Kabanata i

KABANATA I Ang Suliranin at ang Pinagsimulan Nito Panimula Nilalarawan ng panitikan ang ating lipunan at panlahing pagkakakilanlan. Ang ating kaugalian ay mababakas sa ating mga kwentong bayan, alamat, epiko, kantahing-bayan, kasabihan, bugtong, palaisipan at sinaunang dula. Ayon sa mga mananakop na dayuhan, ang ating mga ninuno ay mayaman sa mga katitikan na nagbibigay ng kasiyahan at nagtatampok sa kalinangan at kultura ng ating lahi. Ang mga ito ay gumamit ng kawayan, talukap ng niyog, dahon, balat ng punungkahoy bilang mga sulatan habang ang ginamit nilang mga panulat ay matutulis na kahoy, bato o bakal. Ibat' iba ang pagpapakahulugan ng mga manunulat at dalubhasa sa panitikan. Ayon kay Arrogante (1983), ito ay talaan ng buhay sapagkat dito naisisiwalat ng tao sa malikhaing paraan ang kulay ng buhay, ang buhay ng kanyang daigdig, ang daigdig na kanyang kinabibilangan at pinapangarap. Samantala, ayon naman kina Salazar (1995:2), ang panitikan ay siyang lakas na nagpapakilos sa alinmang uri ng lipunan. Sinasabi ring ito ay bunga ng mga diwang mapanlikha, ng diwang naghehele sa misteryo ng mga ulap o ng diwang yumayapos sa palaisipan ng buwan. Ito ay isang kasangkapang lubos na makapangyarihan. Maari itong gumahis o kaya'y magpalaya ng mga nagpupumiglas na ideya sa kanyang sariling bartolina ng porma at istruktura. Sa isang banda, maituturing ang panitikan na isang kakaibang karanasan. Ito ay naglalantad ng mga katotohanang panlipunan, at mga guniguning likhang-isip lamang. Hinahaplos nito ang ating mga sensorya tulad ng paningin, pandinig, pang amoy, panlasa at pandama. Kinakalabit nito ang ating malikhaing pag-iisip at maging sasal na kabog ng ating dibdib. Pinupukaw din nito ang ating nahihimbing na kamalayan. Lahat ng ito ay nagagawa ng panitikan sa pamamagitan lamang ng mga payak na salitang buhay na dumadaloy sa ating katawan, diwa at damdamin (Villafuerte, 2000). Ang panitikan ay buhay na pulsong pumipintig at mainit na dugong dumadaloy sa ugat ng bawat

nilalang at ng buong lipunan. Isang karanasan itong natatangi sa sangkatauhan. Kaugnay ng pag-aaral ng panitikan ay ang pagsusuri ng mga akdang bahagi ng panitikan tulad ng tula, dula, katha, maikling kwento at mga nobela. Ang nobela at katha ang nais bigyang diin ng tesis na ito, sapagkat ang nobela ay kakaiba sa ibang mga uring naisulat na, dahil ito ay higit na mahaba, kawing-kawing ang mga pangyayari at higit na marami ang mga tauhan, gayundin naman ang mga katha dahil sa ito ay kalibang-libang dahil maikli lamang ito. Sa tesis na ito ay makikita ang maigting pagsusuri ng ilang piling nobela at katha ni Edgardo M. Reyes, isang manunulat ng maikling kuwento at nobela na may sariling tatak sa pagsusulat. Bukod pa dito ipaparating ng tesis na ito sa ibang mag-aaral na may asignaturang Filipino, ang mga aral, mensahe at implikasyon ng mga nobela ni E.M Reyes. Paglalahad ng Suliranin Ang pag-aaral na ito ay may pangkalahatang layunin na matuto ang mga mag-aaral na gumamit ng proseso sa masusing pagsusuri sa ilang piling nobela at katha. Ang tiyak na layunin ng pag-aaral na ito ay upang makalikom ng mga kasagutan sa mga sumusunod na suliranin. 1. Anu-ano ang mga kahalagahang moral at panlipunan na makukuha sa mga nobela at katha ni Edgardo M. Reyes? 2. Anu-ano ang mga katangian ng mga piling nobela at katha sa pagaaral na ito ayon sa mga sumusunod: 2.1 Mensaheng hatid ng mga nobela at katha sa mga mambabasa at implikasyon ng mga mensahe sa pamumuhay ng mga Pilipino; 2.2 Naging pape! ng mga pangunahing tauhan sa paghahatid ng mensahe ng nobela,at 2.3 Bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa? Inaasahang Katugunan sa mga Suliranin Ang mga inaasahang katugunan para sa mga nabanggit na suliranin ay pinagsikapang saliksikin upang maging makabuluhan ang pag-aaral na ito. Nawa'y ang mga nobe!a at kathang pinag-aralan dito ay magiging malaking tulong sa mga mag-aaral at maging sa mga guro upang makamit

ang mga katugunan na isinasaad sa paradim o batayang teoriya at maging gabay nila sa kasalukuyang pamumuhay. Bunga ng layang ibinigay ng mga Amerikano sa mga Pilipino, isinilang ang pahayagan. Sa mga pahayagang ito inilimbag ang maraming nobela at mga katha na, naging bahagi na ng ating lipunan. Ito ay may layuning lumibang, magturo o magbigay kaya ng isang aral. Gayundin ang mapagyaman ang ating karanasan sa pamamagitan ng paglalahad ng mga pangyayaring tumutugon sa karanasan ng tao, gumigising sa diwa at damdamin at nanawagan sa talino at guni-guni. Mula sa mga nasulat natinag ang panlipunan at kasaysayang kahalagahan. Mga Kahalagahan ng Pag-aaral Ang panitikan ay may malaking kaugnayan sa kasaysayan. Kung sa kasaysayan ay nasasabi ang tiyak na panahon at pangyayari, ang panitikan naman ay naglalarawan ng buhay, kultura, tradisyon, kaugalian, at karanasan. Nagpapahayag ang panitikan ng damdamin ng bawat indibidwal, gaya ng pag-ibig, kabiguan, tagumpay, lungkot, tuwa, at marami pang mukha ng buhay na inilalarawan ng bawat panitik. Pinapaksa ng panitikan ang ating pinagmulan kung kaya't ito ay tinaguriang salamin ng buhay. Nasasalamin dito ang pinagmulan ng isang lahi, ang pagsulong at pag-unlad ng isang bansa sa bawat panahong kanyang dinaanan at pagdadaanan pa. Ang kahalagahan ng tesis na ito ay ang pag-unawa sa uri ng panitikan sa bawat lahi o lalawigan matapos maibalangkas ang pinanggagalingan at malaman kung ano ang naging buhay at kung paano sila namuhay. Gayundin ang pag-unawa sa dalang impluwensiya sa lipunan, relihiyon, edukasyon at kultura na maaaring isinasabuhay pa natin hanggang sa kasalukuyan. Isa pang kahalagahan ng pag-aaral na ito ay ang pagsusuri ng kasaysayang pampanitikan ng isang lahi o mga lahi, ang matunghayan ang mga makahulugang pangyayari sa tiyak na panahong sinusuri o nabasa upang mapag-ugnay sa isipan ang mga pampanitikan at pangkasaysayan na tunay sa ganitong lohika ay magiging malinaw sa mga mag-aaral o mga

mambabasa ang bawat pinag-ugat ng hilig, takbo, at uri ng mga nobela o akdang pampanitikang tinatalakay. Saklaw ng Pag-aaral Ang pag-aaral na ito ay sumasaklaw sa pagsusuri at pagbibigay haiaga sa ilang piling nobela at katha ni Edgardo M. Reyes. Ang mga nobelang pinili sa pag-aaral ay ang mga sumusunod: A. Mga Nobela Laro sa Baga Sa Kagubatan ng Lunsod Sa mga Kuko ng Liwanag B. Mga Katha Ang Gilingang Bato Di-Maabot ng Kawalang Malay Emmanuel Lugmok na ang Nayon Ang mga nobelang ito ay galing sa Koleksyon ni Edgardo M. Reyes na nalathala sa aklat na may pamagat na "Pagsusuri at Pagbubuod ng mga Nobela, (Villafuerte, 2000). Ang mga katha naman ay nalathala sa aklat na "Mga Agos Sa Disyerto", Ikatlong Edisyon (Abueg, et.al 1993). Gayunman, hindi saklaw ng pag-aaral na ito ang paggamit ng istatistika sapagka't ang layunin ng pag-aaral ay suriin ang mga nobela at katha ayon sa kahalagahang moral at panlipunan, mensahe at implikasyon sa pamumuhay ng mga Pilipino, papel ng mga tauhan sa paghahatid ng mensahe, at bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa. Mga Kinalabasan ng Proseso A. Mga Nobela · Laro sa Baga · Sa Kagubatan ng Lunsod · Sa mga Kuko ng Liwanag B. Mga Katha · Ang Gilingang Bato · Di-Maabot ng Kawalang malay · Emmanuel · Lugmok na ang Nayon Mga Nobela at Katha Proseso BATAYANG TEORIYA · Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan · Mensahe at Implikasyon Kasalukuyang Pamumuhay ng mga

Pilipino · Papel ng mga Tauhan sa paghahatid ng mensahe · Bisa sa Isip at damdamin ng mga mambabasa Pasuri at Palarawang Pagsusuri Ang Batayang Teoriya ng Pagsusuri sa mga Piling Nobela at Katha ni Edgardo M. Reyes Ang pag-aaral na ito ay gumamit ng pasuri at palarawang pagsusuri upang higit na maipaliwanag ang mga kahalagahang pangmoral at panlipunan ng mga nobela at kathang ginamit. Ang mga mensahe at implikasyon nito sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino ay binigyang diin sa pagsusuring ginawa upang higit na maunawaan ng mga mambabasa ang kahalagahan ng nobela at katha. Ang mga mensaheng hatid ng bawat nobela at katha ay may mga bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa. Sa bawa't kuwento o nobela ay may malaking papel na ginagampanan ang mga tauhan sa paghahatid ng mga mensahe o kaisipan. Sa mga nobela at kathang ito ni Edgardo M. Reyes ay tinalakay din ang mga naging papel o "role" lalo na nang mga pangunahing tauhan, sapagkat sa kanila nakasalalay ang buhay ng nobela at katha . Hindi rin kinaligtaan ang estilo ng manunulat sa paghahabi o pagsulat ng bawat kabanata sa kanyang mga nobela at katha. Sa pamamagitan ng pag-analisa sa estilo ay malalaman natin ang lalim ng ambag nito sa ating Panitikang Pilipino. Katuturan ng mga Katawagan Epiko May kahabaang salaysay na patula sa mga kabayanihang nagawa na kadalasan ay may uring angat sa kalikasan. Kabanata Bawat isa sa mga yugto o bahagi ng nilalaman ng alinmang aklat, ayon sa pagkakabukud-bukod ng mga isipan o mga pangyayaring isinalaysay. Kaisipan Ideya; kuru-kuro; palagay; pag-iisip Katha Maikling kathang pampanitikan na may isang tema

lamang; payak ang paksa at kakaunti lamang ang mga tauhan na gumagalaw sa katha. May layunin itong libangin ang mga mambabasa. Manunulat Sinumang sanay at dalubbhasa sa pagsulat ng mga artikulo, kuwento, nobela, tula at iba pa. Mensahe Aral na gustong ipaabot ng manunulat sa mambabasa. Nobela Mahabang kathang pampanitikan naglalahad ng isang kawil ng mga pangyayaring pinaghabi-habi sa isang mahusay na pagbabalangkas na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalaban ng hangarin ng bayani sa isang dako at ang hangarin naman ng kanyang mga katunggali sa kabila. Pagsusuri Opisyal na pagsisiyasat at pagpapatunay sa mga tala. Teorya Makatuwirang pagpapaliwanag sa anumang palagay. Yugto Dibisyon o bahagi ng isang nobela, bahagi ng isang serye. Saglit na pagtigil o paghinto. KABANATA II Mga Akdang may Kaugnayan sa Kasalukuyang Pag-aaral Ang mga sumusunod na mga artikulo at mga sulatin ay pawang may kaugnayan sa pag-aaral na ito, na lahat ay nauukol sa mga nobelang isinulat ni Edgardo M. Reyes. Deskripsyon ng Nobela Kung ibig mong makabasa ng isang akdang maituturing mong masalimuot dahil sa tuwirang tumatalakay sa buhay ng tao, sa mga pakikipagsapalaran, sa mga nakakatawang pangyayari, sa paghubog ng pagkatao, sa mga nakakabagabag na pangyayari sa isang bansa at iba pang mga bagay na may nakatutuwang paksa, ay bumasa ka ng nobela. (Devesa, 1982) Tinatawag na isang kathang pampanitikan na binubuo ng maraming pangyayaring magkakasunod at magkakaugnay-ugnay. Ang pangyayari rito ay may kanya-kanyang tungkuling ginagampanan upang mabuo ang isang matibay at kawili-wiling mga pangyayari ng isang nobela. Tinatawag ding kathang buhay, ang nobela sapagkat ito ay naglalahad ng maraming pangyayaring kinasasangkutan ng isa o dalawang pangunahing tauhan at iba pang mga katulong na tauhan at ang buong pangyayari ay

sumasaklaw nang higit na mahabang panahon. Ayon kay Rufino Alejandro (Perez, 1991), " Ang nobela ay naglalahad ng isang kawil ng mga kawili-wiling pangyayari na pinaghabi-habi sa isang mahusay na pagkakabalangkas,na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalaban ng hangarinng bayani sa isang dako at ng hangarin ng kanyang katunggali sa kabila. Ang mga katunggali niya ay maaaring mga tao ring katulad niya o kaya ay mga kasalungat na pangyayari, kabilang diyan ang sarili niyang pag-uugali at pagkatao. Tumutugon ito sa karanasan ng tao at matapat na nanghahawak sa buhay, gumagamit ng guniguni datapwat hindi napatatangay dito, gumigising sa diwa at damdamin, at nananawagan sa ating talino gayundin sa ating imahinasyon. Katangian ng tao ang pinagkukunan ng paksa ng isang nobela. Ito ay naglalarawan din ng pagkatao bukod pa sa paglinang ng isang balangkas na mga pangyayari." Ayon naman kay Tiangco et.al, (1976 & 1981), ang nobela ay naglalahad ng isang kawil ng kawili-wiling pangyayari na pinaghabi-habi sa isang mahusay na pagkakabalangkas. Ang binibigyang diin ay ang pagtutunggali ng hangarin ng bayani sa isang dako at sa hangarin ng kanyang mga kalaban sa kabilang dako. Ang katunggali ng pagunahing tauhan ay maaaring ibang tao o kaya'y mga salungat na pangyayari o ang sarili niyang pag-uugali at pagkatao. Ang isa pang deskripsyon ng nobela ay mula naman sa panulat ni Casanova (1984). Ayon sa kanya ang nobela ay isang mahabang pagkukuwento na may kabanata, laging itutuloy at may karugtong. Hango ito sa talagang pangyayari sa buhay ng tao. Tumatalakay din ito ng mahabang panahon at maraming tauhan ang nagsisiganap. Sa isang aklat na isinulat ni Mag-atas et.al, (1994) ang nobela ay tinatawag ding mahabang kasaysayang tuluyan sa panahon ng kastila. Ang sabi naman ni Roman Reyes (1908), ang nobela ay naglalarawan ng sariling pag-uugali, mga kilos, at damdaming katutubo ng bayang pinaghanguan ng matiyagang sumulat. At hindi lamang ganyan, kundi gumagamot din naman sa maraming sakit sa pag-uugali, rnaling paniniwala at masasagwang kilos na nagpapapusyaw sa dapat na magningning ng kapurihan ng tao kung kaya nabubuhay.

Ayon kay Faustino Aguilar (Mag-atas et.al, 1994), ang salitang "nobela", na hiram natin sa kastila ay hiram sa Italyanong "novella" na ang ibig sabihin ay isang katha na nagsasalaysay ng anumang bagay na sa kabila o sa isang bahagi ay hinango sa isang pangyayari. Ito ay isinulat sa isang paraang kaaliw-aliw at kakikitaan ng ugali ng mga taong pinagagalaw ng mga pangyayari. Kasaysayan ng Nobelang Pilipino Pinakaugat ng nobela (Mag-atas et.al, 1994) Marami ang nagsasabi na ang pinakaugat ng nobelang Pilipino ay ang epiko. Ito ay mahabang salaysay na tungkol sa kabayanihan ng bida, kung minsan ay hango sa mga karaniwang pangyayari ngunit ang bida ay may di pangkaraniwang lakas, may engkanto. Patula ang mga epiko at sa kasalukuyan ay mahirap nang makatagpo ng taong nakakasaulo ng kanilang mga epiko, bagamat sa ating mga tribo ay may mangilan-ngilan pa ring nakakatanda ng ilang bahagi nito (hindi na ang kabuuan) sapagkat ang daloy ng kabihasnan ay sumapit na sa kanilang pook. Kabilang sa mga epiko ang Hudhod at Alim ng Ipugaw, ang Darangan ng Muslim, ang Ibalon ng Bikol, at iba pa. Sayang at ang epiko ng Tagalog ay hindi napangalagaan, dahil sa pagsapit ng kabihasnan buhat sa ibang bayan ay nawala ang katibayan ng pagkakaroon nila ng sariling epiko. Gayunman, sinasabing Kumintang ang tawag sa epiko ng mga Tagalog. Noong panahon na ng mga Kastila ang akda ni Antonio de Borja na Barlaan at Josaphat (1709) ang tinuturing na "Juan Bautista" ng Nobelang Tagalog. Tagapagbalita lamang ito ng tunay na nobelang Tagalog sapagkat ito ay salin lamang buhat sa wikang Griyego ni Juan Damasceno. Ang buong pamagat ay Aral na Tunay Na Totoong Pag Acay sa Tauo, Ng Manga Cabana lang Gaua Nang Manga Maloalhating Santo Na Si Barlaan Ni Josaphat. Ito ay tungkol kay Josaphat na kahit na iniiwas na ng amang si Abenir ng India sa pagiging katoliko, ang kagustuhan din ng Maykapal ang nasunod sapagkat si Barlaan, isang pari, ang naatasan ng Panginoon upang gawing Kristiyano si Josaphat. Sa wakas, pati na si Abenir ay naging kristiyano. Ang isa pang pinag-ugatan ng nobela ay ang Tandang Basiong Macunat (1885) na tinaguriang akda sa loob ng isang akda, ni Miguel Lucio Bustamante.Dito ay inilalahad na hindi nararapat pag-aralin ang anak

sa Maynila sapagkat nabubuyo ito sa masamang bisyo at hindi nakakatapos ng pag-aaral. Matatawag ding pinag-ugatan ng nobela ang Pasyon, tulad ng Martir sa Golgota na salin ni Juan Evangelista. May salin din si Joaquin Tuazon ng orihinal na Kastila ni Tomas Iriarte (1879-80) ng Bagong Robinson. May ibang mga salin at halaw ngunit hindi ito gaanong kilalang babasahin at marahil ay wala naming makikitang patunay sa kasalukuyan. Ang mga komedya at moro-moro ay mga baytang din tungo sa pagkakaroon ng nobelang Tagalog. Hindi rin dapat kalimutan ang palitan ng liham na Urbana at Fetisa ni Modesto de Castro, tinaguriang "Ama ng Tuluyan", na kinapapalooban ng pagtuturo ng kagandahang asal. Bagamat nakasulat sa wikang Kastila ang Ninay ni Pedro Paterno, nakatulong din ito sa pag-unlad ng nobela, at naging batayan pa marahii ni Rizal sa kanyang nobela sa punto ng katauhan ng mga gumagalaw sa nobela. Ang realismo naman sa mga nobela ay matatagpuan sa mga akda ni Jose Rizal na Noli Me Tangere at El Filibusterismo na bagamat sa wikang Kastila rin nasulat ay nagsilbing huwaran at inspirasyon ng mga mambabasa na masasabing nagtataglay ng tatlong bisang kinakailangang dapat taglayin ng isang nobela. Ang panahong ito ay nasa panahon na ng tinatawag na Propaganda at Himagsikan. Si Apolinario Mabini ay may nobela rin tulad ng El Desarollo y Caisa de la Repubiica Filipinas, lamang ito ay tungkol sa rebolusyon at sa wikang Kastila rin. Panahon ng Nobela Ang masasabing tunay na panahon ng mga nobelang Pilipino ay nagsimula noong 1900, batay nga sa mga pag-aaral at pagpapangkat-pangkat, nahati ito sa apat na panahon (Mag-atas et. Al,1994). Unang Panahon 1900-1920 - Klasikal na Rebolusyunaryo Napapaloob dito ang mga nobelang may binhi ng sosyalismo na akda nina Lope K. Santos (Banaag at Sikat, 1906) at Faustino Aguilar (Pinaglahuan, 1907). Narito rin ang mga haiimbawa ng impluwensya ng

klasiko, malawak na aral-Kastila at mga laban sa prayle. Masigasig ang mga manunulat na makapagsulat ng nobela nang panahong ito. Kabilang sa mga manunulat noong panahong ito sina Valeriano H. Peña (Nena at Neneng, 1904, nalathala sa pahayagang Muling Pagsilang); Francisco Lacsamana {Anino ng kahapon); Roman Reyes (Bulaklak ng Calumpang, 1970); lnigo Ed. Regalado (Kung Magmahal ng Da/aga/1913) na siyang taga panguna ng mga nobelang romantiko sa kanyang May pusong Walang Pag-ibig; Engracio Valmonte (Ang Mestisa); Pascual Poblete, Patricio Mariano. Masasabing si Lope K. Santos ang nagsimula ng paglalathala nang yugtu-yugtong kabanata ng mga nobela sa pahayagang "Ang Kaliwanagan", pagkatapos naman ay "Ang Kapatid ng Bayan", sa kanyang "Salawahang Pag-ibig". Ikalawang Panahon 1921-1944 - Romantiko-Sentimental Sa panahong ito namayani ang mga nobelang nauukol sa pag-ibig at sentimentalismo kaya't sa mga sinehan ay dinudumog ng mga tao ang mga may iyakang palabas. Sa panahong ito masasabing naiiba ang landasin ni Lazaro Francisco sapagkat may kamalayang panlipunan ang kanyang mga akda. Kabilang sa mga manunulat dito sina Fausto Galauran, Nieves Baensdel Rosario, Jose Esperanza Cruz, Garvacio Santiago, (sentimental na mistisismo), Florentine Collantes, Servanto de los Angeles, Teofilo Sauco, atbp. Ikatlong Panahon 1945-1960 - Realistiko-NaturaIistiko Sa panahong ito, malawak na ang naging impluwensya ng mga dayuhan, ng mga Amerikano, ng mga Ingles, ng mga Kastila, ng mga Pranses at iba pa. Kabilang sa mga manunulat ng panahong ito si Agustin Fabian na siyang kinikilalang tagapanguna ng panahong ito sapagkat naiiba ang istilo ng kanyang nobela. Mapapatunayan ito sa kanyang Timawa at Maria Mercedes. Isa pa si Amado V. Hernandez na naglahad ng mga realistikong ugnayan ng matataas at maliliit sa kanyang Luha ng Buwaya at Mga Ibong Mandaragit. Nariyan din Alejandro Abadilla na naglaiarawan ng sex sa kanilang

nobela ni Capulong na Pagkamulat ni Magdalen at si Andres Cristobal-Cruz, Liwayway Arceo na modernong realistiko at iba pa. Sa oryentasyon naturalismo natagpuan ang katayuang panlipunan na mapagsamantala, maralita at marahas. Ikaapat na Panahon 1961 - Proletaryat - Realistiko Kabilang sa unang panahon nito ang mga manunulat na may kamalayang panlipunang sina Edgardo Reyes, Efren Abueg, Rogelio Mangahas, Rogelio Sikat, at iba pa. Masasabing may pangalawang panahon ito sapagkat sa kasalukuyan, ang realismong ipinakikita sa mga nobela ay iyong mga buhay-buhay ng mga nasa mababang antas ng lipunan, ang kanilang pakikipagsapalaran at ang kanilang tagumpay. Iba ang pagkarealistiko rito sapagkat ipinakikita na ang nasa putik ay maaaring mahango. Sa rebolusyunaryong realismo na pagsasadula ng tunggaliang makauri, optimista ang tono, may pananalig sa pagtatagumpay ng masa. Ang ibang manunulat ay nagbago rin ng tema nila dahil sa pagbabago ng lipunang kanilang ginagalawan. Mga Uri ng Nobela Ang nobela ay may iba't ibang uri upang hindi magsawa ang mga tao sa pagbasa ng ganitong uri ng katha. Ayon sa pag-aaral na isinagawa ni Mag-atas et.al, (1994) may nobelang historikal, ito ay isang uri ng nobelang tradisyonal na binubuo ng mga akdang hango sa mga pangyayaring naghanap sa kasaysayan. Pinapaksa ng mga manunulat ang mga palasak na paniniwala. Ang nobelang realistiko naman ay ukol sa mga kaisipang hango sa isang partikular na paniniwala. Himig protesta ay nangingibabaw sa mga akdang realistiko. Ito ay nagtutuon ng pansin sa mga umiiral na kalagayan, pagpuna at paglaban sa mga maling aspekto ng lipunan. Ang ibang uri ng nobela ay ang nobela ng pangyayari - Ito ay nagbibigay diin sa mga pangyayari o kwento. Nandyan din ang nobelang tauhan ito ay nagbibigay pansin sa pangunahing mga layunin at pangangailangan ng

mga tauhan. Pag-iibigan at romansa ang binibigyang dim sa nobela ng romansa. Ang nobela ng kasaysayan ay nagkukuwento ng tungkol sa mga pangyayaring may kaugnayan sa kasaysayan ng bayan at nagbibigay-diin ito sa mga nagwang kabayanihan ng kinikitalang mga bayani ng ating lahi bilang tanda ng kanilang pagtatanggol at pagmamahal sa bansa. Mga Sangkap ng Nobela, Tradisyon, at Bisa May tatlong sangkap ang mahusay na nobela. Ito ay ang kuwento o kasaysayan, ang pag-aaral o pagmamasid sa mga gawa at kilos ng sangkatauhan at ang paggamit ng malikhaing guni-guni (Perez, 1991) Ayon pa rin kay Perez (1991), bagamat ang pangunahing layunin ng nobela ay lumibang maaari rinitong magturo, magtaguyod ng isang pagbabago sa pamumuhay o sa lipunan o magbigay-aral sa di tahasang paraan maitataas din nito ang panlasa ng mga mambabasa. Mainam ang nobela kung naipadama sa mambabasa na mayroon pala siyang natatagong kaisipang hindi niya alam na mayroon pala siya. May tatlong bisang tinataglay ang nobela ayon kay Guaman (1989). Ito ay bisa sa isip na nangangahulugan ito na sa pagbabasa ng nobela ay madaragdagan ang kaalaman ng mambabasa. Ang bisa sa damdamin naman ay nakakapukaw ng damdamin o emosyon. Ang pagtuturo ng mabuti o nakahuhubog tungo sa kabutihan ay ang bisa sa asal. Mga Tradisyong Matatagpuan sa Nobela May mga tradisyong matatagpuan sa mga nobela at sa masusing pagbabasa at pagpapahalaga ng mambabasa. Ayon kay Mag-atas et.al (1994) isa sa mga ito ang tradisyong katutubo na kasasalaminan ng katutubong kaugaliang Pilipino. Ang mga diyoses at diyosa na tulad nina, Jupiter, Venus, Juno ay mga tradisyong klasiko naman. Sa tradisyong pangrelihiyon ay ang pagkilala sa kapangyarihan ng Diyos, ang pagmimilagro at tungkol sa kagandahang-asa! tulad ng nasa Urbana at Felisa. Ang tradisyong Romantisismo ay nagsimula sa Europa nang magkaroon ng himagsikan sa Pransya. Ang lungkot at kaligayahan, tulad din ng pantasya ay iniialarawan sa mga awit at korido. Noong ika-19 na siglo

naging industriyalisado ang mga bayan, nakapukaw ang pagpapahalaga sa demokrasya at nasyonalismo. Mababasa ito sa mga nobela ni Dr. Jose P. Rizal na Noli MeTangere at El Filibusterismo. Ang mga Estiio sa Pagsulat ng Nobela May ilang dahilan kung bakit hindi higit na sumikat ang maikling kuwento kaysa ang nobelang tagalog. Una ay ang mabilis na takbo ng panahon kung kayat kulang na ang oras at panahon ng mambabasa sa pagbasa ng nobela. Nandiyan rin ang kasiyahan sa pagbabasa ng maikling kuwento na matatapos basahin sa isang upuan na di makukuha sa pagbabasa ng nobela. At ang mahal na halaga ng nobelang isinaaklat. (Garcia, 1989) Ngunit nalunasan ito ng mga nobelista, lalo na ng mga nasa patnugutan ng mga pinaglalathalaang pahayagan o magasin. Inilathala nila ang mga nobela nang kaba-kabanata, pinuputol nila ito sa bahaging kapana-panabik. Dahil dito ang mambabasa ay bumabasa ng limitadong nobela na kung saan ang bawat kabanata ay kasinghaba lamang ng isang maikling kuwento. Dahil dito nakatitiyak ang mga tagasubaybay na maitutuloy nila ang pagbabasa sa nobela. Dahil sa pagpapalitan ng pagsulat na ito ng mga kabanata ay nawawalan ng kaisahan ang estilo ng pagsulat ng nobela. May mga pangyayari na napapalitan ng pangalan ang mga tauhan sa nobela. Naging mabagal ang pag-unlad ng nobelang Tagalog bilang akdang pampanitikan dahil sa "barkadahan" o pagsasamahan ng patnugutan at mga ilang kasama sa labas ng patnugutan. Pinid sa mga di-kasama sa barkadahan ang pagkakataong makapaglathala ng isang nobela. Ang nobela noon ay karaniwan nang mga "pantakas" na akda. Iniaalis nito ang mga mambabasa sa pangit na katotohanan at dinadala sa maganda at kaaya-ayang daigdig ng mga guni-guni. Halos iisa ang paksa ng mga nobela noon at may iilang pagbabago lamang sa isa't-isa. Naroon ang tunggalian ng mayaman at mahirap na kung saan karaniwang sa dakong huli ay yumuyuko ang kapalaluan. Kung saan na mumutiktik sa sentementalismo at panay ang agos ng luha. At ang

mga mambabasang di nakapagbabasa ng mga nobelang banyaga ay gumagawa ng isang sukatan: "Maganda ang kasaysayan - nakakaiyak." Karaniwan sa mga nobela noon ang may pangyayaring pilit na pinapagkataon upang maiuwi ang takbo ng salaysay sa ibig mangyari ng manunulat at ng mga mambabasa. Mabulaklak ang wika ng mga nobelista noon, walang katipiran, walang katimpian kung kaya't dahil dito naging mahina ang katunayan at paglalarawang tauhan. Walang tauhan ng alinmang nobelang Tagalog ang naging kahanay ng mga tauhan ni Rizal sa Noli at Fili o ni Balagtas sa Florante. Mga tauhang halos paulit-ulit na natutukoy sa pagpapahayag ng mga diwa't kaisipang kaugnay o natutulad sa mga pinapel nila bilang tauhan sa akda. Ang mga tauhang Elias, Ibarra at Simoun, Maria Clara, Donya Victorina, Pilosopong Tasyo, Padre Damaso, Padre Salvi at iba pa ay wari bang tunay na tao sa kasaysayan at di likha lamang ng panitikan. ANG MAIKLING KATHA A. Mga Simula ng Maikling Katha Ano ang Maikling Katha? (Paredes, 1989) Ang maikling katha o maikling kwento, gaya ng karaniwang tawag dito, ay sangay ng salaysay (narration) na may isang kakintalan (single impression). Ito ay may mga sariling katangian na ikinaiiba sa mga kasamahang sangay ng salaysay at dito'y kabilang ang mga sumusunod: (1) isang madulang bahagi ng buhay na tinatalakay, (2) isang pangunahing tauhang may mahalagang suliranin, at kakauntian ng iba pang mga tauhan, (3) isang mahalagang tagpo o kakauntian nito, (4) mabilis na pagtaas ng kawilihan hanggang sa kasukdulang madaling sinusundan ng wakes at (5) iisang kakintalan. Ang maikling katha ay hindi pinaikling nobela. Hindi rin ito buod ng isang nobela o ng isang kuwento kaya. Mga Ugat ng Kasalukuyang Maikling Katha Ang maikling katha sa kasalukuyan na siyang pinakamaunlad na sangay ng panitikan ngayon dito sa atin, maging sa Tagalog o sa Ingles, ay tila mayabong na punungkahoy na may nararami't malalalim ha ugat. Kabilang sa mga ugat na ito ang mitolohiya, alamat, kuwentong bayan, pabula,

parabula, anekdota at karaniwang kuwento. Ang Mitolohiya Ang mitolohiya ay katipunan ng iba't ibang paniniwala at mga kuwento tungkol sa .mga diyos at diyosa. Gaya ng mga Romano at Griyego, tayo ay may katipunan ng mga ganitong paniniwala at kuwento. Marahil, nakatulong nang malaki sa bagay na ito ang pangyayaring ang ating mga ninuno ay pagano bago dumating ang mga Kastila. Sila'y naniwala sa maraming Diyos, sa ispiritung mabuti o masama. Ang Alamat Ang alamat ay kuwentong pasalin-salin sa bibig ng mga taong bayan, at karaniwang tungkol sa pinagmulan ng mga bagay-bagay. Ito ang karaniwan nang kasagutan sa mga kababalaghan o mga pangyayaring may kaugnayan sa kalikasan na hindi maalaman sa agham. Marami tayong mga alamat, nguni't makabuluhang pag-aaralan ang ilang naglalarawan sa paniniwala ng ating Ang Kuwentong Bayan Gaya ng mga alamat, ang mga kuwentong bayan ay mga kuwentong pasalm-salin sa bibig ng mga taong bayan. Kabilang dito ang mga kuwentong bayan tungkol kina Mariang Makiling, Mariang Sinukuan, Juan Tamad, Juan Tanga, Suwan, sa Bulkang Mayon, at marami pang iba. Ang mga kuwentong bayan tungkol sa iisang paksa ay pabagu-bago sa iba't ibang pook sapagka't nararagdagan o nababawasan habang nagpapasalinsalin sa mga bibig. Kung ang nagkukuwento ay malilimutin, ang kuwentong bayan ay nababawasan. Kung mayaman naman ang guniguni ng nagsasalaysay, ang kuwento'y nararagdagan. Ang Pabula Ang pabula ay kuwento ng mga hayop na nagsisikilos at nangagsasalitang parang tao, at ang layon ay makapagturo ng aral sa bumabasa. Kilalang-kilala ang mga pabula ni Esopo, na noong pa mang una ay nakatuklas nang ang tao'y ayaw panga-ngaralan nang tuwiran, kaya, marahil, dinaan niya ito sa tulong ng mga pabula. Ang Parabula Karaniwang nanggagaling sa Banal na Kasulatan, ang parabula ay

kuwentong umaakay sa tao sa tuwid na landas ng buhay. Kabilang na marahil sa mga kinagigiliwang parabula ang mga sumusunod: "Ang Mabuting Samaritano", "Ang Publikano at ang Pariseo", "Ang Manghahasik", at "Ang Lagalag na Anak". Magkatulad ang layunin ng pabula at parabula, ang magturo ng aral sa tao, bagaman magkaiba ang pamaraan. Ang Anekdota Maiikling kuwento ng mga tunay na karanasan ang anekdota na kung minsa'y katuwa-tuwa, at kung minsa'y "nag-iiwan ng aral". Kadalasan nang kawili-wiling basahin ang mga anekdota tungkol sa mga bayani, mga dakilang tao, o mga kilalang tao. Mga halimbawa: ang tungkol sa pagkahulog ng tainelas ni Rizal sa ilog, ang kakuriputan at pagkaseloso ni Valeriano Hernandez Pena, ang mapagmahal na pag-iiringan ng magkaibigan nguni't magkaagaw na siria Jose Corazon de Jesus at Florentino T. Collantes. Ang Karaniwang Kuwento Kuwento ang tawag sa mga salaysay nasinulat ng mga paring Kastila upang magbigay ng halimbawa sa kanilang mga pangaral gaya ng "Mga Buhok na Nangungusap", at "Sa Kagalitan". At kuwento rin ang tawag sa mga sumusunod na salaysay na lumabas sa mga pahayagan noong mga unang taon dito ng mga Amerikano. Kabilang dito ang mga dagli ni Lope K. Santos sa puhayagang Muling Pagsilanr!, at ng kanyang mga kapanahon sa pahayagang Deinocracia, Taliba. at Ang Mithi, B. Ang Simula at Pag-unlad ng Taal na Maikling Katha Buhat sa simu-simulang nabanggit na sa mga nakaraang dahon, ang kuwento ay unti-unting nagkaroon ng tiyak na anyo at tungkulin, hanggang sa tanghalin sa kasalukuyan na isang sangay ng salaysay na may sarili't di-mapag-aalinlanganang tatak at kakanyahan. Mga Unang Hakbang sa Pag-unlad Ang mga dagli (sketch) at mga tinatawag na kuwento ay nagsimulang magkahugis at magkaanyo, sa tulong ng bagong kamalayan ng banghay (plot) na naging kapansin-pansin aa kuwentong "Bunga ng Kasalanan" ni Cirio H. Panganiban, at tinaguriang Katha ng Taong 1920. Nauna kaysa ritong kinilalang Katha ng taon ang kuwentong "Elias" ni Rosauro Almario (1910). Ang Lingguhang Liwayway na sinimulan noong 1922

ay nagpasigla sa pagsulat ng mga katha. Ang mga taga "Aklatang Bayan" at "Ilaw at Panitik", dalawang kapisanan ng mga mananagalog at manunulat ng panahong yaon, ay nagpalabas ng kanilang mga akda sa nasabing lingguhan. Kabilang dito ang tinaguriang "Ama ng Maikling Kathang Tagalog", si Deogracias A. Rosario, Kung paanong naghimagsik .si Jose Corazon de Jesus sa matandang pamaraan sa tulang Tagalog, si Deogracias A. Rosario naman ang nagpabago'sa kinamihasnang pamaraan sa maikling kuwento. Ang kuwentong "Walang Panginoon" ni DAR ay magpapatunay nito. K. Mga Uri ng Maikling Katha Mahirap ang pag-uuri-uri ng ano mang bagay, at dito'y kabilang ang maikling katha. Karaniwan nang ang mabuting banghay, ang isang malakas at makulay na katauhan,, ang isang makabuluhang kaisipan, at iba pa, ay sama-sama sa pagbubuo ng isang mabuting katha. Kaya't may kahirapan ang pag-uuri sa akda kung ito'y pangkatauhan, ynakabanghay, at iba pa. Nguni't upang mapag-aralan ng isang baguhan ang mga sangkap ng isang maikling katha, tila kailangan ang pag-uuri-uri ng sangay na ito. Bilang tulong sa pag-aaral ng isang baguha'y uuriin natin ang maiikling katha sa lima: (1) Pangkatauhan - kung ang pinakamahalagang nangingibabaw sa katha ay ang katauhan, (2) Makabanghay - kung ang mahalaga'y ang pagkakabuo ng mga pangyayari, (3) Pangkapaligiran kung ang paligid o isang namumukod na damdamin ang namamayani, (4) Pangkatutubong kulay - kung ang pamumuhay at kalakaran sa isang pook ang binibigyang diin, at (5) Pangkaisipan - kung ang paksa, diwa o isipan ng isang katha ang pinakamahalaga. Maikling Kathang Pangkatauhan Ang kathang pangkatauhan ay isa sa pinakamahalagang uri, kung hindi man siyang pinakamahalaga, sapagka't higit na mahalaga ang katauhang iba't iba sa bawa't tao. Ito'y maaaring sumatugatog ng kadakilaan; mamaya'y maaari namang bumulusok sa kababaan ng kaimbihan. Maraming paraan ang

magagamit sa pagpapalitaw ng isang katauhan, kabilang na rito ang karaniwang paraan, ang paglalarawan ng may-akda sa kanyang katauhan sa tulong ng pag-uugali, isipan, mithiin at damdamin nito, gayon din sa kanyang panlabas na anyo. Maaari ring lumitaw ang katauhan sa tulong ng pag-uusap ng ibang tauhan sa kuwento tungkol sa kanya. Nguni't ang pinakamabisang paglalarawan ng katauhan ay sa pamamagitan na rin ng tauhan; halimba-wa, sa kanyang paraan ng pagkilos at pagsasalita, at higit sa lahat, sa kanyang reaksyon (sa kanyang gagawin o magiging damdamin) sa isang tiyak na pangyayari. Isang kahinaan sa marami nating maiikling katha ang paglalarawan ng katauhan. Kung hindi napakabuti ang isang tao (na waia kahit kaunting kahinaan o karupukan') ito'y napakasama. Maikling Kathang Pangkapaligiran Pangkapaligiran ang ginagamit nating katumbas ng salitang ingles na "atmosphere", at ito ay hindi lamang sumasakop sa mga bagay na nadarama kundi sa damdaming namamayani sa isang katha. Ang- paligid na ginagamit sa isang katha ay nakatutulong nang malaki sa pagbubuo ng namamayaning damdamin gayang kakanyahan o style ng sumusulat. Ang paligid ay kadalasan nang' nakatutulong sa paglalarawan ng katutubong kulay,nguni't hindi dapat ipagkamali ang isa sa isa. Maikling Kathang Pangkatutubong Kulay Ang paligid, kaayusang panlabas, pag-uugali, mga paniniwala, mithiin, kakanyahang pampook (idiosyncrasies) at sariling tatak ay nagkakatuhmg-tulong sa pagbubuo ng kathang pangkatutubong kulay. Bagaman ang mga pamantayang pandaigdig (umversality) ay kailangan sa pagbubuo ng isang mabuting katha, ito'y higit na sumasakop sa kalamnan, sa mga bagay na natatagpuan sa lahat ng tao ano man ang lahi kulay, bayan o pananampalataya. Samantala, ang mga sangkap ng katutubong kulay ay higit na pampalamuti kaysa kalamnan, nguni't mga pampalamuting nagtatatak ng kakanyahan. Maikling Kathang Pangkaisipan Sa mga akdang pangkaisipan, ang pangunahing katangiang taglay ay ang kaisipan o ang diwang makabuluhan na binibigyang diin. Ang banghay, katauhan, at paligid ay mga sangkap na ginagamit upang mapalutang ang

kahalagahan ng diwang binibigyang diin. Ang kaisipan o diwang ito'y hindi dapat ipagkamali sa karaniwang aral ng karaniwang kuwento. Ang masining na maikling katha'y nag-iiwan ng bisa sa bumabasa, sa diwa man o sa damdamin, nang hindi nangangaral. Sapagka't ang masining na katha, gaya ng iba pang sangay ng mining, ay hindi dapat gamiting sermon. Ang kalaliman o kababawan ng kaisipang tinatalakayayfa nasasalig sa sariling pilosopya ng manunulat. D. Mga Sangkap ng Maikling Katha Ang maikling 'katha ay gumagamit, hangga't maaari, ng kakaunting tauhan, at kung minsan, ng iisa lamang. Ang pangunahing tauhan ay dapat magkaroon ng balakid ohadlang, sapagka't kung wala ay walang pagtutunggali at kung walang pagtutunggali'y walang kuwento (sa mahigpit na pakahulugan ng kuwento o dula man.) Karaniwan nang kakaunti ring pook, panahon at pangyayari ang ginagamit sa katha. Kung maaari, isang maikling panahon at isang madulang pangyayari ang dapat gamitin. | Ang lahat nang ito'y tumutulong sa pagbubuo ng iisang kakintalan (impression) na isang katangiang dapat taglayin ng maikling katha. Ang karamihan ng tauhan, pook, pangyayari at ang matagal na panahon ay nagpapaligoy at nagpapasalimuot sa isang kuwento, at kadalasan ay sumisira rito. Gaya nang nasabi na, ang pangunahing tauhan ay binibigyan ng may-akda ng isang mahalagang suliranin na bago niya malutas o di-malutas ay may pagtutunggaling nagwawakas sa kasukdularig sinusundan agad ng pagtatapos ng kuwento. E. Mga Katangian ng Maikling Kathang Pampanitikan Ang maikling kathang pampanitikan ay naiiba sa karaniwang kuwentong komersyal sapagka't ang una ay higit na masining at higit na mataas ang uri. Tungkol sa sining, tunghayan natin ang sinabi ni Agoncillo sa Ang Maikling Kuwentong Tagalog (1886-1948): "Ang alin mang sining, upang magkahalagaat magkabisa, ay kailangang magtaglay ng kapangyarihang lumikom at humubog sa puta-putaking karanasan ng isang katauhan at sa pamamagitan ng damdami't pagiisip ng

manunulat ay yumari ng kabuuang may kaisahan, may kalamnan at may anyo. Ang sining 'ay hindi isang palamuti lamang na walang maganda kundi ang labas; lalong hindi isang larawan lamang. Ang sining ay buhay, at ang bisa ng alin mang sining ay matatakal sa kung hanggang saan ito matatagpuan at nararapat bigyan ng kahulugan ayon sa pag-iisip at damdamin ng manunulat. Ang ikinagaganda at ikinadadakila ng buhay ay nasa pagkakaiba-iba ng anyo at kulay at pagpapakahulugan ng mga manunulat hindi lamang sa magkakalayong panahon kundi.sa iisang panahong kinabibilangan nila." F. Mga Tulong sa Pagsulat ng Maikling Katha 1. Mga Dapat Tandaan sa Simula Pa Ang maikling katha ay maikling pagsasalaysay na may layon mag-iwan ng iisarig bisa sa tulong ng pinakamatipid na paraan. Ang kaiklian ay makatutulong nang malaki sa pag-iiwan ng iisang kakintalan, kung susundin ang mga dapat malaman tungkol sa pagsulat. Bagaman nakahihigit ang kalamnan kaysa kaanyuan ng alin mang sulatin, ang kaalaman tungkol sa kaanyuan ay nakatutulong nang malaki sa mabisang pagpapahayag ng kalamnan. Ang wastong kaanyuan ay natututuhan sa pag-aaral ng pamamaraan. Ang huli ay natututuhan at naaayos sa pamamagitan ng paulit-ulit na paggamit at sa wastong pamamatnubay. Isang mabisang paraan ang walang sawang pagbabasa ng mabubuting katha na katatagpuan ng mahahalagang kalamnan at ng maayos na kaanyuan. Ang isang baguha'y dapat ding magsanay sa maingat na pagmamasid sa tao at sa buhay. Dapat niyang sanayin ang sariling mag-isip tungkol sa mga asal at damdamin ng mga tao, sa mga bagay na nangyayari sa kanila, at sa kanilang mga reaksyon sa mga ito. 2. Kalamnan Laban sa Kaanyuan Ang mahalagang kalamnan na ipinaloloob sa mahusay na kaanyuan upang malikha ang kakintalang ninanais na maiwan sa mambabasa, ay masasabing siyang ulirang pagsasama ng dalawang sangkap na kailangangkailangan ng isang mabuting maikling katha. Nguni't kung ang pagtataluna'y kung alin

sa dalawa ang higit na mahalaga, marahil ang maisasagot nati'y ito: sa tao, kailangan ang kaluluwa at katawan upang maging tao; ang kaluluwa na walang katawan ay hindi tao, at ang katawan na walang kaluluwa ay hindi buhay na tao. Kailangan ang pagsasama ng dalawa upang maging buhay na tao. 3. Pagpili ng Paksa Sa pagpili ng paksa, dapat isaalang-alang ang kahalagahan. - ang mahalagang paksa ay tumutulong sa pagbubuo ng mahalagang katha. Walang paksang masasabing ganap na orihinal na hindi pa natatalakay ng kahit sino. Nguni't ito'y maaaring talakayin sa naiibang paraan at katatagpuan ng style o kakanyahan ng manunulat. Ang paksa'y dapat magtaglay ng katangiang pangdaigdig (universality) upang maging tunay na makabuluhan - yaong hindi lamang totoo sa isang pook at sa isang panahon kundi yaong totoo sa alin mang pook, sa ano mang lahi o bansa, at sa ano mang panahon. Kung mababaw ang paksa at di-mahalaga, damitan man ito ng marikit na kaanyuan, ang kathang malilikha'y magiging kaakit-akit, nguni't hindi makabuluhan. Ang kahalagahan o di-kahalagahan ng paksa ay siyang pinagsusumundan ng angkop napamamaraan, ng damdaming namamayani sa pagkukuwento at ng isipang makikintal sa bumabasa. 4. Ang Banghay ng Katha Ang banghay ay siyang balangkas o pagkakatagni-tagni ng Mga pangyayaring buhat sa simula ay mabilis sa pag-akyat sa Kasukdulan, at buhat doon ay mabilis sa pagtungo sa wakas. Noong unang panahon ng maiikling katha, ang masasalimuot na Banghay ay ipinalagay na kailangan. Nguni't ngayon, ang higit na payak na banghay ay kinagigiliwan ng manunulat at ng mam-babasa rin; kung minsan pa nga, halos wala nang banghay ang makabagong katha. Ang isang suliranin ay sapat na, sa halip ng kawing-kawing na suliraning kailangang kalasing isa-isa ng manunulat bago siya matapos sa kanyang kuwento. Bago magsimula sa pagsulat kailangang buo na sa isip ng manunulat ang kanyang balangkas. sa ganitong paraa'y halos nakikita na niya sa

kanyang isipan ang simulang mabilis na pumapaitaas hanggang sa kasukdulan, sa halip na humaba pa nang walang kapararakan. Sa pagbubuo ng balangkas, kailangang isaalang-alang ng manunulat ang mga sumusunod: ang bawa't pangyayari, kilos, usapan o tauhan, ay dapat magpasulong sa kuwento, patungo sa kalutasan ng suliranin, na siya ring kasukdulan na sinusundan agad ng wakes; ang pagpapasok agad sa suliranin sa simula pa; ang pagtiyak na kailangang may mangyari sa kuwento (kung hindi man nabigyan ng naiibang pagtingin sa pangyayari, ay natinag o nagbago ang damdamin ng bumabasa, sa pamamagitab ng tauhan) Sa maikling panggungusap, may nangyari: ang mga bagay-bagay ay hindi na gaya noong simulang basahin ang akda. ANG PAGPAPAHALAGA SA KATHA Iba-iba ang persepsyon ng tao sa isang bagay, ideya o konsepto. Ang maganda sa iba'y maaaring hindi maganda sa iba. Maaaring naiibigan ng iba ang nakatatawang pelikula, ang iba naman ang nakatatakot o madramang pelikula. Kaya iba't ibaang isinasagawa ng mga producer upang masagutan ang mga ninanais ng iba't ibang uri ng mamamayan. Nalalaman ninyong iba't iba ang hilig ng mga tao, iba't iba ang mga ugali, ang mga pangarap. Mababakas ang pagkakaiba sa ganitong pagpapahalaga sa larangan ng pakikipagtalastasan. Mapapansin ninyong kahit na iisang bulaklak ang nakikita ng sampung tao, iba't ibang deskripsyon ang kanilang gagawin. Iba't iba ang bibigyang-diin sa kanilang paglalarawan batay sa kanilang pagpapahalaga sa bagay na iyon. Ganito rin ang katha. Ang pagpapahalaga sa mga katha ay nakadepende sa persepsyon ng bumasa o nakakita ng isang pagtatanghal. Maaaring makita ng magpapahalaga ang simbolismo ng katha, ang paglarawang-tauhan, ang akatotohanang tagpuan o ang paraan o istilo ng pagkakasulat ng katha. Ilang Bagay na Nararapat na Isaalang-alang sa Pagpapahalaga sa Katha 1. Paglalarawang-tauhan Mahirap tiyakin kung paano nabubuo sa isip ng isang bumabasa ang malinaw na larawan ng tauhan. Kung minsan nama'y lipun-lipon na ang mga salitang nagagamit ng manunulat tungkol sa tauhan ay hindi pa rin lumilitaw ang larawan nito sa isip ng bumabasa. Sa maikling kuwento karaniwang inilahad na bigla at buo sa isang pangungusap ang paglalarawang-tauhan. Lumilinaw na lamang sa isip

ng mambabasa ang paglalarawan sa pamamagitan ng pananalita, mga kilos at ng isipan ng tauhan inilalarawan. Noong unang panahon ng maikling kuwento ay laging inilalarawan ang mga pangunahing tauhan bilang maganda, mahinhin at mabait, gayon din ang mga lalaki na malusog, makisig at mabait din. Likas namang masama ang ugali ng mga kontrabida. Ito ang mga nagsasagawa ng masasamang kaparaanan upang hindi magtagumpay ang bida sa hangaring kaligayahan. Sa kasalukuyang mga akda, karaniwang makikita sa lansangan, sa opisina, sa tirahan ng mahihirap, sa Tundo, sa bukid, sa bundok ang mga tauhan. Hindi mahalaga sa ngayon kung mabuti o masama ang tauhan. Ang pinahahalagahan ngayo'y ang sanhi ng paggawa ng tauhan ng gayong pagkilos. Wala nang kapi-pitagang pagkilos, ang mahalaga'y ang material na kadahilanan ng gayong pagkilos. 2. Pananalita o Lengguwahe Lahat ng akdang- sining ay akdang buhat sa wika, tulad ng isang nililok na maaring sabihing isang pirasong marmol na inukit. Kasama sa pananalita ang tungkol sa usapan sa katha. Mahalaga ang pagiging natural ng usapan kaya ang nararapat na pananalita'y malapit sa ayos ng pagsasalita ng mga tao sa tunay na karaniwang buhay. May sarili ring lengguwahe ang simbolismong ginagamit ng mga manunulat. May matalik at realistikong pagkakilala ang mannunulat sa lengguwaheng kanyang kasayang kasangkapan. Hindi napupugal ang manunulat sa himig at hugis ng pagpapahayag ng makalumang manunulat noon na maligoy. 3. Pamamaraan, Porma at Istilo Ang pamamaraan ang malimit na siyang kinasasaligan ng pagiging mabisa ng pagpapahayag ng isang kaisipan, ng pagtatanghal ng mga pangyayari, ng paglalarawan ng mga tauhan at ng pangwakas na kabuuan at kasiyahang dapat maidulot ng isang katha. Ang pamamaraan ang kasangkapan ng manunulat sa pagtuklas at pagpapaunlad ng kanyang paksa pagpapahatid ng mensahe at sa pagpukaw ng pagpapahalaga ng mambabasa. May sariling kaanyuan ang mga katha, Ang pangunahing layunin nito'y magdulot ng aliw sa pamamagitan ng isang

kapangyarihang paglalahad ng isang maselang pangyayari sa buhay ng pangunahing tauhan. Ito ang pinakakaluluwa ng katha. Ang kaisahan ng bisang kinikintal sa puso at diwa ng mambabasa ang tandang sukat pagkakilanlan sa katha. Nararapat ding makatawag-pansin ang panimula. Ang pamukaw-sigla pangyayari'y nararapat na dumating nang maaga. Kailangan ding maging mabilis ang galaw ng pangyayari hanggang sa makarating sa kasukdutan kung maikling kuwento ang pag-uusapan. Hindi nararapat na itayo ang wakas. Kung istilo naman ang pag-uusapan, ang bawat manunulat aymay kani-kaniyang istilo. Iyon ay kanilang kakanyahan, kanilang tatak. Ang paiba-ibang istilo ng manunulat ay higit na may kaugnayan sa kaanyuan kaysa sa nilalaman. Ang kakanyahang pampanitikan ng isang akda ay nasa pang-isipan, nilalaman at maliliit na bahagi nitong kapag nabuo ay nagiging lakas na lumilikha ng kalamnan. 4. Kalamnan o Paksang -diwa Ang diwa noong mga unang panahon ng pangangatha'y nangangahulugan ng pangangaral, subalit sa ngayo'y nangangahulugan ito ng daloy na walang patid sa loob ng katha, gayong hindi nakikita'y nasasalat naman ng damdamin, Sa pamamagitaan ng diwa, nalilikha ng mayakda ang kasiyahang pandamdamin at pangkaluluwa sa mambabasa. Sa gayon ay nalalahiran ito ng kapangyarihan ng may katha bilang manlilikha. Mabibilang sa mga paksain sa kasalukuyan ang mga pakikibaka sa buhay. Nagsisimula sa mga pang-aapi sa mga busabos, pamamayani ng mga panginoong piyudal, pamamayani ng puhunan, pakikisangkot sa kilusang pambayan, atb. Bago talakayin ang tungkol sa pagpapahalaga sa katha ang kabuuang pagpapahalaga muna sa romantisismong taglay ng nobela ang pupukaw sa inyong isipan. Kabilang sa mabibigyan ng pagpapahalaga sa mga katha ay ang tungkol sa mga tinatawag na romatisismo, klasismo, simbolismo o realismo ng katha. 5. Ang Paggamit ng Sagisag Nakatutulong nang malaki sa pagiging masining ng isang katha ang paggamit ng sagisag. Ito'y umaakay sa guniguni ng bumabasa na

makibahagi sa pagiging manlilikha ng may-akda. Narito ang ilang halimbawa ng mga sagisag saating mga katha at ang mga bagay na kanilang sinasagisag: 1. halaman (pagmamahal na dapat diligin) sa "Ang Halaman ni Angela" ni Diego Atienza Quisao 2. bangkang papel (karupukan ng pangarap sa kalupitan ng katotohanan) sa "Bangkang Papel" ni Genoveva D.Edroza 3. bahay na bato (tibay ng damdaming makatao) sa "Bahay na Bato" ni A.B.L. Rosales 4. pusa (pag-uusig ng sariling budhi) sa "Ang Pusa sa Aking Hapag" ni Jesus A. Arceo 5. lunting halaman (diwa ng kabayanihan) sa "At Nupling ang Isang Lunting Halaman" ni Pedro S. Dandan 6. luad (tigas ng kaloobang di pa nagdaranas ng kasawian) sa "Luad" ni Gloria Villaraza Ang dahilan ng pagbabago sa katauhan, at hindi dahilan sa gusto lamang itong mangyari ng sumusulat, gaya nang madalas mangyari sa ating kuwento, nobela at pelikula. Ang paglutas sa suliranin ay dapat manggaling sa katauhan ng pangunahing tauhan (tagumpay man o pagkabigo) at hindi sa bagay na panlabas. Isang tiyak na halimbawa: ang suliranin ni Maria ay ang pag-aaruga sa mga kapatid o pag-iiwan sa mga ito upang tumakas na kasama ang katipang wala rin namang gaanong kaya sa buhay upang arugain silang lahat. Ang paglutas ay dapat sa alin man sa dalawang ito: ang pagpili ni Maria sa kanyang mga kapatid (magpapalitaw sa katauhang mapagpakasakit ni Maria), o ang patakas na kasama ang katipan (katauhang praktikal at makasarili). Isang masamang paglutas ang sumusunod: sakay ng bus ang lahat ng mga kapatid ni Maria; ang bus ay inabot ng sakuna at namatay na lahat ang mga bata; si Maria ay Malaya na ngayong pakasalan sa katipan sapagka't wala na siyan suliranin. 6. Pagtutunggali Sa nasabing halimbawa, ang pagtutunggali'y nasa kalooban ni Maria. Noong mga unang panahon, ipinalagay na madula ang pagtutunggali ng tao at ng kapalarang hinulaan na sa kanyang pagkapanganak; pagkatapos ay ang pagtutunggali ng tao laban sa kalikasan; ng tao, laban sa kapwa tao (karaniwang idinadaan sa lakas ng katawan). Ang makabagong pagtutunggali ay tao laban na rin sa damdamin likas sa lahat ng tao, at timitinag sa pagkatakot, pagkahabag,

pagkapoot, paghanga at iba pang damdaming likas din sa lahat ng tao. 7. Paglalarawang-Tauhan Kailangang pag-ingatan dito ng manunulat ang paglikha ng karikatura (angbida ay bidang-bida at walang ano mang kahinaan o kasiraan; ang kontrabida'y panay kasamaan at walang ano mang bahid ng pag-asa sa kabutihan; ang magsasaka;y masipag, matiyaga, matagal sa hirap at iba pa.) Ang bawa't tao'y may mga katangiang tulad ng iba, nguni't may mga katangian ding ikinaiiba sa lahat, kaya nga't siya ay siya at hindi sila 8. Paningin Ang paningin o point of view ay dapat ding isaalang-alang ng sumusulat, sapagka't hindi dapat magpabagu-bago ito sa isang maikling katha. May apat na uring mapamimilian ang manunulat, at kung alin man ditto ang kanyang mabutihing gamitin ay siya niyang dapat sundin mula sa simula sa simula hanggang sa katapusan ng akda. Naririto: 1. Ang katha ay isinasalaysay buhat sa paningin ng may-akda na nanonood sa mga pangyayari. 2. Ang katha ay isinasalaysay buhat sa paningin ng may-akdang nakakakita sa mga pangyayari buhat sa paningin ng pangunahing tauhan (inilalagay niya ang kanyang sarili sa lugar ng pangunahing tauhan). 3. Ang katha ay isinasalaysay buhat sa paningin ng isang tauhan sa isang kuwento, tauhang hindi siyang pangunahing tauhan. 4. Ang katha ay isinasalaysay sa tulong ng unang panauhan (first person) na gumagamit ng ako, akin, ko. Ang unang panauhang ito ay maaring siyang pangunahing tauhan, isang pantulong na tauhan sa kuwento, o isang tagapanood sa mga pangyayari. KABANATA III Pamamaraang Ginamit sa Pag-aaral Sa kabanatang ito nalalahad ang mga pamamaraang ginamit upang higit na maunawaan ng mga mambabasa. 1. Paraang Ginamit sa Paglutas ng Suliranin Ang mananaliksik na ito ay gumamit ng paraang pasuri (analytical) at palarawan (descriptive) sa pagsusuri ng ilang piling nobela at katha ni Edgardo M. Reyes. Ang paraan ding ito ang nakatufong sa paglutas ng mga suliranin gaya ng pag-unawa sa kahalagahang pangmoral at panlipunan, mensahing hatid ng nobela sa mga mambabasa at implikasyon ng mga indibidwal sa pamumuhay ng mga Pilipino, and papel ng mga pangunahing

tauhan sa paghahatid ng mensahe at bisa sa isipd at damdamin ng mga mambabasa Ang ilang bahagi ng nobela ay mahirap unawain kaya't ginamit din dito ang pamamaraang pahambing upang higit na maunawaan ng mga mambabasa ng nobela. 2. Pagpili ng Pamagat sa Napiling Paksa Ang tesis na ito ay bunga ng pag-aaral ng mananaliksik ng aralin niya sa Filipino. Isa sa aralin ay sa pag-aaral ng mga nobela at katha ang pagsusuri ng mga inilalarawan ng nobela at katha at mga aral o mensahe para sa mga mambabasa. Ang nobela at katha ay napili dahil sa aral na naiwan nito, at sa kahalagahan nito at kaugnayan sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino. Dahil sa mga kadahilanan na nabangit pinili ng mananaliksik ang pamagat na "Isang Masusing Pag-aaral sa Ilang Piling Nobela at Katha ni Edgardo M. Reyes." 3. Pagtitipon ng mga Kagamitan Nang mapagtibay na ng gurong tagapayo ang paksa para sa tesis na ito ay gumawa na ng matiyagang pananaliksik ang sumulat nito. Ang unang hakbang ay ang pagtitipon ng mga nobela ni Edgardo M. Reyes, mga nobelang galing sa iba't-ibang akiat na ginamit ng mga mag-aaral sa pangkolehiyo at pamantasan. Nakatulong din sa mananaliksik ang pagbabasa ng may kinalaman sa panitikan at nobela. Ang mga talang naibigay ng mga guro sa Filipino ay tinipon at isinama din sa tesis na ito sapagkat ang mga ito ay may kaugnayang.pag-aaral. 4. Pananaliksik Ang tagapayo at mananaliksik na ito ay nagtungo sa iba't-ibang aklatan para sa isinagawang pananaliksik ng mga tala na may kaugnayan sa nobela, gaya ng Colegio de Los Baños, Aklatan ng ACCI, Pambansang Aklatan at sa Pamantasan ng Pilipinas sa Los Baños, at Unibersidad ng Pilipinas Normal Bawat nobela at katha na pinili para sa pag-aaral na ito ay ukol sa kasaysayan kung paano at bakit naisulat ang akda. Ayon sa talambuhay ni Edgardo M. Reyes, halos lahat ng mga nobela niya ay may malaking kaugnayan sa kanyang buhay at karanasan sapagkat ang mga nobelang ito ay mas madaling suiatin dahil nakita niya at naranasan.

Ang lahat ng mga pananaliksik ay nakatulong ng malaki sa tesis na ito. KABANATA IV PAGSUSURI SA MGA PILING NOBELA AT KATHA NI EDGARDO M. REYES Maraming ibat-ibang pamamaraan ang maaring magamit upang masuri at mapag aralan ang isang akdang pampanitikan. Isa dito ay ang paguugnay ng mga anyo, istilo at mga simbolismo na ginamit ng manunulat. Ang tawag dito ay Marksista (Naval,1990). Sa pagsusuri ng mga nobela in Edgardo M. Reyes ay maaring magamit ang pamamaraang ito, sapagkat ito'y nag inusisa rin sa kahalagahan ng kasaysayan na naglalarawan ng mga pwersa, salik at pangyayari na humuhubog at bumabago sa lipunan. PAGSUSURI Mga Nobela: SA KAGUBATAN NG LUNSOD A. Mga Tauhan Mina - ang babaeng namuhay sa kasalanan ngunit nagbago ng matutong umibig nang tapat Primo - ang kinakasama ni Mina Angel - ang lalaking minahal ni Mina ngunit nagbago dahil sa pangit na nakaraan ni Mina Lola Denang - ang lola ni Angel na namatay Mercy - kaibigang matalik ni Mina B. Kahalagahang Pangmoral Panlipunan Sa nobelang "Sa Kagubatan ng Lunsod" ay ipinakita ang epekto ng nakaraan ng isang tao sa kanyang pangkasalukuyang buhay. Si Mina ay isa babaeng naging "prostitute" o taga-bigay ng aliw sa isang lalaki kapalit ng salapi. Sa usaping panlipunan ay tila walang puwang ang ganitong uri ng babae, gayundin sa pangmoral na isyu. Ang pakiwari ng mga taong malilinis ang pagkatao ay batik sila sa lipunan. Ngunit ang taong naghihirap ay kumakapit sa patalim upang mabuhay; sundin sa tamang oras harapin ang buhay gaano man kababa ang kapalit nito. Mga mapapait na alaala ng nakalipas na upang hindi kamuhian ng lalaking mamahalin ay sadyang ililihim. Pero sa ating lipunan ay walang lihim na hindi nabubunyag. Ang kahalagahang pangmoral at panlipunan ay madaramasa bigat ng naging problema ni Mina noong siya ay umibig ng tapat sa isang

lalaki. Sa lipunang Pilipino ay lubhang mahalaga ang karangalan lalo na ng mga babae. K. Mensahe at Implikasyon sa Kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino. Ang Mensahe na nais iparating sa mga mambabasa ay dapat pagingatan ng mga babae ang kanilang puri at karangalan sapagkat ang mga katangiang ito ang magdadala sa kanilang maligayang buhay pagdating ng araw. May kasabihan nga ang mga Pilipino na "di bale na mahirap, basta nabubuhay nang may karangalan man lamang" Ang Paksa ng prostitusyon ay lagi na lamang pinagtatalunan sa lipunang Pilipino. Laban dito ang simbahan at ang mga moralistang babae, mga manang at mga nasa mataas na lipunan. Maging ang mga pahayagan na naglalathala ng malalaswang larawan ay sinisisi sa paglaganap ng prostitusyon. Sa usaping panlipunan ay malaki ang epekto sa pagbaba ng moralidad sa ating lipunan at kapaligiran. Ang mensahe ng katha ay nauukol din sa tema ng pagbabago. Walang imposibleng makamtan ang katiwasayan at kaligayahan sa buhay kung taos-puso ang pagnanais na magbago alang-alang sa isang minamahal. D. Papel ng Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Si Mina ang naging sentro ng nobelang ito, sapagkat alam ni Mina ang magiging kalagayan niya sa larangan ng pag-ibig. Lagi rin niyang sinasabi kay Mercy and kanilang kalagayan sa buhay dahil sila ay mga babaeng bayaran. Matindi and pagtatalo ng kalooban ni Mina ng makilala niya si Angel dahil noong una ay plano niyang takawin, paasahin at huthutan lamang ang lalaki. Pagtagal ng panahon ay napatunayan niyang talagang mahal niya si Angel. Kaya hindi nagawa ni Mina ang mga plano niya laban kay Angel. Naging maligaya naman ang pagsasama nila ni Angel hanggang sa makialam ang ina ni Angel. Dito naramdaman ang mensahe ng pangunahing tauhan. Handa siyang magsakripisyo alang - alang sa pag-ibig niya sa lalaki. Hindi niya gustong bigyan ng problema ang mag-ina dahil lamang sa pag-ibig niya. E. Bisa Sa Isip at Damdamin ng Mambabasa. Ang naiwang bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa sa kathang ito ay ang paghanga sa katauhan ni Mina, handa niyang isakripisyo ang tunay niyang pag-ibig kay Angel upang hindi ito madamay

sa paglibak ng lipunan sa pagkatao niya. Ang nanay naman ni Angel ay nag-iwan ng pagkamuhi sa mga mambabasa dahil siya laging nagmumura kapag hindi siya nabibigyan ng pera ni Angel. SA MGA KUKO NG LIWANAG A. Mga Tauhan at papel na ginampanan sa nobela Julio Madriaga - isang mahirap na tao labis ang pagmamahal sa isang babae lamang na humantong sa kanyang kamatayan. Ligaya Paraiso - ang babaeng minahal ni Julio, nagka-anak ng Intsik. Ahtek - ang salbaheng intsik na nagkulong kay Ligaya sa bahay niya hanggang magka-anak ito Mr. Balajadia - ang switik na amo ni Julio. Mr. Manabat - may ari ng building na pinagtratrabahuhan ni Julio. Imo, Atong, Omeng - mga kasamahan ni Julio sa trabaho Misis Cruz- ang "recruiter" na nagdala kay Ligaya sa Maynila. Perla - Ang walang swerte ng dalaga mula sa Apog-Sunog B. Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Ang nobelang ito ay tumatalakay sa kalagayang pang-agraryo sa probinsiya at ang kaugnayan nito sa problema ng maralitang tagalunsod sa Maynila. Sa nobelang ito, ang mga suliraning panlipunan ay hindi lamang tumatalakay kundi iniugnay din sa kawalan ng hanapbuhay, prostitusyon at problema sa iskwater sa Maynila noong dekada sisenta (1960's). Ipinahiwatig dito ang kapangyarihan ng mga mayaman na may-ari ng mga lupa sa lalawigan ni Atoy, ang kaibigan ni Julio, dahil sila ay pinalayas ng mga ito sa lupang sinasaka ng pamilya ni Atong. Isa pang kahalagahang pagmoral at panlipunan ay ang pagbanggit ng nobelista sa mga prostitusyon, na ipinakita sa pamamagitan ng paggamit ng maruruming salita. Dito ay mararamdaman ng mga mambabasa ang kasawiang palad ng mga babaeng walang natapos na kurso; nahirapang humanap ng disenteng hanap-buhay kayat humantong sa prostitusyon. Ang hindi pantay-pantay na pagtingin ng lipunan sa mahihirap at mayayaman at patutunayan ng diyalogo ng mga trabahador gaya ng "Alam mo yang batas, yan ay para sa maliit lamang. Sa malalaki, wala siyang batas-batas" Ang ibig sabihin nito ay mas nakakiling ang batas sa mayayaman kaysa sa mahihirap. C. Mensahe sa Mambabasa

Ang pinakamahalagang mensaheng nais iparating ng manunulat sa mambabasa ay ito sana magsikap ang tao na makapag-aral upang hindi siya abusuhin o pagsamantalahan ng mga amo nila sa trabaho. Ipinakita sa nobela ang pagsasamantala kay Julio at sa iba pang trabahador ang pagpapapirma ng kapatas na sila ay tumanggap ng halagang tatlong piso, ngunit sa katunayan ay dos singkwenta lamang ang talaga nilang tinanggap. Isa pang mensahe dito ay ang maling palagay na ang Maynila ay isang paraiso. Sa lalawigan daw kapag ipinanganak sa araro, e tiyak mong doon ka rin mamatay. Ang umiiral na sistemang panlupa noon ang nagpapahirap sa buhay ng mga manggagawa sa bukid. Para sa kanila, ang babae ay mag-aasawa din lang ng mahirap kaya sa probinsiya mananatili. Magiging tulad din nila ito na magkakaroon ng mga anak na palalakihin sa paghihirap at pagtitiis. Para sa mga taga-lalawigan, kailangang lumuwas ng Maynila at doon hanapin ang kapalaran. Mabisang ipinakita ni G. Reyes na mali ang mga ganitong palagay dahil ang mga tauhan niyang kinatha ay napahamak dahil sa pagluwas sa Maynila. Ang uri ng produksyon na tinatawag na kapitalista na siyang basehan ng lipunang Pilipino noong 1960's ay ipinakita rin ni G. Reyes sa mga mambabasa. Nagawa niyang ipahiwatig sa mga mambabasa at ipaliwanag sa isang limitadong pamamaraan ang impluwesiya ng ekonomyang metropolitan sa pambansang ekonomiya. D. Papel ng mg Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Sa lahat ng mga tauhan na gumalaw sa nobelang "Sa Mga Kuko ng Liwanag" ang papel na ginampanan nina Ligaya Paraiso at Julio Madriaga ang tumatak nang matiim sa puso at damdamin ng mga mambabasa, gusto ng mga magulang na umunlad si Ligaya ngunit napahamak lamang sa Maynila. Si Julio Madriaga naman ang naging simbolo ng transpormasyon na nagaganap sa bawat tao na dulot ng mga di-maiiwasang pangyayari sa takbo ng buhay. Mula sa isang kimi at mahiyaing probinsiyano na dumanas ng lahat na yata ng klaseng paghihirap ay naging parang mabangis na hayop

siya. Ang pang-aabuso at pandaraya ng mga kapitalista sa mga pinasukan niyang trabaho ay nagpatigas sa kanyang puso at damdamin. Ngunit ang pagkasawi niya sa pag-ibig kay Ligaya Paraiso ang talagang nagpabago sa kanya hanggang sa mapatay niya si Ah-Tek ang lalaking tumangay kay Ligaya. Sa nobela ay si Julio ang simbolismo ng pagbabago; na hindi lahat ng tao ay kayang magpasensiya at darating din ang araw na siya ay mapupuno at matututong gumanti. Si Ligaya naman ang naging simbolo ng kapalaran ng mga taga-lalawigan na ang kapalaran ay binago ng pagsunod sa gusto ng mga magulang. Sa halip na bumuti ang buhay ay napahamak lamang. Gayundin ang sinapit ni Perla na naging isang biktima ng prostitusyon dahil sa kahirapan. Si Imo ang simbolo ng pagkagahaman sa mga biyayang dulot ng pera na sa akala ay sa Maynila talaga matatagpuan ang mga kapitalistang tulad ni Mr. Balajadia at Mr. Manabat; ang mga taong nagpapahirap sa buhay ng kanilang mga kababayan. Sa lahat ng mga ito, lumitaw ang kahalagahan ng pera o ng magandang pwesto upang mabuhay ng marangal sa loob ng isang lungsod na kung saan ang mga tao ay walang tigil na nakikipagsapalaran at nakikipagkompetisyon sa isat isa upang umasenso at umunlad. Si Ah-Tek ang kumakatawan sa mga dayuhan na dahil sa may pera ay nagawang pagsamantalahan ang katulad ni Ligaya. E. Bisa sa Isip at Damdamin ng Mambabasa Ang nagiging buhay ng mga taga lalawigan na nagpunta sa Maynila at ang kanilang pagkapamak ay ipinakikitang kaisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa. Hindi rin malilimutan ng mga mambabasa ang pagiging mapagsamantala ng mga taong nasa kapangyarihan o mataas na pwesto. At lalong mahirap malimutan ang walang katuturang pagkamatay ni Julio ay simbolo ng "sa Kuko ng Liwanag". Mga Katha: ANG GILINGANG BATO A. Mga Tauhan

Ina(Trining) - siya ang ina pitong anak na binuhay niya sa tulong ng gilingang bato. Ate Ditse Kuya magkakapatid Diko Tagapagsalaysay (kapatid na bunso) B. Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Ang kahalagahang pangmoral at panlipunan ng kathang ito any ang ipinakitang walang pasuhaling pagmamahal ng isang ina sa kanyang mga anak. Sobrang hirap sa papaikot ng gilingang bato ang ina upang may maipag-paaral sa kanyang mga anak, lalo na nang biglang mamatay ang ama ng mga bata. Sa lipunang Pilipino ay isa ng tradisyon ang pagpapaaral ng mga anak, mahirap man o mayaman ang angkan. Nagtutulong-tulong ang buong pamilya upang may makatapos ng pag-aaral. Kung minsan ay napipilitan pang huminto ng pag-aaral ang ibang kapatid upang makatapos muna ng pag-aaral ang mga nakakatandang kapatid. Isang moral na obligasyon din ng mga magulang na kausapin ang mga anak kung may mahigpit na problema ang pamilya upang mapag usapan ang solusyon dito. Sa pamamagitan ng prosesong ito ay magkakaroon ng kalutasan. K. Mensahe at Implikasyon sa kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Ang mensahe ang kathang ito ay maliwanag; ang pagsalo ng ina sa lahat ng responsibilidad na naiwan ng ama upang mapakain at mapag-aral ang mga anak. At upang ang mga nasabing anak ay hindi mapahamak ang buhay. Ang paghihirap ng bawat isa tulad ng paggigiling ng ina, pagluluto ng kakainin, at paglalako ng mga bata sa iba't ibang lugar ay simbolo ng implikasyon sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino. Ngunit ang isang mensahe na mahirap mawala sa mga mambabasa ay ang taglay na pagtitiis ng ina sa kathang ito. Dito masasalamin kung paano niya sinikap na tulungan ang mga anak na maabot ang kani-kanilang mga pangarap sa buhay.

D. Papel ng Pangunahing Tauhan Sa Paghahatid ng Mensahe Ang gilingang-bato ang naging simbolo ng lakas ng ina, pansinin ang mga linyang ito sa kwento; "makupad na at hirap ang kanyang mga kilos. May kinig na ang kanyang kamay sa pagsusubo ng binabad na malagkit. Mabagal na ang ikot ng pang-ibabaw na taklob ng gilingang-bato. Pasaglit-saglit ay tumitigil siya, maghahabol ng hininga wala na ang kanyang dating lakas, sigla at liksi" Ang anak na nagsasalaysay sa kuwento ay may malaking papel din sa paghahatid ng mensahe ng kwento. Sa pamamagitan niya ay nalaman ng mga mambabasa ang nilalaman ng puso ng bawat anak. E. Bisa Sa Isip at Damdamin Masakit sa damdamin ang naiwang bisa ng kathang ito, sapagkat namatay sa gitna ng hirap ang ina ng magkakapatid. At nang paghati-hatian nila ang mga naiwang ari-arian ng ina ay wala man lamang nagpala sa gilingang-bato na pinanggalingan ng kanilang kabuhayan. DI MAABOT NG KAWALANG-MALAY A. Mga Tauhan Emy ang dalawang batang magkalaro na parehong nabibilang Ida sa napakahirap na pamilya. Obet - kapatid ni Ida na may sakit Nanay ni Ida - ginagawa ang lahat upang kumita ng pera para sa dalawang anak nila. B. Kahalagang Pangmoral at Pangsosyal Ang kathang ito ay malaki ang impluwensya sa kahalagahang pangmoral at pangsosyal na ipinakita ng manunulat sa pamamagitan ng usapan nina Emy at Ida. Ang maaring paglalarawan sa kapaligiran na pinaglalaruan ng dalawang bata ay nakakahabag, tulad ng ganitong paglalarawan; "tumingin ang bata sa dram ng tubig sa may gripong labahan, sa yerong nakatabing sa naglalawa at mabahong pusalian, sa tanging tiklis ng tapunan ng mga basurang nilalangaw sa gilid ng eskinita, sa matayog na poste ng ilaw sa labas ng bakod na alambreng tinik." Sa pansosyal na aspeto ay ni hindi dapat sa ganitong pook maglaro ang mga bata sapagkat makasasama sa kanilang kalusugan. Sa pangmoral naman

ay ipinakita nito ang pagpapabaya ng mga ina sa kanilang mga anak sapagkat abala sila sa pagbabaraha. Para sa mga mambabasa ng kathang ito, ang mga kahalagang pangmoral at pangsosyal ang dapat tandaan, sapagkat sa ibang kapus-palad na nilalang ay waring sapat lamang na may tirahan sila kahit gaano ito kadumi. K. Mensahe at Implikasyon sa Kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Ang kathang ito ay salamin ng mga nagaganap sa totoong buhay lalo na sa mga pook ng mga dukha at iskwater. Bagamat hindi tuwirang sinabi ng manunulat kung ano ang trabaho ng nanay ni Ida, ay mahuhulaan sa siya ay isang prostitiyut o babaeng nagbibili ng aliw sa mga lalaki kapalit ng salapi. Ito ay dahil sa pagbanggit ni Emy na tuwing "umaalis ang nanay ni Ida ay ang ganda-ganda ng damit at umaga na kung umuwi". Ang Implikasyon nito sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino ay matindi, dahil sa ito ay isang katotohanan. Ang mga babaeng labis ang kahirapan ay talagang napipilitan na pumasok sa ganitong uri ng buhay upang masuportahan ang pamilya niya. Ang mensahe naman dito ay ang pagbaling ng mga ina ng tahanan ng magsugal dahil sa walang ibang magawa sa kanilang mga bahay. Isama na rin dito ng hilig ng mga Pilipino o ng kahit anong lahi na makipagsapalaran upang kumita ng salapi. D. Papel ng mga Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Sa kathang ito ay lumutang ang katauhan ni Ida, sapagkat ang kanyang ina ang may matinding problema sa pananalapi. Si Ida ang nagkukuwento kay Emy ng mga paghihirap nila, tulad ng pagkakasakit ng kapatid, niyang si Obet; ang pagkakapos nila sa pagkain, sa mga gamit sa bahay at sa gamot ni Obet. Binabanggit din niya ang tila pangungulila sa ama na maagang namatay. Si Ida ang tagapagpaalala sa mga mambabasa ng mga realidad ng buhay, kahit tila musmos ang istilo ng pagsasalita niya ay naroroon ang mensahe; na mahirap mawalan ng ama ang isang tahanan. Lalong mahirap din kung ang ina ay wala ring hanap buhay at wala ring tinapos sa pag-aaral ay tiyak na magugutom ang pamilya. Sa parte ni Emy, ang kalaro ni Ida ay hatid din niya ang mensahe na sa mga taong walang tiyak na hanap buhay ay talagang sa pagsusugal,

pagkukuwentuhan at pag iistambay mauubos ang kanilang panahon. Ang matinding lungkot sa mukha ng ina habang kumakain ng pansit si Ida ay palatandaan ng pagkaawa niya sa anak. Ang papel ng ginagampanan ng ina ng paghahatid ng mensahe ay epektibo, kahit hindi siya gaanong nagsalita ay naipaparating niya sa mambabasa ang paghihirap ng kanyang kalooban dahil sa dinaranas ng mga anak, at gayundin maaring napipilitan lamang siyang magtrabaho ng mababang trabaho dahil sa tindi ng pangangailangan. E. Bisa sa Isip at Damdamin ng Mambabasa Ang mambabasa ng kathang ito ay maiiwanan ng malungkot bilang pakikiramay sa mga tauhan sa kwento. Awa o pagkahabag kay Obet ang maiwang bisa sa damdamin, dahil hindi naman binanggit sa kwento kung gumaling ba siya o hindi. Ang isa pang pangyayari sa kwento na may "impact" o bisa sa isip at damdamin ng mambabasa ay ang pakatapon ng pansit na ipapakain sana ni Ida kay Emy dahil katulad nga din itong gutom palagi. Ang maiisip ay ito "sayang!nakakain sana ng masarap si Emy!" EMMANUEL A. Mga Tauhan Emmanuel - ang bida sa katha; mayaman, malungkutin, at hindi alam kung ano ang gusto sa buhay Brad - ang tagapagsalaysay sa katha; kaibigan at laging karamay sa bawat gawin ni Emmanuel B. Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Ang kathang ito ay may kahalagahang pangmoral dahilan sa kabila ng kayamanan ni Emmanuel at halos lahat ng katangian ay nasa kanya na ay hindi pa rin siya maligaya. Si Emmanuel ay maputi, mataas, matangos ang ilong o sa madaling sabi ay magandang lalaki, mataas ang pinag aralan siya ay doktor at napakayaman ngunit hindi siya masaya sa kanyang buhay. Sa pangmoral at panlipunan na pamantayan ay medyo kataka-taka ang inuugali ni Emmanuel sapagkat nasa kanya na ang lahat, ngunit ano pa ang dahilan ng kalungkutan niya? Sa kabilang banda, ang kaibigan naman niya na nagsasalaysay ay katamtaman lamang ang kalagayan

sa buhay, ngunit naging matalik na magkaibigan sila. Ang kaibigang ito ay katamtaman lamang ang kalagayan sa buhay kaya kalimitan ay si Emmanuel ang gumagastos sa mga lakad. Sa pangmoral na isyu ay tila hindi maganda ang ginagawa ni Emmanuel na pagkuha ng mga bayarang babae upang makapag-aliw lamang. K. Mensahe at Implikasyon sa Kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Ang mensahe ng katha ay maliwanag, ito ay ang kawalang-kasiyahan ng tao sa buhay. Ang mahirap ay naghihimutok dahil sa hindi niya makamtam ang mga gusto niya sa buhay. Ang ibang mayaman naman ganoon din ang sitwasyon. Lahat halos ng mga bagay na maaring mabili ng salapi, karangyaan, luho at karangalan ay nasa kanila na pero hindi pa rin nasisiyahan sa buhay. May implikasyon ito sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino. Ang mayaman na hindi marunong masiyahan ay gumagawa ng mga mumunting krimen sa lipunan, tulad ng panggugulo, pananakit at iba pa para makatawag lamang ng pansin sa lipunan. Halos ganoon din ang ginagawa ng mga mahihirap sa buhay. Ang iba ay napipilitang magnakaw upang may maipakain sa pamilya o maipagamot ang anak o kamaganak na may sakit. Ang mensahe dito ay ito, dapat magkaroon ng kasiyahan ang mga tao anuman ang kalagayan nila sa buhay, upang magkaroon ng katahimikan. D. Papel ng mg Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Sa pagsulat at pagbasa ng maikling kwento, ang mga tauhang gumagalaw sa kwento ay sadyang pinanggagalingan ng damdamin na nais ipaabot ng awtor sa kanyang mga mambabasa. Sa kwentong "Emmanuel" ang nanaig ay ang nadarama ni Emmanuel at ng kanyang kaibigan. Malayo ang agwat ng kanilang kalagayan sa buhay. Ramdam ng mambabasa and dinaranas na lungkot at pagkabagot in Emmanuel ngunit wala siyang magawa. Ang mga pagkakataong parang nawawala sa sarili si Emmanuel,

nakatanga at waring sakmal ng malalim na pagmumuni ay napapansin ng kaibigan niya. At kapag napuna nito na napapansin ng kaibigan ito ay agad na ngingiti. Mahusay magtago ng emosyon si Emmanuel kayat parang nakakaawa siya. Kung tutuusin ay nakakaawa talaga ang tauhan dito. Walang mangyaring maganda sa buhay niya, hanggang sa dumating ang araw na siya ay lumayo na lamang upang pumunta sa ibang bansa. Ang kaibigan din ay nakabagbag ng kalooban, pansinin ang mga huling pangungusap niya "kung ako'y babae, marahil ay inayakan ko ang paghihiwalay namin ni Emmanuel. Lumulubog na ang araw at maipu-ipo sa paliparan. Nakangiti si Emmanuel ngunit hindi maganda ang kanyang ngiti, at naisip ko na marahil ay gayondin ang pagkakangiti ko." E. Bisa Sa Isip at Damdamin ng mga Mambabasa Ang naiiwang bisa sa isip at damdamin ay mahalaga sapagkat dito nakasalalay ang ganda o kapangitan ng kwento. Ang mga problema ni Emmanuel ay tila hindi tama para sa kalagayan niya sa buhay. Kailangan natin bigyan ng pansin ang mga gawain sa araw-araw ni Emmanuel, tulad ng pagpapasarap lamang sa buhay pero sa kabila ng lahat ay wala pa rin siyang nakikitang kaligayahan sa buhay. Ang bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa ay ito; Ano nga kaya ang sukatan at saligan ng kaligayahan sa buhay ng isang tao? LUGMOK NA ANG NAYON A. Mga Tauhan Vic/Inte - ang taga-nayon na bumalik sa kanilang sinilangan upang manghingi ng mga pwedeng ihanda sa kasal ng kapatid niya. Ang kaibigan ni Vic - siya ang nagsasalaysay sa kathang ito Tata Pilo - mga kamag-anak ni Vic/Inte sa nayon Nana Buro - mga kamag-anak ni Vic/Inte sa nayon Oding - mga kamag-anak ni Vic/Inte sa nayon Ising - mga kamag-anak ni Vic/Inte sa nayon B. Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Ang kathang ito ay nagpakita ng kahalagahang pangmoral at panlipunan dahil sa pagnanais ni Vic na makahingi ng panghanda sa kasal ng kanyang kuya, ngunit ayaw nilang ipakita o ipahalata na nais niya talagang manghingi. Sa lipunang Pilipino ay sadyang isang kaugalian ang paghahanda nang marami sa kasal. Kahit hindi kaya ay pilit

kinakaya kahit manghingi o mangutang pa. Sa pangmoral na isyu naman ay talagang isa ring katangian ng mga Pilipino ang hindi pagtanggi kahit hindi na nila kaya ang mga pangangailangan ng kanilang kamag-anak. K. Mensahe at Implikasyon sa kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Ang buhay sa kasalukuyan ay sadyang mahirap, lalo na sa mga nayon o baryo. Ang mga tagarito kasi ay walang tiyak na hanap-buhay at walang sapat na salapi para sa kanilang pamilya, ngunit kapag may kamag-anak na humingi ng tulong ay buong-puso pa rin silang magbibigay ng tulong. Ang katotohanang ito ay malaki ang implikasyon sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino. Parte ng ating kultura ang pagiging marangya sa mga handaan kahit halos paghirapan ang pagkuha ng ihahanda para sa mga panauhin. Ang mensahe nito na nais iparating sa mambabasa ay and bukal sa kalooban na pagtutulungan ng mga magkakamag-anak kung may mga okasyon na mahalaga tulad ng kasal. Ang isa pang mensahe ay ang likas na ugali ng mga Pilipino na tumulong sa abot ng kanyang kakayahan kahit sakdal-hirap din ang pamilya. D. Papel ng mga Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Sa kathang ito ay si Vic ang may maraming ginawa upang makakuha ng ihahanda sa kasal ng kanyang kapatid. Ngunit ang naging instrumental sa paghahatid ng mensahe ay ang naging tagapagsalaysay ng mga kalagayan ng nayon na pinuntahan nila ni Vic. Sa pagkukuwento niya ay mababagbag ang puso ng mga mambabasa dahil sa hirap ng mga taga-nayon. Maging ang itsura ng nayon ay nakakaawa din. Ang salitang "lugmok ang nayon" ay tamang-tama dahil sa kanyang paglalarawan. E. Bisa Sa Isip at Damdamin Ang naiwang bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa ay ang pagkaawa sa kalagayan ng mga taga-nayon. Maging ang paglalarawan sa kalagayan ng pamilya ni Tata Pilo na ang ulam ay talong at tuyo lamang. Ang bahay ay walang gamit o kasangkapan. Isa pang bisa sa isip at damdamin ay ang istayl ng mga

bahay; walang sariling silid ang mga babae at maging ang mag-asawa. Ang tanong sa isip ng mga mambabasa ay paano ang sekswal na problema ng mga mag-asawa. KABANATA V Buod, Konklusyon at Rekomendasyon Ang kabanatang ito ay nalalaman ng mga kabuuan ng pag-aaral, konklusyon at rekomendasyon. Kabuuan Ang pag-aaral na ito ay may pangkalahatang layunin na makapagsagawa ng masusing pagsususri sa ilang piling nobela at katha ni Ginoong Edgardo M. Reyes, isang mahusay at tanyag na manunulat sa loob ng ilang dekada. Isa pang layunin ng pag-aaral na ito ay upang mahanap ang mga kasagutan sa mga sumusunod na suliranin; anu-ano ang mga kahalagahang pangmoral at panglipunan ang makukuha sa mga nobela at katha ni Edgardo M. Reyes; anu-ano ang mga katangian ng mga nobela at katha ayon sa mga sumusunod; · Mensaheng hatid at mga implikasyon sa pamumuhay ng mga Pilipino · Naging papel ng mga pangunahing tauhan sa paghahatid ng mensahe · Naiwang bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa Ang pag-aaral na ito ay mahalaga sapagka't sa pamamagitan nito ay malalaman ng mga mag-aaral ang pinag-ugatan ng pampanitikan ng lahing Pilipino. Mauunawaan din nila ang takbo rin ng kasaysayan ng bawa't nobela at kathang sinuri sa pag-aaral na ito. Ang mga saklaw ng pag-aaral na ito ay ang mga sumusunod: MGA NOBELA · Laro Sa Baga · Sa Kagubatan ng Lunsod · Sa mga Kuko ng Liwanag MGA KATHA · Di-Maabot ng Kawalang-Malay · Emmanuel · Ang Gilingang-Bato · Lugmok Na Ang Nayon

Ang mga nobela ant kathang saklaw ng pag-aaral ay galing sa mga koleksyon ng autor . gayun man, hindi saklaw ng pag-aaral na ito ang paggamit ng statistika sapgka't ang layunin ng pag-aaral na ito ay suriin ang mga nobela para sa kapakanan ng mga mag-aaral at mga mambabasa. Ang pag-aaral na ito ay gumagamit ng pasuri at palarawang pagsusuri upang higit na maipaliwanag ang mga kahalagahang pangmoral at panlipunan, ang mga mensahe at implikasyon sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino at iba pang mga kriterya. Binanggit sa kaugnay na mga literatura at pag-aaral ang deskripsyon ng nobela at katha, Kasaysayan ng nobelang Pilipino at katha, ang mga panahon ng nobela, mga uri ng nobela at katha, mga sangkap ng nobela, tradisyon at bisa nito sa mambabasa at mga iba pang mga literature na may kaugnayan sa kasalukuyang pag-aaral. Mga Kinalabasan ng Pagsusuri sa mga Nobela at Katha Ayon sa pagsusuring isinagawa sa mga saklaw na nobela at katha ang mga sumusunod na natuklasan sa pag-aaral ay makikita sa talahanayang ito: A. Mga Nobela Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Mensahe at Implikasyon sa Kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Papel ng Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Bisa sa Isip at Damdamin ng Mambabasa 1. Laro Sa Baga · Ang pagkahilig ng mga lalaki sa pagpunta sa mga pook na may babaeng nagbibili ng panandaliang aliw. · Ang paghahabilin ng isang ina sa isang taong pinagkakatiwalaan ng kanyang anak · Ang halaga ng pagtitiwala sa isang tao. · Ang marupok na pagkatao ni Ding dahil pati ninang niya ay pinagsamantalahan niya. · Ang labis na panghihinayang sa kinabukasan ng isang bata na maagang namulat sa seks. · Ang pagkasira ng buhay ni Ding. 2. Sa Kagubatan ng Lunsod · Ang taong nag hihirap, kahit sa patalim kumakapit. · Ang batik sa pagkatao ay hindi naililihim sa habang panahon. · Sa lipunang Pilipino ay lubhang mahalaga ang karangalan · Dapat pag-ingatan ng mga bababe ang kanilang karangalan upang hindi sila ikahiya ng asawa nila at mga kamag-anak · Ang pagbabago ng tao ay dapat hangaan. · Ang pagsisikap ni Mina na tulungan ang pamilya na makaahon

sa kahirapan kahit ipagbili ang kanyang sarili. · Ang pagbabago niya alang-alang sa isang minamahal · Paghanga sa katauhan ng isang babae ang naiwang bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa. 3. Sa mga Kuko ng Liwanag · Ukol ito sa problemang pang agraryo at sa naging masamang kapalaran ng mga taong nagpupunta sa Maynila. · Dapat magsikap sa pag-aaral ang isang tao upang magtagumpay siya sa buhay at upang hindi siya abusuhin ng mga nakakataas sa kanila sa trabaho. · Si Ligaya Paraiso at Julio Madriaga ang mga pangunahing tauhan na naghatid ng mensahe sa mambabasa; nakapatay si Julio dahil sa pagmamahal kay Ligaya. Si Ligaya naman ang halimbawa ng babaeng napariwara dahil sa kahirapan ng buhay. · Ang miserableng buhay ng mga taong walang pinag-aralan at mahirap ang naiwang bias sa isip at damdamin ng mamababasa. Gayundin ang pagkamuhi sa mga taong mapagsamantala sa kapwa. B. Mga Katha Kahalagahang Pangmoral at Panlipunan Mensahe at Implikasyon sa Kasalukuyang Pamumuhay ng mga Pilipino Papel ng Pangunahing Tauhan sa Paghahatid ng Mensahe Bisa sa Isip at Damdamin ng Mambabasa 1. Ang Gilingang- Bato · Sa mga Pilipino ay isa nang banal na layunin ng mga magulang ang magpatapos ng pag-aaral ang mga anak. Kahit magdanas ng matinding hirap ang mga magulang ay titiisin nila para sa layuning ito. · Ang pagtutulungan ng bawat miyembro ng pamilya ang isang magandang mensahe ng kathang ito. · Sa pamamagitan nito ay mayroong solusyon na magagawa ang pamilya. · Simbulo ang gilingang- bato ang lakas ng isang ina alang-alang sa kinabukasan ng kanyang mga anak. · Lalo na sa kathang ito na patay na ang asawa ng inang ito. · Ang pagkamatay ng ina na wala manlamang nadamang ginhawa sa buhay ang naiwang bisa sa isip at damdamin ng mga manbabasa. · At nang mapaghati-hatian ang naiwan ng ina ay wala man lamang sa magkakapatid ang nagdala sa gilingang- bato. 2. Di-Maabot ng Kawalang Malay

· Hindi dapat magpabaya nag mga ina sa mga tungkulin nila sa kanilang mga anak. · Hindi rin dapat itira ang mga anak sa isang napakaruming kapaligiran. · Salamin ng totoong buhay ang ipinakita sa kathang ito, tulad ng matinding paghihirap ng mga magulang na nadadamay ang mga anak na walang-malay. · Ang tono ng pagsasalita ni Ida kay Emy na salamin ng kawalang-malay ay matinding sundot sa puso ng mga mambabasa. · Ang ginagawa ng ina ni Ida ay tila ng prostityut na para mabuhay ang mga anak ay ang naiwang biss sa isip at damdamin ng mga mambabasa. · Ang isa pa ay ang katotohanan na hindi man lamang nakapag-aral ang ina ni Ida, Emy at Obet dahil sa kanilang kahirapan. 3. Emmanuel · Sa pangmoral at panglipunan na pamantayan ay sadyang kataka-taka ang inuugali ni Emmanuel. Lagi pa rin siyang malungkot at tila walang kasiyahan sa buhay, sa kabila ng kanyang mga katangian; mayaman magandang Lalaki at mataas ang pinag-aralan · Kawalang-kasiyahan ng mga tao. Ang mahirap ang naghihimutok sa buhay; pati ibang mayaman ay ganon din; · Mensahe: dapat magkaroon ng kasiyahan ang tao upang magkaroon ng kapayapaan ang ating lipunan. · Si Emmanuel ang may hatid ng mensahe dahil sa tila pagkawala niya sa wastong isipan. · Ang pag-aalala ng kanyang kaibigan ang isa ring magandang katangian ng tao at tunay na kaibigan. · Dapat ay matuklasan ng tao ang kahalagahan ng pagkakaroon ng kasiyahan sa mga bagay na ibinigay ng Diyos. 4. Lugmok na ang Nayon · Mga kaugalian ng mga Pilipino sa nayon ang tinukoy sa kathang ito. Sa pangmoral at panlipunan na aspeto ay talagang nanghihingi ng panghanda sa kasal o anumang okasyon sa mga kamag-anakan sa nayon. · Ang mga taga nayon ay hindi kaylanman marunong tumanggi sa kahilingan ng mga kamag-anakan kahit sila man ay naghihirap din. · Talagang bukal sa kanilang kalooban ang pagbibigay. · Si Vic ang pangunahing may ginawa para maging marangal ang kasal ng kaniyang kapatid. · Ngunit ang kaniyang kainigan ang nakapansin ng paghihirap ng kaniyang kamag-anakan ni Vic sa nayon ngunit todo bigay pa rin

· Pagkaawa sa kalagayan ng mga taga-nayon; naghihirap din pero matulungin at madamayin. · Ang istayl ng mga bahay sa nayon ay iisipin mo din; wala man lamang silid para sa mga mag-aasawa o anak na dalaga. Mga Kongklusyon Ayon sa talahanayan ng kahalagahang pangmoral at panlipunan, mensahe at implikasyon sa kasalukuyang pamumuhay ng mga Pilipino, naging papel ng mga pangunahing tauhan sa paghahatid ng mensahe at bisa sa isip at damdamin ng mga mambabasa, ay nagawa ni Ginoong Edgardo M. Reyes na mapukaw ang kamalayan ng mga mambabasa ukol sa mga nangyayari sa ating lipunan. Nailarawan niya ang mga bunga ng kakulangan ng pinag-aralan, tulad ng walang-mabuting hanap-buhay at labis na paghihirap sa buhay. Ang mga dahilang ito ang nagtulak sa isang babae upang magbili ng laman, ang mga lalaki naman ay nakakagawa rin ng kasalanan sa lipunan. Hindi rin nalimutan ng autor na isama sa mga akda niya ang mga paalaala na dapat magkaroon ng kasiyahan ang mga tao kung ano ang bigay ng Maykapal sa kanila. Ang isang konklusyon ng pag-aaral na ito ay maganda ang kontribusyon ni Ginoong Edgardo M. Reyes sa larangan ng panitikang Pilipino. Ang mga paksa kasi niya any tumatalakay sa mga tradisyon at kaugaliaan ng mga Pilipino. Halos lahat ng mga nobela at katha niya ay ng bigay ng aral na pwedeng pamarisan ng mga mag-aaral. Mga Rekomendasyon Inirerekumenda ng mananaliksik na ito ang mga sumusunod: 1. Dapat isama sa mga paksang-aralin sa elementarya, hayskul at kolehiyo ang mga akda ni Ginoong Reyes. 2. Magparami ng mga kopya ng mga nobela at katha ang mga paaralan upang ilagay sa mga silid-aklatan. Sa ganitong paraan ay higit na maraming mag-aaral ang makakabasa sa mga akda ni Ginoong Edgardo M. Reyes. 3. Maaaring magdaos ng "seminar" o "workshop" ang mga guro sa Filipino at anyayahan nila si Ginoong Reyes na tagapagsalita. MGA TALASANGGUNIAN Abueg, Efren R., Mirasol D., Ordoñez, R., Reyes, E., Sikat, R. 1993. Mga Agos Sa Disyerto. Solar Publishing Corporation. Arrogante, Jose A. 1983. Panitikang Pilipino: Antolohiva. Manila:

National Bookstore, Inc. Belvez, Paz M. 1994. Wika at Panitikan. Maynila, Quezon City. Rex Bookstore. Casanova, Arthur P. 1984. Kasaysavan at Pag-unlad ng Dulang Filipino. Maynila: Rex Printing Co., Inc. Devesa, Eduardo T. 1982. Panitikang Pilipino. Gamboa-Alcantara, Ruby V., Gonzales-Garcia, Lydia Fer. 1989. Nobela: mga buod at pagsusuri. Rex Bookstore. Guamen, Pructosa 1989. Tanging Gamit ng Pilipino. Manila: Rex Publishing House. Iranzo, Berverly C. 2005. Isang Masusing Pag-aaral sa mga Pamamaraan sa Pagtuturo at Paggamit ng Wika ng Asignaturang Filipino ng mga Guro sa B.N. Calara Elem School Los Baños Laguna. Los Baños Laguna. Colegio de Los Baños. Mag-atas, Rosario U. 1994. Panitikang Kayumanggi. Metro Manila. Maynila: Printing Co., Inc. Merciales, Loreta 2003. Isang Masusing Pag-aaral ng mga Piling Kwento ni Dr. Genoveva E. Matute. Los Baños Laguna: Colegio de Los Baños. Perez, Al Q. 1971. Mga Babasahin sa Panunuring Pampanitikan. Mimeographed. Ponciano, Pineda B. 1973. Ana Panitikang Pilipino. Kalookan City: Philippine Graphics Arts Inc. Reyes, Edgardo M. Laro sa Baga: a novel. San Juan Metro Manila: Book for Pleasure. Reyes, Edgardo M. Laro sa Baga: the screen play. San Juan Metro Manila: Book for Pleasure. Salazar, Evelyn 1995. Panitikang Pilipino. Manila: Phoenix Publishing House. Sta. Cruz, Lorna C. 2004. S&SCOM Internet Café. Cabanatuan City. Trace Computer & Business College. Tiangco, Norma de Guzman at T. Suarez, 1976 & 1981. Maikling Kasavsavan ng Pilipino at Ilang Piling Akda. Maynila: Pamantasan ng Santo Tomas Palimbagong Tanggapan ng UST. Villafuerte, Patrocino V. 2000: Panitikang Panrehivon sa Pilipinas. Valenzuela City: Mutya Publishing House.