Drina Vjecna Granica - Mehmedalija Bojic - feljton 1990

OSI-OBOOENJE

SRIJEDA. I.1. NOYE}IBAR

'

1990.

nSr: nrrnroarua goltd

Drina r ufecna I

granica Eour la. kao I Srillr,lduyllek blla konglomerat vlera. !ry1. I ctvltzrctli. car rfrooiili ii iiiiirci;i,.ii;

swladarlma svoJa ca_rstvo ortredio'rilei'u Orfnu fio granlcu I nzmale dvllu clylllzaclla t Avaiu carstaya u Eyropt. ort.bda le ova rtletr razddlata;;ii'ispa;ata narode na nlenln obalama zcmlju Bosnu otinali su se, poCev od velike

seobc naroda (lV vijek) do nalih dana" Goti. Huni, Avari, Sloveni. Vrzantiuci, Bugari. Makedonci. hnatski isrp ski vladari, Madari. Turci. Austrijanci, Nijcmci, Italijani i razni njeni susjedi. I &tiri vjerc rimokatolidka crkva. bosanski bogumili (patareni), pravoslavna crkva (grdka i srpska) i is. lam. Bosna je, kao

i Srbija" oduvijek

bila konglomerat raznih vjcra, kultura i civilizacija. Kad je car Teodosije, sa svojim suvladarima, dijclio svoje canwo na Istodno i Zapadno Rimsko Carstvo (395), odredio je rijeku Drinu kao granicu i razmede dvaju cantava i dviju civilizacija u Evropi. Jo5 od tada je ova rijeka razdvajala" ali i spajala narode koji su Zivjeli na njenim obalama- Ovom rijekom ici cc kasnije i granica uticaja katolidko-rimske i pravoslavno-vizantijske crkve, p.-:slije velikog raskola medu njima od 1054. godinc. Na Drini Je podeo i prvi svjetski rat. Sticajem istorijskih okolnosti u I 0. vijeku ce se istodno i jugoistodno od ove rijeke obrazovati

i

RaSka (Srbija) Duklja a zapadno, bosanska ranosrednjov' iekovna d(zzva. Drtlje ka zaPa'

bu. u isto vrijeme, obrazovala

i hrvatska driava. Stanovnii' tvo ovih driava 1a takode i svih

se

dnrgih juinoslavcnskih zcma'

lja.bilo je istorodnog starosla' venskog porijekla. Oni su iz svoje prdpostojbine.

o

kojoj

postoie razlidite teorije gdje se iralazila, donijeli isti jezik slidnu pagansku vjeru. obieaje.

lednom i nikad vi$e Iz orvobitnih driavnih 1ez' sara. o demu ce kasnije biti viie riicei. sve eetiri su se Sirile iz unuira5niosti ka Jadranskom monr. sdie su savladavale dru' se sam-ooikl. autohtone kneie'

iine

-

Paganiju lNcredjansku oblast), Zahumlje' Tnvuniju ili su medusobno Preotimalc. na duie ili krace vrijeme' odrede' ne teritorije, uglavnom Periferne oblasti.

RaJki

i hrvaski

vladari

su

od druge poiovine 10. vijeka Pa

do kraja tl. vijeka u nckoliko navrata pokuSavali ovladati te' rirorijom Bosne. ali im to nije

oolazilo za rukom. Samo u vri-

jeme raikog iupana Caslava (931-960) i hrvaukog kalia Kre5imira

II

(949-969) Bosna

je biia u sastavu njihovih dria. va. I uiled vi5e. I daleka Duklja lZemtje. prema zapisima iz-

vjesnog popa Dukljanina. jedno krace vrijeme (1081-1085) bila nametnula svoga namjesnika za gospodara Bosne. Ali. u lom vr€menskom razdoblju Bosnom su. kao i Raikom. jedno krace vrijerne vladaii Bugari

i Makedonci, a Vizantinci dali

i

Hrvatskom.

vla-

Provalom Madara u Panonsku niziju krajcm 9. vijck4 jo5 jednog u nizu ratnidkih naroda hunsko-tunkog porijekla (Huni, Avari, Bugari i dr), koji Cc

prcsudno uticati

na

istoriju

Balkana gotovo hiljadu godina. driava Bosna cc dobiti jcdnog susjeda sa kojim ce voditi vi5estoljetnu borbu za svoju samostalnost i opstanak. i Bosanska driava je jad.dla i Sinla se ka sjeverozapadu, ka Uni i ka Jadranskom moru, zauzimajudi u ratovima nekadaSnje prostore hrvatskc driave i

ka jugu, pridruiujudi tcritoriju Huma (dana5nje Herccgovine),

nekadainji posjed raike drlave. Ni mocni car Duian Silni, premda je pokuiavao, nije mogao pokoriti Bosnu (1350) pa ;ak ni povratiti Hum. Kraljevina Bosna u vrijeme vladavine Tvnka I (1353-1391) bila je na vrhuncu moci. On je pnsajedinio znatne dijelove te-

ntorije Srbije i Hrvatske Bosni. se s pravom zvao kraljem i Srba i Boinjana i Hrvan. Njegova kraljevina bila je tada

Tmko

najjada driava na Balkanu. Bosna je svojom snagom i aktivnoScu tada uveliko uticala na istorijski tok zbivania i na odnose izmedu gotovo svth balkanskih driava.

@ Vec dvjesto pedeset godina

vodi se iestoka bitka medu is-

cjeiokupnoj Hnrtskol u kolu i Bosnu. Ona :e. Drema Vitezovicu. "srce Iliri' kau tcor ost iilincit. U iednot

, ie ukjjuCio

plesmi on je izrazio zeilu oa

se

Hrvarskoj tto Pnje Pridruii Bosna i Srijem. U naPisu >Bos-

crDriva< (l7ll) Vitezovrc polaie'veliku nadu u grofa Petra Kedevida da ie slavno ratu'

nr

iuci inakon sretnih Pobjecia vradti svctoj knrni Bosnu' a svome rodu snru Postojbinu<. VitszoviC je kao dlan komi'

siie za razgraniecnje izmedu Austriie iTunke nakon Karlo' vadkoc mira t 1699) izradio ela' borat 6eckom dvont u kolem je Hrvate, Srbe i Slovence Prika' zivao iedinswenim imenom Hnata"iraZeci da se Hnaakoj pripoie sve ju2noslovcnske

ierirtie foie budu oslobodene

ffip

^rdoitlt

i

sPtizh

I

-

od Turaka. U svom radu rrCro' iznzio je atia-rediviva<

Drint

i1700)

toridarima o tome dija je Bosna? Jedni dokazuju da je ona

mentalizirana u nekim sredina' ao kra1olil granic8' kads

*"

ne bi bila Politizirana 28

oduvijek bila srPska, a dnrgi hrvaska zemlja. Jedno vn;eme u toi bici udestvovali su i n;e-

,

ioAn.*. Poreh i

renie tih zelia. istorio grafske

radove o Bosni nekih Poznatih istorieara dolazi se do zakljud' ka da su i oni svoj dar i manje uveiiko stavljaii u sluibu dnev'

ne politike. Omiljene teme

veni.

hctenzijc Prema Bosai i Hercccovini na osnovu trhistorijskih prava.< uganke knrne istazivaia ie i Austrija Pomocu historiogrifskih djela. Tako je, vierovatno na njen Podsticaj i nirudtbu naPisao iston0ar L. A. Gebhardi 1780- godine Isto' riiu drirve Bosne i Rrmc. Publik6vaoju je u okviru jedne'vitetomne Istorije svijeta.

sY8-

Pridobija'

ni. tiuOl za svoie nacionalistidii i tr.g.moriisticte ciSeve'

madli (austrijski) i madanki.is' toridari. U Pro5lom i ovom vt.1e' ku vodeni su i ratovi za ostva'

Analizirijuci

nadu da cc se Pod hrvaskim imenom ujediniti svi iuini Slo-

t

Upravo srednjovjekovna tston' ia'Bosne ie toliko instrumenu' iiro"*. u Stabovima nekih Po' litidkih stranaka Pa i u naudnim ustanovama najvileg ran' ga koje priieljkuju nov.o ras' 6ardavanie niene teritorije, da lzaziva cirAcrite koliko je ljudi ansazovano na izradi i Pubii'

Po5to

osvoji

i

je Austrija reiila da pripoji svorn carstvu

koianju raznih istoriognfskih

svc zemlje koje su nekad PnPa'

prikljueili i mnogi knjiievnici'

iu" na grubim falsihkatima i svakoiakirn nenaudnim tuma' iz deniima Pojava -Bosne i dogadaja i Herccgovine' oroilosti

da istjera Tursku iz Ma5ke. Srbije i-Bosne i Hercegovrne i da nasliiedi ovu na Balkanu. to 1e za nien eeneral5tab i orZavne potribe Ee5ki isrondar Maksi-

dom i. donedavno, veoma Po-

Tetnie P' R. Ultezovl6a

koci'nekih savremenih Politidara iesu i tzv. >istorijska Pmva< na'Bosnu i Hercegovinu' Nji' ma su se u nekim rePublikama

Naialost. medu nltma tma t onih sa medunarodnim ugle'

itovanih

u svim jugosioven'

Neupuceni. i dobronamlerni liudi (ier ie nastava lz lstonje iao piediret a bila sveoena u sredniim Skolama na mlnl-

reoriie o rome dija je Bosna. cieiiihodno je prariti. i sagledarari i kroz mzmatran1a tstonog' rafskih djela i njihovih autora' i ito tra1e. kako rekosmo' sko'

mum) pitaiu se zaito sada sredsrva inioniisanja i mnogi Poliridan toiiko govore o Pro5losti svojih naroda Pa istiCu da to nema posebnog znaeala. a Poeoro"o nema izudavanje sred'

ro 150 godina i.sve do ovog ok' tobra 1990. godlne'

Medu Prvima koji su

jl.

uijeka.

i''i ulo ie kniEevnik' historidar'

Ti bi ljudi

sasvim u Pravu kada srcd' nioviekovna isiorija ili historija ili povijcst ne bi bila instru-

u

svom histonografskom radu is' ooiiavaii Pretenzije Prema Bos-

nioviekovne ProSlosti 7a Posiindustriisko' i informativno

bili

'

ooiiridir i baron Pavao futer Virezo*C (1652-l?i3). On je

i tekala Priliku

iniliian Simet naPisao

Odmania. Prekrajanja i svo' iaiania bosanske istorijske Pro' ilosti i nlene drlave kao i razne

skim sredinama.

druSwo

dale Ugankoj

kniisa- udZbenika- broiura t ge' oeraiskjh atlas& a koji Poeiva'

u

svoiim sPisima razvio misao o

178?.

sodine Politilku istoriju kralje' iine Bosoe i Rgme od 867. do 1741. sodine. Djelo ie iziSlo kad se-car i kralj JosiP ll sPre' mao da povede odluCuluci rat s Turskom racii osvalanla 8osne. Dovratka teritcrila kole.}e Aus-

Beograoskim mr' svollh lenton;a rom. DroSirenla 'posjedima Mletadke Re' svim oublike na Balkanskom Polu' 'ostrvu nalzad zauzrmanja Al' i. baniie.

irija izgubiia

Sutra: Tri Pogre5na izvora

I

o90.

itlE: HEHtEoALl,i

BolC

ln

'

-I

it

pogrcsna izuora trudlll ru re da Srl ullcdnUl hnatrkl I rrprkl ldorlGtd

t*liltri;''t*rlnft*+:url*mliln ni iliiitrio ;llll$;'l'tll'ilH;'

m

fupiracije Austrije prema Eosni i Srbiji naiSle su, bez obzira na ude5Ce na njenoj strani il ovom ratu srpskog narods i l:rajiSkih pukova iz Vojvodine i Ilrvatskc, te velikog broja doI'rovoljaca, na protivljenje ved rracionalno svjcsnih I umnih rjudi iz redova Srba, koji su os1'oravali Austriji ristorijska nrava( na Bosnu i Srbiju. Arhirrandrit i istoridar Jovan Rajid r:. u namjeri da ospori istorita-

pliu > Brdik'tiiri loion"'reifrir vu pod nastovofii O Borll i id. Irtfr Vff do ncdlm XIf i.b. hiie nero lto ilcitlt tilc tr:' l'":: ' rltlcri, p"pc iVatlkane.temo'o bYZd Joituibvlcdvdfr radu- Eiuioci bl tribdo de lnillrclonrlno ruolrlrnlc - ,r1 iu u vidu dr ivb rrzlile lzriredu imskth I fiiritrbh liidrllarl

kao- dijela srpske istorije. :iJ ovom radu je potencirana lcljti da se izvrli uiedinienie katoli!ke i pravostaitne cikve Fod 6t''

o[o pllcirji C{a ji Borhi potF" Eu ucljcd tiivog hiiniOcnji td.

telna:lzcbrt-'l tu:: Ainlr ftt.-.,

PorftrotcldU iicpozni-

r:r Simeka i austrijske pretenzi-

j:,

napisao lslorlJu rrznlh sle ,ensklh nrrodr arrollto Bujr-

ra. Hrvltr I

794),

I

Srbr

(l-lV,

Bcd

u kojoj je prvl od rvlh

.'psklh splsrteltr prlkrzro Bor. nrr kro srpsku zcmllu. On je prvi medu juinim Slovenima rrrpisao i lstoriju julnosloven.kih naroda, dodule, ne osno.u narodne tradicije i s patriotsLim nadahnudem. On, prirodno, nije mogao da napise kriritku istoriju, jer nije koristio

nikakvc vjerodostojne lzvore

niti potrebnu literaturu. hije trrga napisao je Kntlo lstorlJu Srbllc, Rr5hc, Botrc I Rrmc (I

ri.

793), sliane naulne vrijednos-

Ubrzo poslije ovoga doSa-

,laja publikovana je 1797. godine na latinskom jeziku lrforlJr

SrblJe od

VII do XV vllh

lllistoria Serviae a secolo VII ad XV), koju je napisao isusovac

i historiCar

Franjo Ksaver

I'ejalevid. On u ovoj knjizi u ob.liku dijaloga izmedu. jednog Srbina i jednog Bugarina prikazuje istoriju Srbije, Bosne, a i Hrvatske. U 12. raigovoru dat ie pregled bosanske istorijc,

Alilirdr

..niicntljstol

It

dati svoj znadajan doprinos osvjetljavanju njenc prollosti. Svi eu se oni tnrdili da se tritilti odnosc preme iaorima. Ali, u

nedostrtku sigurnih izvora lz ranog srcdnjcg vijcla, svi ru rl odredivali Ciia ie Bosna orcma

svome nacio-nainom porijetlir. Tako je i historijlar i prvi pirr!. historije Bosnc iz Hrvatske ili..

Vjekoslav Klaid (1849-192t):U' svom radu Povllcst Bosnc do

propr.rd tnllvrtvr -

ston,

(Zgb;; je lpak 1882), napisao da je Bosn{; su sc uroldr. bila hrvatska zenllii'. ho3iti Tu rijel >molda< prcvidjcli-r.lti Bosna

svi hF atski

cisti i politiCari, koji ou mu savremcnici ili fivjeli nJe88.

Mcdu pwim rrpskim

Carima koji eu pokulali r da dotahr da j- Bosna bila

saij

tavnl dio srpske zcmlje i ph& bitne drlave jol u doba ustrd:

ta

Ljudcviu

Poiavslo!

bio jc istorilar Llub. Jovrnovid. JOV!nOUC. Lrn On je 1900. goJe jol JOI ty{n. l(F dinc napisao i oblcato u:--,tiC lrro (8 19-822),

' \' ''ir!'

B{rt Ni

f \-t I\TTRANA ll Carimr (najprijc je Lorigovata i' odbacile neka ranija svoja shvatanja) lrrtlo dobzrlr dr Bor albd n[d prlPrdrh (izuzev 3to ie bila zruzimana u tra-

ianiu zi istorlju krajnjc zane-mailjivo)

rl rrpclJn rl rllo rcr$nl. t

hwrt-

lBornr slnonlkh iutomonr troraulnal

ffi

KlaiA samonikle

tvorcvina,

kskvi sri bilc Hwatska, Srbija (Ralte) I Duklja. Ona.se Poli'

ticki ranijala keo iubjch

i

poseban

drlava PoPut Pome' nutih zemalja. Nada Klaid je 'minuciozno

i znanstvcno dokazala da mnoge linjenicc i ocje' ne u knjizi Vjckoslava KlaiCa (Poviest Bosne, 1882), Premda riaibolie u vrcmenu I?da se Pojeiite,-e tskvs jc bila i kasnije dugo wemcna, vi3e znansweno

Bosne od 12. do 15. tto[oet

u -mnoro Ccmu ne wijede.

Znanswino ie dokazala da ni

liiorihlin atlasime zd Skole Sosii re tretira kao srPske zcmlia ri periodu od lt' do 12' i oirg >is'

nuliku od djela V.

ilatve naklonosti prema toj ipat znalajnoj sredpisana bcz

njovjetovnoj tvorevini. Jer,

ve&no dljelu tetsta potencira-

ircdnli viict dr Nadr Klaic'

zavisnost od Madara tolito pu-

loJa h lcic. publilovala knji-Sr5fulovlcloni .

ru.

Bocrr'

oponila je, tome ima ved vi3e od t2 -Liudcvitovorn rodina. Jovrnoviccw te' dolasku til o tirtdu Sibe u Bosnu. hema

na je

ttudensts. Na lalost i

neracije

bocanikohciccgovalkih. Zato se i ne trcba Cuditi niti osudive' mlade

tojl troz svoJe novo'

fomrirane politi0ke Psrtije i or'

eanizscije lrtiEu vjel.ovno >is-

torilsko Dravo na Bosnu<. A tududi dd ge istom mctodom slute I neki irtorilari, iz Hrvat' ekc. twdcdi, lsto tsko nenaudno, u rvojlm publitacijame da ie Bocnq oduvijck bila samo

hwatlka zomlja - to ocigledno . niihova nauta ima vezc tamo. si politikom.'

.

Predutni Sporazum izmedu

istorlt8rr

zagrebaCke

i

beog-

radrle lkole de oal drtaw

Bosou.prilazujd kao svoju srpsll kao rrpsku zernlju od 9. dd 12. vijckr (a neki cadalnji oolitiCeri govore da jc BiH bila irpsla zcmljr nhiljadama godinin;, a hrvrBki da je Bbsna . noduvijek bilr ramo njihova< - ocdevno jc prckinula nacio-

nalno romantlCerski neopterdeni I vicoko obrazovane" lao I . UtSo hnbra profesorka Zagre, baltog rveuEililta dr Nadr Klild. Ona Je prva mcdrt lstori-

.

bodrvlj\ bbser

.&Ir. All,t'opcl *,*r;o'i.-;- i,-L'r,':'*

zcmelja. smskih -

I

njeria nesamostalnost I

ta da to djeluje neukurno, iim prije lto je I istorijski netalno. Na ovakvim i slilnim Lnji' jama vaspitane su mnotc ge.

tj

jcdna od hrvaskih, odnosno

u

'f,Iieil,'oiettc Poticu 'i-o'iirii-tnve ha Bolnua. Ali'

oOiratl hwatska istorilarka za

Cirkovid ni Fwetski historiCsri nemaiu oravo kadE tvrde da je Bosni ri srcdnjcm vijeku bila

CoroviCa,

Sutn

ekedemik dr

Mihiilo Di-

nid je, poput S. CirkoviCa, jos priji ovbga tekode u svojim ra-

boiimr uvrttavao reni period

srcdnjovjckovnc proSlosti Bos.

ne u istoriju rrpsi'ih zemalja. Na talort, ieko je to M. DiniC uradio i u Historiji naroda Ju-

Boslevijc (1, Zagreb 1953), koja

je

saEinjena na inicijativu Savjeta za nauku i tulturu pri vla-

dI FNR,J.

Za izndu tog udlbenika

formirana je, kako je to bilo uobidajeno, komisija u koju su uSli naiurledniii historilari iz svitr rciuhita,'metu kojima i dr Mihailo Dinid, dr Dragoslav Jenkovid

i Dulan

Pcrovi4. Tre'

ba napomenuti de sc ovaj ud-

Ibenili

jot

uvijek koristi. jer

drugog i nema, i na viSc univer-

zitcu ir zcmlji, i po njemu tako rtiCu znrnie iz nacionalne istorije rie sa-mo u6cnici rrednjih lkola. Mcdutim, od dobre namje'

rc Savjeta za nauku

I

tulturu

FNRI prollost Bornc od Vl do

XII vijcka je prolle Sore neSo u udblenlcima Kraljevinc JuSoclavije. Jer, taj

period;koji

sa

u knjid obraduje na 318 ctra-

jc pripalo avega desc' -pa i to montirano tak redovi, ns ltctu istorijske lgtine stare slovenske zemlje i drtave Bos' n8" B-ornl

nc.

:'ll6upani;.,Botii

.,1',,,.,

,

Dl$Gupana((

Bosna

Ko I za$to pre6utkufe pet stoilna godlna bosanske lstorlle? Ko su "lstorlfskl. narodl? 0 6emu se spott hffatsll I

-

-

srysll lstorlGarl za ranl srednlr urlek - nrltua bosaillftl

starlia I od srpske I od hrualske Da nefija politika odreduje Sta treba da sadrli univerzitetski udtbeni( na pri-

mjer, za predmet istorije

i udtbenik >Istorltr drhve I prtyr nrrodr FMRJ< od profesora dr Dragoslava JankoviCa. On je u prvom izdanju iz prava, pokazuje

1948. godine uvrstio u >predfeudalnc drlavc jirgoslovenskih ngroda< ovo zemlje: Hrvalsku, Ra5ku, Duklju, Makedoniju, Stoveniju, te Bosnu i Zahumlje. Nije ovdjc bitno da li je baS profesor Jankovid sve tadno

prikazao njen

politilki

razvitak" jer je znadajno da joj

je on

posvetio zajedno

sa

Zahumljem litavo poglavlje (glava peta).

Ali, vjerovao pod nedijim pritiskom ovo poglavlje je nestalo ved u tredcm izdanju i bilo uklopljeno zsjedno sa Dukljom u poglav-

lju o

srpskim zemljama. Nekom od istorilara-politidara medutim, i to je smetalo,_pa je, izgleda opet pod n9crloln presuom, u pgsljednjem izdanju svoje knjigc >Drlrvuoprrme lsto-

rlle Jugoshvlfe<

{Beograd, l9E4) ranobosansku drlavu sasvim izbacio. Tako se to kroji istorija kada se u nju mije5a dnevna politikat

Ennlcr loo lraloGa gImr Ncki hrvatski i smski istoriografi i kartografi su se,

izgleda, takder predutno

dogovorili o krojenJu granica drlave Bosne u ranom srednjem vijeku. Jcdni stavljaju granicu dodira- hrvatske i srpske drlave u to do. ba na rijeci Vrbaio; drugi

na iijcci Bosni, a rredi ria Driiri. Kako kome odgovara, ali ipak, svaki od-njih ima neke svoje argumenie, .;er je i onako tej period tdman

i

ne moZe

si

pouzda-

nim i valjanim izvoiima jo3

potpuno osvijetliti.

Stvaranjem Krati6viiii Srba, Hrvlta i SlovenacA (1918), odnosno nierilm

ka ptikdzana na svill Jidnoj-l:21?56.d)0.. timanjoj kaitici tfdrrnt. re

Athi! je lt-

dat ii Zagrebu t925, ht ijagovoj izradi radili s3r tirofe. sori N.. Vulid, F. Sllid,.Y. Popovld, P. Popovid; .M; Radovariovl4 Hrvatttl hi3-

u trkaljeJuroslaViie (1929-1941) nestat6' ie k[rhalno i Bosne i Heriecovin-e sa istorijske i kartolrafpreimenovanjcm

vtnu

ske scene. Nastsvliena

le

samo bitka izmedu 6olitl6ira kome Ce se carstw Drivo-

ljeti Muslimani. I tu je d
vrijeme Kraljevine Jugosltvije trebalo spredavati suvi5e pisanja o tradicijama bo.

sanske

srednjovjekovne

drlavnosti. Po5to se iz ha-

udnih obzird nije moglo be5 svc predutkivati Bosni

o

kao . nekadalnjoj drlavi,

ona

je obradivana kao jed-

na od srpskih zemalja. Tb se reljefno vidi i prcg-ledom

lstorlfsklh rtlrsr koji su oe izradivali i koristili u Skole: ma i na fakultetima. Tako u lstoi'llskom rtlisu zr opltu I otrodnu lstdrl-

fu koji je priredio istorilar

Stanoje

Stanojcvid (1874-1937), profesor Urii, verziteta u Beogradu (napisao

je

Bosnc I

1s16. do 1963). Njlmd

1909. godinc Irtorilri Hcrcqovlni), Bosna

je prikazana tako da je sve od IX do XII vijeka jcdna od srpskih zemalja I kao

takva uvijek

u'

sastEvu

srpskc drlavc. U, ovom4ir--

goYom atlasu Bosna _je za peridd od XII do XX vije-

jl

tavljciii mogu&roit'ti[

jr) Irulfd

'

PETAK

15. NOVEMBAR 1990.

ldn

niE' trdrEolur ml0 bid, iiiili i u talri'in uclovitne dd FiSu i prcdaju svojim iiE'ciiiclms i studcntima pravri istirtu d tinbni credniov-

itkofttonr bdriodu Boslild*ave. Vjeioyatno jb tahdh nrofesoia bilo i t drudln icbublilada. Td ta viditie iaird oo nctrint istodorafskim iublikacijamar yc6- I po niiitrr leloriiskin itlailda. i : 'i isi(; dot lC tilortEirki Ft Nqda KalE lone Fojr J€ kiirtilc iraidilh tbviziiu rvu liti.gdvatsnjal u $vofo tili. idilFfdni rtbn (4gr9b, 1950 prikdilvala Bostiil lridlhonr lX viickri I U rA3' tdvri DatinatitrsLc tlrvatikt, d t! tb nijc bllb isiurijslpt tjtnovi" njctl kolegd lz Bc.

ile

lla"

bn il ll. ,'' ,l*t Wi,nt htttlg/'n ii*.ot da '.. i.&torl. irtdrlot+

;

lowio

&*riulr dt tYu

i Srbi u istoriristotretirali oqrAfiii -nerodi<' kao tretTakav riTsH

sanio HrvAii

riin. dobiti

d$ddd Drddud.n, PrljeviC iz:

iiato je triorFtt

llclitiior

lsto'tl1u

itiu zi

mc

(od fim;

il lrb

dhlkaV kskii je ti'iemUe ti

blosldsii l.zlrhitivbla,, : :,:Db lade l€ tlnl sc, ilej-

hiolrino

li

6e.

Pilt. U

pdblild6ji

u Bositl, I

il-J'-dIlo"thl riJ ltrvet{ t Sr' be avi keo irhibd I MuSll-

i

Po-

rphyrolenltus) u jednom svortr .spisu pod nazivom Dc rdnilnlrtrrndo lrnperlo (O vltdrvlnl nrrodr) o doseljavenju Hrvata i Srba i njihovom .smjeltaju na Balkanekoin poluostrvu. Aii, prije nego lto o tome spisu

li DrtsvC M. B.) 'itleiU imb rteiriiih

svocd oostoiehiar

a onda

jol I u istoriju

genlt (Constantlne

ovtiiti

jidiof tdliloi

borumlii

Oioine jd kao istorijski osnov pbslulila priCa koju je, kako tmo veC ranije nagovljesiili, isprilao vizantijski csr Konstantin Porfiro-

[irrukl r]dild' Ulbdrrikdd -Bosna

tiotouniii i idldbiehlviiiJi bbjirirjina fuili' br-ian; ovjc: kbvni oro5l6st Bosrte u- Ir' tiiifbtolm itttud koii id izra2l Zvohinii Ddga6ki dr Zvohlnii dlo'dr dlo Prigieki,* tidduleci >UCILA< fi' Ai bttg tgzr. todihc; otr Filr luuia brollost Btisni bH tt[1{ih'ontcicCeriji i ktlm' tifblhiiir. Frvl.but Bosnt jc itcrtAiii tld' ditivd u .illo; Du lbatkEdi' ,i ivitiPikih 'arlsvri ti raziiitir periodimi -Prvi

i

Musliman-i) Hrvata.

Stol ii,iriodd db zavrlbtks I iti6log taiA - l9l8), lgji It bublikoveld HdavdlRl tuei TZNaNJE( rr toieiil Ditl btL kolilo autor ov
Eenr'l tr6 .hlaLi

su, dodu5e,joS i

Slovinci u vrijeme Kraljevine SHS (i Jugoslavije). Svi druii naiodi ukloPljeni su u isloriiu Srba, a Bosna (ti'

neSto vi3e kalemo, razmoi-

u najnulnijem obimu, Bta se sve zbivalo u rimo, bar

I u njoj susjednirn *'iT;"I""!:T] Bosni

zemljania do toga dobe (cio

." se naii $!iisi!ipii[iiii".'s.'I ' ifi;6ifi hilmeiiu 'nhisio- IL-'If,'l,llo^'r' d"l'-l't'.:'l ;,stari oven i iitLfiil ei;ffi;*iii i',i I fr

iil"ff ilhfi

sr

:;i"'ito'ii"r'iiil[-n";;1:,iJ:ll*l1,']i,t"Hi;

, 1ff";?"il;"".iS"".ii,s x*iiu;irpiftriaa rurrlrrrr! tF. 'w.rs vizantijski cai Justinijan I U:*nll,'jl.i:;lilij; uio zauiet

!ilvd;,

ti nufri taiiverija "r, II bosaii' ti5 ii.Ji.'lsto*ja it.da.lstorlja 6Jsaii' arciil ile drlalc ii mno$ni histe I ;ftfifikth radodma poci' I hil"ia lTt *ckom. A fte s; I aisivblo ti brcthodhlh pet I

fjii'j-6s)

i"dp.fgajhit!1ralovanjima u ltaliji, galli4.ritgvanjima spa.hul'. sJey.9rnoJ

Alncr

I

srcdnjoJ Aziji, te- nije.mo-

gio..istovremeno stititi i sjeverne Srani.c€ svoga carstva'

J:i J"ix'il?f 'li #,i'?.'.'ii,t | ilffi *$tllii:* paitonskir Avari - na' niziju 'ffi to se ui' I ili'"i"'li CJi"i, !L'iflnr'n: l*,"F,ri'*f*r Htrj: I ij!*:nf ll:il,;I"i il:#no'ii

iiigfi,,ol: ;$,:diit

,**i jj:l*b"f Cirrl?i" Pr9b;

r

f*'

ii"ffi I

i"ctlTi:[#$:'i?:i#,"i??:"i"*'#:

llto .lto lu s! | ns;-.

-

btd tliulte aerrlii8'vlrdavln6 :..

-..i.

. !

l

ia, l6\

Fl$' nrnlrorul l0{!l

Dua uilelta

tQ

FI

2t >l ot

HI

\l

Fl

iF

auarslte uladauine

o

le

)

Cn

o hl

E

zt{

n

llogoyorna lstorlla - Dloba bosansklh zemalla - dosellenle Hnata - Autohtorl susfedl Bosneo - Pne iirtive Srba I llnata I lstorUskl lzuorl nllhovom stvaranlu

Ovladavli Sirmijumom (Sremska Mitrovica) i Singidunumom (Beograd), Avari

su

potdinivli brojna slovenska plemena koja su tu zatekli (a neki su jo5 i s njirna stigli), kao i Hune i Bugare, preduzimali zajedno s njima silovite prodore starim rimskim putevima ka Dalmaciji, Solunu i Carigradu. Avara je tada bilo svega oko

Ali, lvnto organizovani i kao konjanici, pod vodstvom 50.000.

Bajana

i

njegovih sinova, oni su bzo zagospodarili ogromnim_prostorom od Dalmacije Oo CiSte i od Karpata do Alpa. Na prelazu VI u VII vijck

oni su

predstavljali najveCu

vojnilku snagu u Evropi. Ali, poslije poraz: 626. godine is,pod zidina Carigrada, oni se rpovlale u Panonsku niziju, gdje su, izmedu Dunava i Tise, imali velike logore i ringove iz tojih su sa svojom brzom ko-

njicom mogli Ciniti ispade na sve strane i kontrolisati Tauzele zemlje. I dok se julno od donjeg toka Save i Dunava slovenske zemlje oslobadaju od Avara, oni & vladati tcritorijom Bosne, danalnjom Hrvatskom, dijelom Slovcnije i PanonskoT-nizijom S-ft dok ih nije uniStio moCni franadki kralj Karlo Veliki 769. godine. Oni tek tada nestaju sa istorijske scene.

trlvotuorcnle ldodle rrednfouleloune Borne No, dva vijeka njihove vladavine ri Bosni i Hrvatskoj, o

cel

ol JI ol ol

lemu istoridari racionalnih istorija za srednii vijek izbjegavaju da pi5u, imali su veliki znadaj

i

ostavili dubok trag u

formiranju prvih drlava na ovim prostorima Balkanskog poluostwa..O tome je najpot-

punue I najargumenlovanle u nas pisala, ranije ved porninjana istoridarka dr Nada KlaiC i

to ba! u nedavno objavljenom

djelu Srednlovlelomr

Bornl

(1989). VeC na podetku ona istida >nlte ncobllto da je strdJr hlstotlognflJr podinjala politidku organizaciju Bosne s doseljenjem Avara Slovena.n Ce

i

Ali, ona u svom daljem tekstu olkriva zrlto hsnlle gcncncll lstorl&rr lzbfqrvrfu to pitanje i otkrlvr prrvl tlJuI zrito sc Lrlvotvorl lstorlfr ranog perioda srednjovjekovne Bostc, kada kale: >Ali, nlJe bllo slogc (me. du istorilarima, nap. M. B.) I tomc

krlo

so

slr I srpsk

bllr vcllh hnrh

fezgrr pr se lcsio

poJednostrrlflvrh sllh dcclJ+ nir nr trJ urllo dr sc tvrdllo l&

Io su tobolr, Hnrtl I Srbl podlJelill lzncdn rebe gotovo dtrr doseobcnl prostor...< (podvukao M. B.). Njena je

i rur dr

Je bosrn-

skr drlrvr >medu svojim susjedima nrlstrrljr<. Dr Nada KIaiC je ustanovila i objavila dosta tragova Iinjenica o postojanju bosanske driavc u vrijene avarske vladavine i to jo5 prije

i

doscljenja llrvata i obrazovanja njihove prve drlave.

RuSenju postojedih -l'.dogq. vornih< teza vedine na5ih me'

dievists o doseljenju Hrvata i Srba podctkom VII vijcka i njihovoj medusobnoj diobi tcritorija i vlasti nad nnije doseljenim Slovenima uveliko su doprinijela najnovija istralivanja

vile njemAdtih slovenelkih i

hrvEtskih sawemenih historilara. Ona su publikovana i poznaia stmlnjacima. hema teohistoridrra MargctiCa Hnati su se doselili u dana.Snje krajcve nc polrllorn Vn rc6 tct tnfcn VIII lll po&tton lX vlfctr. Hrvati, dakle, nisu do5li, kako se to sve do storo smatrs-

riji

L

lo, na poziv cere lraklija (510-541) iz Vclike ili Bijele

Hrvatske nego Ea sjeverozapa-

dq iz Karantanije i to s franalkom vojshom

vim vojskovodama

u

zajedno

i

njiho-

vrijeme

ratovanja sa Avarima ili nelto kasnije. Franci, r ne Vizantija, dopustili su Hrvatima dr se u Dalmaciji pro5irc na ona pod. ruCja koja ru ranije pripadala Avarima.

Tarttor[alni pretRofiulo' kolite je velidine bila pno bitna bosAnSl,a drlava ili banat poslije nestanka Avara, nema nilakvih podataka. Da li su na tcritoriji danaSnjc Bosne bila tsda i dve banata lakoder se mole samo pretpostavfati. Granicc te prvobitne bosanske drhve mogle su se protezati od Drine do Sanc (gdji je jol tada bila tupa Banica), na sjever do

Ranije je veC kazano da q".

toboZnja. r'ladavina Ilnarr i Srba nad Bosnom. odnosno d'r je to jedna od njihovih zemal.ia

(od

ll.

11. vijekat zasnir':r

do

na svegr

trl lzvorr, O prvom -

Analima franaekog pisca Ajnharda govorili smo Sire u vezi s prvim susretom sa imenom Srbi. Drugi in'or, na kojise pozivaju svi medievisti, jesu leC spomenuti spisi cara Kenstan-

tina Porfirogenita, dok je trci'i

inor

LJelopls popa Dukljrninn.

Prema istoridaru S. Cirkoviirr rto je skromni sastav nepozlrrtog popa, nastao u Bsru u dru-

goj polovini

XII veka<. 0raj ie hnatskom

izvor posluZio

I PloCa

t nttpltom btnt

i ,.

Kullnt u lluhetlnodehc kod Wookog Sprele, a na jug do gornjeg ki Neretve i rijeke Rane.

I te

Istorilarka N. Klaidrpretpostavljala je da je jo5 nnijc, na prostoru izmedu rijeka Bosne, Sane i Save, postojao banat ved tada aan USORA" jer se

nelto tako moralo nalaziti putu Balatonsko jezero

-

na

Sava

- dolina Vrbasa kojim su Avari kontrolisali banate u Bosni i Dalmaciji. Po5to su susjedi bosanske driave neprekidno telili u X i u XI vijeku da na njen raCun Sire teritorije svojih knelevina, a i ona od XII vijeka na njihov radun, pogledajmo za trenutek koje su to drlave i knelevine bile u nienom susjedstvu.

Na zapadu su susjedi Bosne bila hrvatska plemena koja su, po doseljenju krajem YIII vijeka, stvorila pnobitno dvije samostalne drlave: jednu u Poisavlju i Pokuplju, sa sjedi5tem iu Sisku, a drugu u podruEju izmedu planine Plje3evie i Jadranskog mora sa sjediltem oto grada Knina. U prvoj polovini X vijeka ove dvije zemljie su se ujedinile i Cinile jednu cjclinu. Na njihovom lelu bili su kne-

zovi,

a zatim kraljevi.

Izvan

podrudja ove drlavc bila je vi-

zantijska Dalmacija koja je obuhvatala uzani pojas od Istre do Kotora sa gradovima 7-adrom, Trogirom, Splitom, Dubrovnikom i .Kotbiom i glavnim jadranskim otbcime. Julni susjedi Bosne bila su primonka plemenr : Neretljani

su onda zvali jol Pagani Mariani), Zahumljani i Trarnrn_iani. Njihove ddave su bile samostalne knelevine. JoS dalje na jugu bila jc zemlja Dioclia - Duklja (od I l. vijeka zra-

ftojc

ili

la sc Zcta). Sve Ce ove oblasti u srednjem vijeku biti u odredenim odnosima pa, izuzev jednog dijela Zete i u sastaw Bosne.

Islodni susjed Bosne bila je Ra5ka (Srbija) koja jc pnobitno obuhvatala podruCja na Limu (od izvora i kosa Prokletija,

gornjeg toka rjjeke Drine, zajedno s Pivom'i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne Morave. Njenu istodnu granicu dinio jc grad Ras, na rijeci RaS-

koj. Na njenom tclu bili

su

knezovi.

Tobolnfa yladaylnr nad Bolnom Sva julnoslovenska plemenastanjena od Karantanije (Slovenija) pa do Cmor mora su,.bez obzira na razne ieorije, etniCki istog porijekla. Filot6zi jezidka arheologija ukazuju veC odavno.na jedinstvo dijalen_a.,

i

historidaru Ferdi-SiSicu da ustvrdi kako je Bosna u ranom srednjem vijeku bila hrvatska

zemlja. O LjetoPisu ili Rar' skom rodoslovu po;,loii. ttl" opseZna literatura. Za ditaoce rOslobodenja< valno je da zapaze da su to jedini pisani izvo-

ri o ovom problemu pronadeni

u razdoblju od detiri stolje{a. Car Konstantin Porfiroge'

nit napiso je svoj spis De adminlstrrndo lmperio (0 ';ladnvirri naroda) izmedu 949. i 953. go dine. O njegovoj vrijedno',ti

kao izvora, a koji lroristi klo dokaz svojim tvrdnjarna o Bos.

ni kao.srpskoj zemlji. istoriiar Sima CirkoviC kale: >Temelj' na kritidka proulavanja

spisa

O nrrodlmr pokazala su da on predstavlja kompilaciju u kojoj se gotovo ne oseda originalrro stvaranje pi5dcvo...<

Porfirogenitov podatakdolasku Hrvata

i Srha

o

na Br!'

kan na poziv cara Iraklija odavno se ne uzima kao valjana dinjenica. Njime je trebalo i u Porhrogenitovcr vrijeme oo. kazati d su ovi narodi vazali vi' zantijski. U ovom spisu se Prvi put u jednom pisanom izvoru pominje naziv Bosna te da je tada bila u sastavu Srbije. Ovai

podatak se leoma mnogo koristi i razlidito tumadi. Prema S Cirkovidu >joi sredinom X veka, kad se ime Bosne pn'i put javilo u istoriji u spisrr i{r:'r

stantina Porfirogenita,

(1r'1

plemena, [ime se takode iskljuEuju teorije o naknadnom naSrba i.Hrvata i o nji-

hovoj, tobolnjoj mcdusobnirj diobi prostora ranije doselje-

predstavlja samo deo Srhiir' On ovaj pddatak vje5talki p,' ventleza onaj Ajnhardo,l, a zrtim iza ovaj iz XII vijeka pcpr Dukljanina i tako stvara konstrukciju, poput jo5 nekih medievista, o neprekidnom jcdin-

nih Slovena.

strru Bosne

kata starih julnoslovenikih -seljavanju.

i

Stbije.

U ponedlelfak: Dokazlvanfe po svaku ctlenu

NEDJEI.JAK,

l I

prir' nrnrirnnrua

ft ;ii;. *', *';I i?;ii;'[ I uri E rrrurirrriyr i 3l7er'dtfi ntfi f I

I

]-;

DokaziuaniB po suaku

r L-rrfsi I r upiofirrir]i..i I'tl rrtrl i':ri 1r

.l iY rl, a Drq3frtr

;f :-fl t r r*.rrrlirrhi:rrlrr}?.lrll )f, \!' t.t I ut,rtp I r-..rr H i i .orlrr t' r r iril ii' ri lr i I r ri ptrig, *11 rulirrtrn I

I

I

1

iii,

I

16r ill ;t rt*,*liiif inr,,lr ll :" l,

II

GUenu

id.r-r' I r

1l".T't,*rrrrFliSiirtr:rrl rrr uiri r ltt l qrurir! ii{lrrird rqn r'f rr lt t tS t Srrii rlb'rllsl rir'r nf. rlrlr r u r r

i

it

r

r

lr I r6a,4r U ff.fi;.ftifr'rrrrt*n trnlix t rt " lurii rr firti jrUr{iiii to:\rr itu$,:rrrl}rr i r''T I it'il rr ri iluli;ry iii rr i:1r ll ?r I I ll .r r iI urfi'ri, 1id prrrtr.T?rtorrrttr I' , ,i l. t r f ;lrlllrf iirlirritif.. ,^rrrfir;r u l.' .t n, t 1t >*l ir rr rrl'pit Trtigrr rl' r:it til iI r t t! "l'ririDrl:rt?r,gf[ir;1'1117]r'ni. lo r ll .'r lr lll r i r t r rrr 1t11jiftt!r

'l r.l *

I srpskl I hrvatskl lstorlograll (suakako ne sul) pokutaualu da spls cara l(on. stantlna Pbrllrogenlta lnterpretlrafu stanllna sudko na na6ln kofl lm odgouara. lhada su se korlstlll lstlm, po nflhoyom, krunskim lzuorom, illsu se mogll nagodltl

oko granlca, da

Kullit'

Kako je Anto BabiC, saraakademik, jo5 1955. goi{lrne u svojoj raspravi O plteInju formlrenJe srednJovJekovne ihnsrnsltc drlave podrobno razjadio gypces nastajanja bosan.ke drlfve u ranom srednjem .r ijeku i to baS od tX do XIi vi'je.vski

jc.ka._

oslanjajuCi se na posledlua dva pomenuta izvora, to Ce:rno Je neslo viSe koristiti. Tim 1'rije Sto je on ubjedljivo, jot u ;tno.doba, ukazivao na postojar1e bosanskc drlave u isto vrilcme kad su to bile i Hnratska i

!a(ka (srbiia)'drraua i Duklia. Bosinski

ii

u sastav

$rbije do5la samo p'ti"r.meno Caslava-(931-960). Iflnurijeme je, pobjegav5i

iz bugarskog topstva. RaSku odvoiio od Bu!arske, uspostavio svoju vlast i Yremenom oro5irio. izcleda uz

i

rafskih djela hrvatskog porijek-

la, koje poku3ava da

nau0no dokale da je Bosna (i Herccgovina) oduvijek bila hrvatska zemlja, a bogumili (patareni) I

kasnije. Muslimani, oduvijek samo Hrvati, jeste knjiga dr

Dominlka Mandi& Etnllh

potUcrt Boroc

(od 94t do 960).

I

Hcrccaovlne

(Kanada,1982). Neki unaprijed opredijeljeni ljudi za hrvatsku opciju iz

llalntko orvolena

redova Musllmanr (Hrvatamuslimana) su se ovom knji.

Poslije Caslavove pogibije u borbi sa Madarima oko 960.

gom odu5cvili, pa ju i reklami. raju. Ihjiga je sigurno hvale

godine, njegova dralva se ras' pala, a i Bosna je ponovo po' stala samostalna. Dakle, Bosna je u sastavu Ra5ke mogla biti iaista samo jedno krade vrije'

me. No. kofiko je taj period trajao nijc bitno. Ali je bitno

I

vrijedna 5to se tiCe novih podataka, mnogih novih dinjcriica u vezi s bogumilima i muslimsnima, nekih uspjetno izvrtenih I prczentiranih analizr, objavljenih nekih do sada nepoznarih izvjettaja i dokumenata. Dosebno iz arhiva Ketolilke irtvc I

lltrvol lstorUl zr l3{Xl go{lt!. --dr I Bosnr blh o srrtrw Srbl-i njenih organieacija I date obimne naudnc aparature (izts' Poslednle u nizu historiog- | vorailiterature)icl. Ko.

t.odrsku Viiantije, njeie terirolUe tako da su u njerrsastav u!re jo5 do tada nezavisne kncle-

-rrne Duklia. Travuniia

navlje. Zahumlje je ostalo samostalno. Kad je i na koji nadin Caslav zauzco Bosnu o tome nema pisanilr tragova. Njene granice su bile tada nazapadu, Hlivno i Pliva. No, prcma hrvatskom historidaru dr Dominiku lr{andidu Crshv te vlrdro Bosnom l0 do t2 godlnr

porlednfl Put da je to blo prvl tI potlednfl Pul oo

ll le to blla Drlna (p0

poufesniGarlma) lll Bosna; odnosno Urbas {po lstorlGarlma}; lako fe to nauka ved oblasnlla

rrr +i:p r Trr l'f 9 i

Porclfi bant

i

rolf

I

Garslra

rs lnel norlGc

Ali, i ovaj autor Cini grc5ku u prilazu da po svaku cijenu dokale hrvatstvo pa i tamo

gdje ga ne mole biti. To isto Ci-

ne, kao

tto smo ved

vidjell,

mnogi rrpski istoriografi, samo obratno. Po MandiCu Hrvati su svi koji su po dosclje-

dru

nju Slevina

I

stva sa Zapada

prijema trldsnbili katolici. Pa,

buduCi da su Slavcni sa podrulja Dalmacije, Bosne, Pagrnije, Zohumlja, Trawnije, Konavlja i Duklje primili lrtdanstvo sa Tapada, onda su onl, po dr MandiCu, jo5 kad se nekritidki osloni na >Ljetopir po-

pa Dutljanina<, prirodno

svi

Hwati.

I dr fra MandiC ie pozivq irto teo i neki crpsll iltorioSrsfi. tao na lrunrko3

spis cara

K

cyjedota

Porfirogeniu.Dc rdnlnbtnado lopcrlo po tome su sc Hraati I Srbi doselili nr

/o

r poziv cera Iratlljr polcttom VII vijeka Srmo 5to r obl b

torlqntrlc tnm, kojime odgovrn tadvanje ovoga cara, !c Eot! rlhlo podrdrrld jdfc I btlr tr toDotdr jndc1 da li rijcke Dring kao lto wrdc

hrvrtrLi hisloriC8ri, medu njiili rijeka Bosne ili Vrbar, tro lto twde njihovi ma i dr MendiC

oponcnil. No, rrcdom, u nauci je ovo pitanje praktidno rat0itdeno. Ovo znaju I istoriaeri i povijesnilari, eli lm to nije odgovaralo niti odgovera, poiotov-o ne njihovim politiCkim nalogodavcima kojl su pretendirali, a pogotovo ovi slvrcmcni, na Bosnu i Herccgovinui I to baS i tobote na ornow >istorijskih<. prava. Datje, lako vizantijsii pisac i ulcsnik rrt! cara Manojla Komnena (l 167-1 180) Kinim piSe da rijeka Drina dijeli Bosnu od Srbije, da ong ima svoju upr8w, nczvisnu od ralkog 2u-

prns, dr Mindid to lomcntari!e teko lro tvrdi da bududi Kinam zna da to nije zcmlja RaSka (Sdija), onda se po njemu mon lznr{i zakljudak da to

mor! biti

svakako

zcmtia

Hrvatska. No, tdkav zakljulik

jc nautno ncodrliv. To

odgo-

venr samo onima koji prilclj-

kuju da granior Hrvatskc vide na Drini. Jot do srda nije nigdje nad-

en jcdan crkveni ili drlavni spis, povelja ili bilo Sto slilno

iz sredn_ieg vijela u lome bi pisalo da je Bosna bila jedna od hwatrkih zemalja i da su u njoj

bilo karla livjeli samo llrvati. Ali, reduvan

vel.! i broj spisa dolumenata, posebno u arhiJe

i vimr tatoliCkih institucija, !r

kojih sc Jerno vidi da u Bosni live bogumili (pa'areni) i karolici, da se tamoSrrji narod nazi-

va BoSnjacima, n njihovi vladari bosanskim banovima ili kra" ljeviraa. Zslto ba3 nikad nisu

crkvcni dostojanstvenici u srednjern vijeku nazvali ta.i

bolnjaCki narod ili njihovog vladara - hnatskim imcnom?

0rlna lao

drlrmr netla

Bosna je ved u drugoj pol
vini X vijeta bila oformljerra lao cjclina i imala je sva obi-

ljcfja

ranosrednjovjckovne

ddave. -Qga se od prvobitnog jezgra (Vrhbosne) i'banata ii avankog perioda ve6 tada pro-

stirala na istok do Drine r na

jugozapad

do jadransko-dunavskog razvoda. VeC u Xl vijeku, a molda i ranije, u Bosni je postdalo plemstvo - rmagnates Bosneri.

ji

U odnosimabrema VzantiBosna jc sve vrijeme, kao

uostslom i dnrce nase zemliekad bi ova njima vladala. bila u vezalnom, ali ne i u podani!kom pololaju. U Ljcropisu pope.-Dukljaninr Bosna st uvilek prikazuje kao odredena viCa politilke i teritorijalna cjelina. Srednjovjekovna Bosna -

na latinskom Bosona. Bossina, na grCkom Bosova - dobila jj ime po rijeci Bosni. koia se u rimskom dobu nazivala'Bossanius. Prema popu Duklianinu i

grdkom piscu Kinamir. oile

Konstantin JiriCek u svojoj ls-

torlfl Srbr (Beograd,

je

1952), da

>duboko uscCcna dolina Drinc stalno granica izmedu Bosne

i

Forrllt bt Ar.pettt Koitotnir*d

Srbiie<.

Cinjenici da jc pwobirna drtava Bosna dobila ime po

starom_imenu rijckc oko kd,je se rawijala, znaCi da ni hrvitska ni srpska jezgra nisu neposredno uticala na formiranjc ovc driave. I oskudni izvori pokazuju da je Bosna imala svoj individualni razvitak. Mnogi se pitaju zalto se sa. mo rasprostrlo imt Srba i Hwata (Slovenci su dobili tak. vo ime tek u 18. vijeku) e ne i drugih. Prema milljenju N.

Klcid to jc bilo zato lto je >slo-

venska bezimena masa<< ispunjavala pod avarskom vlaldu postepcno i prostor ranosrednjovjekovne Posne. lz te mase

nije se saduvalo niti jcdno slovensko plcmensko ime. Tako je Save do Jadrana! Sloveni su se, znaCi, jo5 u vrije-

bilo sve od

me Avera podeli teritorijalno organizovati po vcdim ili manjim Seografskim cjelinama. Zato i imamo dul obale srcdnjeg Jadrana toliko geograf-

skih imena (Nerctljani. humljani, Travunjani, l.iani, Dukljani).

Za-

F,onav-

Kako je do5lo do nastanka lncnr Hnrt I Srblo - jol u nauci nije razjalnjeno. Ali, zna sc da to nlru lmcor slovenslog po-

rllklr.

,lt,llffit

raspnve i polenitc ved vi3e od stoljeda i po. P.o5to je..oy.g pir.t.

zan na nel.i necin 28 Bosnu jevljuje se, u stvtri. u D

ma bana Mateje Ninosfu

-

ncdu lzJa 1232 - |ZJJ. 1235. le luEsu te Iu

njc vstso radi opndjeljivrnja

lljema iz 1240 i l2tb. nt Cirkovid nevodi u rvoToi

poslulidcmo se, zbog ostud-

da rc >stanovnici >Sr bi< suprotstrvljaju

lija je Bosne roduuijet bila<, nosti prostora, slmo

n

dvije

ji

rovdeaima_toji 3e

nt

tnjigc >novijcg( izdatrji' olo. jima smo ved govorili, e loje

nVlasiU oovclii

imaju znalen uticaj na rtudcnte

Stjepana Kotromanide iz

i litaocc. hema dru Sini (:irtoyidu ,'u- pgs$ je ruplod4njen lrp

Iti jczif jd od doseljenja Sib-e, te su rjol u X vcku biler - prc. lns trjcEu rjune pnice ide ru se dodirivalc tcritoriie ulojima je prcyl8dslo hivcbko, odndno srFto plemensto ime<. On se u svoioj tnjizi tr.

torf nodrlorftoii f&rtc

lrbvc nije ni potrudio da dort* i.pq:roqi te rvoje i preu-

zctib

teori_ja.-

Dodule, io ru;e nr

Eogao uciniti,

Sulfa: Teorlle lr magle

Prvi put ime rSrblin<

O rrsprostnnjenosti imens

3rpto3 i hnatsto3 n! Bo3nu i njen nrrod vode se iznedu bnrtste i srpstc i*oriografrje

jsr o tome ne

postoji nitatev dotaz ze prvib 650 godine od dolrtjenjr Jur. nih nih Slovena- A u toi toj meoli nagli i

ralnr

naar rairrinri

."iL^

tate da su od &tiri povr 'dvie latinsci a dvi sriscic Inna nekih 15.

slilnih dotize i

vijeka.

Polto i gam osieda da menti niiu bal Crir*i. dr

Cirtovid zeHjucujei r razvoj posebnC bosanslc

ve vodio je u pravar rWr osedanja povezenosti i rc nosti stanovniSna u nienim

virima. Otuda se n_ianir_1r

drhve

ir

srpstoS imena..e

Polamlla olo

naiv rt

20. NOVEMBAR

'nle

:

lrnlrmrul

mnG

Teorile iz magle

I

Sto se

drlave Hnatstc i

i

tovofl ovo.

tniltdrlnr orrrlanld . Modai tralj Tomislav

.

je, i4ledg ,r;u;eo i P[iw na zaPad' noi moici Bosne, ali nije iho

(91C930)

iuoc Htirdo

&Iii. Nenr

plrail pouella u Oub-rouaGftol tepubllcl dl Yrcmenr Stevana llemanle I fia dokrzule nflhouo porlleklo? Borna

7adn, e onda se preto Bosnc i Ratke vratio kudi. Poslije prooasli ove matedonske drlave

Itotg-lozS), Bosna je priznala, iao uostalom i Ra5ka, Duklja i Dalmacija, vrhovnu vlast Vizantijc. Kad se digao krajem 10-ib godine

pop Dutljanin, da Pridobije

ialkog fupanr, bosrashog brur i zahumskog kneza da kao ra' zeli vizantijslog €ra utestvuju u ratu protiv Zr;le. lz ovoga se vidi dE-su oni samo nominalno priznevali whovna vizantijsku

tr'

Brlkenu, rrvladati udalnjeg bosenrtor brna. Ali. Tomislav ie rvoiu v-ojrtu ndije urmjcrio nr rievcr - i oddruIio Panon' llu'Hnrrrtu,'lirio Snnice Pri'

lnonte Hnrtske i

vlast.

Serutplclnl nrPrdl na Botnu

zauzimao

,otokc. On ie porrzio buganku 'vojrku crn Simeonr negdje ne

O zauzimanju Bosne od brvrtstog lralja Krelimira lV (t058-t074) nema Pouzdanih iodatata. oremda se u nekim

rriniA Bocnc i Hrvatslc vjere irtno nr Vnnid plenini, u u' vornom'totu V6urDruri hnetski vladar toji je pohfiao ovojiti Bosnu bio ic trrli lkelinir II (949'969).

ixr i

istoriiskirir udlbenicima i atla' sima-i o tome govori' No, bez obzira na to da li je to talno ili niie. bio bi to posljednji Poku' Iej hnrtstih kraljeva u sred"

Bosna Lonsbtidoval'a

oorliic otcieolienir od Casla'

Rrlti,'tieti xrclimi; jc, DrcEt iaoriCrnr Vjeloshnt iihier, lodine 96t. poveo ral protiv bosrnstog banr i oPus'

iovc'

zovc povetje u narodnom jezi'

Lu'si'pcii'<

Mandid utazuie

da nvalja J oprczom uPobets lieveti iovclie. toie su dubre iicu pisai iliati iti sundiveli tod niihovc izradbel

IX MandiC se je,

za raztiku

od dr Cirlovida, tdtifti os' Yrtro ns oirsnia K Jiri&ta' V. Corovids, n iactogs' M. Re' letan i F. Siliea o ovim Pove-

liema. Nr traiu rndize tih Pofclia dr Mandid zatljulujc: ilz rve-rr lto rno nrveli slijcdi n"' dvojbeno dr Srti, tojCsponi' niu bosrnrke i humske Povelje

ti-ts st

nijesu dona& tjudi

i

Zahunljani, oelo drlave nnnci iz rtare smskc -Dubrov[rni Bo3njrci

Rrlte. Ovc tu

lro

prenosnike svoje trgovalle robc...n

upotrebljavali

Nr knju svega eutor ovot felitonr rmetra da dc se, vjero' veino, oto ovih povclja voditi polemikc jo! jedno-dvr stoljeLq i opet ce ne& znati to jc u

vijeka u Zeti

ski car je nastojao, kako tvrdi

dr naiialon uz bugarsku na

'

ll.

(Dukljl) ustanak i narod Pobio ive giite upravlja&, viiantij'

rumnje da je on

nc,-gro ra rvojon vojskom,

Ko su blll

naprdanr u naletlna I kratkotraln,0--o!: uaiana oil Hryatr I BaSke - Ulzanlllskl uaiat, all ne I podanllr

titr

'njanog pot[injavanja Bosne, is' . torijski inori, premda veom! nejisni lako ilouPotrebljivi,

njem vijelu da se domognu Bosne. Dakle, da zakljulimo i

Itrzivanju poPa Dukljanina iKrelinil ic iauzco litanr Bos-

zapamtimo, hnatski kraljevi su u irednjem vijeku svega dva do tri puta upadali Poku5avali ovlidati Bosnom. I svaki put, izgleda, bezuspje5no, ili sa veomi malim vremengtim traja-

Onr o tome kate: uTo lto je

13. i po{rtlom 14. stoljeCa irad llasiinom Bosnom. kad i

lrdeo' Bosnon bilo je

od fradarikog kralja banat SO'

io$o arpc Ustbplje, Luku i

i

koje je nnije bio zauzco Caslrv od Bosne. hema

lPliqr

inu. Mcdutin, istori[arka Nada Khid runnjr u ovrj podatak.

rollr

niem. O vladavini Subida kia-

iim

krali Drecutin dobiia u

Mihrjlo Krclimir II 'ov' davno

jcr rrlm togr arro, dlc YlIc hooft Bornc I lnrdlt rcm$ bllo rllrtvlt |ollqe (podwtro M.B.). Trcbr- imrti u vidu da

LI, bid€ tasnije Sovora. Kad je vizantijski vazal

zaboravljeno,

Hrvrtrh za Krelimira lI, tao i Rrlta ze Crstrvr, nisu, ksko istlCc Nrdg Kleid inali dovoljno rnrge iarn ctnillog terito rija da rweraju rajnije politil' te tvorevinc. I zsto tu ta osvajrnjr bila wemenski trattotrajna

Ihjen X

vijeka (posltje Bornu je zauzeo, tao i Rltlu, Dutlju i Trewniju matcdonsti car Sanuilo. On je

'9t5)

i

Delmeciju cve do

miraz

lin

Do"

digao u Zeti ustanak (1082'

on jc u to vrijeme zauitallu i Bosnu i postavio u

1085),

zeo

njima svoje namjesnike. Ali, je liodin bio Poralen i

poSto

i zerobljcn

(1085 Bosna je Pono-

I vo postala samostalna' Ona je I bila nczavisna i od Ra5ke i od

I I I

Zcte. Takva je bila

i u Prvih

Sest decenija t3. vijela. To se viai i iz spisa vizantijstog pisca

I Kinama, uCesnika u

vizantu-

sko-ugankim ratovima, koji jt u dnrgoj polovini 12. vijela, Pi" sao aijt gosna posebna terito'

I I I I djalno-politilla

Prrw.

opustolio

Prriod od IX do Xll vijeka bio ie buran i u orollosti bosenske irtr"e. J.e1,-$xto. su sc smjenjivrle razdoblja min i ratovanja.

Sutra: Da nfle nvralllha bogumlla

cjelinr.

/L oslo

lryj' nSr: hrnnrunun soll0

Da niie E*:

:f

r; 'Urahlih*

bogumila l(ad le Stevan llemanla "ognlem I maGem. p0'

onl su se sklonlll u l(ullnouu Bosnu, u kofu su lo$ ranile stlgle lz' blegllce lz llruatske I heretici lz Balmaclfe, blele6l pred progonlma katoli[ke lnkviziciie Tada su se naivi$e metlusobno miieSali Bo$ nlacl, Srbl I llnatl Geo proganlatl bogumlle

t\iatpis se cr*ve Kuline btot lz Mahelinofida

l)a niie vra2ijih bogumila

u

ritovanjem Vizantije s Usarskorn (lt5O) finam je

vez.i sa

oriet oi5uCi o Bosni, naveo da ie oni oa ostale Srbije odijeljeira riiekom Drinom, da nije Po' teiniina srpskom velikom firpanu, nego'da je samostalna sa

ivoiim o6sebnim livotom i

Po-

sebnom upravom. Pi5udi o bosanskotn banu Boridu, Prvom

no imenu noznatom banu, i li.novot uEeiiu u ratuJProtiv Vizintiie na strani Ufarske (1154). Kinam izriCito navodi

ia

i6 Borii vladar

(egzarh)

,rdaimatinske zemlje Bosne< i

,saveznik Panonskog

(ugar-

skog) kralia u tom ratu(.

Zaito ireki istoridari ovo iz' vriu i iz'ni5ljaju o Boridevom

skoj

i

i

podaniltvu Ugar' onjegovom navodnom

vazalstvu

slavonskom porijeklu (Premda

to ne bi imalo iikakvog znadaja) to samo oni znaju. O done' davnim tvrdnjama istoritara, a koje su zasnivali na jednoj Po' veiii iz 1137. od kada, tobole, ugirski kraljevi nose redovno tiiulu i rrrex Rame< (kralja Bosne), istoridarka N, Klaic je nazvala tu povelju distim falsi-

fikatom us,arskim da ie tu

i

dokazala

tititu aodiletila vizan-

StiCeniku Beli tek oko I 180 codine.

tijfsvom

PdsteOnji

put Vizantija je i njome vladala

zauzela Boinu

vojskom je, izgleda, stigao

torije

u

Dozornicu

i biti jedan od zna-

ilainiiih cinilaca na Balkan' skLni poluostrvu i u srednjoj Evropi.

llulle neoirtlYe leze Razdoblje od vladavine ba'

na Kulina /l t80-1204/

do

orooasti bosanske drlave i kra' ijevine /1463/ u istoriograhji je Siroko obradivano. Ono je dosta poznato i neml potrebe

Ugarskom. Uz to

fx

!

I

lo vratijih bogumila /patartbl nal, koji nisu htjeli priznati r vrhovniltvo. ugarske krune t,t'

ili

samo samo srpska zem-

hrvatska ili lja, uz obavezan dodatak da je ona uvijek bila i vazal Ugarske.

katoliCke

crkve.

bi

Kako je Kulin doSao na ct ka lo Bosne ne zna se. Vjerovatn'8!

Ralika u tretiranju Bosne i njene srednjovjekovne pro5los-

je bio u vrijeme kadaic Vizar

ll'

/1161-ll80z njen namjesnik

f,

tija

za-

gre,batkih< istoridara, postoji u tome Sto prvi prikazuju Bosnu i njenu drlavu tako da se ona samo odvojila od srpske i po5la svojim putem od Kulina bana i razvijala se kao jedna od srpskih drlava, drugi opet smatraju da je Bosna, ne samo

od doseljenja Hrvata uvijek bila saslavni dio hrvatske drlave, veC da je ona i u razvijenom periodu srednjeg vijeka bila hrvatske drlava, sa hrvatskim b{qlml. i hrv-atskim kraljevi-

r

navorno, katoliCka crkva je i;i J' Ia stalni amalgam svemu tomt ir Molda bi i biio tako da nije b i;

i

ti, izmedu rbeogradskih i

-

krunom

Bosni. Jer, ako uzmu u ruke iszagrebaCke ili beogradske provenijencije nakon prvih poglavlja uporede njihov sadrlaj, zapazi& da je Bosna i

u ovoni periodu bila

li

vijeka. Osim toga, Bosna je bi la sudbinski vezana sa Hrvat skom i istim sizerenom i iston

i prouEavaju ved napisanih istorija o srednjovjekovnoj

ze

Bosnu i inatan broj Pristalica bogumilske (patarensk_e) vjere, a na bansku stolicu do3ao je redan od u narodu najomiljenijih banova - Iuv'eni Kulin, koji de bosansku drtavu Ponovo ulini' ti samostalnom i to odmah Po' sliie smrti cara Manojla Komneia (l lE0). S njime Ce dr2ava Bosr,a izidi Siroko na istorijsku

talni livot lak do sredine

samo nekih karakteristika tokom ova dva i po vijeka, upozoridu titaoce da kritidki prila-

od l16?-1180. godine' Ta

njena l3-codiSnia vladavina imala je znatlnih poiliedict. S njenom

ma. Naglalava se da je hwat ! ska drlava preko ovih vladara I tobole, produlila svoj samos {

da se u ovom leljtonu ono lire opisuje. Ali, prije kazivanja o granicama bosanske driave i

vladala

Bosnot rr

arhont domadeg porijekla. O!r lobodivli se njene vlasti, Kuliqe je uzeo titulu bana kako su tno oduvijek u Bosni i nazivati njsft

ni vladari. Zagteba0ka Carka

1l;r161sltl

dr naai XtaiC je, vjeiiub

vatno, u pravu kada tvrdi da (nal u Bosni, joS u ranom srednje: vijeku, postojala dva banatastv bosansk-i i uiorski. Jer, znarv.e( da ie Kulin ban vladao Citavinl(

prostorom pdCev od tlrinne,lo

blizini

*

*--,':

FoCe, ,s

do njenog

u5Jer

ii,ti'r,rrrllll

/izvzev Poidrinja/, dolinom

blizu Broda na sjever, zatim od izvora Ukrine, idudi priblitno linijom koja se Proteiala do Vrba5kog Grada /Ba' njaluke/ i srednjeg toka Sane, a zatim do Grmed-planine na upadu te odatle na jug granica Save do

je

presjecala lupe Dlamod /GlamoU, Hlivno, Ramu i dolinom Rame izbijala na gornji tok Neretve i preko Jeleda do iznad Fode na Drinu.

istoridar Marko L Bosanski | 'Vego je u svojoj knjizi Naselja I bosanske srednjovjekovne I a*ave /Sarajevo, Svjetlost, | 1957/ prvi ucrtao granice boI sanske drlave iz X vijeka. One tada, a moie se preI su se vec jo5 $ tpostaviti

i

prije, protezale

od Drine na istoku do

iznad Vrandudkog klanca na sjeveru, od Jajca i Glamoda na zapadu, o do Livna i Rame na jugo2apa. du. Na Zalost, gotovo svi drugi

i i

'kartografi i izdavadi istorijskih

atlasa, izuzev Vojne enciklopeo dije /Beograd, tom I, 1970 pri-

I kazuju Bosnu da je

Bosna

Iobuhvatala prostor, uglavnom, 'r;=od izvora Bosne pa do Vran'dudkog klanca,

a tek

od Kulina

,'bana da ona poprima Sire

,ddrlavne granice. Nnegatori ra5'ne srednjovjekovne bosanske ;'drlave ono su morali raditi taliko, jer se ona nikako nije uklao:pala u Semu podjele teritorija n+Bosne izmedu Srba i Hrvata iiios oO njihovog Coseljenja.

,/na-

i

dom su ubijani

oduzimaria su

'fika u iirotu Kulinove Bosne tiia je i,:stoka borba izmedu 6,katolidke crkve i bosanskih bongumila. Odlaskokm vizantijske

je

od 180. preduzimala razne"mjere 'vlasti orl t p. Sirenje svog uticaja i ugleda.

inranja,

a

sovno bjeiali

i

sklanjali se

u

Kulinovu Bosnu. U nju je joi ranije stiglo mnogo izbjeglica iz Hrvatske koji su poslije progona narodnog sveienstva i

njihovih pristalica

masovno

napu5tali svoje krajeve. I herctici iz Dalmacije sklanjali su se pred progonima katoliCke in-

kvizicije masovno

u

Bosrru.

Ova zemlja je u to vrijerne bila

pribjeZi3te

svih

progonjcnih, ili drugog uvjerenja. Tada su se medusobno najvi5e mijeirli Boinjaci, Srba i Hrvati. zbog razlieitog vjerskog

PolltlGkl maneuar l(uttna I u zapadnoj Evropi, u XI

i su dosta ra5ire-

XII vijeku, bila na razna heretidka utenja /Latari ili patareni u sjevernoj ltaliji i albiiani u juinoj Francuskoj/. Ova su udenja imala mnogo srodnosti sa bosanskinr bogumilstvom, pa su zalo rim-

ski inkvizitori bosanske bogumile nazivali i patarenima.

VeC

od

vremena Kulina bana u Bosni, bogumili i druge here-

tidke sekte podinju da obrrrzuju svoju posebnu >crkvu bosan,

ski kraljevi su desto poduzimali krsta5ke pohode na Bosnultilju njenog osvajanja i, usput, uni5tenja heretika. I Kulin ban je bio pataren, ali je 1203. godine, da bi spasio samostalnost Bosne, pritije5njen nradarskorn

,1pena

milstva. Tako

loj

hijerarhiji, odstranjeni

su

koii nisu znali latin-

eili. jezik, poitavljeno je strotije ,ilblranje skrivenih nameta od

ogaroda. , it* U isto vrijeme i bogumilirltvo je sve visi jaCalo. dno se arfC u I l. vijeku bilo jako proSi,rPto iz Makedonije i Bugarske ,.to Ra5koj, Zeti, Bosni, a-takouSEr su se tada Sirila razna here-

'

Bana

g0bnovljena je biskupija, zave' npvedenici

t

knjige uni5tavane./, oni su nra-'

vojskom, bio prisiljen da prirni katolidku vjeru. Ali, on se tada samo formalno odrckao bogu-

je veda disciplina u crkve-

.?

spaljivarri,

im

Na podsticaj papa, madar-

Jedna od bitnih karakteris-

katolidka crkva

u Dalmaciji

rodito u gradovima, posebno u Splitu i Trogiruz. Kada je Stevan Nemanja, savremenik bana Kulina, poCeo da gonirognjem i maeem< bogunrile /re-

sku<.

Agreslynost katollfke 1,c*ve j

ti

tidka udenja

je

i

njegov nasljednik lvtatija Ninoslav rdo 1250/ pred opasno5iu ugarske krsta5ke vojske, priznavao rilnskog papu, a Cim bi opasnost pro5la, vracao bi se opet bogumilstvti. Ono je zato u Bos4i. p.

kraja 13". stoljeda t6!id:"" vlast, jer je ono, pored ra5irenosti u narodu, imalo podr5ku u plemstvu, koje je, u veiini, sve do

bilo patarensko.

Prllo pohod- nr Ctrllr.ct ct Duam l. ntumlo de o-d Born prcolmc Hum @rhumlfot, lllf

odutt.o .od naprdt porlll, uzrludnc opr.da borenri, prllcrtonlcr Bobovtc (zldln,

rr.dnloyl.koynr uhrdo Bobo v.c)

Ugarski kraljevi, da bi Bosnu stavili pod svoju

kontrolu, izdvajali su iz njenog sastava prilikom krstaSkih pohoda, pojedine oblasti, kao Usoru, Soli i druge, i

davali ih neposredno svoiim vazalima. Tako je madarski kralj ladislav dodiielio 1284. godine srPskom

kraliu Dragutinu t1276-1316), svome zetu, u

tx

miraz Soli (tuztansku oblast)

i prisajcdinio je

Mad-

vanskom banatu. To je bilo

tek nakon 320 godina od vremena Caslava (umro oko 960) da jc jedan srPski

vladar. pa makar bio i vazal madarski, zavladao bar jednim dijelom bosanske teritgrije. Kako ka2e Vladimir Corovid u svojoj Istoriji Ju-

goslavije (Beograd, 1933) >To le blo prvl I lcdlnl Ne' mrnll6, odnorno rtlkl vhde-

hc,-IUr le vhsi prclezlle (podvukao

M' prclo Drlnc< te' poreil ovu toga, i No, B). ritoriiu neki istoridari radunaju iao trajnu zemlju Ne' minjida, a za.neke.Politida' re to su ta ))lstorusKa prava<. Ali, nezgoda je u tome Sto je ubrzo, poslije f)ragu-

tinove smrti (1316) ova teritorija vradena, nakon upada Ma3!q{a u Madvu, u sas-

(r3r9). U mnogim

se

istorijskir

kartama ovaj epizodni di iz bosanske istorije prikazr je kao osvajadki podvig krt lja Dragutina i uop5te se n naznadava koliko je vremt na ova oblast bila u sastav srpske ddave. Ako ie bilo ko i kada o Caslava- (960).

pa do

pr<

pasti bosanskog kraljevstv (1463) zavladao Bosnom

unio je u sastav srpsk

drZave neka istoriCari ko to znaiu navedu bar godin kada se to desilo. Ovo nek kaZu radi istorijske istine!

tltporna I neosuollua Bosanska srednjovjeko'

na drZava oritisnuta sa sj'

vera Madirima

(odnosn

kraliem Madvanske banov ne bragutinom) krajem I viieka- bila ie istovremer uiroZena od hrvatskih vc m"oZa

Subida. Oni su toboi

zavladali klasiEnom Bo nom (bosanskim banaton 1299. codine. kada su n vodno-bosanski ban Stj

oan Kotromanid i gosPodr boniih kraieva (danaln Bosinske tr:aiinc) knez v kac HrvatinG Poitali vazr

SuUiC". Premda zagrebaEl

historiCarka Nada-KlaiC

/{ OSLOBODENJE O CETVRTAK 22. NOVEI\{BAR r9e0. PtsE:

tEiltEoAutA B0Ic

0teto u mwaz I

'tstoil;sro Fr8u0' sftlfe (tada$nle

Ra$ke) na prolstlGe Bosnu lz fedne kralkolrafne I nepo. noulllue lstorlfske eplzode, kada le madarskl krall tadlslau suom zetu srpskom ex krallu Dragutlnu u mlraz dao Soll (tuzlanska oblasl|, kole su kasnlle uraGene u posfed bosanske banoulne

gdje su se Grci bili digli

ritorija prema jadranskoj obali, odavnoj telji bosan'

Ban Stjepan ll Kotroje uspio da odhrani svoju dr2avu a Hunr (7-nhumljc, znatan dio llcrce-

susjedima njihove teznje ka bosanskim teritorijama proSirenjem svoga drZavnog te-

skih vladara, da se poput ranije raSkih (srpskih) velikih lupana i hrvatskih kneLeva i kraljeva domogne mora i time otvori vrata u svijet.

U podetku svoje vladavine ban Stjepan

ll

Kotroma-

niC. oCito zbog Subida oko Bosne, u najstarijoj povelji kermedskog slovenskog ar-

hiva, pisanoj oko 1322. go-

dine, Hrvatima

oznaCava

svoje protivnike u Hrvatskoj, odnosno Dalmaciji, dok svoje podanike naziva

>dobrl Bolnlenl<<. Sredivli zemlju iznutra

i

jaku vojsku.

bo-

i bogumilskoj vlasteli,

po-

stvorivSi

sanski ban je, imajudi dvrst oslonac u >crkvl bosrrrrkof<

veo odludnu politiku i prema Ugarskoj, i prema papi, i prema susjedima. lskoristivSi unutraSnje metclc u

Ugarskoj, njeni kraljevi iz Anlujske dinastije bili su prlmorrnl de Stlcprnu Kotromrnldu prlznrtu vlest nrd

Hurnorn (Zahumljem) i fulnom DrlmrclJom od Cetine

ullnltl hnetskl dlorst, kofl, uostrlom, kro nl ugrrrkl vhder, nlJc lmro nlkrkw pnvnu podlogu nr koJof bl

svojoj knjizi SrednJovJekovnr Bognl (strana 2OO) poridr: vazalstvo bana Stjepana

Kotromanida

i

njegove

vlastele, iauzev Hrvatini6a iz Donjih krajeva, i boravak

Subida u Bosni, osim u vrijemc pogibije Pavlova brata Mladina I SubiCa u bosen-

skim npatarenskim< planinama (1304), prihvatinio da je to tako stvarno i bllo. U tom ilulaju pod hrvatsklm plemidima, dakle u sastavu

Hrvatske, samo dio Bosne bio je u njenom sastavu od 1299. pa do 1322, dakle svega 23 godine. Taj opet epizodni dogadaj desio se tek .poslije 330 godini, odnos-

no od navodnog'prvog oivajanja Bosne od kralja Kre3imira It (949-959). O toboinjoj rladbvini SubiCa nad Bosnom N. Klaid u pomenutoJ knjizi kaie: >Stoga nam ji nekako tao da >hrvatski gospodin< Pavao i njegov sin Mladin Il nisu imali stvatne snaBe da zamiiene domadu bosan-

sku baniku porodlcu. Stovi-

5i, nisu je mogli niti potisnuti. Ali, iskreno releno, tavlasti kav se razvitak nijake -oCekivati. Bribiraca motao Algi ugfrrF ql$rrl nlsu usnlell,,nc. rrmo i-Sttlnltl
mogro zesnlvetl wolu vlest u Bosnl...Stoga, nastavlja dalje N. Klaid, koliko god bis-

mo Zeljeli da smijemo zakljuditi drugadije, ipak moramo ustanoviti da Bribirci nlsu usplcll unltctl olJednu promfenu u polltllkl llvot Bosne i tako su zapravo i oni i pomogli da su se Kotlromanidi joS viSc udvrstili ne samo na banskoj stolici, ved i u Dgospodstvu bosanskomct< (strana 214).

Slrenle boranske

i

Poslile Subica Bosna nikad nije bila ni perifernim dijelovima u sastavu Hrvatske, niti jedan dan, sve do 1941. godine, kada su

do Dubrovnika, uklju6ivli i gradove OmiS i Makarsku

(1326), I nrd lltrvom Bosnom do Une, Sevc I Drlnc Na Zapadu Stjepan II Kotromanid je osvojio i pripo-

jio Bosni Zavr5je, sa tri kra5ka polja: Glamolko, Livanjsko i Duvanjsko. Bosnd je tada, uz DuSanovo srpsko carstvo, bila najmoCnija drlava na Balkanu. Dok se car Du3an (133

l-1355) pripremao

da

zavlada poslije ju2nog dije-

la Makedonije, i vedeg dijela Albanijc, Epira i Tesalije,

Carigradom, on je poku5ao da prije toga poduhvata ratom (1350) protiv bana Stjepana KotromaniCa povrati u sastav svog carstva Hum

(Zahumlje) koji je joS Stevan Nemanja priklju€io

lerltorlle

joj

(kad i Zetu i Travuniju). Tad je Du5an namjeravao da zavlada i julnom dalma-

tinskom obalom. Njemu je po5lo za rukom da prodre

italijanski osvajadi poklonili Bosnu na up-

obalskim dijelom, preko Huma (1350), i morskim

ravu.

putem dak do Trogira

.. Ako autor ovog fetjtona nije u pravu, on poziva historidare - oponente da gd javno demantuju.

tvrdoggrada i bosanslie prijestolnicd - Bobovca, Du.

njemadki

i

vratiti se na jug ('arslr lr,

ludnog, lukavog i sposobnog dr2avni!a uzvratila je

i 5i. benika. Ali, poslije mjesec dana uzaludne

opsade

je morao odustati od daljih napada u Bosni, i

manid

govine)

je ostao u trajnonr

sastavu bosanske drlaye sve do dana5njeg dana. lziSavSi na more. Bosna je po6ela da utide i na jadranska - Venccija, Kraljevina Napulj i Republika Dubrovnik, balkanska - Srbija i Hrvatska, te na srednjoevropska politidka zbivarr.ja. posebng u Madarskoj u vrijeme dinastidkih borbi i drugih meteia.

l(nll

Turlho na srpskom

lronu

Stjepana Kotromanica

je naslijedio njegov sirrovac Tvrtko I (1353-1391). Rosanska drlava je tada zahvatala Citav prostor ocl Sil-

ve do mora i od LIne do Drine, Nakon velikih unutarnjih borbi i trvenja sa vlastelom i uplitanja Madarske u tc dogatlaje. Tvnko je Cvrsto zasjco na bansku stolicu tek kraiem sedamdesetih godina 14. rijeka. To je bilo vrijeme kada je u Srbiji, poslije birke na Marici (1371) nasralo rasulo i kad je svaki velik:r5 nastojao da prigrabi Sto vi-

i vlasti. Kako je jedan od rih velmoia, knez Nikola Altonra-

5e zemlje

noviC, gospodar Podrinja,

napadao i Tvrtkove zernl.ie i zemlje kneza Lazara ovi su

se udruliti, pobijedili ga

i

rasparCali m!: zemliu. Banu

Tvrtku pripao ie vejiki zen,ljiSni prostor - podev od

Tare na Drini pa ha jugois-

tok do Kleka'(istoChd od Rudog), zatim sve do ukljudno Prijepolje i manasrir M-ile5evo, te ditaov Podrinje i istodni dio Huma (t3ia; Stekav5i vlast nad velikim diielom zemlie Nemanjida, ivrtko se t577. godine u Mile3evu krunisao za >kralja Srbije, Bosne, Pri-

morja .i zapadnih strana((. Ubrzo u ratu sa BarSiii-

h?, gospodarima Zclc, kralj Tvrtko zauzeo ie 't rc. binje, Konavle i lupu llralevicu. Granica Bosne na jugoistoku tada se proiirira do izvora Pive i MorrCe. srednjeg tcka Zete, ukl.iudivSi i manastir Ostrog, te dalje na jug do Kotora. I ovaj grad u5ao je u sastav njegove drtave 1385. godi-

Prebrodiv5i te5kode prvih godina vladavine,

san

visprenog, odvalnog, od-

Sutra: Nalumnlfl .vladar Bosne

Bosna bana Stjepana Kotromanida (1322-1353), tog

rra

ustanak.

ne.

tt!

OSLOBODENJE

PETAK.23. N vElttBAR tge{t.

'

HSE: nEilirEDnlrA Bol

ilalumnili bo$an$ld

uladar

llrabar I odlu0an, krall Tvrtlto izgradio ie moG nu uolsku, po[eo da gradl llotu, bio le sposo ban volskouoda, mada se u ratove upu$tao sa mo kada le morao, I lo$ sposobnifl dlplomati grade6l syolu mo6 na tolerancifl I dobrosus ledsklm odnoslma. Prsi put za nfegoue vlada ylne u lednof drlaunol zalednlcl naSll su sl etnlGltl lstouletnl narodl, all podilelfenl na tr ylere - bogumllsku, katolifltu I prauoslavnu

Podnt Hrwp.VulCba Qz nlcgovog glogoqthog mlcela, u Carlg. ndu), nlmoenfi botonckl plcm6 I bogumll kof le ptotlv mador. cklh kplcee u gomoC pozvao lurt
Da bi ekonomski osamostalio Bosnu i bio nezavisan od Mletaka i Dubrovnika, kralj Tvrtko

je

1381.

otpodeo da zida grad Sveti Stjepan (Stefan) u Boki,

kasnije nazvan Novi,

pa

Herceg-Novi.

Koristedi pobunu hrvatske vlastele protiv madarskog dvora, kralj Tvrtko je, stavir'5i se na njihovu stranu, najprije zauzeo zapadni dio Huma i zapadne oblasti Bosne (koje mu

je

ranije

prilikom metela i borbi za presto, bio preoteo madarski kralj Ludovik), a zatim Postepeno zatJzeo Citavu llrvatsku, julno od Velebita. U njoj je postavio svoga namjesnika da njomr upravlja u njegovo ime, dodijeliv5i mu uz to jaku vojsku pod zapovjedniStvom bosanskog vojvode. I dalma$nski gradovi Split, Trogir i Sibenik te otoci Brad, Hvar i Kordula su mu se, nakon iz.vjesnog kolebanja, predall-

tiobiv5i podiSRri hivai-

ske vlastele

i

dalmatinskih

je ira to bio prisiljavan.

Za

gradova. Tvrtko je 1390. godine uzeo titulu >kralja Sr-

ostvarenje svojih strateSkih planova koristio je uveliko i svoje rodbinske veze. Kao

gova kraljevina bila je veli-. dine oko 80.000 km' (danas

rata je zadobio naziv kralja

bije. Bosne, Dalmicije, Hrvatske i Prinrorja<. Nie-

Republika BiH ima povr5inu od 5l.129 km'.;. Tvrtko je bio ndjumniji i -najsposobniji vladar koga je Bosna ikad imala. Bio je sposoban driavnik i vojnik. Izgradio je modnu vojsku, a podeo da gradi i flotu. Bio je hrabar i odludan. Imao je diplomatskog dara. Prido-

bijao je gradove

i

vlastelu povlasticama, a sve crkve je

i

obilato darivao. Izje solidan sistem unutrasnje uprave;arilagodene madarskom i drZav-

Stitio

gradio

nom uredenju Srbije. U rat samo kada mora

Kralj Tvrtko je nastojao da ojada svoju driavu stva-

ranjem prijateljstava

i

spo-

razuma s:r susjedima. Rato-, ve ic voCi.i sr:no o;rCc kada

unuk kralja Dragutina bez

Srbije. Bio je olenjen kCerkom bugarskog cara (1374) kojeg je lelio da ima za saveznika. Njegova bliska rodaka Jelisaveta bila je Zena jednog od najmoCnijih vladara Ugarske - kralja Lajo5a (Ludovika). lmao je dobre odnose

i

sa Mletadkom Republikom i sa austrijskim dvorom.

U

Tvrtkovoj kraljevini

prvi put su se od doseljenja Slavena na5li u jednoj

drZavnoj zajednici etniEki istovjetni narodi. Ali, ved tada su oni bili podijeljeni na tri vjere - bogumilsku, katoliaku i pravoslavnu i na tri kulture. Bogumila je najvile bilo u sredi5njoj i sjevernoj Bosni i oko gornjeg toka Neretve, katolika u Dalmaciji iuzapadnoji sredlEnjoj Boslri, a pravos-

:ern i k-trTtrtroJurim'

k re j er

l.

rna bivSih nemanjidkih zt malja - u dana5njoj istoi noj Hercegovini, gornjc Zeti, Podrinju i Polimlju JoI tada je bosanska drZavr bila, izgleda, uz to i jedinr na Balkanu, pa i u Evropi zemlja vjerske tolerancije zemlja gdje su se ukr3tale proZimale neometano razn

mediteranske, balkanske

srednjoevropske kulture civilizacije. Seobe i mije5a n.ia

ljudi iz raznih krajeva

.

a narodito djelimidno slove niziranog romanskog ple

mena Vlaha - bila su nol malna. Tada se ljudi nisr razlikovali po nacionalnos

tima, niti je takvih osjeda nja bilo. Tvrtko je umro iznenadr u 52. godini, u naponu sna ge, ostavivii svojim nasljed nicima teritorijalno, vojnil ki i finansijski jaku drtdvu Fazledlnleno I grabUluo plemstvo

Posliie smrti Tvrtka I i Borni sri nistali. kao Sto t<

I gotovo uvijek biva

j

nakon

t{n,oje je pozvao u forr:}l

modnog vladara, sukobi i $aber. vlastele oko podjele vlasti i teritorija. Oni su vi-

Turke.

l39l- 1443) postavljali i skidali kraljeve prema svojim ieljama i interesima. U tom vremenu na bosanskom kraljevskom prijestolju izredalo se sedam kralje-

riitima izmedu Bosne i

5e od pedeset godina

(

va. Njihova neposredna vlast ogranidavala se samo na mali teritorij srednje Bosne sa gradovima Sutjeskom, Bobovcem i Visokim.

Ostalim zemljama vladale su tri mocne velika5ke porodice: Hrvoje VukdiC, kad

se zaneman pnvremenr prodor u sjeveroistoenu

Bosnu.i vladanje otocima, dalmatinskim gradovima i

njihovim hrvatskih zaledem, gospodario teritori-

jom koja se prulala od Sane, od 1399-1402. dak od I tne i Savc, pa sve do Ne.:, obuhvatajuCi Donje krajevve, Zavrlje i Cetinsku

krajinu, gdje se

njegova

zemlja dodirivala sa zem-

ljom Sandalja Hranida: zemlje ovoga velikaSa su se od 1404. godine prostirale od Neretve do Lima i Kotora sa gradovima Novim, Nevesinjem,

Konjicom, Goraidom, Pljevljima i NikSicem, ukljudujuii i Konavlje; dok je Pavle RadenoviC vladao istodnom Bos-

nom, na prostoru od Drine i Lima do Neretve, sa sredi5tem u gradu Bordu, od Vlasenice. Ove tri porodice

odludivale su,

u stvari,

sudbini bosanske

ko

drZave

sve do njene propasti.

TeSko stanje

u

bosanskoj drZavi pogor5avano je i destim upadima madarske vojske. Dolazedi kao krsta5i da istrebljuju bogumile (patarene), madarska vojska je tim prilikama bezobzirno pljadkala i pusto5ila zemlju.

Kad je madarski kralj Sigie6un6 1415. preduzeo

n. n

krstaSki pohod na Bosa

bi pokorio najmocni-

jeg-uosanskog velmoiu her-

cega Hrvoja Vukdiia. oko njega se brzo okupio veliki dio plemiCa i naroda. On je

bio pripadnik

bogumila.

Njihor

om

prr.l

r5kom razhijena je marJruska vo_iska. ali su se 'l urci zato utvrdili u nekim rrp,r Lrri-

Foei na prinr_ier. 'l rrl je u Vrhbosni, sadl(nicrrr Sarajevu, postavl.iena j'r I n ne,

u

turska posada

i

osrrrtr arr

SandZak.

Od ovog vremena i
gi

Od vladavinc Tvrtka I I (l 421 -l 443) stvarni gosf'!r" dar Bosne bio je turski sul-

tan. Tvrtko je Priztrao (1437) i sultano'ru vtlto"nrt vlast i obavezao se na pln'

Canje danka od 25.000 du kata. U prvoj polovini 15. r ijeka bilo je viSe sukoha i rn' tova izmedu Bosne i SrPste

despotovine zbog lu'ltrikrr srelira u Srebrenici. Nju .ic preoteo iz posjcda herccgir

Vukdida 1412. madarcl i kralj Sigismund i prcd:ro i,: srpskom despotu Stefltt'r Lazarevicu na uprar l.i:rn i, Bosanski velikaii i niihr,r'i kraljevi bezuspie5no su on. sjedali i vi5e puta napad;rli ovaj grad 1414. i l4l 5. gorline. Voden je rat i 1426. s;t Stefanom Lazarevicem. I kralj Tvrtko II je l4-12. i l4-13. vodio Jx1 7r 6,,.11.i ho gati rudnik srebra, 1'.oii i,.' bio jedan od najpoznrtiii!' u Evropi, ali ga je 6lt'splt Durad Brankovic uspio z,r' driati. Godine 1439. lurci .

su osvojili

Srebrenicu. Zvornik i Teodak, ali .ie gri'dove 1440. preoteo od Trr raka kralj Toma5 i drZao tlo 1445, kada ih je predao dc.'

potu Durdu Brarrkovirr'

Poslije smrti despota l.ezrtra (1458) Srebrenica je p,' novo do5la u posjed ho'art skog kralja Tomaia. Ali. z;r kratko. Jer, on je vei l1r'tt morao ustllpiti pr\'o lr1'1 I RU (Tuzlansku ohlast l. rr zatim Srebrenicu. Z-', lr nil. Teoeak. Ovo je ukratko ispriiarra

prida

o

Srebrenici. koja sl

Jcdnom

mu optottlo zboi prutonog otPorr, dru-gt

O protlosti Bosne i Herccgovine pod Osrnanskom vladavinom u nas su se bavile i bave mnoge naulne instituciie i veliki broj istrativada - isioriCara.

Literatura -o ovom razdoblju veoma je obimna. Napisano je mnos.tvo znanstycnih radovi,

studija, m.onografija. raspra"a i rzdat rzvjestan broj zbornika dokumensla. U svim pisanim istorijama Jugoslavije - u isto_

rijama Srba, u ioviiestima Hrvara,. istorijama Cmi Gore,

u istorijama bosanskih izdanji - u Vojnoj enciklopediii i E'n_

ciklope.diji leksikografslog za-

voda Jugoslavije,-obradiiana Je tstorua ovog

Hercegovine,

perioda Bosne i

_. .Uz p_omenutc enciklopedije litalac mote sredi, n;j.se,

Cini

;:fi :'IH#,T"r.1,i."#1"i,1 krali ta. viji_ srrodJt nrrodr jryortrri[

Srpske despotovine.

|a,y_

f

Xn1rga^

I i;'

?_.l.i

i dr Nedim FilipoOni su uz svoje sintctizovane radove dali i izvorc i literaCubrilovid

viC.

turu. naznaCiv5i svuda imena

nauCnika (zrranstvenika) koii su radili na proudavanjri I oiv1eluavanju ovog vremena do poJave ove kapitalne knjige.

Ali, danaSnji diialac, pritildm ocjene nekih dijelova iekstova,

rpak mora imati u vidu da je ona pisana u doba kad Musiimani nisu, po valedem Uslavu (iz 1946) niti administrativno priznavani kao poseban narod pa zbog. toga i u _ovoj lstoriji ima izvjesnih ncdoretenosti -i propuStenih tema.

rri decenije publi.kovanU z.adnje je veliki broj nauCriih

n_

vrijeme od-t6. do

-r

,q" 9no.l i

na svim istoriiskim atlasinrn

prikazuje kao sasta{tdio

put

pnn.ill Po'natogu tultino Hohmcde Dru_go!, StlcPtn (Stclan) 'fonliAe p pogibllcn: Ncvodnl portnt S. lometcvlCc

-d_ru-ga,

Prosveta, Beo!-

rad, 1960. Nju su pisali poznaii istoriCari dr Branislav Durdev, dr Hazim Sabanovid, dr Vaso

dova o Bosni i Hercegovini i izrasli su u lom vtemenu, mnogl nauCnici iz redova poslijerarnih generacija, Cije ie imena, samo zbog oskudnog prostora, ne mogu ovom prilikom navoditi. To se poseLno odnosi na,

znanstvenike Orijentalnog instituta u Sarajevu, Akademije nauka i umetnosti u Bcogradu i Jugoslavenske akademijc znanosti i umjctnosti u Zagrebu. Nalalost ima i takvih publikacija koje pretenduiu na na-

,

OSLONOOENJE O SUBOT

24. NOV

BAR

1990.

P6E: iltHttoAtuA B0lte

Sllom u drugu uferu

strane bilo je Pravih junaka' Ali, orii nisu-brdnili samo tuda carstva, neSo i golu cSzistenct' iu svoiih n-aroda. Samo' jedni su u istoriografiji iunaci'isoali 'pozitivni, a dnrgi negativni.

Turaka Dzbog patarena koji YiSe volc Turkc nego krSCane, a ve6i dio stanovnika su patare-

kraii5nici znaii su 3u Ceka njih i njihove porodice ako PoPustc u bourarii lranice Pa makar tim obiektivio branili i Tursko Carstvo. Oni iednostavno nisu imali alternetivc. Jer, Podsjeti' mo se da ie u hri5danskoj Evro'

Te godi^e je. na podsticaj kralja Madarslc. doSlo do stapanja bosanske kraljevine i

' Osim toge. muslimanski

-ranog

srednjet vijeta io3 od ia'sve do kraii 18. vijeka (Pa i lasniic) vladala trajnjc vjerska netmlliivost, a u 16. vijcku Potounb 6obiiedilo ne(€lo da vla'

oi

I

d'ai odiucuje o vjenkoj PriPld' nosti svoiih podenike (Po Pnn'

' lo$ od ranog srednleg uiieka pa do t I' a I ltasnile, u hrl$fanskoi Europi ulada' la le ulerska netolerantnost, naisnaZni' le lzralena u 10. stolieGu, kada ie ula' dalo naGelo da uladar odluGuie o uierskol Brlpadnostl suoiih podanika. 0s' manllle su odstuplle od toga prlnclpa

ciDu- d;kle: ciis vlidavine, orioia i vieri - Cuius regio, il' liusieliri6). Za razliku od toga

nadcta 6smanliie su od Pot'ct-

ke svoie vladevine dopuSule orraniiovanjc -

s"ih

grana

i

isPovijedanje

hrildanstc vjerc'

kao i judaizam.

kultetima

i

srcdnjim tkolama

lao udlbenici, a optcredcnc su, premda su ih pisali marksistiE-

li

obrazovani istorilari (seda se neki od njih odrilu te nauke), nacionalnim romantizmom

i predutkivanjem pozitivne prollosti kod Muslimane i njiho-

vim negiranjem keo

naroda.

Talva jedna knjiga je, na primjer, lrtorllr Ju3oclrvll (hosveta. Beograd, 1972). Zato ko je Citao ove istorije, kao i nekc iz ranijih vrcmena sliCnih opteredenja. takvi na javnim tribinama i politilki uticejnim forumima (prilikom obraCunavanja s ljudima) govorc zr muslimanjunake

- tao na primjer za Muju Hrnjicu i dru8e - de su

ske

bili zulumdari, a za druge za koje se pouzdino zna Oa ru

kondotijeri

i pla&nici

titi

Mleta!-

ke Republike ili Ausrrijske Carevlne da eu bili nacionalni ju.

naci, oslobodioci i rl. Na frimjer, za haidudkor harambilu

Baju Pivljaiina (aI za jo3 neke dru8e) zna sc da Je bio u slutbi Mledana. o Ccmu oostoie u Ve.

nccljanslom arhivu iesetine dokumonate (a koje ictoriCsri

lr.rne Gore izbjegavaju de pub-

llkujU), Dr op€t sc i dan-dinas

velila kio nbcionalna lovenska velidina. U nekim re' publikama, u mnogim gradoviina, ulice nosc nJegovo ime, a i

neke pertizanskc jedinice su sc

zvalc}Bajo Pivljanin<. Eto ve' ze politike

i istorije!

rladruln!, onogt I rlcra Na takav odnos nailazi se u Sotovo svim istoriografskim ra' iiovima. u poglcdu.-iskljucive progresivnosti Kraji5nika iz Vojne krajine, koji su bili neko' liko vjckova u slutbi Austrijske

Carevine, i tobotnje reakcionarnosti, muslimanskih kraji3' nika iz bosanske Vojne krajinc' e koii su bili u slutbi Tunke careiine. Rezlika medu njima je bila jedino u vjeri. Gqvorili iu istim jezitom i bili slifgog

ili

istoe ciniCkoc ooriiekla. Cak

jedio stoljeEi svi-kraji5nici (njihovi precil prvo slulili sul' ia-nu (a bn ih'ie i doveo do Une, ir Dalmaciju, Liku i Sh' su

voniju) pa onda su Yremenom pre5li na stranu eustrijstog ca' ia. Zalosno je da su obje sFanc uniSravale jedna drugu, a ?a

lun tudih

ta'

carevina. Na objc

Smedereva i Srpsku despoloiinu su pretvorili u svoj PaSaluk. Zarobljenog kralja Stjepana TomaSeviCa (Stefana) (1451-1463) u Smederevu, Tur'

ci su oslobodili i pustili ga da sa svitom i mladom kraljicom ode u Bosnu. Tako su Trrrci poslije pada desPotovine Poitati susjedi bosanske drlavne teritorije dul Citave istoCne granice.

Ali, doiavti u svoju kraljevinu Stjepan Toma5evid se nije mogao oiloniti ni na narod ni na plemstvo. Tralio je pomoC na sve slrane

i od PaPe i

od

5u rukovodili dominikencr r franjevci, uveliko je rrdila na

300 ratnika.

U tim tclkim wemenime za

drtew rimrki pePa i madarski kralj vrlili 3u ncPrekidno oritisak ns bosanske vladare dL silom islorjenjujq bogurnilstrlo. Inkvizicija, kojom

t46l) bio je priznat tck Pogto se odrelao petarcnstva i Primio obavezu da Cc svim sred' stvima progoniti pristalice bogumilskl vjere. Tako su u vrije' mc vladavine ovog kralja nastali veliti pogromi i izvrlena

Cudovi3na nasilja. Narod jc, preplalcn, u mesama bjelao na iazie stranc, FatcCi spas. Go-

1450. letrdcset starje5ina bogumilske >bosanke ctlvcr<, s

Glla

Srpske despotovine. Na lo srr Turci odgovorili zauzimanjem

bosensku

Sllon u drulu ulcru

i latnjavanju hcretika. Kralj Stjepan TomaS (1443'

ucnost, koriste sc na nekim fa-

Bltkr zr dule Bolnlanr

Madara i od Mledana, ali rrmjesto pomodi svi su mu slali srmo podr5ke ohrabrenja i Praz' na dbedanjs. Pozivao je preko Dubrovnika i slavnog Skenderbega da dode s vojskom u Bos' nu. Od svega dobio je od PaPe knrnu i kntalki barjak. Jcdirto mu je gospodarica Milana. iz

hvatinju

i jugos'

nl((.

ttalijc, uputila preko

Da ospori glasove o njego' voj navodnoj izdaji Smedercva, koje su krulilc EvroPom, kralj Stjepan Toma5evid jc Pojadanc

prlduzimao pogrome Protit batarcna. U napadima i Progo nima orotiv ovih >dobrih

kovid u lstoriji srcdnjovjekov ne bosanske drlave, i Pravos

lavno svcStcnstvo. Bitka za du

rdobrih BoSnjana< nije

5c

mno3obrojnim narodom, pobjeglo je iz Bosne i sklonilo se u Hum, kojim je tada vladao hcrccg Stcfan VukliC, uvjcrcni pristalica bogumilstva i nepri-

na Bosnu.

Na drugoj strani. kako pi5c Anto Babid u svojoj lrtorlll oerodr Ju3mlevllc, u krajevima toji su bili pod Turcima, zaveden je strog rcd, stcgnuta jc samovolja vlastele i bogumili su bili za3tideni od pogrona. Narod se navikao na tursku vlast

koja je, uporcdena sa

dohali

vla36u

vhstele, bila bolja i pravednija. Godine 1459. tralj Toma3. tratedi od pape Pija ll pomod, naveo je u zahtjevu da se ne mole sam boriti protiv

BoS

niane
dinc

jatclj kralja Tomala. -

Ankone

Pre

stajala sve do naPada Turak: SaznavSi

trali

da kralj

StjePar

oomod na svc strane. i

oo5to'ic odbio da mu Plada irobilaieni danak, sultan Meh

med il. osvaja!

Carigrada

uoao ie s velikom vojskom t S'osnu i uz Podrlku vlastele silom nedaviro Pokrltenih bo gumilskih starjeiina i njihovil slicdbenika. zauzeo je Sotovr biz otpora maja 1463. godinc

Poiubivti kralja

StjePana

kome ie veC jednom bio u Sme

derevJ pokiolio 2ivot

zbo;

prulenog otPota, ,sultan Je svim va2niiim tradovima osta

I

vio turske 6osa-de. Poslije Pud Bosne doSfa je na rcd Hercege vina.

U ponedlellak: Bosanskl Pa$alult

LOBODENJE O PONEDJEIJA-

7( 25. NOVEMBAR 199(t

-=!L_

Plst: tEHitE0At rrA B0Ic

Bosanskl pa$aluk -

;EN \r-\ \_,\F

-

llrkon blog osmanl[skog osyafanfa

Bosne I llerc-egoulqe., nfene terltorlfe podlfe[ene su na randlake I tlme blle ukUuGene u tursko car$0, {ok su dnrge zemlf-e slstematsll pusto.

.r-r.<

tocliGrt

n

laattir rro ato nrul

|

Fr-._ F_a_ -b-. qFF

.hab

*"

t0he 3ve dok stanoynlstyo ne bl prllivailto lll napuslllo syofu zim[u

sullanouu ylast Gnnlcc Booantkog peloluke oko 166. godlni

Prije nego razmotrimo i ulogu vjera u Bosni u prvim stoljedima os-

dlak,

sa sjediStem u ZvoririOsnovna vojno-administrativ-na -jedinica bila je

poloZaj

manske vlagavine, pogle-

,

dajmo ukratko kako iu organizovali svoju prvobitnu vlast, izvrSili vojno-up-

Bosne.

I

fcudalaca, poscbno ilih Hercegovine), ekin-dZiie. Hercegovine). al

iz oelue, deli i

vilajbt, koji se sastoiao od vi5e lupa ili nahija. nahiia. lsva Sva tri

-oni

ravnu podjelu, kako su i dokle Sirili granice tadaSbosanskog pa5aluka rnjeg '(tada5nja BiH), kao i piranje velikih seoba naioda koj!,:y potpuno izmijeniti etniCki sastav stanovrii5tva

spahije (medu koiima ie bilo dosn onih iz redova hrildan-

ku.

, jrnlEari (ovltr zadnjih voJnici I jrnl&ri iadnji

jd u Bosrii Ulto u maniem Uioju). Atindlijc ru bitl t6njanici, nisu lmali riiketvc plate-i bild in je dozvoljena rvila pljalka tm i vrlenje nasilja. To su, ti sivari, blle pomodnd trupe, izvidati i popunJtvsne ru prete'no od

sandZaka su bila podredena

I

rumeliiskom beglerbeglukh rumelijskom beelerbeslukir (pa5aluku), lije-je sjidiSte bilo u Skoplju.

polunr lrtatstod.ir:,; llonull

Vlaha (stolera), a djelimidno i vliha

od hrildanrkog zcirljoradni!-

kog

ne samo nje.

Odmah po padu Bosne Turci su osnovali veliku pogranidnu provinciju Bosin'ski sandlak sa sjedistem u

yqi

15. I podetkom 16. vi.ieka. Njih su tridescrih sodini t6.

vljcta zamijenile delijc. Ovi su u podetlu.tinili tjelcsnu gardu pograniCnih tomendanaia, a zatim su formirani u lake konjanlCkc. udarne Jedinice pogranltnih teritorijC. ReRrutovani ru od najhrabrijih iilamizi-

Sarajevu, dije su osnove postavljene godinu dana rdnina. zem_lji5tu tada5njeg

l!TrgoviSta. Premda su

Ma--

dari, po odlasku glavnine 'turske vojske, prodrli u Bosnu

i

osnovali. duboko

rsnih. steno-vnika Bosne, Srbije i dijelova Hrvatske.

se uklinivSi, dvije banovine

srebrenidku i jajadku - I5t2, _odnoino do ! 1528), Turci su neprekidno Sirili teritoriju ovoga sandZata ka zapadu i jugoza-

-

(1463

Tu4cl prodlru u

i

'

,

slovenizirano

romanlto, i4leda Cat mavar.

stog porijeUe,

Hercegovi-

stsnovniStvo

irlaninskih oblasti, koji su

su podei-kom

se

Davrtt stocarstvom) oa su ih lao dobre i ljeste-rainike uzimqli 4 razliCire eojne i poluyojirg ltufpc. Oni sd u t6. vijcku dotivili najvilu drultveiru f|-?.i_ju. i stelli razne uticaj-

1470. osnovali podeban her-

c-egovatki saniilak, sa sjedi5tem u Foti. tdude codi;e

i

Potitelj je pripojeriovom s.andZaku, a Novi 1492. go_

dine. Dyije lodine rariije osnovan ie zvorniEki san-

HwatrIu

._ furg su -posebno cijenili Mahe'(uvelilio

padu.

,ne Osvajanjem Osmanlije

strnovni5tvs. bosanskc stanovniJtva. Bosanskc

akindlije su svojim pljalkama i rurovotdu izazivale pravi. strah i trcpct po mletalkim i austrii. ckim zcmljama u drugoj polo-

nu

-vojnitku,tna$r' bulsf*ft

provincijske vojske

linile

su

qi- notgraj-_e.

a zvanja.

Ji.

:lqql -i.begie?bes -f tt-{ .filtJiSib fplsnstos,; J?$atutt, IHasai ,.

i

Predojevii, rodom iz Hercego.

vtne.

.

Prilikom napada turske voj.

ske na Beograd'(152t) iz Bosnl 1e udestvovalo 6-7.000 vojnika komandom Bali-bega Jah. ;pod :japaSiCa.

Novi bosanslii san. dlak-beg Husrev-beg, porijek.

lo-m_izgleda BoSnjak,-irsvoji'o je 1522. godine Knin i Skradin,'a

slijedcde godine Ostrovicu na Uni. Od osvajania Srebrnidke Banovine (t5i2)-do bitke na

Mohalkom polju (1526) bosan.

ske turske snage osvojile su dalmatinsku Hhatsku ' julno od Velebita {osim Klisa i Cb.

rovca), a sa linije Kljut - Ka. mengrad izvele su okb 50 upa. {a u Hrvatsku, Slavoniju, lsfru, FurJaniju, Kranjsku. fbruStu i Jta1ersku, i tom prilikom su pustosena i podruCja Like, Kr. bave i sieverne Dalmacije. Bosinska vojska je, pod kom_anclom Husrev-bega. u toku 1526-1527. godine zluzela sve

posjede Madarske

u

Bosni i

D^almaciji. Znatne snage (oko 10.000, a istoridar liammer tv_rdi oko lOO.ClO iz- gosne udcs-tvovale su i u pohodima na Bet t529. 1529. i t53i. 1532. godine codina. 1a Bosansta rolsta u ccivili J;.

ceniji

16.

vijika

zauzela je"Sta.

lvonr;u do-Novske, gdje je for_ tmrran po2e5ki, a u Dalmaciji rr'tts _t Klis i Vranu, vranu, gdje je osnovan

kli5ti sandlak (Lika. Krbava. Krbava, diielovi Dalmacije i liosne).

'

Zbog zna&ja operacija pre-

ma Hrvatskoj

i dilje

ka zapa-

du, sjediSte bosanskog sandlaka premjestenoje 1553. godine iz Sarajeva u Banjaluku. Ubrzo ie osvoieno na Uni vile uporil-

t?

r-

_

.

ta, medu kojima

i

i Hrvati. VeC tada pa i u dnrgoj polovini 15. vijeka, u.whovima osmanskog caBtvs i u bosanskom pa3alu-ku bilo jc dosta domadih ljudi

Krupa. Bo-l Boinjaci, Srbi

sanska vojska, pod komandom Mustafe Sokolovida, udestvovala je i veoma se istakla u bici za Siger (1566), zbog tcga je postavljen za za patu Budima, u

ne visokim vojnim i upravnim funlcijama. Medu njima su bi-

Madankoj. INjegov bliski roMadarskoj. dak Fcrhad-p:la Fcrhad-pala Sokolovid je ldak

li, pgred porodice Sokolovida plom iz ,ludog, Skcndel-beg

semo u toku 1576. godine rzveo 50-60 upada u Hfoatsku, kad je Butim i Cazin, Cazin. iatim ie osvojio Bulim idudc godine Kladu5u, Ostro-

Lac'.Znn Lac- Znn

i

Mihailovid, Sinan-paia Boiovi-novid, Ahmed-beg Vrane5eviC, Mehmed-beg Obrenovid Ah. mcd-pata Hercegovid, Malkoe Karaosmanovid, Ferhad DesisaliC, Hasan hedojevid, Fer. had Sotolovid, Murat Tardid i

Dretnik. Tada je Drelnik.

pro5irena turska vlast i na Ra-v-

ne kotare, a od Like, Krbave i drugih oblasti osnovan je, oko 1580. godine, li6ki (krdki) san-

mnogi drugi.

dLak.

EtnlGIa

Pad bosanske kraljevine

Gnnlce bosanrkog afaleta _-Osmanski

nlfatrnfa

pod Osmansto canitvo imao je krupnih posljedica i na etniCki

sastav i velile seobe stanovnistvz. 7a, razlik'u od bzo osvojene Bogne i Hercegovine, u kdiima su odmah poslije pada for"

sultani su prida-

vali sjeverozapadnim grinicama svoga carstva veliki znalaj. 4bogrogaje osnovan 1580. 96-

mirani posebni sandtaci i time

dine bosanski palalut (ejal-a,

bile ukljudene u Osmansko carstvo. druge zemlje su sistematski pusto5ene i razarazne sve dotlc dot stanovniStvo ne bi priznalo sultanovu vlast ili napustilo svoju zcmlju. Takvu taktiku primjcnjivali su Turcl sve do traja 16. vijeka (do Si. sadkog rata 1593). Ali, da bi ipak mogli koristiti te opusto. Sene zcmljc, oni su morali pri. bjedi njihovom ponovnom nescljavanju. Oni nc dovode svojc stanovni3tvo, jer ga mnogo nemaju za veliko carctvor ncto vedinu naseljenike - kolonista u 15. i 16. vijeku nalaze u domadem rtenovniStw - gteteino u stodsrima (Mesima) iz dinrnkih planinrtih oblasti stare Ratke (danetnjq Sandlaka), Crne Gore, istoCne Hercegovi-

beglerbegluk), hajveda iirska vojno-administretivna iedinica -od sastavtjena iskljuCivo da-

nalnjih jugoslovenskih

zema-

lja. Takav gestje bio izuzetan u prostranom Osmanskom Car. stw. U njggov sastav ullo je osam sandlaka. Kada je 15i2. osvojen Bihad, u njegoi sastav ulao je i novoformi-raii uSao novoformi-rani bihadki sandlak. Granicc ovog bosan. skog palaluka prostiralc au se tada od rijeke |Iiove na sjcvero. zapadu do Koiova polja na jugoistoku, od Drave'na s;everu do-Jadranskog mora nf;ugu. Zahvatao jc piostor od E6.fr0

lj+

km'. Bio je po prostranstvu iste vclidine kao i bosanska kraljevina u vrijeme Tvrtks I. U dkvom sastsw i granicama ostaCe, sa manjim izmjenama, sve

ne, zepadnih lnjeva Neretlianske oblasti i islotne Bosne.

do.belkog do bcl betkog rars iata (1d83-1699) ko-

ji je zaklju{rn llSSl-tClli ir.rirom u Siem-

fakodc iz ovih obtasti doselja-

U u grug.oJ polovini t6. i6. vijc. vijc{rugoj potovini .ka, radi odbrene granica

selicna

skim n Karlovcima 1699. rodine.

vaju i mnogo Srbr. VeC

foniri-

dolraja 15. vijeka ne' su novim stanovniS'

rane su posebne grsniEne teri-

tvo'm podruCja izmedu rijeka

pololaje dolazili su, uglaynom, predstavnici znaCainiiih bossnskih fcudalnitr p6roitica. Na. suprot njima nalazile sc ausrrijska i hrvlska Vojna krajina, sa pukovnija. Sildiltc ove [rai rI tr purovnus. jinc jC u Rarlovcu. U tcI iine bilo iC u mclje ovog g!!ds - twdeve ugradcno je.1.579. radcno ie 1579. godine rodinc 900 9fi) glirlive b_osenskih zaiobljcnita.

pada Jajalke banovine (1528) naseljent su opustjele teritorije lizmcdu Vrbesc i Unc. zatim isrediSnja 3jevcrns Delmacija i Lika. Seoba stanovniStva iz Crnc Gore i HerccSodne i3le le- kalo oilc dr Vaso Cubrilo-

otanztvne operacije i akcije na susJedne teritorije, vrSili sri, vcd susjedne od druge..polovine 16. vijeka,

Drine i Bosnc pa odatle sjcve-, robosanskim oobrdima i doli-

torijalne jedinice, tojima su stsjali kspctsni na Cclir. Na te

Odbranu Eosanikog pa3agenice. kao i lukar ir nJegovc tuka.i njegovc granice, n;egovc

domadi

ljudi -

islamizirani

Sutra: Seobe naroda

Bosne i Vrbasa, a poslije bitke na Mohadtom Polju (1526) i

I

Nerewe i Cetine, za.I, tim irreko kra5kih Polja Livna,

vii. orek6

Kupresa i Glemoca Prema sjevcriroj Dalmaciji, Bosanskoj lrajinl i Lici, tao i dolinama

nama La!ve i Usore opet ka Bosanskoj krajini i Lici.

\_ I

--

PISE

:

tEllilEDl[UA

B0rlC

Seobe

naroda

Etnl0ka pomlennla I lolonlzaclfe od polovlne 15. rlfeka do knfa t8. na bosrnslohercegoua0klm prosbrlma I suslednlm zemlfrna, utlcall ru na formlranle posebnlh naclfa I lultun. all u nflhovof rarlltltostl bllo fe I prollma-

nla I prlblltrranla

aldrr ilat tm'trb dognp

irrli ujcfsprnivri! rra' llu drbn-r

vii

I

plemena kao i svoje pleme hedojeviCa. ne prostor srednjeg Pounja oko Breko

Sten Hn'rsta jc u ratovi- I rmo

mr od

1521.

do

1540. todine

bila lotovo opurtjela. Zrto

Turci u te

su

tntr-e doveli novih

Kada su Turci poslije netolito hiljrde trpskih poro- i dica. Kninskr knjina. Bukovi- ibirke na Mohadu izjednaCili ca i Kouri su tadr postale pod- lMahe sa obi0nom rajom nrCF s: istlfu6ivo srpskim susu osuli da five na teri' nomlllrom. I godine 155 l. tur- ljer torijama iza glavnih rati5ta. i ste tlesti ru neselile nelolito a tvrdave porjemvane od I hiljr& Srbe ne dalmatinskobosensLo-hn'aBtu tromedu. Itada na tuvanje musliman' skim bosanslim posadama oko Srba i lkina. Osvojcnu Slrvoniju Turci te zeto ukinuli povlastice ru nesclili Srbima i Vlasima koje su imali Masi kao voj,da omoluie irhranu pogrr- nici. akindlije i manolosi nitnih tunUh tetar. 661 3u oni su poCeli u sve vedim bosanske Muslimanc naseljar'ali u gndovima- koji su ubrzo

popnmili islemsli orijenulni

razmjerama da prebjegava'

ju na hrvatslo i

mlctaCko

lerehcr, isro Lro i one u Srije- . remliilre. Sa Vlasima-stoda' mu tirur Sremskih Karlovr-' rima'idu postepcno i obiCni ca). BeCtoj i orvojenoj Ugrr- zcmljoradnici, n ezadovoljni rloi. povecanim teretima i proceisroriCer \ladimir Cororid iom ubrzanog stvaranja Cif'

je u svojoj hotlf Jqochvll

(Beoerad. l9lJ) o znaCaju ovih scoba napiseo:

Ultntta prlrlletUe

,U

neSoj narodnoj istoriji

ove seobe. koje ru. u veCoj meri. poCete od sredine XV vel,a

pa rrajale sre do poCetla XIX

vcLr. imaju neobiCno velili i to u vi3e pravaca. One

zna0aj

u ogromnoj meri podruCje neteg etniCkog nsprosriranja i na3eg narodnog jezita Srpckr nasclja Sire se icdno vrcme do Sent-Andrejc i TenriSrara- lir rroadu su doSla do Krke. Ojulini i Zumberl,a. Mi roo rc t notdru pod Turd', lr Srlll rc oni rrto lro dr su pro3irile

naselio je poslije zauzimanja Bihada (1592) viSe hercegovaCkih no&rskih

vice. Rip0a. Ostrovice Dra3e do Sokolovca.

Tato je to

tnjtlo

i Vrle

rve do

izbijanjr nta (1593-1606), keda je zapovjednicima b hrvaskc Vojne lrajine po lazilo za rukom da usposuvljaju prisniie odnose i pridobijaju ove ratnike u 1 runkoj SJavoniji, a zetim i I one iz Bosanske lrajine. Od i roga wemena potinju rarI rovnija prebjegrvanja i I svnuvanja u tusrrijstu I Vojnu tnjinu.

I luka. Ta prebjegavanja sa t- U 16. i |7.*ijcku nascturske tcritoiije po pravilu I ljavalo po Slavoniji i su se vrSila po dogovoru s II Ugarskoj!emuslimansko ste. vlastima preko granice. No. novnilwo iz Boene i to prineki turski komandanti, po- jI liCno masovno. Dobrim'di. gotovo oni na3eg porijekla, su bile spahije ili po kao ranije pominjani Mal. ljelom sade u twdavama. a mnogi i kod-beg. Ferhat-beg Soko- su livjeli u gradovima gdje lovii i Hasan-pata hedoje- I se bavili trgorinom i raz. vii su. zahvaljujuii svojim II su nrm zanstrma. dobrim postupcima. uspije- I vali da Vlahe i Srbe na gra- l- Najvatniji gnd u Stavonicama ne samo zadr2e oko fniji bila jr Poicga. koja je sebe. nego da ih i dalje ko. I bila i sjediStc sanOiaki. riste za znaCajnije vojne i i Drugi po znaCaju gred bio ekonomske poduhvate. I je dobro utvrdeni Osijek. I Tu je sagraden 1566. 3odine Bcglerbeg bosanskog pa- I cuveni most koji je povczi. Saluka Hasan-pak Predoje- I vao Slavoniju sa Ugarskom.

Osijek krajem t6. vijeka imao sedam dlemija. a sta. novniSrvo je 93 posro bilo

muslimansko. Os-ula mjesta bih su Dakovo. Orah6vi. ca. Valpovo. Pakrac. Veli-

ta. Brod.

lurlhnrnrhr tnnl0nc

uffie U|estala prebjegavanja -hri3Canskog slanovniltva sa

gnnice na eustrijske i mle. taCke posj:de izmedu Dra. vc i Jadranskog mora, prisiljavalo je tursLu vlasr da ojaCava muslimansko stanovnihvo iz Bosne i na tim gnnicene. Ne tsj natin 3tvrrani su tursti pograniCni gradovi i prema MleuCtoj Republici i prema Austrijskom Carstnr. Krajem 16. i poletk'rm vijeta vedinu stanovnistva u bosanskom paiatuku linili su Muslimani. To se vidi i iz izvjc3taja koji je podnio 1624. godine Petar Masareki Svetoj stolici. On je po nalogu Kongregacije za propatandu, po3to jc poznavao na3 jezik, posjetio 17.

franjevaCLu vilariju i Bosnu 1623. godine. a zatim Srbiju i Bugarsku. U njegovom izvjeStaju pi3e da u bosanskom palaluku ima 900.000 muslimana. 300.000

katolika i 150.000 pnvoslarnih lirelja. Takve podatke je Masareki mogao dobiti samo od fnnjevaca koji su jedini imali od rimokatoliCkih predsurnika dozvolu

kretanja po dtrvom bosanskom pa3aluku. pa i lire. Dok su u razdoblju uspona turske seobe hrii.tanstog strnovniSwa i3le od juga

h

sjeveru, muslimansko

stanovnihvo se od velikog BeCtog nn (16t3 - 1599) seli od sjevera kr jugu. Orim se je ponovo vrtilo

veliko ctnidko pomjeranje ljudi u svim naSim krajevi-

mr Trlo

se u loku ovoga

rata- prattitno. svo muslimansko stanovni3tvo. koje nijc 2elilo da prede na taroliCku vjrnr, iz Ugaske. Sla. vonije, Likc. Dalrnacije i Srijema povuklo oa lijevu sirenu Save i istotno od Dinare. Medu tim useljenicima bilo i seljaka vojnika,

zslatlija- tr8ovaca i feudalaca- Ono se neseljavalo julno od Save sve do Sara-

sanske krajine u oslobodenu Liku i Baniju.

Zbog nemira toji su is-

poljavali brdska

i

hercegoraCka.

crnogorska Pleme-

na od kraja I 7. vijeka. Bosanski pakluk je ojafao is'

loCou Hercegovinu s8 rato'

bornim muslimanskim tta' novni5tvom. posebno u gra-

dovima NikJiiu, Trebinju. Nevesinju

i

Gacku te u doPlar'. Gu'

lini Lima gradova

sinje. Kolalin i

Berane

(lvangrad). U

ovo doba bosanski

paialuk sistematski naselja' va i pograniCne gradove u Bosni ni Savi i Uni musli' manskim stanovni3nom iz drucih kraieva Bosne hema'Vasi 6u6t;lsf iCu "uda Duboka krajina dobija eisto muslimanski karaher<. ZattlGcnl Sefardl

Od t5. do 18. stoljec: gradovi u Bosni i Hercego

vini. kao Sarajevo, Benjalu' ta. Travnik. Mostrr, FoCa, Livno. Tuzla. Novi Pazar i su. priwedno d.osu ic"canajvilcudolini drugi SprcCe. Muslimauski bje- fa:fruenr I lmaju sva onjen' gunci iz Uke naseljavali su ulno-muslimanska obiljd' se oko Une i Sane, gdje su ja U njima uz muslimane omovali nova naselja: Ku- 2ivi i manji broj hriican' lea Vatuf. Ora5ac. Bosan- skog stanovniStva. ali ima i sti Petrovac i hijedor. A iz balkanskih trgovaet Cinca' Dalmacii u Uvno. Gabelu, ra. Grka- Makedonaca. AlTrebinje i Ljubinje. Ono se banaca. Od polovine 16. vijeka u vedinom zadrlalo u Bosni i Hetcegovini. LaLo piSe dr Bosni i Hercegovinu se doVaso Cubrilovid u lnorlfl selio izvjestaq broj Jevreja rrrodr Jr3clevll. u ttna. - Sefarda koji su izbjegli iz tim zcmljama ved pre toga Spanije. spasavajuci 3e pretelno naseljenim musli' pred pogromima kralja Ferinaniraa pojatavajuci jo3 vi' dinanda i kraljicc Elizabete i njihove inkvizicije. Oni su 5e njihow snagu...( Nakon tradeg wemena ved 1565. godine formirali (1703) borenski vezir je Pre- svoju prv'u op3tinu u Sara. nio svoje sjediStc iz Sanje' jenr. Oni u bosanskom pa' vr u TrevniL koji jc uko Saluku, kao ni kasnije sve po3tso glrvni gnd bosan' do pojave faliznre i nacizma 1941. godine niked nisu skor oa3aluke. fflitom iznenadnog dotivjeli poSrome i koje'se orodora lusriisle vojske, Lakve represalije, tao 3to iacine oko 4.000 konjanika to detavalo njihovim suna. i ZOOo grenedira pod ko' rodnicima u mnogim dr2z' mandom Eugena Savojskog

169?. godine dolinom Bosne u Sarajevo, ka'

olrobra

da ie ono bilo oPljalkano i do iemelja spaljeno. s njim ie odselio znatan broj kato'

vama Evrope. Vclika etniEka pomjera'

nja i kolonizacije vr3ene od polovine 15. do lraja 18. stoljeda na tlu.Bosne.i Her' cegovine i u njoj susjednim

iiCtor stanovniStva iz sre' zemljama, uticace ne samo dilnii i istoCne Bosne u Sla' na formiranje posebnih naroniiu. Baraniu i Balku - cija nego i na kulturna i ci' Bunjevci i Selci. Tih godi' vilizacijska diferenciranja. nr se i rnnoBo srPskog sta' ali i na uzajamna Pribli2a' novni3tva preselilo iz Bo. vanja i prolimanja.

t Sutra:

lz Yfere u Yferu

lb

Osmansko carstvo se, po

unutrasnjem uredenju zemlje, razlikovalo od ostalih evropskih i hri5danskih ze-

malja ne samo po svom ipecifidnom vojno-feudal-

nom sistemu ved je ono bilo i teokratska imperija. U njemu su se ljudi dijelili po vjeri, a ne po etnidkom porijeklu. U osvojenim zemljama polo2aj i uloga pojedinih vjera bili su razliditi. Islam je bio drlavna vjera. U lslam po prlYlleglfe

Pad Bosne uslijedio je poslije 75 godina sistematskog uplitanja turskih starie5ina i sultana u odnose iz' inedu oblasnih gospodara i

kraljeva poslije

smrti Tvrtka I i razaranja volje za otDorom stanovniStva u od,brini svoje zemtje. Njima je lu ovom, ne htijuCi, najvi5e

oomocla katolidka crkva i hjena-nastojanja da silom >bosan' orevede bocrtmile -pod svoje okriike crkveu lje.

Osvajanjem Bosne

sve

sucrkviupodetku-ibogumilska vostavna

i

-

katolidka

i

Pra' bile iziednadene.

Sirenje islama nije forsirano niti mu je Osmanska caievina pridavala primaran znataj ria Balkanu. Ali, ka' ko je sva zemlie postala car'

ska, vlastela da bi je zaddala, morala se dokazivati u

ratnim pohodima, posebno

u napadima koji su neprekidno provodeni prema hrvatskim, kranjskim i

ugarskim zemljama. Pod uticajem turskih starjeSina, medu kojima je bio i prilitan broj onih koji su ranije zarobljavani sa podrudja Srbije i Bosne, pripadnici bosanske vlastele su prvi podeli primati islam. Jer, primanjem ove vjere te ako su se jo5 isticali u ratovima ili u nekim drugim sposobnostima, njima jc bio zaga-

rantovan spahiluk i svaki napredak u svim slulbama. Bilo je u 15. i 16. vijeku do-

sta

i

hriSdanskih spahija,

posebno

medu

u

Hercegovini i

Vlasima-stodarima, nisu prelazili u islam.

koji O bosanskom bogumil-

skom stanovnislvu, koje je Einilo pretelni sastav stare bosanske ddave, u turskim izvorima malo ima podataka. Zna se jedino da njihovi

velikodostojnici

>dobri Bo5njani< nisu prelazili na islam niti ih je ko na to prisiljavao. Ali, za du5e njihovih obiCnih sljedbcnika borili su se prvo pravoslavni i

katolitki svedenici i franjevci, a dolaskom muslimanskih dervi5kih redova i obrazovanih hodla, i ovi. Prcd takvim pritiscima oni se ni-

su mogti dugo odrZati, jer, Sto je ranije bilo presudno za njihov opstanak - nestajalo je bosanske vlastele koja je do pada Bosne predstavljala njihov politilki i

2-b oSLOBODENJE PIET

a

28.29. i 30. NOVEIIIBAR ts90.

: iIIHiIEDATI'A BO'IC zauzrmaJu sasvim drukdiji

stlv...((

Seljaci muslimani imali su u podetku prema drZavi iste obaveze. Od hriSCana

lz ufere u uferu

ili kr5Cana razlikovali su se samo po tome Sto su umjesto ispendZe (daZbine hri5-

Canske raje >gospodaru zemlje<) placali resmi dift (daibinu drZavi na zemlji5ni posjed). No, ved u 16. vijeku pro-

I

Eorta za bogumile I .dobre Bo$nlane" - Slrerile lslama - Katollcl lzmeilu lslami I prauoslavlla zimaju sluibi u dZamijima, niZim i srednjim Skolama, u

materijalni oslonac, a sada sve viSe primala islam ili pravoslavlje, zatim, 5to je isto tako bilo od presudne valnosti, bogumili nisu nikad imali svoje crkvene organizacije koje bi ih dvr5Ce vezivala i po horizontali i

upravi i sudstvu. U njih se sve vi5e doseljavaju i pri-

padnici raznih muslimanskih sekti koji Zive u tekijama i odatle vr5e Sirenje islama. VeC u drugoj polovini

po vertikali. U 16. vijeku. kada je islamizacija zahvatila i sela, bogumila je pretelno nestalo. No, na njihove ostatke nailaziCe se sve

rio

19.

vijeka.

lrlrmlzaclla gradova

ralr

15.

sarajevski, neretljanski, bla-

gajski, drinski, bobovadki i neki. VeC 60-ih godina 15. vijeka uveliko su bili isIamizirani gradovi Novi Pa-

joi I I

pa

vijeka postoje kadiluci:

zar i Dmitrovica, a 70-ih gradovi Sarajevo, Blatuj i Trnovo. Tada je polelo 5i-

renjeislamaiuselima.

ces islamizacije se vr5io tako brzo da su u starom dijelu Bosne vedinu stanovniStva dinili muslimani. Bosanska muslimanska feudalna vlastela dine veCinu spahija u bosanskom sandlaku. Uvedanju broja muslimana sigurno je doprinijelo to Sto se poslije Mohadke bitke (1526) dogadao proces pre. tvaranja slobodnih vlaha-

i zemljoradnika ri raju pa su htjeli da to izbjegnu, dok je dio katolika pre5ao na islam poslije pastodara

da Jajadke banovine (1528), kada je duvena jajadka katedrala pretvorena u dlamiju, a drugi dio katolika je preSao na pravoslavlje. U to vrijeme i katolidka crkva samostana u Zvorniku pretvorena je u dZamiju. Ulaha vl5e u

U

Krajem 15. vijeka islaje zahvatila sada

Sire

i

sela. Pomenuti istori-

dar Nedim FilipoviC napisao

je,u lstorlll narode Ju-

o tom

goslovlje

procesu

ovo: >Zasad se ne moZe ni5ta redi o tome Sta je doprinijelo da na islam prede'dobar dio bosanskog selja5tva, u kome su, bez sumnje, znatan-. bro-j

predstavljile pri-

stalice bosanske crive (bogumila), i da, istovremeno, posvedeni"

redovi te brkve

koji nimalo ne lnli

njihovu veru...(( Gotovo sva gradskn naselja su dobila u e ilar'orrr sta5e uz

Bosanskom pa5aluku, kao

u drugim dijelovima

i

()smanskog carstva, islanrskoorijentalni karakter, n domaCe slovensko starrot,ni{tvo prelalenjem na islanr

uSlo je u islamski kulturni krug. Jer. Sirenjem isllnrske vjere 5irila se i islanrskrr krrl. tura, obrazovanost. narrlr:r i knjiZevnost.

ooa Ranije smo kazali rla jq, zbog podetka opa,rlrrnjl osmanske

moii krajem

16. vi-

jeka, uloga bosanslilr Itlrrslimana, posebno sprthijrr iz njihovih redova, u odbrani Bosanskog pa5aluka vrenrenom postajala sve znadajnija pa su.ojaCale i njihove

i

prema pokrajin-

skoj i prema

centralnoj

sandZaku, gdje su, izgleda,

oko carskog dvora, u voisci i upravi da su oni drZali go-

ja vlaha u Hercegovadkom

6inili

veCinu stanovniStva,

zatim u zvornidkom sandZa-

krajevima kliSkog i krdkog sandlaka, a ni u sjeveroza-

mizacija

1509.

Turke. ipak savesno prizna. je kako u to vreme lrnnogi namudeni ni od koga oditupi5e od pravoslavlja i pri-

vlasti. Muslimana-BoSnjaka je ved sredinom t6. vijekn

1489. godine na 25.068 svih hrildanskih kuCa bilo 4.485 muslimanskih. U Hercego-

islam prvo domadi feudalci. a zatim i poneki vlaSki starjeSi-

Turci iznajpre nisrr nagorrili svet da prime njihovu veru ni medu Grcima ni ko
lO. vi;etu u velikoj mjeri izvr5ena je islamizaci-

1ku, u dubini bosanskog san-

vini su prelazili na

5e hriSCanskih priznarrjc rl:r

pozicije

hrl$fansilu

Prvo se to de5avalo oko Sarajeva, a ubrzo je taj proces zahvatio i druge gradove. U

Bosanskom sandZaku je

2eii u islamu zaitiie ili po voljniji Zivot. Mi irrrarrro r i

i u istodnim nahijama kli5kog sandZaka (Livno, Glamod). U granidnim dZaka,

padnim krajevima bosanskog sandlaka (Bosanska

krajina) nije bilo prelalenja seljaka na islam. Bilo je dosta prelalenja Vlaha u pravoslavlje, a mjestimiCno i u katolidku vjeru. . Izgleda da ovo prelaZeoJe iz v;ere u vjeru nije teSko padalo ljudima. Jer, kak-o pi5e istorilar Vladimir

bilo toliko u

Carigradu,

tovo svu vlast u rukanta. Toliki su uticaj imali da se tada i njihov jezik uveliko praktikovao kao jedan od vaZnijih jezika u diplontatskoj sluZbi Porte.

Bosanska muslimanska vlastelaje u toku 17. vijeka drZala u svojim rukarna ve-

i agaluka u Hercegovini i irnala znatan uttcaj na vo]no-uPravnu i sudsku vlast. Od 17. Cinu kapetanija

Bosni

i

I vijeka na njih i na musliI manske seoske mase ce Pa-

l-dati i glayni teret odt'rang I zapadnih granica 0sman-

CoroviC >preveravanja su u I skbe carstva i niihov
veku,

ili

ako ne uvek to,

a

ono sigurno spekulisanja sa verom.... Za primerom velikih i5ao ie onda i puk. tra-

ferr
Sutii: Spasllafka uloga lranlevaca

$pa$itellska uloga lranleuaGa Uprkos te$ftlm I razll6ltlm prlfisclma lranlevcl su se znall prllagotlayatl. Organlzovall su-$kole, nlegoyall plsmenost I knflleynost. Duboko ukorllenlenl u narodu onl su spaslll katoll[ku crkvu. U porerlenfu s nfom pravoslavna crlrya lg pgO osmanlllskom vladavinom lmala povlaS6en nololal Katolidka crkva, u prvim decenijama turskog osvajanja Posne, nije imala posebnih teskoia. Bosaniki lranjevci su 6ak, navodno, dobili od sultana Mehmeda

II, ved

1463, carsku povelju [ahdnamu) kojom im je bio dozvoljen rad u Bosni, akti-

ma od 1488. godine suttan Bajazit ih je uzeo u za5titu

od

nasrtaja pravoslavnih

episkopa. Polotaj katolika bio je povoljan posebno u dolinama La5ve, Rame i gornjeg toka Vrbasa, gdje ih je bilo mnogo i gdje su

2ivjeli daleko od

ratnih

podrudja. Ali, katolidka crkva je dosta oslabljena u bosanskom sandtaku kada se od

nje 1468. odvojila ci-

jela dalmatinska pokrajina,

a posebno

bjeZanjem, kra-

jem 15. i podetkom 16. vijeka, katolidkog stanovni5tva u Slavoniju, Hrvatsku i Dalmaciju. Najvi5e je stradala katolidka crkva 1524.

go9i!., prilikom

vodenja te5kih bojeva na granicama

jajalke banovine i oko Jajca. Tada sruSeni manastiri u Kre5e vu, Sutjesci, Fojnici,

Visokom, Konjicu.

Poslije osvajanja

Sreb-

rnidke banovine (1512) fra-

n.;evci su 1517. osnovali svoju provinciju srebrnidku

Bosnu (Bosna Argentinea). Nakon MohaEki , bitki (1528) bosanski franievci su preuzeli i bosansku Siskupi-

ju u

Dakovu. Srebrnidka

Bosna se dozvolom sultana pro5irila na sve franjevadke

manaslire na eitavoj dalmatrnskoj,. sla.vonskoj i ugarsK.o.J rerrtonjl pa su dak do_

a, ,r/rott iPcrsxa f ^ ltt
brtl prava i u Srbiji i u Bu_ gg.rsf.oj. Ostalim biskupima bilo je zabranjeno dieiovanje, jer su bili izbjegli u vrileme ratovanja u austrijsko

a ;i':f,:1,,,!tr*

I tr##f,n'|nu

carstvo.

il[enlalu

boga I zavl0al

Zbog destih ratova Mle-

taka

i

Habzburgovaca protiv Turaka krajem 16. i u 17. vijeku, poloZaj katolika se u

Bosni stalno pogor5avao. Znatan procenat je tada

pre3ao na pravoslavnu vje-

ru i na islam, pa je njihov broj stalno opadao. Oko

1600. godine bilo je u staroj Bosni oko 80.000 katolika i

oko l6 samostana. Krajem 17. vijeka

u vrijeme velikog

rata, opet je iselio toliki broj katolika da ih je, prema jednom podatku, bilo u

staroj Bosni svega 25.000 du5a. Narodito se njihov broj smanjio u Pounju i u bosanskoj Posavini. Ikajem

clt
niji, za vrijeme

Turaka,

podigli vi5e crkava, a u poIegi i u Brodu uz crkve i samostane. Oni su

jedini or-

ganizovali Skole, njegovali ,pismenost i knji2evnost u

inarodu. PoSto su se zanav'ljali samo iz domadih redova, oni su uvijek bili duboko ukorijenjeni u narodu. ,Ifa-kay je bio stvarni po-lolaj i uloga Srpskopravoslavne crkve u prva tri stoljeosmanske vladavine (1459 - 1756) ir narodu je

Ca

gotovo sasvim

nePoznat,

premda se ba! tada,

a ne u i 70-ih godina toga viparrijarha Arsenija jeka osobito je bio veliki vrijeme Crnojevida dogodila najve60-ih

pritisak, _kako navodi istoridar V. Corovii, pravoslavnih episkopa da, oslanjajuCi se na tirrske vlasti, podlo2e >sve krstjane na grCki<. , Uprkos teSkim i raznov-

rsnim pritiscimi Iranjevci su spasili katolidku crkw u

Bosni. Oni su se znali prilagodavati i u najtetim prilikama nisu napuStali svoju pastvu. Oni su dak u Slavb-

seoba Srba u njihovoj ditavoj istoriji. ZaSto se o tolme me Cuti. a drugi druci period da-

navedenom periodu samo r .osnovu pisanja istoriea, I ra r akademika dr Madimi ( na

ra CoroviCa, dr Vase Cubri r

i dr Branislava

Dur, \ oni su neosoonr I poznavaoci i obiektivni tu J madi ovog probiema. a ul t to su uvijek bili i oatriotr

lovida

deva. Jer,

svoga

naroda

r I

.ko Ranije je prikazano ka r su se turske vlasti drlak s prema pripadniciml t

Srpsko-pravosiavire glkvr s prilikom velikih seoba sa is. r toka.i juga na za1ad u toku

t

16. itoljeda,'postije

s

15.

i

da Kraljevirie

Boine.

pa

l

Ca

nas veoma potencira? Zar

su pfve seobe bile od manjeg inaCaja?

I

Zbog ianimljivosti ove teme u feljtonu Ce se prezentirati Ciirjenicc i zaklju0-

ciopolohjuiulozi

Srpsko-pravoslavne crkve u

1

5

Povlai6enlpnyoslavcl U poredenju .kom

sa katolia.

I

C

crkvom. Srosko-orar ( voslavna crkva je irnata 2 znadajne povlastiCe' Fprivi; s legue.u prva tri stoljeda 6s. I manske vladavine.

furci

su

b

priznavali pcdku patrijarli. ,ju i poslije ukidanja Srnskc 1 'oespotovine (t459). U Srbi. '

U Slavoniji za vrijeme su- Dored pretvaranja. neoliko crkav-a u dlamUe -u Turaka takode je sagradeno tedoniii i Srbiji' sa.duva- nekoliko manastira i crkai odrlevani velellePntsu va, medu kojima Pakra i | I

.rii;

; crkve, kao

5-!o

Resahnica. Ravanica, -o il li"-ri i ti" ecair ; I't i'u u'* a i svi man-asttn je ,srPi"lco;. Polto zqq9alnu i nirod odigrao

tff#!:ii i$";ll5""i rovi c '; i.'fr;;-i' ruEvJ.'"r-' lslonJr svolol i"r'1:t{*f$'Tiij t,"; i'. na P-odsticaj velii

'uliit" ioro"i& o

r" C o

Orahovica (PoZelka)

Antinu te vi3e

obnovio.. 1557'

oatriiartra 6ilo ;e iz Po' rsss Jsu te )OKOlOYll'd' SirtotoviCa' Tada lCe

Li oatriiarsi drZali Pod joni jurisdikcijom.. og'

nna oiostranstva dije su granic" pr.ote.zale oq si:' ic Maki:donije na jugu, Buqarske na istoku, zaSr5'iju, Crnu Goru, Voj-

rdinu. Bosnu,

osvo;ene

imlie Hrvatske, Dalmacije psirsrc. 9n". j: im_al1 -10 rpolita i epiikoPa. Gra-

f edke patrijar3ije su. se, kle, poklapale sa grantcat protezanja turske imPe-

Brisani ili precutltiuani

rr

Glavni duhovni centar u Slavoniji bio je manastir u

Orahovici, gdje je 1594,'za vrijeme Turaka sagradena i crkva.

U Dalmacijije podignudevet crkava samo od 1524-1537. i nekoliko rna-

to

I Hnatl lmall su pnvo na sYolu pro$lost, svolu lslorllu, bez obzlra na t-0 k0 lm le I odakie bli Yladal-ac, pod Gllom vlat6u su llv'

I

nastira uz podr5ku Turaka.

I

Mehmed-P{e

dine Pedku Patn;arsuu Yr rJEr^ jc jedno ,niie nile )e Jeons vnjeme i'l uii" oodvrgnuta oh'sa skoi arhiePiskoPiji) i[irir prlvit egil,"ti,ryt

i

manjih.

najveCi broj manastira

u Fru5koj Gori, Sto se uopSte ne zna, sagraden je za vriieme Turaka. To su: Rakoiac. Beoein, SiSatovac, Petkovica, Vrdnik. Cak je u dalekoj budimskoj eparhiji u vrijeme Turaka, sagradert i manistir Grabovac, a episkopija je bila u Budimu, gdje je bilo i sjedi(te

lell lll se borlll. tlusllmanlma lzuzet u Pgitleon;e tetlrl ratnq godlne sYe le "p-rlvllegl' ;e'" su osporavane I uskn0ene. ilogll su bltl ill leonl lti drugl lll nlGlll. Samo ne sYoll

budimskog paSaluka.

Zalto se prikrivaju

i

ovakve dinjenice? Kaluderi su mogli da sc kredu slobodno Po litavorn

Osmanskom Carstvu. a i van njegovih granica. Svetogorskom manastiru lJitandaru sultan je priznavao

sva njegova materijalna i

u Evropi - sjeverno od rima i do blizine Beda i crkYe Srpsko-pravoslavna

je u 16. vijeku bila vedi hri5danski zemljojednik u osmanskom va

tvu. Zato je ona i mpgla

duhovna prava.

Turci nisu prepisivanje i

sprelavali Stampanje

crkvenih knjiga i drugih rttkooisa kao Sto se to desto dahas lujc u javnim sred-

stvima informisanja. Aka-

demik V. Corovid je jo5 priposljednjeg rata zabiljcZio da je u 16. vijeku PrePi-

je

sano preko 700 rukoPisa. Turci su dozvolili da se jed'

samo obnavljati staie i podizati nove crkve i astire, kao i nabavljati, u ono vrijeme, za njih

na veCa Stamparija prenese iz Mletaka u GoraZde 1519. godine, dok su male Stamparije radile u Gratanici

staroj srednjovjekov-

(1539), MileSevu (15a4), Beogradu (1552) i mnoge dru-

jne Stamparije.

Bosni nije bilo pravosih ctkava a kamoli ma-

ili

episkopija. Oni

ge.

Srpska

pravoslavna

crkva je imala svoju potpunu samoupravu u vrijerne Turaka. Ona je birala i Po-

stavljala woje Patrij:-,rlte. koje je, istina, sultan samtt

rL Dakle, u vrijeme turrdrdavine podignuti su Borni ovi min"ri.ir Oz-

Trnna- Paoraca- Vozu-

Moltanica [na Kozari),

nionica, Liplje, Hrmalj, )aaslic (t563) i Trebinj-i (tJoE).

ru su crkve-

U

Sarajew

sagradene sa-

Fonedjeljak: Brisani

potvrdivao i episkope. Crkva je imala jurisdikciju

u bradnom pravu i u joS ne-

kim pravima. Crkvi je,

Sto

je bilo izuzetno vaZno, >i redovne i neredovne priho-

de garantovala turska dria-

va<. Redovni prihodi bili su patrijarsima i episkopima zagarantovani sultanovim beratima (u ispravama o njihovim imenovanjima).

ili

predutkivani

Srbl

toZajem

Obnovljena srPsko'Pra' voslavna crkva nije bila sa-

vlasti predstavljalo je udestvovanje patrijarha Aneni-

ja CrnojeviCa u zbivanjima poslednjih decenija XVII

veka...< (lstorija naroda Jugoslavije, knjiga druga, Pro-

sveta, Beograd, 1960,

st.

535).

Ali, ni poslije seobe Ar-

senija CrnojeviCa Turci

bi nile citirani re'

nisu svetili ruSenjem

dovi kod nacional'romanti' lara mogti izazvali sumnju

u obiektivnost autora ovog ;felitona. ako bi ih PrePri' ta6. zato Cu eksPlicite navesii ri5eci jednog

od- najveCih turi
'oDstva: ' >Posle obnavljanja (Pe6'

lle patrijar5ije t 55?,

-drlivi.

srpske crkve prema tunkoj

obnovllene Pecke Patrllar5lle bio le uledlnleo' Prvl Put u ivolol-lstorlfl ceo srPskl nrPoSto

turskoj

Radikalan preokret u staw

mo vjerska, neSo u izvjes-, nom smislu i politidka organizacija srpskoga garoda. To istide i Vladimir CoroviC u svoioi Istoriji Jugoslavije tna stiani 312): >Pod vleScu

rod<<.

u

naP.

irutora) do Pred kraj XVll r. srpska crkva nije ditavo rrenrc bila vod srPskog na-

se

ma-

nastira i crkava. Naprotiv, oni su priznali za patrijarha u PeCi onoga koji je bio njima lojalan i po voljl. Ovoga su ubrzo priznali svi sugradani PeCke patrijar5ije, a 1708. godine i karlovadka mitropolija.

lltkrzlrrnle porlulnogil Odnosi izmedu Pedke oatriiarSiie

i

turske drlave

biti iu uclavnom korektni

roda u borbi Protiv turske

sve do 1763. godine kada je oollo za rukom nakon viSe'

riiarha Jovana (1592-1614)

novnicima-Fanara (Grka u ba.iiiaau), da ukiriu. i P.ritti"cT FiStu Patrijarlij.u

je otvoreno railila Protiv turske drZave Jedlno za vreme Pat' drZave. Upravo, ona

u vreme rata hrildanske lige orotiv Turike, naP' autora

ieljtona)

i

poku5rvrlr

ne5to

da-preduzml u vreme Patri' jarlia Gavrila Rajida (1648-1656) u vreme PreSovora o uniji crkava, naP. au-

tora fcljtona). Za

vreme

oatrijarha Pajsija vodeni su brec6vori s fumskom kuri' iom-i stati izastanici ruskom taru, ali se srpska crkvr loprcmr u turskol telno -Orhvt.drhle Ostalo vreme, kao u drucoi oolovini XYI v. tako

i u tririoj polovini XVII

v.

crkva si koristila svoiim Po-

'deceniiskoc nastojanja sta-

Ci;ii"attoi'P-atrijar5iji' dc' iotifi. toga ioga-daja na gih ir itiirit"ipisioPa-i dru veliliodostoinika u osman-

skom carstvu dolazili su -Po ko;;;;il" Grci - fanarioti,Vase Ii .u- orema Pisanju dr tuUrilovida }bili tudi naro-

du srPskom zbog svoJe grabljivosti i nePomavan;a iradiciia<. r Od- ovog vremcna ffilfi' 9"':"i'#$fu " fl;:

[ii"j':t*#';ii"'i':l: sre?stva i snage u

il;;;

os-

I

HSE: tEHtEuAtuA BolC

njim Skolama niste tmalr prilike da se podrobnije

IPOATCKE SEIIb€,

Yu flN EqA wtury ed./c@aa@ Anryt l& oota.tryIt 4 t@ =:-

{"

i:F

jL;

upoznate sa pro5lo5cu svsga i susjednih naroda

l' [,

-:---

Dug perlod mlra

,/

Kad je u detvrtoj decenivijeka Rusija zaratila s Turskom napala bi je i Ar':-

ji

18.

trija, kao saveznica Rusije (1736-1739). Vojska Vojne

krajine bila je pod komandom austrijskog princa Jo-

sipa Hildburghauzera. a hrvatska vojska pod ko-

mandom hrvatskog bana. Nasuprot njima bosansku vojsku predvodio je odliCan vojnik i sposoban osmanlijski vojskovoda, a tada vezir u Bosni, Ali*pa5a Hedimo-

,tt

."(s

vi6 (Hecimoglu). Austrijska i hrvatska vojska otpoaele su operacije 1737. na detiri odvojena pravca. Glavnina

"'r' ' 'loo

,

na delu sa princom nastudolinom Vrbasa ka Banjaluci. No, u blizini toga grada, Bo5njaci su 24. jula potpuno razbili glavninu protivnikovih snaga. Ni ostale jedinice nisu bolje pro-

. pala je Hrvttsk. zem\. u

lC..

lobodila6ku borbunaroda. To

Ce

vlpku svoga

posebno doCi

izraLaja u ustancima srpskog naroda podetkom

do

19. stoljeda.

Nakon sklapanja Karlovadkog mira (1699) Turska je, iscrpljena, pre5la privremeno na strate8iju odbrane jo5 uvijek velike imperije. Otada Ce bosanski palaluk

biti izlolen litavo

stoljeCe, sa izvjesnim prekidima, na-

padima Austrije

i

MlctaEke

Republike kojima Ce se

ratovima pridniZivati

u

i

krldanski narodi pojcdinih bslkanskih zemalja. Zato su i Porta, a jo3 vi5e sami Bo5-

i Mletad-

rat izmedu Turske

ke Republike (1714) kojem se pridruIila i Austrija (1716). Princ Eugen Savojski porazio je tursku vojsku

u Srijemu, zavzeo Beograd i prodro duboko u unutraS-

njost Srbije. Medutim, Bosna se. je odrZala, ali sa izvjesnrm pomJeranjlma 8ranice. Odbrana Bosne, posebno kod Novoga i Zvornika, dobila je priznanje i u

krldanskoj Evropi. Austrija je u ovom ratu dobila uski pojas od 6-10 km od uSCd Drine zatim dolinom Save

Une i odatle do Mle6ani samo Imotski, ali su zato izgubili

do

uSCa

Novog,

a

jc saCuvala njaci Muslimani pregli sve Gabelu. Turska snage da Sto bolje utvrde i ' izlaz na more uz obje strane dubrovadke Reoublikc. ojaCaju nove granice. ISlo se na to, kako je svojevreU ovom ratu Bo5njacimeno pisao izvrstan poznaMuslimani su prenijeli tevalac turske vojske i njenog Zi5tc borbi dalje od svoje sistema tvrdavne odbrane granice, oko Tadn i Sinja, i akademik dr Hamdija Kreizvodili akcije po ditavoj SevljakoviC, dd se Bosna Cetinskoj krajini. Njihov pretvon u pravu r neosvoJrSinj, izveden 4. vu tvrdavu. U tu svrhu or- napad na(Kolovoza) avgusta 1715. ganizovano je od granice nije uspio. taj dan Upravo po dubini 38 kapetanija sa Sinjani slave kao svoju veli64 tvrda grada i 6 palanki, sa oko 24.000 vojnika, ne ku pobjedu (Sinjska alka). radunajudi ono Sto je ranije bilo izgradeno. I oruZje i f,rrod noglnna protlostl proizvodili I

municija 5u se

u

Bosni.

6oini io

i,

il ' "

JoS dok su izcradivani ovi sistemi odbrani, izbio ie

- politiposfije

Neki istorifari

dari upudivali su, izglasanog Ustava iz januara 1946. godine kojim su Mus-

limani brisani kao narod, i apele da se ne pi3e povol-

jrio, pa i nikako'o pr6llqsti Muslimana (Julnih Slovena-Bo3njaka) i o njihovim 3l e. borbenim i ratnim tradicijam8. Jer, oni su morali biti Dok su ove borbe vodeSrbi ili Hrvati ili Crnogorci .ne u Bosni, austrijska vojili neopredijeljeni (ali samo ' ska je iz Srbije izvodila jesu), pa se ono

ne ono Sto

Sto se delavalo

u Bosani

za

vrijeme osmanske carevine moralo pripisivati samo turskoj (osmanskoj) istoriji ili

samo srpskoj odnosno hrvatskoj. S druge strane, ako su Srbi i Hwati livjeli ili ratovali u sastaw Ugarske, Austrije ili Mletadke

Republike sav taj istorijski fond prollosti pripada, svakako, i istoriji ova dva naroda. A Muslimani-Bo3njaci nisu mogli da trale takvu ravnopravnost.

No, autor ovog feljtona

smatra, a vjerovatno i mno-

gi

dobronamjerni Crtaoci, da jedan naroC inra svoju pro5lost bez obzira u sasta-

vu Eije drlave trenutno tivi, ali da li ga ko priznaje ili ne ustavima i zakonima, ili da li mu je vladar porijeklom

iz

ovog

ili

onog naroda.

Ovih nekoliko redaka

su

opravdanje autora 6itaocima zalto pi5e toliko o ovim dalekim ratovima i dogada-

jima,

a PoSotovo Sto u sred-

ofanzivu ka Ni5u, KruSevcu

i

Novom Pazaru. Ali, kada su Austrijanci pretrpjeli jo5

jedan poraz kod Vidina,

u

Bugarskoj, te bili zahvaCenr

krugom, turska vojska ih je gonjenjem sustigla i potpuno razbila kod Grocke (23.

jula

1738), u blizini Beograda. Austrija je bila prinJde-

na da sklopi mir (18. 9. 1738). Tim mirom austrijska Carevina je morala da napusti ditavo podrudje isi Dunava, ukljuCujudi i Beograd. Bosni'su Beogradskim- mirom po-

pod Save

tvrdene granice na Savi

i

Uni.

Poslije ovoga rata

Bos-

ngm je vladao najduii period mira u njenoj viSivje-

kovnoj istoriji

-

skoro

50

godina. Ali, silni gubici u ratovima, deste epidemije kuge i razne bolesti. tlaCenja feudalaca i drugi uzroci tzazvali su i medu Musli-

manima, posebno u selima i

nekim gradovima, niz buna i pojava hajdudija tokom ditavog 18. vijeka.

Sutra: Manlpullsanfe lstorllom

ii.,.

:

L7

iManipulisanie istoriiom Za$lo se u neklm lugoslovensklm

lstorlograhHm krugovlma mlnlmlzlrao znaGal, pa I sam nazly musllmanskog bosanskog pokrela nEzuanog bunom, kada le po sulm syollm kankterlsllkama blo ustanak koll le predvodlo Huseln kapetan EradatGeylG (Zmal od Bosne) protlv Turaka? Nakon 50 godina spolj-

bi sruleni eetingrad. Zbog

njeg mira, a unutratnjih ne-

viSegodi5njih bojeva vodenih na prostoru Dubice (Kozare) i neobiCno ispolje-

mira, privredne

i

druStvene

stagnacije, izbio jc rat izmedu Austrije i Turske (1788). Uodi i u toku reta austrijski General5tab je Stampao na osnovu podataka svojih uhoda tri knjige o Bosni. O njima je bilo govora na podetku feljtona. Austrija se je

obratila

i

proklamacijama kr3danima r po prvl put u lstoriji I Musllmenlme Bosnc, kojima se garantovala potpuna ravnopravnost islamske vjere pa lak i plaCanje vjerskih sluZbenika iz

ddavne blagajne, te da Ce spahije i janidari ,rbiti jednako za5tideni i izjednaCeni

sa ostalim carskim pudanstvom koje livi pod njegovom upravom(.

Za osvajanje Bosne bila su odredena dva korpusa: hrvatski, jadine 39.000 voj-

nika (od lidko-dalmatinske do Dubice), i slavonski, jadine 12.000 vojni-

granice

ka (od Gradi5ke do Sapia;. Bosansku vojsku, nepoznate jadine, saCinjavali su sa-

mo

BoSnjaci-MuClimani.

Porta, osim ne5to novca i ratne opreme, nije poslala 'nikakvu pomod.

Za tri godine ratovanja austrijska vojska, premda jp njome u podetku komandrivao duveni feldmarlal Laudon (Cideon Ernst) uspjela je da zauzme za tri mieseca teskih i neravnoDiavnih borbi samo tvrdavicir Drelnik, te Dubicu i Novi, u 1789. godini samo GradiS-

ku, u 1790. Dotpuno od bor-

ne hrabrosti, vjeltine

i

upornosti ovaj rat se u rat-

noj istoriji naziva i DublEkl rel. Sam feldmar5al Lau-

don, jedan od najvedih aus-

trijskih vojskovoda svih vremena, odao

jc

skim braniocima

bosannajviSa

vojnidka priznanja.

Kad je Laudon, do kraja neobavljena posla u Bosni, prelao na srpski front, onje u toku 1789. godine zauzeo Beograd, i sve gradove Beogradskog paSaluka, a zatim.i l(ru5evac. AIi, na pritlsak Pruske, Austrija je mo-

is mir u

rala prekinuti operacije

Turskom sklopiti

Svi5tovu, pod obavezom da se granice uspostave kao

i prije rata (status qu_o.?nte bcllum). Ipa.k, ovim Svi3tovskim mirom iz sastava Bosanskog pa5aluSto su bile

ka pripojeni su

Austriji

mjesta Cetin, l-apac, Srb i pojac prostorije ispod PljeSevice i Plitvidkih jezera, dok su Dubica, Novi i Gra'diSka vraCeni Turskoj.

pd tada se granica Bosne prema Austriji nije mije-

njala sve do

Berlinskog kongresa (iula IllZE;. nak-le, ove granice Bosne po-

tvrdivane su, kako pi5e, u

svojoj Istoriji Jugoslavije,

Srbin iz Bosne i Hercegovine i beogradski akademik Vladimir CoroviC Dosvdtt-

ne mlrovnlm ngovorlmr u Beogrrdu 1739, u SvlStoru

OSLOBODENJE

I

UTOR,AK,

4

DECEMBAR 1990.

H$E: ilEHtEoAr.trA Borrc

s. n U> _ ^ t-" -@'\,rr

Cevida. On se povukao na ,austrijsko tle, a zatim produlio, sa svojom pratnjom,

",*\. o* ,,'

-t /4 '6t i

je bilo i

t9

lborili pod njegovom

ko-

medu kojom

"

starjeSina Srba,

koji su

se

u Beograd Milo5u. Medutim, ovaj ih je

,mandom,

predaO beogradskom paii, a on dalje uputio u Carig-

7A .'*o'

rad i u pustinje Anadolije. Za ove usluge Milo5 je dos+eocqt{

\

r

bio tralenih Sesr nahiia. Tada je definitivno, osim Malog Zvornika, Drina postala

granica izmedu Srbije i Bosne.

Pisanja da je Grada5deviC bio toboie samo za au-

tonomiju Bosne (a upravo je samo to Milo5 i tralio i dobio tih godina od Turaka) te daje to bio ditavo vrijeme samo feudalni pokret

jeste.plcid vjestog aoiniStia-

nja i poturanja pojediriih uticajnih istoridara. Istina,

u prviq mjesecima .njegov pox.ret Je tmao tzrazite crte

koje su karakteristiEne za feudalne pokrete, ali, kad su u-njegovu vojsku stupili i

Boono I Hueogovlnc pod tvnkom vlatiu (1628-1878)

iz9l,l ii Bertlni fft8.

godl-

ne(.

Polllllo hlrlllkulo lstorlu Prije nego lto kalemo ne5to o srpsko-turskim i crnogorsko-turskim ratovo-

i nastojanjima da se promijene granice Bosne i ima

Hercegovine sa

te

strane, osvrnuCemo se samo na slu6aj Husejin-kapetana GradaldeviCa iliZmaja od Bosne i njegov tretman u jugos-

lovenskoj istoriografiji. VeC odavno se oval muslimanski bosanski pokret u izvjesnim istoriografskim krugovima neprestano minimizi-

ra

ili

omalova-Zavd mu se negira svaka progresivnost (uz dasne izuzetke).

Ovdje nije mjesto da si o tdme Sire piSe, vcC samo da se javno ukale, kada je veC istorija u drugim repub-

likama izi5la nd ulice, na neke nedopustive manipulacije s ditaocima, uCenicima i studentima. Ovaj polret se nazivs_ 2b_ugqr1 a pod tim pojmoin se podra-

zumijeva u istorlograFrji ne. Sto malo, epizodno I sa relativno mato znadaja. Da se u ovom. sludaju rti. radi o jed-

nom krupnom dogadaju iz Zivota muslimanskog naro. da iz Bosne, vjerovatno bi se ovaj pokret nazivao, kao 5tb je po dimenzijama i trajanju i rezultatima, a najvjerovatnije i po ciljevima, i bio - ustenkom protlv vlrdr-

vine Osmeoskog ctrstrr. Jer, ako nekome pode za rukgm da podigne i svrsta

25.000 ljudi pod orutje i tom vojskom porazi carsku i vezirsku vojsku, onda ni po kojim mjerilima to je ni. gdje i nikad nije i ne bi

moglo okarakterisati nrzlAli, kako se vidi, mole se tako ne5to desavati !1flo gdje se ispreplide politika i istoriografrja. vom bunr.

Zstto se oko ove liEnosti toliko isplela politika i istoriograhja? Ima tome vi5e pokreta njegove vojske ka

zija da pozove i MitoSa da sa svojom ustanidkom i seljadkom- vojskom ulestvuje u ustanku, u kojem bi i dn

Kosow polju protiv vojske

cama. Ituitika da ie GrCdaS-

je poziv odbio. I ne samo

godinama

se da Ce priCi GradaSdcviCu,

l:..u! !!o i jot gori Milo5

razloga. Gradal0eviC je prilikom oslobodenjd Bosne i

jugu - Kosovu polju po- davao karakteristike i prazvao da mu se pridruli vsc. Citavom pokrctu, pida knjaz Milo5 Obrenovid i da svaka istoriografska komUizajedno vode rat i bitku na natorik-a pred ovim 6injeniturskog sultana. No, Milo5

to. Njemu su Turci, plaledi obeCali ispuniti datu obave-

zu o ustupanju Sest nahija, medu njima i nahiju Jadar sa Radevinom (uz Drinu) koja je bila u sastavu Bo-

sanskog pa5aluka. Milo5 je to prihvatio i uz to z:,trario

od Porte

llllot

saglasnost da s vojskom udari na Bosnu i

GradaSeeviC i njegovi ustanici su oslobodili i vla-

Turci, poznavajuCi dobro

pa3aluka, izuzev s Hercegovinom, vi5e od godinu dana

Potkuplllvl 0brenoul6

dali teritorijom Bosanskog (26. mart

l83l -

4. juni

1832). Dakle, postojala

je

i

slobodna teritorija (drZava) i organizovana vlast. To se u bunama nikadj ne deSava rzuzev krajnje elemerno.

srps!!, a izgleda i hrvaiski, seoski dobrovoljci, a GradaCcvid imao hrabrosti i ilu-

napadne

Grada5deviCa.

u

devid

svoiim iridesetim bio autokrata i osion vrijedila bi kad takav knjaz

Obren6viC.-

Osim toga. treba imati

u

vidu da je tiSirajevu, odakle mu je pristupio veliki

broj dobrovoljaci, bilo dosta prebjeglih revoluciona-

ra iz

Budimpeste. Beda i Milana, a koji su irogti davarr lzvJestan progresivan

tolc tom Grada5devidevom

pokretu. U tome gradu tada

Milo5a, nisu njegov predlog prihvatili, jer su znali da Ce

1e-,

on za svoju uslugu traliti

5!o se izbjegava istaCi, bjlg 3l trgovadkih i zanattijskih_ esnifa sa ,najmanje

previsoku cijenu. Na kraju, carska turska vojska je poslije vi5e bojeva u blizini Sarajeva ipak po-

2000 flanova

cuski konzul u Trivniku, Davil, nazvao jo5 prvih godina 19. vijeka Sarajevo -

razila usamljenog Gradat-

<<.

Zato ie fra-n-

esnafskom republikom.

Sutra: Mugllmanl na raspelu

21

Mu$limani na ra$pelu PoSto nlsu prlznayanl kao narod, o bunama I ustanclma ilusllmana u-_ yrfieme 0smanit;_ skog Carstya_gotoyo n[e ni znalo, a o nli_ -s_e amerlftd lstorlfar Fobert Donia kazio le Fa s y. jtll p.rgtqcJ svtm usple$n tm a nrilmpiir. !q. lallstl0klm I anllltolonllalnim raloulma u srril;tu - Telnfe za syolatanfem illusllmana Skoro ditav devetnaesti vi.

jek u Bosni i Hercegovini isiru. njen je bunama i ustancima. U vi5e navrata Srbi su oruZanom borbom pokulavali da zbace

feudalni poredak i oslobode

se

od osmanlijske vladavine. Na te pokrete su, bez sumnie uveli-

ko uticali usranci i druli doga. do;, i i ratovi koje su ove zemlje u savezu sa Rusijom vodile protiv oronulog i te5kog bolesnika sa

daji u Srbiji i Crnoj

Bosfora.

i ustanci od prva i druga - pop-Jovidiia

Sve te bune 1809.

do

1863

maSiCka buna, buna u Posavini, prvi, drugi i trecl ustanak Hercegovini pod vodstvom Lukc Vukilovi, ,Ja, seljadke bune u posavini i

u

'Bosanskoj krajini te veliki usta-

nak I

u

Hercegovini (1875

878) i ustanak u Bosni

(I

-

875 t878) Siroko su i tcmetirio u istoriografiji obradivani. O ustanku 1875-1878. odrtanje povodom lfl)-godilnjice riredu-

narodni naudni skup.

i

Oopunr lslorlle

O

bunama

i

ustancima

Muslimana u vrijeme Osmanskog Cantva. veoma je malo pisano r zato je to malo kome i poznato. Jer, Muslimani kao narod, izuzev u narodnooslobodiladkom raru (t94t-t94jt, sve do 1963. godine nisu zvanrcno pnzn_avani, pa se nije gotovo nr-mogla njegovati i izuda-

vatl nJrhova istorija. A bez podr5ke,.d.nrttva i driave u sotilalistidkim sistemima ne mogu se izvoditi obimniji i ozbiljniji na_

ucnr poduhvati.

kad su Muslimani po_.-,1{o, statr ponovo Muslimani i 'narodrnilolC_u drlavnom i partilst(om, u Sarajevu je obaa-n Pru put nauhi, uz io i medu-

narodni, stup. na temu Otpor austrougankoj okupaciji t d7g.

godine u Bosni i Hercegovini (u organizaciji Aftadcmiie nauka.i.umjetnosti, u Sarajeiu;. To je.bilo, nalalost, prvi put u proteklih stotinu goiina'da je'jugoslovenska. javnost dobiia iotpunu i fascinantnu sliku o ilogadajima koji su bili dominan. tni u Evropi u toku prolieCnih i ljetnih hjiseci tt78. sotine. Prvi put je javnosi Sire saznala o tome da su baS Muslimani Bosne i Hercelovine sami digli ustanat razorulali turske garnizone, organizovati

i

snaZnu narodnu vojsku, pozvatr sve narode bez obzira na vjeru, da im se pridruIe i prule 6t-

por novom zavojevadu - Austro-Ugarskoj. Oni su zaiedno sa Srbima, Hrvatima i Jivrejima -obrazovali svoju Narodriu vladu u Sarajevu. To ie bila prva zajednidka vlada slih naroda -Bosne Hcrcegovine u njenoj dugoj istoriji. -Vtada jc kao prvi akt oouaiita odbaiila aiir.fi dikraf i odluku.. velikih evropskih sila na Berlinskom konerisu fl3. d. - 13. 7. 1878) o davaniu'mandata Austro-Ugankoi-o okupaciji-BiH i objivila tivropi da Ce v.oditi rat za odbranu ivoje

i

iti

zemlje.

Na prijetnje Narodne vlade, austrougarska vlada je odgovorila i uvjeravala vladi vclikih sila dri Cc joj biti potrebna svega jedna pleh-glazSena Ecta

za ostvarenje odlute

Berlin_

skog tongresa. Medutim, umjesto aete, Austro-Ugarska Ca. ,revrna je na kraiu morala za rslamanje otporo BoSniata angalirati armiju jadine -Cak oko

300.000

vojnita

(naprama

93.000 dobrovoljaca'Na:rodne vojskc) i da tek nakon tromjesetnih teikih borbi i pretrplje-

Jv

flSE: tEHitEoAulA BolC

poeela izlaziti, nakon 4l-5

I'

na, iz islamsko-orijentalnr naglo ulaziti u krug utic:rjr ropske i hri3danske kulture vilizacije. VeC prvih dccc okupacije pojalano jc pita

a poCelo je, kao Sto smo vic

u podetku izlaienja ieljtc jo5 krajem 18. vijeka, izm, Hrvata i Srba, dija je Bos Muslimani su zbog pru7g1

otpora okupaciji, pnih god

tivjeli pod snalnom

i

poli

drugom torturom ( koliko hiljada ih je pobije povjeSano, odvedeno u logr dok ih je za sve vrijeme oku skom

cije izbjeglo

u

Tursku

63.000). Maltretiranja

r

Nlu

mana pojaCaCe se jo5 vi5e kr se oni budu digli na ustan pod komand zajedno

i

srpskih voda,

u Hercegor

l88l/1882. godine.

Na Muslimane su u pn

4':; Tre BOSNA T HERCEGOVTNA

NAKON C'oD. lt7t.

]ot$

f-l8a:iHrrorga*r pod itbo'€ ryadi tt rcg/r'. lglt Pripo OnC ort f-lh

nih gubitaka od preko vojnika

i

+"'-:i

radunaeo. Za njihove dui opredjeljenja su se, kao i Granlcc Bosne Hercegovlne

nnkon 1878. godine

I

>dobre Bo5njane< u 14. vije borile sada srpske i hn'at politidke stranke i pokr

Muslimanima je data altcrn - ili u Srbe ili u lln'ate. Teinje za pridobijanj

va

Muslimana javile

5.000

oficira izbalenih iz stroja (a prema nekim podacima oko 20.000) okupira Bosnu

i

godinama okupacije nije u litidkim gibanjima mnogo

Hercegovinu.

0cleha anierlGko0 lrlorlGara Austrijski GeneralStab je ovaj rat uvrstio u red velikih ratova 19. vijeka. Na nautnom skupu, koji smo pomcnuli, ameridki istorilar Robert Donia (The Ohio State University, Lima Campus) u svom saopltenju (Bitka za Bosnu: Habsbur5ka vojna strategija 1878) kazao je da jc odbrambeni rat koji su vodili bosanski Muslimani bio pretela svim uspjelnim antiimperijalistiEkim i antikolonijalnim ratovima u svijetu te da je ovaj narod pokazao primjerom ditavom svijetu da se i male zemlje mogu uspje5no oduprijeti savremcnim imperijalistilkim armijama, 5lo nije bio dotle slulai.

nusii iiioriCar V. I. Freidzon nsvco je u svom naud.

nom radu kollke sir velike glmpatili bile lzralavane u ruskim

novidfma;' pblitllkim kiugovima, Carskoj kancelariji i-rusLorn Genenlltabu za otDor loji su prutali Muslimanilsloveni austrijskoj armiji. Prijatno je bilo tada sluSati i ocjenu on-

daSnje Canke kancelarije: >Da smo znali da se ovako mali na-

rod mole nositi sa glavninom austrijske armije, mi nikad ne bismo odstupili iizvrSili revizi-

ju

San-Stefanskog ugovora<.

A o tom dogadaju je sarajevski akademik dr Milorad

EkmediC u Istoriji Jugoslavije (Prosvcta, Beograd, 1972) napisao samo ovo:

>Kad ulazi u Bosnu

lomcdi

lilavi narodni

muslimanskog

i dclom

1878,

otpor

srpskog

naroda, Austrija je od velikih sila ovla5dend za privremenu o&upaciju jedne teritorije koja je pravno ostala pod sultano' vim suverenitetom...( To je sve 5to studenti mogu nauditi iz toga udibcnika o tako znadajnom dogadaju za sve narode Bosne i Hercegovine, a

sadaSnji predsjednik Republike Crne Gore dr Branko Kostid, koji ispostavlja radune Bosni i Hercegovini i prijeti nekakvim dobrovoljaCkim odredima r revrzuama granrca I ponovnim ukidanjem Muslimana, zaboravlja da je knjaz Nikola ved jednom naplatio taj isti ratun, kada je primio od bclkog dvora >paulalni iznos od nekoliko

hiljada zlatnih guldena<

pukovima

zao, artikuli5udi srpski nar

i

austrijskom fel-

dmarSalu JovanoviCu

na

mi-

nalni program

1875-1878, koje je

i

teinje

srp

lost.

ddave, na Turke-Bo5nja

Berlinskim ugovorom velikih evropskih sila Bosna i Her-

Prema njemu, >slavenoserbr nacija je u Serbiji, Bosni i maciji sa Ercegovinomr,.

je predata na upravu Austro-Ugarskoj. Ugovorom

cegovina

su izmijenjene samo jugoistotne granice Bosne i Hercegovine prema Crnoj Gori, a Srbija

je dobila Mali Zvornik i

for-

malnu nezavisnost. U novopa-

zarskom sandlaku, koji jc raz-

dvajao Srbiju od Crne Gore, ostala je i dalje turska uprava (do 1912, prvog balkanskog rata), s tim sto je Austro-Ugarska dobila pravo da u njemu garnizone i kontroli5e komunikacije. Crnoj Gori je priznata nezavisnost i dodijeljen

drli

Nik5id, Vrbica, Itrstac, Mritinje, uICe Pive i Tare,ZUgat i Kola5in, koji su dotle bili u sastavu bosanskog vilajcta.

Svofatanle ilusllmana Ulaskom Bosne

i

Hercego-

vine u sastav Austro-Ugarske Carevine, ona je delinitivno

f

njegovom duvenom rPis' Haralampiju< Dositej je,

red ostalog, napisao

i

I

ovo

Muslimanima: rGovoreCi narode, koji u ovim kralj stvam

i provincijama iivu,

r

umevam kolike grdke crk koliko i latinske sledovate

ne iskljudavajuCi ni same T

ke Bo5njake i Ercegovce. bu' Ci da zakon i vera moie se p meniti, a rod i jezik nika Ilo5njak i Ercegovac Turdin, se Turlin po zakonu zove (( nosi se na vjeru), a po rod po jeziku, kako god su bili r govi lukundedovi, tako ie bi

njegovi poslednji unuci: B njaci i Ercegovci dogod B svet drUi... BoSnjaci ie ost Bolnjaci i bide 5to su njiovi s

ri bili. Za

jl

sav dakle srpski r du prevoditi slavni i premr

ri ljudi misli i sovjele, zeleii se svi polzuju<.

6.750 srpskih ustanika i junaka

iz ustanka

se

detkom oktobra 1878. godine, na prevaru predao austrijskim

za

odmah poslije pada tvrdave

su

srpskim kulturnim i politidl krugovima jol podetkom. r hrvatskim tek sredinom 19. jeka. Knjilevnik Dositej Ot dovid (1742-l8l l) je prvi u

Klobuk, a koyu su branili hercegovadki Muslimanj, na GoriCkom polju kod Trebinja po-

Sutra: Po zakonu lll po vlerl

74

Po zakonu lrt llt p0 ufefl I

PolemlSu6l sa llruatlma, Uuk Karadli6 fe predlagao da lezlk !u_de put naclonalnog opredie. fiiuanja Hnata I Srba, a kada ovo nlfe prlhia. Ceno, predlollo le dlobu po vleri. All ta granlca nlfe se mogla po-uuGl kada su u pitanfu Musllmanl O Tezu Ante StarGeul6a o hruatakom po. rileklu lllusllmana podrlauao ie I blslrup loilp

luraf

Strosmajer

Shvaranje Vuka Stefanovida .Karadiida nije se, u

pogledu nacionalnog pitanja, razlikovao od D6siieje.

vih shvatanja. U poznatdm Clanku >Srbi svi'i svuda< (r>Kovdelid< t847) Vuk ie izr.azio ubjedenje da de pr6-

svjeta uciniti da srbi_mislimani shvate da oni >nijesu Turci nego Srbi<.

Vul je u polemici

,. flrvattma predloZio jezik

sa

xao osnovnu karakteristiku u nacionalnom opredjelji-

vanju Srba

i Hrvari pa'kia

to nrje bilo prihi,aCeno

p_redloiio je diobu ndSrbe i Irv,ate pomoCu viere. Evo Sta je Vuk o tome-pisao:

>Ako hrvarski -ljupci< ne pristaju

rodo-

na ovu razumnu osnovnu diobu, onda se za sad u ovome niSta drugo ne mole udiniti nego da- se podijelimo po

::[8lt JU#:',115,t"""1 ga onaj se makar gdje

sta_

novao nede odredi srpskoga

,

tm€na, a od onijeh rto1 su zakona Rimskogi. neki ka. ze da je Hrvat [oii cod ho_ ce.- Ako li ko naie-Sto bo_ ge r pravilnije i za obie strane- povoljnije, meni Ze biti 1oS milije<. . . Zd Vuka je, dakle. viera

bita meda L;;dr' Srd;'l Hrvata, ali takva meJi mogla da buae kaaa su,u "iiJ pitanju bili Mustimani, jer je odito bilo u piraniu'diia

bi onda bila Bosha. Vukoio shvatanje o nacionalnom pttanju, Bosni i Hercegovini i odnosima srpskog iaci_ Rf,ll

i*t"

-,

r^t:,:

- ]o^'.,T 1

| I

'

u Cuvenom >Nelertrnifu<< (z lSag llije Gara5aniira.

On je.u njemu (viSe ga je prlra dopunjavao) preporu_

ctvao t vodenje nacionalnih axctJa medu Muslimanima.

U jednom od niih

Dostav-

ljen je i zadaraf >Ifempatl kretku I op5tu nlrodnu lito-

rifu Bosne u kojoj ne bi se smela izostaviti slava i imcna nekih u muhamedanskoj

veri presavlji

j.

BoSniaka
preponrdiva6 jo5 1858. godinC da se u liajdutke dtte za borbu orotiv Turaka primaju i boianski -O^rl-

Muslimani. Jedan od takvih

biie. i. duveni HadZi Lojo

(hajduk Salih Vitajerovid). Da se Muslimini priftatu ili piidobiju da builu SrDr na tome

je radio

veliki

broj politidaia, knjilevnika,

kulturnih i javnih radnika. Svi njihovi napisi, premda lnsprrrsani teZnjom ka pri_ dobijanju Mustimana di se izja5njavaju kao Srbi, a u doba .nacionalnog romantrzma a u. ?eljL da im se srp-

ski narod brojno ojada, mogu se razumjeti. A u lome su.imali i uspjeha. Mnogi

ugledniji Muilimani su se pod njiho-vim uticajem opredjctjivati pa i osiiCali Srp!ya, T.akv.ih opridjetjenja orce I ubldude. Jer, Covjek 1e u_nacionalnom poglidu ono Sto se osjeda. Nici-onal_ na svuest se, u modernom smislu, javlja uglavnom, tek uoCi i poslije francuske re-

volucij-q. U- srednjem vije-,

ku, vidjeli smo ii-ovog fe-. ljtona,.-takve svijesti u6pde'

::i:-Pi! ..Y.-!9:"i'.. iel

3loslonooENJE o CrrvnrAK,6, DEcEI\IBAR

1910.

PISE: TEIIIIEDAI,UA BOIIC

dehe su pretelno preko

sredstava kulture knjiZev-

Cc,

dela prikupljati i publikovati narodne pjesme iz Bosne.

ti i Vlaha Ciji cc se ostaci l)rctopiti veiirn dijelt'm u Srhe i Muslirnatte, a tllclirnitrro i rr

Njeni pregaoci su prikupili saduvali od zaborava 320 muslimanskih pjesama sa 255.000 stihova. Ona ih je publikovala (1898) u dvije

i

>Hnrtske nerodne piesme. Junelke pjesme muhame-

niltva znatno sc izmiienio |.rda se je broj N{uslimana u Bos-

Ova djelatnost na kul-

turnom planu, a opisana samo parcijalno, uticala je, takode, da se dosta rano izvjestan broj muslimanskih intelektualaca opredijeli za

hrvatsku nacionatnost. Ovirfr opredjeljivanjem

muslimanskih intelektualaca, (selo nije nikada zahvatilo) i jednog broja njihovih

kod pravoslavnog stanovniStva oodela uzdizati naci' onalna'svijest u prvoj Polovini, a kod katolika i muslimana u drugoj Polovini 19. vijeka.

Teze Ante Starieul6a

Pretenzije Hrvatske Prema Bosni javilc su se, kako

smo raniie vidjeli, joS Po' detkoln t8. vijeka. Ali, te2nje ka pridobijanju muslimanskoe stanovni5tva u Bosni, o-'d frrvatskih histori' lara. kniiZevnika i Politidara, da se oPredijele kao Hrvati, pojavile su se dosta

kasno. Tek podctkom druge polovine 19. vijeka. Prvi koii ie shvatio da se Bosna ne 'm'oZe prikljuditi Hrvatskoj ako se muslimansko stanovni5tvo ne opredijeli u llrva' te bio je politilar, knjiZev-

i filozof Ante StarCeviC {,d23 - 1896). On je bio i irvi politiCar koji je u

Hrvatikoj artikulisao hrvat'

ski nacionalni Program. Po-

on Sto je -teze

bio glavni Pobor-

o hrvatskoj nacio' nik nBlnosti Mustimana, njego' va stranka Prava je u Saraievu bila glavni nosilac svih

ifcile

2a razvijanje hrvat-

ske nacionalne svijesti

i

politidkih prvaka znatno de usporiti proces nacionalnog osvjesdivanja Sirokih slojeva muslimanskog slovenskog stanovni5tva. Zalo te se Muslimani od vremena okupacije nadi u te5kom

.

u

Hercegovini u toku Citave austrougarske okuBosni

pacije.

StardeviCevu

tezu

procuepu.

O sukobu Srba i Hwata i niihovom nastojanju da pridobiiu Muslimanc, nedavno je i

isiori|arka Brankq PrPa-Jovanovid priliCno tafiio zaPazila: >...Na podruCju Bosne i Hercegovin- su se poslije oku-

o

hrvatskom porijeklu I{uslimana izgleda da je podrlayao ti biskup Juraj Josip JuraJ Drsxup Joslp Strosmajer. Biskup je dosta

testo primao u posjete, odrtavao i njegovao prijateljvezc sasa vile uslednih vi5e uglcdni ske veze Muslimana iz Bosne. On je preko svoga svecenstva ra-

dio na Sirenju hrvatske svijesti medu katolidkim stanovnistvom, a koje se tada osjedalo samo Bosnjacimakatolicima. StardeviC je probudio veliki interes prema Bosiri i Muslimanima i kod

hrvatskih knjitevnika koji su sa dosta topline i objektlvnosti oisali o Muslimanima. Me&u njima su se isticali Luka Botid, Milan Ogrizovid (autor drame riHasanaginica<), Eugeil TomiC (romani >Zmaj od Bosne< i

>Emin-agina ljuba<), Eugen KumiCiC i drugi.

$nafskl mamcl .Akcije iz Hrvatske radi hrvatskog naiconalnog us-

.mieravanja Muslimana vo-

Porlije nekoliko velikih i isrator a. epirlemijal kuge u viSe n:rvrata i drugih z:rraznih bolesti, koje su narocito

crpljujuCih

zahvatale gradovc. sre
dsnske<.

lo

Hrvate.

nazivom

knjige pod

iytig

Hn'atari kod Muslinrana. [:'de u 19. r'ijeku, konat'no n.!itx-

nosti, Stampe. Matica

Hrvatska je joS od 1886. po-

Vuk KtndIIi: Istlcto lc thue mogadnostl zt nzclonilno ldcntlll' ntde lto totle t1t obJc strtnc pobolnlic, mcnl ll t1t"11r, ce bltl |og nllfictt.

definitivnog formirarrjr nrcio. nalne svijesti i kotl Srha i lod

oaciie sudarile dvije opreCne

i
ili

Hrvatskoj u svojoj Protuhrvat' skoj politici - po na6elu'divi' de et impera' - oslanjao na Dredstavnike srpskih elita, tako

ie i relim Benjamina Kalaja u

u borbi protiv bosanSrba i Muslimana koji su

Bosni,

skih

orutali otpor austrijskoj oku-

oslanjao na predstavnile hnatskih elita i katolidku crkvu, prcdvodenu militantnim klciikalcem, sarajevskim nad"

iauji,

biskupom Josipom

Stadle-

rom((.

llrlleme naclonalnog

I

8. r,ijeka etnidki snst:tv stanrrr-

ni i

q00.000

Hercegovini sveo sa (koliko ilr ie bilo u 17.

vijeku) na oko 4()0.00t). I u 19. vijeku unuter grani-

ca BiH naiviSc se ureseliavalo stanovniStto iz Hercegt,r irre (bez razlike na vjeru -- rterodnost) i lo u plodnije klajcrc, u posavsku

i

sredrrju IJosnu. Na-

kon velikog ponlor;l od kuge (1813-1817) iz llercegovirte se doselilo u ldonju Bosnu preko 10.000 duSa<.

Velili troj

Srba

iz Hercegovine se'doselio rr Bo-

sansku krajinu nakon Omer-paSe

L

rata ata;:r

(1850-1853) protiv bosrtrskog begovata i prvih godina austrougarske okupacije. lvl ilan Karanovid je u svojoj knjizi Pou-

nje naveo je da se zadnjih 80 do 100 godina (on jc tc' napisao 1925) u Bosansku krajinu dosclilo preko 60 postn od svih Srba u Pounju. Ovdje je bilo d.oseljavanja i iz Likc i Dalmacue.

(J ovo vrijenre su se u znalnom broju doseljavali i llrr:rti, posebno iz dalmatinske 3ag,.rre, Like i Slavonije. tl vrijcnre turskc vlasti najviSe se nnselilo u pogranidnim krajevima lllivn8, Duvn!, Ljubulkog, Stoca i Ljubinja.

U

vrijeme prvih godir:a

otupacije o$novane su i jake kolonije Nijemaca, Tatijrna, Poljaka, Ceha, tlkrajinaca. Slovaka - uglavnom katolika.

Prilikom prvog popisn stanovni5tva koji jc izvr5ilrt Austro-Ugarska vcC u I 879. godini stanje je izgledalo ovako: Pravoslavnih (Srba) 496.a85 ili

42,9 odsto muslimana (Bo{nja'

ka-Muslimana) 448.611 ili 18,7

odsto, katolika (lllYata) 209.391 ili l8.l odsro i Jerreja 3.951 ili 0,03 odsto. riodine I E85. bilo je prar oslavnih

.571.250, muslitnana 492.710, i katolika 285.788. Godine 1910. bilo ie oravoslavrtih 825 418'

muslimaira 612.117

i

katolika

osvleSCluanla

434.061.

Citav 19. i poCetak 20. vijeka u Bosni i Hercegovini ispunjen je ncprekidnim ctniCkim

Kralievini Srba, llrvata i Slove ' naca, stanje u Bosni i llercego-

sranovni3tva. To ie

'588.1?3

siobama naroda

i migracijama

[io

riiiek i

A prilikom Prvog PoPis:r u

vini bilo lc ovako: Pravoslav' nih 82-9.360, muslimana

Sutra: Prua zaiednlGka drlaua

i krtolika

4-s3 617

33

----

n$t: hEHrEpAUrl

zafednldka drilaua Unltlrlstltko uredenje, negiranje

postofanla I niihovih interesa,-shvaianie _nqglfa da su Srbl, Hrvail I Slouenci iedan narod sa frl lmena all I neuyatauanje ve6ma razliGi$h pu.

razlititih

teua razullka svakog daroda lz lulnoslovbn. sltlh zemalll t41oz Cltavu protelriu lstorifu dovode mladu Kralfevlnu Siba, Hrvata I Sloyenaca, ve6 na samom nienom po6etku, u yeo. ma telak pololal

-

- Prvi svjetski rat, najveia klanica u dotadanjoj

-

isioriji iorjedanstva, potio 1e na Drini, toj sudbonosnoJ rije-

ci razmeda Istoka i Zapada. Treba imati u vidu da bi do !o-ga _rala doilo i da nije nai

Ivlladobosanac Gavrilb princip pucao u simbol moii Austro-Ugarskog Carstva. Jer, ona je vei odavno imala pripremljene planove za prodiran.ie na lstok Drang nach Osten. povod hi se urijek lako naiao. Znataj ovoga rata za jugoslovenske narode je bio u tome sto su oni sami udestvovali u ru5enju dva bolesna carstva - Bosforskog i Podunavskog, i umjeito njih stvorili [6 pn,i pur-u isloriji Juinih Slovena ako

izuzmemo efemerne nerio-

9e bugarskog cara Simeona i makedonskog cara Samuila u dalekom-10. odnosno I l. vijeku lsvoju zajednieku

driavu. Treba podvuCi i ovom prilikom da je srpski narod

i

njegova Kraljevina

Srbija dala tome

najveCi

doprinos, posebno u iiud-

skim i materijalnifir lrtvanra. I narodi Bosne i Herce-

govine dali su za to ostvare-

nje svoj udio.

I oni su se

put_em svog Narodnog vije-

ca Bosne

i

Herceqovine dobrovoljno udruZili sa Srbi-

jom i to l. novembra a ne

l.

1918,

decembra te codine"

Tako su postupile i-u toku novembra i druge zemlje koje su bile dotle-u sastavu Austro-Ugarske Dalmacija, Hrvatska, Slovenija i Voj-

vodtna.

lleglranle razll[ltosil Kako je do5lo do obrazovanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca poznato je. Bitno je istadi pri ovome da su zaista postojale u svim narodima, vl5e od sto-

ljedr, snage i telnje ka stva-

ranju jedne

zajednidke

drLave. Ali, kao Sto to Cesto biva u Zivotu drZava, te5ko je bilo sloZiti se i pronaii

spasonosno rje5enje da se zadovolje svi narodi i brzo i skl:rdno ukomponuju razli-

dite nacionalnosti,

vjere,

kulture i civilizaciie. lzabra-

Bl

N!! 8!!du

?.6. lrT/llh.r.9o9. pndclcdntk vtedc Kn[evtnc Jugo y|e Dnglao Ctctkortf (tl.dt, pM zdasnr) t po ilegcl poij,

alodnlk dr Wcdlmlr l'cCck, wdc Hwatskc scilaCkc stran*c ol zoYttl tu ttkozwnu vlodu tponzume

ni put unitaristidliog urede-

nja, negiranje

vani. Oni su imali da se ;

interesa, shvatanje da su Sr-

stepeno asimiliraju u Srb Hrvale. Agrarna reforr koju je drlava sprovod

neuva2avanje veoma razti-

radi ukidanja feudalnih i rarnih odnosa, a tto je b prirodno, strahovito je o

razliditih nacija

postojanja

i

njihovih

bi, Hrvati i Slovenci samo jedan narod sa tri imena, Citih puteva razvitka svakog

naroda iz julnoslovenski[

zemalja kroz ditavu Drotek-

lu istoriju - dovesde-mladu Kraljevinu Srba, Hrvata i

llovenaca, od samog poCetka. u vrlo telak pololaj.

Tralcti spasonosni izla2 za svoju kraljevinu Aleksandar Karadordevid je 1929. godine do kraja zaoltrio odnose u njoj. Ukinuo ie Ustav, zabranio sve politidkc partijc i stranke, a

KPJ izlolio

srrahovittim

progonu-,. pr-oglasio princip -narod,

ljedan kralj, jedan iedna drlava<, ukinuo do-

ta-daSnji naziv zemlje, podi-

jelio je na banovinl lvjerovatno je namjeravao

di

za-

tre istorijske korijene svakoj . p1drylenoj- zemtji), proglasio lifnu - diktaturu.

romaSila muslimanske ze

ljoposjednike. Cesto je zemljoradnicinra - selja ma oduzimana zemlja, obe5tedivani su putem nc

lanih obligacija

koje

pJaktiCno nikad nisu mo1 ni realizovati. Ogordenje bilo tim vece Sto tako n postupano sa veleposjedr

i zemljoporadnicin priznatih naroda pa i naci nalnih manjina (Nijemcin i Madarima u Vojvodini cima

Slavoniji, na primjer). T mo su zadriavane ditave

I

tifundije. U podetku Zivo Kraljevine bilo je pren Muslimanima i represali koje nisu bile zasnivane r

postojedim zakonima.

Nie!,ova Njegova Kraljevina Kralievina JugosluoncKraljevina .NJegova lavija lavrya umjesto na 33 33 oblasti sada je bila podijeljena na

No, bez obzira na to uporedujuCi neka drul vremena, Irluslimani su Kraljevini Jugoslaviji ima kulturnu i vjersku auton miju. Njihova vjera se ubr jala medu tri priznate vjer Muslimani su mogli, kao svi drugi, da imaju svo.

je kio narod imao jedinu Drednost

cije, partije i stranki. pa kulturna i sportska dru5tvr

dlvet banovina. Ona je prelivljavala tc5ke danl. -Nijednom narodu niie bilo lako, nitl je bio privilesovan. Ni,srpskom. Oh

nad drugim prilikoin izbora zanimanja za landarmeriju,

v.oJlc Jkole,

financijs-kri

slu2bu, lugare. Muslimani kao narod bi-

li

su od poletkd zraDostayljeni, a uz to nisu ni brizna-

posebne politiCke organiz,

Sylesno slaDUenle Sosne

U Kralievini Jueosl: viji, izuziniajuii te5ft'o sc

cijalno stanje, glavr problem bili su otno:

n"*$#'?:$:.ll:f:*Iffi$tru

krugova oko princa la KaradordeviCa. I d.alo jq da. je tzv. h sko iitanjC dvori5te I ai"J on je o i3i." n"uio' svih nitania i oroblema u I >O brad Muslimanima ia

**tff{{

l:isrt*tf:,rfj:'

$ p rl sl I o m

fii*;'"Tll:",iffiu;

I i,;$i':*i_:;3":;i kada sam Bosna i Hercegovina, I bno nekoliko mieseci bio zemtja sa istorijskim r i zatoden u

gorni-..,,

JlezaYlsne ltrlaYe Hrvatske, T Cll!

Stvaranlem drZainim tradicijama i f''ffillli$xJ 3fifJJu,"'n:xr"1.,5:j su Yrse puta t's"rurr"':;;"- I ,*r"lri*.",r4:'Nit, D.oeisor"ci''.ii";id;; kbo prlznauanl oriznavane ili kako u trilrst;tlli niiu'ri,:I,'iliii!!r" g nalod, u ouol l ji*?1'; f,:i: ilh;rvfi i n ol o rraur _prl n u d n o u be I sYol ku r' ,*l;,ru,;'*li | ;f 'Jirf*H ,Ttlu i,iiltt9t-.:-1flI31|-si}t-1.'::tflr1"-"!'1: vid >vrse pure owestrvena, | :T l-?'^*liffi: oru' ;L';iltrrl.iil,fi:?Jffi'il iip;;";;',13r,s";r J'o.'" zistenr,tlilno usrolen, srpsltl-narod_dlle naostale pridrululu I ;;";;i;;';;E;; iile;;i6. r- r-------' grrqrlenrk-ome se sli na Bosnu i Muslimane rinr ba- I| :f::g1l'l|k'{:..:ll:-o-:' 'srrr iiiilnak, ilji;i;lfn".i.ti.i clonalnostl novrne - pnmorsxu, ;b";: | ;; ;d'"';.t:--l"il*i o'' ii",'jik'T I't-'iJi-f, qiu'it- I :':" u':I?,'Xlo Agresija nacisticke Nj"' I llng}!1 i:!".fi:-"-d.Il;* (podvukao MB)' " ;;;:;-';il"'biii .;F;o I tr"'uf**;,1 | Lima (izuiev N:lgeigT usmjereni.B.t"- | Sa podjetom Bosne i 'Jl?;;j";;i;;ii" izdijgljeni i usmjerenilfr"{, izdije'tjeni "6;U", i,.'"-li^ic Hef- || Herceg6vini ritoriiama van Bosne ItOSne iI H..fffernaonvina Muslimani Mrrclimani su crr :iti rnrr rofil;, naait". ritorijama ---:ri g*,g}'i{**tl+ I n:i:1_,_r_*.ilfrr'ii,** nltnjiu bi se cegovine, kako za- "i;liisai bili og-orCeni, ogordeni, a nisu bili zaI| Uiti ;il; niemaEkih armija iz h:':rl.Tf:,,'{]4:i"ixt niem stve- I| .t;;;tfii mi zatrta svijest o sopstvekoji su u5li u5ti 'i';iii:i"'#;Ai"rl-'Ci,1n": Srbi koii dovoljni ni SrUi Austriie. Madarske, Rumu- I protezalasepiavcemsamo'' Iti;1ff;l;i"""1"x.:'6 I fr"",'i*'ll"'"'$1lt;:1.:'X ##ff#,",fj:*;liru I il:':?:ffij:t:"4,T"':H:: pa-i'o tradicilaql eve11lat- | ni Nqyi : Sanski Jt{oq1, uo'in'[i H*uri ii'ri; H;r1;;; ;;ile";h. | 'nnoei '"q*i lMrkoniic-Grad - Donji' z,nalu ss lru- II . qot'-"*r'm-edu..pred. t{::t'f"**;;iili';iuu' l;,"*Hl'"1;'.iff'r::i': autonomnostl. l;,"*Hl'"1|'.itr':'3:i': :r.:---:'i.'-":-,--,.r-;lv"kuf -sarajevo-ustipra-' io*'-";,'m.edu.pred iii:[-'l']l;i]::g']j: l""li,'ftii;f*1i,fflj: -^..Lg3:rl:.'ffi..'-l"glir"".n' Krauevltle sj.o-,iii" u*"rir.J-ii I sleonlxa bro za njihove ustanke -.vlaoe .yoJ iznut' I da - Priboj - Novi Pazar' vojsia-,'razrive-na "iio.'rir"ri!"i,L ska sKa b. Cvetkoviia c"iit,i"ic, ,' iGrr"yiie D. ca'lsi; II Jucoslaviie protiv osmanskog cot.i", --arirr rrcaa-oL^o I u NDttsu dovedene us' d;ti; .. *"iii,ii.irGlfi-radi osrvarenja | vore. Hr""trk'""'l;l;".i; I

tliailtltf

ty;

BiH."utonir-

;tT:

ffiffi

:i"*,lliil"ifJ:il.',rf1: Ii*?,.ff1.*'l'.:#ljii,,,,!tjl lli'-l'.',::: '.1H;ffi;iffi 1.,,i,,;' l.*l'l;' "prrrarerr. liiifi"1f.T$,4lpf; lirli#;:;?#fJ'L# lifiT*'fi:[!ilii!ilii;'' "pr,rare,r- I iii:ri;,';*"jt'.# 'i?gi;,'J"'l:r:Id.tf"it riulniian," nosri

'

Novoformiranoj banovi-

I srranke u.

"",1"r"

lb*:t"'fJ*',i?'f.lili: $'.i:'iiti.il',J:"#lf;gi' l$:*;i..it..Tlji,,'jll: a" I t" na vtasf oodeli masov' kakve ni poriii'cil";i';":1. iri"rriiigi'Jr. iiJJiit.l. sa

|

n""ioiiiiJ.';,;;j;.

p.q'i"ii iif"riJ"in"-iuiosr-

||f ifiH;llltJ;*l't'rllJt; i'1""'iiii"b;i-il";"-kii.n; i:j::u"'gJ-'?iliffJff I h:l,m'i:riil,';is;,gl .li:, ii""li*t r'"t"aiti"^i;&;d;;li" - van ilaki'og zakol 1939), teritorije i bosanske I ri, sveo sporizum na preI na' i ltalija i(itt;t6 tttrjt'| zemtje u bosanskoj Posavi- | raspodjclu ni Hrvatskoj dodijirjenc su, I jarne ni

I

u toku rara na_staro;. I I

ffi"did,*""f;;;iiilj: ;;;;ii'-$;;il-ffi,$ii ,'#"'.1,,?"S:.!'it

"r"t',ii'ittil?,i'ii-

li{*h'6*[$:llis;;' i.:$i;;itrul1,*'*,,;1; Ionn,,mnr''H,,,r.r, u',*"* gi:*[-(:i,xii{g:i,:i:

|

lfill""ii',1'i3ii"iii"j'# '**j#.::: il1[!i: I l,"l+1,-1,i"""','l*i1,,.*, l$'j,X$l*"i"::Cy.;.: | :ruU"i;i?1"i"?h3[:

'l;,l!l'::',1:{*"'##l lll,r"?:?::$jif"gfi;j

I

I

liilh',":11;".{"'iH:} $i4-t'elii"i:'s't+i I *rii*iT:lif"i,':r{ "'';;;";i;rjem Nijema*.

I nT"llllif;uo,"..lprouzro' fi3lll"l

(dunavske banovine) pri- i ?-posebno :,fi.t#b"J;lt "iailT frli:qe:ii,i-pr.S::"ll I nlxaoa nl- B"i:ff -vu ovoS sporazuma, 5lO' I u svojoj proslostl nrxaoa

lii'fii;,;ilil;;"$;nok iVukovar. I

I

| ;;;;tr"fi--'Jsrr

.

Sutra: Hvratl, bez Prlvole

nr_

.

I

8;-"ff",:ifl"l1liB#:t

I

li:";":]i"br'?;;i';t!

Kgtfrf""; I rako postara sranica Hrvar

"fl1*")i'?ljTi:

il"d::'tll* I |;iti:;tri!!!{:!Uq ll*l#"1 DOSnll I nEreEts(,vura I srv , r- -- ? ----F__

!

Ft

onooENJE o

,r ffileeo.

niE;tEilnEDALltA gotil

no, imao kratko. vrijeme

tfiiFi,

$Ifuit d'AjW iir*1x;

ilzEl-,-IJFftgs?t9,j1>I:

Fl''wfEr':'n:E r'*'

Padzrnl lodlno ub'Gltb Smski ngrod, nativli rc

u tv(> u najicteni jti,Polotaju egiotlncijalno i-o i oiolt o iriiin ugrolen; tPontsno se ic digao ne ustanrt-goto' io'u Ci-tavoj NDH. Ustani' cima ie Prilla I Prufila rves-

trahrr p6mod KP- J, Prenose' Ci im ,iz to i svoja organlza' ciona ---fqo.I borbena iskustva' Pod uticajem stihij' iJelovanja I ijelovanja $ no.ti-itJt*ka ".'.ii-ilJtanka elemenata me' li oroletnilkih !i hu ustanicima, dolazilo je u !' ooiedinim krajevima do tcS' odmaz' Litt i neopravdanih odmaz' ' tih di, pokolja i Pustolenja nad

mi'stimcisUin i hrvaakim nedulnim tivljem i naselji' mE. Okupatorims

i

njego-

!'

I

I i

',,o (Hcrod I borct nt tmold p'rttzsn' ugmlm itPtht ntrca Atbm tc dlg nc utt'ntk tkth todtirc. nt Kor.tt) oatorovih sna88, samo nad kraiem 1943. godine, nalavim slugama Po5lo je za 1uiradovima i nikim glavnim zila zemaliska antifa5isticka kom da sDrovedu Pnnqp U toj go' viieCs naiodnog oslobodelomunikacijama. ("did>oodiieli oa vladaj< dini slavninu Partizanskih nii. Takvo vijete za Bosnujei ei imbera<). U Bosni i borscs Cinili su Srbi, dok su liercecovinu obrazovano "ide Hercecovi'ni se je bratoubi' posebno orga- 25. no-vembra 1943. godine lafki, i mjcstimiCno- i vjel' rukovodioci, bili i iz re- u MrkonjiC-Gradu, u blizini ustanka, nizstori do nevl' ski. rat rasplamsao i Hrvata i Jaica. Muslimana dova -U qlavnom dokumentu, Gorila su i Cinin razmjera. -gradovi, Jeweia. a nerod sela mnogi Uioku 1942. godine Par- Rezoliciji, istaknuto je da ie cinuo-ni sve strane. U nePrekid' nrrodl lfosne I Hercegovliot6vo svim krajevima for' tizanske snage su te godine ne... stvrrefu, u zafednicl sr Krajem iasle. no inirane su brojne okuPator' postbjala je velika slobodna ostrllm nrrodlmr novu Deeke i kvislinike Pomodne prava u drlava mokretsku Federrtlvnu Juvojne formacije. Gotovo ni' ieritoiija, wrdaeoshvllu slobodnlh I ravnoP' tvroPskoj Hitlerovoj neutra' ko nije mogao ostati rePubli' ievnlh'nlrodt, de narodl >gihadka zvana vi. lan i nesvrstan. ka' Bocnc I Hercegovlne, kroz >Titova drlava< ili ki( bratoubila6kom U ovom je njemaCki Stabovi lcdlno oolltlEko Dredstrvnl5' polaru jedino su Partizan' ko su jl velitine jedne ho. Zimrllsko intlfesistit' dila zvali. xoJlma snage' ske oruIane ili Belgije. U to' to vllecc nriodnog oslobodeSveicanke ie Tito bio na delu, Prulale godine Tita i njc' uh 6osne I Hercegovine, ho' igll. irtociSte i sPas svakom ku partizEnske gove 6i rlr nllhove zemlla, koia snage su i vjeru na onom. bez obiira nlle nl sipske nl hrvstske ni antihitle' sile svc iriznavale ubje i naioahost Politi[ko je vcC mirstlmrd'ske nego I srPskr I -enje, ko je big za Pomire- iovske koalicijc. On vojskovonusllmrnskr I hnatska, bukao uzor bio tada nie,za Parolu t)bratstva i Je' za sve de slobodne I zbrrtimliene legenda postao ainiwai. kako na rijecima da i Bosnr I Hercegovlne u koioJ Evu iako i ni djelu, Protiv bra' oslobodilatke Pokrete 6e blrl oslgunnr Punl rlviouUit"Ctog nta, za slobo- rooi. 'U noDrrvnosf I lednrkost svih jugoslovenskim svim du zemlie. za ravnoPrav' Srbe. Musllmene I Hrvels"' a nost svili liudi i narod4 a zemliama i Pokrajinama, i Hercego' i Bbsni u naro-Cito za UorUu niotiv okuPatora uporedo sa stvaranJem niecovih iomagada. ' vec u toku ljets 1941. vini. oruiariitr snaga i vodenjem U ponedfellak: Bosna rodine ustanak jc zahvatio borbi protiv okuPatora iotovo Citaw Bosnu i Her' stvarala ie ntreZa narodno- demokratlle I Eiqovinu. NDH jc imala oslobodiladkih odbora' na toleranclle 6elu kojih su sc, sredinom i ko-ntrolu i to uz Pomod oku-

l,

ilegale.

:-I

NDH noly'rlc

v6 mani (Sloveni-Bo5njaci) ni-

su bili priznavanl kao poseban narod sve do izglasava-

Bo$na

nja Ustava 1963. godine. A

ljth je uvijek bilo vi5e negoli Makedonaca i Crnogoraca zajedno, a priblilno kao Slovenaca i Crnogoraca za-

demokratife

jedno. A kakva je njihova zastupljenost bila na saveznom nivou - zna se! Da ima jo5 uvijek recidiva iz prvobitnog ustava vidi se i sada u novembru 1990. godine, kada od osam dlandvi (odnosno l6 sa republika-

itolerancile

maipokrajinama)Pred-

sjodni5tva SFRI nema niti

tlavikla da llul u razll0ltostt, srcCJlovfekovna jednog Muslimana: od 19 Saveznog izvrSnog Fotrlr fe blta u EvrgR! naltoterantnUi iemUi u llanova kojgl_su koegzlsfirale, bez potreia I iuaCi vijeda (vlade) sa-mo jedanl A na svim poloZajima u sarazliGite ylere, lu[tury I clultizactfe. Te suofi veznoj upravi, ukljudujuCi lekovine I kasnll_e le festoko branfla. fo p iir- tu i generalitet JNA, Muslilidna osnoua na,ko;o; dana gouina mole da

Bosna I Herce-

Odluke ZAVNOBiH-a su i odlukama Prvog,-Drugog i TreCeg zasjedanja siednnia AVI.IOJ-a, AVNot-" najvise ni-ixpolitidtog nolitidkos ii _zakonodavnog zakonodevnno ti.iela Nove Jugoslavije. Ni

llepoleUnl u rukorodstuu

ske granice Bosne i Hercigovine odredene odlukama

Garantija za to trebalo bi da bude apsolutna rav-

potvrdene

nJlrna su.potvrdene

i istorij-

Berlinskog kongresa t878.

godine. Bosna

i

na je svojom

Hercegoviorula-nom

borbom izvojevala slobodu i ravnopravnost Iivota u okviru drugih federalnih drla-

va Demokratske Federativne Jugoslaviie. Odlukama AV.NOJ-a q lajcu, toj staroj prijesrolnici bosanskih kraljeva, Bosna i Hercegovina je povratila i uspoitavita svoju driavnost ndkon 4g0 g."9jlt _9d njene propasri (l 463-1943).

Bosna

i

lfercegovina je u roku narodnosl6bodilaikog rata imala naiveCe materijalne i ljudske iubitke u Jugoslaviji. Na nj-noj teri-

toriji

odigr_ale su- se

i

naj-

krupnije bitke u nas u toku drugog svjetskog rata. Njeni narodi su stekli corko istorijsko iskustvo Sia znadi hiti pod rudinom i pretivjeti hratoubiladki rat. i tre-ba

vjerovati da oni neCe vise nikad dozvoliti da se iko vi5e igra s njihovom sudbinom

nopravnost svakog naroda i svakog gradanina, zagatantovana ustavom, zakonima,

a posebno kontrolnim

zakona u praksi. Jer. svaka vlast se kad-tad birokaratizuje i ne vidi ni dovieka ni

iia rav-

nopravno5du Muslimana

neposredno poslije ostobodenja, kada su oni Ustavom iz januara 1946. godine izbrisani iz red-ova j-ednog od Juznoslovenskrh ravnoprav_

nih. naroda. Zahvaljirjudi

pnttscrma rukovodstava .iz Srbije_(Dlagoja Ne5kovida, Petra StamboliCa i drugih) i

llrvatske (Vladimira Baka-

Andrije Hebranga, {9", Vjeieslava Holjevca i diu.

gih) kojima su se pridrulili i uticajni dlanovi Folitbiroa

CK KPJ Edvard Kardelj,

Sreten Zujovid, Milova-n Dilas

i MoSa Pijade,

inicijativom (Uglje5a DiniloviC5, Avdo i{umo, Humo. Osman

Duro lucar, Hajro Kaperanovid, Seftei MaglajliC, Niiaz Diz
vid,.Bo5ko Siljegovid

i

dru-

gi) je drlavno rirkovodstvo

Jug_oslavije i ispravilo svoju greSku.

me-

hanizmima izvr5avanja tih

narod. Tako je bilo

mana ima samo toliko da ih se moZe naprste izbrojiti! Za5to o tome tako znatajnom dogadaju ne samo za-Ir4-uslimane nista nisu pisali ili ne pisu akteri tih zbiylnl?, .posebno oni Cijom

Musti-

fudl rnorl

o Botnl

U__Citavoj prollosri Bosne r Hercegovine ovo ie naiduli perioii mira - ou-nitr +S

godina (t945-t990i. U njcmu nije bilo ni ratova ni 6una ni ustanaka. Ni kuca kao nelada, ni opititr efri_

4qFUf kao je Ali, bilo

u t8. vijeku.

velikih poriesa i promjena u druStvenim odnosima. Bosna je sa razme-

da feudalno-kdpitatisrilkih druStvenih odnosa uskodila

u

socijalistilko drdltvo.

Ona je u ovom periodu mi-

ra_.ostvarila,

i

pored lutanja

i Einjena svakdjakih proma-

Saja i nedemokratskih oostupaka, izttzetan materiJalni i duhovni napredal i dru5tveni preobraLaj.

* DENJE O PONEDJEL'AK, PrsE:

I

IO.

*EHrt0AUrA B0llc

zAWoBlH'a de Eonc ntp nl-otp-tko nt hn-tllle nl murllmcnska, vcc I orp*r I musltment ?vth saaln! xoli u n1o17tn nieto ot ia viti-iii-iiJr:ci wemcnc (voltrtev Kccmenovtc NaEele

at

t

nyot*2

-

Dcdo, ptcdolcdnrk i

Bosna je bila, kao Sto se vidjelo iz feljtona, u 13. i

14. .vijeku najtolerantnija zemlja u.Evropi. U n;o; su zatsta cvjetale razne vjere, kulture i civilizacije. Biia ji otvorena zemlja, poput d;:l"s.uJ9 FJIoP.' za kretanje i Uuor I tdeja i materiialnih i duhovnih dobara. Llnjoj je

moqa.o nadi utodilta jvilio onaJ kome su prijetile vjerske I druge inkvizicije i

fro_

8Ont.

Banovina i kraljevina je znala da iuva i

Bosna

lestoko brani te svoje tekovine. Desetine krsta5kih i drugih pohoda ona je us-

pje5no odbila i saluvala svoju samostalnost. I sve dotle dok se oblasni gospo-

dari nisu medusobi'o za-

krvili toliko da su svaki, za svoj spas i vlast. potraZiti oslonac i pomod tudina. Ta unutra5nja i medusobnd

trvenja _ k-oStala

su

zemlju

preko 450.godina ropsrvi, stagnacije i vjerske nitole-

rancije.

U ovom vremenu u Bos.

ni i.Hercegovini potpuno je rzmUenjena etnidka struktu-

ra stanovni5tva. U njoj

su

zajcinlo zAwtoatn-c r-ui*tti--eiil. stoljedima

a

livjeli

bogumiti,

poslije njih muslimani, pravoslavni i katolici. Od pripadnika tih vjera, zatim velikim scobama i medu-

sobnim mije5anjima nastale

su

tri

odvojene nacije

-

Muslimani, Srbi i Hrvati ctniEki veoma srodni narodi.

.$tru[nlacl. zr bosrnske Sranlcr u podetku ovog feljtona moglo se vidjeti koji su sve narodi nastojali da zavladaju ovom zemljom koja se zvalai zove Bosna i Hercegovina. I njeni susjedi su prileljkivali da je imaju u svome okviru. A istoriografi i kartografi njenih granica, oni rzvan Bosne, opisivati su je i ucrtavali kao da je ona njihova bila jo5 od doseljenja Julnih Slovena. Na lalost, ti >strulnjaci<, a pogotovo istoritari-politiCari, izgleda, JoS

bi zaista, ako irir se pruii prilika,

i

pokulali osrirriri

san o granici na

Uni.

l)rini ili

Treba se nadati da ce gorko istorijsko iskusn.o. stedeno narodito u drugom

svjetskom ratu, Domoii na,

rodima Bgsne i Hercegovine da se ne uvuku u ior i

bratoubilaCki

rat.

NaCeln

Zavnobih-a,_usvojena

toku

jol

u

narodnooslobod;lat-

Xog rata

i kada je sav narod

P19 poa oruZjem, da Bosna r flercegovina nije ni srpskl

ni muslimanska ni hir ar. ska, ved i muslinianska i

srpska i hrvatska (uz dodatak. i_.svih gradana koji u

nJoJ ztve) mogu

vaiiti i

za

buduCa vremena. BosAnskc granice na Uni, Savi i Drini bide, treba se nadati, mostc-

vr spaJanJa, a ne razdvaja_ na, mostovi preko koiih ce strujati sve ideje, viere i drrhovna i materijalni dobra i saobradati ljudi dobre volie

Citavog svijeta.

su, samo prethodnica (akin-

dZiie) onim snagama koje

0d sutra noullelfton: Agon,fa SKJ

razd0n

na

KraJ

-

godine