva. Faktor rada se povećava po konstantnoj stopi – prirodna stopa rasta stanovništva 335
179
Harod - Domarov model rasta Model konstantnih prinosa Elastičnost supstitucije proizvodnih faktora rada i kapitala jednaka 0 Kapitalni koeficijent konstantan (K/Y = const) Udio štednje u nacionalnom dohotku – poznat i nepromjenjiv Tržište roba uvijek je u ravnoteži – nivo cijena nepromjenjen
336
Harod - Domarov model rasta Model statičkog karaktera Matematički se može izraziti kao:
MPS = S/Y = I/Y
MPS – granična sklonost štednji S – štednja j Y – proizvodnja, odnosno dohodak I - investicije
337
180
Harod - Domarov model rasta Shodno ovome, Harrod-Domarov model sugerira da stopa rasta ekonomije ovisi o nivou štednje i produktivnosti investicija Produktivnost kapitalnih investicija određena je kapitalnim koeficijentom (capital-output ratio) Kapitalni koeficijent predstavlja odnos uloženog kapitala i generirane vrijednosti rasta BDP-a Npr. Npr ako je kapitalni koeficijent jednak odnosu 10:1 to znači da na svakih $10 vrijednosti kapitala (kapitalne imovine) se proizvede $1 vrijednosti BDP-a Marginalni kapitalni koeficijent odražava koliko je potrebno uložiti dodatnog kapitala da bi se proizvela dodatna jedinica vrijednosti BDP-a 338
Harod - Domarov model elementi
Stopa amortizacije d
Stopa štednje
Ig
S
s
C D
GDP Kapitalni koeficijent
Amortizacija
In
v= K/Y a=Y/K Kapital
339
181
Harod - Domarov model mehanizam Štednja – Investicije – Kapital – Proizvodnja – Štednja ...
ŠTEDNJA
INVESTICIJE
BDP
AKUMULACIJA KAPITALA
340
Harod - Domarov model Jednačina koja predstavlja pojednostavljenu verziju ovog modela, pokazuje da jednostavno stopu rasta BDP-a (∆Y/Y) određuje zajednički omjer nacionalne štednje, s, i omjer kapitala – outputa, odnosno, kapitalnog koeficijenta - k Pokazuje da će u odsustvu države, stopa rasta nacionalnog dohotka biti direktno ili pozitivno vezana za omjer štednje (tj. što više jedna ekonomija može da uštedi – i uloži – od datog BDP-a, to će biti veći rast BDP-a), i obrnuto, ili će se negativno odnositi prema omjeru kapitala – outputa (npr. što je veće k to je niža stopa rasta BDP-a) 341
182
Harod Domarov model – ekonomska interpretacija ∆ Y/ Y = s/k Kako bi ostvarile rast, ekonomije moraju štedjeti i ulagati određeni omjer svoga BDP-a Što više uštede i ulože, brže će i rasti Ali, stvarna stopa prema kojoj se odvija rast na bilo kojem nivou štednje i investicije – koliko dodatnog outputa se može dobiti iz dodatne jedinice ulaganja - može se izmjeriti inverzijom omjera kapital proizvod (1/k) Iz toga slijedi da množenjem stope novih investicija, s = I/Y, s produktivnošću (1/k), dobivamo stopu po kojoj će nacionalni dohodak ili BDP rasti
342
Kritike Harrod-Domar modela Kapitalni fundamentalizam, česta pojava tokom ‘40-ih i 50’-ih ¾isključiva orijentacija prema kapitalu kao izvoru rasta uz zanemarivanje ostalih faktora rasta Pretpostavka da je k fiksan - nije dokazano Fiksnost k implicira određeni proizvodni odnos (funkciju proizvodnje) koja nije realna - preduzetnik bez obzira na cijenu rada i kamatne stope neće koristiti staru tehnologiju umjesto da ulaže u novu
343
183
Neoklasični model rasta Polazna tačka svih neoklasičnih proizvodna funkcija p j slijedećeg j g oblika:
modela
je
Y = f(L, K, R; a)
L = rad K = kapital R = prirodni resursi a = nematerijalni t ij l i faktori:rast f kt i t produktivnosti d kti ti uslovljen l lj znanjem j
Svi su resursi podjednako važni kao izvor rasta. 344
Neoklasični model rasta Robert Solow – Nobelova nagrada za ekonomiju 1987. godine Opisuje ekonomiju čiji output je rezultat djelovanja 2 faktora – kapitala i rada Kapital i tehnološke promjene dio modela Povećanje kapitalne opremljenosti – ako količina kapitala raste brže od rasta stanovništva To stvara rast outputa po radniku, rast nadnica, smanjenje zarada od kapitala i smanjenje realnih kamata 345
184
Neoklasični model rasta gy=wk*gk+wL*gL+wR*gR+a
gy = rast outputa gk = rast kapitala gL = rast rada gR = rast prirodnih resursa wk = udio kapitala u outputu wL = udio rada u outputu wR = udio prirodnih resursa u outputu a = ostali faktori koji podstiču rast: produktivnost, tehnologija, znanje.
346
Neoklasični model rasta Tehnološke promjene - s njima se postiže veći output od iste količine inputa Pomiču granicu proizvodnih mogućnosti Efekat – rast kapitala po radniku, outputa, nadnica, povećanje produktivnosti rada i ukidanje zakona o opadajućim prinosima “Štednja Štednja uslovljava investicije investicije” – Neoklasičari “Investicije uslovljavaju štednju” – Kejnezijanci
347
185
Neoklasični model rasta rezultati Stopa ekonomskog rasta je egzogeno data veličina Stopa ekonomskog rasta nezavisna je od stope štednje Iako stopa štednje ne utiče na stopu ravnotežnog ekonomskog rasta, rast stope štednje djelujući na povećanje tehnološke opremljenosti utiče na povećanje nivoa ravnotežne proizvodnje Ravnotežna stopa ekonomskog rasta jednaka je zbiru stope tehnoloških promjena i stope rasta stanovništva Konačan rezultat – mogućnost konvergencije u razvoju dvije zemlje 348
Neoklasični model rasta rezultati Ako dvije zemlje imaju jednaku stopu rasta stanovništva i raspolažu istom proizvodnom funkcijom, konačno će i ostvariti jednak nivo dohotka Nerazvijene ekonomije su siromašne jer nemaju dovoljno proizvodnih fondova, ali ako štede po stopi štednje razvijenih zemalja i ako koriste istu tehnologiju onda će vremenom konvergirati njihovim dohocioma Ako zemlje imaju različite stope štednje, onda će one ostvarivati različite nivoe dohotka u ravnotežnoj tački (tački ravnotežnog stabilnog rasta) 349
186
Rast vs Razvoj Rast i razvoj nisu sinonimi Ekonomski rast je uži pojam od pojma razvoja Rast je komponenta razvoja Ekonomski rast - proces povećanja realnog BDP-a, te njegovo sagledavanje i računanje ne vodi računa o osnovnim karakteristikama privrednog sistema niti o promjenama unutar same strukture privrede Razvoj – dinamični proces povećanja stepena zadovoljenosti ljudskih potreba što znači proces mijene i ljudskih potreba i mogućnosti njegovog zadovoljenja 350
Teorija privrednog razvoja Poslije II svjetskog rata 3 pristupa: 1 Nakon 1. N k rata t – rastt proizvodnje i d j 2. 60-tih godina – model jednakosti (smanjenje siromaštva i preraspodjela bogatstva) 3. 80-tih godina – održivi razvoj (svaka generacija dužna slijedećoj j j p predati zalihe neto-resursa koje j nisu manje od onih koje je naslijedila)
351
187
Ekonomska istorija razvijenih zemalja – dosadašnji trendovi 1. Stanovništvo i radna snaga rasli sporije od količine kapitala p 2. Rast realnih nadnica 3. Udio nadnica u ND se neznatno uvećava 4. Oscilacije u kamatama i profitima u vrijeme konjukturnih ciklusa p koeficijent j do 1950-te se smanjivao j 5. Kapitalni 6. Odnosi S-I stabilni do 1980-te kada budžetski deficiti smanjuju nacionalnu štednju 7. Nacionalni dohodak raste 3% godišnje – ključna uloga – tehnološke inovacije 352
Privredni razvoj - odnos štednje i investicija S – I Ö centralni problem teorije privrednog razvoja Ukupne investicije finansirane domaćom štednjom zaduživanjem (inostrana štednja)
i
Porast zaduživanja = višak investicija nad domaćom akumulacijom Neefikasno trošenje ekonomski rast
stranih
sredstava
smanjuje
Zato – važno – politika zaduživanja mora biti makroekonomske politike
dio
Važan faktor i međunarodna pomoć razvoju (javna i privatna, bilateralna i multilateralna) 353
188
Međunarodna pomoć razvoju Važan faktor i oblici međunarodne pomoći razvoju privatna ¾ jjavna i p ¾ bilateralna i multilateralna Efikasnost međunarodne pomoći može se povećati: ¾ kada se daje iz političkih razloga – investicije u infrastrukturu ¾ potpora domaćoj ekonomskoj politici ¾ razvoj sposobnosti zemlje da apsorbuje pomoć (ljudski, finansijski i administrativni kapaciteti) ¾ stabilnost i redovitost ino-pomoći 354
2. EKONOMSKE FLUKTUACIJE (KONJUKTURNI CIKLUSI)
355
189
O čemu će biti riječi... Konjukturni ciklusi Teorije konjukturnih ciklusa Dužina ciklusa Vrste ciklusa
356
KONJUKTURNI CIKLUSI Zaokret u ukupnom outputu, dohotku i zaposlenosti
Obično traje između 2 i 10 godina
Obilježava ga ekspanzija ili kontrakcija u mnogim sektorima privrede
357
190
Konjukturni ciklusi POSLOVNO STANJE
VRH VRH
VRH DNO O
DNO RECESIJA 358
VRIJEME
Konjukturni ciklusi – recesija Smanjuju se povećavaju;
kupovine
potrošača;
zalihe
se
Smanjuje se proizvodnja; realni BDP opada; smanjuju se investicije Opada potražnja nezaposlenost
za
radom
–
povećava
se
Sa padom outputa smanjuje se ponuda i potražnja za sirovinama; cijene dobara opadaju; nadnice i cijene faktora ne opadaju Profiti se smanjuju; cijene dionica opadaju; sa padom tražnje za kreditima – opadaju kamate 359
191
Konjukturni ciklusi – recesija AS
Objašnjavaju se promjenama u AD pad AD – niži realni BDP povećanje jaza realni –potencijalni BDP
E Pr E’
pad nivoa cijena
Pr’
AD AD’ Qr’
Qr
Qp
360
TEORIJE KONJUKTURNIH CIKLUSA Marksistička teorija Neoklasične interpretacije krize ¾Endogene teorije (Teorija hiperprodukcije, teorija predimenzioniranosti investicija, teorija inovacija, teorija neravnomjerne potrošnje, monetarne teorije, mješovite privrede) ¾Egzogene teorije (politička, demografska, kozmičko – fizikalna)
psihološka,
361
192
Marksistička teorija Kroz kritiku klasične i građanske ekonomske teorije, Marks je udario temelje teorije cikličnih kriza Objašnjenja za prve faze razvoja kapitalizma – Marks Druga, razvijena faza monopolistički kapitalizam – Lenjin i dr.
362
Marksistička teorija Uzroci kriza u sistemu reprodukcije ¾Vežu za kapital – odnos, odnos jer nijedan način proizvodnje ranije nije poznavao ekonomske krize ¾Sistem počiva na protivrječnostima koje izazivaju cikluse ¾Uzrok – proizvodnja ima društveni karakter, motiv d št društveni i (potrebe) ( t b ) ¾Međutim, za vlasnike kapitala – motiv – profit, a proizvodnja način sticanja profita 363
193
Marksistička teorija
Sistem karakterišu stalni konflikti: ¾ Vlasnici kapitala – radnici ¾ Kapital K i l – rad d ¾ Profit – najamnina ¾ Konkurencija unutar kapitala (u trci za profitom) – konkurencija unutar rada (radna mjesta i veća najamnina) ¾ Trka za maksimizacijom j profita vodi stalnom p povećanju prizvodnje – međutim ograničavanjem najamnina i zaposlenosti što izaziva krizu ¾ Realizacija robe nailazi na prepreke ograničene kupovne moći – “prividna hiperprodukcija roba”
364
Marksistička teorija U suštini – hiperprodukcija kapitala u robnom obliku Nemogućnost kapitala u robnom obliku da se pretvori u proizvodni kapital zbog ograničenja tržišta na strani tražnje “Strah od robe” – vodi ograničavanju ili smanjivanju proizvodnje što izaziva krizu
365
194
Marksistička teorija
“Snižavanje mogućnosti proizvodnje” manifestira se u tendencijskom padu profitne stope
Da bi maksimizirali profit, vlasnici kapitala smanjuju proizvodne troškove a) Pritisak na najamnine b) Nove tehnologije c) Povećanje produktivnosti rada
Kako ovo izaziva i rast troškova, p profitna stopa p p pada i smanjuje se motivacija za novu proizvodnju
Ukoliko je opredjeljenje za povećanje proizvodnje u cilju povećanja mase profita, ograničena tražnja i kupovna moć ponovo dovodi do hiperprodukcije
366
Marksistička teorija Alternativa “ublažavanja” tendencijskog pada profitne stope 1. Povećanje obima kapitala (mase profita) 2. Snižavanje najamnine 3. Povećanje eksploatacije 4. Relativno suvišno stanovništvo 5. Jeftiniji elementi konstantnog kapitala 6. Izvoz kapitala
367
195
Marksistička teorija “Strah od robe” smanjuje investicije Kako se najamnina sporije povećava od profita, to izaziva brži rast proizvodnje sredstava za proizvodnju od rasta proizvodnje sredstava za potrošnju Kako se smanjuju investicije to izaziva smanjenje ulaganja u proizvodnju sredstava za proizvodnju Lančano, Lančano taj pad izaziva i smanjenje u sektoru dobara za širu potrošnju Sektor proizvodnih dobara osjetljiviji na zastoje i krize 368
Marksistička teorija Koncept neograničena proizvodnja – ograničena potrošnja ¾Obrazloženje: u vrijeme ekspanzije povećava se potražnja za radnom snagom ¾Ovo dovodi i do problema “ograničene” raspoloživosti radne snage (većim dijelom zbog neadekvatne strukture) ¾Vlasnici kapitala uvode nove tehnologije, povećavaju najamnine, što dovodi do pada profitne stope 369
196
Marksistička teorija Uz ovo, najmanji zastoji u reprodukciji izazivaju povećanje nezaposlenosti Dakle, direktno ili indirektno, sužava se i ograničava potrošna sposobnost stanovništva Zaključak: nedovoljna potrošnja dovodi do smanjenja proizvodnje, ali nije ona osnovni uzrok krize. Ona je posljedica protivrječnosti sadržanih u prirodi kapitala
370
Marksistička teorija Potencijalna mogućnost krize – pojava novca R – N – R Realizacija odvojena vremenski i prostorno Bavili se ovom vrstom krize novca (neovisno od “novčane” krize novca) Upozorenja p j kako kreditni sistem djeluje j j razarajuće j na ekonomiju u zastoju “Ranije postojala mogućnost da se roba ne proda, ali pojavom kreditnog sistema nastaje pojava da se roba proda ali ne naplati” 371
197
Marksistička teorija Sa prvim zastojima banke postaju opreznije “Davanje Davanje prednosti gotovini gotovini” Ovo izaziva krizu “kreditnih sistema” koja pokazuje da je veliki dio prosperiteta vještački izgrađen Kreditni sistem ustupa mjesto novčanom sistemu u kome svi postaju dužnici Razlog – novčana masa manja od ukupnog iznosa kredita, a gubitak povjerenja eliminira kreditni mehanizam. Nastaje kriza realizacije 372
Marksistička teorija Kriza ne nastupa iznenada Ovo se objašnjava osamostaljenim trgovačkim kapitalom Kada proizvođač proda robu trgovcu, izvršio je realizaciju Međutim, ako trgovac ne proda robu, lanac reprodukcije se prekida Proizvođač to ne osjeća odmah Što je duži lanac posrednika između proizvođača i potrošača - reakcija proizvodnje je sporija Sporosti manifestacije krize doprinosti i činjenica da do ograničenja kupovne moći ne dolazi odmah Reakcije proizvođača – vlasnika kapitala na smanjenje najamnine i povećanje nezaposlenosti slijede tek kada proizvodnja uđe u fazu usporavanja
373
198
Marksistička teorija Špekulacije spadaju u uzročnika kriza Detaljno nisu obrazložene u marksističkoj teoriji osim što je naglašeno da bi do izbijanja kriza došlo i u slučaju da špekulacija nema
374
Marksistička teorija Anarhičnosti proizvodnje ekonomskim krizama
stalno
prijeti
Svako proizvodi za sebe bez unaprijed poznatog odgovora na pitanja: a) U kojoj količini kapital dolazi na tržište potreban b)) Koliko jje on p c) Postoji li tražnja d) Hoće li moći prodati e) Hoće li moći izvući troškove 375
199
Marksistička teorija Monopolizam povećava opasnosti izbijanja krize Koncentracija kapitala uvećava rizike Nacionalne države postaju preuske za krupni kapital Izvoz kapitala – internacionalizacija proizvodnje i kapitala povećava i međuzavisnot koja dovodi do prenosa krize i “prevaljivanja” teškoća na druge ( jč šć razvijene (najčešće ij – nerazvijene) ij ) Tako nastaje opšta kriza
376
Marksistička teorija Kako se razrješava kriza? Kriza ne znači propast sistema. sistema Kriza stvara uslove za savladavanje krize Kapital koji stoji u robama završava svoj prometni proces obaranjem cijena (obezvrjeđivanjem) Tako se usklađuju kupovni i robni fondovi Proizvodnja P i d j je j smanjena, j prodaja d j se vrši ši sa zaliha lih uz smanjenje cijena
377
200
Marksistička teorija Rezerve daju impuls rastu proizvodnje Kako je kriza povećala nezaposlenost i smanjila najamnine, ovo za vlasnike kapitala otvara mogućnosti rasta profita Niske najamnine i niske kamate sa povećanim izgledima za plasman roba, utiču na stimuliranje investicija
378
Marksistička teorija Počinje novi ciklus sa povećanjem tražnje za radnom snagom rastu najamnine, snagom, najamnine što daje podstrek za proizvodnju sredstava za potrošnju To vuče rast proizvodnje proizvodnih dobara
379
201
Neoklasične interpretacije krize - izbor a) Endogene – uzroci unutar privrede, privredni ciklusi koji sami sebe generiraju i u kome svaka kontrakcija izaziva ekspanziju i obrnuto b) Egzogene – uzroci – ratovi, revolucije, politički događaji, otkriće nalazišta zlata, povećanje ili migracija stanovništva, otkrivanje novih zemalja ili resursa, naučna otkrića i inovacije
380
Neoklasične interpretacije krize - izbor a) Endogene:
Teorija hiperprodukcije
Teorija predimenzioniranosti
Teorija inovacija
Teorija neravnomjerne potrošnje
j Monetarne teorije
Teorija mješovite privrede
381
202
Teorija hiperprodukcije Aftalion Neusklađenost proizvodnje i potrošnje Rastom proizvodnje i potrošnje u fazi ekspanzije smanjuje se granična vrijednost potrošnih dobara što vodi depresiji Sporiji rast investicija izaziva rast cijena što inspirira novu ekspanziju
382
Teorija predimenzioniranosti investicija - Hayek, Spiethoff, Mises Potrošnja, štednja i investicije nisu u ravnoteži Nastaje hiperprodukcija kapitalnih dobara, Vodi depresiji i krizi
383
203
Teorija inovacija - Schumpeter, Isard, Riggleman Dovodi cikluse u vezu sa povremenim talasima krupnih ulaganja kao što je izgradnja željezničke mreže (Schumpeter) ili saobraćaj uopšte (Isard). Neki autori povezuju cikluse sa usponima i padovima građevinske aktivnosti (Riggleman)
384
Teorija neravnomjerne potrošnje Hansen, Samuelson, Fourastie Na cikluse utieču oscilacije u proizvodnji i prometu proizvodnih i potrošnih dobara Potrošna dobra slijede tok dohotka (kretanje ove potrošnje je posljedica krize) Proizvodna dobra – uzrok ciklusa Uz ovo, tehnički progres utieče na neravnomjernost potrošnje – struktura proizvodnje u fazi ekspanzije (praćena s više tehničkog progresa) ne odgovara strukturi potrošnje u porastu (praćene s manje tehničkog progresa) 385
204
Monetarne teorije - Hawtrey, Friedman Cikluse izaziva ekspanzija i kontracija bankarskog o ca, kredita, ed a, e emisije s je novca, Irwing Fisher smatra da je uzrok prezaduženost koju slijedi deflacija
recesije
386
Mješovite privrede - Kalecki Upravljano (kontrolisano) tržište sa novim vidom ad og c ciklusa usa “stop s op – go go” do dovodi od do vladinog protivrječnosti dva cilja – pune zaposlenosti i stabilnosti cijena
387
205
Koja je društveno – ekonomska struktura odgovorna za krizu? Privatni sektor je nestabilan i on prenosi i pojačava i impulse l cikličnog iklič k t j (Keynes) kretanja (K ) Pogrešne monetarne mjere (država) uzrokuju nestabilnosti – odatle važnost stabilnosti privatnog sektora (monetaristi)
388
Neoklasične interpretacije krize - izbor b) Egzogene teorije
Politička teorija
Psihološka teorija
Demografska teorija
Kozmičko – fizikalna
389
206
Egzogene teorije Politička teorija ¾ Politički događaji i ratovi uzrokuju krize Psihološka teorija ¾ Optimističke i pesimističke procjene doprinose nestabilnostima privrede
(očekivanja)
Demografska teorija ¾ Demografske promjene (rezultat ratova, epidemija) sa vremenskim pomakom od 15 godina utiču na ciklična kretanja 390
Egzogene teorije Kozmičko – fizikalne teorije pjege, g , p promjene j jjačine sunčeve energije gj i ¾ Sunčane pj barometarskog pritiska, kretanja nebeskih tijela, doprinose ciklusima u privredi ¾ Tako npr. Moor je pronašao planetu Venus čiji je rotacioni period 8 godina (saglasnost većine teoretičara o 8 – godišnjem trajanju ciklusa)
391
207
DUŽINA CIKLUSA Juglar Hansen Shumpeter Kuznets Kondratieff Spiethoff
392
Juglar Periodičnost i dužina trajanja ciklusa u posebnom fokusu ekonomske teorije Pionir istraživanja ove vrste – Juglar Tabela pokazuje “solidarnost” (periodičnu istovremenu pojavu kriza) sa odstupanjima od nekoliko mjeseci Po Juglaru su “srednji” ciklusi dobili naziv
393
208
Pregled kriza (1800. – 1857.) Francuska 1804 1810 1813 1818 1826 1830 1836 1839 1847 1857
Engleska 1803 1810 1815 1818 1826 1830 1836 1839 1847 1857
SAD 1814 1818 1826 1837 1839 1848 1857
394
Hansen Veliki ciklusi traju oko 8 godina U periodu 1795. 1795 – 1937. 1937 bilo 17 ciklusa u prosječnom trajanju od 8,35 godina U periodu 1807. – 1937. bilo 37 malih ciklusa sa prosječnim trajanjem od 3,51 godinu
395
209
Schumpeter Veliki ciklusi traju 6 – 10 godina ( u prosjeku 8 g godina) ) “Super – ciklus” se javlja u američkoj i britanskoj privredi Izazvan ciklusom građevinarstva U SAD traje prosječno 17 – 18 godina U VB traje prosječno 20 – 22 godine
396
Kuznets i Kondratieff Kuznets Uočava važnost varijacija u građevinarstvu Kondratieff Dugi ciklusi u 19. i 20. vijeku s tim da u periodu 20 – 30 g godina p prevladava ili depresija p j ili p prosperitet p (Kondratijevljevi ciklusi)
397
210
Spiethoff Četiri perioda u Z. Evropi g depresija) p j ) ¾ 1822 – 1842 ((uglavnom ¾1843 – 1873 (uglavnom prosperitet) ¾1874 – 1894 (depresija) ¾1895 – 1913 (prosperitet)
398
VRSTE CIKLUSA Kondratijev Građevnski Poljoprivredni Poslije Kondratija (Šumpeter, Garvy, Kuznecova sekularna teorija, ratna monetarna teorija, Keynes Mendel, Keynes, Mendel Forester, Forester Lewis, Lewis Rostow, Rostow Heilbner – Gordon)
399
211
Vrste ciklusa Opšti, sektorski (Juglar) Dugi (54 -60 god.), god ) srednji (8 – 10 god.) god ) i kratki (40 mjeseci) Kondratijevljev dugi ciklus sadrži 6 srednjih od Juglara a ovi tri kratka od Kitchina Statistike pokazale 20 –godišnje cikluse koji se vežu ž sa konjukturom k j k u stambenoj b j izgradnji i d ji “Paukova mreža” – u poljoprivredi
400
Kondratijev Zamjenik ministra poljoprivrede, osnivač Konjukturnog instituta u Moskvi, 1930. god uhapšen i deportovan u Sibir Prvi uočio duge cikluse i doveo ih u vezu s ravnotežom u privredi 1922. god objavio da je od 1789.god kapitalizam doživio 2 ciklusa od po 50 godina: ¾1789 – 1809 E 1. ciklus ¾1809 – 1849 K ¾1849 – 1873 E 2. ciklus ¾1873 – 1896 K ¾1896 – 1920 E 401
212
Kondratijev Juglar ciklusi – “srednji” Kitchin ciklusi – “mali” ciklusi Engleski statističar analizirao serije bankovnog kliringa, cijene i kamatne stope u SAD i VB (1820. – 1922.) i otkrio male cikluse (40 mjeseci) Smatrao da su psihološki uslovljeni i da nastaju akumuliranjem j ili dezakumuliranjem j zaliha Američka ekonomija Ö 3 – 4 godine trajanje ciklusa Engleska ekonomija – 10 godina
402
Građevinski ciklusi Otkriveni u stambenoj izgradnji u SAD, VB, j j Švedskojj i Kanadi Njemačkoj, Amplitude ciklusa velike Objašnjavaju se vezom ukupnih i marginalnih veličina Ukupan stambeni prostor funkcija ukupnog stanovništva, a stambena izgradnja – funkcija rasta stanovništva
403
213
Poljoprivredni ciklusi Drugačiji karakter od ostalih ciklusa Proces proizvodnje dug, a obim i troškovi proizvodnje ovise o vremenskim prilikama Ovo dokaz nestabilnosti cijele privrede
404
Poslije Kondratijeva Schumpeter 1912.godina Aktivnost preduzetnika u centru pažnje Funkcija preduzetnika je u uvođenju inovacija koje kroz proces “kreativne destrukcije” transformišu ekonomski život Na ovome gradi teoriju ciklusa P Privredni i d i ciklus ikl je j vezan za inovacije i ij i sve ono što št iz i toga proističe Privreda se izbacuje iz ravnoteže i ulazi u ekspanziju preko inovacija 405
214
Poslije Kondratijeva Schumpeter Preduzetnici profitiraju, povećavaju investicije i posuđuju kapital Sa njima slijede imitatori što ima za rezultat opštu ekspanziju Moguće “suvišne inovacije” i špekulacije Ovo kao i činjenica rasta kamatnih stopa dovodi do pada d ekspanzivnih k i ih efekata f k t inovacije i ij i nastupa t prijelom ka recesiji Donja tačka se dostiže sa eliminacijom neuspjelih i prekomjernih inovacija 406
Poslije Kondratijeva - Garvy teorija Analizirao vremenske serije Kondratijeva i došao do zaključka: Statistike nepouzdane Obrada statističkog materijala nepravilna Kondratijevljevoj zamjeni i proširenju kapitalnih dobara dodaje i investicije
osnovnih
Dakle – 1 1. nove investicije 2. “eho zamjene” starih dobara Smatra da je pogrešna teza da slobodni fondovi (za zamjenu) mogu čekati i 25 godina do upotrebe 407
215
Poslije Kondratijeva Kuznetsova sekularna kretanja Analizirao trendove proizvodnje i cijena Primarni trendovi u proizvodnji i cijenama odražavaju životni ciklus tehnološke inovacije (faza brzog a onda usporavajućeg rasta proizvodnje, a zatim brzog, a onda usporavajućeg rasta cijena) Ovo je O j put kojim k ji id grane koje idu k j prednjače d j č u razvoju
408
Poslije Kondratijeva Kuznetsova sekularna kretanja Nije povezao sektorska kretanja sa onima u ukupnoj privredi Tek kasnije, baveći se sekundarnim kretanjima u proizvodnji i cijenama, razmatrao veze između ukupne proizvodnje, cijena, produktivnosti, rada i nadnica Utvrdio Ut di da d je j ekspanzija k ij u SAD (1870 – 1920) pokrenuta migracijom što je povuklo stambenu izgradnju i izgradnju željeznice 409
216
Poslije Kondratijeva - “Ratna” monetarna teorija Rat izaziva monetarnu ekspanziju, Periodičnost ciklusa = periodičnost ratova Ratovi se finansiraju povećanjem ponude novca Najveći doprinos ovih razmatranja – kako promjene u finansijskom sektoru izazivaju promjene u realnoj ekonomiji
410
Poslije Kondratijeva – Keynes i Mendel Keynes AS – AD Mendelov kasni kapitalizam U centru analize stope profita i akumulacije kapitala Kolebanja profita izazivaju kolebanja akumulacije, akumulacije a ovo se odražava na tehnološki razvoj i izaziva cikluse 411
217
Poslije Kondratijeva – Forester i Lewis Foresterov model dugih talasa Tvorac kompjuterskog modela “granica rasta” Na primjeru SAD – dugi talasi Ö 40 – 60 godina Međusektorski nesklad proizvodnih i potrošnih dobara Lewis Cijene j i odnosi razmjene j u fokusu istraživanja j Uzrok ciklusa – promjene u ponudi poljoprivrednih dobara koje su bile praćene promjenama u ponudi i tražnji novca 412
Poslije Kondratijeva – Rostow i Heilbroner – Gordonova teza Rostow – dugi talasi ili “trend periodi” Kombinacija Kondratijevljevih ciklusa, Šumpeterove i K Kuznetsove t t ij teorije 3 grupe faktora: a) Oni koji se pokreću vodećim sektorima b) Oni koji se pokreću promjenama u profitabilnostima proizvodnje hrane i sirovina c) S Snage age po pokrenute e ute velikim e talasima ta as a migracije g ac je (stambena izgradnja i gradska infrastruktura) Heilbroner – Gordonova teza Prekretnice u ciklusu – potreba institucionalnih promjena (nacionalne i međunarodne) 413
218
Američki izbori i ekonomija God. izbora
Izabrani predsjednik
Nezaposlenost
Inflacija
1932
Franklin Roosvelt (D)
24,9
-10,7
Ključka ek. obilježja Depresija
1948
Harry Truman (D)
3,8
6,5
Postratna prilagođavanja
1952
Dwight Eisenhower (R)
3,1
2,3
Koreanski rat, kontrola cijena
1960
John Kennedy (D)
5,5
1,0
Početak recesije, nezaposlenost
1964
Lyndan Johnson (D)
5,1
1,3
Veliko društvo, blagostanje
1968
Richard Nixon (R)
3,4
4,5
Građansko nepovjerenje, krah društvenih vrijednosti
1976
Jimmy Carter (D)
7,6
5,5
Nezaposlenost, rast cijena energenata
1980
Ronald Reagan (R)
7,5
12,6
Inflacija, cijene energenata
1988
George Bush S (R)
54 5,4
42 4,2
Trg.budžetski deficit, smanjenje poreza
1992
Bill Clinton (D)
7,6
3,
Budžetski deficit, NAFTA, rast poreza
2000
George Bush (R)
3,9
3,5
Budžetski suficit, reforma soc.sektora
2008
Barack Obama (D)
6,1
4,9
Finansijska kriza, recesija
414
3. MAKROEKONOMSKA RAVNOTEŽA – dinamički pristup (ravnoteža u dugom roku
415
219
3. MAKROEKONOMSKA RAVNOTEŽA Tradicionalni p pristup p
Opšta teorija sistema – sistemski pristup
416
Tradicionalni pristup Prva varijanta: Ravnoteža ili neravnoteža se objašnjava jednakošću ili nejednakošću ekonomskih varijabli bez analitičkog objašnjenja prirode tih odnosa Druga varijanta: Vezana za modele u kojima su date veze između ekonomskih varijabli
417
220
Tradicionalni pristup PONAŠANJE MODELA – 4 faze: 1. Početna pozicija – ravnoteža 2. Promjene koje narušavaju ravnotežu 3. Proces prilagođavanja promjenama 4. Krajnja pozicija – nova ravnoteža
418
Tradicionalni pristup A. Maršal: trenutna, kratkoročna i dugoročna ravnoteža J. Šumpeter: parcijalna, agregatna i opšta ravnoteža
419
221
Sistemski pristup Ravnoteža – najniži oblik organizovanosti sistema j j u hijerarhiji OPTIMALNOST – STABILNOST– RAVNOTEŽA J. M. Kejns – ravnoteža nije pretpostavka privredne stabilnosti
cilj
već
To je pokazalo da se pojam ravnoteže mora posmatrati dinamički
420
Sistemski pristup ILUSTRACIJA SISTEMSKOG PRISTUPA ¾ sistem prolazi kroz tačke ravnoteže ali uvijek na višem nivou razvoja ¾ primjer investicionih ciklusa A – ravnoteža B – najveće odstupanje od ravnoteže B
I
B A A 421
B I A
B
B
REALNI PROIZVOD
POTENCIJALNI PROIZVOD
B t
t
222
Sistemski pristup – periodičnost opšte ravnoteže Objašenjenje ravnoteže koncentriše se na 4 elementa: 1 neophodnost 1. h d t ravnoteže
prolaska l k
sistema i t
k kroz
stanje t j
2. periodičnost ravnoteže 3. nova ravnoteža na višem nivou razvijenosti sistema 4 d 4. dužina ži razmaka k između i đ 2 ravnoteže t ž različita ličit – zavisi od strukturnih promjena i sposobnosti sistema da se tim promjenama adaptira
422
Prognoziranje konjukturnog ciklusa Najvažniji zadatak ekonomista Ranije – konjukturni ciklusi prognozirani na bazi “indeksa vodećih pokazatelja” J. Tinbergen – makroekonomski modeli Lorens Klajn (1980. “prognostički prognostički sistemi sistemi”
Nobelova
nagrada)
–
423
223
Prognoziranje konjukturnog ciklusa Metode: ¾ kvantitativne metode ¾ kvalitativne metode ¾ kombinovane metode
424
Kvantitativne metode Počinju analitičkim okvirom sa jednačinama koje predstavljaju p j j AS i AD Uz pomoć ekonometrije – procjene parametara (npr. MPS i MPC) Sastavlja se model kao sistem jednačina (preko 10 000 varijabli) 10.000 ij bli) Uvode se eksterne varijable – rezultat - prognoze 425
224
TREĆI DIO MEĐUNARODNA MAKROEKONOMIJA – MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE 1. Trgovina i specijalizacija 2. Platni bilans i devizni kurs 3. Arhitektura svjetskog trgovinskog i finansijskog sistema 4. Konkurentnost ekonomije i ekonomski rast
225
226
TRGOVINA I SPECIJALIZACIJA 426
O čemu će biti riječi... Koristi od međunarodne trgovine eo ja međunarodne eđu a od e ttrgovine go e Teorija Kriteriji specijalizacije Apsolutne prednosti Relativne prednosti Zakon recipročne potrošnje Odnosi razmjene Doprinos neoklasičara i neokenzijanaca Politika vanjske trgovine
427
227
Trgovina i specijalizacija Međunarodna trgovina bilježi posebnosti: ¾ Razmjena između više zemalja koja može podrazumijevati političke barijere trgovini (carine, kvote, ograničenja...) ¾ Međunarodna plaćanja po osnovu trgovine podrazumijevaju i različite valute što navodi na potrebu razumijevanja deviznih kurseva Današnje ekonomije – otvorene ekonomije sa različitom mjerom otvorenosti (X/BDP; M/BDP; XM/BDP) 428
Koristi od međunarodne trgovine Posredstvom međunarodne trgovine ostvaruje se povezivanje različitih dijelova svijeta što doprinosi razvoju međunarodne podjele rada i međunarodne specijalizacije Koristi od međunarodne trgovine:
429
¾ Povećanje produktivnosti rada po osnovu specijalizacije ¾ Povećanje prodaje i kupovina u inostranstvu obezbjeđuje postizanje efekata “eksterne ekonomije” u nacionalnoj ekonomiji k iji ¾ Različiti troškovi proizvodnje koji proizlaze iz različitih uslova proizvodnje po zemljama, omogućavaju postizanje pogodnosti svim zemljama u međunarodnoj trgovini ¾ Različite cijene roba i usluga, kao posljedica različitih troškova proizvodnje, stimulišu međunarodnu trgovinu
228
Koristi od međunarodne trgovine Predmet međunarodne trgovine proizvodnje zemalja učesnice
su
tzv.
viškovi
Ti viškovi mogu da budu: ¾Apsolutni – kapacitet proizvodnje u zemlji je takvog obima da AD ne može apsorbovati AS p prerade p p proizvoda i ¾Relativni – viši stepen diverzifikacija ekonomske strukture omogućavaju “stvaranje” prednosti i konkurentnosti ekonomija
430
Teorija međunarodne trgovine Dio ekonomske teorije koja se bavi međunarodnim ekonomskim odnosima (međunarodnom trgovinom i platnim bilansom) Teorija međunarodne trgovine objašnjava: ¾Motive koji pokreću međunarodnu trgovinu (kriterije specijalizacije) ¾Odnos međunarodne trgovine i ekonomskog rasta
431
229
Kriteriji specijalizacije Osnov međunarodne trgovine čine komparativne/ konkurentske prednosti Dva pristupa komparativnim prednostima (klasični pristup) ¾Apsolutne (A. Smith) ¾Relativne (D. Ricardo) Konkurentske prednosti - neoklasičari 432
Apsolutne prednosti Do teze o apsolutnim prednostima u međunarodnoj trgovini, A. Smith je došao primjenom zaključka da podjela rada i specijalizacija predstavljaju ključni stimulans ekonomskom rastu Postavio tezu o međunarodnoj podjeli rada koja se razvija na osnovu međunarodne specijalizacije nacija – prizvođača Smith ukazao da uslovi za organizaciju g j p proizvodnje j nisu isti u svim zemljama i da postoji “nejednak” raspored faktora proizvodnje Na osnovu različitih uslova, zemlje mogu da se specijaliziraju i da ostvare niz prednosti u međunarodnoj trgovini
433
230
Apsolutne prednosti Kako međunarodna podjela rada i specijalizacija predstavljaju izvor prednosti od međunarodne trgovine, trgovine Smith objasnio na primjeru dvije zemlje – dva proizvoda Proizvodnja X
Y
A
8
3
B
3
8
Z lj Zemlja
434
Apsolutne prednosti Pod pretpostavkom da su oba proizvoda neophodna u obje zemlje i da ih obje zemlje mogu proizvoditi, Smith zaključio slijedeće: j ¾ Zemlja A ima apsolutne prednosti u proizvodnji proizvoda X (u poređenju sa proizvodnjom proizvoda Y i u poređenju sa zemljom B u proizvodnji proizvoda X) ¾ Zemlja B ima apsolutne prednosti u proizvodnji proizvoda Y (u poređenju sa proizvodnjom proizvoda X i u poređenju sa zemljom A u proizvodnji proizvoda Y) ¾ Ukoliko bi obje zemlje proizvodile oba proizvoda, raspodjelile bi faktore proizvodnje na oba proizvoda, čime bi efekti od proizvodnje oba proizvoda bili manji ¾ Koristi od međunarodne trgovine proizlaze iz međunarodne specijalizacije (zemlje A na proizvodnju proizvoda X i zemlje B na proizvodnju proizvoda Y)
435
231
Relativne prednosti D. Rikardo je Smithove apsolutne prednosti dopunio teorijom komparativnih troškova Objasnio kako zemlje koje nemaju apsolutne prednosti u proizvodnji ni jednog proizvoda, mogu da se specijaliziraju i uključe u međunarodnu podjelu rada po kriteriju relativnih prednosti Proizvodnja X
Y
A
8
3
B
2
1
Zemlja
436
Relativne prednosti Pod istim pretpostavkama kao i kod A. Smitha, D. Ricardo zaključio slijedeće: ¾ Zemja A ima apsolutne prednosti u proizvodnji oba proizvoda ¾ Zemlja B ima apsolutne nedostatke u proizvodnji oba proizvoda ¾ Imajući u vidu komparaciju troškova proizvodnje oba proizvoda u obje zemlje (8:3; 8:2; 2:1; 3:1) za obje zemlje je bolje da se specijaliziraju u proizvodnji po jednog proizvoda (X ili Y)) ¾ Za zemlju A po principu komparativnih troškova je bolje da faktore proizvodnje usmjeri na proizvodnju proizvoda X (više dobiva od specijalizacije) ¾ Za zemlju B po principu komparativnih troškova je bolje da faktore proizvodnje usmjeri na proizvodnju Y (manje gubi od specijalizacije) 437
232
“Zakon recipročne potražnje” J. S. Mill formulisao zakon recipročne potražnje i zaključio da se dohodak jedne zemlje povećava međunarodnom trgovinom pod uslovom da nema barijera (npr. carina) u trgovini Objasnio kako barijere u trgovini imaju bumerang efekat na zemlje koje ih uvode kao instrument politike (smanjuje se potražnja) Prohibitivna carina ili kvota je onaj nivo carina (kvota) koji je dovoljno visok da ukloni međunarodnu trgovinu Apsolutne i relativne prednosti u proizvodnji zemalja će se realizirati u međunarodnoj trgovini samo pod pretpostavkom recipročne potražnje 438
Odnosi razmjene (TOT – terms of trade) Drugi doprinos J. S. Mill-a teoriji međunarodne trgovine je definisanje j odnosa razmjene j ((TOT)) TOT su proporcije u kojima se obezbjeđuje određena količina uvoza
jedinicom
izvoza,
To je broj koji pokazuje poboljšanje ili pogoršanje položaja jedne zemlje u međunarodnoj trgovini, prvenstveno na bazi promjena cijena proizvoda koje zemlja izvozi ili uvozi Odnos razmjene može da se računa za međunarodnu trgovinu zemlje u cjelini ili za pojedine grupe proizvoda, sektora ili grana proizvodnje TOT danas predstavlja jedno od najvažnijih analitičkih instrumenata u vanjskoj trgovini
439
233
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Taussig – značajno poboljšao model komparativnih p prednosti Razdvojio troškove proizvodnje na dvije komponente ¾ Nadnice (cijena rada) ¾ Kamate (cijena kapitala) Analizirao uticaj nadnica i kamata na komparativne prednosti (radno intenzivne i kapitalno intenzivne grane) Poklonio pažnju i analizi uticaja transportnih troškova u međunarodnoj trgovini i zaključio da transportni troškovi bitno ne mijenjaju zaključke do kojih su došli Smith i Rikardo 440
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Graham – proširio model – dvije zemlje – dva proizvoda Zaključio da se za svaku zemlju može konstruisati rang lista proizvoda po dostignutom stepenu produktivnosti rada u kojoj postoji granica iznad koje se nalaze proizvodi sa većom produktivnosti rada u proizvodnji istih proizvoda u drugim zemljama i koje će zemlje izvoziti Proizvode koji se nalaze ispod te granice, obzirom na nižu produktivnost rada, zemlja će uvoziti 441
234
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca G. Haberler – utvrdio da su tokovi međunarodne trgovine određeni apsolutnim razlikama u cijenama, a ne komparativnim razlikama u troškovima rada Pomoću modela u koji su uključeni produktivnost, visina nadnica, transportni troškovi, tip tražnje i devizni kurs, pokazao kako se komparativne prednosti transformišu u apsolutne troškovne prednosti Zaključio da nije samo rad relevantan za formiranje cijena i odnosa razmjene, nego i cijena kapitala (kamata) i cijena zemlje (renta), koji, u zavisnosti od kombinacije faktora, određuju i troškove proizvodnje Uveo princip marginalnih troškova u teoriji međunarodne trgovine čime se objašnjava pojava da se na tržištu jedne zemlje nalaze isti proizvodi proizvedeni i u zemlji i u inostranstvu (teorija 442 troškova supstitucije)
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca F. Machlup – analizirao Kejnsov multiplikator investicija i postavio tezu o multiplikatoru vanjske trgovine (multiplikator otvorene privrede) Povećanjem izvoza moguće proizvodnju, zaposlenost i multiplikatora
je da zemlja poveća dohodak sa efektom
Multiplikativni efekat izvoza će biti veći ako se prihod od izvoza više upotrebljava za kupovinu domaćih proizvoda Svaki uvoz i svaka štednja dijela dohotka koji se ostvaruje od izvoza, smanjuje multiplikativni efekat povećanja izvoza na dohodak zemlje 443
235
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher – Ohlin – Samuelsonov model (HOS) Heckscher utvrdio da je razlika u relativnom bogatstvu faktora proizvodnje neophodan uslov za razlike u komparativnim troškovima i komparativnim prednostima Drugi važan uslov su različite proizvodnje za različite proizvode
kombinacije
faktora
j inicijalni j uslovi za međunarodnu trgovinu g Odatle zaključak: su razlike u relativnom bogatstvu Zemlja će se specijalizirati u proizvodnji onih proizvoda za koju je potrebno korištenje faktora proizvodnje kojima je ta zemlja bogata 444
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher – Ohlin – Samuelsonov model (HOS) B. O Ohlin razvio a o Heckscherove ec sc e o e te teze e i razmatrao a at ao teo teoriju ju međunarodne trgovine u okviru opšte teorije lokacije, regionalne specijalizacije i trgovine među regionima Naglasio da svaki region ima prednosti u proizvodnji dobara za čiju proizvodnju je nužno utrošiti količine faktora kojima je taj region bogat (obzirom da bogatstvo faktora uslovljava niže cijene j faktora)) Razlike u troškovima proizilaze iz razlika u cijenama faktora što dovodi do međunarodne trgovine Razmatrao i uticaj transportnih troškova, kvaliteta proizvoda, carina, damping cijena, na međunarodnu trgovinu
445
236
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Heckscher – Ohlin – Samuelsonov model (HOS) P. P Samuelson – dokazao da cijene faktora proizvodnje moraju biti iste i u slučaju slobodnog kretanja roba u međunarodnoj trgovini (umjesto slobodnog kretanja faktora proizvodnje) Njemu pripada zasluga formulisanja HOS teorije j se da jje ekonomska integracija g j p potvrda HOS teorije j Cijeni Slobodna trgovina robama na integrisanom području dovela je i do izjednačavanja cijena faktora proizvodnje (rada i kapitala) u različitim zemljama. 446
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca V. I. Kravis – pošao od pretpostavke da je međunarodna trgovina jedne zemlje determinirana faktorom raspoloživosti i da se trgovina među zemljama najprije obavlja sa proizvodima koji nisu raspoloživi u domaćoj proizvodnji On je razlikovao dvije grupe proizvoda u međunarodnoj trgovini ¾ One koji nisu raspoloživi u apsolutnom smislu ¾ One koji se mogu proizvesti ali po višim troškovima Dokazao da izvozni sektori jedne zemlje pokazuju veće stope tehničkog progresa od prosječnih stopa tehničkog progresa cijele ekonomije 447
237
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca S. B. Linder – razlikovao međunarodnu trgovinu primarnih i kompleksnih industrijskih proizvoda Trgovina T i primarnih i ih proizvoda i d može ž se objasniti bj iti raspoloživosti l ži ti (bogatstvo) prirodnih resursa Trgovina industrijskih proizvoda određena je, prije svega, tehničkom superiornosti, ekonomijom obima i menadžmentom Smatra da lista izvoznih proizvoda treba biti određena internom tražnjom Da bi jedan proizvod postao izvozni, važno je da taj proizvod bude intenzivno trošen na domaćem tržištu Kako je unutrašnja tražnja određena nivoom dohotka pc, slijedi zaključak da će zemlje sa istim dohotkom imati slične oblike tražnje i navike potrošača Odatle i teza da će volumen trgovine biti veći ako je veća sličnost u dostignutom stepenu razvoja među zemljama. 448
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon – Hirsch – Johnson-ov model Alternativni pristup teoriji međunarodne trgovine koji objedinjava HOS model i teorije Kravisa i Lindera Zasniva se na teoriji životnog ciklusa proizvoda po kojoj većina proizvoda prolazi kroz nekoliko različitih faza u svom razvoju
449
238
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon – Hirsch – Johnson-ov model Pokazalo se da većina proizvoda (od pojave do prestanka proizvodnje) prolazi kroz tri faze : ¾ Prva faza karakteristična po visokim jediničnim troškovima, značajni inputi naučnog i inženjerskog rada, nedostatak konkurencije ¾ Faza punog razvoja karakteriše se masovnom proizvodnjom i distribucijom, distribucijom uvode se metode koje snižavaju troškove, troškove proces proizvodnje postaje više kapitalnointenzivan, konkurencija se pojačava, stručnost administracije, kontrola troškova i marketing igraju važnu ulogu ¾ Faza zrelosti – prodaja ustaljena, proizvodi standardizirani, ekonomija obima važan faktor, prozvodnja kapitalnointenzivna 450
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Vernon – Hirsch – Johnson-ov model Navedene karakteristike proizvoda u raznim fazama bitno određuju komparativne prednosti zemalja Nerazvijene zemlje koje počinju industrijalizaciju imaju komparativne prednosti u onim proizvodima koji su u fazi zrelosti Industrijski I d t ij ki lideri, lid i naročito čit onii sa velikim liki unutrašnjim t š ji tržištem, imaju prednosti u proizvodnji proizvoda druge faze – faza punog razvoja Male visokorazvijene zemlje imaju prednosti u proizvodnji proizvoda I faze – novih proizvoda 451
239
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca P. Krugman – fokusirao se na uticaj troškova proizvodnje i cijena na međunarodnu trgovinu Razlikuje dva tipa ekonomije obima ¾Interna (trošak po jedinici proizvoda zavisi od veličine firme) ¾Eksterna (trošak po jedinici proizvoda zavisi od veličine industrije)
452
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Firma koja posjeduje internu ekonomiju obima može monopolizirati industriju (nesavršeno tržište – imperfektna konkurencija) Pri većem obimu proizvodnje, firma smanjuje troškove po jedinici proizvoda i tržišne cijene Da bi koristila pogodnosti ekonomije obima, firma razvija svoj portfolio proizvoda na koje se specijalizira Tako omogućava drugim firmama da se specijaliziraju u proizvodnji drugih proizvoda 453
240
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Eksterna ekonomija obima omogućava da država dominira svjetskim tržištem u proizvodnji određenog proizvoda, ali ne zato što posjeduje jednu veliku firmu, već zato što ima mnogo malih firmi koje utiču jedna na drugu da bi stvorile veliku konkurentsku kritičnu masu proizvoda (konkurentna industrija) Za razliku od interne, interne eksterna ekonomija obima ne mora voditi računa o imperfektnosti tržišta
454
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca M. E. Porter – fokus teorije usmjerio na pitanje - Kako država, vlada i kompanije mogu izmijeniti uslove da bi bile konkurentne Prosperitet P i nacije ij se stvara, a ne naslijeđuje lij đ j Razvoj nije posljedica prirodne obdarenosti države, već ukupno raspoložive radne snage i uspješnog vođenja monetarne i fiskalne politike Konkurentnost industrije zavisi od veličine kapaciteta industrije da provodi inovacije i poboljšanja Da bi bile konkurentne, konkurentne kompanije moraju imati jake rivale, rivale nestrpljive dobavljače i zahtjevne potrošače Sa rastom globalne konkurencije, nacionalne ekonomije postaju sve značajnije Uloga zemalja raste i činjenicom da se osnov konkurencije sve više pomjera ka stvaranju znanja i primjeni znanja
455
241
Doprinos neoklasičara i neokejnzijanaca Konkurentskoj sposobnosti doprinose vrijednosti, j , kultura,, ekonomska struktura
i
nacionalne
Inovacije pokreću i podržavaju konkurenciju Četiri komponenete dijamanta nacionalne konkurentnosti ¾ Faktori proizvodnje ¾ Uslovi tražnje ¾ Srodne i prateće djelatnosti ¾ Strategija firme, struktura, rivali.
456
Politika vanjske trgovine Važan dio ekonomske politike kojom se reguliše sektor ekonomskih odnosa sa inostranstvom Uspješna politika vanjske trgovine je ona koja obezbjeđuje optimalno povezivanje unutrašnjeg funkcionisanja ekonomije i procesa ekonomskig razvoja sa neophodnim prilagođavanjima nacionalne ekonomije kretanjima u globalnoj ekonomiji Osnove politike vanjske trgovine ¾ Nivo razvijenosti ¾ Opšti ekonomski i društveni ciljevi zemlje ¾ Vanjska politika i geopolitički položaj zemlje 457
242
Politika vanjske trgovine U užem smislu, pod politikom vanjske trgovine podrazumijeva se skup mjera kojima država reguliše vanjskotrgovinsku aktivnost, aktivnost osim mjera u regulisanju deviznog kursa, obzirom da su ove mjere uključene u deviznu politiku zemlje U širem smislu, pojmom vanjskotrgovinske politike obuhvaćeno je regulisanje svih aktivnosti koje djeluju na razvoj i tokove vanjske trgovine Vanjskotrgovinska politika se usmjerava u dva pravca: ¾ Formiranja “otvorenog” ili “zatvorenog” (autarhičnog) tipa ekonomije ¾ Korištenjem liberalističkih ili protekcionističkih (ili kombinacijom) instrumenata 458
Politika vanjske trgovine Počeci savremene vanjskotrgovinske politike vežu se za merkantilizam Vanjska trgovina smatrana važnim sektorom za povećanje nacionalnog bogatstva Protekcionistički orijentisana, koncetrisala se na zaštitu domaće proizvodnje Arsenal mjera vanjskotrgovinske politike potiče iz vremena merkantilizma Premije, subvencije, carine, zabrane uvoza, korištenje vojnih, ekonomskih i političkih pritisaka da bi se ostvarile povlastice u vanjskoj trgovini i sl., potiču od merkantilista 459
243
Politika vanjske trgovine Drugi pravac u vanjskotrgovinskoj politici – liberalizam – stupio na scenu u 18. vijeku Teorijski obrađen u djelima A. Smitha i D. Ricarda Era slobodne trgovine utemeljila liberalističku politiku vanjske trgovine (prekidanu ratovima i Velikom ekonomskom krizom) Praksa i brojni primjeri pružaju dokaze da dvije zemlje na sličnom nivou razvijenosti mogu voditi različite vanjskotrgovinske politike (liberalističke ili protekcionističke) Osnovnu razliku čini orijentacija na: ¾ Politiku otvorene ekonomije ¾ Politiku zatvorene (autarhične) ekonomije 460
Politika vanjske trgovine Osnov protekcionizma (zaštita domaće proizvodnje) utemeljili A. Hamilton i F. List List je bio zagovornik liberalizma, ali tek nakon što se kroz mehanizme zaštite “mladih industrija” one osposobe za konkurenciju na svjetskom tržištu Dakle, protekcionizam privremenog trajanja Međutim, praksa je pokazala da, jednom uvedene protekcionističke mjere, imaju tendenciju da se na otvoren ili manje vidljiv način zadrže što duže Danas nema zemlje koja nema jasnu vanjskotrgovinsku politiku Moguće da zemlje nemaju jasnu unutrašnju politiku, a da istovremeno imaju bolje razrađenu vanjskotrgovinsku politiku (razlog tome može biti odsustvo unutrašnjeg konsenzusa i/ili vanjski okvir koji formuliše platformu za vođenje vanjskotrgovinske politike)
461
244
Politika vanjske trgovine Liberalizam i “umjereni” protekcionizam obilježili historiju vanjske trgovine
naizmjenično
Danas, važno razumijevanje dva momenta: ¾ Vanjskotrgovinska politika vezana sa koordinacijom ekonomskih politika između pojedinih zemalja (npr. EU) ¾ Novi talas protekcionizma odražava proces prilagođavanja na rast cijena energenata i recesiju u svjetskoj ekonomiji
462
245
PLATNI BILANS I DEVIZNI KURS
463
O čemu će biti riječi... Definicija platnog bilansa Sastav S t platnog l t bil bilansa Stavke u platnom bilansu Uravnoteženje platnog bilansa Ekonomski značaj platnog bilansa Pojam deviznog kursa Sistemi deviznih kurseva Devizni sistem Devizna politika
464
246
Definicija platnog bilansa To je sistematski popis ekonomskih transakcija između zemlje i inostranstva (domaćih i stranih lica) izvršenih u toku određenog vremenskog perioda (po pravilu jedne godine) Izraz platni bilans ne odgovara u potpunosti pojmu bilansa iz razloga: ¾ Bilans pokazuje stanje transakcija jednog ekonomskog subjekta u određenom trenutku, a platni bilans obuhvata sve ekonomske transakcije tokom perioda ¾ U platnom bilansu ne prikazuju se samo transakcije koje su u vezi s određenom proturadnjom nego i transakcije koje se daju bez obaveze proturadnje (npr. ekonomska pomoć) 465
Definicija platnog bilansa Platni bilans koji bilježi ekonomske transakcije razlikuje se od stanja ekonomskih odnosa jedne zemlje sa inostranstvom Zbog toga se razlikuju ¾ Širi koncept platnog bilansa (registruje sve transakcije bez obzira na efektivna plaćanja) ¾ Uži koncept p p platnog g bilansa – devizni bilans ((registruje g j transakcije obzirom na efektivna plaćanja) i koji je mjera likvidnosti ekonomije jedne zemlje
466
247
Sastav platnog bilansa Popis transakcija u platnom bilansu vrši se po principu dvojnog knjigovodstva (kreditna strana na lijevoj, a debitna na desnoj strani) Vrste ekonomskih transakcija u platnom bilansu: ¾ Tekuće i kapitalne (tekuće – znače prenos društvenog proizvoda iz jedne zemlje u drugu, a kapitalne – prenos kupovne moći) ¾ Privatne i javne (razlikovanje obzirom na status rezidenta u zemlji u kojoj se sastavlja platni bilans) ¾ Unilateralne i bilateralne (unilateralne ne podrazumijevaju obaveznu proturadnju za razliku od bilateralne) ¾ Autonomne i kompenzatorne (autonomne se odvijaju bez obzira na stanje u platnom bilansu i vrše se radi normalnog odvijanja vanjske trgovine, a kompenzatorne se vrše radi uspostave ravnoteže platnog bilansa 467
Sastav platnog bilansa Tekući račun ¾ Roba,, nefakturisane usluge, g , dohodak,, tekući transferi Kapitalni račun ¾ Kapitalni transferi, nabavke i prodaja nefinansijske i neproizvodne aktive Finansijski račun ¾ tokovi investicija, promjena rezerve aktive
468
248
Stavke u platnom bilansu Tekući račun ¾ Izvoz i uvoz roba, izvoz i uvoz usluga, transakcije dohotka i tekući transferi Kapitalni račun ¾ Kapitalni transferi, direktne strane investicije i portfolio investicije Ostale investicije ¾ aktiva trgovinskih kredita, valute i depoziti komercijalnih banaka, valute i depoziti ostalih sektora, ostala aktiva 469
Uravnoteženje platnog bilansa Automatsko ¾ U sistemu fluktuirajućih deviznih kurseva to se odvija promjenom kursa u zavisnosti od odnosa ponude i tražnje. Monetarna vlast ne mora da interveniše jer se ravnoteža sama uspostavlja. ¾ U slučaju fiksnog deviznog kursa, ravnoteža se uspostavlja p j kretanjem j zlata i p promjenama j domaćih cijena i kamatnih stopa. Danas, posredstvom IMF vrši se usaglašavanje ekonomskih (posebno monetarnih) politika između zemalja
470
249
Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono – tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 1. Stvarno uravnoteženje – postiže se posredstvom: a) Deflacije cijena i dohotka u zemljama sa deficitom b) Inflacijom cijena i dohotka u zemljama sa suficitom c) Deprecijacija valute u zemljama sa deficitom d) Aprecijacija valute u zemljama sa suficitom
471
Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono – tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 2. Finansiranje deficita – postiže se posredstvom: a) Smanjenja monetarnih rezervi b) Povećanja zaduživanja u inostranstvu c) Odlaganjem plaćanja dospjelih zajmova d) Smanjenjem zaliha uvezene robe
472
250
Uravnoteženje platnog bilansa Diskreciono – tri metoda uravnoteženja platnog bilansa 3. Kompenzatorno finansiranje – najčešće korišten metod: a) Smanjenje troškova proizvodnje radi povećanja izvoza i smanjenja uvoza b) Prebacivanje potrošnje na domaće proizvode koji se inače uvoze c) Povećanje kamatne stope radi smanjenja odliva i povećanja priliva kapitala d) Carine, kontigenti, vezani zajmovi i sl. 473
Ekonomski značaj platnog bilansa Platni bilans povezan je sa SNA Svi tokovi zemlje sa inostranstvom imaju efekte na ekonomska zbivanja u zemlji Y = C + I +G + (X – M) X – M = Y – (C + I + G) ili X – M = A – I (A – akumulacija) Ovo pokazuje ovisnost unutrašnjih i vanjskih ekonomskih tokova Deficit nastaje kao posljedica veće potrošnje od proizvodnje Ukupni izdaci na potrošnju (C) i investicije (I) mogu preći dohodak (Y) samo ako se višak kompenzira uvozom kapitala 474
251
Devizni kurs Cijena novca jedne zemlje izražena u novcu druge zemlje (ili korpi valuta) Cijena strane valute izražena u domaćem novcu Danas se devizne operacije obavljaju putem obračuna među bankama, a same operacije vrše se bankarskim doznakama Banke uobičajeno prodaju inostrane valute po kursu nešto višem od službenog (prodajni kurs), a kupuju po kursu nešto nižem od službenog (kupovni kurs) Prihodi od ove kursne razlike služe za pokriće manipulativnih troškova i naknadu gubitka na kamati 475
Sistem deviznih kurseva Fleksibilni (promjenjivi) ¾ Ukoliko se formiranje kurseva prepusti slobodnoj igri tržišnih snaga ponude i tražnje, tražnje tada kursevi mogu neograničeno fluktuirati. Ravnoteža se uspostavlja na nivou na kome se izjednačava cijena u zemlji i inostranstvu (paritet kupovne moći). Drugi pristup veže formiranje deviznog kursa u zavisnosti od stanja u platnom bilansu. Ovaj pristup ima u vidu sve faktore koji utiču na formiranje deviznog kursa
Fiksni kurs ¾ Ukoliko monetarne vlasti intervencijom na tržištu deviza održavaju oscilacije kurseva u uskim granicama
Danas, većina deviznih kurseva se određuje upravljanim fluktuiranjem 476
252
Devizni sistem Predstavlja skup zakonskih propisa kojima se reguliše, ograničava ili zabranjuje promet robama i uslugama sa inostranstvom, sticanje, raspolaganje devizama kao i sva plaćanja i naplate sa inostranstvom Devizni sistem može biti strog ili liberalan Stepen ograničavanja svaka zemlja prilagođava svojim potrebama
477
Devizna politika Utvrđuje ciljeve i obrazuje pravnu i ekonomsku strukturu u granicama poslovanja devizama Utvrđivanje ciljeva devizne politike je zadatak monetarnih vlasti, vlasti a provođenje je prepušteno centralnoj banci uz saradnju ostalih finansijskih institucija Poseban dio devizne politike odnosi se na regulisanje deviznih kurseva, odnosno utvrđivanje sistema ¾ Fiksnog deviznog kursa ¾ Fleksibilnog deviznog kursa ¾ Upravljanog fluktuiranja deviznog kursa Suštinska dilema devizne politike je vezana za alternativu hoće li se radi održavanja stabilnosti deviznog kursa ograničiti autonomna monetarna politika ili će se autonomna monetarna politika forsirati na štetu ravnoteže u međunarodnim ekonomskim odnosima 478
253
ARHITEKTURA SVJETSKOG TRGOVINSKOG I FINANSIJSKOG S S OG SISTEMA SS 479
O čemu će biti riječi...
Svjetski trgovinski sistem – historijat GATT i Urugvajska runda pregovora Nakon Urugvajske runde pregovora Struktura Svjetske trgovinske organizacije – WTO GATT, GATS i TRIPS GATT i WTO WTO principi Carine Necarinske barijere trgovini Međunarodni monetarni sistem Međunarodni monetarni fond – IMF Svjetska banka - WB
480
254
Svjetski trgovinski sistem historijat XVI. vijek – kolonijalizam kao metod rješavanja problema nedostatka sirovina i malog tržišta Raspad kolonijalizma i povećanje broja država apostrofira ulogu međunarodne trgovine Početak regulisane međunarodne trgovine – 1860. godine Prvi spoljnotrgovinski ugovor Velike Britanije i Francuske koji je sadržavao klauzulu najpovlaštenije nacije (uzajamno priznavanje statusa) Ulogu nosioca liberalizacije od Velike Britanije preuzima Francuska 1862. – 1867. Francuska potpisala ugovore o liberalizaciji trgovine sa svim evropskim zemljama (osim Rusije) Ratna razaranja krajem 19. i početkom 20. vijeka (Francusko –pruski rat i Prvi svjetski rat) i Velika ekonomska kriza (1929.-1932.) jačaju protekcionizam 481
Svjetski trgovinski sistem historijat Dva perioda u razvoju bilateralnih odnosa: 1. 1860. – 1914. dugoročni sporazumi klauzula najpovlaštenije nacije carine kao glavni instrument spoljnotrgovinske politike 2. 1918. – 1940. kratkoročni sporazumi nema najpovlaštenije nacije Kontingenti i devizna kontrola kao glavni instrumenti spoljnotrgovinske politike 482
255
Poslije II Svjetskog rata... Sukob dvije teorijske koncepcije ¾ Liberalne (slobodna trgovina i privatno vlasništvo) ¾ Kejnzijanske (puna zaposlenost i intervencionizam države) Pokušaj “mirenja” dvije koncepcije kroz međunarodnu konferenciju posvećenu pitanjima svjetske trgovine Odatle naziv – Konferencija o trgovini i zaposlenosti 1946 1946. godine UN (ECOSOC) osniva Komitet sa zadatkom izrade nacrta povelje buduće međunarodne trgovinske organizacije Carinske koncesije predmet bilateralnih pregovora na sastanku Komiteta u Ženevi 483
Poslije II Svjetskog rata... Rezultati pregovora objedinjeni u Opštem sporazumu o carinama i trgovini (GATT) koji zajedno sa Protokolom o privremenoj primjeni predstavlja Završni akt ženevskih pregovora Usvojen 30.10.1947. – 8 država (Australija, Belgija, Kanada, Francuska, Luksemburg, Holandija, Velika Britanija, SAD) Ostavljena j mogućnost g drugim g državama da se p priključe j do 30. 06. 1948. godine Predviđeno da GATT bude na snazi do osnivanja ITO Sporazumom garantovano da se povećavati iznad dogovorenog nivoa
carine
ne
mogu
484
256
Poslije II Svjetskog rata...
Konferencija o trgovini i zaposlenosti konferencija) održana 1947. na Kubi
(Havanska
Završena 1948. potpisivanjem Havanske povelje o ITO od strane 53 države
Neuspjeli pokušaj formiranja ITO
Najveći doprinos – osnovana Privremena komisija za ITO koja prerasta u Sekretarijat GATT-a sa značajnom ulogom: a) Uticaj na pojedine ugovorne strane b) Iniciranje trgovinskih pregovora
485
Poslije II Svjetskog rata... Neosnivanje ITO-a od GATT-a čini da od privremenog postane trajni instrument regulisanja međunarodne trgovine (više do 50 godina) Osnovni tekst sporazuma GATT sastojao se od tri dijela: a) Osnovni principi trgovine (klauzula najpovlaštenije nacije, princip nacionalnog tretmana i tarifni dio) b) Pravila trgovinske politike – instrumenti c) Proceduralna pravila
Kenedi runda dodaje i četvrti dio d) Povlašten tretman zemljama u razvoju (nereciprocitet)
Utvrđena i oblast djelovanja trgovina robama i uslugama
GATT-a:
međunarodna
486
257
Principi GATT-a 1.
Klauzula najpovlaštenije nacije
2.
Princip nediskriminacije
3.
Princip nacionalnog tretmana (isti tretman za domaće i strane robe)
4.
Princip predvidljivosti (jasna pravila)
5.
Princip nereciprociteta (povoljniji položaj za zemlje u razvoju)
6 6.
P i i pregovaranja Princip j
7.
Princip konsolidovanja carinskih barijera
8.
Princip konsolidovanja kvantitativnih ograničenja (tzv. pravilo tarifikacije)
487
Runde pregovora GATT-a Podrazumijevaju pregovore između članica GATT-a, a povodom snižavanja carina u međunarodnoj trgovini i drugih pitanja p j vezanih za trgovinu g unutar p potpisnika p GATT-a Odobrene koncesije po reciprocitetu se odnose na drugu pregovaračku snagu, ali uslijed principa najpovlaštenije nacije – i na sve ostale zemlje GATT-a Dogovor o snižavanja carina u određenoj rundi dovodi do snižavanja nivoa carina u svim zemljama GATT-a Konsolidacija carina na određenom nivou znači da se one ne mogu više povećavati Carine – jedini instrument spoljotrgovinske politike jer je GATT propisivao da sve necarinske barijere budu pretvorene u carine (princip tarifikacije) ili ukinute 488
258
Runde pregovora GATT-a Liste carinskih koncesija – sastavni dio GATT-a Konačni cilj – potpuna liberalizacija Na rundama se pregovara bilateralno – svaka država pregovara sa državom koja joj je glavni snabdjevač robe (principal supplier) Pregovorima se pridružuju i druge zemlje (grupni pregovori) Ovaj mehanizam razvijenih zemalja
jača
pregovaračku
poziciju
manje
U periodu GATT-a (1948. – 1995.) organizovano 8 rundi pregovora 489
Pregled rundi pregovora GATT-a Period
Lokacija
Naziv
Sadržaj
Učesnici
1947
Ženeva
carine
23
1949
Anesi
carine
13
1951
Torki
carine
29
1956
Ženeva
carine
26
1960-1961
Ženeva
Dilon runda
carine
26
1964-1967
Ženeva
Kenedi runda
Carine i antidampinške mjere
62
1973 1979 1973-1979
Ž Ženeva
Tokijska runda
Carine i necarinske barijere (kontingenti i administrativna d i i t ti ograničenja) ič j ) i okvirni k i i sporazumi
102
1986-1993
Ženeva
Urugvajska runda
Carine, necarinske mjere, usluge, intelektualna svojina, rješavanje sporova, tekstil, poljoprivreda, osnivanje WTO
123
490
259
Urugvajska runda Proširen sadržaj pregovora – usluge, investicije, proizvodi visoke tehnologije, autorska prava, intelektualna svojina, tekstil poljoprivreda, tekstil, poljoprivreda rješavanje sporova... sporova Predviđena “tarifikacija” (zamjena necarinskih barijera – carinskim) i njihovo smanjenje u prosjeku ¾ 36% za razvijene zemlje ¾ 24% za zemlje u razvoju Potpisnice se obavezale na smanjenje izvoznih subvencija
491
Urugvajska runda – dnevni red (1986) Carine Necarinske barijere Proizvodi prirodnih resursa Tekstil i odjeća Poljoprivreda Tropski proizvodi Odredbe Osnovnog sporazuma GATT
Pravilnici (Kodeksi) Tokijske runde Antidamping Subvencije Intelektualna svojina Investicije Rješavanje sporova GATT sistem Usluge
492
260
Najznačajniji rezultati Urugvajske runde Jači i jasniji pravni okvir usvojen za obavljanje međunarodne trgovine uključujući efikasniji i pouzdaniji mehanizam za rješavanje sporova Globalno smanjenje carina od 40% i sklapanje ugovora o otvaranju tržišta za sve robe Ustanovljavanje međunarodnog okvira za trgovinu uslugama g u zaštiti trgovinskih g aspekata p prava intelektualne p svojine kao i jačanje multilateralnih trgovinskih odredbi u oblasti poljoprivrede i tekstila
493
Snižavanje carina u Urugvajskoj rundi
Proizvodi Industrijski Tropski Primarni
Prije runde % 6,8 4,2 4,0
Poslije runde %
Razlika (%poena)
4,3 1,9 2,7
2,5 2,3 1,3
494
261
Pregovori nakon Urugvajske runde Februar 1997. ¾postignut sporazum u oblasti telekomunikacija (69 zemalja) 1997. ¾zaključeni pregovori (40 zemalja) o bescarinskoj razmjeni proizvoda vezanih za informacione tehnologije
495
¾Zaključen sporazum (70 zemalja) koji reguliše finansijske usluge i pokriva 95% razmjene u oblasti bankarstva, osiguranja, sigurnosti i finansijskih informacija
Post-Urugajska runda – ugrađeni dnevni red
Pomorske usluge Usluge i okoliš Vladine nabavke usluga Bazne telekomunikacije Intelektualna svojina – registracija geografskih oznaka vina Tehničke barijere trgovini T k til i konfekcija Tekstil k f k ij Usluge (hitne zaštitne mjere) Pravila o porijeklu Vladine nabavke Rješavanje sporova
Intelektualna svojina – revizija izuzetaka patentiranja i zaštita bilja Poljoprivreda Usluge Obavezujuće carine – revizija definicije “globalnog snabdjevača” Tijelo za reviziju intelektualnih g usluga Intelektualna svojina – prva revizija primjene sporazuma Investicione mjere koje se odnose na trgovinu
496
262
Struktura WTO – 6 dijelova 1. Krovni sporazum (o osnivanju WTO) 2. Opšti sporazum o carinama i trgovini (za robe) – GATT 3. Opšti sporazum o trgovini uslugama – GATS 4. Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine – TRIPS 5. Dogovori g op pravilima i p procedurama za rješavanje j j sporova p 6. Mehanizam kontrole trgovinske politike
497
GATT - sadržaj Principi trgovine robama Obaveze o tržišnom pristupu Sporazum za snižavanje carinskih stopa Kombinacija carinskih tarifa poljoprivredne proizvode
i
kvota
za
neke
498
263
GATS - sadržaj Principi trgovine uslugama Liste koncesija i liste izuzetaka od opšteg principa najpovlaštenije nacije kojima se određuje koliko će biti dozvoljen pristup stranim davaocima usluga u svakom sektoru Paket pravno obavezujućih pravila koja pokrivaju međunarodnu trgovinu svih usluga (bankarstvo, telekomunikacije, turizam, profesionalne usluge) g Definiše 4 modela međunarodnih usluga: ¾ ¾ ¾ ¾
Prekogranično snabdjevanje Potrošnja u inostranstvu Komercijalno prisustvo Prisustvo fizičkih roba
Ovaj sektor doprinosi sa 60% globalnom rastu, 30% globalne zaposlenosti i 20% globalne trgovine 499
TRIPS - sadržaj Osnovni principi vlasništva
trgovine
aspektima
intelektualnog
Urugvajskom rundom prvi put uvedena pravila intelektualne zaštite u međunarodni trgovinski sistem Područja obuhvaćena TRIPS –om: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Autorska i srodna prava Trgovinske oznake Geografske indikacije Industrijski dizajn Patenti Šeme integralnih kola Neobjavljene informacije
500
264
GATT i WTO GATT privremenog karaktera jer nikada nije ratificiran od strane zemalja –potpisnica WTO i njegovi sporazumi trajni (ratificirani) GATT je imao ugovorne strane, a WTO članice GATT se bavio samo trgovinom robama, a WTO, pored roba, reguliše trgovinu uslugama i intelektualnim vlasništvom WTO ima brži i efikasniji sistem rješavanja sporova
501
WTO - principi Trgovina bez diskriminacije (MFN princip i nacionalni tertman) Slobodnija trgovina – snižavanje carina, ukidanje zabrana uvoza kvota, uvoza, kvota tarifikacija i ukidanje netarifnih barijera, barijera obuhvaćene usluge i intelektualna svojina, pristup tržištima (otvaranje tržišta) kroz tzv. progresivno oslobađanje Predvidljivost – obaveza provođenja dogovorenog čime se ohrabruju FDI. Zemlje obavezne objaviti svoju politiku i informisati WTO P Promocija ij f fer k k konkurencije ij – posebno b u oblastima bl ti poljoprivrede, usluga, intelektualne svojine i vladinih nabavki Više od 3/4 članica WTO su zemlje u razvoju – zbog toga i odobrena fleksibilnost u provođenju WTO sporazuma kao i dogovoreno otvaranje tržišta razvijenih zemalja za robe iz nerazvijenih
502
265
Carine manje od 4% za industrijske proizvode Nisu više značajna prepreka za međunarodnu trgovinu Danas se razmatraju iz ugla kompetitivnosti i ekonomskog rasta (gubitka blagostanja za vrijednost za koju je umanjen trošak potrošača) Problem – nedovoljno usaglašavanje carina na nepoljoprivredne proizvode (jaz između između primjenjenih i obavezujućih) – posebno naglašen u “četvorki” (SAD, EU, Kanada i Japan) Obavezujuće MFN carine Uprkos dogovoru, značajne razlike od 4,6% (SAD) do 8,4% (Japan) za industrijske proizvode Prosječna carinska opterećenja za poljoprivredne proizvode 2 do 5 puta veća 503
Necarinske barijere Danas najveći problem – prepoznavanje necarinskih barijera j Vežu se za “novi protekcionizam” UNCTAD – definicija – “politika i prakse, mada nepovezane, koje imaju dvije zajedničke karakteristike: 1. Usmjeravaju trgovinu u korist domaćih proizvođača 2. To čine ne koristeći se instrumentom carina”
504
266
Necarinske barijere Komitet za trgovinu GATT-a 1968. napravio inventar od 800 necarinskih barijera svrstanih u 5 grupa: 1. 2. 3. 4. 5.
Učešće vlada u trgovini Carinska i administrativna procedura Standardi za uvoznu i domaću robu Specifična ograničenja uvoza i izvoza Ograničenja X i M manipulisanjem cijena
Kasnije, K ij sekretarijat k t ij t GATT-a GATT usvojio ji 3 kategorije: k t ij 1. 2. 3.
Standardi Kvote i diskrecione dozvole Procedure carinskog vrednovanja robe
505
Necarinske barijere - vrste 1. Jednostrane 2. Bilateralne – “dobrovoljno” ograničavanje izvoza – VER (npr. sporazumi SAD i Japana 1981. u cilju ublažavanja problema visokog deficita SAD-a) 3. Plulateralne (regionalne integracije) – EU najviše j koristi ove barijere 4. Multilateralne (sporazumi kroz WTO, UNCTAD...)
506
267
WTO – tri tipa necarinskih barijera 1. Tradicionalne 2. Tehničke 3. Administrativne
507
Tradicionalne necarinske barijere 1. Kvote (poseban slučaj – carinske kvote) 2 Kontingenti 2. 3. “Dobrovoljna” ograničenja izvoza 4. Prelevmani ili varijabilne naplate 5. Damping 6. Subvencije 7. Kompenzatorne mjere 8. Javne nabavke (“mjere domaćeg sadržaja” vezane za pravila porijekla) 508
268
Tehničke barijere u međunarodnoj trgovini (TBT) Provode se kroz primjenu tehničkih propisa i standarda 1 Procedure ispitivanja usaglašenosti 1. propisima i standardima
sa
tehničkim
2. Obavezno obilježavanje proizvoda (npr. zahtjev za označavanje porijekla) 3. Posebni zahtjevi u pogledu pakovanja 4 Testiranje, 4. Testiranje inspekcija i karantin na granici 5. Ekološke barijere
509
Administrativne necarinske barijere 1. Zakonske barijere međunarodnoj trgovini 2 Proceduralne barijere (najviše u upotrebi) 2.
Carinsko vrednovanje
Primjena sanitarnih i fitosanitarnih mjera
Pravila o porijeklu robe
Specijalne carinske formalnosti
Procedura izdavanja uvoznih dozvola
Inspekcija robe prije isporuke
Investicijske mjere (neke krše princip nacionalnog tretmana)
510
269
Međunarodni monetarni sistem Drugi svjetski rat je produbio probleme u međunarodnim valutnim odnosima i svjetskoj razmjeni koji su se pojavili nakon sloma zlatnog standarda Nesređenost valuta i znatne poteškoće u međunarodnim plaćanjima tražile su hitno rješavanje problema Stoga se nakon završetka II svjetskog rata postavljalo pitanje kako savladati valutni haos i nevolje u kojima se našao sistem međunarodnih ekonomskih odnosa i plaćanja SAD su iz II svjetskog rata izašle s neoštećenom ekonomijom, te su mogle pomoći obnovu zemalja saveznica i neprijateljskih zemalja 511
Međunarodni monetarni sistem Glavne ekonomske institucije poslijeratnog razdoblja: ¾Opći sporazum o carinama i trgovini (GATT), (GATT) ¾Bretton Woodski sistem deviznih kurseva , ¾Međunarodni monetarni fond i ¾Svjetska Banka
512
270
Međunarodni monetarni sistem Ratni i ekonomski metež 1940-ih snažno uticao na velike ekonomiste, posebice na John Maynard Keynesa, koji su željeli izbjeći ekonomske kao i konkurencijske devalvacije zlatnog standarda tokom Velike krize Pitanje rješavanja problema valutnog haosa je razmatrano na međunarodnoj finansijskoj konferenciji održanoj u Bretton Woodsu polazna osnova za rješenje j j p problema bila su izrađena Kao p dva plana: britanski - Keynesov plan i američki - plan Harry Whitea (direktor za monetarna istraživanja u Ministarstvu finansija SAD).
513
Međunarodni monetarni sistem Keynesov plan je predviđao osnivanje Međunarodne klirinške unije kojom bi se obavljala prebijanja salda krajem svakog mjeseca, dok bi centralne banke uzajamno odobravale mjesečne kredite. Ovim planom je bilo predviđeno uvođenje svjetske novčane jedinice «bancor», bancor , koja bi imala kurs prema zlatu i drugim valutama, te postala zamjena za zlato koje je bilo demonetizirano.
514
271
Međunarodni monetarni sistem Whiteov plan polazio je od stabilnih deviznih kurseva i smanjivanja j j deviznih ograničenja, g j , osnivanja j p posebnog g međunarodnog stabilizacionog fonda čija bi se sredstva formirala na principu kvota (uplaćivane u zlatu ili konvertibilnim devizama) i davale bi pravo na određeni broj glasova u Skupštini fonda i pravo na kupovinu od Fonda valuta drugih zemalja radi otklanjanja neravnoteže u platnom bilansu Glavnu ulogu u međunarodnim plaćanjima imalo bi zlato i konvertibilne devize (dolar) 515
Međunarodni monetarni sistem Na temelju ta dva plana izrađen je Zajednički plan (Joint Statement by Experts on the Establishment of an International Monetary Fund of the United and Associated Nations) s više elemenata Whiteovog plana, ali mnogo fleksibilniji od njega, te je jednoglasno usvojen na konferenciji u Bretton Woodsu u maju 1944. godine Prihvatanjem Zajedničkog plana, plana 22. 22 07. 07 1944. 1944 godine osnovan je Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fond - IMF) i Svjetska banka (World Bank)
516
272
Međunarodni monetarni fondIMF Na bretonvudskoj konferenciji učestvovale su 44 zemlje među njima i bivša Jugaslavija koja je potpisala, među prvima, sporazum o IMF-u i WB, ali i tadašnji SSSR koji nikada nije pristupio fondu Godine 1945. Sporazum o Fondu su potpisale 33 učesnice Konferencije kada je zvanično stupio na snagu; sa radom je počeo 1. marta 1947. godine, a Svjetska banka u junu 1946. g godine IMF-u su u početku pristupile 29 zemlje dok danas Fond ima 185 zemalja članica
517
Međunarodni monetarni fond Osnivanjem IMF-a prvi put u historiji je institucionaliziran međunarodni monetarni sistem u obliku praktične i svjetske međunarodne institucije koja danas ima gotovo presudan uticaj na svjetska monetarna i finansijska kretanja i monetarnu saradnju. IMF je pomagao i olakšavao proširivanje međunarodne trgovine i saradnje, zaposlenosti, dohotka, podržao stabilnost valuta, uspostavio multilateralni sistem plaćanja prema tekućim transakcijama između zemalja članica i ukinuo devizne barijere, i stavio na raspolaganje sredstva Fonda radi otkanjanja neravnoteža u platnim bilansima zemalja
518
273
Osnovni zadaci i ciljevi IMF-a Razvijanje i unapređenje globalne monetarne saradnje preko stalne institucije sa razvijenom mašinerijom za konsultacije i saradnju, j , Razvoj i uravnotežen rast međunarodne trgovine, u cilju unapređenja i očuvanja visoke stope zaposlenosti i realnog dohotka, stabilnost deviznih kurseva između članica i onemogućavanje deprecijacije kurseva, Pomoć pri uspostavljanju multilateranog sistema plaćanja i eliminaciji deviznih restrikcija, Obezbjeđivanje finansijske pomoći iz opštih izvora (General Resources Account) zemljama članicama sa poremećajima u platnom bilansu i Smanjenje platnobilansnih neravnoteža u zemljama članicama 519
Osnovni zadaci i ciljevi IMF-a IMF je poznat kao institucija koja obezbjeđuje pomoć zemljama članicama koje imaju poremećaje u platnom bilansu bilansu, pod uslovom da preduzmu strukturna prilagođavanja u privredi s ciljem otklanjanja ovih poremećaja Aktivna uloga IMF-a je unapređenje ekonomskog rasta i smanjenje siromaštva Specifičnost p Fonda,, u odnosu na ostale međunarodne finansijske institucije, ogleda se u kombinovanju regulativne, konsultativne i finansijske funkcije Podrška tranzicijskim neophodnih reformi
ekonomijama u (Washingtonski
provođenju konsenzus)
520
274
Washingtonski konsenzus elementi 1) 2)
Fiskalna disciplina, Preusmjeravanje prioriteta javnih troškova na zdravlje, edukaciju i infrastrukturu, f 3) Porezna reforma uključujući širenje porezne osnovice i smanjivanje graničnih poreznih stopa, 4) Jedinstveni i kompetitivni odnosi razmjene, 5) Sigurna imovinska prava, 6) Deregulacija, 7) Liberalizacija trgovine, 8) Privatizacija, 9) Eliminisanje barijera za direktne strane investicije 10) Finansijska liberalizacija. 521
Organizacija IMF- a ODBOR GUVERNERA GU IZVRŠNI ODBOR
MEĐUNARODNI MONETARNI I FINANSIJSKI KOMITET
GENERALNI DIREKTOR
IMF OSOBLJE 522
275
Organizacija IMF-a Odbor guvernera je najviše tijelo koje je zaduženo za vođenje politike IMF-a i sastoji se od jednog guvernera i jednog zamjenika koje j p postavlja j svaka članica. Članovi Odbora g guvernera su obično ministri finansija, čelnici centralne banke ili drugi sličnih zvanja. Redovni sastanci Odbora guvernera održavaju se jednom godišnje IMF-ov Izvršni odbor nadležan je za vođenje operativnih poslova i izvršava poslove iz nadležnosti koje mu dodjeljuje Odbor guvernera. Ovaj odbor stalno zasjeda u sjedištu IMF-a i čine ga 24 izvršna direktora, se generalnim direktorom na čelu koji je predsjedavajući (ili ( jedan od tri zamjenika generalnog direktora, koji ga zamjenjuje u odsustvu). Generalnog direktora, koji je šef operativom osoblju IMF-a, bira Izvršni odbor. Tri zamjenika generalnog direktora postavlja generalni direktor uz odobrenje Izvršnog odbora 523
Savremeni problemi IMF-a U posljednjem desteljeću XX stoljeća svjetska ekonomija je bila izložena pojačanim nestabilnostima koje su, u pojedinim zemljama i regijama, regijama prerasle u finansijske i ekonomske krize koje su se širile i na druge zemlje. To je pred IMF postavilo nova pitanja i probleme sa akcentom na hitnosti njihove prevencije i rješavanja. U tom kontektsu mnogi ekonomisti smatraju što je u praksi i potvrđeno u vrijeme p j krize,, da IMF mora reformisati svojj način rada i uvesti nove mehanizme djelovanja kako bi mogao efikasnije upravljati stabilnošću svjetskog monetarnog sistema i time osigurati temelje daljnjeg razvoja
524
276
Savremeni problemi IMF-a Prema tome, reforma IMF-a mora se fokusirati i odvijati paralelno na dva područja: ¾ Zadovoljenje potreba svakog pojedinog člana ¾ Zadovoljenje sistemskih potreba globaliziranog svijeta U tom cilju potrebno je fokusirati se na tri elementa: ¾ Prevencija krize ¾ Položaj P l ž j najsiromašnijih j i š ijih i najzaduženijih j d ž ijih zemalja lj ¾ Upravljanje krizom
525
Svjetska banka - WB Osnovana 1944. godine, zajedno sa IMF-om Cilj - obezbjeđenje međunarodne monetarne i finansijske saradnje u oblasti srednjoročnog i dugoročnog finansiranja Pod okriljem Svjetske banke, kasnije formirane još tri finansijske institucije: ¾ Međunarodna finansijska korporacija – IFC ¾ Međunarodno udruženje za razvoj – IDA ¾ Multilateralna agencija za garantovanje investicija - MIGA
526
277
Organizacija WB Banka je organizovana u vidu dioničkog društva Organi: Odbor guvernera, Odbor izvršnih direktora i predsjednik Najveći uticaj na politiku i poslovanje ima vlada SAD-a Članstvo u Svjetskoj banci uslovljeno članstvom u IMF-u
527
Sredstva WB Sredstva Svjetske banke potiču iz četiri osnovna izvora: ¾Uplaćeni dio kvota zemalja članica ¾Zaduživanje na finansijskom tržištu ¾Potraživanja ranije datih kredita ¾Ostvareni prihodi
528
278
Ciljevi djelovanja WB Pružanje pomoći u obnovi i razvoju zemalja članica putem obezbjeđivanja kredita Krediti prije svega za proizvodne namjene, uključujući rekonstrukciju ekonomija, Prilagođavanje potrebama
proizvodnih
kapaciteta
mirnodopskim
Promocija privatnih stranih investicija davanjem garancija od d strane t B k ili sopstvenim Banke t i učešćem č šć u kreditiranju k diti j Promocija dugoročnog izbalansiranog razvoja međunarodne trgovine i očuvanja pozitivnih kretanja u međunarodnim plaćanjima 529
Ciljevi djelovanja WB Podsticanje međunarodnih ulaganja za razvoj proizvodnih kapaciteta članica, pomažući na taj način podizanje produktivnosti, životnog standarda i unapređenja životnih uslova radnika Bavi se i aranžiranjem kredita ili garantiranjem za pribavljanje kredita na međunarodnim finansijskim tržištima Doprinosi efikasnijoj tranziciji ekonomija porušenih zemalja sa ratne na mirnodopsku namjenu
530
279
KONKURENTNOST EKONOMIJA I EKONOMSKI RAST 531
O čemu će biti riječi... Definicija konkurentnosti Porterov dijamant Noviji pristupi konkurentnosti Konkurentnost – metodologija WEF Kompetitivnost p i WEF GCI – Indeks globalne konkurentnosti
532
280
Definicija konkurentnosti Veliki broj radova o međunarodnoj konkurentnosti krajem XX i početkom XXI vijeka Dio tih stručnih elaboracija fokusiran na makrokonkurentnost, dio na mikrokonkurentnost, a u posljednje vrijeme više pokušaja objedinjavanja obje kategorije konkurentnosti “Konkurentnost ne može biti definisana kao sposobnost nacionalne ekonomije da postiže pozitivnu trgovinsku bilansu Vrlo siromašne zemlje su u stanju da to postignu. bilansu. postignu Trgovinska bilansa je uslovljena vrijednošću dolara, internacionalnim tokovima kapitala, dužničkom krizom i ostalim faktorima koji su slabo povezani sa sposobnosti jedne ekonomije za efikasnu konkurenciju i stvaranje višeg standarda svih građana” (SAD, 1985. godina) 533
Definicija konkurentnosti “Konkurentnost ekonomije je njena sposobnost da najracionalnije zaposli nacionalne resurse u skladu sa međunarodnom đ d specijalizacijom ij li ij i trgovinom, t i t k da tako d to t u krajnjoj instanci dovodi do rasta realnog dohotka i životnog standarda, ali zasnovanog na realnim kategorijama, a ne na zaduživanju u inostranstvu” (B. Scoot i G. Lodge, 1985.) “Konkurentnost je sposobnost zemlje da proizvede, distribuira i servisira dobra u međunarodnim okvirima u konkurenciji sa dobrima i uslugama iz drugih zemalja, ali na način koji obezbjeđuje rast životnog standarda” (B. Scoot)
534
281
Definicija konkurentnosti “Globalna sposobnost nacionalne privrede da izvozi – odraz je uspjeha njenih firmi u cjelini, njihovog dinamizma i sposobnosti da se takmiče, takmiče ali i da su njihova ponašanja i uspjesi uslovljeni kompleksnim spletom strukturnih parametara koji karakterišu nacionalnu sredinu u kojoj oni posluju”. (UNCTAD, 1987.) Ovaj pristup govori o međusobnoj uslovljenosti makro i mikro ik konkurentnosti k k t ti
535
Definicija konkurentnosti “Može se prihvatiti stav da međunarodna konkurentnost ekonomije jedne zemlje predstavlja sposobnost realizacije glavnih ciljeva ekonomske politike, politike posebno rasta dohotka i zaposlenosti bez nastanka deficita platnog bilansa” (J. Fagerberg, 1988. godina) Najznačajniji doprinos istraživanjima konkurentnosti dao je M. Porter On naglašava g da su p promjene j u p prirodi međunarodne konkurentnosti i sve veća uloga TNK, dovele u sumnju tradicionalna objašnjenja vanjske trgovine
536
282
Porterov dijamant Primarni ekonomski cilj svake zemlje je ostvarenje dugoročnog rasta i postizanje što višeg nivoa životnog standarda svojih građana, građana ali sposobnost da se to postigne ne zavisi od konkurentnosti već od produktivnosti sa kojom se resursi zemlje koriste Porter zaključuje da je pogrešno govoriti o konkurentnosti zemlje u cjelini U fokusu analize moraju biti konkretni sektori i njihovi uži segmenti Za Portera, jedini validni koncept konkurentnosti jeste koncept produktivnosti 537
Porterov dijamant Porter je identificirao četiri osnovne determinante konkurentnosti koje predstavljaju kompleksan sistem i koje utiču jedna na drugu Te determinante čine dijamant nacionalnih prednosti Determinante dijamanta su: ¾Faktori proizvodnje ¾Uslovi tražnje ¾Nivo razvijenosti povezanih i pratećih sektora ¾Strategija, struktura i rivalitet firmi
538
283
Elementi “dijamanta” nacionalne konkurentnosti Strategija firme, struktura i rivalitet u sektorima
Faktori proizvodnje
Uslovi tražnje
Razvijenost povezanih pratećih sektora 539
Noviji pristupi konkurentnosti “Konkurentnost je sposobnost nacionalne ekonomije ili pojedine firme da ostvare proporcionalno više dobitaka na svjetskom tržištu od kokurenata” (Svjetski ekonomski forum i Institut za razvoj menadžmenta) “Konkurentnost je stepen na kome jedna zemlja može, pod slobodnim i fer tržišnim uslovima, da proizvodi robe i usluge koji mogu da izdrže test na međunarodnom tržištu, tržištu ali tako da simultano i dugoročno održava i povećava realni dohodak njenih stanovnika” (OECD, 1994.)
540
284
Noviji pristupi konkurentnosti “Međunarodna konkurentnost je sposobnost nacionalne ekonomije da proizvede novostvorenu vrijednost i poveća nacionalnu dobit dobit” (Institut za razvoj menadžmenta, 1996.) Svjetski ekonomski forum – WEF koristi dvije definicije konkurentnosti: ¾“Konkurentnost ¾ Konkurentnost je sposobnost da se ostvaruje dinamičan ekonomski rast u dugom roku” ¾“Konkurentnost je sposobnost zemlje da ostvaruje visoku produktivnost” 541
Konkurentnosti – metodologija WEF Kao podloga za kvantifikaciju okruženja za mjerenje rasta konkurentnosti poslužio razvojni model Jefrey-a konkurentnosti, Jefrey a Sachsa i John McArtura Ovaj pristup uključio tri stuba – temelja za ekonomski rast ¾ Makroekonomsko okruženje ¾ Javne institucije ¾ Nivo tehnološke opremljenosti Na osnovu ovoga, WEF od 2005. godine primjenjuje metodologiju globalne kompetitivnosti
542
285
Konkurentnosti – metodologija WEF
Apostrofira važnost internacionalne dimenzije rasta Važna veza produktivnosti i rasta
Integracija produktivnosti i konkurentnosti pojavila se kao grupa faktora – uticaja, sastavljena od devet stubova i od kojih ni jedan pojedinačno ne osigurava konkurentnost: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Institucije Infrastruktura Makroekonomija Zdravstvo i osnovno obrazovanje Visoko obrazovanje i obuka
¾ ¾ ¾ ¾
Efikasnost tržišta Tehnološka raspoloživost Poslovna sofisticiranost inovacije
543
Konkurentnosti – metodologija WEF Važnost interakcije svih faktora (komponenti) koje utiču na konkurentnost Makroekonomska stabilnost od posebne važnosti u svim zemljama i to sa obje svoje dimenzije – vanjskom (održiv platni bilans) i unutrašnjom (niska inflacija) Da institucije tržišta rada igraju važnu ulogu u stimulisanju zaposlenosti i rasta, ukazali Khan i Kapsos Njihovi nalazi od posebne važnosti za konkurentnost – postoji jaka veza zaposlenosti i intenziteta rasta koja nije u suprotnosti sa produktivnosti i njenim uticajne na konkurentnost 544
286
Konkurentnosti – metodologija WEF Novi model za WEF – indeks globalne konkurentnosti razvio Xavier Sala i Martin Uključio kvantifikaciju važnih indikatora za konkurentnost u pojedinim regijama svijeta Naglašena veza fleksibilnosti tržišta rada, zaposlenosti, kvaliteta posla i konkurentnosti Za tržište rada posebno apostrofirana fleksibilnost i sigurnost (novi pojam – flexcurity) Time je napravljena sinteza ekonomske stabilnosti i strukturnih prilagođavanja Politika konkurentnosti pozicionirana kao ključna strukturna reforma 545
Konkurentnosti – metodologija WEF Odakle važnost ekonomski rast?
pojedinih
faktora
–
uticaja
na
W. Easterly analizirao 2005. godine značaj okruženja za rast i konkurentnost i naglasio centralnu ulogu institucija u raspodjeli društvenih koristi i snižavanju troškova razvojnih politika Simulirao model iz koga su proizašle kvantifikacije indikatora koji se odnose na institucije i efekte vladinih odluka na poslovni sektor
546
287
Konkurentnosti – metodologija WEF Obzirom da fizička infrastruktura podstiče rast produktivnosti jednako kao i investicije, WEF uključuje kvalitet fizičke infrastrukture u tri komponente: ¾Energija ¾Transport ¾Telekomunikacije Ovo proizašlo iz važnosti infrastrukture za smanjenje troškova, povećanje efikasnosti i produktivnosti, odnosno, povećanje konkurentnosti 547
Konkurentnosti – metodologija WEF Kako je tehnologija komplementarna inovacijama, WEF posebno apostrofira p p ¾Njihovu važnost za zemlje sa visokom tehnologijom kojima predstavljaju jedini izvor održivog rasta ¾Neuspješnost strategija sa obilježjem odsustva istraživačko – razvojnih projekata
548
288
Konkurentnosti – metodologija WEF Posebnu pažnju zaslužuje diferenciranje zemlje u zavisnosti od faza u ekonomskom rastu i profiliranju ključnih područja – izvora konkurentnosti Impulsi rastu – ovisno od faze ekonomskog rasta ¾Faktorski vođen rast ¾Efikasnošću vođen rast ¾Inovacijama vođen rast
549
Konkurentnosti – metodologija WEF WEF ide i korak dalje i utvrđuje težinu ovih faktora (impulsa) za zemlje u različitim fazama rasta Impulsi Faze rasta
Bazni uslovi (faktori)
Efikasnost Inovacije
I – faktorski vođen rast
50
40
20
II – Efikasnošću vođen rast
40
50
50
II – inovacijama vođen rast
10
10
30
550
289
Kompetitivnost i WEF Kompetitivnost podrazumijeva konkurentnosti i produktivnosti p
integraciju
Konkurentnost – skup faktora, politika i institucija koji određuju nivo produktivnosti nacionalnih ekonomija Produktivnost – efikasnost upotrebe nacionalnih resursa, a najznačajniji su inovacije i poduzetništvo Cilj kompetitivnosti – održiv ekonomski rast u dugom roku
551
Metodologija WEF – novi pristup - sinteza Teorijskih doprinosa pitanjima ekonomskog rasta, bogatstva nacija, produktivnosti, investicija, faktorske raspoloživosti, geografske lokacije, regionalne orijentacije, orijentacije specijalizacije. specijalizacije Makrokonkurentnosti (sposobnost nacionalne ekonomije da postigne održiv razvoj – srednji rok) i mikrokonkurentnosti (sposobnost poslovnog sektora da doprinese blagostanju nacionalne ekonomije – kratki rok) Ekonomske stabilnosti i strukturnih prilagođavanja Nacionalne i internacionalne dimenzije rasta – posebno apostrofirajući vezu produktivnost – ekonomski rast Statičkog i dinamičkog pristupa produktivnosti koja je determinirana sposobnošću da održi visok nivo dohotka (rast ekonomskog potencijala) 12 stubova konkurentnosti zemalja u različitim fazama ekonomske razvijenosti (3+2) i geografsko – regionalne orijentiranosti 552
290
GCI – Indeks globalne konkurentnosti Rezultat agregiranja različitih elemenata u jedan indeks 12 stubova + Institucije Infrastruktura Makroekonomska stabilnost Zdravstvo i osnovno obrazovanje 5. Visoko obrazovanje i obuka 6. Efikasnost tržišta roba 7. Efikasnost tržišta rada 8. Sofisticiranost tržišta kapitala 9. Tehnološka raspoloživost 10.Veličina tržišta 11.Poslovna sofisticiranost 12.Inovacije 1. 1 2. 3. 4.
3 faze
+ 5 regija
I Faktorski vođen rast
1. Evropa i Sjeverna Amerika
+ tranzicija
2. Latinska Amerika i Karibi
I u II II Efikasnošću vođen rast + tranzicija II u III
3. Azija i Pacifik 4. Srednji Istok i Sjeverna Afrika 5. Subsaharska Afrika
III Inovacijama vođen rast
553
291
292
ČETVRTI DIO NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 1. Škole ekonomskog mišljenja 2. Klasični pristup 3. Kejns i kenzijanska ekonomija 4. Neoklasičari 5. IS – LM model 6. Monetarizam 7. Očekivanja u ekonomiji – RATEX 8. Ekonomija ponude
293
294
NAPREDNA MAKROEKONOMIJA
554
O čemu će biti riječi... Škole ekonomskog mišlejnja Klasični pristup Kejns i kejnzijanska ekonomija Neoklasičari IS – LM Monetarizam Očekivanja u ekonomiji - RATEX Ekonomija ponude
555
295
1. ŠKOLE EKONOMSKOG MIŠLJENJA
556
Škole ekonomskog mišljenja Modeli razmišljanja o ekonomskim problemima Tokovi T k i teorijske t ij k ekonomije k ij Skupovi ideja pomoću kojih ekonomisti pristupaju ekonomskim problemima i nude različita rješenja
557
296
Škole ekonomskog mišljenja Modeli, stilovi, vrste ili “putevi” ekonomskoeo js og mišljenja š je ja po pomoću oću kojih oj se po pokušava: uša a teorijskog 1. Spoznati ekonomsku stvarnost (spoznajna dimenzija) 2. Orijentisati se u ekonomsko – političkoj stvarnosti punoj neizvjesnosti i rizika (psihološka dimenzija) 3. Upotrebljavati teorijska znanja u rješavanju ekonomskih problema (upotrebna dimenzija) 558
Škole ekonomskog mišljenja Postoje od početka nastajanja i formiranja ekonomije Ekonomija se razvijala kroz nastajanje i kritike raznih škola kao što su: merkantilizam fiziokratizam klasična liberalna škola neoklasična škola marksistička škola kejnzijanska škola, itd. 559
297
Škole ekonomskog mišljenja Svojevrsni “mentalni software-i” dobivali nazive po različitim kriterijima. Na primjer: 1. Glavna ideja (princip) škole (merkantilizam, liberalizam, monetarizam, ekonomija ponude, RATEX) 2. Ime glavnog osnivača škole (marksistička škola, kejnzijanci) 3. Mjesto nastajanja škole (“čikaška škola”monetarizam, “lozanska škola”- učenje Leona Vilrasa i Vilfreda Pareta) 560
Škole ekonomskog mišljenja 4. Vrijeme nastajanja i razvoj (’’Neoklasična škola’’, ’’Nova klasična ekonomika’’, ’’Nova kejnzijanska ekonomija’’, k ij ’’ ’’Postkejnzijanska ’’P tk j ij k teorija’’, t ij ’’ ...)) 5. Politički prostor ili država u kojoj nastaje i razvija se škola (“Njemačka istorijska škola”,“Austrijska škola”) 6. Metoda koju škola primjenjuje (“Matematička škola”) 7. Odnos p prema oblicima koordinacije j ekonomskih procesa (komandna ekonomija, slobodno tržište, planiranje, samoupravljanje, mješoviti privredni sistemi, arbitraža) 561
298
2. KLASIČNI PRISTUP
562
Klasični pristup Naglašava samokorigirajuće uticaje u privredi j nalazi u djelima j A. Smitha,, J. B. Say-a y i J. S. Korijene Mill-a Polazi od postavke da su cijene i najamnine fleksibilne tako da se ravnoteža pri punoj zaposlenosti postiže veoma brzo Konjukturne j cikluse shvata kao p povremena odstupanja p j Njihove analize bazirane na Say-ovom zakonu tržišta čija se suština svodi na to da je prekomjerna proizvodnja po svojoj prirodi nemoguća 563
299
Klasični pristup U klasičnom pristupu - 2 zaključka: 1. Privreda uvijek ima punu zaposlenost i uvijek proizvodi potencijalni proizvod 2. Promjene AD ne mogu uticati na nivo nezaposlenosti i proizvodnju. One utiču samo na nivo cijena i sastav realnog BDP-a. Nivo cijena
564
AD
AS
Qp
Qx
3. KEJNS I KENZIJANSKA EKONOMIJA
565
300
Kejns i kejnzijanska ekonomija J. M. Kejns (1883 – 1946) Iz bogate porodice Dužnosti: savjetnik ministra finansija predstavnik Velike Britanije na brojnim međunarodnim konferencijama 1921. – 1938. predsjednik najvećeg osiguravajućeg društva bavio se preprodajom stranog novca, berzanskim špekulacijama urednik d ik ekonomskog k k časopisa č i sekretar Kraljevskog ekonomskog društva član brojnih ANU nosilac počasnih doktorata 1942. godine proglašen lordom 566
Kejns i kejnzijanska ekonomija DJELA: “Novčani sistem i finansije Indije” “Ekonomske posljedice mira” “Rasprava o vjerovatnoći” “Traktat o novčanoj reformi” “Rasprava o novcu” “Sredstva napretka” “Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca” “Kako platiti za rat” 567
301
Kejns - nakon Velike ekonomske krize 1929. – 1932. Klasične postavke dovedene u pitanje Praksa liberalizma zamjenjena praksom intervencionizma J. M. Keynes – nosilac nove doktrine Fokus sa teorije cijena premješten na pitanje zaposlenosti i kamatne stope Problem nezaposlenosti treba rješavati na nivou kolektivnih interesa i uz pomoć državne regulacije Treba stimulisati tražnju koja bi bila rezultat povećanih kupovina od strane države što će pomoći stimulisanju proizvodnje i zaposlenosti 568
Kejns - princip efektivne tražnje Suština teorije zaposlenosti kaže da kada zaposlenost raste, ukupan realni dohodak se povećava Pri uvećanom realnom dohotku povećava se i ukupna potrošnja, ali ne za onoliko koliko raste dohodak (granična sklonost potrošnji) Da bi privreda apsorbovala novu zaposlenost – neophodno investiranje Efektivna tražnja praćena punom zaposlenosti je poseban slučaj do koga dolazi jedino kada su usklađeni sklonost potrošnji i podstrek za investiranjem Ukoliko je tražnja nedovoljna, ona zaustavlja rast zaposlenosti 569
302
Kejns - Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca (1936.) Centralno pitanje – nezaposlenost Ističe da nezaposlenost nije slučajnost već redovna pojava Istražuje kako povećati dohodak i zaposlenost (zavisne promjenjive varijable) Njih određuju dvije grupe faktora: ¾ Dati D ti faktori f kt i ¾ Nezavisne promjenljive veličine
570
Kejns - Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca (1936.) a) Dati faktori: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
postojeća stručnost radne snage k liči i kkvalitet količina lit t opreme tehnike stepen konkurencije ukus i navike potrošača društveni sistem koji utiče na raspodjelu ND rukovođenje i organizacija proizvodnje intenzivnost rada
b) Nezavisne promjenljive veličine ¾ sklonost potrošnji ¾ granična efikasnost kapitala ¾ kamatna stopa (K.S.) 571
303
Kejns - sklonost potrošnji (MPC) Veličinu izdataka na potrošnju određuje zakon psihološke prirode – sklonost potrošnji Potrošnja u funkciji dohotka Potrošnja raste ili opada uvijek sporije od dohotka MPS – dvostruka uloga: 1. Utiče na obim investicija 2. Tezaurisanje Y=C+I Y=C+S
I=S
572
Kejns - sklonost potrošnji (MPC) S zavisi od C C zavisi od MPC MPC zavisi od Y S = I zavisi od Y S = I uspostavlja se djelovanjem multiplikatora
573
304
Kejns - granična efikasnost kapitala (MEK) Utiče na I, nivo zaposlenosti i Y
Obim I zavisi od MEK i kamatne stope Da D bi se investiralo, i ti l MEK ttreba b d da jje veća ć od dK K.S. S MEK = KS - prestaje investiranje
574
Kejns - kamatna stopa (KS) Utiče na oblik utrošenog novca Uvodi psihološki fenomen – “želja za likvidnošću” (davanje prednosti gotovini) Preduslov za tu želju – nesigurnost u pogledu visine kamatne stope u budućnosti Zamka likvidnosti – u kriznim situacijama raste sklonost držanju gotovine – smanjuje se tražnja Pobude koje potiču želju za likvidnošću: ¾ Pobuda za tekućim poslovanjem ¾ Pobuda opreza ¾ Špekulacijska pobuda 575
305
Kejns - kamatna stopa (KS) Želja za likvidnošću određuje potražnju za novcem Visina kamatne stope zavisi od: ¾ Želje za likvidnošću (potražnja za novcem) ¾ Količine novca u opticaju (ponuda novca)
576
Kejnzijanska ekonomija mehanizam sistema Bogate zemlje: manja MPC i veća MPS → važan podstrek za investiranje p j Siromašne zemlje: veća MPC i manja MPS → svaka investicija povećava zaposlenost Za podstrek investiranja važna kamatna stopa
577
306
Kejnzijanska ekonomija mehanizam sistema Klasični pristup – AS i AD podudarni Kejns – AS i AD u ravnoteži samo slučajno U AS i AD razlikuje potrošna i investiciona dobra Ravnoteža : ¾ MPC mora biti tolika da potrošnja apsorbuje proizvedeno sve što jje p ¾ Potražnja za investicijama mora odgovarati ponudi tih dobara ¾ S=I 578
Kejns - dohodak i zaposlenost zavise od: Izdataka na I
MEK
Izdataka na C
KS Količina novca
MPC
Želja za likvidnošću lik id šć Subjektivni faktori
579
Oprez Predviđanja Pohlepa
Objektivni faktori
Promjene realnih nadnica Vanredno povećanje imovine Promjene u fiskalnoj politici
307
Kejns - zaposlenost Uvodi dvije obračunske jedinice: 1. Kvantitet novčane jedinice 2. Kvantitet zaposlenosti Ukupan fond nadnica = količina zaposlenosti x jedinica nadnice E=NxW Jedinica nadnice predstavlja j odnos između produktivnosti rada i nominalne nadnice Povećanje nominalne nadnice iznad produktivnosti rada djeluje inflatorno i destimulativno Ekonomija ide ka punoj zaposlenosti samo ako nadnice rastu u skladu s produktivnosti rada 580
Kejns - zaposlenost Ako postoji nesklad i javlja se nezaposlenost, ravnoteža između ponude i potražnje za radom uspostavlja se snižavanjem nadnica Strah od deflacija naveo Kejnsa na tezu o fiksnim nominalnim i fleksibilnim realnim nadnicama Deflacioniranje realnih nadnica putem inflacije predstavlja d t lj suštinu šti Kejnsovog K j učenja č j Njegova ekonomija je antideflatorna i antikrizna
ekonomija
potražnje,
581
308
Kejns - intervencija države 1. Na MPC pomoću: p ((K.S.)) a)) Kamatne stope b) Poreske politike 2. Na I – investicije: a) preko K.S. b) organizovanjem javnih radova (javna potrošnja)
582
Kejns - grafički prikaz kejnzijanskog modela AS
Nivo cijena
C
P’’ P’ P P
B AD’’ AD
A
AD’ AD
583
Q
Q1 Q2 Qp
GNP
309
Kejns - zamka ravnoteže Ravnoteža pri nepunoj zaposlenosti Postoji ravnoteža AS i AD, AD ali je proizvodnja ispod potencijalnog proizvoda i značajan broj radne snage je nezaposlen Zato treba povećati AD Rast tražnje na nivou pune zaposlenosti (potencijalni proizvod) ima inflatoran karakter
584
4. NEOKLASIČARI
585
310
Neoklasičari “Nevidljiva ruka” automatizmom djelovanja tržišta uspostavlja uslove ravnoteže Na tržištu čiste (perfektne konkurencije) položaj firme je funkcija njenih prihoda i rashoda Osnovni princip – opadajući prihodi i rastući troškovi Razlikuje položaj firme i položaj industrije (grane) Zbog osnovnog principa firma i industrija suočavaju se sa problemom proizvodnje bez profita Takva mogućnost djeluje na firmu u dva pravca: a) da smanji troškove proizvodnje b) da preseli kapital u drugu granu 586
Neoklasičari Neoklasičari konkurencije
prihvataju
pretpostavke
čiste
(perfektne)
Uslovi: ¾ Na tržištu je veliki broj proizvođača. Heterogena ponuda i potražnja. Firma ne može uticati na visinu cijene (PRICE TAKER) ¾ Homogenost proizvoda – kupcu svejedno od koga kupuje proizvod ¾ Na tržištu postoji sloboda kretanja kapitala – firme se rukovode kriterijem profita ¾ Perfektna informisanost
587
311
Neoklasičari - položaj firme Polazeći od maksimizacije profita, firma teži da pronađe optimum poslovanja Polazne tačke u analizi kratkoročne ravnoteže firme: a) prosječni troškovi b) marginalni troškovi c)) marginalni i l i prihod ih d
588
Neoklasičari - položaj firme Firma bira kombinaciju faktora proizvodnje, cijena i outputa koja odgovara zakonu da se profit maksimizira kada su marginalni troškovi = marginalnom prihodu Poduzetnik investira sve dok se ne izjednače marginalni prihodi i marginalni troškovi Makroekonomska politika mora uvažavati kriterije unosnog investiranja i stvarati profitonosnu investicionu klimu Ona to može djelovanjem na prihode i troškove 589
312
Neoklasičari - položaj industrije Visok profit u grani privlači kapital Povećana ponuda u toj grani dovodi do obaranja cijena Rast proizvodnje uzrokuje rast cijena inputa Marginalni troškovi se primiču marginalnom prihodu Profit postepeno opada Firma seli kapital postepeno u drugu granu Mobilnost kapitala osigurava da se ostvari princip – na isti kapital isti profit Ovaj O j princip i i naziva i se oportunitetnim t it t i troškom t šk k it l kapitala Privreda povremeno u stanju ravnoteže (nestabilna ravnoteža) – fluktuacije industrije (privrede) Priznaju povremene poremećaje u kojima tržišni mehanizam ne može automatski obezbijediti ravnotežu 590
Neoklasičari - položaj industrije Neoklasičari se bave pitanjem nivoa cijena i j ekonomskih fluktuacija Ne pridaju značaj nezaposlenosti – zbog fleksibilnosti cijena i plata privreda bilježi punu zaposlenost Investicije u funkciji očekivanog profita Rast cijena stimuliše investicije, a rast K.S. destimuliše investicije
591
313
5. IS – LM MODEL
592
IS – LM model Model ravnoteže na tržištu roba i novca Tvorci modela John Hicks i Alvin Hansen 1940-ih godina XX vijeka Kada je Keynes 1936. godine objavio “Opštu teoriju zaposlenosti, kamate i novca” mnogi ekonomisti smatrali su da je ta knjiga istovremeno i fundamentalna i nedokučiva (niz rasprava na temu šta je Keynes zapravo mislio) John Hicks 1937. godine sažeo ono što je smatrao najvećim Keynsovim doprinosom: zajednički opis tržišta roba i tržišta novca Njegovu analizu kasnije proširio Alvin Hansen Hicks i Hansen rezultate analize nazvali IS – LM model 593
314
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja IS krivulja pokazuje kombinaciju kamatnih stopa i o č e p proizvodnje o od je (do (dohotka) o a) p pri kome o e se količine izjednačava domaća ponuda i potražnja, odnosno, domaća potražnja i domaća proizvodnja (dohodak) IS krivulja objašnjava ravnotežu na tržištu roba u jednoj nacionalnoj ekonomiji Ravnoteža na tržištu roba (jednakost dohotka i agregatne potražnje Y = AD) prikazuje se jednačinom Y=C+I→I=Y-C 594
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja
Podsjetimo se da se funkcija potrošnje (C) prikazuje kao funkcija dohotka (Y) U modelu Y = C + I investicije (I) predstavljaju autonomnu komponentu agregatne tražnje Podsjetimo se i ovisnosti investicija o kamatnoj stopi Investicije su opadajuća funkcija kamatne stope Kamate
595
Investicije
315
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Podsjetimo se da se ostvareni dohodak (Y) može potrošiti na robe ili usluge (C) ili uštedjeti (S) Y = C + S pri čemu je S = Y – C Ranije smo vidjeli da se ravnoteža na tržištu roba prikazuje jednačinom Y = C + I pri čemu je I = Y – C Iz ovog slijedi C + S = C + I ili S = I S = I ravnotežni uslov na tržištu roba 596
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja S = I – grafički prikaz S
45º I 597
316
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Podsjetimo se da je funkcija štednje (S) prikazana kao funkcija dohotka (Y) S ovisi od dohotka Funkcija štednje S
FUNKCIJA ŠTEDNJE
Y
598
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja
K A M A TN AS TO P A(r)
(1)
K A M A TN AS TO P A(r)
Prikaz grafičkog izvođenja IS krivulje pomoću četiri raspoređena grafikona, posmatrajući ih u smjeru suprotnom k t j kazaljke kretanju k ljk na satu t
Š TE D N JA(S )
Š TE D N JA(S )
(4) DOHODAK (Y)
INVESTICIJE (I)
(2)
IS
INVESTICIJE (I)
(3) DOHODAK (Y)
599
317
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja Kako se izvodi IS krivulja prikazaćemo na primjeru kamatne stope od 4% Grafikon (1) prikazuje da su pri kamatnoj stopi od 4% investicije na nivou od npr. 1000 Grafikon (2) pokazuje uslov ravnoteže na tržištu roba S = I. Na njemu vidimo da je na nivou I = 1000 i S = 1000 Grafikon (3) pokazuje funkciju štednje (S) ovisno o dohotku (Y) tako vidimo da je štednja u iznosu 1000 na nivou dohotka od npr. 5000 Grafikon (4) pokazuje kombinaciju kamatne stope od 4% i dohotka od 5000 (jedna tačka na IS krivulji) Niz kombinacija kamatnih stopa i dohotka – IS krivulja IS krivulja – pokazuje različite kombinacije kamatnih stopa i dohotka pri čemu se ostvaruje ravnoteža na tržištu roba
600
Ravnoteža na tržištu roba IS krivulja IS krivulja pokazuje obrnuto proporcionalnu vezu dohotka i kamatnih stopa posredstvom investicija Rast kamatnih stopa utiče na smanjenje investicija što se multiplikativno odražava na smanjenje dohotka Zbog toga je IS krivulja negativnog nagiba (silazna) Kamatna stopa
IS
Y 601
318
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja LM krivulja pokazuje kombinaciju kamatnih stopa i dohotka LM krivulja objašnjava ravnotežu na tržištu novca u jednoj nacionalnoj ekonomiji Ravnoteža na tržištu novca predstavlja jednakost ponude i potražnje za novcem Ponuda novca – novčana masa (M) obuhvata sva novčana sredstva koja se mogu upotrijebiti za plaćanja u jednoj nacionalnoj ekonomiji Podsjetimo se da se M sastoji od gotovine i depozitnog novca (M1 i M2) 602
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Potražnja za novcem sastoji se od dva dijela: ¾ Transakciona ¾ Špekulativna Transakcijska potražnja za novcem odnosi se na potražnju stanovništva za novcem radi kupovine roba i usluga i poslovnu potražnju za novcem, odnosno potražnju preduzeća radi neometanog odvijanja proizvodnje Transakcijska potražnja za novcem direktno zavisi od dohotka Veći dohodak (Y) zahtjeva i veću potražnju za novcem 603
319
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Dok je transakcijska potražnja za novcem funkcija novca kao platežnog sredsta (za obavljanje transakcije), špekulativna potražnja je funkcija novca kao sredstva očuvanja vrijednosti, vrijednosti odnosno kao jednog od oblika imovine (portfolio) Novac može biti sigurniji oblik imovine od drugih oblika, iz čega proizlazi potražnja za novcem kao oblikom imovine ili špekulativna potražnja za novcem Špekulativna potražnja za novcem zavisi od mnogo faktora od k jih je kojih j glavni l i – kamatna k t stopa t Ako je kamata veća, isplatnije je držati novac u banci nego u npr. gotovini Špekulativna potražnja za novcem je obrnuto proporcionalna visini kamatne stope 604
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja
605
KAMATNA STOPA (r) ŠPEKULACIJSKA TRAŽNJA I(r)
ŠPEKULACIJSKA TRAŽNJA I(r)
TRANSAKCIJSKA TRAŽNJA K(y)
(2)
TRANSAKCIJSKA TRAŽNJA K(y)
(1)
KAMATNA STOPA (r)
Prikaz grafičkog izvođenja LM krivulje pomoću četiri raspoređena grafikona, posmatrajući ih u smjeru suprotnom kretanju kazaljke na satu
LM (4)
DOHODAK (Y)
(3)
DOHODAK (Y)
320
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Kako se izvodi LM krivulja prikazaćemo na primjeru kamatne stope od 4% Grafikon G fik (1) prikazuje ik j špekulacijsku š k l ij k potražnju t ž j za novcem kao k opadajuću funkciju kamatne stope. Npr. pri kamatnoj stopi od 4%, špekulacijska potražnja za novcem iznosi npr. 1000 Grafikon (2) prikazuje ravnotežni uslov na tržištu novca, odnosno jednakost ponude novca (M) i potražnje za novcem (transakcijska i špekulacijska) Uz datu ponudu novca (M) i određeni nivo špekulativne potražnje za novcem ovisne o kamati, određena je i transakcijska potražnja za novcem Tako npr. pri kamatnoj stopi od 4% i špekulativnoj potražnji za novcem od 1000, uz novčanu masu (M) od 5000, transakcijska potražnja za novcem iznosi 4000 606
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Podsjetimo se da je veličina dohotka ključna odrednica transakcijske potražnje za novcem Grafikon (3) prikazuje kako svakom nivou transakcijske potražnje za novcem odgovara određeni nivo dohotka Dakle pokazuje pozitivnu vezu dohotka i transakcijske potražnje za novcem Tako npr. pokazuje da transakcijskoj potražnji za novcem u iznosu 4000 odgovara nivo dohotka od 5000 Grafikon (4) pokazuje kombinacije kamatne stope i dohotka Tako npr. kamatnoj stopi od 4% odgovara nivo dohotka od 5000, pri čemu se ostvaruje ravnoteža na tržištu novca (jedna tačka na LM krivulji) 607
321
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja LM krivulja pokazuje različite kombinacije visine kamatne stope i nivoa dohotka kojima se osigurava ravnoteža na tržištu novca LM krivulja je pozitivnog nagiba (uzlazna) što znači da je odnos kamatne stope i dohotka pozitivno proporcionalan Ali, ta veza kamatne stope i dohotka nije direktna Ako Ak se npr. poveća ć kamatna k stopa, smanjit ji će ć se potražnja za novcem Ravnoteža na tržištu novca uz pad potražnje za novcem i uz fiksnu ponudu novca može se održati samo povećanjem dohotka (proizvodnje). 608
Ravnoteža na tržištu novca LM krivulja Ravnoteža na tržištu novca (LM krivulja) podrazumijeva da je npr. rast kamatnih stopa praćen rastom dohotka Kamatna stopa (r) LM
Dohodak (Y) 609
322
Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja Krivulje IS i LM sadržavaju iste uslove koji moraju biti zadovoljeni radi ostvarivanja unutrašnje ravnoteže i na robnom b i na novčanom č tržištu žiš Uslovi vezani za visinu kamatne stope i dohotka Kamatna stopa
Kamatna stopa (r) LM IS
Y
610
Y
Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja U nizu kombinacija visine kamatne stope i visine dohotka kojima se obezbjeđuju ravnoteža na tržištu roba i, odvojeno, na tržištu novca samo jedna kombinacija kamatne stope i dohotka određuje novca, istovremenu ravnotežu i na tržištu roba i na tržištu novca Ta ravnoteža istovremeno osigurava jednakost I=S
i
M=L
Ravnotežna kamatna stopa i ravnotežni nivo dohotka Osnovna pretpostavka ravnoteže – stabilan nivo cijena uz koji su preduzeća voljna ponuditi bilo koju traženu količinu roba Potražnja za robama jednaka je nivou proizvodnje na IS krivulji, a potražnja za novcem jednaka je ponudi novca na LM krivulji 611
323
Ravnoteža na tržištu roba i novca IS - LM krivulja Kamatna stopa LM IS ir
Yr
Dohodak (Y)
612
IS LM model Ravnotežni nivo kamatne stope i ravnotežni nivo dohotka do o a mijenjaju je jaju se kada ada se god pomjeri po je IS S ili LM krivulja ili obje IS – LM model koristi se u analizi uticaja mjera fiskalne i monetarne politike (odnosno njihovih kombinacija) u cilju postizanja pune zaposlenosti Objasnit ćemo kako promjena fiskalne politike utiče na IS – LM, zatim efekte promjene monetarne politike na IS – LM i efekte kombinacije politika (monetarne i fiskalne) na IS – LM 613
324
IS LM model - Fiskalna politika Pretpostavimo da država odluči smanjiti budžetski deficit povećanjem poreza Efekat povećanih poreza na IS Viši porezi – manji raspoloživi dohodak Viši porezi – smanjenje potrošnje što, uz djelovanje multiplikatora, smanjuje Y Krivulja IS pomjera se ulijevo Efekat povećanih poreza na LM LM krivulja k i lj pokazuje k j kombinacije k bi ij kamate k t i Y prii kojima k ji j ponuda je d novca jednaka potražnji za novcem Kada porezi rastu, kamatna stopa pri kojoj je ponuda novca jednaka potražnji za novcem ostaje ista Povećani porezi nemaju efekta na LM 614
IS LM model - Fiskalna politika Grafički prikaz efekata fiskalne politike
Kamatna stopa
IS
LM
IS1 ir ii
A A1
Y1 Yr
¾ R Rastt poreza smanjuje j j potražnju t ž j ¾ Smanjena potražnja smanjuje Y (uz multiplikator) ¾ Smanjenje Y smanjuje potražnju za novcem ¾ Smanjena potražnja za novcem obara kamate ¾ Niža kamata može stimulirati investicije
Y
615
325
IS LM model - Monetarna politika Pretpostavimo da centralna banka povećava ponudu po udu novca o ca ((M)) Kakav je efekat na IS? Ponuda novca ne utiče direktno ni na ponudu ni na potražnju za robama M ne pomiče IS krivulju Kaka je efekat na LM? Kakav Rast ponude novca pomjera krivulju LM prema dole Pri datom nivou dohotka, rast ponude novca dovodi do pada kamatnih stopa 616
IS LM model - Monetarna politika Kamatna stopa
Grafički prikaz efekata monetarne politike
IS
LM A
ir ii
A1 LM 1
Yr Y1
¾ Rast ponude novca smanjuje kamatnu stopu ¾ Niža kamatna stopa stimuliše investicije ¾ Povećanje investicija (uz multiplikator) povećava dohodak
Y
617
326
IS LM model - Kombinovana politika Kamatna stopa p IS LM
IS1 ir ii
A B A1
Yr
LM1
¾ Monetarna i fiskalna politika se često koriste zajedno (kombinacija politika) za postizanje istih ciljeva ¾ Npr. ekspanzivna monetarna politika koristi se za prevladavanje nepovoljnih efekata koje fiskalna kontrakcija izaziva na potražnju za robama Grafički prikaz kombinacije politika ¾ Smanjenje budžetskog deficita i monetarna ekspanzija – bez nepovoljnih efekata a Y Y
618
6. MONETARIZAM
619
327
Monetarizam Neoliberalne postavke Nastao 50-tih godina XX vijeka i često se poistovjećuje sa kvantitativnom teorijom novca Ali, monetarizam je mnogo više od toga Sa pojavom stagflacije u SAD (stagnacija ekonomskog rasta praćena inflacijom), kenzijanske ideje i tumačenja ekonomskih kretanja bivaju potisnuti Ponovo vraćanje na kvantitativnu teoriju novca kroz monetarizam Nova škola ekonomskog mišljenja Miltona Fridmana Podrazumijeva da je ponuda novca ključna determinanta u kretanjima proizvodnje (kratak rok) i cijena (dugi rok) Fridman i monetaristi redefiniraju kvantitativnu teoriju novca i uklapaju je u neoklasičnu teoriju kapitala 620
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Često se poistovjećuje sa monetarizmom što je pogrešno jer je kvantitativna teorija novca postojala mnogo prije monetarizma Kvantitativna teorija novca – teorija koja ističe direktnu vezu između nivoa cijena i količine novca Ova veza jedna je do najstarijih ideja u ekonomiji Prve temelje ove ideje u uspostavi sistema postavio je Jean Bodin u 16.vijeku koji je uočio da se u vrijeme dolaska brodova sa zlatom i srebrom iz kolonija povećava nivo cijena (inflacija) Na N osnovu ovog shvatanja h t j postavljena t lj i prva kvatitativna k tit ti jednačina
M = PQ - M – količina novca u opticaju - P – nivo cijena - Q – indeks realne vrijednosti potrošnje 621
328
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Ovako postavljena kvantitativna jednačina govori da sa porastom količine novca, pri istoj količini ponuđene robe mora doći do porasta cijena John Locke – 17. vijek – u navedenu jednačinu unosi značajnu novinu – faktor brzine opticaja novca Ovim kvantitativna teorija dobiva dinamički karakter i glasi
MV = PQ - M – količina k liči novca u opticaju i j - V – brzina opticaja novca - PQ – novčana vrijednost potrošnje - P – nivo cijena - Q – indeks realne vrijednosti potrošnje 622
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma J. Locke je, u razmatranju svoje opšte teorije vrijednosti cijena, zaključio da je količina novca ključna odrednica potrošnje Ovako postavljena kvantitativna teorija novca smatra se i rudimentarnom formom teorije inflacije Ako su V (brzina opticaja novca) i Q (količina robe) konstantni onda je Stopa rasta ponude novca = stopa inflacije Promjena monetarne mase direktno utiče na nivo cijena Kvantitativna teorija novca bila prihvaćena od mnogih koji su je dalje razvijali i prilagođavali Glavni nosioci – neoklasičari 623
329
Monetarizam - kvantitativna teorija novca prije monetarizma Dvije formulacije: a) Transakcijska (Fišerova) b) Kembridžska
624
Monetarizam - transakcijska (Fišerova) varijanta kvantitativne teorije novca Najpoznatija verzija ove teorije Irving Fisher (1867 – 1947) daje novi prikaz kvantitativne teorije novca Za razliku od prethodnika, Fisher primjenjuje dinamički pristup i uzima u obzir realizaciju roba (transakcije T), a ne ponudu roba. Fisherova jednačina kvantitativne teorije ili jednačina razmjene glasi: MV = PT
625
PT – suma razmjene – označava potražnju za novcem P – cijena T – transakcije M – količina novca V – brzina opticaja MV – označava ponudu novca
330
Monetarizam - transakcijska (Fišerova) varijanta kvantitativne teorije novca On zaključuje da ako je MV > PT vrijednost novca pada, a cijene rastu, i obrnuto Pretpostavka je da je V konstantno Ovdje se pretpostavlja i da je T konstantno jer je privreda uvijek na nivou pune zaposlenosti Odatle zaključak da promjena količine novca može dovesti samo do promjene opšteg nivoa cijena Fisher je bio prvi ekonomista koji je razlikovao nominalnu i realnu kamatnu stopu i utvrdio da je Realna kamata = nominalna kamata – inflacija 626
Monetarizam - kembridžska varijanta kvantitativne teorije novca Predstavlja se jednačinom M = kPT k – Marshallov koeficijent ili kembridžski koeficijent Ova verzija predstavlja statičnu verziju kvantitativne teorije novca jer posmatra ponudu i potražnju za novcem u određenom trenutku Koeficijent k – odnos između količine novca u opticaju i nominalnog dohotka i računa se kao
Njima je predstavljena i dužina vremena u kome se drži svaka novčana jedinica (prelaz novca iz funkcije prometnog sredstva u funkciju blaga ili imovine) 627
331
Monetarizam - kembridžska varijanta kvantitativne teorije novca Pretpostavka – vlasnik imovine u svom portfoliu ima najmanje dva oblika imovine – npr. novac i robe ili vrijednosne ij d papire i Kada je M > kPT → ponuda novca je veća od potražnje, njegova marginalna korisnost opada, novac iz jednog oblika imovine prelazi u drugi (npr. robu). Potražnja za robom raste, rastu cijene, profitabilnost opada d Selekcija se nastavlja – npr. kupovinom vrijednosnih papira Potražnja za vrijednosnim papirima raste, cijene rastu... 628
Monetarizam - moderna kvantitativna teorija novca Monetarizam – ekonomska teorija koja se fokusira ponude novca na makroekonomske efekte p Idejni tvorac – Milton Friedman (1912. – 2006.) Pretjerana ekspanzija ponude novca stvara inflaciju Monetarne vlasti trebaju se fokusirati na održavanje stabilnosti cijena Jedno od osnovnih uvjerenja monetarizma da je potražnja za novcem stabilna funkcija bogatstva, cijena, promjena cijena i kamate 629
332
Monetarizam - moderna kvantitativna teorija novca Monetarizam kao kenzijancima
teorija
javio
se
kao opozicija i
kritika
Monetarizam – redefinisana, obnovljena i proširena verzija kvantitativne teorije novca koja je imala dva obilježja: ¾ Fridman definiše kvantitativnu teoriju novca kao teoriju potražnje za novcem, a ne teoriju određivanja nivoa cijena ili dohotka ¾ Suština kvantitativne teorije – postojanje stabilne veze između brzine opticaja novca i malog broja nezavisnih varijabli koje je određuju Fridman tvorac poznatog “monetarnog pravila”: Stopa inflacije u dugom roku = stopa rasta ponude novca – stopa rasta realnog dohotka (proizvodnje) 630
Monetarizam Suština monetarizma svodi se na slijedeće: 1. Rast p ponude novca jje p prva determinanta rasta nominalnog BDP-a AD pod uticajem promjena u ponudi novca Proizvodnja, zaposlenost i cijene pod uticajem novca Dvije su pretpostavke vjerovanja u novac: a) stabilnost i pravilnost brzine opticaja novca b) novac je neosjetljiv na kamate Ako je V stabilno – M određuje PxQ Zbog toga je fiskalna politika nevažna Monetarna politika – ključna 631
333
Monetarizam 2. Cijene i plate su relativno fleksibilne Filipsova kriva (kratkoročno) je relativno strma U sistemu AS-AD kratkoročna kriva AS posve strma Zbog toga novac pokreće proizvodnju neznatno i kratkotrajno Glavni uticaj novca je na cijene 3. Privatni sektor je stabilan Glavne promjene zavise od postupaka Centralne banke 632
Monetarizam - mehanizam sistema Važno je stabilizirati monetarni sektor, a realni sektor će se brzo p prilagoditi g stanju j i stabilizirati p pomoću konkurencije i tržišnog mehanizma Intervencionizam i diskreciona fiskalna i monetarna politika destabiliziraju ekonomiju Glavno monetarno pravilo (preporuka) – stopa rasta ponude novca treba biti unaprijed p p j p poznata i konstantna. Ako je brzina opticaja novca stabilna, poželjno je da rast novčane mase bude jednak rastu BDP-a
633
334
Monetarizam - mehanizam sistema Tumačenje glavnog monetarnog pravila – nakon ovih pos o postavki a je s slijedeće: jedeće ¾U ekonomiji nema visoke inflacije ako su stope rasta ponude novca i stope rasta dohotka jednake ¾U ekonomiji se može očekivati niska inflacija u dugom roku ako je stopa rasta ponude novca mala
634
Monetarizam danas Američki sistem federalnih rezervi (FED) slijedi umjereni oblik monetarizma Evropska centralna banka (ECB) slijedi ortodoksniju formu monetarizma sa akcentom na kontrolu inflacije u cilju održavanja stabilnosti eura Međunarodni monetarni fond (IMF) pristalica monetarističkih stavova – zemljama u tranziciji preporučio primjenu monetarističkog modela u cilju liberalizacije ekonomije Ovo pravdano stavom da se uspješna tranzicija može provesti stabilizacijom cijena i valute Brojne kritike ovom modelu, kao i uloga monetarne politike u liberalizaciji trgovine, međunarodnih investicija i politika centralne banke, ovaj model drže u centru pažnje 635
335
7. OČEKIVANJA U EKONOMIJI - RATEX
636
Očekivanja u ekonomiji RATEX
U okviru škole očekivanja u ekonomiji se razlikuju: 1. Adaptivna očekivanja 2. Racionalna očekivanja (RATEX) 3. Pluracionalna očekivanja
637
336
Racionalna očekivanja u ekonomiji Koriste se kao pretpostavka u savremenim makroekonomskim modelima U ekonomsku teoriju i analizu uveo John Muth 1961. godine, a naročito su postala značajna kasnijom obnovom od strane Roberta Lucasa i Thomas Sargenta j očekivanja j p postalo jje krucijalno j u Modeliranje teorijama kao što je nova klasična makroekonomija, nova kejznijanska makroekonomija te teorija igara
638
Racionalna očekivanja u ekonomiji Racionalna očekivanja definišu se kao najbolja procjena budućnosti (optimalna procjena) koja koristi sve raspoložive informacije Prema Robertu Lucasu to ne znači da svi akteri posjeduju identične informacije, nego da koriste svaku raspoloživu informaciju na najbolji mogući način Definisane slijedeće pretpostavke: ¾Perfektno poznavanje ekonomske strukture ¾Plate i cijene su apsolutno fleksibilne 639
337
Racionalna očekivanja u ekonomiji Prema teoriji racionalnih očekivanja efekti koji se predviđaju ne odstupaju značajno od ishoda tržišne ravnoteže To znači da ljudi ne prave značajne greške kada predviđaju budućnost i da su devijacije od savršenog predviđanja rijetke U ekonomskom modelu – ovo se uobičajeno modelira pretpostavkom da je očekivana vrijednost jednaka predviđenoj vrijednosti modela, uvećanoj za standardnu grešku 640
Racionalna očekivanja u ekonomiji Pretpostavimo da je P ravnotežna cijena na jednostavnom tržištu, određena ponudom i potražnjom P = P* + e E(P) = P* P* - očekivana cijena (racionalno očekivanje) e – standardna greška (očekivana vrijednost 0)
Teorija racionalnih očekivanja kaže da će aktuelna cijena odstupati od očekivane samo ako se javi “informacioni šok” koji može nastati pojavom novih informacija koje nisu bile predviđene kada su nastala očekivanja
641
338
Racionalna očekivanja u ekonomiji Teorija racionalnih očekivanja je razvijena kao odgovor na nedostatke uočene kod teorija baziranih na adaptivnim d ti i očekivanjima č ki ji Kod adaptivnih očekivanja, očekivana buduća vrijednost ekonomske varijable temeljena je na vrijednostima iz prošlosti Naprimjer, ljudi bi pretpostavljali buduću inflaciju jednostavnim posmatranjem inflacije prethodnih godina U slučaju adaptivnih očekivanja, ako ekonomija ima stalno rastuće stope inflacije, ljudi bi svojim pretpostavkama uvijek podcjenjivali inflaciju 642
Racionalna očekivanja u ekonomiji Adaptivna očekivanja u ekonomsku teoriju i analizu uveo Cagan 1956. godine Suština – ekonomski subjekti suočeni nedovoljnim i nepouzdanim informacijama
sa
Model adaptivnih očekivanja nikada ne ostvaruje ravnotežu, naprotiv, on se uvijek asimptotski kreće prema ravnoteži Primjer adaptivnih očekivanja izražen je u slijedećoj jednakosti 643
339
Racionalna očekivanja u ekonomiji
pe predstavlja očekivanu inflaciju u narednoj godini parametar λ - (između 0 i 1) pokazuje mjeru u kojoj sadašnja očekivanja buduće inflacije odražavaju prošla očekivanja i “prilagođavanje greške” (sadašnja očekivanja se povećavaju/smanjuju u zavisnosti od razlike između aktuelnih i prošlih očekivanja) pj – inflacija u godini j Prema tome, sadašnja očekivana inflacija, prema adaptivnim očekivanjima, predstavlja ponderisani prosjek svih prošlih inflacija 644
Racionalna očekivanja u ekonomiji – mehanizam sistema Perfektno informisani ekonomski subjekti uz upotrebu matematskih modela i ekonometrije, predviđaju pozicije ekonomskog sistema zahvaljujući tome, anticipiraju akcije ekonomske politike i usklađuju npr. očekivanu stopu inflacije sa stvarnom Filipsova kriva je vertikalna a ekonomska politika suvišna Kada Vlada mijenja politiku – ekonomski subjekti mijenjaju svoje ponašanje “Igra s Vladom” pomoću racionalnih predviđanja 645
340
Racionalna očekivanja u ekonomiji – mehanizam sistema U ekonomijama u kojima dominiraju racionalna očekivanja, fleksibilne cijene i plate, ekonomska politika vlade je neefikasna jer je ekonomski subjekti anticipiraju i ugrade u svoje ponašanje Jedini način da ekonomska politika utiče na proizvodnju i zaposlenost je iznenađenje, što je rijetkost (racionalna očekivanja) politike ne mogu g p prognozirati g ekonomska Tvorci ekonomske p kretanja bolje od privatnog sektora U vrijeme kada ekonomska politika reaguje na događaje, ekonomski subjekti su te događaje već ugradili u svoje ponašanje i politika vlade može samo pogoršati stanje 646
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Teza o racionalnim očekivanja često kritikovana kao nerealna Istinska racionalna očekivanja bi trebala uzeti u obzir i činjenicu da informacije o budućim dešavanjima koštaju Ističe se da postoji fundamentalna nesigurnost u vezi predviđanja budućnosti (Austrijska škola, škola Kejns) te da budućnost ne možemo predvidjeti Stoga, nijedna očekivanja ne možemo smatrati kao istinski “racionalna” (Kejns) 647
341
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Postavka o fleksibilnim cijenama i platama os a a o ug ugrađivanju ađ a ju najnovijih aj o j p prognoza og o a popu poput Postavka superkompjutera Tvrdnja da su predviđanja konjukturnih ciklusa pogrešna Postavka da postoji samo jedna i jedina ravnoteža (Muth i Lucas), tako da ljudi formiraju svoja očeki anja o ovoj očekivanja o oj jedinstvenoj jedinst enoj ravnoteži ra noteži
648
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Tako, Muth pretpostavlja da je p* (očekivana cijena) jedinstvena, a Lucas dodaje da ova ravnoteža odgovara j di t jedinstvenoj j “punoj “ j zaposlenosti” l ti” koja k j odgovara d jedinstvenoj prirodnoj stopi nezaposlenosti -NAIRU (natural rate of unemployment) Ukoliko postoji više od jednog od mogućih ravnotežnih rješenja, onda implikacije teorije racionalnih očekivanja nisu primjenjive Pretpostavka o primjenjivosti racionalnih očekivanja na kolektivno ponašanje što nije u skladu sa činjenicom da individualno ponašanje ne odgovara uvijek kolektivnom 649
342
Racionalna očekivanja u ekonomiji - kritike Teza o neefektivnosti ekonomske ((Thomas Sargent, g , Neil Wallace))
politike
Autori navode primjer mjera FED-a: ako FED odluči da smanji nezaposlenost kroz ekspanzivnu monetarnu politiku, to će učiniti da ekonomski subjekti anticipiraju promjene u politici ubuduće te povećaju svoja očekivanja o stopi inflacije Rezultat – to će dovesti do suprotnog efekta, akcije vlade će povećati samo stopu inflacije, a ne zaposlenost 650
Racionalna očekivanja u ekonomiji -“Lukasova kritika” Tvrdi da ponašanje privrednih subjekata u prošlosti može biti loš p putokaz za p procjenu j efekata ekonomske politike Privredni subjekti se ne rukovode tekućim ponašanjem vlade, već svojom percepcijom njihovog načina vladanja, odnosno njihovog režima ekonomske politike Iz tog razloga, razloga predviđanje reakcija privrednih subjekata i finansijskih tržišta na promjene ekonomske politike ne može se vršiti isključivo na osnovu njihovog ponašanja u prošlosti 651
343
8. EKONOMIJA PONUDE
652
Ekonomija ponude Ekonomija ponude (Supply-side economics) pojavila se 1970-tih 9 0 godina god a kao ao odgo odgovor o na a do dominaciju ac ju kejnzijanske ekonomske teorije i politike Predstavnici Ekonomije ponude smatrali su da upravljanje tražnjom (Kejns) nije dalo rezultate u suzbijanju stagflacije u 1970-tim godinama i stabiliziranju s ab a ju zapadnih apad ekonomija e o o ja u vrijeme je e naftnih a šokova Kejnzijanci kritikovani zato što su se previše oslanjali na upravljanje ekonomijom preko AD 653
344
Ekonomija ponude Kao u klasičnoj školi, predstavnici Ekonomije ponude smatraju da je proizvodnja, odnosno, ponuda ključ ekonomskog prosperiteta i da potražnja/potrošnja ima sekundarnu ulogu Time oni oživljavaju ideje Sejovog zakona i zalažu se za obnovu upravljanja ekonomijom podsticanjem preduzetništva, AS i ekonomskog rasta Termin ekonomija ponude (supply-side (supply side economics) upotrijebio prvi put novinar Jude Wanniski 1975.godine, a samu ideju popularizirali su ekonomisti Robert Mundell i Arthur Laffer 654
Ekonomija ponude Koncept Ekonomije ponude temelji se na slabostima kenzijanske i monetarističke škole U centru pažnje – poreska politika Insistira na državnoj intervenciji ali u razumnoj mjeri Polazi od motivacije i privatne inicijative preduzetnika Teza - ekonomski rast može se najefektivnije ostvariti podsticanjem proizvodnje proi odnje (ponude) (pon de) dobara i usluga sl ga Sredstvo podsticanja – porezi na dohodak i porezi na kapitalnu dobit 655
345
Ekonomija ponude Preporuke nosiocima ekonomske politike da utvrde adekvatan nivo marginalnih poreskih stopa Maksimalne koristi se ostvaruju optimizacijom marginalnih poreskih stopa subjekata sa visokim prihodima i kapitalnih investicija za koje se smatra da će povećati ponudu i time podstaknuti ekonomski rast Kejnzijanska j j makroekonomija, j , naprotiv, p , smatra da se snižavanje poreza treba koristiti za povećanje potražnje, a ne ponude i stoga treba biti usmjereno prema subjektima nižeg dohotka koji imaju veću marginalnu sklonost potrošnji 656
Ekonomija ponude Zagovornici Ekonomije ponude tvrde da bi ekonomski rast kojeg bi podstakle poreske stimulacije ti l ij bio bi u toj t j mjeri j i značajan č j d bi povećao da ć javne prihode po osnovu rastuće ekonomske aktivnosti i tako kompenzirao u potpunosti kratkoročne gubitke zbog smanjenja poreske stope Smanjenje poreza bi, prema njima, trebalo dovesti do rasta ukupnih prihoda
657
346
Ekonomija ponude Već u 1980-tim godinama ovaj pravac imao je ulogu teorijske osnove ekonomske politike u SAD i Velikoj B it iji (reganomika Britaniji ( ik i tačerizam) t č i ) Zagovornici ekonomije ponude bili uvjereni kako visoke marginalne poreske stope predstavljaju glavnog krivca za postojanje niske nacionalne štednje, malih investicija i recesije u SAD-u Predvođeni P d đ i Arthurom A th L ff Lafferom, smatrali t li su kako k k će ć smanjivanje marginalnih poreskih stopa dovesti do poboljšanja ekonomskih prilika u SAD-u
658
Ekonomija ponude Osnovni analitički instrument pomoću kojeg su oni pj uvjeriti j predsjednika p j Regana g u nužnost uspjeli provedbe poreske reforme bila je kriva koja je pokazivala odnos između poreskih stopa i poreskih prihoda po svom tvorcu i nazvana Lafferovom Ova jje kriva p krivom i pod tim imenom zauzela je svoje mjesto u ekonomskoj teoriji
659
347
Ekonomija ponude - “Laferova kriva” Poreski prihodi %
T*
0%
100%
Poreska stopa %
660
Ekonomija ponude - “Laferova kriva” Porastom poreske stope rastu i poreski prihodi, no a o neke e e tačke ač e po porast as po poreske es e s stope ope više še ne e nakon doprinosi rastu poreskih prihoda već upravo obrnuto Tačka T* - optimalna poreska stopa obezbjeđuje maksimalne poreske prihode
koja
Visoke poreske stope destimuliraju ljude da rade i da štede Oni svoju ekonomsku aktivnost ili sele u područje neformalne privrede, ili se odlučuju na više odmora, a manje rada 661
348
Ekonomija ponude - “Laferova kriva” Međutim, praksa je demantirala Lafferovu krivu Empirija E i ij je j pokazala k l da d su se stope t št d j nakon štednje k smanjivanja poreza smanjile Poreski prihodi nisu se povećali već su se prema predviđanjima mnogih ekonomista zaista i smanjili što je između ostalog doprinijelo povećanju budžetskog deficita Tako su se predviđanja pokazala pogrešnim
ekonomista
ponude
662
Ekonomija ponude - “Laferova kriva” Snižavanje poreskih stopa nije dovelo do veće ponude po ude rada, ada, veće eće š štednje ed je i većih eć po poreskih es prihoda p oda Ekonomisti su smatrali da zagovornici ekonomike ponude preuveličavaju pozitivne efekte smanjivanja poreskih stopa na podsticaje za rad i štednju pojedinaca, te da zanemaruju neželjene nuspojave To se prvenstveno odnosilo na povećanje agregatne potražnje koja podstiče porast cijena
663
349
Ekonomija ponude - kritike Smanjivanje poreskih stopa može podstaći pojedince da više rade, ali će ih svakako podstaći da više troše Osim veće ponude povećat će se tako i agregatna potražnja, potražnja te će efekat na proizvodnju i cijene biti kombinacija povećane ponude (rada i kapitala) i povećane potražnje (trošenja pojedinaca i poduzeća), a ne samo rezultat povećane ponude kako tvrde ekonomisti ekonomije ponude U takvim uslovima doći će ipak do povećanja cijena Smanjivanje j j poreskih stopa povećat će investicije j preduzetnika, ali ponekad može proći i više godina dok se kapaciteti doista povećaju Tako snižavanje poreskih stopa prvo djeluje na povećanje agregatne potražnje, a tek u dugom roku dolazi do povećanja ponude 664
Ekonomija ponude - kritike Smanjivanje poreskih stopa trebalo bi dovesti do većeg radnog napora i veće štednje, ali ovaj se podsticaj odnosi na one koji su zaposleni. S druge strane, oni koji su nezaposleni kako niti ne plaćaju porez, tako niti smanjenje poreskih stopa neće uticati na promjenu njihova ponašanja. Zato se ekonomiji ponude i prigovara da širi ekonomske nejednakosti. Snižavanje stopa poreza nije povećalo poreske prihode. Upravo obrnuto - poreski su prihodi opali, opali a budžetski se deficit povećao Pad poreskih stopa nije pratio potreban porast poreske osnovice koji bi osigurao porast poreskih prihoda Tako su i praksa i teorija opovrgnule postojanje Lafferove krive 665
350
Ekonomija ponude - komparacija ekonomije ponude i ekonomije tražnje 1. Investicije su motiv rasta u oba koncepta. U konceptu tražnje njih pokreće tražnja a u ekonomiji ponude – š d j i očekivani štednja č ki i profit fi 2. Kod Kejnsa proizvodnja je funkcija potražnje a u ekonomiji ponude – potražnja je funkcija proizvodnje. 3. Kod Kejnsa – poreskom politikom se podstiče tražnja a u ekonomiji ponude – ponuda (proizvodnja) 4. Kejns je makroekonomist (izražena uloga države) a u ekonomiji ponude u osnovi je privatni poduzetnik (mikroekonomskog karaktera uz doziranu ulogu države) 666
Ekonomija ponude - komparacija ekonomije ponude i ekonomije tražnje 5. U ekonomiji tražnje (Kejns) štednja je destimulator rasta, u ekonomijij p ponude p pretpostavka p rasta su akumulacija i štednja 6. Kod Kejnsa – uloga novca pasivna, u ekonomiji ponude – značajna 7. Protiv inflacije se ekonomija ponude bori finansijskom politikom i p p povećanjem j proizvodnje. p j Kejns j jje bio opterećen povećanjem zaposlenosti.
667
351
352
PETI DIO EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE I BOSNE I HERCEGOVINE 1. Ekonomija EU 2. Ekonomija Jugoistočne Evrope u tranziciji – kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost 3. Bosna i Hercegovina – od Jugoslavije do EU
353
354
EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE
668
O čemu će biti riječi... Formiranje i razvoj EU EU institucije j Ekonomske politike EU
669
355
Evropa poslije II svjetskog rata Ratom razrušene privrede Ispresijecane nacionalnim granicama Rascjepkana tržišta suženog prostora izazvanog procesom dekolonizacije i nastankom socijalizma Potreba organizovanog načina pristupanja rješavanju zajedničkih problema
670
Motivi Ekonomski Politički i vojno strateški Ideološki
671
356
Politički motivi Novom politikom afirmisati se na međunarodnom planu (naročito u situaciji gubljenja vodećih pozicija i ekonomskih i političkih u korist SAD i SSSR) Povezivanjem nacionalnih prostora u kompantno područje stvoriti jak štit od daljeg širenja socijalizma Po uzoru na SAD stvoriti ’’Sjedinjene države Evrope’’ Evrope Integrisanjem ekonomija stvoriti jaku ekonomsku podlogu NATO pakta (interes SAD) 672
Ideološki motivi Ideologija hrišćanskog socijalizma podržana od strane socijalističkih i socijaldemokratskih partija na Zapadu Povezano područje jedinstvenom hrišćanskom ideologijom Zapadna Evropa – ’’branilac branilac hiljadugodišnje hrišćanske civilizacije i kulture’’ od ’’bauka komunizma’’ sa Istoka
673
357
Ekonomski motivi 1947. godina – kritična ekonomska situacija 1937. godina bazna Proizvodnja Njemačka (1945. – 1947.) rast sa 26 na 45 Italija 28 na 72 Belgija 31 na 88 Francuska 48 na 95
674
Ekonomski motivi Nacionalni dohodak zemalja Zapadne Evrope bilježi pad od 12 % ispod nivoa u 1940. godini Nacionalni dohodak zemalja Zapadne Evrope (mld $) ¾1940. godine 78 ¾1945. godine 55 ¾1947. godine 69
675
358
Ekonomski motivi Kraj 1947. – pogoršanje usljed loše žetve koja je dovela u pitanje ishranu stanovništva Pogoršan platni bilans – deficit 14 mld $ 80 % deficita pokriveno zajmovima i poklonima SAD
676
Maršalov plan 5. juna 1947. državni sekretar SAD Džorž Maršal – govor na Harvardskom univerzitetu Ponuda Evropi besplatne pomoći 19.12.1947. predsjednik SAD Truman odobrava na Kongresu pomoć Evropi U cilju rukovođenja ovom pomoći u SAD stvorena Administracija za ekonomsku saradnju (ECA) Mada određena kolektivno – svaka zemlja (korisnik pomoći) bila obavezna da sa SAD zaključi bilateralni sporazum o načinu korištenja sredstava 677
359
Maršalov plan – ekonomske klauzule
12.07.1947. (Pariz) – šesnaest zemalja korisnika usvojile zajedničke obaveze koje predstavljaju osnovu buduće ekonomske k k politike litik Zapadne Z d Evrope E 1.
Povećati proizvodnju proizvoda i uglja
naročito
prehrambenih
2.
U punoj mjeri koristiti proizvodne i radne kapacitete
3.
Modernizirati industrijsku opremu i transportni sistem i t i tako t k povećati ć ti produktivnost d kti t rada, d uslove l rada i životni standard
4.
Uspostaviti unutrašnju finansijsku i ekonomsku stabilnost, visok nivo zaposlenosti i stabilnost nacionalne valute
678
Maršalov plan – ekonomske klauzule 5.
Uzajamna saradnja svih 16 zemalja korisnika pomoći i saradnja sa ostalim zemaljama ’’istog mišljenja’’ u cilju ilj smanjenja j j carinskih i kih tarifa t if i ostalih t lih ograničenja ič j
6.
Postepeno ukidanje barijera za slobodno kretanje ljudi
7.
Bolja organizacija međusobne saradnje u cilju boljeg korištenja zajedničkih izvora
Za sprovođenje ovih zaključaka uspostavljen KOMITET ZA EVROPSKU EKONOMSKU SARADNJU (preteča OECE osnovanog 1948. godine – 17 zemalja – od 1960. godine OECD – 24 zemlje) 679
360
Maršalov plan – realizacija SAD odobrile 22 mld $ (utrošeno 15 mld$) Korisnici: - Velika Britanija 23 % - Francuska 20 % - Njemačka 10 % - ostali (13 zemalja) 47 %
680
Šumanov plan 1951. godine – sukob koncepcija integracije – britanske (liberalnije) i kontinentalno evropske (f (francuske) k ) 1953. godine po osnovu francuske koncepcije i ’’Šumanovog plana’’ formirana CECA (Evropska zajednica za ugalj i čelik) – prva supranacionalna institucija sa suverenim pravima odlučivanja 1957. godine Rimski ugovor - EEZ
681
361
Rimski ugovor - ciljevi Čl. 2. Ugovora “EEZ ima zadatak da, uspostavljanjem p j j zajedničkog j g tržišta i implementacijom zajedničkih politika i aktivnosti ... promovira u čitavoj Zajednici skladan, uravnotežen i održiv razvoj privrednih aktivnosti...”
682
Rimski ugovor - ciljevi Ugovor precizira i načine da se postigne cilj: ¾ eliminacijom carinskih obaveza, količinskih ograničenja na uvoz i izvoz i svih drugih mjera koje bi imale isti efekat ¾ usvajanjem zajedničke trgovinske politike ¾ stvaranjem tržišta u kojem bi prepreke za slobodu kretanja roba, lica, usluga i kapitala bile uklonjene ¾ stvaranjem zajedničke politike u polju poljoprivrede ¾ stvaranjem zajedničke politike u polju transporta j sistema kojij bi spriječio p j ugrožavanje g j konkurencije j ¾ uvođenjem ¾ harmonizacijom zakona među zemljama članicama do one mjere do koje je to potrebno za odgovarajuće funkcionisanje zajedničkog tržišta ¾ i pridruživanjem prekomorskih zemalja i teritorija da bi se promovirala trgovina i razvoj. 683
362
OD EEZ DO EU Period tranzicije za uspostavljanje zajedničkog tržišta trebao trajati 12 godina (trajao više od dvije decenije) Cilj: a) Ostvarenje ‘’četiri velike slobode’’ b) Definisati zajedničke politike neophodne uspostavu unutrašnjeg tržišta
za
684
OD EEZ DO EU ‘’Zajedničko evropsko tržište’’ identifikovano sa carinskom unijom Zajednička carinska tarifa – 01.01.1970. (uspostavljena 1968)
predviđena
za
685
363
Ekonomski efekti uspostavljanja carinske unije Podsticanje trgovinske razmjene između zemalja članica Specijalizacija proizvodnje (dobiti na račun ekonomije obima, diferencijacije proizvodnje, maksimalno korištenje resursa) Povećan uvoz kapitala u EEZ Tehnološki napredak, istraživanje i razvoj u funkciji rasta industrijske proizvodnje
686
Transformacija zajedničkog u unutrašnje tržište Potreba za aktivnijom ulogom pojedinih institucija Zajednice Ukidanje razlika i izjednačavanje poreza Razvoj pravne legislative i industrijskih standarda Mehanizmi unutrašnjeg tržišta omogućili izjednačavanje ‘’pravila igre’’ Pravni aspekt – harmonizacija, a zatim izjednačavanje pravnih propisa država - članica
687
364
Okolnosti uspostavljanja unutrašnjeg tržišta Kriza ’70-ih godina Jačanje ‘’nacionalizma’’ nacionalizma Jačanje konkurentne pozicije SAD, Japana i zemalja Južne Azije (telekomunikacije i kompjuterska tehnologija) 1985. – Bijela knjiga – podloga za Jedinstveni evropski akt (1987) SEA (JEA) – 279 pojedinačnih akata, regulativa, s ciljem formiranja zajedničkog ekonomskog prostora 688
Program jedinstvenog tržišta (1992.) Okosnica programa – netarifne barijere i razlike u standardima i tehničkim zahtjevima 1993. – Jedinstven administrativni dokument (SAD) koji je omogućio kretanje roba neovisno od državnihi propisa i smanjio adminstrativne troškove
689
365
Program jedinstvenog tržišta (1992.) Definisane oblasti (ujednačiti)
i
propisi
koje
treba
izmijeniti
Definisano tri oblasti prepreka koje treba ukloniti u cilju povećanja konkurentnosti: 1. fizičke barijere (carine, granične kontrole) 2 tehničke barijere (sigurnost proizvoda, 2. proizvoda javne nabavke) 3. fiskalne barijere
690
Ekonomski rezultati JEA (1986. – 1996.) 287 propisa u cijeloj EZ koje su se odnosile na: j 1. Konkurenciju 2. Obezbjeđenje uslova za uspostavljanje monetarne unije 3. Ublažavanje efekata koje je stvaranje jedinstvenog tržišta imalo na razvijene spram manje razvijenih zemalja (uspostava socijalnih i regionalnih i l ih programa za razvojj do d 1992.) 1992 ) 4. Povećanje produktivnosti 5. Harmonizacija regulative o zaštiti okoliša 6. Širenje EZ politike 691
366
Mastriht – 1992. – Ugovor o EU Proglašava se Evropska unija (EU) Ustanovljava se nova struktura sa tri stuba EU ¾ Evropske p zajednice j – EZ ((EEZ,, EUOROATOM I EZUČ – Evropska p zajednica za ugalj i čelik) ¾ Zajednička vanjska i sigurnosna politika ¾ Saradnja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova
Ustanovljava se državljanstvo EU Ustanovljava se EURO kao jedinstvena valuta Jača se uloga g Evropskog p gp parlamenta Povećava se broj oblasti za koje se glasa kvalifikovanom većinom Ustanovljava se Odbor Regija Stvara se ''Kohezioni fond'' Uvodi supsidijarnost kao ustavni princip.
692
Amsterdam 1999. i Nica 2001. Amsterdam 1999. – III revizija RU ¾Dalji iskorak ka jačanju unutrašnjeg tržišta ¾Posebno u oblastima zapošljavanja i socijalne politike Nica 2001. – IV revizija RU ¾Definiše red poteza za proširenje ¾Precizira obaveze za nove članice (migracije, (migracije uvođenje EURO-a) ¾Nova pravila za evropske institucije ¾‘’Konvencija’’ za ustavnu budućnost Evrope 693
367
OD 6 DO 27
694
1957
695
368
Od 6 do 15
1973
696
1981
697
369
Od 6 do 15
1986
698
Od 6 do 15
1995
699
370
700
701
371
Stanovništvo EU
702
Kriteriji i uslovi proširenja Kopenhagen 1993. Essen 1994. Brisel 1995. Bijela knjiga
703
372
Kriteriji iz Kopenhagena Politički kriterij ¾Zemlja aplikant mora postići stabilnost institucija koje garantuju demokratiju, vladavinu prava, ljudske slobode i respektovanje kao i zaštitu manjina Ekonomski kriterij ¾Mora imati funkcionalnu tržišnu ekonomiju, kao i dovoljno kapaciteta da se nosi sa konkurentnim pritiscima i tržišnim snagama g u EU Kriterij prihvatanja acquis ¾Mora imati sposobnost da preuzme obaveze koje se odnose na članstvo, uključujući odanost ciljevima političke, ekonomske i monetarne unije. 704
Pregovori o pridruživanju: Oblasti 1. Sloboda kretanja roba 2. Sloboda kretanja ljudi 3. Sloboda kretanja j usluga g 4. Sloboda kretanja kapitala 5. Korporacijsko pravo 6. Politika konkurencije 7. Poljoprivreda 8. Ribarstvo 9. Transportna politika p j 10. Oporezitvanje 11. Ekonomska i monetarna unija 12. Statistika 13. Socijalna politika i zaposlenosti 14. Energija 15. Industrijska politika 16. Mala i srednja preduzeća
705
17. Nauka i istraživanje 18. Obrazovanje i obučavanje j i IT 19. Telekomunikacije 20. Kultura i audiovizualna politika 21. Regionalna politika i strukturalni instrumenti 22. Okruženje 23. Zaštita potrošača i zdravlja 24. Pravni i domaći poslovi 25. Carinska unija j 26. Vanjski poslovi 27. Zajednička vanjska i sigurnosna politika 28. Finnsijska kontrola 29. Finansijska i budžetska predviđanja 30. Institucije 31. Ostalo
373
Pregovori o pridruživanju: procedure Uvidi u pregovaračke pozicije zemalja kandidata, poglavlje po poglavlje, uz provjere i preporuke Komisija priprema draft zajedničke pozicije (za svako poglavlje), i prijavljuje to Vijeću (sastanak unutarvladine konferencije). Vijeće jednoglasno prihvata zajedničku poziciju i jednoglasno odlučuje o otvaranju pregovora po poglavljima. Zajedničke pozicije mogu biti mijenjane u procesu pregovaranja ako zemlje aplikanti dostave nove informacije ili odluče povući zahtjev za tranzicijski period. Poglavlje je privremeno zatvoreno uz jednoglasnu odluku unutarvladine konferencije. Sva poglavlja se definitivno zatvaraju jedino kada se svi pregovori sa zemljom kandidatom okončaju. 706
Pregovori o pridruživanju: nadgledanje Sva poglavlja su otvorena a ona privremeno zatvorena će imati ažurnu pripremu za inkorporiranje novih acquis Ažurna priprema će također omogućiti Komisiji da odluči da li su zemlje aplikanti ispunili zahtjeve koji su postavljeni tokom pregovaračkog procesa Poglavlja koja su kroz pregovore zvanično zatvorena mogu biti ponovo otvorena ukoliko zemlja aplikant nije ispunila preporuke preporuke. Ove procedure mogu biti pokrenute jedino u specijalnim slučajevima, npr. kada postoji značajna razlika između preporuka i stvarnog progresa koji je postignut od strane zemlje aplikanta koji se odnosi na acquis. 707
374
INSTITUCIJE EU
EVROPSKO VIJECE (EVROPSKI SAVJET)
KOMISIJA
PARLAMENT
VIJECE EU (VIJECE MINISTARA)
SUD PRAVDE
708
Evropsko vijeće (Evropski savjet) Konferencija šefova država i vlada zemalja članica EU i predsjednik EK Prvi skup 1969. Predsjedavanje promjenjljivo svakih 6 mjeseci Skupovi dva puta godišnje Vanjska, sigurnosna i interna politika EU Zaključci Z klj č i se objavljuju bj lj j u formi f i ¾ Saopštenja ¾ Smjernica ¾ Orijentacija za rad institucija EU Pravnu formu ovih političkih odluka donose organi EU 709
375
Pravni sistem EU Ugovori – imaju snagu i prvenstvo u odnosu na ostale izvore komunitarnog prava Uredbe – obavezno se primjenjuju u svim zemljama članicama Direktive – obvezna primjena s tim da svaka zemlja članica utvrđuje načine provođenja Odluke – obavezne za oblasti ili zemlje j na koje j se odnose Preporuke i mišljenja – nemaju pravnu snagu prinude Komunikacije – služe u svrhu objašnjenja 710
Evropska komisija Određuje dinamiku i pravce razvoja EU Uloga: ¾ Inicijator politike ¾ Izvršilac zadataka ¾ Zaštitar ugovora (čuvar ugovora) ¾ Posrednik između opštih interesa interesa zemalja članica
EU i pojedinačnih
Sastav: ¾ Generalne direkcije ili direktorati (DG) ¾ Specijalne službe i servisi 711
376
Vijeće EU (Vijeće ministara EU) Neposredna zastupljenost predstavnika vlada zemalja članica Promjenjljiv sastav Opšti savjet (ministri vanjskih poslova) Sektorski ili specijalizirani (npr. poljoprivreda, transport, finansije, ...) Glavni sekretarijat (direktorati) 99 ima a poseb posebnu u po političku tč uu ulogu ogu kroz: o Od 1997. ¾ Generalnog sekretara ¾ Visokog predstavnika za zajedničku vanjsku i sigurnosnu politku
Komitet stalnih predstavnka (COREPER)
712
¾ Priprema sastanke Vijeća ¾ Priprema odluke ¾ Pregovara sa EK
Evropski parlament Direktan izbor i odraz volje građana Predstavlja građane a ne zemlje članice 1962. – 1979. D članove delegirali nacionalni parlamenti 1979. – direktan izbor poslanika srazmjeran udjelu zemlje članice u ukupnom stanovništvu EU Od prvobitnih 198 članova danas broji 728 poslanika Poslanici zastupljeni prema stranačkoj pripadnosti Političke grupe (Evropski socijalisti, socijalisti Evropska narodna stranka, Evropski socijaldemokrati, Liberalne političke grupacije, Grupa zelenih,...) Komiteti (stalni i ad hoc) Ovlaštenja: izbor EK, budžet, zakonodavna vlast, kontrola 713
377
Evropski sud (Luksemburg) Osnovan 1957. Jedini ovlašteni tumač Ugovora Zadaci: ¾ Sprovođenja zakona EU ¾ Poništavanje mjera nespojivih sa Ugovorom ¾ Tumačenje zakona EU ¾ Davanje mišljenja Sastav: ¾ Izabrane sudije (mandat 6 godina sa mogućnosti ponovnog izbora) ¾ Pravobranioci Revizijski (finansijski) sud – kontrola prihoda i rashoda Zajednice 714
Savjetodavni organi EU 1.
Ekonomski i socijalni komitet Učestvuje u donošenju odluka davanjem mišljenja išlj j o određenim d đ i pitanjima i ji Samostalno objavljuje svoja mišljenja
2.
Komitet regiona Cilj – da proces odlučivanja fokusira na posebne b interese i regiona i Konsltativno tijelo sa značajnom ulogom u donošenju odluka koje se tiču regionalnog razvoja, obrazovanja, zdravstva, transporta... ‘’čuvar supsidijarnosti’’
715
378
Evropska centralna banka Osnovana 1.6.1998.godine sa sjedištem u Frankfurtu Organi: Upravno vjieće i Opšte vijeće Eurosistem čine ¾ Evropska centralna banka (ECB) ¾ Nacionalne centralne banke zemalja euro-zone Zadatak – provođenje jedinstvene montarne politike za euro-zonu ECB izdaje novčanice, a njene odluke implementiraju nacionalne centralne banke Koristeći instrumente monetarne politike, ECB kontroliše ponudu eura i nivo kamatnih stopa u euro-zoni Likvidnost bankarskog sistema osigurava putem stalnih olakšica, operacijama na otvorenom tržištu i obaveznim rezervama 716
Evropska investiciona banka
Osnovana Rimskim ugovorom Pravni subjektivitet i finansijska autonomija Uloga – da obezbijedi sredstva za kapitalne investicije u razvoj i jačanje EU Banka prvoklasne kreditne sposobnosti Faktor politike ekonomskog i socijalnog zajedništva Dioničari – zemlje članice Partnerski odnosi sa poslovnim bankama, WB, EBRD ... Aktivnosti EIB u 140 zemalja Upravljačke strukture: Odbor guvernera, Odbor direktora i Upravni odbor
Komplementaran izvor finansiranja (50 % vrijednosti projekta) Najčešći partner EBRD
717
379
Ekonomske politike EU MAKROEKONOMSKE POLITIKE 1. 1. Budžetska politika 2. 3.
2. Monetarna politika 3 Trgovinska 3. T i k politika litik 4. Kohezija i redistribucija
4. 4 5. 6. 7.
MIKROEKONOMSKE POLITIKE Zajednička poljoprovredna politika Poreska harmonizacija Industrijska politika i politika konkurencije Transportna politika Energetska politika Okolinska politika Socijalna politika i tržište rada
718
Budžet EU Ključni instrument za provođenje politika Evropske unije i finansiranje njenih institucija Iako primarno ekonomski instrument, on ima i svoju političku, ideološku, socijalnu i drugu dimenziju Budžetska politika u Evropskoj uniji kroz jedinstveni budžet definiše i finansijski okvir za ostvarivanje ciljeva u određenom periodu Ključna obilježja budžetske politike: ¾Model fiskalne decentralizacije ¾Principi fiskalnog federalizma 719
380
Sistem finansiranja EU Čl. 200. Rimskog ugovora – finansiranje putem kontribucije država – članica Čl. 201. – predvidio mogućnost vlastitih komunitarnih prihoda Carine, prelevmani, PDV 1988. – reforma – ukupna suma vlastitih prihoda se plafonira u odnosu na ukupni p p GDP ((do 1,2%) , ) – četvrti izvor prihoda ‘Novi porez’ koji se obračunava za razliku između PDV osnove i ukupnog GDP 720
Struktura prihoda – 2007.godine
██ Prihodi zasnovani na GDP-u: 70,132.1 (approx 65%) ██ PDV: 17,206.2 (approx 16%) ██Tradicionalni vlastiti izvori (carine): (TOR) 15,028.3 (approx 14%) ██ Ukupno ostali prihodi: 6,056.5 (approx 6%)
721
721
381
Budžetski rashodi Osnovne kategorije: ¾Zajednička j p poljoprivredna j p p politika ¾Strukturni fondovi ¾Interne politike i inicijative ¾Administracija ¾Eksterno djelovanje ¾P d i ¾Predpristupna pomoć ć ¾Kompenzacije ¾Rezerve 722
Struktura budžetskih rashoda po kategorijama, 2007.
██ Poljoprivreda: 49798.8 (approx 46.7%) ██ Strukturne politike: 32399.3 (approx 30.4%) ██ Interne politike: 9013.7 (approx 8.5%) ██ Administracija: 6699.7 (approx 6.3%) ██ Eksterno djelovanje: 5186.2 5186 2 (approx 4.9%) 4 9%) ██ Predpristupna pomoć: 2276.7 (approx 2.1%) ██ Kompenzacije: 1073.5 (approx 1.0%) ██ Rezerve: 127.6 (approx 0.1%)
723
723
382
Evropska monetarna unija uslovi Harmonizacija monetarnih politika zemalja članica i uvođenje jedinstvene valute Zajedničke monetarne rezerve Zajednička centralna banka Jedinstvena monetarna politika (bez jedinstvene fiskalne i bankarske p politike))
724
Proces stvaranja EMU Prva faza (1990-1993) – sa ciljem da se osigura slobodno kretanje kapitala, kao i da se ostvari koordinacija ekonomske politike i uža saradnja centralnih banaka Druga faza (1994-1998) – sa ciljem približavanja ekonomskih i monetarnih politika zemalja članica (kako bi se osigurala stabilnost cijena i javnih finansija) Treća faza (od 1999) – sa ciljem osnivanja Evropske centralne banke, utvrđivanja kursa i uvođenja jedinstvene valute 725
725
383
Proširenje EMU 1999. – 2008.
726
726
Regionalne inicijative U realizaciji tzv. Istočne strategije Evropske unije, kao cjeline izdvajaju se dvije regije – centralna i istočna Evropa i Zajedinica nezavisnih država Region centralne i istočne Evrope obuhvatao je prostor sa 16 zemalja sa profiliranim subregionima: Višegradska grupa, Baltičke republike, Jugoistočna Evropa, Zapadni Balkan...
727
384
EKONOMIJA JUGOISTOČNE EVROPE U TRANZICIJI Kako povećati potencijalni rast i smanjiti ranjivost
728
Ekonomije Jugoistočne Evrope
729
385
Bogatstvo nacija 35.0
$ BDP po glavi stanovnika (u hiljadama), podešeno za PPP, 2006
30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0
730
Rast i konvergencija 10.0
Prosječni rast realnog BDP-a po stanovniku, prilagođeno za PPP, 2001-2006
9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0
731
386
Inflacija i makroekonomska stabilnost 14.0
Inflacija-CPI, 2006
12 0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 20 2.0 0.0
732
Radna mjesta, radna mjesta, radna mjesta 40.00 35 00 35.00
Stopa nezaposlenosti, 2006
30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00
733
387
Je li kod kuće sve u redu? 4.0
Bilans generalne vlade, % BDP-a, 2006
3.0 2.0 1.0 0.0 -1.0 1.0 -2.0 -3.0 -4.0 734
Živjeti euro životom Kurs Albanija Bosna & Hercegovina Bugarska Hrvatska BJR Makedonija Rumunija S bij & Crna Srbija C G Gora Slovenija
Nezavisno plivajući Valutni odbor Valutni odbor Strogo kontroliran plivajući Vezan Kontroliran plivajući K t li Kontroliran plivajući li j ći EMU
735
388
Ekspolozija kredita: konvergencija ili pregrijavanje? Rumunija Makedonija, BJR
Rast kredita, 2006
Slovenija Bosna & Hercegovina H t k Hrvatska Albanija Bugarska 0.0
736
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
Živjeti iznad mogućnosti… 3.0
Bilans tekućeg računa, % BDP-a, 2006
1.0 -1.0 Bugarska
Srbija & Crna Gora
Bosna & Hercegovina
Rumunija
Hrvatska Albanija
Slovenija
Makedonija, BJR
-3.0 -5.0 -7.0 -9.0 -11.0 -13.0 -15.0
737
389
i biti u dugovima 90
vanjski dug/BDP (u procentima), 2005
80 70 60 50 40 30 20 10 0
738
Tranzicija se nastavlja 4.5
Prosječni tranzicijski pokazatelj EBRD-a
4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0
739
390
Skriveni porezi Indeks korupcije: neregularna poslovna plaćanja (10 = nema podmićivanja) 9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 40 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Euro zona
Slovenija
Bugarska
Hrvatska
Rumunija
Makedonija, BJR
740
Okruženje povoljno za poslovanje? 500
Otvaranje firmi: koliko dana potrebno
450 400
JIE CEE EU
350 300 250 200 150 100 50 0 741
Provedba ugovora
Registracija imovine
Otvaranje firme
391
Domaći
0.0 M3 (% BDP-a)
Odnos utrženih akcijaprometa (%)
Berzanska kapitalizacija (% BDP-a)
100 0 100.0
Podružnice banaka (na 100,000 stanovnika)
Raspon kamatnih stopa (stopa Kreditiranja-uloga
742 M2 (% BDP-a)
120.0
kredit privatnom sektoru (% BDP-a)
Razvoj finansijskog sektora Pokazatelji razvoja finansijskog sektora, 2006 JIE CEE EU
80.0
60.0
40.0
20.0
Vanjsko okruženje
743
392
Svjetska ekonomija je bila izuzetno jaka, ali da li će se to nastaviti? projekcije
744
Kamatne stope su na istorijski najnižem nivou, ali su počele rasti Svjetske kamatne stope, 1994-2006 8.00 7.00 6.00 5.00 Euro zona SAD
4.00 3.00 2.00 1.00 0.00
745
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
393
Cijene nafte su visoke i promjenljive
746
Rizici za ekonomije JIE …
747
394
Pitanje je kada će se globalna ekonomija usporiti i kako Prilagođavanje globalnih debalansa Usporavanje kod trgovinskih partnera u JIE Visoke cijene nafte Više kamate Stabilizacija ili kolaps tržišta nekretnina Pojačana konkurencija od drugih ekonomija u nastajanj nastajanju Gubitak apetita investitora za tržišta u nastajanju Ne podcjenjivati snagu efekata prelijevanja iz kretanja u drugim tržištima u nastajanju
748
Kako pristupiti rizicima i izvući najviše od postojećih mogućnosti u JIE
749
395
Izvuci najviše od sadašnjeg brzog rasta Srediti makroekonomiju ¾Smanjiti vanjske debalanse ¾Osigurati fiskalnu održivost Paziti da je finansijski sektor zdrav Ubrzati strukturne reforme Oklijevanja Oklij j koštaju. k št j N čekati Ne č k ti na srčani č i udar, d započeti zdravu dijetu i dovesti se u red prije nego što budemo prinuđeni na prilagođavanje 750
Zašto fiskalna konsolidacija? Da bi se smanjila uloga države u ekonomiji Da bi se ekonomija ohladila od pregrijanosti privatnog sektora kt Da bi se rješavali vanjski debalansi Da bi se stvorio prostor za fleksibilnost fiskalne politike u slučaju usporavanja rasta ili negativnih šokova Da bi se stvorio prostor za neizvjesnu potrošnju vezanu za EU Da bi se povećao kredibilitet strategije usvajanja eura Da bi se omogućila poreska reforma, uprostio sistem i smanjio njegov teret 751
396
Fiskalne reforme Poboljšati ciljanje i efikasnost potrošnje pomoć sa p pravilima EU Harmonizirati državnu p Racionalizirati javne investicije Povezati plate javnog sektora s produktivnošću Ugraditi tampone i pripremiti rezervne planove Pojednostaviti poreski sistem i poboljšati poresku upravu/smanjite poreski teret Poboljšati fiskalnu transparentnost Očuvati dugoročnu fiskalnu održivost 752
Monetarna politika i nadzor finansijskog sektora Očuvati nezavisnost centralnih banaka i supervizora j g sektora finansijskog Pritegnuti monetarnu politiku na odgovarajuć način kako bi ohladili pregrijane ekonomije Ojačati superviziju finansijskog sektora – Za banke – I za nebankarski sektor Razviti domaća tržišta kapitala
753
397
Regionalna integracija… Izvoz u JIE i u EU Procent ukupnog izvoza, 2005 100 90 80
Udio izvoza u JIE Udio izvoza u EU
70 60 50 40 30 20 10 0
754
I regionalne špagete Regionalni i bilateralni trgovinski ugovori u JIE i ZND
755
398
Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Iniciran od EU kao politički okvir za stabilizaciju regije i baziran je na konceptu tzv. crisis managementa Osnovni postulat je da se za prevenciju konflikta mora istovremeno raditi na tri područja: j sigurnog g g okruženja j Stvaranje Promocija demokratije Uspostavljanje ekonomskog i socijalnog blagostanja 756
Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Ideja o pokretanju nastala je 1998.god., a okvirni sporazum potpisan je 1999.godine Pakt je imao specijalnog koordinatora kojeg je imenovala EU Predstavljao je zajedničku strategiju 40-tak zemalja, tri organizacije i dva posmatrača Imao je za cilj postizanje mira i stabilnosti, stabilnosti ekonomskog razvoja, jačanje regionalne saradnje i približavanje evropskim integracijama 757
399
Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu Najvažniji politički instrument Pakta bio je g sto p pod kojim j se odvijao j i rad tri radna Regionalni stola – demokratizacija i ljudska prava, ekonomska obnova i razvoj i pitanja sigurnosti Ipak, najbitniji segment Pakta stabilizacije i pridruživanja (SAP)
je
Proces
Strategija EU se zasniva na modelu obnove Zapadne Evrope nakon II.svjetskog rata i na politici koju je EU usvojila u odnosu na zemlje centralne i istočne Evrope 758
400
BOSNA I HERCEGOVINA – OD JUGOSLAVIJE GOS DO O EU 759
BIH – od Jugoslavije do Evropske unije Jedna od bivših jugoslovenskih republika Površina: 51.129 51 129 km2 Stanovništvo: 4.4 miliona (danas 3.5 – 4 mil procjena) U periodu 1960. – 1990. – stopa ekonomskog rasta se kretala oko 5,5% godišnje Do 1990- tih godina: ¾Jaka sirovinska osnova: prirodna bogatstva koja uključuju drvenu građu, ugalj, so, mangan, srebro, olovo, željeznu rudu i bakar ¾Visokoobrazovana radna snaga 760
401
BIH – od Jugoslavije do Evropske unije Privreda je bila raznovrsna – velika industrijska baza i veoma sposobna poduzetnička klasa Više od polovine proizvodnje i zaposlenosti stvarao je industrijski sektor U sektoru kt usluga l – postojali t j li razvijeni ij i kapaciteti k it ti u građevinarstvu (7%GDP-a)
761
BIH – od Jugoslavije do Evropske unije Dramatična politička i ekonomska situacija 1990-tih godina Pad industrijske proizvodnje Pad uvoza, izvoza Dezintegracija tržišta Blokada robnog i platnog prometa Opšta nelikvidnost Obustavljeni investicioni projekti Prekinuti saobraćajni tokovi 762
402
BIH – od Jugoslavije do Evropske unije Poslijeratni oporavak usmjeren u pravcu: Postizanja političke saglasnosti oko reformskih procesa Dostizanja i održavanja makroekonomske stabilnosti Ostvarivanja pretpostavki za samoodrživ ekonomski razvoj Osiguravanja socijalne stabilnosti i smanjivanja siromaštva Promovisanja inicijativa privatnog i nevladinog sektora Osiguranja većeg priliva stranih investicija Osiguranja donatorske pomoći za provođenje reformi Uključivanja u evropske integracione procese 763
BIH – od Jugoslavije do Evropske unije Bosna i Hercegovina je u poslijeratnom periodu, zahvaljujući provođenju velikog broja reformi, uspjela postići makroekonomsku k k k stabilnost bil Inflacija je smanjena, fiskalni računi su unaprijeđeni, povjerenje u nacionalnu valutu je postignuto, teret vanjskog duga je smanjen i vanjske rezerve su povećane Striktno poštovanje aranžmana valutnog odbora uvedenog 1997 godine, 1997. godine pomoglo je pri kontroliranju inflacije Veliki deficit na vanjskim računima i dalje predstavlja ključan makroekonomski izazov
764
403
Rast BDP-a ipak nedovoljan
765
Iako se životni standard povećavao..
766
404
I devizne rezerve u stalnom porastu..
767
Inflacija uglavnom kontrolirana..
768
405
Vanjski sektor – kritično stanje Problem: rastući deficit tekućeg računa, Uzrok deficita: Struktura samog uvoza i izvoza: izvoz sirovina, a uvoz gotovih proizvoda, Nizak stepen konkurentnosti izvoznih proizvoda
769
Da bi se sustigle zemlje regiona potrebne su više stope rasta.. Stope rasta BDP-a 20,0
15,6 15,0
8,0
10,0
6,0 4,0
5,0
8,6 6,1
7,0
6,0
2,5 3,5
7,0
5,3 3,4
1998 4,0 1,9
2008
0,0
-4,8 -5,0 Bugarska
Hrvatska
Rumunija
Albanija
BiH
Makedonija
Crna Gora
Srbija
770
406
Visoki troškovi i komplikovane procedure za pokretanje biznisa moraju biti otklonjeni Zemlja
Procedure P d (broj)
Trajanje T j j (dan)
Troškovi (% GNI per capita)
Min. kapital (% GNI per capita)
BiH
12
54
37,0
52,0
Hrvatska
10
45
12,2
20,6
Slovenija
9
60
9,4
16,1
Srbija
10
18
10,2
7,6
Crna Gora
15
40
6,6
0,0
771
Strana ulaganja – iako su u porastu, još uvijek zaostajemo u odnosu na zemlje regiona.. Koncentracija u zemljama s najboljim tranzicijskim razultatima
FDI kumulativni iznosi 1990-2007 (u mil $)
11.995
Srbija
FDI: Potrebne da bi se popunio jaz između štednje i investicija investicija,
1.986
Crna Gora
Obezbjeđuju državne prihode kojima se finansira državna potrošnja.
2.234
Makedonija
5.124
BiH
2.655
Albanija
44.894
Rumunija
18.515
Hrvatska
29.444
Bugarska 0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
772
407
Tranzicijski rezultati BiH Tranzicijski rezultati BiH su slabiji u odnosu na rezultate zemalja iz okruženja. Razlozi: slabo provođenje privatizacije, podijeljenost ekonomskog sistema zemlje (dva entiteta i Distrikt Brčko), loša implementaciji zakonske regulative, korupcija, kriminala i siva ekonomija Značajni pomaci: ¾ Relativno niska stopa inflacije (2005. (2005 godine iznosila 3,7%, nakon toga raste stopom od 6,1%) ¾ Fiskalna disciplina je napredovala, ¾ Rast GDP-a je između 5% i 6% godišnje, 773
Tranzicijski rezultati BiH Dva prilično složena problema: rastući deficit koji poprima ozbiljne razmjere i nepovoljna lj struktura t kt i izvoza i uvoza Većinu izvoza čine sirovine i repromaterijali (drvo, tekstil, aluminijum, željezo i čelik), poluproizvodi i hrana Većinu uvoza: poljoprivredni proizvodi (najveći deficit), hrana i druga potrošačka dobra Odnos p pokrivenosti uvoza izvozom: U 2005. godini iznosio 35,3%, u 2006. godini 26,5%, u 2008. se kretao između 40 – 45% Razvijati sektore u kojima se ostvaruje suficit, Veliki potencijali postoje i u IT sektoru, i granama kao što je turizam, farmaceutska industrija i autoindustrija
774
408
Budući koraci – tranzicijski izazovi Čvršća ekonomska i politička saradnja između zemalja regiona u okviru postojećih regionalnih inicijativa Razvijanje kapaciteta za pristup jedinstvenom EU tržištu, Kreiranje privlačnije klime za poslovanje, Dalja liberalizacija tržišta, Zaštita intelektualnih prava, potrošača, zdravlja građana, Jačanje regionalne saradnje, saradnje Veće mogućnosti za obrazovanje i stručno usavršavanje...
775
Put ka Evropskoj uniji - koraci
Evropski sporazum/Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (SAA) Pristupno partnerstvo/Evropsko partnestvo Predpristupna pomoć Ko – finansiranje Međunarodnih finansijskih istitucija Participiranje u EU programima, agencijama i komitetima Nacionalni program za prihvatanje acquis-a Izvještaji o napretku Politički i ekonomski dijalog
776
409
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Proces stabilizacije i pridruživanja počeo 1999. godine, predstavlja cjelovit okvir politike djelovanja EU za zemlje Zapadnog Balkana da bi postale članicama EU Postoje tri cilja: ¾Stabilizacija i brz prelazak ka tržišnoj ekonomiji ¾Promoviranje regionalne saradnje ¾Izgledi za pristupanje Evropskoj uniji 777
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Ugovorni odnos sa zemljom Sporazum p omogućava: g Bliži politički i ekonomski dijalog Uspostavljanje prostora slobodne (progresivno i asimetrično) Veću regionalnu saradnju Usklađivanje propisa Saradnju unutar raznih sektora
trgovine
778
410
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Nakon potpisivanja SAA zemlja preuzima pravne obaveze Predviđena klauzula “Mirovanja” (Stand still clause) Država mora tražiti status zemlje odluka dl k Vijeća Vij ć
kandidata –
779
Uslovi priduživanja Kopenhagenški utvrđeni 1993.:
kriteriji
za
pristupanje
su
¾Stabilnost demokratskog uređenja i vladavina prava ¾Prihvatanje i communitarie)
usklađivanje
propisa
(acquis
¾Funkcionalna tržišna ekonomija ¾Posvećenost ostvarivanju određenih političkih ciljeva 780
411
Evropsko partnerstvo Evropsko partnerstvo predstavlja godišnji plan kratkoročnih i srednjoročnih prioriteta Evropsko partnerstvo uz više pragmatičnosti koje uvodi izgradnju institucionalnog i regionalnog povjerenja
781
Proces monitoringa Monitoring procesa provođenja reformi: ¾Glavni instrument za vođenje j političkog p g tehničkog dijaloga između BiH i EU ¾Plenarni sastanci za pojedine sektore
i
Izvještaj o napretku ¾Godišnja procjena Evropske komisije
782
412
Razvoj odnosa EU i BiH Početak čvršćih odnosa BiH i EU veže se za 1996. kada EU počinje pružati pomoć BiH u okviru programa PHARE i Obnova 1997. godine EU je kreirala “Regionalni pristup” kojim je podržana implementacija sporazuma Dayton/Paris s ciljem osiguranja osnovne stabilnosti u regiji. Već od tada BiH je počela uživati autonomne trgovinske povlastice za izvoz svoje robe u zemlje EU 1998. 1998 godine EU je donijela Deklaraciju o BiH Uspostavljeno je EU/BiH Konsultativno-radno tijelo (Consultative Task Force - CTF), zajedničko tijelo u okviru kojeg se prati napredak Bosne i Hercegovine u oblastima razvoja administracije, regulatornog okvira i osnovnih pravaca djelovanja 783
Razvoj odnosa EU i BiH 1999. godine Odlukom Vijeća EU, Bosna i Hercegovina je, zajedno s Albanijom, Hrvatskom, Makedonijom i Srbijom i C Crnom G Gorom, uključena klj č u Proces P stabilizacije bili ij i pridruživanja (SAP) koji je predstavljao politički okvir za razvoj odnosa EU i zemalja u ovom procesu. SAP je prvi put naznačio mogućnost integracije u strukture EU za BiH i ostale četiri zemlje učesnice u SAP-u. Odlukom Vijeća ministara BiH o pokretanju inicijative za pristupanje Bosne i Hercegovine EU i Rezolucijom Parlamentarne skupštine BiH o evropskim integracijama i Paktu stabilnosti za Jugoistočnu Evropu stvorene su političke pretpostavke za početak procesa pripreme BiH za uključenje u evropske integracije. 784
413
Razvoj odnosa EU i BiH 2000. godine EU je objavila Mapu puta (Road Map) kao odgovor na zahtjev BiH za izradu Studije izvodljivosti ( (Feasibility S Study) ) za početak pregovora o Sporazumu S o stabilizaciji i pridruživanju (Stabilisation and Association Agreement – SAA) Tim dokumentom postavljeno je 18 uslova koje BiH treba da ispuni prije izrade Studije izvodljivosti Evropsko vijeće je na sastanku u gradu Feira, u Portugalu, izričito navelo da su sve zemlje koje učestvuju u SAP-u potencijalni kandidati za članstvo u EU 785
Razvoj odnosa EU i BiH 2001. godine usvojena je Strategija EU za BiH u periodu 2002.-2006. (Country Strategy Paper 2002-2006) 2002. godine Bosna i Hercegovina je “suštinski ispunila” Mapu puta Januar 2003. – Evropska policijska misija (EUPM) preuzela je nadležnosti od Misije UN-a (Međunarodne policijske snage – IPTF) U martu 2003. 2003 Evropska komisija postavila je pred institucije BiH 346 pitanja koja se tiču političke stabilnosti, demokratije, zaštite ljudskih prava, ekonomske situacije, stanja u oblasti pravosuđa i unutrašnjih poslova, zaštite okoliša, itd 786
414
Razvoj odnosa EU i BiH 2003. godine Evropsko vijeće je na samitu u Solunu ponovo potvrdilo odlučnost da potpuno i djelotvorno podrži evropsku perspektivu zemalja SAP-a, SAP a naglašavajući da će BiH, BiH kao i ostale zemlje SAP-a, postati integralni dio EU, kada ispuni za to utvrđene kriterije U novembru 2003. na osnovu datih odgovora Evropska komisija donijela je svoju ocjenu o Studiji izvodljivosti, posebno vodeći računa o spremnosti institucija BiH da ispoštuju političke, političke ekonomske, ekonomske a naročito demokratske uslove Provedena Studija izvodljivosti identificirala je 16 prioritetnih reformi u kojima bi suštinski napredak bio osnova Evropskoj komisiji da preporuči Vijeću EU početak pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju 787
Sporazumi o stabilizaciji i pridruživanju Zemlja
Status
Datum
Albanija
Potpisan
12. juni 2006. godine
BiH
Potpisan
16. juni 2008. godine
Crna Gora
Potpisan
1. februar 2005. godine
Hrvatska
Na snazi
21. april 2004. godine
Makedonija
Na snazi
15.oktobar 2007. godine
Srbija
Pregovori počeli Pregovori prekinuti Pregovori obnovljeni Potpisan
10.oktobar 2005. godine 3. maj 2006. godine 13. juni 2007. godine 29. april 2008
788
415
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju – 10 poglavlja Opći principi; Politički dijalog; j g; Regionalna saradnja; Slobodno kretanje robe; Kretanje radnika, poslovno nastanjivanje, pružanje usluga, kretanje kapitala; Usklađivanje zakona, provođenje zakona i pravila k k konkurencije; ij Pravda, sloboda i sigurnost; Politike saradnje; Finansijska saradnja; Institucionalne, opće i završne odredbe.
789
Ključni akteri EU u BiH Delegacija Evropske komisije u BiH u bliskoj saradnji sa: ¾Specijalnim predstavnikom EU ¾Predsjedništvom EU ¾EUPM ¾EUFOR ¾EUMM
790
416
Slijedeći koraci Na daljem putu u EU pred BiH još predstoji čitav niz koraka u skladu sa zahtjevima Procesa stabilizacije i pridruživanja, i kriterijima za članstvo, koje mora ispuniti da bi postala članica EU. Naredni ključni koraci su: Ratifikacija Sporazuma u Evropskom parlamentu, Parlamentarnoj skupštini BiH i parlamentima zemalja članica; - u toku Stupanje na snagu Sporazuma, ispunjavanje obaveza iz Sporazuma; 791
Slijedeći koraci Podnošenje zahtjeva za punopravno članstvo; Evropska E k komisija k i ij priprema i mišljenje išlj j o kandidaturi k did t i po osnovu odgovora na pitanja iz Upitnika koji se dostavlja vlastima u BiH; Vijeće ministara EU usvaja mišljenje i donosi odluku o otpočinjanju pregovora sa kandidatom; Pregovori po 30 područja acquis communautaire i izrada sporazuma o pridruživanju; Potpisivanje Sporazuma o pridruživanju 792
417
Izvještaj o napretku 2008. Posljednji Izvještaj o napretku, Evropska komisija je objavila u novembru 2008. godine. Kao i prehodnih godina, ocjena Evropske komisije je bila negativna, najviše zahvaljući političkoj klimi u zemlji. Naime, nakon što je u junu 2008. godine potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, došlo je zastoja u ispunjavanju obaveza i prioriteta iz Evropskog partnerstva. Razlog je nepostojanje političke saglasnosti u ključnim reformama, koje se moraju provesti. 793
Izvještaj o napretku 2008. Prema Izvještaju o napretku 2008. konstatira se da je u pogledu političkih kriterija, BiH postigla ograničen napredak. Kao pozitivno se navodi potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, čime BiH ulazi u prvi ugovorni odnos sa EU. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju je u procesu ratifikacije, te je zbog toga na snagu stupio Privremeni sporazum. Privremeni Pi i sporazum se uglavnom l f k i na trgovinska fokusira t i k pitanja. Kao jedan od glavnih nedostataka u prehodnom periodu je navedeno nepostojanje konsenzusa u vezi ustavne reforme, koja je jedan od ključnih prioriteta. 794
418
Izvještaj o napretku 2008. Ograničeni napredak je postignut i u oblastima javne uprave, pravosudnog sistema, zaštiti ljudskih prava i manjina, slobodi medija i slično. Kada je u pitanju reforma odbrane, BiH ispunjava sve postavljene obaveze i kreće se prema članstvu u NATO savezu, što se može realno očekivati narednih godina.
795
Izvještaj o napretku 2008. Posmatrajući napredak u ispunjavanju ekonomskih kriterija, Evropska komisija je generalno nezadovoljna brzinom napretka. Naime, morat će se poduzeti značajne daljnje reformske aktivnosti kako bi se država osposobila da se dugoročno nosi sa pritiskom konkurencije i tržišnim silama unutar EU.
796
419
Izvještaj o napretku 2008. Izražena je opredjeljenost za poboljšanje fiskalne koordinacije kroz usvajanje zakona o Nacionalnom fiskalnom vijeću i uvođenje Fiskalnog vijeća po novom zakonu početkom septembra. Postignut je dogovor o raspodjeli prihoda po osnovu indirektnog oporezivanja. Aranžman sa Valutnim odborom i dalje dobro funkcioniše, a finansijska stabilnost je uglavnom održana, uprkos nestabilnosti na međunarodnom planu i visokim stopama rasta domaćih kredita. Neki pokazatelji stanja na tržištu rada su se poboljšali. Visoke stope poreza na dobit i prihod u Federaciji su smanjene, a poduzete su i zakonodavne mjere u cilju izbjegavanja dvostrukog oporezivanja u državi. 797
Izvještaj o napretku 2008. Pogoršanje fiskalne situacije, koje je počelo u 2006. godini, se nastavilo u 2007. i 2008. godini. Fiskalni rizici u Federaciji su se povećali zbog velikih obaveza za socijalne rashode suprotstavljenih sve sporijim budžetskim prihodima. Osim toga, politika plata u javnom sektoru je oslabljena na svim nivoima vlasti kroz povećanja plata i mehanizme indeksacije koji slabe fiskalnu održivost i konkurentnost u privatnom i t sektoru. kt Restrukturiranje i likvidacija preduzeća u državnom vlasništvu se odvijala sporo, uz zanemariv napredak u privatizaciji u Federaciji. Nezaposlenost je ostala veoma visoka 798
420
Izvještaj o napretku 2008. Pomak u strukturi proizvodnje prema aktivnostima sa višom dodanom vrijednošću je i dalje spor. Slab proizvodni kapacitet i nedovoljna strukturalna fleksibilnost – visoke stope društvenih doprinosa, poremećeni mehanizmi za određivanje plata, visoki i loše usmjereni socijalni transferi i niska pokretljivost radne snage – štete otvaranju novih radnih mjesta. Poslovno okruženje je i dalje pod utjecajem upravnih nedostataka Veliki neformalni sektor jača kroz slab nedostataka. zakonski okvir, kroz neodgovarajuće politike poreza i rashoda, te kroz slabosti u provođenju zakona, uključujući borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala. To je i dalje velika poteškoća, jer ona umanjuje poresku osnovu i efikasnost ekonomskih politika. 799
Izvještaj o napretku 2008. Po pitanju evropskih standarda, Evropska komisija je izrazila zadovoljstvo sprovođenjem propisa vezanih za carine, nakon što je na snagu stupio Privremeni sporazum. Za oko 90% proizvoda koji dolaze iz EU-a, od 01.01.2009. je u potpunosti ukinuta carina, što će j tih p proizvoda na tržištu BiH. dovesti do niže cijene Što se tiče slobodnog kretanja roba, ostvaren je ograničen napredak u području standardizacije, certifikacije i nadzora nad tržištem. 800
421
Izvještaj o napretku 2008. Napredak je ostvaren i po pitanju prioriteta iz Evropskog partnerstva vezanih za oporezivanje. U septembru 2008. godine je uvedeno nacionalno fiskalno vijeće. Prikupljanje PDV-a je poboljšano kao rezultat povećane ekonomske aktivnosti i sve većeg broja registrovanih obveznika PDV-a. Bosna i Hercegovina je relativno napredovala u pripremama pristupanje p j Svjetskoj j j trgovinskoj g j organizaciji g j ((WTO), ), ali jje za p potrebno da intenzivira napore kako bi ispunila sopstveni cilj ranog pristupanja. Kada su u pitanju sektorske politike, iskazano je nezadovoljstvo neusvajanjem Strategije o malim i srednjim preduzećima i Strategije industrijske politike.
801
Zaključna razmatranja Dosadašnji napredak BiH ka EU je bio dosta ograničen i usporene dinamike. Pridruženje BiH u EU nema predstavlja dugoročni cilj BiH.
alternativu,
što
Najvažnije prednosti koje bi članstvo u EU donijelo BiH se ogledaju u boljim uslovima za priliv direktnih stranih investicija, jačanju ekonomskog prostora, lakši ulazak l k na strana tržišta, žiš regionalna i l suradnja d j i sl.l Postojat će i negativne posljedice ulaska u EU, koje će najviše osjetiti preduzeća i pojedine društvene grupe, koja neće moći biti konkuretna u novonastalim okolnostima
802
422
GLAVNI EKONOMSKI POKAZATELJI U BIH – GODIŠNJI POKAZATELJI 2004. 2005. Nominalni BDP BiH (u milionima KM) 15.786 16.928 Nominalna stopa rasta (u %) 8,8% 7,2% Realna stopa rasta (u %) 6,3% 3,9% Stanovništvo (hiljade) 3.843 3.844 BDP per capita (u KM) 4.108 4.404 Broj nezaposlenih u BiH (u hiljadama) 508 Godišnja stopa nezaposlenosti (%) 43,20 31,30 Prosječne plate u BiH (u KM) 505 539 CPI (indeks potrošačkih cijena) Konsolidirani budžet BiH (u % BDP) Prihodi (%) 40,4 42,1 Rashodi (%) 38,8 39,6 Saldo (%) 1,6 2,4 Vanjski javni dug (%) 25,5 25,6 Novac i krediti (u % BDP) Novac u širem smislu (M2), % 43,3 47,7 Kreditiranje privatnog sektora, % 37,3 44,3 Platni bilans Saldo tekućeg računa u milionima KM -2.579 -2.934 U % BDP-a -16,3 -18,0 Trgovinski bilans Izvoz roba i usluga (u milionima KM) 4.641 5.590 Stopa rasta u 5 22,4 19,3 Uvoz roba i usluga (u milionima KM) 11.156 12.467 Stopa rasta u % 7,3 12,1 Bilans roba i usluga (u % BDP-a) -41,3 -41,1 Bruto devizne rezerve U milionima KM 3.479,0 4.224,5 U mjesecima uvoza roba i usluga 4,1 4,5 Servisiranje vanjskog javnog duga U milionima KM 227 230 U % izvoza roba i usluga 4,9 4,2 Izvor: Centralna banka BiH; ministarstvo finansija i trezora BiH
2006. 19.121 13,0% 6,7% 3.855 4.960 516 31,10 586 6,1%
2007. 21.641 13,2% 6,8% 3.865 5.352 527 29,00 645 1,5%
44,9 42,0 2,9 21,3
45,4 40,7 1,3 18,0
52,7 48,3
56,6 54,7
-1.493 -8,4
-2.731 -12,6
7.058 26,7 12.672 1,6 -29,7
7.991 13,2 14.957 18,0 -32,2
5.451,7 5,7
6.698,5 5,8
270 3,8
239 3,0
423
424
PRILOG
1. Pitanja za vježbu 2. Literatura
425
426
PITANJA ZA VJEŽBU PITANJA ZA VJEŽBU I DIO – OSNOVE MAKROEKONOMIJE I DIO OSNOVE MAKROEKONOMIJE 1. –Koji su makroekonomski ciljevi? 2. Zašto je proizvodnja važna za makroekonomiju? 1. Kako Koji su makroekonomski ciljevi? 3. mjerimo proizvodnju? 2. Šta Zašto je proizvodnja važnasezaraþuna? makroekonomiju? 4. je BDP deflator i kako 3. Kako mjerimo proizvodnju? 5. Koji su globalni indeksi cijena? 4. Šta Šta je je potencijalni BDP deflator i kako se raþuna? 6. proizvod i na koji naþin odreÿuje proizvodnju? 5. Koji su globalni indeksi cijena? 7. Definišite punu zaposlenost! 6. Kako Šta je se potencijalni i na koji naþin odreÿuje proizvodnju? 8. raþuna proizvod nivo zaposlenosti u ekonomiji i kakva je veza izmeÿu 7. promjene Definišite proizvodnje punu zaposlenost! i promjene u nivou zaposlenosti? 8. Kako Kako ILO se definiše raþuna nezaposlenu nivo zaposlenosti u ekonomiji i kakva je veza izmeÿu 9. radnu snagu? promjene proizvodnje u nivou zaposlenosti? 10. Šta je inflacija i kako sei promjene mjeri? 9. Kako ILO definiše nezaposlenu radnu snagu? i tekuüe ponderisanih indeksa 11. Navedite razliku izmeÿu bazno ponderisanih 10. cijena? Šta je inflacija i kako se mjeri? 11. Navedite razliku izmeÿu bazno ponderisanih i tekuüe ponderisanih indeksa 12. Šta znaþi stabilnost ekonomije i kako se postiže? cijena? 13. U þemu se ogleda važnost meÿunarodne razmjene za jednu ekonomiju? 12. Šta stabilnost 14. Kakoznaþi definišete platniekonomije bilans? i kako se postiže? 13. Zašto U þemu se ogleda važnost meÿunarodne razmjene za jednu ekonomiju? 15. je važno uravnoteženje platnog bilansa za jednu ekonomiju? 14. Kako definišete platni bilans? 16. Kako se izražava otvorenost ekonomije? 15. Šta Zašto je važnokurs? uravnoteženje platnog bilansa za jednu ekonomiju? 17. je devizni 16. Kako Kako promjena se izražava otvorenost ekonomije? 18. deviznog kursa utiþe na ekonomiju? 17. Šta je devizni kurs? 19. Šta je aprecijacija, a šta deprecijacija? 18. Šta Kako deviznog kursa utiþe na ekonomiju? 20. je promjena revalvacija, a šta devalvacija? 19. Šta je aprecijacija, a šta deprecijacija? 21. Kako definišemo sistem nacionalnih raþuna? 20. Na Štakoje je revalvacija, šta devalvacija? 22. sve naþineamožemo koristimo sistem nacionalnih raþuna? 21. Kako definišemo sistem nacionalnih raþuna? 23. Koja je osnovna svrha sistema nacionalnih raþuna? 22. Na koje sve naþine možemo koristimo sistem nacionalnih raþuna? 24. Izložite ukratko historijat nastanka i razvoja sistema nacionalnih raþuna? 23. Koja je osnovna svrha sistema nacionalnih raþuna? 25. Koji je danas važeüi sistem nacionalnih raþuna i kada je on uspostavljen? 24. Koje Izložite ukratko historijat nastanka i razvoja sistema nacionalnih raþuna? 26. vrste institucionalnih jedinica razlikujemo unutar sistema nacionalnih 25. raþuna? Koji je danas važeüi sistem nacionalnih raþuna i kada je on uspostavljen? 26. Koji Kojesuvrste institucionalnih jedinica razlikujemo unutar sistema nacionalnih 27. kljuþni agregatni pokazatelji? raþuna? 28. Šta je bruto, a šta neto domaüi proizvod? 27. Kojisu subruto, kljuþniaagregatni pokazatelji? 29. Šta šta neto inveticije? 28. Koji Šta je proizvod? 30. subruto, bruto,aašta kojineto netodomaüi agregatni polazatelji? 29. Šta su bruto, a šta neto inveticije? 31. Koji su nominalni, a koji realni agregatni pokazatelji? 30. Od Kojikojih su bruto, a koji neto agregatni 32. raþuna se sastoji SNA? polazatelji? 31. Koji su nominalni, a koji realni pokazatelji? 33. Koje vrste tokova ukljuþujemo uagregatni raþune tokova? 32. Koji Od kojih raþuna sepristupi sastoji SNA? 34. su alternativni mjerenju ukupne proizvodnje? 33. Koje vrste tokova ukljuþujemo u raþune tokova? 35. Šta je bruto nacionalnih dohodak? 34. Koji su alternativni pristupi mjerenju ukupne proizvodnje? 36. Šta je bruto nacionalni raspoloživi dohodak? 35. Koji Šta je dohodak? 37. subruto glavninacionalnih problemi vezani za usklaÿivanje sistema nacionalnih raþuna? 36. Šta je bruto nacionalni raspoloživi dohodak? 38. Navedite ukratko osnovna obilježnja SNA 1993? 37. Koji su glavni problemi vezani za usklaÿivanje sistema nacionalnih raþuna? 39. Koja je važnost prouþavanja nacionalnih raþuna? 38. Navedite ukratko osnovna obilježnja SNA 1993? 40. Šta je ekonomska politika? 39. Od Koja je važnost prouþavanjapolitika? nacionalnih raþuna? 41. þega zavisi ekonomska 40. Šta je ekonomska politika? 42. Koje vrste sistema ekonomske uloge države poznajete? 41. Koji Od þega zavisi ekonomske ekonomska politike? politika? 43. su subjekti 42. Koje vrste sistema ekonomske uloge države poznajete? 43. Koji su subjekti ekonomske politike? 427 427
44. 45. 44. 46. 45. 47. 46. 48. 47. 49. 48. 50. 49. 51. 50. 52. 51. 53. 52. 54. 53. 55. 54. 56. 55. 57. 56. 58. 57. 59. 58. 60. 59. 61. 60. 62. 61. 63. 62. 64. 63. 65. 64. 66. 65. 67. 66. 68. 67. 69. 68. 70. 69. 71. 70. 72. 71. 72. 73. 74. 73. 75. 74. 76. 75. 77. 76. 78. 77. 78. 79.
Koji su osnovni zadaci ekonomske politike? Koja je uloga ekonomske politike? Koji su osnovni zadaci ekonomske politike? Koje ciljeve nastoji ostvariti ekonomska politika? Koja je uloga ekonomske politike? Šta su instrumenti ekonomske politike i kako ih klasifikujemo? Koje ciljeve nastoji ostvariti ekonomska politika? Kako dijelimo instrumente ekonomske politike prema efektima djelovanja? Šta su instrumenti ekonomske politike i kako ih klasifikujemo? Koji su direktni, a koji indirektni instrumenti? Kako dijelimo instrumente ekonomske politike prema efektima djelovanja? Koje su prednosti automatskih instrumenata? Koji su direktni, a koji indirektni instrumenti? Koje modele ekonomske politike poznajete? Koje su prednosti automatskih instrumenata? U kojoj formi se intervencionizam kao model ekonomske politike može javiti? Koje modele ekonomske politike poznajete? Koje su osnovne dileme u voÿenju ekonomske politike? U kojoj formi se intervencionizam kao model ekonomske politike može javiti? Da li ekonomska politika može sve? Koje su osnovne dileme u voÿenju ekonomske politike? Je li dobra ekonomska politika od koje nemaju koristi svi subjekti? Da li ekonomska politika može sve? Iz þega proizilazi potreba za koordinacijom ekonomskih politika zemalja? Je li dobra ekonomska politika od koje nemaju koristi svi subjekti? Navedite osnovne makroekonomske politike! Iz þega proizilazi potreba za koordinacijom ekonomskih politika zemalja? Koji su instrumenti fiskalne, a koji monetarne politike? Navedite osnovne makroekonomske politike! Koje sve politike ubrajamo u spoljnoekonomske politike? Koji su instrumenti fiskalne, a koji monetarne politike? Šta je AS-AD sistem? Koje sve politike ubrajamo u spoljnoekonomske politike? Definišite agregatnu ponudu! Šta je AS-AD sistem? Definišite agregatnu potražnju! Definišite agregatnu ponudu! Kako se uspostavlja ravnoteža u AS-AD sistemu u kratkom roku? Definišite agregatnu potražnju! Grafiþki prikažite i objasnite promjene agregatne potražnje! Kako se uspostavlja ravnoteža u AS-AD sistemu u kratkom roku? Što uzrokuje i koje su posljedice “šoka ponude”? Grafiþki prikažite i objasnite promjene agregatne potražnje! Šta je makroekonomska stabilnost? Što uzrokuje i koje su posljedice “šoka ponude”? Zašto je važna makroekonomska stabilnost? Šta je makroekonomska stabilnost? Koje su dimenzije makroekonomske stabilnosti? Zašto je važna makroekonomska stabilnost? Koje su kljuþne politike u postizanju makroekonomske stabilnosti? Koje su dimenzije makroekonomske stabilnosti? Šta je makroekonomsko prilagoÿavanje i kako se postiže? Koje su kljuþne politike u postizanju makroekonomske stabilnosti? Koje su kljuþne stabilizacione mjere? Šta je makroekonomsko prilagoÿavanje i kako se postiže? Koji je znaþaj monetarne politike u procesu makroekonomskog Koje su kljuþne stabilizacione mjere? prilagoÿavanja? Koji je znaþaj monetarne politike u procesu makroekonomskog Objasnite makroekonomsko prilagoÿavanje u AS-AD sistemu! prilagoÿavanja? Navedite kljuþne strukturne reforme! Objasnite makroekonomsko prilagoÿavanje u AS-AD sistemu! U þemu se ogleda meÿuzavisnost stabilizacionih i strukturnih reformi? Navedite kljuþne strukturne reforme! Na koji naþin se vrši makroekonomska koordinacija? U þemu se ogleda meÿuzavisnost stabilizacionih i strukturnih reformi? Kako se makroekonomsko prilagoÿavanje odražava na finansijski sektor? Na koji naþin se vrši makroekonomska koordinacija? Navedite i objasnite teze koje dovode u vezu makroekonomsko prilagoÿavanje Kako se makroekonomsko prilagoÿavanje odražava na finansijski sektor? i finansijski sektor! Navedite i objasnite teze koje dovode u vezu makroekonomsko prilagoÿavanje Koja je veza izmeÿu makroekonomskog prilagoÿavanja i siromaštva i rasta? i finansijski sektor! 79. Koja je veza izmeÿu makroekonomskog prilagoÿavanja i siromaštva i rasta?
428 428
II DIO – MAKROEKONOMSKA ANALIZA II DIO MAKROEKONOMSKA 1. –Šta je funkcija ravnoteže iANALIZA zašto je važna u makroekonomskoj analizi? 2. Koja je veza izmeÿu potrošnje, štednje i dohotka? 1. zašto važnakljuþna u makroekonomskoj analizi? 3. Šta Šta je je funkcija funkcija ravnoteže potrošnje i ikoja sujenjena obilježja? 2. Koja je veza izmeÿu potrošnje, štednje i dohotka? 4. Šta je funkcija štednje i u kojim formama se štednja može pojaviti? 3. Šta su je funkcija koja su njena kljuþna obilježja? 5. Šta graniþnepotrošnje sklonostii potrošnji i štednji? 4. Šta je funkcija štednje i u kojim formama se štednjapotrošnji može pojaviti? 6. Zašto je važno poznavanje graniþnih sklonosti i štednji za jednu 5. Šta su graniþne sklonosti potrošnji i štednji? ekonomiju? 6. je važnopotrošnje? poznavanje graniþnih sklonosti potrošnji i štednji za jednu 7. Zašto Šta je obrazac ekonomiju? 8. Navedite Engelove zakone o potrošnji! 7. Šta obrazac potrošnje? 9. Kakojese objašnjava ponašanje potrošnje na nacionalnom nivou? 8. Navedite Engelove zakone o potrošnji! 10. Navedite determinante potrošnje! 9. Kako objašnjava ponašanje potrošnje na nacionalnom nivou? 11. Šta suseinvesticije i koje vrste investicija poznajete? 10. Navedite determinante potrošnje! 12. Koja je uloga investicija u ekonomiji? 11. su investicije i koje vrste investicija poznajete? 13. Šta Navedite i objasnite determinante investicija! 12. Koja je uloga investicija u ekonomiji? 14. Šta je nominalna, a šta realna kamata i na koji naþin one odreÿuju investicije? 13. objasnite determinante investicija! 15. Navedite Objasnitei funkciju potražnje za investicijama? 14. Šta je nominalna, a šta realna kamata i na koji naþin one odreÿuju investicije? 16. Šta je model multiplikatora? 15. funkciju potražnje za investicijama? 17. Objasnite Koji su neophodni uslovi za funkcionisanje modela multiplikatora? 16. Šta je model multiplikatora? 18. Koje vrste multiplikatora poznajete? 17. Koji suraþunamo neophodni uslovi zaproizvodnje funkcionisanje modelamultiplikatora multiplikatora? 19. Kako promjenu u modelu u zatvorenoj, a 18. Koje vrste multiplikatora poznajete? kako u otvorenoj privredi? 19. Kako promjenu model proizvodnje u modelu multiplikatora 20. Na kojiraþunamo naþin su povezani multiplikatora i AS-AD sistem? u zatvorenoj, a kako useotvorenoj privredi? sistem jedne zemlje? 21. Kako definiše monetarni 20. Na koji naþin su povezani model multiplikatora i AS-AD sistem? 22. Koji tokovi odreÿuju monetarni sistem? 21. Kako dijelimo se definiše monetarni sistem jedne zemlje? 23. Kako monetarne sisteme? 22. Koji tokovi odreÿuju monetarni sistem? 24. Koje vrste monetarne politike poznajete? 23. sisteme? politike u jednoj ekonomiji? 25. Kako Koja jedijelimo uloga imonetarne važnost monetarne 24. Koje vrste monetarne politike 26. Šta je novac i koje su njegovepoznajete? funkcije? 25. Koja je uloga i važnost monetarne politike u jednoj ekonomiji? 27. Objasnite etape razvoja novca! 26. Šta je novac i koje su njegove funkcije? 28. Šta su monetarni agregati i koji su glavni monetarni agregati u 27. Objasnite etape razvoja novca! makroekonomiji? 28. monetarni i koji su glavni monetarni agregati u 29. Šta Koji susuizvori potražnje agregati za novcem? makroekonomiji? 30. Kako definišemo kamatu i koje su njene glavne determinante? 29. Koji suseizvori potražnje za novcem? 31. Kako sprovodi monetarna politika u jednoj zemlji? 30. Kako definišemo kamatu i koje su njene glavne determinante? 32. Koji su najznaþajniji instrumenti monetarne politike? 31. sprovodi monetarna politika jednoj zemlji? 33. Kako Šta jese novþani multiplikator i kako ga u raþunamo? 32. Koji su najznaþajniji instrumenti monetarne politike? 34. Na koji naþin stopa obavezne rezerve odreÿuje iznos novþane multiplikacije? 33. Šta je novþani multiplikator i kako ga raþunamo? 35. Koji su izvori inflacije i koje sve vrste inflacije poznajete? 34. stopa obavezne rezerve odreÿuje iznos novþane multiplikacije? 36. Na Kojekoji senaþin osnovne dileme javljaju u voÿenju antiinflatorne politike? 35. inflacije i koje sve ivrste 37. Koji Kakosuseizvori raþuna nezaposlenost koje inflacije su vrstepoznajete? nezaposlenosti? 36. Koje se osnovne dileme javljaju u voÿenju antiinflatorne politike? 38. Objasnite Okunov zakon! 37. Kako se raþuna nezaposlenost i koje sukrive vrste 39. Definišite i objasnite važnost Filipsove u nezaposlenosti? voÿenju ekonomske politike! 38. Objasnite Okunov zakon! 40. Šta odreÿuje kratkoroþnu, a šta dugoroþnu Filipsovu krivu? 39. i objasnite Filipsove krive u voÿenju ekonomske 41. Definišite Šta je budžet, koje suvažnost kategorije budžeta i koji su osnovni budžetskipolitike! principi? 40. Šta odreÿuje kratkoroþnu, a šta dugoroþnu Filipsovu krivu? 42. Definišite budžetske prihode i budžetske rashode! 41. susu kategorije budžeta i koji su osnovni budžetski principi? 43. Šta Šta je je budžet, javni dugkoje i koji njegovi kratkoroþni i dugoroþni efekti na ekonomiju? 42. i budžetske 44. Definišite Objasnite budžetske automatskuprihode diskrecionu fiskalnurashode! politiku! 43. Šta je javni dug i koji su njegovi kratkoroþni i dugoroþni efekti na ekonomiju? 45. Šta je ekonomski rast? 44. automatsku diskrecionu politiku! 46. Objasnite Koji su kratkoroþni, a koji dugoroþnifiskalnu izvori ekonomskog rasta? 45. Šta je ekonomski rast? 46. Koji su kratkoroþni, a koji dugoroþni izvori ekonomskog rasta? 429 429
47. Šta nam pokazuje kvantitativna analiza ekonomskog rasta Denisona i Solowa? 47. Koji Šta su nam pokazuje kvantitativna 48. modeli ekonomskog rasta? analiza ekonomskog rasta Denisona i Solowa? klasiþni model ekonomskog rasta! 49. Objasnite 48. Koji su savremeni modeli ekonomskog rasta? 50. Koji su modeli rasta i na þemu se zasnivaju? 49. Objasnite Objasnite klasiþni model ekonomskog rasta!njegov mehanizam i ekonomski 51. Harod-Domarov model rasta, 50. znaþaj! Koji su savremeni modeli rasta i na þemu se zasnivaju? 51. Koje Objasnite Harod-Domarov rasta, njegov mehanizam i ekonomski 52. se kritike upuüuju ovom model modelu? znaþaj! 53. Koju su postavke neoklasiþnog modela rasta? 52. Koje 54. Kakvasejekritike razlikaupuüuju izmeÿuovom rastamodelu? i razvoja? 53. Koju su postavke neoklasiþnog modela rasta? 55. Koje se teorije razvoja javljaju nakon II Svj.rata? 54. Kakva je razlika izmeÿu rasta i razvoja? 56. Šta su konjukturni ciklusi i koji je njihov znaþaj u makroekonomskoj analizi? 55. Kako Koje se razvojakonjukturnih javljaju nakon II Svj.rata? 57. seteorije dijele teorije ciklusa? 56. Šta su konjukturni ciklusi i koji je njihov znaþaj u makroekonomskoj analizi?i na 58. Na koji naþin marksistiþka teorija objašnjava nastanak konjukturnih ciklusa 57. koji Kako se dijele teorije pristupa konjukturnih ciklusa? naþin ova teorija rješenju krize? 58. Na koji naþin marksistiþka teorija objašnjava nastanak konjukturnih ciklusa i na 59. Šta je “strah od robe”? koji naþin endogene ova teorijateorije pristupa rješenju krize? 60. Navedite konjukturnih ciklusa! 59. Šta je “strah od robe”? 61. Navedite ezgogene teorije konjukturnih ciklusa! 60. Od Navedite endogene teorije konjukturnih ciklusa! 62. þega zavisi dužina konjukturnih ciklusa? 61. Koje Navedite teorije konjukturnih ciklusa! 63. vrsteezgogene konjukturnih ciklusa poznajete? 62. Od þega zavisi dužina konjukturnih ciklusa? 64. Koji su osnovni pristupi analizi makroekonomske ravnoteže u dugom roku? 63. Koje Koje vrste konjukturnih ciklusa poznajete? 65. su karakteristike tradicionalnog pristupa i na koji naþin se, po ovom 64. pristupu, Koji su osnovni pristupi analizi makroekonomske ravnoteže u dugom roku? uspostavlja ravnoteža? 65. Objasnite Koje su karakteristike tradicionalnog 66. važnost dinamiþkog pristupa pristupa ravnoteži!i na koji naþin se, po ovom pristupu, uspostavlja ravnoteža? 67. Navedite etape uspostavljanja ravnoteže prema sistemskom pristupu? 66. Kako Objasnite važnost dinamiþkog pristupa ravnoteži! 68. se vrši prognoziranje konjukturnih ciklusa? 67. Navedite etape uspostavljanja ravnoteže prema sistemskom pristupu? 68. Kako se vrši prognoziranje konjukturnih ciklusa?
430 430
III
DIO
–
MEĈUNARODNA MAKROEKONOMIJA (MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE) III DIO – MEĈUNARODNA MAKROEKONOMIJA (MAKROEKONOMIJA OTVORENE PRIVREDE) 1. Koje su posebnosti meÿunarodne trgovine u odnosu na unutrašnju trgovinu? 2. Kako se raþuna mjera otvorenosti ekonomije? 1. Koje su posebnosti meÿunarodne trgovine u odnosu na unutrašnju trgovinu? 3. Koje su koristi od meÿunarodne trgovine? 2. Kako se raþuna mjera otvorenosti ekonomije? 4. Na þemu se zasnivaju i koje su kljuþne postavke teorije apsolutnih 3. Koje su koristi od meÿunarodne trgovine? komparativnih prednosti? 4. Na þemu se zasnivaju i koje su kljuþne postavke teorije apsolutnih 5. Navedite osnovna obilježja teorije relativnih komparativnih prednosti! komparativnih prednosti? 6. Definišite “zakon reciproþne potražnje”! 5. Navedite osnovna obilježja teorije relativnih komparativnih prednosti! 7. Koja je važnost raþunanja odnosa razmjene u analizi vanjske trgovine? 6. Definišite “zakon reciproþne potražnje”! 8. Izložite doprinos neoklasiþara i neokejnzijanaca u objašnjenju meÿunarodne 7. Koja je važnost raþunanja odnosa razmjene u analizi vanjske trgovine? trgovine! 8. Izložite doprinos neoklasiþara i neokejnzijanaca u objašnjenju meÿunarodne 9. Objasnite Vernon-Hirsch-Johnsonov model! trgovine! 10. Koje tipove ekonomije obima izdvaja Krugman? 9. Objasnite Vernon-Hirsch-Johnsonov model! 11. Objasnite Porterov model nacionalne konkurentnosti! 10. Koje tipove ekonomije obima izdvaja Krugman? 12. Šta podrazumijeva politika vanjske trgovine i koji su moguüi pravci u voÿenju 11. Objasnite Porterov model nacionalne konkurentnosti! vanjskotrgovinske politike? 12. Šta podrazumijeva politika vanjske trgovine i koji su moguüi pravci u voÿenju 13. Šta je platni bilans i kakva je razlika izmeÿu koncepta šireg i užeg platnog vanjskotrgovinske politike? bilansa? 13. Šta je platni bilans i kakva je razlika izmeÿu koncepta šireg i užeg platnog 14. Navedite vrste ekonomskih transakcija koje se mogu pojaviti u platnom bilansu bilansa? jedne zemlje! 14. Navedite vrste ekonomskih transakcija koje se mogu pojaviti u platnom bilansu 15. Objasnite na koji naþin se može uravnotežiti platni bilans automatskim i jedne zemlje! diskrecionim putem! 15. Objasnite na koji naþin se može uravnotežiti platni bilans automatskim i 16. Koje sisteme deviznih kurseva poznajete! diskrecionim putem! 17. Izložite postupak nastajanja svjetskog trgovinskog sistema! 16. Koje sisteme deviznih kurseva poznajete! 18. Koji su kljuþni principi navedeni u GATT-u? 17. Izložite postupak nastajanja svjetskog trgovinskog sistema! 19. Navedite runde pregovora do osnivanja Svjetske trgovinske organizacije! 18. Koji su kljuþni principi navedeni u GATT-u? 20. Koji su najznaþajniji doprinosi Urugvajske runde pregovora? 19. Navedite runde pregovora do osnivanja Svjetske trgovinske organizacije! 21. Kakva je struktura Svjetske trgovinske organizacije? 20. Koji su najznaþajniji doprinosi Urugvajske runde pregovora? 22. Koji su kljuþni WTO principi? 21. Kakva je struktura Svjetske trgovinske organizacije? 23. Objasnite carinske i necarinske barijere u konktestu WTO-a! 22. Koji su kljuþni WTO principi? 24. Šta þini meÿunarodni monetarni sistem? 23. Objasnite carinske i necarinske barijere u konktestu WTO-a! 25. Objasnite osnovne postavke Kejnsovog i Whiteovog plana! 24. Šta þini meÿunarodni monetarni sistem? 26. Kada je osnovan MMF i sa kojim osnovnim ciljevima? 25. Objasnite osnovne postavke Kejnsovog i Whiteovog plana! 27. Navedite elemente Washintonskog konsenzusa i koji je njegov znaþaj u 26. Kada je osnovan MMF i sa kojim osnovnim ciljevima? koordiniranju meÿunarodne monetarne politike? 27. Navedite elemente Washintonskog konsenzusa i koji je njegov znaþaj u 28. Koji su kljuþni problemi sa kojima se danas suoþava MMF? koordiniranju meÿunarodne monetarne politike? 29. Kada je osnovana Svjetska banka i koji su njeni ciljevi djelovanja? 28. Koji su kljuþni problemi sa kojima se danas suoþava MMF? 30. Šta podrazumijeva konkurentnost? 29. Kada je osnovana Svjetska banka i koji su njeni ciljevi djelovanja? 31. Objasnite metodologiju analiziranja konkurentnosti prema Svjetskom 30. Šta podrazumijeva konkurentnost? ekonomskom forumu (WEF)? 31. Objasnite metodologiju analiziranja konkurentnosti prema Svjetskom 32. Koje su komponente indeksa globalne konkurentnosti? ekonomskom forumu (WEF)? 32. Koje su komponente indeksa globalne konkurentnosti?
431 431
IV DIO – NAPREDNA MAKROEKONOMIJA IV DIO – NAPREDNA MAKROEKONOMIJA 1. Objasnite osnovne postavke klasiþne škole ekonomske misli! 2. Na koji naþin se uspostavlja ekonomska ravnoteža prema klasiþnom pristupu? 1. Objasnite osnovne postavke klasiþne škole ekonomske misli! 3. Zašto klasiþari nisu mogli objasniti Veliku ekonomsku krizu 1929-32? 2. Na koji naþin se uspostavlja ekonomska ravnoteža prema klasiþnom pristupu? 4. Koja je suština Kejnsovog uþenja? 3. Zašto klasiþari nisu mogli objasniti Veliku ekonomsku krizu 1929-32? 5. Na koji naþin kejnzijanska škola rješava ekonomsku krizu? 4. Koja je suština Kejnsovog uþenja? 6. Koje graniþne sklonosti Kejns uvodi u makroekonomsku analizu? 5. Na koji naþin kejnzijanska škola rješava ekonomsku krizu? 7. Šta je kamata prema Kejnsu i od þega ona zavisi? 6. Koje graniþne sklonosti Kejns uvodi u makroekonomsku analizu? 8. Kako funkcioniše sistem prema kejnzijanskoj školi? 7. Šta je kamata prema Kejnsu i od þega ona zavisi? 9. Na koji naþin kejnzijanska škola objašnjava intervencije i kako rješava problem 8. Kako funkcioniše sistem prema kejnzijanskoj školi? nezaposlenosti? 9. Na koji naþin kejnzijanska škola objašnjava intervencije i kako rješava problem 10. Graniþki prikažite i objasnite kejnzijanski ekonomski model! nezaposlenosti? 11. Navedite osnovne postavke neoklasiþne škole! 10. Graniþki prikažite i objasnite kejnzijanski ekonomski model! 12. Objasnite položaj firme i industrije u neoklasiþnoj školi! 11. Navedite osnovne postavke neoklasiþne škole! 13. Šta þini IS-LM model? 12. Objasnite položaj firme i industrije u neoklasiþnoj školi! 14. Kako se uspostavlja ravnoteža na tržištu roba – IS kriva? 13. Šta þini IS-LM model? 15. Kako se uspostavlja ranoteža na tržištu novca – LM kriva? 14. Kako se uspostavlja ravnoteža na tržištu roba – IS kriva? 16. Objasnite funkcionisanje IS-LM modela! 15. Kako se uspostavlja ranoteža na tržištu novca – LM kriva? 17. Kako se mjerama monetarne i fiskalne politike može uticati na ravnotežu u 16. Objasnite funkcionisanje IS-LM modela! ovom modelu? 17. Kako se mjerama monetarne i fiskalne politike može uticati na ravnotežu u 18. Kada se javlja monetarizam i koje su njegove postavke? ovom modelu? 19. Navedite kvantitativne teorije novca prije nastanka monetarizma! 18. Kada se javlja monetarizam i koje su njegove postavke? 20. Koje su karakeristike Fišerove varijante, a koje kembridžske varijante 19. Navedite kvantitativne teorije novca prije nastanka monetarizma! kvanitativne teorije novca? 20. Koje su karakeristike Fišerove varijante, a koje kembridžske varijante 21. Objasnite modernu monetaristiþku kvantitativnu teoriju novca! kvanitativne teorije novca? 22. Zašto su oþekivanja važna u ekonomiji? 21. Objasnite modernu monetaristiþku kvantitativnu teoriju novca! 23. Koje vrste oþekivanja poznajete? 22. Zašto su oþekivanja važna u ekonomiji? 24. Objasnite mehanizam Racionalne škole oþekivanja! 23. Koje vrste oþekivanja poznajete? 25. Zašto je RATEX na meti ekonomskih kritiþara? 24. Objasnite mehanizam Racionalne škole oþekivanja! 26. Objasnite “Lukasovu kritiku”! 25. Zašto je RATEX na meti ekonomskih kritiþara? 27. U kojim okolnostima nastaje Ekonomija ponude? 26. Objasnite “Lukasovu kritiku”! 28. Koji su kljuþni protagonisti ideja Ekonomije ponude? 27. U kojim okolnostima nastaje Ekonomija ponude? 29. Koja su obilježja u osnovi ovog ekonomskog modela? 28. Koji su kljuþni protagonisti ideja Ekonomije ponude? 30. Šta je “Laferova kriva” i šta nam ona pokazuje? 29. Koja su obilježja u osnovi ovog ekonomskog modela? 31. Koje su kritike upuüuju Ekonomiji ponude? 30. Šta je “Laferova kriva” i šta nam ona pokazuje? 32. Izložite ukratko usporedbu koncepta ekonomije tražnje i koncepta ekonomije 31. Koje su kritike upuüuju Ekonomiji ponude? ponude! 32. Izložite ukratko usporedbu koncepta ekonomije tražnje i koncepta ekonomije ponude!
432 432
V DIO – EKONOMIJA EU I BIH V DIO – EKONOMIJA EU I BIH 1. Koji su bili kljuþni motivi nastanka evropskih integracija? 2. Šta je podrazumijevao Maršalov plan, a šta Šumanov plan? 1. Koji su bili kljuþni motivi nastanka evropskih integracija? 3. Koji su to ekonomski efekti uspostavljanja carinske unije izmeÿu evropskih 2. Šta je podrazumijevao Maršalov plan, a šta Šumanov plan? zemalja? 3. Koji su to ekonomski efekti uspostavljanja carinske unije izmeÿu evropskih 4. Koji su koraci vodili transformaciji zajedniþkog u unutrašnje tržište zemalja zemalja? Evropske ekonomske zajednice? 4. Koji su koraci vodili transformaciji zajedniþkog u unutrašnje tržište zemalja 5. Šta je doprinos Jedinstvenog evropskog akta i koji su njegovi najznaþajniji Evropske ekonomske zajednice? rezultati? 5. Šta je doprinos Jedinstvenog evropskog akta i koji su njegovi najznaþajniji 6. Izložite ukratko sve dosadašnje revizije Rimskog ugovora! rezultati? 7. Navedite i objasnite kriterije proširenja iz Kopenhagena! 6. Izložite ukratko sve dosadašnje revizije Rimskog ugovora! 8. Koje su procedure koje svaka zemlja mora proüi u voÿenju pregovora o 7. Navedite i objasnite kriterije proširenja iz Kopenhagena! pridruživanju? 8. Koje su procedure koje svaka zemlja mora proüi u voÿenju pregovora o 9. Objasnite institucionalnu strukturu Evropske unije! pridruživanju? 10. Koje su ekonomske politike u EU makroekonomske, a koje mikroekonomske? 9. Objasnite institucionalnu strukturu Evropske unije! 11. Šta je Evropska monetarna unija i izložite ukratko etape njenog nastanka? 10. Koje su ekonomske politike u EU makroekonomske, a koje mikroekonomske? 12. Koje zemlje ubrajamo u Jugoistoþnu Evropu i objasnite položaj ovog regiona u 11. Šta je Evropska monetarna unija i izložite ukratko etape njenog nastanka? odnosu na euro-zonu u kontekstu glavnih ekonomskih indikatora? 12. Koje zemlje ubrajamo u Jugoistoþnu Evropu i objasnite položaj ovog regiona u 13. Kakav je pojedinaþni uspjeh zemalja Jugoistoþne Evrope u provoÿenju odnosu na euro-zonu u kontekstu glavnih ekonomskih indikatora? tranzicijskih reformi? 13. Kakav je pojedinaþni uspjeh zemalja Jugoistoþne Evrope u provoÿenju 14. Šta je Pakt za stabilnost u JIE i koji su njegovi osnovni ciljevi? tranzicijskih reformi? 15. Koji su rezultati koje je BiH ostvarila u procesu tranzicije i objasnite to koristeüi 14. Šta je Pakt za stabilnost u JIE i koji su njegovi osnovni ciljevi? se ekonomskim indikatorima? 15. Koji su rezultati koje je BiH ostvarila u procesu tranzicije i objasnite to koristeüi 16. Koji su neophodni koraci koje naša zemlja mora proüi na putu ka se ekonomskim indikatorima? punopravnom þlanstvu u EU? 16. Koji su neophodni koraci koje naša zemlja mora proüi na putu ka 17. Izložite ukratko put koji je BiH prošla u pravcu približavanja evropskim punopravnom þlanstvu u EU? integracijama od sticanja nezavisnosti do danas! 17. Izložite ukratko put koji je BiH prošla u pravcu približavanja evropskim 18. Šta je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju i koji je trenutni status BiH u integracijama od sticanja nezavisnosti do danas! ovom procesu? 18. Šta je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju i koji je trenutni status BiH u 19. Koji kljuþni akteri iz Evropske unije djeluju u našoj zemlji? ovom procesu? 20. Prema Izvještaju Evropske komisije, koje su najznaþajnije pozitivne, a koje 19. Koji kljuþni akteri iz Evropske unije djeluju u našoj zemlji? negativne promjene se desile u proteklom periodu u BiH? 20. Prema Izvještaju Evropske komisije, koje su najznaþajnije pozitivne, a koje negativne promjene se desile u proteklom periodu u BiH?
433 433
434
ODABRANA LITERATURA 1. Azra Hadžiahmetović. EKONOMIJA EVROPE, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 2005 2. Brian Snowdon, Howard R. Vane. MODERN MACROECONOMICS, Edward Elgas, 2005. 3. David Romer. ADVANCED MACROECONOMICS, McGraw-Hill Irwin, 2006. 4. Dragoljub Stojanov. EKONOMSKA Informator, Zagreb, 1985
KRIZA
I
EKONOMSKA
POLITIKA,
5. Gregory N. Mankiw. MACROECONOMICS, Worth Publication, USA, 2003. 6. Martin N. Baily, Philip Friedman. MACROECONOMICS, FINANCIAL MARKETS AND INTERNATIONAL SECTORS, Irvin, USA, 1995. 7. Maurice Obstfeld, Kenneth Rogoff. FAUNDATIONS OF INTERNATIONAL MACROECONOMICS, The MIT Press, 1996. 8. Michael Burda, Charles Wyplosz. MACROECONOMICS, Oxford University Press, 2005. 9. Nicola Acocella. POČELA EKONOMSKE POLITIKE, Mate, Zagreb, 2005. 10. Olivier Blanchard. MAKROEKONOMIJA, Mate, Zagreb, 2005. 11. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. EKONOMIJA, Mate, Zagreb, 2007. 12. Robert M. Solow (ed.). STRUCTURAL REFORM AND ECONOMIC POLICY, Palgrave, 2004.
435
