1.0
Pengenalan
Istilah History Istilah History merupakan terjemahan daripada perkataan Yunani iaitu Histories yang bermaksud penyelidikan atau pengkajian.1 Falsafah sejarah dikatakan telah diasaskan oleh ahli sejarawan Itali Itali iaitu iaitu Vico Vico (1668(1668-177 1774) 4) dan tokoh-t tokoh-tokoh okoh kemudi kemudiann annya ya sepert sepertii Hegel Hegel dan Heder Heder telah telah memperkembangkannya sebagai satu bidang ilmu yang tersendiri dan bersistematik.2 Menurut R.G Collingwood dalam bukunya Idea bukunya Idea Sejarah, falsafah sejarah merupakan “suatu penyelidikan falsafah falsafah terhadap sifat sejarah dengan menganggapnya menganggapnya sebagai satu jenis atau satu bentuk ilmu pengetahuan yang mempunyai bentuk objektifnya yang kh usus”.3 Sejarah perkembangan falsafah dalam zaman pertengahan pertengahan di Eropah bermula apabila berakhirnya berakhirnya zaman Yunani-Rumawi Yunani-Rumawi iaitu Zaman Klasik. Zaman pertengahan ini dikenali sebagai zaman keagamaan yang menyelubungi Eropah Eropah
selepas selepas keruntu keruntuhan han Empayar Empayar Rumawi pada abad ke-5 Masihi. Masihi. Kronolog Kronologii zaman zaman
pertengahan dibahagikan kepada Zaman Pertengahan P ertengahan Awal, Zaman Pertengahan Kemuncak dan Zaman Pertengahan Akhir atau Zaman Renaissance yang menyaksikan pelbagai perubahan perubahan dan perbezaan dalam setiap tahap. Kesannya, lahirlah tokoh-tokoh falsafah yang terkemuka dengan pelbagai pemikiran melalui karya yang dihasilkan. Zaman pertengahan awal bermula apabila orang Gasar menyerang wilayah Eropah dan menyebabkan Eropah mengalami zaman gelap atau zaman belenggu. Kemerosotan dalam zaman ini tidak menjejaskan fungsi gereja dan agama Kristian masih masih dikekalkan.4 Zaman pertengahan awal telah menunjukkan pengaruh kuat gereja dan agama Kristian sebagai agama rasmi di 1
Muhd. Yusof Ibrahim. 1986. Pengertian Sejarah, Beberapa Perbahasan Mengenai Teori dan Kaedah. Kaedah . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 6. 2 Muhd Yusof Hashim. 2000. 2000. Ilmu Sejarah Falsafah, Pengertian dan Kaedah . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 64. 3 R. G Collingwood. 1985. Idea Sejarah. Sejarah . Muhd Yusof Hashim (terj.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 3. 4 Sivachandralingam Sundara Raja. 2002. Sejarah Eropah. Eropah . Kuala Lumpur: Utusan Publications Publications & Distributors Distributors Sdn. Bhd. Hlm. 71.
1
Eropah berikutan kekuasaan gereja yang memonopoli pentadbiran kerajaan berdasarkan agama dan mempertahankan ideologi tradisi yang mendorong perkembangan falsafah sejarah di Eropah.5 Konsep keagamaan dan teologi yang ditekankan dalam zaman ini mengalami perubahan apabila muncul zaman pertengahan kemuncak. Zaman ini bermula apabila wilayah Eropah berjaya melalui tahap pertama dalam kemajuan tamadun baru menjelang pertengahan abad ke-11 berikutan keamanan dan pemulihan politik dan ekonomi yang berlaku.6 Ideologi agama Kristian yang dibawa oleh St. Augustine dan pengaruh gereja memperlihatkan perkembangan agama itu di seluruh dunia Kristian Barat walaupun hubungan antara gereja dan kerajaan berlaku kemerosotan pada zaman ini. Perkembangan falsafah sejarah zaman pertengahan di Eropah mengalami perubahan yang seterusnya dengan munculnya zaman pertengahan akhir atau zaman Renaissance.7 Hal ini demikian kerana, kemunculan fahaman humanisme, individualisme, sekularisme dan pemikiran kritikal yang berlaku pada zaman ini menyebabkan berlakunya perkembangan politik, ekonomi dan sosial yang ketara dalam zaman ini kerana pemikiran falsafahnya yang tidak hanya terbatas kepada aspek agama dan teologi. Oleh itu, dapat dijelaskan bahawa perkembangan falsafah sejarah pada zaman pertengahan di Eropah wujud melalui tiga peringkat daripada Zaman Gelap hingga Zaman Renaissance yang menyebabkan kelahiran tokoh-tokoh falsafah dengan karyakarya mereka pada setiap tahap. Dalam erti kata yang lain, falsafah sejarah Zaman Pertengahan ini juga dapat dibahagikan kepada tiga zaman utama iaitu zaman paderi, zaman skolastikisma dan zaman kebangkitan pemikiran Averoisme.8 5
Arba’iyah Mohd Noor. 2002. Ilmu Sejarah Dan Pensejarahan . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 74. 6 Sivachandralingam Sundara Raja. Sejarah Eropah. Hlm. 101. 7 Ahmad Sunawari Long. 2006. Sejarah Falsafah. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia. Hlm 90. 8 Ahmad Sunawari Long. Sejarah Falsafah. Hlm. 83.
2
2.0
Perkembangan Falsafah Sejarah Zaman Pertengahan Awal Eropah
Kemunculan perkembangan falsafah sejarah pada zaman ini adalah sumbangan daripada institusi agama dan Kristian dan fahaman feudalisme. Kemunculan agama Kristian menyebabkan peranan gereja semakin berpengaruh dengan kelahiran ideologi oleh semua gereja gereja iaitu ortodoks.9 Ilmu falsafah yang wujud pada zaman ini juga menekankan konsep keagamaan dan kepercayaan terhadap sesuatu perkara yang berlaku tanpa menyelidik dan banyak bergantung kepada ilmu teologi. Ringkasnya, falsafah sejarah dalam zaman ini telah dimonopoli oleh golongan paderi Gereja Kristian yang mementingkan aspek teologi dalam falsafah. Pemikiran Plato, Neoplatonis dan pemikiran logik Aristotle dijadikan sebagai unsur falsafah zaman ini. Falsafah ini dikenali sebagai Falsafah Patristik.10 Perkembangan falsafah dalam Zaman Pertengahan Awal melahirkan ahli falsafah terkemuka iaitu St. Augustine yang merupakan seorang paderi pada zaman ini. Beliau telah mencorakkan pemikiran John Calvin dan Martin Luther serta membentuk teologi Kristian. Kebanyakan karya beliau adalah berunsurkan agama Kristian dan kitab Bible dijadikan sebagai sumber utama pensejarahan. Antara karya St. Augustine ialah The Confessions dan The City of God . The City of God merupakan karyanya yang teragung kerana telah mempengaruhi sejarawan seperti Eusebius.11 Melalui karyanya, Agustine menekankan falsafah dan ideologi keagamaan, penulisannya juga bertujuan untuk mempertahankan agama Kristian yang telah dicabar oleh golongan pagan yang mendakwa keruntuhan Rom berpunca daripada penerimaan Kristian dan pengetepian pagan di samping penekanan beliau tentang kewujudan Kota Tuhan dan Kota Syaitan. 9
Sivachandralingam Sundara Raja. Sejarah Eropah. Hlm. 82. Ahmad Sunawari Long. Sejarah Falsafah. Hlm. 84. 11 Abdul Rahman Abdullah. 2000. Wacana Falsafah Sejarah Perspektif Barat dan Timur . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 22. 10
3
Menurut St. Augustine, kerajaan harus mengikut perintah Gereja kerana Gereja merupakan penjelmaan semula kota syurga yang tidak sempurna.12 Mengikut Teori Negara yang dikemukakannya, Augustine menekankan sifat keadilan adalah dasar utama sesebuah negara kerana jika penduduk tidak patuh kepada Tuhan, maka keadilan dalam negara tidak akan dapat dicapai.13 Selain The City of God, karya Augustine yang seterusnya ialah The Confessions yang menekankan tentang riwayat hidupnya serta perbahasan yang bersifat keagamaan selain bertujuan untuk mencari keampunan dan keredhaan Tuhan. Penulisan beliau melambangkan pengertian sejarah peradaban yang ditolaknya, iaitu peradaban Yunani-Rumawi yang mengatakan bahawa sejarah ialah “falsafah yang mengajarkan melalui contoh-contohnya”.14 Augustine juga mencadangkan agar Maharaja Kristian tidak menjadi hamba kepada institusi gereja dan perlu taat kepada suruhan Tuhan.15 St. Augustine telah menghasilkan suatu bentuk falsafah sejarah yang berbeza daripada fahaman orang Yunani-Rumawi. Penulisannya bertujuan untuk mengukuhkan keimanan dan kepentingan agamanya iaitu Kristian yang akhirnya beliau dianggap sebagai tokoh falsafah dalam teologi keagamaan dan berjaya mempengaruhi pemikiran masyarakat Eropah lebih seribu tahun. Antara tokoh yang mempunyai pemikiran yang selaras dengan Augustine ialah St. Bonaventure iaitu ahli falsafah mistik. Falsafah agama dan teologi Augustine mula ditentang hebat dan dikritik oleh tokoh-tokoh Zaman Pembaharuan yang mencabar kekuasaan agama dalam sejarah, kehidupan dan kebudayaan. Akhirnya, falsafah keagamaan Augustine terus tersingkir berikutan kejayaan penyingkiran agama yang dilakukan oleh tokoh-tokoh Zaman 12
Ninian Smart. 2008. Falsafah Dunia. Rosiyah Latif (terj.). Kuala Lumpur: Institut Terjemahan Negara Malaysia Berhad. Hlm. 224. 13 Sivachandralingam Sundara Raja & Ayadurai Letchumanan. 1999. Tamadun Dunia. Selangor: Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd. Hlm. 413. 14 Muhd. Yusof Ibrahim & Mahayudin Haji Yahaya. 1988. Sejarawan dan Pensejarahan Ketokohan dan Karya. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 96. 15 St. Augustine. 1972. Concerning The City of God Against The Pagan . London: Penguin Books. Hlm. 19.
4
Kesedaran seperti Carl Becker yang menggantikannya dengan kekuasaan berbentuk sekular.16 Pengaruh falsafah beliau juga semakin merosot apabila berlakunya pelbagai perubahan dalam politik dan ekonomi yang telah menjadi asas kepada kemunculan negara Eropah pada zaman pertengahan kemuncak. 3.0
Perkembangan Falsafah Sejarah Zaman Pertengahan Kemuncak Eropah
Perkembangan falsafah sejarah dalam zaman ini bermula apabila berlakunya perubahan ketara dalam bidang pendidikan dan fahaman keagamaan. Perkembangan falsafah zaman ini dikenali sebagai falsafah zaman Skolastik dan zaman kebangkitan pemikiran Averoisme.17 Perubahan dalam perkembangan falsafah pada zaman ini bermula apabila berlakunya penterjemahan karya Yunani. Falsafah sejarah zaman ini terbahagi kepada peringkat mereka yang terpengaruh dengan pemikiran Neoplatonism seperti St. Anselm dari Canterbury dan mereka yang terpengaruh dengan karya Aristotle. Berbeza dengan zaman gelap, zaman ini menyaksikan kemunculan pembaharuan dan pemulihan institusi kerajaan walaupun hubungan antara gereja dan kerajaan semakin merosot. Kehidupan beragama dalam kalangan masyarakatnya juga mengalami perubahan besar apabila muncul gerakan agama baru. Perkembangan dalam pendidikan juga mendorong perkembangan dan kelahiran tokohtokoh falsafah dengan ideologi yang dibawa dalam zaman ini.18 Antara tokoh falsafah dalam zaman ini ialah Marsilio Padua dengan karyanya Defensor Pacis. Beliau yang terlibat dalam pertikaian antara gereja dan kerajaan mengemukakan pendapatnya tentang persaingan antara pemerintahan sivil dan gereja dalam bukunya. Falsafah yang ditekankan Padua ialah falsafah dalam bidang undang-undang. Padua berpendapat bahawa hak penggubalan undang-undang dan 16 17 18
Ibid. Hlm. 105. Sivachandralingam Sundara Raja. Sejarah Eropah. Hlm. 111. Ibid.
5
pemerintahan diberikan kepada kerajaan pusat kerana gereja tidak harus melibatkan diri dalam pentadbiran negara.19 Kesan daripada falsafah Padua, pertikaian antara gereja dan kerajaan semakin berterusan. Tokoh falsafah lain seperti Thomas Aquinas pula menghasilkan Summa Contra Gentiles dan Summa Theologiae. Dalam karyanya, Aquinas memperkenalkan Teori Lima Kaedah bagi membuktikan kewujudan Tuhan dalam mengharmonikan falsafah dan agama.20 Aquinas berpendapat falsafah dan teologi perlu dipisahkan untuk menyelesaikan konflik antara kuasa akal dan wahyu. Beliau juga menganjurkan falsafah tentang gabungan nilai-nilai agama dan duniawi dalam pentadbiran. Falsafah pemikiran Aquinas akhirnya mengalihkan Eropah daripada pemikiran Kristian kepada kehidupan alam rasionalisme. Zaman
kebangkitan pemikiran
Averoisme
bermula
apabila
golongan Averrois
menekankan falsafah daripada teologi Kristian. Pada masa ini, penulisan Siger dari Brabant dan Boethius dari Dacia diharamkan oleh Gereja kerana bertentangan dengan teologi Kristian.21 Abad ke-14M, muncul aliran baru dalam pemikiran falsafah di Barat iaitu Thomisme, Scoticisme dan Ockamisme. Ahli falsafah Kristian iaitu John Duns Scotus yang menganggap dirinya sebagai penerus tradisi Franciscan dengan merujuk kepada Augustine, telah memisahkan falsafah dengan agama dan menolak teori Aquinas dan Aristotle.22 Namun begitu, perkembangan falsafah dalam bidang keagamaan pada zaman pertengahan kemuncak ini tidak disokong oleh semua masyarakat Eropah. Ia berlaku berikutan munculnya gerakan agama baru seperti Franciscan yang mengetepikan kehidupan materialistik, mengharapkan derma dan makanan serta berkhutbah dalam keadaan miskin. Gerakan Dominic juga menentang fahaman yang bertentangan dengan fahaman rasmi. 19 20 21 22
Sivachandralingam Sundara Raja & Ayadurai Letchumanan. Tamadun Dunia. Hlm. 414. Ahmad Sunawari Long. Sejarah Falsafah. Hlm. 87. Ibid. Hlm. 80. Ninian Smart. Falsafah Dunia. Rosiyah Latif (terj.). Hlm. 300.
6
4.0
Perkembangan Falsafah Sejarah Pada Zaman Renaissance Di Eropah
Perubahan perkembangan falsafah sejarah dalam zaman Renaissance bermula dengan tindakan John Duns Scotus yang memisahkan antara falsafah dan teologi, mementingkan ketaakulan daripada kepercayaan bersifat dogmatik, kebenaran berfikir di luar ideologi agama dan gerakan pembebasan daripada Gereja.23 Kebangkitan kesusasteraan dan era reformasi berlaku dan menyebabkan pemikiran Aristotle dan Plato dihidupkan semula. Aktiviti intelektual juga menggalakkan perkara yang tidak dikongkong oleh pemikiran ortodoks. Berbanding dengan falsafah zaman sebelumnya yang menekankan konsep agama dan teologi serta kuasa gereja dalam pentadbiran kerajaan, zaman ini berlaku perubahan melalui gerakan kebudayaan yang menyanjung tinggi kebudayaan Greek dan Rom serta kebebasan mempelajari ilmu pengetahuan dan kecenderungan dalam bidang kemanusiaan. Perubahan ini juga mendorong kemunculan buku-buku falsafah politik, kemajuan dalam bidang seni lukis dan ukiran, muzik, drama serta seni bina.24 Perkembangan falsafah zaman Renaissance terbahagi kepada Zaman Falsafah Kemanusiaan dan Zaman Falsafah Tentang Alam. Falsafah Kemanusiaan memperlihatkan tentang tumpuan ahli falsafah kepada persoalan yang mewujudkan hubungan manusia dengan alam fizikal dan sosial. Perkembangan falsafah sejarah zaman ini menekankan fahaman politik dan humanisme. Tokoh terkenal zaman ini ialah Niccolo Machiavelli melalui karyanya The Prince yang menekankan cara pemerintah memiliki, mengekalkan dan meningkatkan kekuasaan. Karya Machiavelli dijadikan sebagai kitab teori politik bagi pemerintah Eropah. Menurut Machiavelli lagi, kerajaan adalah matlamat raja. Oleh itu, raja harus mengorbankan kepentingannya jika mendapati kedudukannya tergugat.25 Falsafah
23 24 25
Ahmad Sunawari Long. Sejarah Falsafah. Hlm. 91. Sivachandralingam Sundara Raja. Sejarah Eropah. Hlm. 121. Sivachandralingam Sundara Raja & Ayadurai Letchumanan. Tamadun Dunia. Hlm. 415.
7
politik Machiavelli menimbulkan kebencian dan peperangan antara penduduk dunia, berikutan ideanya yang menggalakkan penubuhan beberapa buah negara bangsa. The Prince juga memperlihatkan tentang keperluan pemerintah zalim dengan falsafah keji dalam sesebuah negara tetapi ditolak oleh Medici. Ahli falsafah seterusnya ialah Erasmus iaitu ahli akademik dan humanis. Erasmus membenci pengikut skolastik yang dianggapnya lemah, kolot dan ketinggalan zaman. Karyanya The Praise of Folly didedikasikan kepasa Thomas More iaitu ahli falsafah England. Beliau mengkritik kumpulan rahib yang diklasifikasikan sebagai orang tolol yang tidak siuman dan tidak alim kerana mementingkan kebahagiaan mereka sendiri.26 The Praise of Folly juga menyatakan pendapat Erasmus tentang penyalahgunaan kuasa gereja. Manakala, Falsafah Tentang Alam merupakan falsafah yang menumpukan hubungan alam semesta, alam dan penggunaan pendekatan saintifik. Ahli falsafah yang terkenal ialah Francis Bacon dengan karyanya Novum Organum. Jelaslah, falsafah sejarah zaman ini lebih mengutamakan perkembangan falsafah humamisme dan sains di samping penentangan tehadap fahaman skolastik. 5.0
Penutup
Dapat dirumuskan bahawa setiap tahap perkembangan falsafah sejarah zaman pertengahan sentiasa berlaku perubahan dengan kelahiran tokoh-tokoh falsafah terkemuka. Perubahan ini mendorong kepada peralihan perkembangan falsafah daripada tahap awal hingga tahap akhir. Ringkasnya, kemunculan zaman pertengahan menonjolkan konflik antara kuasa Gereja dan kuasa raja. Peringkat awal zaman ini, persaingan kuasa dimenangi oleh pihak Pope yang dianggap sebagai Vicar of God seperti yang terdapat dalam doktrin plenitude potestatis.27
26
Ibid. Abdul Rahman Haji Abdullah. 1994. Pengantar Ilmu Sejarah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hlm. 7. 27
8
Seterusnya, perubahan falsafah sejarah terus berlaku pada peringkat kemuncak dan akhir zaman pertengahan dengan timbulnya fahaman zaman skolastik, zaman kebangkitan pemikiran Averoisme, falsafah kemanusiaan dan falsafah tentang alam. Perubahan ini sememangnya tidak dapat diterima oleh semua masyarakat Eropah, menyebabkan timbulnya golongan pengkritik falsafah pada setiap zaman pertengahan oleh ahli falsafah zaman selepasnya. Contohnya, falsafah teologi St. Augustine dikritik hebat oleh tokoh zaman kesedaran iaitu Carl Becker dalam bukunya The Heavenly of The Eighteenth Century Philosophes yang menghapuskan Kota Syurga dan membinanya semula menggunakan bahan bahan terkini.28 Falsafah zaman Renaissance juga dikritik oleh Rene Decartes dalam bukunya Discourse on Method yang menolak autoriti agama bertujuan untuk mencapai ilmu sains dan matematik dan mengkritik falsafah klasik. Decartes juga menentang fahaman Renaissance bagi meningkatkan fahaman skeptik Yunani.29 Oleh hal yang demikian, jelaslah bahawa perkembangan falsafah sejarah pada zaman pertengahan terbahagi tiga tahap zaman utama dengan perubahan setiap tahap. Perkembangan falsafah sejarah pada zaman ini walaupun mendapat kritikan daripada tokoh-tokoh zaman selepasnya, namun iedologi yang diketengahkan oleh ahli falsafah zaman ini mendorong kepada perkembangan semua aspek politik, ekonomi, dan sosial pada zaman selepasnya.
BIBLIOGRAFI ____________. 1994. Pengantar Ilmu Sejarah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
28 29
Arba’iyah Mohd Noor. Ilmu Sejarah dan Pensejarahan . Hlm. 77. Ahmad Sunawari Long. Sejarah Falsafah. Hlm. 95.
9
Abdul Rahman Abdullah. 2000. Wacana Falsafah Sejarah Perspektif Barat dan Timur . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ahmad Sunawari Long. 2006. Sejarah Falsafah. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia. Arba’iyah Mohd Noor. 2002. Ilmu Sejarah Dan Pensejarahan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Augustine St. 1972. Concerning The City of God Against The Pagan. London: Penguin Books. Collingwood R. G. 1985. Idea Sejarah. Muhd Yusof Hashim (terj.). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Muhd Yusof Hashim. 2000. Ilmu Sejarah Falsafah, Pengertian dan Kaedah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Muhd. Yusof Ibrahim & Mahayudin Haji Yahaya. 1988. Sejarawan dan Pensejarahan Ketokohan dan Karya. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Muhd. Yusof Ibrahim. 1986. Pengertian Sejarah, Beberapa Perbahasan Mengenai Teori dan Kaedah. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Sivachandralingam Sundara Raja & Ayadurai Letchumanan. 1999. Tamadun Dunia. Selangor: Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd. Sivachandralingam Sundara Raja. 2002. Sejarah Eropah. Kuala Lumpur: Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd. Smart Ninian. 2008. Falsafah Dunia. Rosiyah Latif (terj.). Kuala Lumpur: Institut Terjemahan Negara Malaysia Berhad.
10
