Στρατιωτική Ιστορία 195 (Γνώμων) Stratiotiki Istoria

3 0 % ΕΚΠΤΟΣΗ ΣΤΙΣ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ+2 ΒΙΒΛΙΑ ΑΒΡΟ! ΤΕΥΧΟΣ ΧΑΡΙΣ DVD € 4

w w w . g n o m o n p u b li c a t io n s . g r

π ερίο δ ο ς

β

’ ·

τεύ χο ς

195 ·

α π ρ ιλ ιο ς

2013

·

me

dvd

€5/

χ π ρ ις

dvd

€4

ΤΕΥΧΟΣ ME DVD € 5

TA TIGER ITH ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΣΚ Τα «αιΠουροειβή» των Waffen SS το καυιό καλοκαίρι του 1943

ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ*ΒωΚΑΗΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ Η θράση μέσα από το ημερολόγιο διοικητή του. αντιουνταγμαιάρχη Α. ΠαπαδόπουΠου tou

ΜΕ ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΕΠΙΖίΙΝΤΑ ΤΗΣ ΦΡΟΥΡΑΣ ΤΟΥ ΧΙΤΑΕΡ, ΕΠΙΛΟΧΙΑ SS ΡΟΧΟΥΣ ΜΙΣ

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ ΤΗΣ ΜΟΛΔΑΒΙΑΣ - Η ανακοπή me οθω μανική πλημμυρίϋας βόρεια του Δούναβη 01 «ΑΕΤΟΙ ΤΟΥ ΤΑΣΚΙΓΚΙ» - Οι μαύροι Αμερικανοί πιλότοι του Β’ ΠΠ Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΙΣΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ - Ενα σιωπηλό κάλεσμα στα όπλα ΤΟ ΚΑΤΑΔΡΟΜΙΚΟ USS «BIRMINGHAM» ΣΤΟ ΔΕΥΤΕ - Οι πύλει: me κοϋάσεωε

10

TO ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΚΟΙΝΟ ΚΑΙ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Ηπρωτοτρανικ ούνκρουαη οιον ιερό χώρο (364 π.Χ.)

20

ΤΟ Ιο ΣΥΝΤΑΓΜΑ EYZQNQN ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ Ηöpöon μέοα από ίο πΐιεροϋόνιο ίου διοικητή ίου. πντιουνιανμαιόρχη Δ. ΠαποΟόπουΠου

34

ΕΠΙΛΟΧΙΑΣ SS ΡΟΧΟΥΣ ΜΙΣ Συνέντευξη με τοντελευταίο επιζώντα me tDpoupdc ίου ΚίΐΓίερ οιο Βερολίνο

40

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ ΤΗΣ ΜΟΛΔΑΒΙΑΣ Ηανακοπή me οθωυανικήί nnnuuupiöac βόρεια ίου Δούναβη

52

Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΙΣΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Λ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΕναοιωπηΠό κάλεομα αταόπΠα

66 ΟΙ «ΑΕΤΟΙ ΤΟΥ ΤΑΣΚΙΓΚΙ» Οι μαύροι Λρερικανοί πιλότοι τουΒ' ΠΠ

Μ όνιμες oiiiitec 4 104 105 106 108 112 114

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ ΚΑΣΤΡΑ & ΟΧΥΡΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΜΟΝΤΕΑΙΣΜΟΣ ΤΟ ΓΝΟΡΙΖΑΤΕ; ΒΙΒΑΙΑ

ΕΜΦΥΛΛ Παράταξη τμήματος αρχαίων Ελλήνων οπλιτών, οι οποίοι υποστηρίζονται από σφενδονίτες και ψιλούς (δημοσιεύεται με την άδεια της Zvezda/Plastimodeliismo, www.pla.gr- colour plate is courtesy ofZvezda).

82

ΤΟ ΚΑΤΑΔΡΟΜΙΚΟ USS «BIRMINGHAM» ΣΤΟ ΛΕΫΤΕ Οι πύλεί me κοΠάαεωί

92

ΤΑ TIGER ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΣΚ Τα«αιλουροειδή» των Waffen SS τοκαυιό καλοκαίρι του 1943

ΕΙΔΗΣΕΙΣ Εκδότης Βασίλειος Στρατός Αρχισυντάκτης Βασίλης Καμττάνης Συνεργάτες-Σύμβουλοι Νικόλαος Κολόμβας, Αντιστράτηγος ε.α. Δημήτρης Γεδεών, Υποστράτηγος ε.α., r. καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ

Βασίλειος Παπαδόπουλος, Συνταγματάρχης (Τβ)ε.α. Κωνσταντίνος Κλάδης, Αντισυνταγμοτάρχης (ΠΖ)ε.α. Ηλίας Παπαθανάσης · Ανάργυρος Φαγκρίδας Κατερίνα Βαρελά · Δημήτρης Χριστοδούλου Δημήτριος Μαρκαντωνάτος · Γεώργιος Θεοδωρίδης Ιάκωβος Χονδροματίδης · Γεώργιος Ζουρίδης Λυκούργος Αρεταίος ♦ Ευάγγελος Χαρατσής Σωτήρης Βουρλιώτης · Ιάσων Χανδρινός Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου «Λάμπρος Ψωμάς Δημήτρης Μπελέζος · Σταύρος Καρκαλέτσης Γιάννης Βαρσαμής »Γιώργος Κουφογιώργος Αγγελος Μανσόλας · Αθανάσιος Κωνσταντίνου Γιάννης Παγουλάτος · Σταύρος Βαλμάς · Κυριάκος Γρηγορόπουλος · Φαίδων Κάχιλας Βαγγέλης Παππάς

Καλλιτεχνική επιμέλεια Παρασκευή Ευγενικού Σταύρος Καπλανίδης Επιμέλεια κειμένων Χρήστος Ζηκούλης Γιώργος Παπαγεωργίου Γραφεία Λέσβου 14,17237, Δάφνη, Αθήνα Τηλεφ. Κέντρο: 210 9758090 Fax: 210 9737070 Email: [email protected] www.gnomonpubiications.gr Συνδρομές Εσωτερικού (Ετήσια -12 τεύχη): 60 Ευρώ (Εξάμηνη ■6τεύχη): 30 Ευρώ Βιβλιοθήκες, Οργανισμοί, Τράπεζες: 115 Ευρώ Εξωτερικού (Ετήσια-12τεύχη): 100 Ευρώ (Εξάμηνη -6τεύχη): 50 Ευρώ Επιταγές (Ταχυδρομικές) ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική, Λέσβου 14,17237 Δάφνη Στην επιταγή να αναγράφονται απαραιτήτως ονοματεπώνυμο, πλήρης διεύθυνση, τηλέφωνο και η ένδειξη «Συνδρομή»

Υπεύθυνος σύμφωνα με τον νόμο Βασίλειος Στράτος Ιδιοκτησία Γνώμων Εκδοτική Μ. ΕΠΕ ISSN: 1109-0510 Κωδικός: 013196 ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤAI η αναδημοσίευση ή η αναπαραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο, άρ&ρων ή τμημάτων άρ&ρων του περιοδικού, χω ρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. Οι εκφραζόμενες στα ενυπόγραφα άρΰρα απόψεις, δεν ταυτίζονται κα τ’ ανάγκη με την άποψη του περιοδικού. Αόγω στενότητας χώρου, το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα περικοπής των επιστολών που στέλνουν οι αναγνώστες εφόσον δεν αλλοιώ νεται το νόημά τους.

Γιάννης Bapoaunc. Κατερίνα Βαρελά. Πανιείΐής Καρύκας

ΕΝΤ0ΠΙΣΜ0Σ BREWSTER BUFFALO ΣΤΟ ΜΙΝΤΓΟΥΕΪ Το Εθνικό Μουσείο Ναυτικής Αεροπορίας στην Πενσακόλα της Φλόριδα ανακοίνωσε τον εντοπισμό ενός μαχητικού Brewster Buffalo F2A3 σε βάθος 3 μόλις μέτρων στην ατόλλη Μίντγουεϊ στον Ειρηνικό. Το αεροσκάφος αυτό, που είχε σειριακό αριθμό 01527 και ανήκε στη Μοίρα VMF-221 του Σώματος των Αμερικανών Πεζοναυτών, εκτέλεσε αναγκαστική προσθαλάσσωση στις 12 Φεβρουάριου του 1942.. Ο πιλότος του, Τσαρλς Σόμερ, αντιμετώπισε προβλήματα εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν μετά την προσθαλάσσωση, αλλά κατάφερε να κολυμπήσει και να φτάσει σώος στην ακτή. Τα συντρίμμια του αεροσκάφους εντοπίστηκαν αρχικά τον Ιούνιο του 2012 από δύτες που συνέλεγαν υποβρύχια αντικείμενα στο Εθνικό Θαλάσσιο Μνημείο Παπαχαναουμοκουακέα, το οποίο αποτελεί φυσικό μνημείο επιφάνειας 360.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και βρίσκεται στα νοτιοδυτικά νησιά της Χαβάης. To F2A-3 προωθείτο από τον κινητήρα Wright R-1820-40 των 1.200 hp και διέθετε τέσσερα πολυβόλα των 0,50 in στην πτέρυγα και στο ρύγχος. Οι υπεύθυνοι του Θαλάσσσιου Μνημείου δεν έχουν ακόμα αποφασίσει αν θα προχωρήσουν στην περισυλλογή των τμημάτων του αεροσκάφους.

Χαρακτηριστική άποψη των συντριμμιών του F2A-3 στην ατόλλη Μίντγουεϊ

Κοντινή όψη του σκέλους προσγείωσης του αεροσκάφους, με το ελαστικό Goodyear να βρίσκεται σε άριστη κατάσταση ακόμη και μετά από 70έτη παραμονής στο νερό.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ!

Έκπτωση

50% οε βιβΠία-περιοϋικά για avopec από ία γραφεία uac

Επισκεφθείτε τα γραφεία μας (Λέοβου 14, πλησίον Μετρό Αγ. Ιωάννη, Δάφνη, τηλ. 210 9758090) και αγοράστε Βιβλία και περιοδικά με έκπτωση

50%!

Η προσφορά ισχύει για αγορές αρχικής αξίας άνω των 25 ευρώ και αφορά όλα τα έντυπα, πλην εκείνων που βρίσκονται ήδη σε κυκλοφορία στα περίπτερα. Ώρες λειτουργίας γραφείων: 9.00- 16.00 καθημερινώς, πλην Σαββάτου και Κυριακής

ΔΙΕΚΟΠΗ Η ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟ SPITFIRE ΣΤΗ ΒΙΡΜΑΝΙΑ Η ανασκαφή για τον εντοπισμό των θαμμένων Spitfire στη Βιρμανία, που εί­ χε προσελκύσει τα φώτα της διεθνούς δημοσιότητας, διεκόπη, διότι στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τα πολυπό­ θητα κιβώτια. Ο Ντέιβιντ Χαρακτηριστική άποψη μιας από τις Κούνταλ έχει αφιερώσει 17 τρεις τοποθεσίες, όπου θεωρείτο ότι έτη από τη ζωή του στην ανα­ βρίσκονται θαμμένα τα Spitfire. ζήτηση αυτού του αεροπορι­ κού θησαυρού, που, σύμφω­ να με τις διαθέσιμες ενδείξεις, εξελίσσεται σε έναν ακόμα μύθο. Πιο συγκεκριμένα, το 1945 η RAF φέρεται να είχε θάψει στο αερο­ δρόμιο του Μινγκαλάντον ως και 124 Spitfire Mk XIV, που ήταν αποσυναρμολογημένα σε κιβώτια. Η έρευνα για τον εντοπισμό των αε­ ροσκαφών αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα, γεγονός που αποδεικνύεται από το ότι η άδεια για τις ανασκαφές δόθηκε μόνο μετά τη συνάντηση του Βρετανού πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον με τον πρόεδρο της Βιρμανίας Τέιν Σέιν. Για να ξεκινήσει την έρευνα αυτή, ο Κούνταλ αξιοποίησε τις πληροφορίες που έδωσαν διάφο­ ροι αυτόπτες μάρτυρες, αφού πρώτα κατάφερε να εξασφαλίσει την απαιτούμενη χρηματοδότηση από την εταιρία Wargaming Ltd με έ­ δρα τη Λευκορωσία. Τα αποτελέσματα της ανασκαφής δεν δικαίω­ σαν τις προσδοκίες των ερευνητών, αλλά ο Κούνταλ επιμένει ότι υ­ πάρχουν θαμμένα Spitfire στη Βιρμανία και ότι οι ανασκαφές πραγ· ματοποιήθηκαν σε λανθαμένη τοποθεσία. Το «σίριαλ με τον θαμ­ μένο θησαυρό» πιθανώς να παρουσιάσει μελλοντικά και άλλα επει­ σόδια. Ωστόσο, άλλες πηγές αναφέρουν ότι καταστροφή 124 αερο­ σκαφών σε μια περίοδο κατά την οποία η ζήτηση για Spitfire στην περιοχή είχε αυξηθεί ήταν πρακτικώς αδύνατη.

Τώρα η ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική και τα περιοδικά ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ και ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ προσφέρουν τη δυνατότητα σε όλους τους αναγνώστες, όπου κι αν διαμένουν στην Ελλάδα, να παραγγέλλουν βιβλία και περιοδικά με αντικαταβολή μέσω ΕΛΤΑ, χωρίς χρέωση εξόδων αποστολής και με έκπτωση ίση με το ποσόν της δωροεπιταγής (6€). Η προσφορά αυτή ισχύει για αγορές αρχικής αξίας 25€ και άνω και αφορά αποκλειστικά τις εκδόσεις της ΓΝΩΜΩΝ. Οσοι αναγνώστες το επιθυμούν, μπορούν να επιλέξουν παραλαβή του δέματος με courier και με χρέωση μόνο 5€ ευρώ για έξοδα αποστολής, ανεξαρτήτως βάρους δέματος. • Αν μια παραγγελία είναι αρχικής αξίας ίσης ή μεγαλύτερης των 50, 75 ή Ι00€ (ακέραιο πολλαπλάσιο των 25€), μπορεί να συνοδεύεται από 2, 3 ή 4 πρωτότυπα δωροεπιταγών αντίστοιχα, οπότε η έκπτωση ισοδυναμεί με 12, 18 ή 24€. • Η δωροεπιταγή δεν συνδυάζεται με άλλες προσφορές της ΓΝΩΜΩΝ

Αεροσκάφη Spitfire της 273 Μοίρας της RAF, που είχαν αναπτυχθεί στη βάση Μινγκαλάντον κατά τη διάρκεια του Β ’ ΠΠ.

ΓΙΝΕΤΕ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Θέλετε να συμμετάσχετε στη συντακτική ομάδα του κορυφαίου ελληνικού περιοδικού στρατιωτικής ιστορίας; Αν έχετε καλές γνώσεις και πλούσιο αρχείο/βιβλιοθήκη σε θέματα στρατιωτικής ιστορίας, ευχέρεια σύνταξης και επαρκή γνώση μιας ξένης γλώσσας (κατά προτίμηση της αγγλικής), μη διστάσετε να μας στείλετε το βιογραφικό σας σημείωμα μέσω e-mail στο [email protected] ή μέσω fax στο 210 9737070.

• Π ΡΟ ΣΟ ΧΗ: Οι αναγνώστες θα πρέπει να συμπληρώσουν και να ταχυδρομήσουν το πρωτότυπο της δωροεπιταγής μαζί με τη φόρμα παραγγελίας. Φωτοαντίγραφα ή αποστολή με fax και e-mail δεν γίνονται δεκτά. Ενημερωθείτε για όλες τις σειρές βιβλίων της ΓΝΩΜΩΝ και επιλέξτε αυτά που σας ενδιαφέρουν, με μια επίσκεψη ατην ιστοσελίδα μας www.gnomonpublications.gr (ενότητα ΒΙΒΛΙΑ).

ΔΠΡΟΕΠΙΤΑΓΗ6 € Η δωροεπιταγή δεν συνδυάζεται με άλλες προσφορές της ΓΝΩΜΩΝ Ισχύει για αγορές αρχικής αξίας 25·€ και άνω

ΟΝΟΜ/ΜΟ................................................ ΟΔΟΣ....................................... ΑΡΙΘΜΟΣ.. ΠΟΛΗ...........................................Τ.Κ....... ΤΗΛΕΦΩΝ Ο (απαραιτήτως)................................................... E-MAIL..................................................... ΑΦΜ

(αν επιθυμείτε τιμολόγιο)...................................................

ΔΟΥ.........................................................

ΦΟΡΜΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑΣ ΚΙ Δ I

Παρακαλώ να μου αττοστείλετε με αντικαταβολή I τα βιβλία / τεύχη που σημειώνω παρακάτω. Δεν στέλνω χρήματα τώρα. Θα πληρώσω κατά την παραλαβή του δέματος. Από τη συνολική αξία της παραγγελίας, αφαιρέστε το ποσόν της δωροεπιταγής / δωροεπιταγών που εσωκλείω. Επιλέξτε τον τρόπο αποστολής του δέματος LJ

Αποστολή μέσω ΕΛΤΑ

I I Αποστολή με courier

(χωρι'ς χρέωση ταχυδρομικών)

(πληρώνω μόνο 5€ για έξοδα αποστολής)

ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ / ΤΕΥΧΟΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

ΤΙΜΗ

\

2 3 4 5 6 7 8

9 ΙΟ II

S S S S S S S S S S Ν S S S S S S S S S S S S S S S Ν S S S S S S S S

ΜΗΠΩΣ ΔΕΝ ΒΡΙΣΚΕΤΕ ΠΑΝΤΑ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΟ ΠΕΡΙΠΤΕΡΟ ΣΑΣ; Για την καλύτερη εξυπηρέτησή σας, ζητάτε πάντα το περιοδικό από το ίδιο περίπτερο ή κατάστημα και ενημερώστε τον ιδιοκτήτη του για την πρόθεσή σας να αγοράζετε και τα επόμενα τεύχη από εκεί. Μπορείτε επίσης να τηλεφωνείτε στα γραφεία της ΓΝΩΜΩΝ, στο 2109758090, επισημαίνοντας τα σημεία ή τις περιοχές όπου η διανομή μέσω του Πρακτορείου είναι προβληματική.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΑΤΡΑΚΤΟΥ ΕΝΟΣ BETTY Ιάπωνας επιχειρηματίας παρουσίασε με έκδηλη υπερηφάνεια την ολοκληρωμένη άτρακτο ενός δικινητήριου βομβαρδιστικού G4M2 Betty Model 12. Το συγκεκριμένο αεροσκάφος με σειριακό αριθμό 12017 κατασκευάστηκε από την εταιρία Mitsubishi τον Οκτώβριο του 1943, ενώ τμήματα του αεροσκάφος αυτού εντοπίστηκαν το 1984. Το 2001 ξεκίνησαν οι εργασίες κατασκευής της ατράκτου με βάση τα πρωτότυπα σχέδια. Ο Ιάπωνας επιχειρηματίας και συλλέκτης εκτιμά ότι θα απαιτηθεί τουλάχιστον μια δεκαετία για την κατασκευή της πτέρυγας. Ιδιαίτερα δύσκολος θα είναι τόσο ο εντοπισμός όσο και η κατασκευή των σκελών προσγείωσης και των δύο κινητήρων Mitsubishi ΜΚ4Α-11 Kasei.

Ο Νομπούο Χαράντα μπροστά από την ολοκληρωμένη άτρακτο του βομβαρδιστικού G4M2 Betty.

ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ No 41 ΜΗ ΤΟΝ ΧΑΣΕΤΕ!

12 13 14 15 ΣΥΝΟΛΟ (ΑΡΧΙΚΗ ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑΣ) ΕΚΠΤΩΣΗ ΔΩΡΟΕΠΙΤΑΓΩΝ ΕΞΟΔΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΜΕΣΩ ΕΛΤΑ ΕΞΟΔΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ME COURIER (5€) ΤΕΛΙΚΟ ΠΟΣΟ ΑΝΤΙΚΑΤΑΒΟΛΗΣ

ΔΩΡΕΑΝ

S S S S S

S S S

Κυκλοφορεί στα περίπτερα ο τόμος No 41 με τα συλλεκτικά τεύχη 181 και 182 του περιοδικού ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Οσοι αναγνώστες δεν έχουν στη βιβλιοθήκη τους τα δύο αυτά τεύχη, μπορούν να τα προμηθευτούν στην ειδική τιμή των 5 ευρώ, αντί της κανονικής των 8 ευρώ.

ί #liL> .< *»<**«« Μ . --- -- Ψ^ ΗΒ

Τ

111) 11Κ 50% ■

Ι ςτο ρια ^ Ι ι

ί!*Λ

Κ»' 1

S S ilPQTH ΠΤΗΣΗ HAWKER FURY

\

S S S S S S S

30%

S 7ο Hawker Fury κατά την απογείωση της πρώτης πτήσης. Το έμβλημα της 43ης Μοίρας διακρίνεται στο κάθετο σταθερό.

Σχετικά πρόσφατα το Hawker Fury I της συλλογής Historic Aircraft Collection του Γκέι Μπλακ πραγματοποίησε την πρώτη πτήση από το αεροδρόμιο του Γκούντγουντ. Το αεροσκάφος με σειριακό αριθμό K5674/G-CBZP αποτελεί το μοναδικό Fury που βρίσκεται σε πτητική κατάσταση παγκοσμίως. Η πτήση του «Κ5674» αποτέλεσε την κορύφωση ενός προγράμματος αποκατάστασης, για το οποίο δαπανήθηκαν 30.000 ανθρωποώρες εργασίας. To Fury I προωθείτο από έναν υγρόψυκτο κινητήρα Rolls-Royce Kestrel IIS V-12 των 525 hp και ο οπλισμός του αποτελείτο από δύο πολυβόλα Vickers Mk II των 0,303 in. Το αεροσκάφος φέρει τα εμβλήματα της 43ης Μοίρας της RAF, της πρώτης μονάδας που εξοπλίστηκε με αυτόν τον τύπο αεροσκαφών τον Μάιο του 1931. To Fury αποτέλεσε το πρώτο αεροσκάφος της RAF που έσπασε το φράγμα της ταχύτητας των 200 mph (322 km/h). Το «Κ5674» παραδόθηκε στην 43η Μοίρα στις 2 Ιουνίου 1936 στη βάση Τανγκμίρ. Πιλότος του αεροσκάφους ήταν ο ανθυποσμηναγός Φρέντερικ Ρόζι, που διετέλεσε διοικητής του Β' Σμήνους κατά την περίοδο Δεκεμβρίου 1936Ιανουαρίου 1939. Η τελευταία πτήση του «Κ5674» πραγματοποιήθηκε στις 22 Φεβρουάριου 1939, ενώ, μετά από σύντομη αποθήκευση, το αεροσκάφος ξεκίνησε για το μακρύ ταξίδι του στη Νότια Αφρική τον Αύγουστο του 1940. Στις 20 Οκτωβρίου 1940 το αεροσκάφος αφίχθη στο Ντουρμπάν με το εμπορικό πλοίο «Clan Mathieso». Στις 15 Μαρτίου του 1941, φέροντας πλέον τον σειριακό αριθμό 215, εντάχθηκε στο δυναμικό της 13ης Μοίρας στο Σβάρτκοπ. Η παραμονή του σε υπηρεσία υπήρξε ιδιαίτερα σύντομη, διότι στις 31 Μαρτίου υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια αναγκαστικής προσγείωσης. Λίγο αργότερα, το αεροσκάφος μεταφέρθηκε στο Κίμπερλεϊ, από όπου το 1994 μετακινήθηκε ξανά για να ενταχθεί τελικά στη συλλογή του Γκέι Μπλακ.

S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S

Δωρίσιε μ ια

σ υ ν δ ρ ο μ ή ..

...οτο κορυιραίο ελληνικό περιοδικό οτρατιωτικιίι: löTopiac

S

S S

Θα oac Θυμούνται κάθε μηνα για έναν ολόκληρο χρόνο!

Η

ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ Το de Havilland Vampire Τ.11 ΧΕ950 επανήλθε ως έκθεμα στο αεροδρόμιο της Τουλούζης, ύστερα από την ολοκλήρωση ενός διετούς προγράμματος αποκατάστασης που υλοποιήθηκε από την Ailes Anciennes. Ο εθελοντικός οργανισμός διαθέτει μια εντυπωσιακή συλλογή 80 αεροσκαφών. Πιο συγκεκριμένα, το ΧΕ950 αναπαριστά ένα αεροσκάφος της 56ης Μοίρας της RAF.

ΣυμπΑηρώσιε ίο κουπόνι me συνδρομικ-δώρου σιο πίσω pepoc m c oEüiöoc. και κερ διο ιε

έκπιω ση 3 0 %!

Ν Α Ι!

Θέλω να δωρίσω μια συνδρομή

στη Στρατιωτική Ιστορία για 1 έτος (12 τεύχη) μόνο με 33 € - έκπτωση 30% επί της κανονικής τιμής. □ Σας αποστέλλω ταχυδρομική επιταγή 33 € στη διεύθυνση: ΓΝΩΜ ΩΝ Εκδοτική, Λέσβου 14,17237, Δάφνη, για την πληρωμή της συνδρομής που δωρίζω.

ΔΟΡΟ ΑΠΟ (Συμπληρώστε τα στοιχεία σας)

ΟΝΟΜ/ΜΟ.................................. ΟΔΟΣ/ΑΡΙΘΜΟΣ......................... ΠΟΛΗ..............................................Τ.Κ... ΤΗ ΛΕΦΩ Ν Ο ........................................... E-MAIL...................................................

ΔΟΡΟ ΠΡΟΣ (Συμπληρώστε τα στοιχεία του αποδέκτη της συνδρομής)

ΟΝΟΜ/ΜΟ............................................. ΟΔΟΣ/ΑΡΙΘΜΟΣ.................................... ΠΟΛΗ............................................. .Τ.Κ... ΤΗ ΛΕΦΩ Ν Ο ........................................... E-MAIL...................................................

Ταχυδρομήστε το κουπόνι της συνδρομής-δώρου (ή φωτοαντίγραφο) στη διεύθυνση: ΓΝΩ Μ Ω Ν Εκδοτική, Λέσβου 14,17237, Δάφνη. Για πιο άμεση επικοινωνία, στείλτε το κουπόνι με fax στο 2109737070 ή τηλεφωνήστε στο 2109758090.

S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S 5

S S S S S S S S S S

ΑΠΕΒΙΠΣΕ 0 ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΑΚΤΗΣ ΣΤΗ ΝΟΡΜΑΝΔΙΑ Απεβίωσε σε ηλικία 92 ετών ο Τζο Βάγκι, ο τελευταίος εν ζωή beachmaster (συντονιστής ακτής) που συμμετείχε στη συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία. Ο Τζόζεφ Πήτερ Βάγκι Τζούνιορ, όπως ήταν το πλήρες όνομά του, γεννήθηκε στις 27 Ιουνίου 1920 και ήταν το τρίτο παιδί μιας οικογένειας Ιταλών Ο Τζο Βάγκι ανάμεσα σε Γάλλους πολίτες μεταναστών, η οποία τον Ιούνιο του 1944, λίγες ημέρες μετά τη συνολικά απέκτησε εννέα συμμαχική εισβολή στη Νορμανδία. παιδιά (έξι αγόρια και τρία κορίτσια). Εντάχθηκε στο Αμερικανικό Ναυτικό το 1943 καιπαρέμεινε μέχρι το 1947, οπότε και αποστρατεύθηκε με τον βαθμό του πλωτάρχη. Στη συνέχεια, ίδρυσε μια εταιρεία που ειδικευόταν σε ανακαινίσεις, ενώ ο ίδιος παρέμεινε σύμβουλος στο Εθνικό Μουσείο του Β ’ ΠΠ. Ο Βάγκι εντάχθηκε στο 6ο Ναυτικό Τάγμα Ακτών (Naval Beach Battalion) και ήταν ο νεώτερος beachmaster στην ακτή της Ομάχα, το πρωινό της 6ης Ιουνίου 1944. Για το Αμερικανικό Ναυτικό, η θέση του beachmaster ήταν «λίγο ανώτερη από του Θεού». Κύρια αποστολή του ήταν να συντονίζει την άφιξη των νέων στρατιωτών που έφθαναν με τα αποβατικά στην ακτή, παράλληλα με το θλιβερό καθήκον του συντονισμού της μετακομιδής των τραυματιών και των νεκρών. Κατά τη διάρκεια της τρομερής σύγχυσης στην απόβαση, ο Βάγκι διατήρησε τη νηφαλιότητα και την ψυχραιμία του. Εκείνο το πρωινό τραυματίστηκε στο γόνατο από την έκρηξη μιας οβίδας στην ακτή και παρέμεινε για λίγο αναίσθητος. Οταν συνήλθε, διαπίστωσε ότι η στολή του είχε πιάσει φωτιά και είχε τραυματιστεί στο γόνατο. Κατάφερε να τη σβήσει και έσπευσε προς ένα παρακείμενο όχημα, που είχε τυλιχθεί στις φλόγες, για να απομακρύνει δύο δοχεία με βενζίνη και χειροβομβίδες, αποτρέποντας μια έκρηξη. Για τη δράση του στην ακτή Ομάχα, παρασημοφορήθηκε από το Αμερικανικό Ναυτικό με τον Χάλκινο Αστέρα. Μετά από 23 ημέρες παραμονής στη Νορμανδία, ο Βάγκι επέστρεψε στις ΗΠΑ, όπου και αξιοποιήθηκε στην εκπαίδευση νέων beachmaster. Συμμετείχε επίσης και στην απόβαση της Οκινάουα το 1945.

ΑΝΑΚΟΙΝΟΣΗ ΓΙΑ ΤΑ DVD ΤΗΣ ΤΡΙΛΟΓΙΑΣ «ΑΛΕΙΑΝΔΡΟΣ 0 ΜΕΓΑΣ» Υστερα από παράκληση αρκετών αναγνωστών της Στρατιωτικής Ιστορίας, τα τεύχη No 195 και 197 θα κυκλοφορήσουν σε δύο εκδόσεις: μία με DVD (2ο και 3ο μέρος της τριλογίας «Αλέξανδρος ο Μέγας», αντίστοιχα) στην τιμή των 5€ και μία χωρίς DVD στην κανονική τιμή των 4 €. Για όσους τυχόν αναγνώστες δεν μπορέσουν να προμηθευτούν τα τεύχη με τα DVD λόγω πιθανής εξάντλησής τους στα σημεία πώλησης, τα 3 DVD (1ο, 2ο και 3ο μέρος) θα διατίθενται και ανεξάρτητα από τα γραφεία του περιοδικού στην τιμή του 1€ το καθένα, ή θα μπορούν να αποστέλλονται ταχυδρομικώς με αντικαταβολή στην τιμή των 4,30 € ανά DVD. Για την τηλεφωνική παραγγελία των DVD μπορείτε να καλείτε στο 210 9758090, Δευτέρα-Παρασκευή, 09:00 -16:00.

ΑΥΛΑΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΡΟΣΟ ΑΣΣΟ ΤΗΣ ΚΟΡΕΑΣ Στις 4 Ιανουαρίου του 2013 απεβίωσε σε ηλικία 95 ετών ο διάσημος άσσος του πολέμου στην Κορέα Γιεβγκένι Πεπελάγιεφ. Γεννήθηκε στις 18 Μαρτίου του 1918 στην περιοχή του Ιρκούτσκ στην ανατολική Σιβηρία. Ο πατέρας του ήταν εργάτης στον σιδηρόδρομο. Αρχικά, ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, αλλά γρήγορα τον προσέλκυσε η αεροπορία, ώθηση που ενισχύθηκε και από την κατάταξη του μεγαλύτερου αδελφού του, Κονσταντίν, στην Ερυθρά Αεροπορία. Τον Δεκέμβριο του 1938 ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή του ως πιλότος και εντάχθηκε στο 29ο Σύνταγμα Μαχητικών (ΙΑΡ) στην Απω Ανατολή. Μετά τη γερμανική εισβολή τον Ιούνιο του 1941 ζήτησε τη μετάθεσή του σε μάχιμη μονάδα στο μέτωπο, αλλά το αίτημά του απορρίφθηκε. Ο θάνατος του αδελφού του σε αερομαχία με γερμανικά μαχητικά στάθηκε για αυτόν ένα σημαντικό πλήγμα. Καθώς τα συνεχή του αιτήματα για μετάθεση στο μέτωπο έπεσαν στο κενό, αυτός παρέμεινε στην Απω Ανατολή. Τον Αύγουστο του 1945, ως υποδιοικητής πλέον του 300 Συντάγματος Μαχητικών, σημείωσε 20 εξόδους εναντίον των ιαπωνικών δυνάμεων στη Μαντζουρία, αλλά δεν σημείωσε κάποια κατάρριψη. Η μονάδα του παρέμεινε στην περιοχή της Μαντζουρίας μέχρι τον Μάρτιο του 1946. Το 1947 αποφοίτησε από την Ακαδημία της Ερυθράς Αεροπορίας και ανέλαβε, αρχικά, καθήκοντα υποδιοικητή του 196 Συντάγματος Μαχητικών της 324 Αεροπορικής Μεραρχίας Μαχητικών. Η μονάδα του υπήρξε μια από τις πρώτες μονάδες που εξοπλίστηκαν με αεριωθούμενα μαχητικά: αρχικά με Yak-15, στη συνέχεια με Lavochkin La-15 και, τελικά, με τα MiG-15. Στις 25 Ιουνίου του 1950 ξέσπασε ο πόλεμος στην Κορέα και ξεκίνησε η ανάπτυξη μονάδων της Ερυθράς Αεροπορίας σε κινεζικές βάσεις. Τον Οκτώβριο του 1950 ο Πεπελάγιεφ ανέλαβε τη διοίκηση του 196 Συντάγματος Μαχητικών. Τον Ιανουάριο του 1951 η μονάδα αναπτύχθηκε στη Μαντζουρία, όπου και ξεκίνησε ένα εντατικό πρόγραμμα προσαρμογής και εκπαίδευσης. Την 1η Απριλίου του 1951 αναπτύχθηκε στην κινεζική βάση του Αντουνγκ, στα σύνορα με τη Βόρεια Κορέα. Η πρώτη του επιτυχία σημειώθηκε στις 20 Μάί'ου του 1951, όταν, πετώντας με το MiG-15bis (με αριθμό 0715368), έπληξε το F-86A Sabre του υποσμηναγού Μίλτον Νέλσον. Η ριπή του Πεπελάγιεφ προξένησε σοβαρές ζημιές στη δεξιά πλευρά του Sabre.

Στη συνέχεια, ο Αμερικανός πιλότος κατάφερε να εκτελέσει με επιδεξιότητα αναγκαστική προσγείωση στη βάση του Κίμπο. Το αεροσκάφος, όμως, δεν ήταν δυνατόν να επισκευαστεί. Ο Ιούλιος του 1951 υπήρξε ένας επιτυχημένος μήνας για τον Ρώσο πιλότο, που διεκδίκησε την κατάρριψη ενός F-86A (στις 11 Ιουλίου) και δύο F9F Panther (στις 21 Ιουλίου) της Μοίρας VMF-311 του Σώματος των Αμερικανών Πεζοναυτών. Ο πιλότος του Sabre κατάφερε να εκτελέσει αναγκαστική προσγείωση στη βάση της Σουβόν, αλλά για τη ÜSAF η απώλεια του αεροσκάφους οφειλόταν σε «ατύχημα κατά τη φάση της προσγείωσης». Στην περίπτωση των Panther, η Μοίρα VMF-311 παραδέχθηκε την απώλεια ενός μόνο αεροσκάφους. Στις 6 Οκτωβρίου του 1951 ο Πεπελάγιεφ αναδείχθηκε σε άσσο, φτάνοντας τις πέντε επιτυχίες μετά την κατάρριψη του F-86A (49-1319) του σμηναγού της 336 Μοίρας Μαχητικών, Τζιλ Γκάρετ. Η ριπή του Πεπελάγιεφ προκάλεσε σημαντικές ζημιές και ο Αμερικανός πιλότος δεν μπόρεσε να χρησιμοποιήσει το εκτινασσόμενο κάθισμα. Κατάφερε, όμως, να εκτελέσει επιτυχημένη αναγκαστική προσγείωση και διασώθηκε από ελικόπτερα του Αμερικανικού Ναυτικού. Το σχετικά άθικτο Sabre μεταφέρθηκε ως «πολύτιμο τρόπαιο» στη Σοβιετική Ενωση για αξιολόγηση. Μέσα στην ημέρα ο Πεπελάγιεφ κατέρριψε ένα ακόμα Sabre, ενώ η επίσημη αιτιολογία της USAF για την απώλεια του αεροσκάφους ήταν η ύπαρξη σοβαρών προβλημάτων στον κινητήρα. Κατά την περίοδο Νοεμβρίου 1951 Ιανουαρίου 1952 οι δύο πλευρές πραγματοποίησαν προσπάθειες για την επίτευξη αεροπορικής υπεροχής πάνω από την περιοχή του Γιαλού, με αποτέλεσμα να σημειωθούν μεγάλες αερομαχίες. Κατά την περίοδο αυτή ο Πεπελάγιεφ διεκδίκησε συνολικά 11 καταρρίψεις αμερικανικών αεροσκαφών. Ο Νοέμβριος του 1951 υπήρξε ο πλέον επιτυχημένος μήνας με έξι καταρρίψεις: 8 Νοεμβρίου (ένα F-86A και ένα αναγνωριστικό RF-80A, ενώ η εκδοχή της USAF αναφέρει δύο Sabre), 27 Νοεμβρίου (ένα F-80C), 28 Νοεμβρίου (ένα F-86A και ένα F-86E) και 29 Νοεμβρίου (ένα F-86A). Οι επιτυχίες συνεχίστηκαν και κατά τους επόμενους μήνες: 1 Δεκεμβρίου (ένα F-80C), 6 Ιανουαρίου του 1952 (ένα F-86), 7 Ιανουαρίου (ένα F-86E), 8 Ιανουαρίου (ένα F-86E που,

Ο σμήναρχος Γεβγκένι Πεπελάγιεφ στη βάση του Αντουνγκ το καλοκαίρι του 1951.

Ο Πεπελάγιεφ σε φωτογραφία του 1985, όταν εργαζόταν σε ερευνητικό ινστιτούτο στη Μόσχα. σύμφωνα με τη USAF, υπέστη μόνο ζημιές) και 11 Ιανουαρίου (ένα F-86). Η τελευταία αποστολή του Πεπελάγιεφ στην Κορέα σημειώθηκε στις 15 Ιανουαρίου του 1952, ενώ, μέχρι τα τέλη του μήνα, η μονάδά του είχε επιστρέφει στη Σοβιετική Ενωση για ανάπαυση. Συνολικά, ο Πεπελιάγεφ σημείωσε 109 εξόδους, ενεπλάκη σε 38 αερομαχίες και διεκδίκησε 19 καταρρίψεις αμερικανικών αεροσκαφών. Για το κατόρθωμά του αυτό τιμήθηκε με τον τίτλο του «Ηρωατης Σοβιετικής Ενωσης». Μετά την επιστροφή του στη Σοβιετική Ενωση ανέλαβε τη θέση του υποδιοικητή της 15ης Αεροπορικής Μεραρχίας Μαχητικών της Φρουράς στην περιοχή του Ορέλ. Το 1954 συμμετείχε στην αξιολόγηση της νέας γενιάς αεροσκαφών, όπως του MiG-17PF και του Yak-25. Τον Μάιο του 1960 ανέλαβε τη διοίκηση του 7ου Αεροπορικού Σώματος Μαχητικών της 52ης Αεροπορικής Στρατιάς που ήταν εξοπλισμένη με το Sukhoi Su-9. Σε μια από τις δοκιμαστικές πτήσεις με το Su-9 εκτέλεσε έναν εξαιρετικά κλειστό ελιγμό, με αποτέλεσμα να υποστεί αιμορραγία στον εγκέφαλο. Το περιστατικό αυτό οδήγησε στον τερματισμό της σταδιοδρομίας του ως πιλότου και στην ανάληψη διοικητικών θέσεων μέχρι την αποστράτευσή του το 1973. Στη συνέχεια, ανέλαβε τη θέση του κύριου μηχανικού στο ερευνητικό ινστιτούτο οργάνων πτήσης στη Μόσχα μέχρι το 1985, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε. Τον Ιούλιο του 1993 επέστρεψε στη Βόρειο Κορέα με άλλους δύο άσσους των MiG-15. Εκεί, έγινε αντικείμενο θερμής υποδοχής. Σύμφωνα, μάλιστα, με διάφορους ιστορικούς που συνέκριναν τα αμερικανικά και σοβιετικά αρχεία της περιόδου, ο Πεπελάγιεφ σημείωσε 14 επιβεβαιωμένες καταρρίψεις, γεγονός που τον καθιστά, πιθανότατα, τον πλέον επιτυχημένο άσσο του πολέμου της Κορέας.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 9

■—

A

A f

‘

^

V / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ 0. ΠΑΠΑΑΗΜΗΤΡΙΟΥ Παράταξη τμήματος αρχαίων Ελλήνων οπλιτών, οι οποίοι υποστηρίζονται από σφενδονίτες και ψιλούς (δημοσιεύεται με την άδεια της Zvezda/Plastimodellismo, www.pla.gr- colour plate is courtesy ofZvezda).

Κατά ίο δεύτερο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. η κατάπτωση me Σπάρτης και η επέκταση me θηβαϊκικ ισχύος οε συνάρτηοη με την αθηναϊκή σταθερότητα δημιούργηοαν χαρακτηριστικά evtovoc noiliiiKiic ρευστότηταα, κατά την οποία συνάπτονταν ουμμαχίες και διεξάγονταν πόλεμοι μεταξύ όλων ίων ελληνικών πολιτειών. Σε αυτό το σκηνικό δόθηκε μια ασυνήθιστη μάχη μέσα στον ίδιο τον ιερό χώρο toe Ολυμπίας, ιαυτόχρονα με τη διεξαγωγή των αγώνων.

9ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

10 ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΚΟΙΝΟ (AI Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Η πρωιοιρονης σύγκρουση σιον ιερό χώρο

364 π.Χ. απρόσμενη για όλους νίκη των Θηβαί­ λικές- είχαν εξαντληθεί. Η πόλη διέθετε ων στα Λεύκτρα, σε βάρος των μέχρι τό­ πλέον λιγότερους από 1.000 γνήσιους Σπαρτιάτες -τους λεγάμενους ομοίουςτε αήττητων Σπαρτιατών (371 π.Χ.), επέ­ φερε μια σειρά ανακατατάξεων σε ολό­ και δεν ήταν σε θέση ούτε να τιμωρήσει κληρο τον μητροπολιτικό ελληνικό κό­ τους πολεμιστές που ταπεινώθηκαν στο σμο. Παραδοσιακές στάσεις και θέσεις επανεκτιπεδίο της σύγκρουσης αλλά επέζησαν μήθηκαν, νέες ευκαιρίες παρουσιάστηκαν και της ήττας, όπως πρόσταζαν οι πατροπανέοι πολιτικοί σχηματισμοί έσπευσαν να τις εκράδοτοι νόμοι του Λυκούργου. Ο συνε­ μεταλλευθούν. Με τη συνταρακτική ήττα της τός βασιλιάς Αγησίλαος, έχοντας επί­ Σπάρτης προξενήθηκε ανατροπή της υφιστάμε­ γνωση της γενικότερης δύσκολης θ έ ­ σης τους, δήλωσε τότε ότι, υπό τέτοιες νης μέχρι τότε ισορροπίας ισχύος, με αποτέλε­ σμα να δημιουργηθούν νέα, εντελώς ρευστά δε­ συνθήκες οι νόμοι δεν θα ήταν δυνατόν δομένα στο πεδίο των πολιτικών και οικονομικών να εφαρμοστούν. Εκτός, όμως, των φυσι­ σχέσεων. Ορισμένες πολιτείες έδειξαν ενθουσια­ κών απωλειών και της κατάρριψης της ιδέ­ σμό (όπως το Αργος και οι πόλεις της Ηλείας) ας του αήττητου που συνόδευε επί δύο αιώ­ γιατί διέβλεψαν ευκαιρίες ανόδου, ενώ άλλες νες τον σπαρτιατικό στρατό, η ήττα έπληξε δυσαρεστήθηκαν και φοβήθηκαν (όπως η Αθή­ καίρια το κύρος της Σπάρτης και την αλαζονα, η οποία εκείνη την εποχή επιθυμούσε σταθε­ νική και αυταρχική κυριαρχία που αυτή επέ­ ρότητα, αλλά και οι πόλεις της Φωκίδας, που ή­ βαλλε επί 30 περίπου χρόνια (404-371 π.Χ., ταν σύμμαχοι των Σπαρτιατών και γείτονες των στις ελληνικές πόλεις. νικητών Θηβαίων). Κατά τα επόμενα 15-20 χρόνια, στη μηΣτην ίδια τη Σπάρτη, η ήττα δημιούργησε μια γενική τάση εσωτερικής αναδίπλωσης, πολιτικής Χάλκινο ειδώλιο οπλίτη, κατασκευασμένο και στρατιωτικής, αφού έγινε φανερό σε όλους σε λακωνικό εργαστήριο (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αθήνα). πως οι δυνάμεις του κράτους -ανθρώπινες και υ­

Η

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ί ·:·ί{*£■

111

αναπτύχθηκε σχετικά γρήγορα και αναζήτησε τη θ έ­ ση του μέσα στο γενικότερο ελληνικό πολιτικό περι­ βάλλον. Κατά τα επόμενα χρόνια, οι Αρκάδες προσπαθώ­ ντας να πετύχουν την ολοκλήρωση του Κοινού τους εντάσσοντας σε αυτό και (αρκαδικές) πόλεις που δεν το επιθυμούσαν (όπως η Τεγέα), ήλθαν σε σύγκρου­ ση με τη Σπάρτη, η οποία προσπαθούσε εναγωνίως να κρατήσει όσους συμμάχους της είχαν απομείνει. Στον πόλεμο που ακολούθησε, οι μεν Αρκάδες συμ­ μάχησαν αρχικά με τους Ηλείους και τους Αργείους και, στη συνέχεια, με τους Θηβαίους και το Κοινό των Βοιωτών, το οποίο μετά τα Λεύκτρα (371 π.Χ.) αποτελούσε τη νέα μεγάλη ελληνική δύναμη. Με τους Σπαρτιάτες συμμάχησαν οι Αθηναίοι, οι Κορίνθιοι, οι Φλειάσιοι, οι Πελληνείς και οι Επιδαύριοι. Οι επιχειρήσεις διεξήχθησαν κυρίως στον στενό χώρο του Ισθμού, όπου οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών

τρόπολη του Ελληνισμού οι πολιτικές διεργασίες αυ­ ξήθηκαν, οι διπλωματικές επαφές πύκνωσαν, νέα κράτη δημιουργήθηκαν και διεκδίκησαν τον δικό τους χώρο και ρόλο, συμμαχίες διαλύθηκαν ή αναδιατάχθηκαν και μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις, διαπλέχθηκαν σε εντυπωσιακό βαθμό. Ατυχώς, μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον ανισορροπίας ισχύος και γενι­ κής ρευστότητας, οι πόλεμοι μεταξύ ελληνικών κρα­ τών εξακολούθησαν και μάλιστα με μεγαλύτερη συ­ χνότητα. Την ίδια εποχή, οι μικρές πόλεις που βρίσκο­

Παράσταση α9λητή που μεταφέρει το βραβείο του, έναν τρίποδα, επί μελανόμορφου αμφορέα (Ε&νικό Μουσείο, Κοπεγχάγη).

προσπαθούσαν να αποτρέπουν την είσοδο βσιωτικών στρατευμάτων στην Πελοπόννησο και στη νότια και ανατολική Αρκαδία. Την επόμενη χρονιά, Αρκά­ δες και Βοιωτοί εισέβαλαν για πρώτη φορά στη Λα­ κωνική, την οποία και δήωσαν (369 π.Χ.), χωρίς ωστό­ σο να πλήξουν την ίδια την πόλη της Σπάρτης. Αφού κανένας από τους αντιπάλους δεν παραιτείτο από τις αξιώσεις του και αφού, στη συνέχεια, οι Σπαρτιάτες κατάφεραν να πετύχουν μια εξισορρόπηση δυνάμε­ ων χρησιμοποιώντας Κελτίβηρες μισθοφόρους που τους είχε στείλει ο σύμμαχός τους τύραννος των Συ­ ρακουσών, ο πόλεμος συνεχιζόταν χωρίς να διαφαίνεται προοπτική λήξης του στον ορίζοντα. Το χειρότερο που συνέβη εκείνα τα ταραγμένα χρόνια των συνεχών αδελφοκτόνων συγκρούσεων, ή­ ταν η αναζήτηση ισχυρών προστατών εκτός ελληνι­ κού χώρου. Και οι δύο αντίπαλοι έτσι, ακολουθώντας την παράδοση που είχαν ξεκινήσει πρώτοι οι Σπαρ­

νταν στον ορεινό κεντρικό χώρο της Πελοποννήσου και κατοικούντο από Αρκάδες, υπό την ηγεσία ικανών πολιτικών όπως ο Λυκομήδης από τη Μαντίνεια, πέτυχαν να συνενωθούν σε ένα κράτος ομοσπονδιακού χαρακτήρα με δημοκρατικές οργανωτικές βάσεις (370 π.Χ.). Το νέο κράτος που ονομάστηκε Αρκαδικό Κοινό, Αεροφωτογραφία του χώρου της Ολυμπίας με εμφανές το στάδιο και τους κοντινούς ναούς.

τιάτες κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.Χ.), απέστειλαν πρεσβείες προς τον βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη. Τόσο οι Αθηναίοι (τους οποίους εκπροσωπούσαν οι Τιμαγόρας και Λέων) όσο και οι Θηβαίοι (τους οποίους εκπροσώπησε ο Πελοπίδας) αλλά και άλλοι Ελληνες (Αρκάδες, Ηλείοι, Αργείοι), διαγκωνίστηκαν ενώπιον του ξένου μονάρχη, επιζη­ τώντας μια συμμαχία μαζί του ώστε να επικρατήσουν των εσωτερικών αντιπάλων τους. Ο Αρταξέρξης ωστόσο, κατανοώντας ότι τον συ­ νέφερε περισσότερο να διατηρήσει διχασμένους τους Ελληνες παρά να ευνοήσει έναν εξ αυτών καθι­ στώντας τον πανίσχυρο -όπως είχε γίνει στο παρελ­ θόν με τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι στη συνέχεια στρά­ φηκαν εναντίον του- προτίμησε να μη λάβει ανοικτά το μέρος κανενός αλλά, αντίθετα, να συντηρήσει τις μεταξύ τους διαμάχες. Σε αυτή τη νέα περσική πολιτι­ κή της υποδαύλισης των ελληνικών μικροπολιτικών α­ ντιθέσεων, φαίνεται να εντάσσεται και η υποστήριξη των Ηλείων στη διαφορά τους με τους Αρκάδες σχετι­ κά με την τύχη μερικών συνοριακών πόλεων. Επιστρέφοντας στις πόλεις τους, ο μεν Ηλείος πρέσβης ήταν ενθουσιασμένος και επαινούσε τον Αρταξέρξη και τις επιλογές του, ενώ ο Αρκάς, ο οποίος (προς τιμήν του) είχε αρνηθεί να δεχθεί περσικά δώρα, εμφανίστηκε στη συνέλευση του Αρκαδικού Κοινού και μίλησε με

1 2 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΖΑΝΕΣ

ΒΩΜΟΣ ΔΙΟΣ

ΑΛΤΙΣ

ΝΑΟΣΛΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΘΕΡΜΕΣ

υποτιμητικό τρόπο γι’ αυτόν. Τόνισε μάλιστα ότι με βάση αυτά που είδε στην περσική αυλή, διαπίστωσε πως ο Πέρσης μονάρχης είχε πάρα πολλούς μάγειρες, οι-

Σχηματική αναπαράσταση του χώρου της

νοχόους και θυρωρούς, ελάχιστους όμως άνδρες ικανούς να πολεμήσουν με Ελληνες. Η δραματική πολιτική κατάσταση συνεχίστηκε και κατά τα επόμενα έτη στην Ελλάδα, με τις συμμαχίες

διεξάγονταν ω αγώνες (Αλτις).

να συνάπτονται και να αναπροσαρμόζονται συνεχώς, τα πολιτεύματα να μεταβάλλονται και οι πολιτικοί προσανατολισμοί να αλλάζουν, και μάλιστα με παρά­ ξενο τρόπο. Οι Θηβαίοι υποστήριζαν και υποστηρίζο­ νταν από τα δημοκρατικά καθεστώτα, αλλά οι Αθηναί­ οι, αν και ανέκαθεν δημοκρατικοί, ήταν με το μέρος των σταθερά ολιγαρχικών Λακεδαιμονίων, έχοντας ό­ μως συμμάχους και πόλεις που είχαν ταχθεί με τους Θηβαίους. Η περιπλοκότητα της κατάστασης έφθασε στο αποκορύφωμά της όταν οι Αρκάδες, υπό τη στιβαρή ηγεσία του Λυκομήδη, συμμάχησαν με τους Αθηναίους, οι οποίοι ήταν σύμμαχοι των εχθρών τους Σπαρτιατών (366 π.Χ.)! Οι σχετικά αόριστες διατυπώ­ σεις των όρων της συνθήκης και προπάντων ευσεβείς πόθοι εκατέρωθεν, διευκόλυναν τη σύμπηξη τέτοιων προβληματικών συμμαχιών, οι οποίες ωστόσο δεν ευ­ νοούσαν την εκτόνωση των συγκρούσεων, αλλά μάλ­ λον έτειναν να τις διαιωνίζουν.

ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΤΟΝ ΑΡΚΑΔΟΝ ΚΑΙ 01 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΗΛΕΙΟΥΣ Η ομοσπονδιακού τύπου πολιτεία των Αρκάδων, που είχε ιδρυθεί το 370 π.Χ., αναπτυσσόταν με ταχείς ρυθμούς. Σε κλίμα ενθουσιασμού από τους κατοί­ κους των γύρω 20 περίπου οικισμών, στην όχθη του ποταμού Ελισσώνα, στο σημείο συμβολής πολλών ο­ δών που διέτρεχαν την κοιλάδα του ποταμού Αλφει­

ού, θεμελιώθηκε η πρωτεύουσά τους, η Μεγάλη Πόλη όπως χαρακτηριστικά ονομάστηκε. Την ευθύνη των εργασιών δεν είχε αναλάβει, όπως συνηθιζόταν, ένας αρχιτέκτονας αλλά μια επιτροπή ειδικών, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των περιοχών της Αρκαδίας, η Παρρασία, η Μαιναλία (στα βορειοδυτικά σύνορα με την Ηλεία, η σημερινή Γορτυνία), η Μαντίνεια (νοτιοανατολικά, η σημερινή Τρίπολη), η Τεγέα (βορειοανατολικά) και ο Κλείτωρ. Η νέα πόλη θα συνιστούσε και η ίδια ένα μικρό κράτος, ενταγμένο βέ­ βαια στην ομοσπονδία. Το νέο κράτος συμπεριέλαβε πληθυσμούς από την Παρασσία, την Ευτρησία, το νό­ τιο τμήμα της Μαιναλίας, τις τέως σπαρτιατικές πε­ ριοχές της Σκιρίτιδας (με τους πολύ ικανούς πολεμι­ στές) και την Αιγύτιδα. Η συνολική έκταση του νέου κράτους έφθανε το 1/3 της συνολικής έκτασης της Αρκαδίας, κάτι που αποδεικνύει τη σημασία που της απέδιδαν οι Αρκάδες ιθύνοντες, ως βασικό συνδετικό στοιχείο και παράγοντα ενότητας ολόκληρου του Κοι­ νού. Η ίδια η πόλη προδιαγραφόταν τεράστια. Η περί­ μετρος των τειχών της έφθανε τα 8.400 μέτρα, εντός των οποίων περικλείονταν 3.700 τ.χλμ. γης. Σε αυτήν την έκταση μπορούσαν να φιλοξενηθούν όχι μόνο οι μόνιμοι κάτοικοι αλλά και όλοι όσοι διαβιούσαν στις γύρω περιοχές, μαζί με τα κοπάδια τους. Σύντομα, ε­ κτός των ιδιωτικών κατοικιών άρχισαν να κατασκευά­ ζονται και τα πρώτα δημόσια κτίρια. Το Θερσίλειο, το κτίριο του κοινοβουλίου όπως θα το χαρακτηρίζαμε σήμερα, φιλοξενούσε τις συνεδριάσεις της συνέλευ­ σης των «μυρίων» και είχε έκταση 3,4 τ.χλμ. Κτίστη­ καν ναοί για τη λατρεία των θεών, μεγάλη αγορά και το μεγαλύτερο θέατρο του ελλαδικού χώρου, μέρος του οποίου έχει σήμερα ανασκαφεί. Η όψη της πόλης ήταν χαρακτηριστική, αφού οριζόταν από τον ποταμό Ελισσώνα, ο οποίος τη χώριζε σε δύο μέρη, καθένα εκ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1 1 3

θρώπων. Υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός της Αρκαδίας εκείνη την εποχή ξεπερνούσε τους 10.000 ενήλικους άνδρες (ίσως μάλιστα να ήταν μεγαλύτερος των 20.000), επομένως δεν θα μπορούσε να χαρακτηρι­ στεί ως δημοκρατία αν μόνο οι μισοί ή και λιγότεροι

των οποίων εξυπηρετούσε διαφορετικές λειτουργίες της, επιτυγχάνοντας μια σαφή χωροθέτηση. Το βό­ ρειο τμήμα φιλοξενούσε μόνο ιδιωτικές οικείες, ενώ στο νότιο πραγματοποιούντο οι δημόσιες και κοινωνι­ κές δραστηριότητες, οπότε φιλοξενούσε όλα τα δη­ μόσια κτίρια (το Θερσίλειο, το θέατρο, το στάδιο, τη σκηνοθήκη, τον ναό της Αρτέμιδος Αγροτέρας, το ιε­ ρό του Ασκληπειού κλπ.). Στην κατασκευή της πόλης συνεισέφεραν και οι πολίτες της Αρκαδίας αλλά και άλλες ελληνικές πόλεις, προκειμένου να αποπερατω­ θεί η ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας των Αρκάδων, η οποία θα αποτελούσε σταθερό ανάχωμα και επιτη­

Σύγχρονη φωτογραφία του Σταδίου από τα ανατολικά (φωτ. Κ. Herrmann).

ξουσία λήψης αποφάσεων, οι οποίες ωστόσο τελικά επικυρώνονταν από τους μυρίους, στους οποίους λο­ γοδοτούσαν όλοι οι άρχοντες και κατά το τέλος της θητείας τους. Μια σημαντική πρωτοτυπία του Κοινού των Αρκά­ δων ήταν η δημιουργία και συντήρηση μόνιμου στρα­ τού, η δύναμη του οποίου ξεπέρασε κάθε προηγού­ μενο για τη νότια Ελλάδα, φθάνοντας τους 5.000 άν­

ρητή της δύναμης των Σπαρτιατών, λόγω τη στρατηγι­ κής της θέσης. Με την ολοκλήρωση των βασικών υποδομών της Μεγάλης Πόλης, ολοκληρώθηκαν και απέκτησαν την πλήρη μορφή τους και οι πολιτειακοί θεσμοί του Αρκαδικού Κοινού. Το πολιτικό σύστημα του ομο­ σπονδιακού κράτους ήταν δημοκρατικό. Η εξουσία α­ νήκε στους πολίτες των πόλεων της Αρκαδίας, που την ασκούσαν αυτοπροσώπως σε «πάνδημες» συνε­ λεύσεις, στις οποίες λαμβάνονταν αποφάσεις επί σο­ βαρών ζητημάτων. Κατά τις συνελεύσεις αυτές εκλέ­ γονταν σι άρχοντες, ελέγχονταν σι αποφάσεις τους και γενικότερα ο τρόπος άσκησης της εξουσίας τους. Το σύνολο του πολιτικού σώματος που διέθετε πλήρη δικαιώματα (οι ελεύθεροι ενήλικοι άνδρες αρκαδικής καταγωγής) αναφέρεται στις πηγές ως «μύριοι», δη­ λαδή 10.000, ωστόσο δεν είναι γνωστό αν η ορολογία αυτή αντιστοιχεί στον συγκεκριμένο αριθμό ή αν πρό­ κειται για αόριστη αναφορά σε αρκετές χιλιάδες αν­

ακόμη συμμετείχαν στην άσκηση της εξουσίας. Επίσης, δεν έχει διευκρινιστεί το καίριο ζήτημα του τρόπου λήψης των αποφάσεων. Η πλειοψηφία υ­ πολογιζόταν κατά πόλεις ή κατά πολίτες; Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι αποφάσεις λαμβάνονταν με σύ­ μπραξη της βουλής και των μυρίων («έδοκε τη βουλή των Αρκάδων και τοις μυρίοις»), χωρίς ωστόσο να γί­ νεται γνωστή η βαρύτητα της ψήφου κάθε φορέα ε­ ξουσίας. Οι άρχοντες που εκλέγονταν από τη βουλή και ασκούσαν την τρέχουσα διοίκηση (εκτελεστική ε­ ξουσία με τη σύγχρονη συνταγματική ορολογία), ο­ νομάζονταν «δαμιουργοί», αλλά είναι άγνωστο αν αποτελούσαν μια επιτροπή της βουλής ή κάποιο όργα­ νο με αποφασιστικότερη εξουσία. Ο ανώτατος άρχο­ ντας και επικεφαλής της διοίκησης ήταν ο «στρατη­ γός». Ολοι αυτοί οι άρχοντες διέθεταν σημαντική ε­

Σύγχρονη φωτογραφία του χώρου της παλαίστρας (φωτ. Κ. Herrmann).

δρες. Οι πολεμιστές αυτοί, που ονομάζονταν «επάριτοι» διατηρούντο σε πολεμική ετοιμότητα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και πληρώνονταν σε τακτική βάση από το Κοινό. Η δημιουργία στρατού φαίνεται πως ήταν αναγκαστική, καθώς, λόγω των περιορισμέ­ νων πόρων της Αρκαδίας, πολλοί ικανοί άνδρες ανα­ γκάζονταν να καταφεύγουν σε άλλες επικράτειες, ό­ που υπηρετούσαν ως μισθοφόροι. Αντί λοιπόν να α­ φήνουν τους πολεμιστές τους να φεύγουν, οι Αρκά­ δες ηγέτες προτίμησαν να τους χρησιμοποιούν για την ίδια τους την πόλη, κάτι που σήμαινε ότι έπρεπε να εξασφαλίσουν τους απαραίτητους πόρους. Με δε­ δομένη την ένδεια των εδαφών της Αρκαδίας, οι γει­ τονικές πόλεις της Ηλείας, στη γόνιμη πεδιάδα της Τριφυλλίας και εκατέρωθεν του ποταμού Αλφειού, φάνταζαν πολύ ενδιαφέρον τρόπαιο. Ηταν σε όλους γνωστό πως η γεωργική παραγωγή της Αρκαδίας ή­ ταν και περιορισμένη και απαιτούσε προσπάθεια, σε αντίθεση με αυτήν της Ηλείας, που ήταν μεγαλύτερη και ευκολότερη. Την εποχή εκείνη, οι παραδοσιακά ολιγαρχικοί Ηλείοι είχαν συμπαραταχθεί με τους Βοιωτούς και τους Αρκάδες, και μάλιστα είχαν εισβάλει μαζί τους στη Λακωνική (369 π.Χ.). Ωστόσο, όντας το μόνο κρά­ τος με ολιγαρχικό πολίτευμα στο αντισπαρτιατικό στρατόπεδο και με κάποιες περιοχές τους να προτι­ μούν την ένταξη στο Αρκαδικό Κοινό, οι Ηλείοι σύ­ ντομα ανέστρεψαν την εξωτερική τους πολιτική και σταδιακά επανήλθαν στη συμμαχία τους με τη Σπάρ­ τη. Η αναδιάταξη αυτή των συμμαχιών και των δυνά­ μεων στη δυτική Πελοπόννησο επέφερε αφενός εσω­ τερικές προστριβές -αφού οι Ηλείοι δημοκρατικοί δεν συμφωνούσαν- και αφετέρου εξωτερικές αντιπα-

1 4 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΠΙΛΕΚΤΟΣ ΟΠΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ (μέσα του 4ου αι. π.Χ.) Η αναπαράσταση του πολεμιστή της εικονογράφησης στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή της Ηλείας: ο προστάτης &εός των Ηλείων, ο Δίας, και το σύμβολό του, ο αετός, απεικονίζονταν στις οπλιτικές ασπίδες και τα νομίσματα της περιοχής. Οι επίλεκτοι οπλίτες της Ηλείας έφεραν λοφιοφόρες περικεφαλαίες θρακοφρυγικού τύπου με διακοσμημένο «αέτωμα» επάνω από το γείσο (στοιχείο που επίσης απεικονίζεται στα νομίσματα των Ηλείων). Η πανοπλία του συμπληρώνεται από χαρακτηριστικό μυώδη θώρακα που φοριέται επάνω από δερμάτινη σπολάδα με πτέρυγες (έρευνα-εικονογράφηση: Χρήστος Γιαννόπουλος).

Ο ναός της Ηρας και ο βωμός της από τα ανατολικά (φωτ. Κ. Herrmann).

ραθέσεις - καθώς οι Αρκάδες βρήκαν την ευκαιρία να παρέμβουν πιο ενεργητικά στην Ηλεία. Την ίδια επο­ χή, στη Σπάρτη έφθασαν πάλι ενισχύσεις από Κελτίβηρες μισθοφόρους από τον Διονύσιο των Συρακου­ σών (365 π.Χ.). Με αυτούς και με το σώμα Λακεδαιμο­ νίων που διέθετε, ο βασιλιάς Αρχίδαμος μπορούσε και πάλι να θεωρηθεί υπολογίσιμος στρατιωτικός α­ ντίπαλος και να ενθαρρύνει τους συμμάχους του σε ανάληψη πρωτοβουλιών. Με αυτά τα δεδομένα, οι Ηλείοι αποφάσισαν να αναλάβουν πολεμική δράση για να επαναφέρουν στο κράτος τους τα μέρη που είχαν προσχωρήσει στους Αρκάδες και προφανώς ήλθαν σε ρήξη με τους τελευταίους.

ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑϊΥ ΑΡΚΑΔΩΝ KAI HAEIQN (365-364 Π.Χ.) Η πρώτη σύγκρουση μεταξύ των δύο δυνάμεων πραγματοποιήθηκε όταν στρατιώτες των Ηλείων κα­ τέλαβαν αιφνιδιαστικά τον Λασιώνα, πόλη επί του ο­ ροπεδίου της Φολόης (απέναντι από τα σημερινά σύ­ νορα των νομών Ηλείας-Αρκαδίας, προς την πλευρά της Ηλείας) και δεν υποχώρησαν όταν κατέφθασε στην περιοχή μια δύναμη Αρκάδων. Σύντομα η περιο­ χή μεταβλήθηκε σε θέατρο μικροσυμπλοκών, με τους δύο αντιπάλους να ενισχύουν τις δυνάμεις τους. Σε συνδρομή των Αρκάδων, μάλιστα, προσήλθαν, όπως όριζαν οι όροι της συμμαχίας τους, μονάδες Αθηναί­ ων. Παρότι οι Ηλείοι ενέπλεξαν στις μάχες όλα τα επί­ λεκτα τμήματά τους (τους λεγάμενους «τριακοσίους» και «τετρακοσίους»), δεν μπόρεσαν να αποκρούσουν τις επιθέσεις των αντιπάλων τους και τελικά αναγκά­ στηκαν να υποχωρήσουν με σημαντικές απώλειες. Οι Αρκάδες, διαθέτοντας το πλεονέκτημα των επαρίτων, των επαγγελματιών στρατιωτών τους, προέ-

λασαν εντός της βόρειας Ηλιδας και κατέλαβαν όλα τα χωριά και τις μικρές πόλεις της Ανω Ηλείας (Ακρώ­ ρειας) εκτός από τον Θραύστη, την Ολυμπία και τη Μάργανα. Με τους οικισμούς που κατέκτησαν στην επικράτεια της Πισάτιδας, σχημάτισαν ένα νέο κρά­ τος, το οποίο έθεσαν υπό την προστασία τους (Πίσα). Στη συνέχεια, εισέβαλαν στην πρωτεύουσα της Ηλεί­ ας, την Ηλιδα και έφθασαν μέχρι την αγορά της πό­ λης. Στο πλευρό των Αρκάδων συντάχθηκαν και Ηλείοι δημοκρατικοί. Η κατάσταση φαινόταν δυσμε­ νής για τους Ηλείους, ωστόσο οι τελευταίοι, κινούμε­ νοι από τη δύναμη της απελπισίας μάλλον, υπερέβα­ λαν εαυτόν και κατάφεραν να αναχαιτίσουν τους ει­ σβολείς στην ακρόπολη της πόλης. Στη συνέχεια, οι «τριακόσιοι» μαζί με δυνάμεις ιππικού μπόρεσαν να εκδιώξουν εκτός της πόλης τους Αρκάδες. Οι τελευ­ ταίοι, φεύγοντας, άφησαν τους δημοκρατικούς υποστηρικτές τους στην οργή των νικητών, οι οποίοι ε­ ξόρισαν 400 από αυτούς και επέβαλαν πλήρως την ε­ ξουσία τους εντός της πρωτεύουσάς τους. Οι Αρκάδες πάντως δεν πτοήθηκαν από την ήττα αυτή και με τη βοήθεια άλλων πολιτών, δημοκρατικών φρονημάτων, κατέλαβαν την Πύλο, οχυρή πόλη στη συμβολή του ποταμού Λάδωνα με τον Πηνειό. Εκεί συνέρρεαν οι δημοκρατικοί από ολόκληρη την Ηλεία. Οταν συγκεντρώθηκε ικανός αριθμός, οι Αρκάδες μα­ ζί με τους Ηλείους δημοκρατικούς επιχείρησαν εκ νέ­ ου να καταλάβουν την Ηλιδα αλλά και αυτή τη φορά απέτυχαν, επειδή οι Ηλείοι ενισχύθηκαν από φρουρά ολιγαρχικών Αχαιών, η οποία επενέβη αποφασιστικά στη μάχη, αποκρούοντας τους εισβολείς. Οι Αρκάδες, μετά τη νέα τους αποτυχία, σκέφθηκαν να παγιδεύσουν τους Αχαιούς καθώς θα επέ­ στρεφαν στην πατρίδα τους. Ετσι, απέστειλαν ένα σώμα τους στην Πελλήνη, ξεσήκωσαν τους φτωχούς κατοίκους που δεν είχαν πάρει μαζί τους οι αστοί και τους ώθησαν να επαναστατήσουν. Οι Αχαιοί ολιγαρχι­ κοί επιστρέφοντας στην περιοχή τους, βρέθηκαν

Οπλίτες και τοξότες που τους υποστηρίζουν προσπαθούν να καταλάβουν οχυρωμένη πόλη (μνημείο των Νηρηίδων, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο).

μπροστά σε επαναστατημένους συμπατριώτες τους και σε Αρκάδες οι οποίοι τους ξεπερνούσαν σε αριθ­ μό. Παρά τον δυσμενή συσχετισμό δυνάμεων ωστό­ σο, οι Αχαιοί ολιγαρχικοί, που προηγουμένως είχαν αναδειχθεί νικητές στην Ηλιδα, βρήκαν το θάρρος να πολεμήσουν και πάλι αποτελεσματικά και τελικά να επικρατήσουν των αντιπάλων τους. Οι Αρκάδες, ηττημένοι, υποχώρησαν από την Αχαϊα, αλλά τις ίδιες η­ μέρες άλλα τμήματά τους εισέβαλαν εκ νέου στην Ηλεία. Οι Ηλείοι, μετά την τελευταία επιτυχία τους σε βάρος των Αρκάδων, και με μικρή συνδρομή από τμή­ μα Λακεδαιμονίων, υπερεκτίμησαν τις δυνάμεις τους και αντιπαρατάχθηκαν στους εισβολείς στην πεδινή περιοχή μεταξύ Ηλιδας και Κυλλήνης. Στη μάχη εκ παρατάξεως που επακολούθησε, οι Αρκάδες οπλίτες και ψιλοί φάνηκαν ορμητικότατοι και συνέτριψαν τους αντιπάλους τους, πιθανότατα σε σύγκρουση φαλάγγων, για την οποία ωστόσο δεν έχει διασωθεί καμία λεπτομέρεια. Οι Ηλείοι για άλλη μια φορά οχυρώθηκαν στην πόλη τους και ζήτησαν επειγόντως από τους Σπαρ­ τιάτες να διενεργήσουν εισβολή αντιπερισπασμού στην Αρκαδία, ώστε να μειωθεί η πίεση που δέχονταν. Οι Σπαρτιάτες βιάστηκαν να ικανοποιήσουν το αίτη­

1 6 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μα των συμμάχων τους, αφού εκτιμούσαν ότι οι σημα­ ντικότερες δυνάμεις των Αρκάδων ήταν απασχολη­ μένες σε άλλα μέτωπα. Εισέβαλαν, λοιπόν, στη νο­ τιοανατολική Αρκαδία, έχοντας επικεφαλής τον βασιλιά Αρχίδαμο. Οι εισβολείς κατέλαβαν το μι­ κρό χωριό Κρώμνο στον δρόμο προς τη Μεγάλη Πόλη και άφησαν εκεί φρουρά τριών λόχων (600900 άνδρες). Το υπόλοιπο στράτευμα, επιδεικνύο­ ντας ασυγχώρητη αδράνεια, πήρε γρήγορα τον δρόμο της επιστροφής για τη Λακωνία. Είτε η άφιξη σημαντικών αρκαδικών δυνάμεων ήταν η αιτία της αποχώρησης των Λακεδαιμονίων, είτε οι Αρκάδες έφθασαν αργότερα, αντιλήφθηκαν την ευνοϊκή θέση στην οποία βρίσκονταν και πο­ λιόρκησαν αμέσως τη φρουρά των Σπαρτιατών στον Κρώμνο. Το χωριό αποκλείστηκε με διπλή γραμμή χα­ ρακωμάτων και συγκεντρώθηκαν πρόσθετες δυνά­ μεις από συμμάχους των Αρκάδων (Μεσσηνίων και Αργείων), μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και Θηβαίοι. Οι Σπαρτιάτες, εκνευρισμένοι από αυτήν την εξέλιξη, πίεσαν τον Αρχίδαμο να επανέλθει και να λύσει την πολιορκία. Ο βασιλιάς, με όσες δυ­ νάμεις διέθετε, εισέβαλε στη Σκιρίτιδα, περιο­ χή που ανήκε επί αιώνες στη Σπάρτη αλλά είχε ενταχθεί στο Κοινό των Αρκάδων, τη λεηλάτη­ σε και συνέχισε ακολουθώντας και σε άλλες περιοχές την ίδια τακτική, ελπίζοντας να στρέ­ ψει προς το μέρος του δυνάμεις των πολιορκη­ τών. Οι Αρκάδες όμως δεν άλλαξαν τα σχέδιά τους και συνέχισαν την πίεση στον Κρώμνο. Ο Αρχίδαμος αναγκάστηκε έτσι να προσεγγίσει την περιοχή και προσπάθησε να προσβάλει το εχθρι­ κό στρατόπεδο. Ωστόσο, στη σύγκρουση που ακολού­ θησε οι Σπαρτιάτες ηττήθηκαν, απώλεσαν αρκετούς άνδρες και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, έχοντας μάλιστα και τον Αρχίδαμο ανάμεσα στους τραυμα­ τίες. Επειτα από μια νέα αποτυχημένη προσπάθεια των Σπαρτιατών να διασώσουν τη φρουρά βασιζόμε­ νοι στον αιφνιδιασμό αυτή τη φορά, οι νικητές Αρκά­ δες με τους συμμάχους τους κατέκτησαν το χωριό και τις θέσεις των αντιπάλων τους, τους οποίους και αιχ­ μαλώτισαν. Μεταξύ των αιχμαλώτων βρίσκονταν και 100 Σπαρτιάτες, επαναλαμβάνοντας τα γεγονότα της Σφακτηρίας... Την ίδια περίοδο, στο άλλο μέτωπο, στην ηλειακή Πύλο, όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι Ηλείοι δημοκρα­ τικοί, οι αντίπαλοί τους ολιγαρχικοί κατάφεραν να

Κράνη κορινθιακού τύπου. Το επάνω είναι πιο εκλεπτυσμένο σε σχέση με το κάτω, που ήταν πολύ απλής κατασκευής, από ένα φύλλο μετάλλου (Μουσείο Ολυμπίας).

Κρονίου, απ’ όπου μπορούσαν να ελέγχουν την Ολυ­ μπία με τους ιερούς αγωνιστικούς χώρους. Η ενέρ­ γεια αυτή είχε μείζονα σημασία, επειδή πλησίαζε ο χρόνος διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων και οι Αρκάδες ήθελαν να δείξουν προς όλους τους Ελλη­ νες ότι οι ευνοούμενοι τους Πισάτες (κάτοικοι της γειτονικής στην Ολυμπία πόλης της Πίσας). είχαν ανα-

Υστερα από τις τελευταίες επιτυχίες τους οι Αρκάδες, αναθαρρημένοι, στράφηκαν πάλι εναντίον

λάβει πλέον τη διεξαγωγή των αγώνων αντί των Ηλείων. Οι Πισάτες διεκδικούσαν από παλιά την ευθύνη των αγώνων, γιατί θεωρούσαν ότι αυτοί και όχι οι Ηλείοι ήταν οι ιδρυτές τους. Η καταγωγή των Αγώνων ανάγεται στον Ηρακλή και το μόνο 6έ6αιο είναι ότι το έτος 776 π.Χ. καταγράφηκαν για πρώτη φορά τα αποτελέσματά τους. Ωστόσο, όπως σημειώνει εμφατικά ο (μεταγενέστερος των γεγονότων) ιστορικός Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης, κανείς δεν γνώριζε πότε πραγματι­ κά ξεκίνησαν. Οι κάτοικοι της Ολυμπίας πάντως, δεν ήταν διατε­ θειμένοι να αφήσουν τους αγώνες και τα σημαντικά κέρδη που αυτοί απέφεραν (από τις παράλληλες ε­ μπορικές και άλλες δραστηριότητες που συνόδευαν τους αγώνες), και αποφάσισαν να επέμβουν δυναμι­

των Ηλείων και έστειλαν ενισχύσεις στη φρουρά του

κά, έστω και αν αυτό σήμαινε ότι θα παραβίαζαν την

τους νικήσουν, να καταλάβουν την πόλη και να φονεύσουν τους αντιπάλους τους που παραδόθηκαν. Γλίτωσαν τη ζωή τους μόνο οι μισθοφόροι, οι οποίοι πωλήθηκαν ως δούλοι. Η επιτυχία αυτή των Ηλείων, οι οποίοι έτσι καθάριζαν το εσωτερικό τους μέτωπο και λάμβαναν νέο θάρρος, τους οδήγησε σε μια επιχείρη­ ση ακόμη πιο τολμηρή, η οποία οδήγησε στην πιο πα­ ράξενη μάχη που θα αντίκρυζε ο ελληνικός κόσμος.

ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ (364 π.Χ.)

ITPATIQTIKH UTOPIA

117

τους εαυτούς τους ισχυρούς, δεν δίστασαν άλλο. Πα­ ραβιάζοντας την εκεχειρία, εισέβαλαν στην περιοχή της Ολυμπίας και εισήλθαν στον ιερό χώρο. Μόλις η παρουσία τους έγινε αντιληπτή, διακόπηκε το αγώνι­ σμα πάλης του πεντάθλου που διεξαγόταν εκείνη τη στιγμή και όλοι οι Αρκάδες και Αργείοι πολεμιστές (2.000 περίπου) που βρίσκονταν στον χώρο, παρατά­ χθηκαν στην όχθη του Κλαδέου ποταμού, στην είσο­ δο της περιοχής των αθλητικών εγκαταστάσεων. Εκεί, έφθασαν σύντομα και 400 Αθηναίοι ιππείς που ενίσχυσαν τη γραμμή μάχης. Οι Ηλείοι και οι Αχαιοί επιτέθηκαν με μεγάλη ορμή και, παρότι οι πρώτοι υ­ στερούσαν σε φήμη των δεύτερων, φαίνεται πως το διακύβευμα της σύγκρουσης τους είχε εξάψει τόσο ώστε πολέμησαν με εντυπωσιακή γενναιότητα και ε­ πικράτησαν των αντιπάλων τους Αρκάδων, τους ο­ ποίους απώθησαν στο εσωτερικό της τοποθεσίας. Οι Ηλείοι φαίνονταν ασυγκράτητοι και, προελαύνοντας ανάμεσα στα κτίρια, συγκρούονταν με τους Αργείεκεχειρία που παραδοσιακά επικρατούσε κατά το διάστημα διεξαγωγής των αγώνων. Ο χρόνος όμως τους πίεζε αφόρητα. Αφού συνεννοήθηκαν με τους άλλους Ηλείους που έσπευσαν σε υποστήριξή τους, κινητοποίησαν όσες δυνάμεις μπορούσαν και ζήτη­ σαν επειγόντως βοήθεια και από τους γείτονες τους Αχαιούς. Οι Αχαιοί, παρότι δεν εκτιμούσαν ιδιαίτερα την πολεμική ικανότητα των Ηλείων (όπως εξάλλου και οι περισσότεροι Ελληνες εκείνη την εποχή) απο­ δέχθηκαν και πάλι την έκκληση και έστειλαν ένα μι­ κρό στρατιωτικό σώμα μερικών εκατοντάδων ανδρών - μάλλον όσους ήταν ετοιμοπόλεμοι σε μόνιμη βάση. Οι Ηλείοι, συγκεντρωμένοι αλλά νιώθοντας αδύναμοι να αναλάβουν μόνοι τους μια πολεμική επιχείρηση τέτοιας βαρύτητας, αναγκάστηκαν να περιμένουν τις ενισχύσεις των Αχαιών, αφήνοντας τους αγώνες να αρχίσουν ομαλά. Οταν τελικά οι Αχαιοί έφθασαν, οι Ολυμπιακοί Αγώνες με όλη τους την αίγλη και με πανελλήνια συμ­ μετοχή, είχαν ξεκινήσει και είχαν ήδη διεξαχθεί τα α­ γωνίσματα της ιπποδρομίας και των δρόμων του πε­ ντάθλου. Παρόλα αυτά, οι Ηλείοι, θεωρώντας πλέον

Οπλισμός πολεμιστή: κράνος με διπλό λοφίο, ασπίδα, φολιδωτός θώρακας και ξίφος (παράσταση σε αττική υδρία, Μουσείο Λούβρου, Παρίσι).

Αθλητές ιγέροντας κράνος και αργολική ασπίδα τρέχουν τον «οπλίτη δρόμο», ένα από τα αγωνίσματα του στίβου (Αρχαιολογικό Μουσείο, Μόναχο).

ους που επιτέθηκαν για να καλύψουν τους υποχωρούντες Αρκάδες. Οι συγκρούσεις πλέον πραγματο­ ποιούντο ανάμεσα στα διάφορα κτίρια του ιερού χώ­ ρου και δίπλα σχεδόν από το στάδιο, απ’ όπου οι θ ε ­ ατές -οι οποίοι παραδόξως δεν είχαν τρομάξει ούτε μετακινηθεί από τις θέσεις τους- παρακολουθούσαν στεφανωμένοι, με έκδηλο ενδιαφέρον τις δραματι­ κές εξελίξεις. Οι Ηλείοι με τους Αχαιούς μάχονταν με τους αντι­ πάλους τους στους στενούς χώρους ανάμεσα στο Βουλευτήριο, στο ιερό της Εστίας και στο θέατρο, χρησιμοποιώντας τα ξίφη και τις ασπίδες τους σε μια σειρά εκτεταμένων μικροσυμπλοκών. Η σύγκρουση ε­ ξελισσόταν σε μια συγκεχυμένη πάλη ομάδων αν­ δρών μέσα στους δρόμους και τις πλατείες, σε ένα ξέφρενο κυνηγητό ανάμεσα στους πάγκους με τα διάφορα εκθέματα των εμπόρων, σε μια καταδίωξη μέσα στα στενά, στις στοές και στα κτίρια... Οι εισβο­ λείς, που εξακολουθούσαν να πολεμούν με αυξημέ­ νη μαχητικότητα και ορμή, κατάφεραν να φθάσουν μέχρι τον βωμό, παρότι δέχονταν βολές ακοντίων και τόξων από το βουλευτήριο και τον γειτονικό ναό του Δία. Τις ίδιες στιγμές, οι θεατές, επιδεικνύοντας γνή­ σιο αθλητικό πνεύμα, επευφημούσαν τα κατορθώμα­ τα των ανδρών και των δύο πλευρών! Οι Αθηναίοι ιππείς που ενίσχυαν τους Αρκάδες δεν μπορούσαν να εκμεταλλευθούν το πλεονέκτημά τους εντός των στενών οδών και των κτιρίων, ωστόσο η συνολική παρέμβαση των διαφόρων συμμάχων υ­ πέρ των Αρκάδων, αποκατέστησε μια ισορροπία δυ­ νάμεων και σταδιακά περιόρισε την ορμή των επιτι­ θέμενων. Οι τελευταίοι, χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο μάχης εντός της κατοικημένης περιοχής, με την πά­ ροδο του χρόνου καταβλήθηκαν από την κούραση, και, εξασθενημένοι λόγω των απωλειών -ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονταν και όλοι οι διοικητές τους- αναγκάστηκαν να αναδιπλωθούν εκτός του χώ­ ρου των αγώνων (Αλτι). Οι Αρκάδες και οι σύμμαχοί τους ανακατέλαβαν το χαμένο έδαφος και, με τον φόβο μιας νέας επίθεσης την επόμενη ημέρα, έμει­ ναν άγρυπνοι στις θέσεις τους. Μάλιστα, για να τις ενισχύσουν κατασκεύασαν πρόχειρα οχυρώματα χρη­ σιμοποιώντας τα τραπέζια, τις καρέκλες και ο,τιδή-

1 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ποτε άλλο μπόρεσαν να πάρουν από τους εμπόρους που ήταν εγκαταστημένοι στην περιοχή.

Νεαροί παλαιστές σε

Πράγματι, την επόμενη ημέρα, Ηλείοι και Αχαιοί ., , , ,, , εμφανίστηκαν παλι μπροστά στον ιερο χωρο αλλα βρέθηκαν αντιμέτωποι με αντιπάλους που είτε ήταν καλυμμένοι πίσω από ξύλινα τείχη είτε πάνω στις στέγες ναών και τους περίμεναν. Εχοντας χάσει τους βα-

αττικ° αναγλυφο. Στις παλαίστρες κα, Τα γυμναστήρια προετοιμάζονταν οι οθλητές για

σικούς αρχηγούς τους, οι Ηλείοι δίστασαν να επιχειρήσουν νέα έφοδο και τελικά αποφάσισαν να επιστρέψουν στην πόλη τους, εγκαταλείποντας την ιδέα της ανάκτησης των Ολυμπιακών Αγώνων. Οι αντίπαλοί τους, βλέποντας την αποχώρηση των εχθρών, πανη­ γύρισαν ανάλογα και στη συνέχεια παρακολούθησαν απρόσκοπτα την ολοκλήρωση των αγώνων. Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Ολυμπία, με την κυριαρχία πλέον της Πίσας, μιας πόλης στενά συνδεδεμένης με το Κοινό των Αρκάδων, επέφεραν μια σειρά από απρόβλεπτες συνέπειες σε πολιτικό ε­ πίπεδο. Για να μπορεί να καταβάλλει τους μισθούς και να συντηρεί την ισχυρή στρατιωτική της δύναμη των 5.000 επαρίτων, η ηγεσία του Κοινού αποφάσισε να πάρει χρήματα από τον πλούτο των θησαυρών της Ολυμπίας, οι οποίοι όμως θεωρούντο ιεροί και επι­ πλέον, τους διαχειρίζονταν οι Πισάτες. Είναι άγνω­ στο με ποιον ακριβώς τρόπο οι ηγέτες των Αρκάδων έπεισαν τους ηγέτες της Πίσας να δανείζονται μεγά­ λα ποσά (σε χρυσό) από το ιερό, τα οποία στη συνέ­ χεια μετέτρεπαν σε νομίσματα και τα δάνειζαν στους Αρκάδες. Η λύση αυτή προτιμήθηκε προκειμένου να μη εγερθούν κατηγορίες περί ιεροσυλίας από τους άλ­ λους Ελληνες, ωστόσο η αλήθεια δεν μπορούσε να κρυφτεί για μεγάλο διάστημα. Το εντυπωσιακό, μάλι­ στα, ήταν πως η αντίδραση σε αυτήν την πρακτική προήλθε από τους ίδιους τους Αρκάδες και όχι από άλλες πολιτείες - συγκεκριμένα, από την πόλη της Μαντίνειας. Οι ηγέτες της, θεωρώντας ως ιεροσυλία τη διακίνηση νομισμάτων από τους θησαυρούς της Ολυμπίας, αποφάσισαν να μη τα χρησιμοποιήσουν. Η ομοσπονδιακή αρχή όμως έκρινε με τη σειρά της την απόφαση αυτή ως αντιαρκαδική και έτσι ξεκίνησε έ­ νας γύρος έντονης εσωτερικής διαμάχης που οδήγη­

σε στη διάσπαση του Κοινού των Αρκάδων. Τόσο η ίδια η μάχη εντός της Ολυμπίας -και μάλι­ στα κατά τη διεξαγωγή των αγώνων- όσο και η εκμε­ τάλλευση των θησαυρών του ιερού για πολιτικούς σκοπούς, κατέδειξαν με εμφατικό τρόπο τη συνεχή κατάπτωση των ηθών των ελληνικών πολιτειών και, ταυτόχρονα, ανέδειξαν την ανάγκη νέων συλλογικών οραμάτων και τρόπων επιδίωξής τους. EU

Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1993. (2)Ξενοφώντας: ΕΛΛΗΝΙΚΑ, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1932. (3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1977. (4) Β. Κρεμμυδάς: Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, σειρά Εγχειρίδια Ιστορίας τ. 1, Αθήνα, 1986. (5) Ul. Wilken: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 1962. (6) Cl. Mosse, An. Gourbeillon: ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα. 1996. (7) I. Πολιτάκος: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, συμπληρωματικές εκδόσεις ΓΕΣ, Αθήνα, 1989. (8) P. Connolly: GREECE AND ROME AT WAR, Greenhill books, Λονδίνο, 1981. (9) J. Hanson: THE WARS OF ANCIENT GREEKS, Cassel. (10) R. Bareli: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, εκδ. Ρώσση, Αθήνα, 1994. (11) Διόδωρος Σικελιώτης: ΙΣΤΟΡΙΕΣ, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1995. (12) J. Anderson: Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΕΠΙ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ. συμπληρωματικές εκδόσεις ΓΕΣ, Αθήνα, 1973. (13) J. Vernant: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα, 1981. (14) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 2000. (15) Η ΕΜΜΕΣΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ, Διεύθυνση Εκδόσεων ΓΕΣ. Αθήνα. 1963. (16) Er. Myraise: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα, 1966.

ΣΤΡΑΤΙΑΤΙΚΗ UTOPIA 1 1 9

ακ4μλ

n*tx*

Ε ίχ α ν τήν πε­ τώ χιόνι τ» Αλλ,ά φω*τ τή φΛογερΓ

iUAJIQ Y ΑΙΜΑΤΟΣ TflN ΧΑΡΑΞΑΝΤΕΓ ΤΗΝ NFAN ΧΡΥΤΗΝ ΤΗΓ ΕΛ ΛΑΔΟΓ IUTOPIAN k

ΤΟ Ιο ΣΥΝΤΑΓΜΑ EYZflNQN ΚΑΤΑ Η δράοη μέοα από ιο ημερολόγιο ίου διοικητή ίου, 2 0 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ynooipdtnvoc ε.ο . ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΕΑΕΟΝ ι. KoBnvwiic Σιοαιιωιικικ loioplac ΣΣΕ ι. unoöieuBuvinc ΔΙΣ/ΓΕΣ

Το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων επιοτραιεύθηκε οιον Τύρναβο, one 17 Σεπιεμβρίου 1912. Από ιην ημερομηνία εκείνη και μέχρι το τέλος του Β’ Βαλκανικού Πολέμου πραγμαιοποίησε, υπό ιην ηγεσία του αντισυνιαγματύρχη Διονυσίου Παπαθόπουλου, μια ένδοξη αλλά και αιματοβαμμένη πορεία από τον Σαραντάπορο και τα Γιαννιτσά έω ς τη δυτική Μακεδονία και τα Ιωάννινα, τον Ααχανά και το Μπέλεο και από εκεί έω ς την κοιλάδα του Στρυμόνα. Η δράση του ολοκληρώθηκε οτο ύιμωμα 1378, έχοντας οτο διάστημα αυτό απολέσει τέσσερις διοικητές ταγμάτων καθώς και το άνθος των αξιωματικών και των οπλιτών του. Οι επιχειρήσεις του Συντάγματος εξιστορούνται με γλαφυρό τρόπο μέσα ααό τις σελίδες του πολεμικού ημερολογίου του ηρωικού διοικητή του.

Λαϊκή λιθογραφία εμπνευσμένη από τη μάχη της Αετορράχης στην Ηπειρο, όπου πρωταγωνίστησαν οι εύζωνες του 1ου ΣΕ. Η Η Ρ Λ Ε Σ EM Ä E T O O P A X t * Τ Η Σ

Η Π Ε ΙΡ Ο Υ

ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ αντισυνταγματάρχη Α. ΠαπαΟόπουλου ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 121

εκδώσει από τις 4 Οκτωβρίου διαταγή για την έναρξη των επιχειρήσεων. Την 6η Οκτωβρίου 1912, το 1ο ΣΕ κινήθηκε από τις 06.30 το πρωί και περί το μεση­ μέρι έφθασε στη Μελούνα, ενώ στη συνέ­ ΤΕ, με διοικητή τον ταγματάρχη Γεώργιο Ιατρίδη, επιστρατεύθηκε στον χεια εισήλθε στο τουρκικό έδαφος. Στις 17.00 έφθασε στην Τσαρίτσανη που ήδη είχε Τύρναβο μαζί με το σύνταγμα, ενώ το 9ο καταληφθεί από την I Μεραρχία. Ο ΠαπαδόΤΕ, με διοικητή τον ταγματάρχη Νικόλαο πουλος σημειώνει για την πρώτη ημέρα των Γεωργούλη, επιστρατεύθηκε στα Τρίκαλα. επιχειρήσεων: «Ο καιρός καλός, η υγεία των Ο αντισυνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόπουλος έφθασε στον Τύρναβο στις 19 ανδρών εξαίρετη παρά την μεγάλην έλλειψιν ύδατος και τροφής. Πειθαρχία καλή, ουΣεπτεμβρίου (πρώτη εγγραφή στο ημερο­ δείς παρετηρήθη ή εγόγγυσεν διά την στέλόγιό του) και στις 20 έλαβε διαταγή από την I Μεραρχία της Λάρισας, με την οποία ρησιν ή την κόπωσιν». Ακολούθησαν οι μάχες των συνόρων του γνωστοποιήθηκε η σύνθεση του συ­ (Ελασσόνας και Δεσκάτης), για να φθάσουντάγματος του και η υπαγωγή του στην VI με στις 9 Οκτωβρίου, οπότε δόθηκε η πρώτη Μεραρχία με μέραρχο τον συνταγματάρ­ χη Κωνσταντίνο Μηλιώτη-Κομνηνό. Στις 4 και σημαντική Μάχη του Σαρανταπόρου, της τοποθεσίας που κάλυπτε την Κοζάνη, αΟκτωβρίου, η μεραρχία μετακινήθηκε και ποτελώντας τον πρώτο στρατηγικό αντικει­ συγκεντρώθηκε στο χωριό Τοπουσλάρ μενικό σκοπό του Ελληνικού Στρατού, και η (Πλατύκαμπος). Από τις 5 Οκτωβρίου, η οποία, σύμφωνα με τον Γερμανό στρατηγό Ελλάδα βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάστα­ φον ντερ Γκολτς, θα αποτελούσε «τον τάφο ση με την Τουρκία, ενώ το ελληνικό Γενι­ του Ελληνικού Στρατού». Κατά τη Μάχη του κό Στρατηγείο Στρατού Θεσσαλίας είχε

T

o 1o Σύνταγμα Ευζώνων (1o ΣΕ) επιστρατεύθηκε στις 17 Σεπτεμβρί­ ου του 1912 συγκροτούμενο από δύο τάγματα ευζώνων (ΤΕ). Το 8ο

Σαρανταπόρου, η VI Μεραρχία αποτελούσε την εφεδρεία του Στρατού Θεσσαλίας. Το 1ο ΣΕ είχε μείνει μόνο με το 9ο ΤΕ, επειδή το 8ο ΤΕ είχε αποσταλεί προς την κατεύθυνση Κοκκινοπιλού, για να καλύπτει το πλευρό της στρατιάς από την κατεύθυνση Κατερί­ νης. Το 1ο ΣΕ ακολουθούσε την οδό Ελασ­ σόνα - Σέρβια ως εμπροσθοφυλακή της με­ ραρχίας του. Κατά την κίνηση συνέβη ένα περιστατικό που κατέδειξε την ποιότητα της ηγεσίας του συντάγματος ευζώνων. Τη στιγμή που κινούντο στην κοίτη ενός χει­ μάρρου, δέχθηκαν πυρά τουρκικών πυρο­ βόλων. Μία οβίδα έσκασε κοντά στον διοικη­ τή του συντάγματος, ο οποίος αντέδρασε ό­ πως περιγράφει στο ημερολόγιό του: «Ινα αφ' ενός φρονηματίσω τους άνδρας μου και να προλάβω πάσαν εν περιπτώσει ατυχήμα­ τος αταξίαν, εφώναξα με όλην την δύναμιν των πνευμόνων μου "Ζήτω η Πατρίς". Τούτο είχεν ως αποτέλεσμα να ανακράζωσιν άπαντες οι στρατιώται μου αυθορμήτως "Ζήτω" μεθ' εκάστην βολήν πυροβόλου». Μετά την αποχώρηση των Τούρκων από

Τμήμα ευζώνων σε θέση βολής στην Αετορράχη. Διακρίνονται τα τυφέκια Mannlicher Schönauer των 6,5χλστ. (από το φωτογραφικό λεύκωμα των Ρωμαϊδη-Zeitz, εκδόσεις Κέδρος).

2 2 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

την τοποθεσία Σαρανταπόρου τη νύκτα της

σει τον θόρυβο της μάχης και έσπευσε κο­ ντά στο τάγμα του Ο Παπαδόπουλος του

9ης προς 10η Οκτωβρίου, η VI Μεραρχία κινήθηκε προς τα Σέρβια επί της δημόσιας ο­ δού σε καταδίωξη του εχθρού, με εμπρο­ σθοφυλακή αποτελούμενη από το 9ο ΤΕ, τμήμα ιππικού, μία πυροβολαρχία και τμήμα χειρουργείου. Διοικητής της εμπροσθοφυ­ λακής ορίστηκε ο διοικητής του 1ου ΣΕ. Στη διάρκεια της κίνησής του σημειώθηκαν μικροσυμπλοκές με τουρκικά τμήματα, κατά τις οποίες σκοτώθηκε μικρός αριθμός Τούρ­ κων στρατιωτών και αιχμαλωτίστηκαν 30 πε­ ρίπου οπλίτες καθώς και ένας λοχαγός ια­ τρός του εχθρού. Παράλληλα κυρίευσε 22 πυροβόλα (το σύνολο των πυροβόλων των τουρκικών δυνάμεων στην τοποθεσία), τα ο­ ποία είχαν εγκαταλειφθεί μαζί με τα βλητοφόρα τους, τα άλογα έλξης και άλλα υλικά. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας εισήλθε στα Σέρβια. Στο μεταξύ, το 8ο ΤΕ διατάχθηκε να επανελθεί στο σύνταγμά του. Ουσιαστικά, το 1ο ΣΕ κατέβαλε βαρύ φόρο αίματος, δίνοντας δείγματα της ορ­ μής και της αυτοθυσίας του καθώς και της ποιότητας του διοικητή του, κατά τη Μάχη των Γιαννιτσών, παρόλο που έλαβε μέρος σε αυτή μόνο με ένα τάγμα, το 9ο ΤΕ, επει­ δή το άλλο, το 8ο ΤΕ, κατά το διάστημα από 14 έως 22 Οκτωβρίου 1912 είχε διατεθεί στην VII Μεραρχία. Η Μάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου 1912) αποτέλεσε μια μά­ χη εκ συναντήσεως, η οποία αιφνιδίασε το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο που ανέμενε ότι οι Τούρκοι θα αμύνονταν πίσω από τον Αξιό ποταμό. Και, όπως είναι γνωστό, η μά­ χη εκ συναντήσεως απαιτεί γρήγορη αντί­ δραση και τόλμη από μέρος των διοικητών που αιφνιδιάζονται. Σύμφωνα με το σχέδιο επιχειρήσεων, η προέλαση προς Θεσσαλονίκη θα πραγμα­ τοποιείτο σε ευρύ μέτωπο. Η VI Μεραρχία θα κινείτο από 19 Οκτωβρίου στο άκρο αρι­ στερό (βόρειο) της διάταξης, στην κατεύ­ θυνση Βερτεκόπ (Σκύδρα) -Αρματλί (Αμπελιές) -περιοχή ανατολικά χωριού Πυλωρύγι (Πενταπλάτανος), ενώ στο δεξιό της θα κι­ νείτο η IV Μεραρχία. Ως εμπροσθοφυλακή της VI Μεραρχίας ορίστηκε το 1ο ΣΕ ενισχυμένο με μία πυροβολαρχία πεδινού πυ­ ροβολικού, έναν λόχο μηχανικού, τμήμα ιπ­ πικού και τμήμα χειρουργείου. Ο αντισυνταγματάρχης Παπαδόπουλος δεν είχε την ημέρα εκείνη στη διάθεσή του τον διοικητή του 9ου ΤΕ, ο οποίος είχε ασθενήσει και παραμείνει στο χωριό Επισκοπή. Η εμπροσθο­ φυλακή άρχισε την κίνησή της στις 07.00 της 19ης Οκτωβρίου 1912. Στις 08.40, ο Πα­ παδόπουλος απέστειλε την πρώτη αναφο­ ρά στη μεραρχία του, ενδεικτική της πα­ ρουσίας εχθρού στα Γιαννιτσά: «Εις εκ των οδηγών μου, ο Γεώργιος Σίμος, αντελήφθη χθες ιδίοις όμμασιν εις Γιαννιτσά 16 πυρο-

ανέθεσε το αρι:τ:ερό της διάταξης και έ­ σπευσε προς το δεξιό που είχε μείνει πίσω. Εκεί διαπίστωσε ότι είχαν τραυματιστεί ο διοικητής και ο ετηλοχίας του λόχου μηχα­ νικού καθώς και ένας υπολσχσγός. ενώ ο δεύτερος υπολοχαγός του λάχχι «ουδαμού ανευρέθη» σύμφωνα με το ημερολό­ γιο! Αιτία της κατάστασης αυτής ήταν το γεγονός ότι ο λόχος μηχανικού έπεσε σε φονικό φραγμό πολυβόλων και αποδεκατίστηκε. Δυστυχώς, στο αριστερό, ο διοικη­ τής του 9ου ΤΕ σκοτώθηκε αμέσως μετά την ανάληψη της διοίκησης του τάγματός του, ενώ παράλληλα σκοτώθηκε και ο υπολοχαγός υπασπιστής του και τραυματίστη­ καν τρεις ακόμα αξιωματικοί και ένας αν-

Ο διοικητής του 1ου ΣΕ αντ/συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόπουλος (σε μεταγενέστερη φωτογραφία με διακριτικά στρατηγού). βόλα ορειβατικά και πεδινά. Εχθρός ουδαμού φαίνεται. Εξακολουθούμεν πορείαν». Και περίπου μία ώρα αργότερα: «Εις Γιαννι­ τσά ακούονται πυκνοί πυροβολισμοί. Προ ημίσειας ώρας περίπου ήκουσα και κανο­ νιοβολισμόν, έναν μόνον. Εξακολουθώ την πορείαν». Στις 13.30, η εμπροσθοφυλακή είχε φθάσει στα υψώματα προ του χωριού Πενταπλάτανος, όπου ενεπλάκη με τον ε­ χθρό ενημερώνοντας σχετικά τη μεραρχία της. Προηγουμένως, ένας λόχος του 9ου ΤΕ είχε αναλάβει τον αφοπλισμό των κατοίκων του τουρκικού χωριού Ασάρ Μπέη, οι οποίοι είχαν οπλιστεί για να προσβάλουν τα ελλη­ νικά τμήματα που θα διέρχονταν από εκεί. Ο Παπαδόπουλος ανακάλεσε και τον λόχο αυτόν, αναπτύσσοντας το σύνολο των δυνάμεών του για μάχη. Παράλληλα αναπτύ­ χθηκαν και τα δύο άλλα συντάγματα της μεραρχίας, τα 17ο και 18ο Συντάγματα Πεζι­ κού (ΣΠ), μολονότι το 18ο ΣΠ διέθετε ένα μόνο τάγμα. Ειδικότερα, το 18ο ΣΠ διατάχθηκε να επεκτείνει το δεξιό του 1ου ΣΕ (ουσιαστικά του 9ου ΤΕ). Ο Παπαδόπουλος ανάπτυξε σε πρώτη γραμμή τρεις λόχους του 9ου ΤΕ και τον λόχο μηχανικού στο δεξιό άκρο, ενώ διατή­ ρησε έναν λόχο ως εφεδρεία. Με τη διάτα­ ξη αυτήν επιτέθηκε και απώθησε τους Τούρκους από έξι διαφορετικές θέσεις. Τη στιγμή εκείνη έφθασε από την Επισκοπή και ο διοικητής του 9ου ΤΕ, ταγματάρχης Νικόλαος Γεωργούλης, ο οποίος είχε ακού-

θυπασπιστής. Οι απώλειες αυτές, όπως ή­ ταν φυσικό, επέδρασαν δυσμενώς και ανέ­ κοψαν τον ρυθμό της επίθεσης. Παρόμοια κατάσταση επικρατούσε και στο 18ο ΣΠ, στο οποίο τραυματίστηκαν ο διοικητής του και ο διοικητής του μοναδικού τάγματος. Ετσι, το 1ο ΣΕ, μόλις το απόγευμα της 19ης Οκτωβρίου, κατέλαβε τις θέσεις που κατείχε το εχθρικό πυροβολικό, στις οποίες βρήκε μόνο διάσπαρτα πυρομαχικά και νε­ κρούς στρατιώτες καθώς και έναν αξιωματι­ κό του εχθρού. Στην έκθεσή του, ο διοικη­ τής του 1ου ΣΕ, επιχειρώντας να προσδιορί­ σει την αιτία των γεγονότων της ημέρας ε­ κείνης, καταλήγει: «Οι άνδρες ήταν κατά την προχώρησιν διατακτικοί ως εκ του φονι­ κού πυρός του αντιπάλου και διότι η μάχη αύτη ήταν η πρώτη από της ενάρξεως του αγώνος σοβαρά μάχη εις ην έλαβεν μέρος το σύνταγμά μου και διά τούτο υπήρξε μεγάλη δυσαναλογία εις τους φονευθέντας και τεθέντας εκτός μάχης αξιωματικούς, επειδή ούτοι εξετέθησαν υπέρ το δέον». Την επομένη, 20 Οκτωβρίου, στις 06.00. ο Παπαδόπουλος συγκέντρωσε 405 άνδρες τους οποίους οργάνωσε σε τέσσερις λόχους κινούμενοι επιθετικά προς την περιοχή των τουρκικών πυροβόλων, χωρίς να συναντή­ σουν αντίσταση. Στις 07.20 κατέλαβαν τα υ­ ψώματα προ των Γιαννιτσών και συνδέθη­ καν με δύο λόχους του 17ου ΣΠ, ενώ στη θέ­ ση Τουρκομνήματα εντοπίστηκαν πεδινά πυροβόλα του εχθρού. Αφού αντιμετώπισε την «πέραν πάσης λογικής» στάση ενός λο­ χαγού του. ο οποίος μετακίνησε με δική του πρωτοβουλία τον λόχο του και τον έταξε στο δεξιό του 17ου ΣΠ σε σύνδεσμο με την IV Μεραρχία ο Παπαδόπουλος συγκέντρω­ σε πέντε αξιωματικούς και 190 οπλίτες, επι­ τέθηκε με την υποστήριξη του πυροβολι­ κού του, κυρίευσε μία ολόκληρη πυροβο­ λαρχία απώθησε τα τουρκικά τμήματα, απέκρουσε αντεπιθέσεις και συνέχισε την προ­ ώθησή του ανατολικά των Γιαννιτσών. Η ε­

ITPATIQTIKH UTOPIA I

23

Τμήμα ευζώνων και στρατιωτών στην περιοχή της Κρέσνας, κατά τον Β ’ Βαλκανικό πόλεμο (από το φωτογραφικό λεύκωμα των Ρωμαϊδη Zeitz, εκδόσεις Κέδρος). νέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα να απο­ συρθούν οι Τούρκοι από την τοποθεσία, ε­ πειδή φοβήθηκαν τυχόν κύκλωσή τους. Μέ­ χρι το μεσημέρι της 20ής Οκτωβρίου 1912 είχε ολοκληρωθεί η Μάχη των Γιαννιτσών. Το 1ο ΣΕ είχε κυριεύσει οκτώ πυροβόλα και τέσσερα πολυβόλα καθώς και μεγάλες πο­ σότητες πολεμοφοδίων. Οι απώλειες του ή­ ταν τέσσερις νεκροί και τέσσερις τραυμα­ τίες αξιωματικοί, καθώς και 21 νεκροί και 122 τραυματίες οπλίτες. Κατά τη διάρκεια της μάχης, το σύνταγμα κατανάλωσε 36.000 φυσίγγια τυφεκίου. Το άλλο τάγμα του συ­ ντάγματος, το 8ο ΤΕ, έλαβε μέρος στη μάχη του ποταμού Λουδία και κυρίευσε τη σιδη­ ροδρομική και μία ακόμα γέφυρα του ποτα­ μού. Οι απώλειές του ήταν εννέα οπλίτες

(Αγρας). Στο πλαίσιο αυτής της διαταγής, το 1ο ΣΕ κινήθηκε από τις 07.00 της 1ης Νοεμ­ βρίου, έφθασε στην Εδεσσα, όπου και στάθμευσε, εκτός από το 8ο ΤΕ που διατάχθηκε να προωθηθεί στο Βλάδοβο. Στο μεταξύ, η διοίκηση του 9ου ΤΕ είχε ανατεθεί στον ταγ­ ματάρχη Νικόλαο Σπιράκη. Το απόγευμα της 2ας Νοεμβρίου, το 8ο ΤΕ επέστρεψε και ε­ γκαταστάθηκε βόρεια της Εδεσσας, ενώ το 1ο ΣΕ μετακινήθηκε προς το Βλάδοβο, ό­ που ανέλαβε υπό διοίκηση όλα τα τμήματα που βρίσκονταν εκεί. Στο διάστημα 3-6 Νοεμβρίου 1912, το 1ο ΣΕ έδωσε τρεις μάχες. Αρχικά, ενισχυμένο με δύο λόχους του 8ου ΣΠ, εγκαταστάθηκε αμυντικά στην περιοχή Βλαδόβου την 3η Νοεμβρίου, ενώ ένας λόχος του 8ου ΤΕ ενε-

νεκροί, ενώ ένας αξιωματικός και 32 οπλίτες τραυματίστηκαν. Κατά την ταφή των νεκρών του συντάγματος παρίστατο και ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ο οποίος επιθεώρησε και τον χώρο στον οποίο ενήργησε το 1ο ΣΕ, όπου βρίσκονταν τα περισσότερα από τα λάφυρα. Η επόμενη «στάση» του 1ου ΣΕ θα ήταν η δυτική Μακεδονία. Στις 30 Οκτωβρίου, η VI Μεραρχία έλαβε διαταγή να κινηθεί προς Εδεσσα - Βλάδοβο

πλάκη με τουρκικά τμήματα στο χωριό Νήσια (Νησί). Στις 4-5 Νοεμβρίου έλαβε μέρος στη μάχη για την απελευθέρωση του Οστρόβου (Αρνισσα). Η VI Μεραρχία άρχισε την προέλαση στις 4 Νοεμβρίου με το 1ο ΣΕ στην ουρά της φάλαγγας. Οταν η εμπρο­ σθοφυλακή της μεραρχίας έφθασε στα υ­ ψώματα προ του Οστρόβου και σε απόστα­ ση πέντε περίπου χιλιομέτρων' από αυτό, δέχθηκε αιφνιδιαστικά πυκνά πυρά από

2 4 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τους αμυνόμενους εκεί Τούρκους. Από τα πυρά επήλθε σύγχυση στην εμπροσθοφυ­ λακή, επειδή τραυματίστηκαν ταυτόχρονα και ο διοικητής της αλλά και ο διοικητής του προπορευόμενου τμήματος της εμπροσθο­ φυλακής. Ο διοικητής της μεραρχίας διέτα­ ξε το 1ο ΣΕ να διαθέσει ένα τάγμα για υπο­ στήριξη του πεδινού πυροβολικού της με­ ραρχίας, το οποίο βρισκόταν στη δημόσια οδό Βλάδοβο - Οστροβο δίχως να έχει ανα­ πτυχθεί, και με το υπόλοιπο σύνταγμα να ε­ πιτεθεί κατά του εχθρού. Ο Παπαδόπουλος διέθεσε για την πρώτη αποστολή το 8ο ΤΕ μείον τον λόχο που είχε εμπλακεί στα Νήσια και με το 9ο ΤΕ επιτέθηκε κατά του αριστε­ ρού του εχθρού. Κατά την επίθεσή τους οι εύζωνες συνάντησαν τμήματα των 20ού και 17ου ΣΠ, τα οποία, παρά τις παροτρύνσεις των αξιωματικών τους, δίσταζαν να σηκω­ θούν και να προχωρήσουν, επειδή ήταν ε­ κτεθειμένα στα πυρά. Οπως γράφει ο διοικητής του 1ου ΣΕ, «....διά να θίξω την φιλοτιμίαν των εφώναξα προς τους ευζώνους μου: "Πηδάτε τους και προχωρήστε!"». Μέχρι το απόγευμα, οι εύ­ ζωνες είχαν κατορθώσει να απωθήσουν τον εχθρό και να τον καταδιώξουν μέχρι τη δη­

μόσια οδό. Τη νύκτα έγινε προσπάθεια να προωθηθούν τα τμήματα ώστε να αποκό­ ψουν την υποχώρηση προς Οστροβο. Η κί­ νηση, όμως, έγινε αντιληπτή από τον εχθρό που καθήλωσε τα τμήματα με δραστικά πυ­ ρά. Το πρωί της 5ης Νοεμβρίου και αφού πέρασαν μια νύκτα υπό καταρρακτώδη βροχή, ο Παπαδόπουλος συγκέντρωσε τα τμήματά του και με δική του πρωτοβουλία κινήθηκαν προς Οστροβο ανατρέποντας μικρές αντι­ στάσεις των Τούρκων, ενώ παράλληλα ανέ­ φερε την ενέργειά του στη μεραρχία. Η με­ ραρχία έστειλε τον επιτελάρχη της, ταγμα­ τάρχη Χατζανέστη, ο οποίος ενημερώθηκε για την κατάσταση και κινήθηκε μαζί τους προς Οστροβο. Γύρω στις 10.00, το σύνταγ­ μα διατάχθηκε να συγκεντρώσει όλες τις δυνάμεις του και να κινηθεί προς Οστροβο, όπου έφθασαν μετά από μία ώρα και στάθμευσαν για ανάπαυση μέχρι το μεσημέρι της 6ης Νοεμβρίου. Στις 12.00 της 6ης Νοεμβρίου, το 1ο ΣΕ, ύστερα από σχετική διαταγή της μεραρχίας του, κινήθηκε ως εμπροσθοφυλακή, ενισχυμένο με μία ορειβατική πυροβολαρχία και έναν λόχο μηχανικού, προς Γκορνίτζοβο (Κέλλη), με αντικειμενικό σκοπό τη διάνοι­ ξη της ομώνυμης διάβασης. Στις 15.00, η ε­ μπροσθοφυλακή έφθασε σε απόσταση δύο χιλιομέτρων περίπου από τη νοτιοανατολι­ κή είσοδο της στενωπού και εντόπισε ε­ χθρικά τμήματα στα υψώματα που την κά­ λυπταν. Ο Παπαδόπουλος διέταξε έναν λό­ χο του 8ου ΤΕ να κινηθεί και να προσβάλει τα εχθρικά τμήματα από το πλευρό ανακόπτοντας τη σύμπτυξή του, ενώ τους άλλους τρεις λόχους να ενεργήσουν επίθεση κατά μέτωπο. Την όλη ενέργεια θα υποστήριζε η ορειβατική πυροβολαρχία. Το 9ο ΤΕ θα πα­ ρέμενε ως εφεδρεία. Η επίθεση του 8ου ΤΕ υπό τον ταγματάρχη Ιατρίδη υπήρξε τόσο ορμητική, ώστε μετά από δύο περίπου ώρες

4 Δεκεμβρίου το βράδυ, η VI Μεραρχία εξέ­ δωσε διαταγή επίθεσης, σύμφωνα με την οποία το 1ο ΣΕ θα ενεργούσε επιθετικά προς Μπίγλιστα. Το σύνταγμα έστειλε το 9ο ΤΕ που κινήθηκε προς την περιοχή Βέρνικ. Οταν έφθασε σε απόσταση 1.000 μέ­ τρων από τις εχθρικές θέσεις, δέχθηκε α­ ραιά πυρά. Το σύνταγμα του διέθεσε έναν λόχο του 8ου ΤΕ και έτσι το τάγμα ακολου­ θώντας μια χαράδρα έφθασε στο χωριό Βέρνικ και από εκεί επιτέθηκε κατά του ε­ χθρού που υποχωρούσε προς Μπίγλιστα και Μπιτίνσκα, μετατρέποντας την υποχώ­ ρηση σε άτακτη φυγή και καταλαμβάνο­ ντας τα δύο χωριά σε ελάχιστο χρονικό διά­ στημα με μικρές απώλειες. Μετά τη λήξη των επιχειρήσεων στην περιοχή της βορείου Ηπείρου, η VI Μεραρ­ χία διατάχθηκε να μεταφερθεί στο Μέτωπο της Ηπείρου, αλλά, επειδή σύμφωνα με πληροφορίες για ενίσχυση του εχθρού στην Ηπειρο, η οδική μεταφορά θεωρήθη­ κε παρακινδυνευμένη, διατάχθηκε η μετα­ φορά της ατμοπλοϊκά από Θεσσαλονίκη. Ετσι, το 1ο ΣΕ κινήθηκε μέσω Πισοδερίου προς Φλώρινα και από εκεί με τραίνα στη Θεσσαλονίκη. Στις 25 Δεκεμβρίου αναχώ­ ρησε με πλοία από το λιμάνι της Θεσσαλο­ νίκης. Στο Μέτωπο της Ηπείρου, το 9ο ΤΕ θα είχε νέο διοικητή. Το όνομά του ήταν ταγματάρχης Ιωάννης Βελισσαρίου. Ακολούθησαν οι επιχειρήσεις στην Ηπειρο. Η VI Μεραρχία έλαβε ενεργό μέρος κατά την πρώτη επίθεση προς κατάληψη των Ιωαννίνων, στις αρχές Ιανουαρίου του 1913. Την περίοδο εκείνη, ο Στρατός Ηπεί­ ρου διοικείτο από τον αντιστράτηγο Κων­ σταντίνο Σαπουντζάκη. Η VI Μεραρχία υπα­ γόταν στο λεγόμενο Τμήμα Στρατιάς Δεξιού

μαζί με τη Μεραρχία Ηπείρου, η οποία από τις 11 Νοεμβρίου μετονομάστηκε σε VIII Με­ ραρχία. Η VI Μεραρχία εξέδωσε την πρώτη διαταγή της στις 4 Ιανουαρίου 1913. σύμφω­ να με την οποία θα ενεργούσε επίθεση κατά των υψωμάτων της Μανωλιάσοας. ενώη Με­ ραρχία Ηπείρου θα αναλάμβανε την κύρια προσπάθεια κατά του Μτηζανίου. Σύμφωνα με τη διαταγή της VI Μεραρχίας, θα σχημα­ τιζόταν απόσπασμα από το 1ο ΣΕ ε . ,σχυμένο με τον λόχο μηχανικού της μεραρχίας, μιάμιση πυροβολαρχία και τμήμα χειρουρ­ γείου. Αποστολή του αποσπάσματος ήταν να καλύψει την κύρια προσπάθεια, απαγο­ ρεύοντας τα πυρά του εχθρικού πυροβολι­ κού από το ύψωμα Καστρίτσα. Το σύνταγμα διατασσόταν να καταλάβει αρχικά τα υψώ­ ματα του χωριού Λοζέτσι (Ελληνικό), στη συνέχεια να επιτεθεί προς Καστρίτσα και τέ­ λος να συνδεθεί με τη Μεραρχία Ηπείρου. Η επίθεση άρχισε το πρωί της 7ης Ιανουαρίου με το 9ο ΤΕ αριστερά και το 8ο ΤΕ δε­ ξιά, με κατεύθυνση προς τα τρία υψώματα της Αετορράχης. Πίσω από το 8ο ΤΕ κινείτο η διοίκηση του συντάγματος μαζί με την ε­ φεδρεία την οποία αποτελούσαν ο λόχος μηχανικού και δύο λόχοι του 17ου ΣΠ. Διοι­ κητής του ενός από τους δύο λόχους ήταν ο λοχαγός Δημοσθένης Διαλέτης που, λίγα χρόνια αργότερα, θα έγραφε τη δική του ι­ στορία στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Η συνδυασμένη, ορμητική επίθεση των 8ου και 9ου ΤΕ είχε ως αποτέλεσμα μέχρι τις 14.20 της ίδιας ημέρας να καταληφθούν τα υψώματα της Αετορράχης. Στη διάρκεια της μάχης τραυματίστηκε στο πόδι ο ταγματάρ­ χης Βελισσαρίου, αλλά παρέμεινε στη θέση του. Μετά και την κατάληψη του αυχένα πά­ νω από το χωριό Λοζέτσι, ο εχθρός εγκατά-

ο εχθρός είχε εγκαταλείψει τις αμυντικές θέσεις του, αφήνοντας πίσω του περί τους 190 νεκρούς. Οι απώλειες του 1ου ΣΕ ήταν ένας στρατιώτης νεκρός και επτά τραυμα­ τίες. Μετά την κατάληψη της Κέλλης, στις 17.30 το 9ο ΤΕ και ένας λόχος του 8ου ΤΕ διατάχθηκαν να ερευνήσουν τις κατοικίες και στη συνέχεια να εγκαταστήσουν προφυ­ λακές. Σε ό,τι αφορά τον λόχο μηχανικού, φαίνεται ότι κάτι δεν πήγε καλά, διότι ο Πα­ παδόπουλος παρατηρεί λακωνικά: «Τον λό­ χον του Μηχανικού ούτε να εισέλθη εις την φάλαγγα της εμπροσθοφυλακής είδον, ού­ τε κατόπιν αντελήφθην αυτόν». Στη συνέχεια, ο Στρατός Θεσσαλίας προχώρησε προς βορρά και στις αρχές Δε­ κεμβρίου το 1ο ΣΕ είχε εγκαταστήσει προ­ φυλακές μάχες δεξιά και αριστερά από τη δημοσία οδό που περνούσε από Σμαρδέσι προς το έδαφος της Βορείου Ηπείρου. Στις

Απόσπασμα ευζώνων με τον αξιωματικό τους κινούνται στα στενά της Κρέσνας.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ I 2 5

νείς καιρικές συνθήκες και οι ελλείψεις σε εφόδια είχαν επηρεάσει δυσμενώς το ηθικό των ανδρών. Μετά από νεώτερες εκτιμήσεις αποφασίστηκε η γενική επίθεση κατά των ο­ χυρών που κάλυπταν τα Ιωάννινα, για τις 20 Φεβρουάριου. Το 1ο ΣΕ διατέθηκε στη 2η Φάλαγγα του Β ’ Τμήματος Στρατιάς, υπό τον συνταγματάρχη Ιωάννη Γιαννακίτσα, και με τα δύο τάγματα ευζώνων του κατέλαβε, κυριολεκτικά, τα Ιωάννινα! Το βράδυ της 19ης Φεβρουάριου, η 2η Φάλαγγα βρισκόταν στη νοτιοανατολική έ­ ξοδο της στενωπού της Μανωλιάσσας. Την αποτελούσαν το 1ο ΣΕ, ενισχυμένο με ένα τάγμα πεζικού του 17ου ΣΠ και μία πολυβο­ λαρχία έξι πολυβόλων, τα 3ο και 15ο ΣΠ, μία διλοχία μηχανικού και τρεις πυροβολαρ­

Διάβαση γέφυρας από τμήμα ευζώνων κατά τον Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο το 1913. λειψε τις θέσεις του και τράπηκε προς Κουτσελιό, καταδιωκόμενος από το 8ο ΤΕ, δύο λόχους του 9ου ΤΕ και τον λόχο του 17ου ΣΠ του λοχαγού Διαλέτη. Τα τμήματα του συ­ ντάγματος κυρίευσαν μία σημαία, ένα πυρο­ βόλο, τέσσερα πολυβόλα, σκηνές και όπλα. Από αιχμάλωτο αξιωματικό πληροφορήθηκαν ότι προ του συντάγματος υπήρχαν δέκα εχθρικά τάγματα, ενώ στο Κουτσελιό υπήρ­ χαν πυροβόλα. Στις 8 Ιανουαρίου το πρωί, το 1ο ΣΕ, μα­ ζί με τα υπό διοίκηση τμήματα, βρίσκονταν στα υψώματα προ του Κουτσελιού, όπου εί­ χαν προωθηθεί στη διάρκεια της νύκτας για να αποφύγουν τα πυρά του εχθρικού πυρο­ βολικού. Τελικά αποδείχθηκε ότι τα άλλα τμήματα δεν είχαν προωθηθεί και έτσι εκεί­ νη την ημέρα το 1ο ΣΕ επιτέθηκε μόνο του. Περί τις 08.00, ο Παπαδόπουλος διέταξε έ­ ναν λόχο του 8ου ΤΕ και δύο λόχους του 9ου ΤΕ να επιτεθούν προς Καστρίτσα. Μόλις ε­ πιτέθηκαν οι λόχοι, δέχθηκαν σφοδρά πυρά πυροβολικού, αλλά, παρά τις απώλειες που υπέστησαν, προχώρησαν μέχρι την παρυφή του χωριού Φράστανα (Κυπαρίσσια). Το πυ­ ροβολικό του συντάγματος με δραστικά πυ­ ρά προσέβαλε τα εχθρικά πυροβόλα, αλλά, μόλις έγινε αντιληπτή η θέση των ελληνι­ κών πυροβόλων, δέχθηκαν τα πυρά του συ­ νόλου των τουρκικών πυροβόλων, με απο­ τέλεσμα τον θάνατο ενός αξιωματικού και τον τραυματισμό του διοικητή και άλλων δύο αξιωματικών της πυροβολαρχίας καθώς και την καταστροφή δύο πυροβόλων. Υστερα από αυτό, ο Παπαδόπουλος κά­ λυψε τους άνδρες του και ενημέρωσε τη μεραρχία του ότι είχε σταματήσει την επίθε­ ση, αναμένοντας την προώθηση και άλλων τμημάτων. Κατέληξε λέγοντας ότι, αν δεν κατόρθωνε να καταλάβει εντός της 8ης Ια-

2 6 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

νουαρίου την Καστρίτσα, την επομένη η μισή του δύναμη δεν θα ήταν σε θέση να πο­ λεμήσει λόγω εξάντλησης. Ζήτησε, επίσης, να αποσταλεί αντικαταστάτης διοικητής για το 9ο ΤΕ, προκειμένου να παρασχεθεί ιατρι­ κή φροντίδα στον φυσικό διοικητή του που είχε τραυματιστεί. Η μεραρχία απάντησε ότι είχε διαταχθεί μία διλοχία να συναντήσει το σύνταγμα, ενώ ο ίδιος ο μέραρχος απέστειλε στον Παπαδόπουλο το παρακάτω σήμα: «Αγαπητέ Συνταγματάρχα. Σας συγχαίρω ως και τα ηρωικά τάγματα Ευζώνων». Η διλοχία ενώθηκε με το 1ο ΣΕ το πρωί της 9ης Ιανουαρίου αντί για τις 7 όπως προβλεπόταν. Το βράδυ της 8ης Ιανουαρίου, ο Παπαδόπου­ λος παρουσίασε υψηλό πυρετό και αντικαταστάθηκε προσωρινά. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Ιανουαρίου, το 1ο ΣΕ είχε 25 οπλίτες νεκρούς, ενώ επτά αξιωματι­ κοί και 204 οπλίτες ήταν τραυματίες. Η πρώτη αυτή προσπάθεια για την κατά­ ληψη των Ιωαννίνων απέτυχε. Στη συνέχεια, τη διοίκηση του Στρατού Ηπείρου ανέλαβε ο διάδοχος Κωνσταντίνος υπό τον οποίο θα πραγματοποιείτο η τελική επίθεση για την απελευθέρωση της πόλης. Ο διάδοχος, μό­ λις ανέλαβε τη διοίκηση στις 10 Ιανουαρίου, διέταξε τη συνέχιση της επίθεσης. Στο πλαί­ σιο της διαταγής αυτής, η VI Μεραρχία διέ­ ταξε να καταληφθεί από τις μονάδες της η γραμμή των υψωμάτων βόρεια του χωριού Λοζέτσι (Ελληνικό), για να καλυφθεί το δε­ ξιό του Στρατού Ηπείρου. Οι μονάδες, ό­ μως, της μεραρχίας δεν κατόρθωσαν να ε­ νεργήσουν όπως διατάχθηκαν, λόγω της δράσης του εχθρικού πυροβολικού. Τελικά, οι επιχειρήσεις ανέσταλησαν για να προε­ τοιμαστεί καλύτερα ο Στρατός Ηπείρου από πλευράς υλικού αλλά και ηθικού, δεδομέ­ νου ότι ο μακροχρόνιος αγώνας, οι δυσμε­

χίες. Το 1ο ΣΕ είχε οριστεί ως εμπροσθο­ φυλακή με εντολή να συνδεθεί με το αρι­ στερό της 1ης Φάλαγγας, η οποία βρισκό­ ταν επί του υψώματος Μανωλιάσσας, και να κινηθεί ύστερα από εντολή του διοικητή της φάλαγγας. Στη συνέχεια δινόταν η ε­ ξής εντολή: «Το αυτό Σύνταγμα Ευζώνων παρακολουθούν την επιθετικήν ενέργειαν της 1ης Φάλαγγος και επωφελούμενον της τακτικής καταστάσεως να κερδίζη έδαφος προς τα πρόσω, ούτως ώστε κατά την στιγ­ μήν της γενικής προελάσεως της φάλαγγος τα πρώτα τμήματα αυτού να ευρίσκωνται εις το τελικόν σημείον της εξόδου της στενωπού προς την λεκάνην της Δωδώ­ νης». Οπως εξελίχθηκε η κατάσταση, οι εύζωνες «επωφελήθηκαν» της κατάστασης στον ύψιστο βαθμό. Η επίθεση κατά των Ιωαννίνων άρχισε το πρωί της 20ής Φεβρουάριου 1913. Το 1ο ΣΕ ανέτρεψε τις αντιστάσεις στα αντερεί­ σματα της εξόδου της στενωπού και εισήλθε στη λεκάνη της Δωδώνης. Τα δύο τάγμα­ τα (1/17 και 8ο ΤΕ) προχώρησαν γρήγορα, χω­ ρίς να συναντήσουν μεγάλη αντίσταση προς τη λεκάνη της Δωδώνης. Αντίθετα, το 9ο ΤΕ με την πολυβολαρχία βλήθηκαν δραστικά από τουρκικά τμήματα που βρίσκονταν στο δεξιό τους, επειδή η 1η Φάλαγγα είχε μείνει πίσω. Αξιοποιώντας τα πυρά των πολυβόλων του αλλά και του πυροβολικού του, το 1ο ΣΕ κατόρθωσε να διασκορπίσει τα εχθρικά τμή­ ματα και να συνεχίσει την προέλασή του. Γύ­ ρω στο μεσημέρι, ο Παπαδόπουλος ενημέ­ ρωσε τον διοικητή της 2ης Φάλαγγας ότι κι­ νείται προς το οχυρό Αγίου Νικολάου και έ­ κανε λόγο για ανάγκη προέλασης και των άλλων τμημάτων της φάλαγγας. Ομως το σύνταγμα ευζώνων είχε προχωρήσει με τέ­ τοια ορμή, ώστε είχε απομακρυνθεί σημα­ ντικά από τη φάλαγγα, με αποτέλεσμα και ο διοικητής της να μην έχει σαφή αντίληψη αλλά και οι διαταγές να φθάνουν καθυστε­ ρημένα. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο διοικη­ τής της φάλαγγας, όταν διαπίστωσε ότι τα

δύο τάγματα ευζώνων είχαν σταματήσει (στην πραγματικότητα για να ανασυντα­ χθούν), εξέδωσε διαταγή απευθείας σε αυ­ τά με την προτροπή να ακολουθήσουν την εμπροσθοφυλακή! Στις 15.00, ο Παπαδόπουλος τον ενημέρωσε ότι ο Αγιος Νικόλαος εί­ χε καταληφθεί από τμήματα της 3ης Φάλαγ­

και τα δύο τάγματα ευζώνων, με προτροπή του διοικητή του 9ου ΤΕ, ταγματάρχη Βελισσαρίου, συνέχισαν την επίθεση προς τα υψώματα Αγίου Νικολάου. Αντίθετα, το 1/17 Τάγμα έλαβε τη διαταγή του διοικητή της φάλαγγας και ανέκοψε την κίνησή του. Τη νύκτα της 20ής προς 21η Φεβρουάρι­ ου, ο Παπαδόπουλος έστειλε την παρακάτω αναφορά προς τον διοικητή της φάλαγγας από την οδό Ιωαννίνων-Ραψίστας: «Λαμβά­ νω την τιμήν να αναφέρω ότι το σύνταγμα ευρίσκεται προ των Ιωαννίνων ένθα εγκατέστησε προφυλακάς. Απέχει ολίγον της εισό­ δου (Νοτιάς Παρυφής) πέντε λεπτά. Φάλαγ­

γας και ζήτησε να πληροφορηθεί αν θα έπρεπε να κατευθυνθεί προς Ιωάννινα ή Σαδοβίτσα. Την ίδια ώρα, όμως, ο εχθρός άρχι­ σε να ανατρέπεται σε όλο το μέτωπο. Ο Παπαδόπουλος διέταξε το 8ο ΤΕ και διλοχία του 9ου ΤΕ να καταδιώξουν τους Τούρκους. Στις 17.00 είχαν καταλάβει το χωριό Ραψίστα (Πεδινή), είχαν διώξει τα εχθρικά τμήματα από εκεί και συνέχιζαν την καταδίωξη προς την πεδιάδα. Ο Παπαδόπουλος ανακάλεσε και την άλλη διλοχία του 9ου ΤΕ, η οποία βρισκόταν στα υψώματα Δουρούτι, και έτσι ολόκληρο το σύνταγμα συνέχισε την προέ­ λασή του προς Ιωάννινα. Εκείνη τη στιγμή, ο διοικητής της φάλαγγας, θεωρώντας ότι η αποστολή του είχε λήξει με την κατάληψη της περιοχής περί τη Ραψίστα, διέταξε το σύνταγμα ευζώνων να ανακόψει την κίνηση και να εγκατασταθεί περί τη Ραψίστα. Κατά ευτυχή σύμπτωση, η διαταγή δεν ελήφθη

γες εχθρικαί προσέρχονται εκ του δεξιού της οδού ευρισκόμενοι ήδη εγγύς. Σπεύσατε προς κατάληψιν της πόλεως και ενίσχυσίν μας». Οταν παρήλθε περίπου μιάμιση ώρα χωρίς να λάβει απάντηση και συνειδη­ τοποιώντας ότι δεν υπήρχαν φίλια τμήματα γύρω του, γεγονός που θα έθετε σε κίνδυνο το σύνταγμά του όταν ξημέρωνε, έστειλε αγγελιοφόρους με το παρακάτω σήμα: «Προς οιονδήποτε Ελληνικόν στράτευμα. Το 1ον Σύνταγμα Ευζώνων ευρίσκεται επί της νοτίας εισόδου των Ιωαννίνων και πέντε λεπτά έξωθεν αυτών. Ανάγκη σπεύσετε έ-

λευσίν σας». Στις 23.00 έφθασε στις προφυ­ λακές του 9ου ΤΕ αντιπροσωπεία του Τούρ­ κου αρχιστρατήγου Εσάτ πασά, συνοδευόμενη από τον μητροπολίτη Δωδώνης και α­ ντιπρόσωπο του μητροπολίτη Ιωαννίνων, με έγγραφο το οποίο υπέγραφαν οι αντιπρόσω­ ποι των Μεγάλων Δυνάμεων σχετικά με την παράδοση της πόλης. Η αντιπροσωπεία, συνοδευόμενη από τον ταγματάρχη Βελισσαρίου, μετέβη στο Χάνι Εμίν Αγά όπου βρι­ σκόταν το ελληνικό Στρατηγείο για να διαπραγματευθεί τους όρους παράδοσης. Η τολμηρή προέλαση του 1ου ΣΕ είχε ως απο­ τέλεσμα την παράδοση των Ιωαννίνων. Είναι άγνωστο τι θα συνέβαινε αν οι Τούρκοι αντι­ λαμβάνονταν ότι το 1ο ΣΕ ήταν μόνο του στην περιοχή! Το πρωί της επομένης, ο Πα­ παδόπουλος έλαβε μια επιτιμητική διαταγή της 2ης Φάλαγγας, η οποία -ούτε λίγο ούτε πολύ- τον διέταζε να ...υποχωρήσει, επειδή με την προέλασή του το σύνταγμα είχε αναλάβει «μεγίστη ευθύνη». Πραγματικά, όπως γράφει ο Παπαδόπουλος στο ημερολόγιό του, «μετά το ιδιαιτέρως τιμητικόν διά το υπ' εμέ σύνταγμα γεγονός τούτο, δι' ου ετί­ θετο τέρμα εις την Ηπειρωτικήν εκστρατεί­ αν, έλαβον διαταγάς και υπέβαλον επίσης α-

ΓΕΝΙΚΟ Ε Π ΙΤ Ε Λ Ε ΙΟ ΣΤ ΡΑ Τ Ο Υ ΔΙΕΥΘ ΥΝΣΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Σ ΣΤΡΑΤΟΥ

ΙγΗωάννηί • Καστρΐτσα

,·4Θ0

•'•Μ. Περνοτερα^1 Ή . Δουρούτης

I rc»p. ΠακαστάΟιι

Πλατανία

• Λαφνούλα

‘Πεδινή

• Παλαιοχώρι

|Κιί5τάνιανη

Κοσμηρά ιυριτσα

Ιυπαρίοσι

ιΆγ, Νικόλαος

.

χάνι Μκιζανίου

'αστασια

• Μουζαχαρςι

• Πετροβοΰνι

Ια ρ α ο κ ε υ η

Αμιτελιά

“ Γζο °* υ»° **

β Μπιζάνι,.

Ep. ,ΔΜβώνη |ΐ8 «Ε λ λ η ν ικ ό

t>pAT g W «* • MitacnTöi οι

(

«EtuoxoV*0

cotfjpi. Ι Μ ε χ άλη PQ \

,

? y .T p ,4 i= ,‘

Λ0

K “ 0 lPi

· Π ρ .Η λ ι α ς

^

•Λεσσιανα » .Αοπροχώρι

Λ \ -1075/ Μανολιασα/·

i 703

I

Άετοράχη • Λαζανα

t Ay Κυριαχή

|!

«Άνω θεΛιαχήσι

**

1 ιιαχηοι

JΡοβίλιστα (Χ.Φουάτ) εφ{Χ]ϊΜερ

.Κωοτήτσι

\»7° /

.·Κρυ φοβο • Πλατάνια

ουά* Κορΰτια νη

ΓΕΝΙΚΗ

• P a ß έ v ia

ΕΠΙΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΣ Ο ΧΥΡΩΜ ΕΝΗΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΑΣ IQ ANN INfiN (20 Φεβρουάριου 1913)

.« • Κοττάνη

< -

•Λίκα Φ&αργιάδες

,ΜυροΒαφ·

Κ λ ί μ α κ α 1:100 000

.1

.»

.»

Κατενδύνοεις Ελλ η νικώ ν τμημάτων θέοεις Ε λ λ. τμημάτων το βράδυ της 19 Φεβρ. 1913 ©εσείς »» " " " " 20 " 1913

< μ Κατευθύνσεις τουρκικώ ν τμημάτω ν ItT W - Κυρία οχυρω μένη τοκοδεσία Προω-θημένη

οχυρωμένη

τοποθεοια

Η επίθεση για την κατάληψη του Μπιζανίου και των Ιωαννίνων. Το 1ο ΣΕ κινή&ηκε με το Β ' Τμήμα Στρατιάς και έψτασε προ των Ιωαννίνων.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ! 2 7

£ Ο Βελισσαρίου είχε αναγνωρίσει θέσεις εχθρικού πυροβολικού και ζητούσε από τον διοικητή του ενισχύσεις για να επιτεθεί, δεδομένου ότι το τάγμα του κάλυπτε και τα πλευρά του με έναν από τους λόχους του. J ναφοράς... Αντί να αποσταλλώσιν ενισχύ­ σεις προς εξασφάλισιν πλήρους επιτυχίας μας, λαμβάνομεν διαταγήν προς υποχώρησιν... Αν ο Εσάτ Πασάς αντελαμβάνετο ότι ήμεθα δύο μόνον τάγματα και αν δι’ οιανδήποτε τυχαίαν αιτίαν δεν έσπευδε να παραδοθή, βεβαίως θα διετρέχομεν τον έσχατον κίνδυνον ως τελείως απομεμονωμένοι πανταχόθεν...». Αργότερα, ο διοικητής της φάλαγγας απέστειλε το παρακάτω σήμα στον Παπαδόπουλο: «Συγχαίρω υμάς διά την αποφασιστικότηταν της χθες προελάσεως των υφ' υμάς προφυλακών, εις ην κα­ τά μέγα μέρος οφείλεται η παράδοσις των Ιωαννίνων». Κατά την προέλασή του, το 1ο ΣΕ κυρί­ ευσε -μεταξύ άλλων- και τέσσερα πεδινά πυροβόλα, λάφυρα των Τούρκων από την ήττα της ελληνικής V Μεραρχίας στο Αμύ­ νταιο, λίγο πριν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Το σύνταγμα είχε εννέα ο­ πλίτες νεκρούς, καθώς και έναν αξιωματικό και 62 οπλίτες τραυματίες, ενώ κατανάλωσε 23.000 φυσίγγια τυφεκίου και 20.750 φυσίγ­ για πολυβόλου. Είχε ολοκληρώσει κατά τον καλύτερο τρόπο τη συμμετοχή του στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο με τίμημα τέσσερις νε­ κρούς και 37 τραυματίες αξιωματικούς, κα­ θώς και 65 νεκρούς και 427 τραυματίες ο­ πλίτες. Μετά το τέλος του Α' Βαλκανικού Πολέ­ μου, το 1ο ΣΕ, πάντα υπό την VI Μεραρχία, μεταφέρθηκε στη Μακεδονία και στις 14 Απριλίου 1913 στάθμευσε στη Γιουβάσνα (Ασσηρο). Στις 11 Μάίου, μαζί με το 17ο ΣΠ της ίδιας μεραρχίας, σχημάτισε απόσπασμα προκάλυψης υπό τον διοικητή του και κάλυ­ ψε τμήμα του τομέα της μεραρχίας του. Στις 28 Μάίου, ολόκληρη η μεραρχία συγκε­ ντρώθηκε στην περιοχή Ασβεστοχώρι - Αϊβάτι (Λητή). Στις 16-17 Ιουνίου 1913, οι Βούλ­ γαροι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και χωρίς να κηρύξουν πόλεμο κατά των προφυλακών των I, VII και X Μεραρχιών. Ετσι άρχισε ο Β ’ Βαλκανικός Πόλεμος. Διοικητής της VI Με­ ραρχίας ήταν ο συνταγματάρχης πεζικού Νικόλαος Δελαγραμμάτικας. Το 1ο ΣΕ διέ­ θετε πλέον και ένα ακόμα τάγμα, το 3ο Τάγ­ μα Κρητών, με διοικητή τον ταγματάρχη Γε­

2 8 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ώργιο Κολοκοτρώνη, εγγονό του Γέρου του Μόριά. Στις 17 Ιουνίου 1913, το 1ο ΣΕ διατάχθηκε από τη μεραρχία του να μετακινηθεί για να εγκαταστήσει προφυλακές στα υψώματα μεταξύ των χωριών Στάνοβο - Λαϊνά με ε­ ντολή «να επαγρυπνώσιν αυστηρώς έχουσαι υπ’ όψιν δυνατήν νυκτερινήν επίθεσιν εκ μέρους του εχθρού». Το σύνταγμα άφησε έ­ ναν λόχο του 9ου ΤΕ στο Ασβεστοχώρι για να φρουρεί την οδό Θεσσαλονίκη - Ασβε­ στοχώρι. Στις 18 Ιουνίου, οι ελληνικές με­ ραρχίες διατάχθηκαν να παραμείνουν στις θέσεις τους με ετοιμότητα μετακίνησης α­ κόμα και την ίδια ημέρα. Σύμφωνα με νέα διαταγή της μεραρχίας του, το 1ο ΣΕ ορί­ στηκε ως εφεδρεία της στην περιοχή Γιαϊλατζίκ (Φίλυρο). Με νέα διαταγή της μεραρ­ χίας καθοριζόταν ότι από την ίδια ημέρα ο Ελληνικός Στρατός θα αναλάμβανε επιθετι­ κές επιχειρήσεις. Η μεραρχία θα συνδεόταν με το ιππικό της στην περιοχή Λαγκαδά με την I Μεραρχία και με το 18ο ΣΠ της με την IV Μεραρχία. Στις 10.30 της 19ης Ιουνίου 1913, το 1ο ΣΕ έλαβε τη διαταγή επιχειρήσεων της με­ ραρχίας του, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να κινηθεί αριστερά της αμαξιτής οδού Σερ­ ρών, με αντικειμενικό σκοπό το ύψωμα 605. Το ίδιο ύψωμα είχε ως αντικειμενικό σκοπό και το 18ο ΣΠ της μεραρχίας, το οποίο θα κι­ νείτο δεξιά της οδού. Πριν ξεκινήσει το σύ­ νταγμα την πολεμική δράση του, ο διοικη­ τής του απηύθυνε στους άνδρες του την παρακάτω «προσλαλιάν», όπως την αποκαλεί ο ίδιος στο ημερολόγιό του: «Αξιωματικοί και οπλίται. Δεν θα προ­ σπαθήσω, ουδέ καν θα πειραθώ να διεγείρω τον ενθουσιασμόν σας ή να υπενθυμίσω το ιερώτατον προς την Πατρίδα καθήκον. Κα­ τόπιν των 14 νικηφόρων μαχών κατά των Τούρκων εις την Μακεδονίαν και την Ηπει­ ρον... θεωρώ άκαιρον να απευθύνω εγώ προς εσάς, τους οποίους εις την πράξιν εγνώρισα και εξετίμησα, πομπώδεις φράσεις και λέξεις ενθουσιαστικάς. Προβλέπω νέ­ ους πάλιν ηρωισμούς σας και εις τον ήδη αρχόμενον δεύτερον τούτον πόλεμον και η επιθυμία εμού, του συνταγματάρχου και συ-

μπολεμιστού σας, είναι τα κατορθώματά σας να είναι τοιαύτα ώστε να δικαιώσωσιν τας προσδοκίας της AM του Βασιλέως και συμπολεμιστού μας, να εκπλήξωσιν αληθώς τον κόσμον και να χρησιμεύσωσιν ως δίδαγ­ μα διά τας νεωτέρας Ελληνικός γενεάς. Οι μέχρι χθες σύμμαχοί μας Βούλγαροι λέγουν ότι δεν μας λογαριάζουν και καυχώνται ότι αυθημερόν θα φθάσουν εις Θεσσαλονίκην. Ημείς όμως οι οποίοι τους εγνωρίσαμεν κα­ λώς, θα τους εξευτελίσωμεν από την πρώτην μάχην και εντός ενός μηνάς το πολύ θα τονισθή και δεύτερον πολεμικόν νικητήριον εμβατήριον διά το αήττητον σύνταγμά μας, διότι αυτό πρώτον πάλι θα εισέλθη εις την Σόφιαν όπως εισήλθε εις τα Ιωάννινα. Σεις δε στρατιώται του υπ’ εμέ Τάγματος των Κρητών, οι οποίοι πρώτην φοράν θα συμπολεμήσετε μαζί μας, έχω συναίσθησιν ότι δεν θα υστερήσετε από τους Ευζώνους συ­ ναδέλφους σας... Διά τούτο είμαι απολύτως βέβαιος, διότι Κρητικοί είσθε και Κολοκοτρώνης είναι ο ταγματάρχης σας... Να επιτί­ θεσθε πάντα με λυσσώδη και ακατάσχετον ορμήν και ουδέποτε να διανοηθήτε να κά­ μετε ουδέ εν βήμα προς τα οπίσω, διότι η νίκη διαφέρει από την ήτταν κατά ένα μόνο βήμα. Ή τύχη βοηθά τους τολμηρούς" λέγει ένα ρητόν. Εγώ όμως φρονώ ότι οι τολμηροί δημιουργούν την τύχην τους... Είμαι βέβαι­ ος ότι από σήμερον και πριν να δύση ο ήλιος θα νικήσωμεν νίκην περιφανεστάτην και θα εμπνεύσωμεν εις τον εχθρόν τοιούτον φό­ βον ώστε να μην τολμήση εις το μέλλον να μας αντικρίση, αλλά να ζητά φεύγων και πά­ ντοτε φεύγων να σωθή». Οι άνδρες του 1ου ΣΕ δεν απογοήτευσαν τον διοικητή τους στον έναν μήνα που ακολούθησε -όπως εί­ χε αναφέρει προφητικά- μέχρι τη σύναψη α­ νακωχής. Το 1ο ΣΕ ξεκίνησε από τη Γιουβέζνα (Ασσηρο) στις 11.00 της 19ης Ιουνίου με το 9ο ΤΕ ως εμπροσθοφυλακή. Στις 12.25, ο δι­ οικητής της εμπροσθοφυλακής, ταγματάρ­ χης Βελισσαρίου, ανέφερε ότι συνάντησε ε­ χθρικά τμήματα στα υψώματα νότια του χω­ ριού Κλέπε (Λευκοχώρι). Σε λίγο ενεπλάκη ολόκληρο το σύνταγμα -μάλιστα τραυματί­ στηκε και το άλογο του Παπαδόπουλου-, αλλά τελικά καταλήφθηκαν τα χωριά Στεφά­ νια, Κλέπε και Καρατζάκιοϊ (Καρτερές), ενώ το σύνταγμα ανέφερε στη μεραρχία του την εξέλιξη, καθώς και ότι κινείτο προς το ύψω­ μα 605 όπου είχε καταφύγει ο εχθρός. Τα 8ο και 9ο ΤΕ βρίσκονταν στα υψώματα του χω­ ριού Κλέπε και ενεργούσαν επιθετικά κατά του υψώματος 605, ενώ το Τάγμα Κρητών εί­ χε καθηλωθεί στη νότια παρυφή του χωριού Καρατζάκιοϊ. Ο Παπαδόπουλος, εκτιμώντας ότι και η παραμικρή καθυστέρηση του τάγ­ ματος αυτού θα είχε δυσμενείς επιπτώσεις στην ενέργεια κατάληψης του αντικειμενι­

κού σκοπού του συντάγματος, διέταξε τους λόχους του Τάγματος Κρητών να σπεύσουν χωρίς την παραμικρή χρονοτριβή στα υψώ­ ματα πάνω από το χωριό Καρατζάκιοϊ. Αφού συγκέντρωσε τα τμήματα αυτά, το 1ο ΣΕ ε­ πιτέθηκε με τα τρία τάγματα κατά του υψώ­ ματος 605 και μέχρι τις 16.45 κατέλαβε τους πρώτους λόφους του. Κατά την επίθεση σκοτώθηκε από οβίδα πυροβολικού ο διοι­ κητής του 8ου ΤΕ, ταγματάρχης Γεώργιος Ιατρίδης (αντικαταστάθηκε προσωρινά από τον λοχαγό Χριστοφόρου), ενώ τραυματί­ στηκε ελαφρά ο Παπαδόπουλος, ο οποίος α­ νέφερε την κατάσταση στη μεραρχία του με την παρατήρηση ότι δεν είχε επαφή ούτε με ελληνικά τμήματα στα πλευρά αλλά ούτε και με την εφεδρεία της μεραρχίας του. Το Τάγμα Κρητών ανέφερε ότι είχε εξα­ ντλήσει τα πυρομαχικά του, ενώ το 9ο ΤΕ α­ νέφερε ότι τραυματίστηκε ένας διοικητής λόχου καθώς και το άλογο του Βελισσαρίου. Και οι δύο διοικητές ζήτησαν να πληροφορηθούν την κατάσταση της μεραρχίας τους αλλά και της I Μεραρχίας που έπρεπε να βρίσκεται στο πλευρό τους. Ο Παπαδόπου­ λος, που είχε διαθέσει προ πολλού όλες τις εφεδρικές δυνάμεις του, προέτρεψε τα τάγ­ ματα να πράξουν το ίδιο, τα ενημέρωσε ότι αγνοούσε την κατάσταση των άλλων δύο συνταγμάτων της μεραρχίας καθώς και της I Μεραρχίας και ότι το πρωί της 20ής Ιουνίου θα οδηγούσε ο ίδιος την επίθεση κατά του υψώματος που βρισκόταν πίσω από το 605.

χαρά φώναζαν «Ζήτω η ελευθερία!». Στις 09.15, ο ίδιος ανέφερε ότι δέχθηκε πυρά πυ­ ροβολικού από νότια του Λαχανά. Τη στιγμή εκείνη, το σύνταγμα έλαβε δύο διαταγές της VI Μεραρχίας οι οποίες είχαν εκδοθεί στις 06.30 και 07.00 αντίστοιχα και οι οποίες καθυστέρησαν να φθάσουν στον προορι­ σμό τους. Με την πρώτη διαταγή το σύνταγ­ μα διατασσόταν να κινηθεί με δύο τάγματα διαθέτοντας το τρίτο ως πλαγιοφυλακή για σύνδεσμο με τη II Μεραρχία, ενώ με τη δεύ­ τερη να εγκαταστήσει προφυλακές μάχης και να συνδεθεί με την I Μεραρχία. Στο με­ ταξύ, ο Βελισσαρίου είχε αναγνωρίσει θέ­ σεις εχθρικού πυροβολικού και ζητούσε από τον διοικητή του ενισχύσεις για να επι­ τεθεί, δεδομένου ότι το τάγμα του κάλυπτε και τα πλευρά του με έναν από τους λόχους

νταγμα να διακόψει κάθε ενέργεια μέχρι να φθάσει στην περιοχή η μεραρχία. Κατά την επίθεσή του, το 1ο ΣΕ μεταξύ Λιγκοβάνης και Λαχανά είχε αιχμαλωτίσει έναν ολόκλη­ ρο βουλγαρικό λόχο με δύναμη τέσσερις α­ ξιωματικούς και 210 στρατιώτες. Το σύνταγμα συμμορφώθηκε με τις ε­ ντολές της μεραρχίας, αλλά η καθυστέρηση της επίθεσης κατά του χώρου όπου οι Βούλ­ γαροι είχαν ταγμένο το πυροβολικό τους στον Λαχανά, είχε ως αποτέλεσμα να σταθε­ ροποιηθούν και έτσι, όταν εκτοξεύθηκε η ε­ πίθεση, το 1ο ΣΕ υπέστη μεγάλες απώλειες από το πυροβολικό του εχθρού, το οποίο παρέμεινε ανενόχλητο από το ελληνικό πυ­

του. Ομως η μεραρχία δεν γνώριζε ότι το σύνταγμα δεν είχε λάβει τις προηγούμενες διαταγές της και ενεργούσε σύμφωνα με την πρώτη πρωινή διαταγή, και έτσι στις 10.00 απέστειλε νέα διαταγή με την οποία επιτιμήθηκε ο διοικητής του συντάγματος, ε­ πειδή με την ενέργειά του -δηλαδή την προώθησή του σύμφωνα με την πρωινή δια­

ροβολικό. Στις 20.20, το σύνταγμα βρισκό­ ταν με τα τάγματά του αριστερά της οδού προς τις Σέρρες, με την κεφαλή (9ο ΤΕ) στο ύψος περίπου του Λαχανά. Είχε περίπου 80 άνδρες εκτός μάχης, συμπεριλαμβανομέ­ νων και δύο διοικητών λόχων τραυματιών. Οι τραυματίες διανυκτέρευσαν στην ύπαιθρο, επειδή δεν εμφανίστηκε η μοίρα τραυματιο­ φορέων, ενώ οι άνδρες του συντάγματος δεν διέθεταν ούτε τρόφιμα, επειδή καθυ­ στέρησαν τα μεταγωγικά.

ταγή- μπορούσε να προκαλέσει «ολέθρια α­ ποτελέσματα» κατά την ακριβή έκφραση της διαταγής. Διατασσόταν, μάλιστα, το σύ­

Στις 05.00 της 21ης Ιουνίου, ο Βελισσαρίου ανέφερε ότι το Τάγμα Κρητών «διεσπάρη», επειδή δέχθηκε πυρά στο αριστερό

Τη νύκτα της 19ης προς 20ή Ιουνίου πραγματοποιήθηκε ταφή των νεκρών και ανεφο­ διασμός των μονάδων με πυρομαχικά, ενώ διανυκτέρευσε με το σύνταγμα ο επιτελής της μεραρχίας λοχαγός Πάγκαλος για να ε­ νημερωθεί για την κατάσταση. Ο ταγματάρ­ χης Βελισσαρίου ενημέρωσε τον διοικητή του συντάγματος ότι απέναντι του είχε ολό­ κληρο βουλγαρικό σύνταγμα και πως η επί­ θεση εναντίον του δεν θα είχε αποτέλεσμα χωρίς ανάλογη ενίσχυση. Ο Παπαδόπουλος, μετά από αναγνώριση το πρωί της 20ής Ιου­ νίου, σχημάτισε την ίδια γνώμη και ενημέ­ ρωσε τη μεραρχία του. Η μεραρχία διέταξε γενική επίθεση προς Λιγκοβάνην (Ξυλόπολη). Η επίθεση πραγματοποιήθηκε στις 05.45. Το 1ο ΣΕ κατέλαβε εύκολα και χωρίς αντίσταση τους προ του υψώματος 605 λό­ φους, ανέφερε σχετικά στη μεραρχία και συνέχισε την κίνησή του προς Λιγκοβάνη. Στις 08.20, ο ταγματάρχης Κολοκοτρώνης ε­ νημέρωσε το σύνταγμα ότι ισχυρές εχθρι­ κές δυνάμεις κατείχαν την κορυφογραμμή από Λογκοβάνη μέχρι το ύψωμα 625. Δέκα λεπτά αργότερα, ο ταγματάρχης Βελισσαρίου ανέφερε υποχώρηση βουλγαρικών τμη­ μάτων προς Λαχανά και ότι συνάντησε χωρι­ κούς από τη Λιγκοβάνη οι οποίοι με έξαλλη

Τυπικός εύζωνας μετά από αρκετούς μήνες επιχειρήσεων.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ I 2 9

πλευρό του. Το τάγμα επανήλθε στις θέσεις του με προτροπή του Βελισσαρίου, ο οποίος εκτίμησε ότι τα εχθρικά τμήματα που έθαλ­ λαν κατά του Τάγματος Κρητών ή­ ταν ασθενή, διότι διαφορετικά θα πλευροκοπούσαν την όλη διάτα­ ξη. Ζήτησε, όμως, να διατεθεί έ­ νας λόχος του 8ου ΤΕ για να καλύ­ πτει το πλευρό εκείνο. Στις 07.00, το σύνταγμα έλαβε διαταγή της

από τη Μάχη του Λαχανά. Χωρίς να χάσει την ψυχραιμία του και εκμε­ ταλλευόμενος το χαμηλό ηθικό τους, τους ...διέταξε να αφήσουν τα όπλα κάτω και να τον ακολουθή­ σουν στο σύνταγμά του. Για την πράξη αυτήν προήχθη σε υποδεκα­ νέα! Ακολούθησε η προέλαση του Ελληνικού Στρατού προς το όρος Κερκίνη (Μπέλες). Οι I, VI και VII Μεραρχίες σχημάτισαν τμήμα στρατιάς υπό τον υποστράτηγο Μανουσογιαννάκη, το οποίο κινήθηκε προς το Μπέλες. Στις 03.00 της 26ης Ιουνίου, με διαταγή της μεραρχίας, το 9ο ΤΕ με ένα ορειβα­ τικό πυροβόλο κατευθύνθηκε προς την ορεινή διάβαση Δεμίρ Καπού (Σιδερόπορτα) του Μπέλες, με στόχο την κατάληψη και εξα­

μεραρχίας σύμφωνα με την οποία η μεραρχία θα συμμετείχε με ένα σύνταγμά της σε μικτό απόσπασμα δύο συνταγμάτων (των I και VI Μεραρχιών), το οποίο θα κατευθυνόταν στο πεδίο μάχης του Κιλ­ κίς, ενώ οι υπόλοιπες μονάδες της (17ο ΣΠ και 1ο ΣΕ) θα ετίθεντο υπό τις διαταγές του μεράρχου της I Μεραρχίας, υποστρατήγου Εμμανουήλ Μανουσογιαννάκη. Η σφάλισή της. Το τάγμα αναχώρησε Ο διοικητής του 9ου ΤΕ ταγματάρχης Ιωάννης Βελισσαρίου (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο). στις 05.30. Στις 13.30, ο Παπαδό­ μάχη, όμως, συνεχιζόταν με απόν το φίλιο πυροβολικό. Τα πυκνά πυ­ πουλος, ύστερα από διαταγή του το χωριό Λαχανά, ενώ μαζί με τις άλλες μο­ ρά πολυβόλων του εχθρού είχαν ως αποτέ­ Μανουσογιαννάκη, παρουσιάστηκε σε αυ­ λεσμα, για μία ακόμα φορά, την αποσύνθε­ νάδες συνέχισαν την καταδίωξη των Βουλ­ τόν στο παρατηρητήριό του. Ο Μανουσοση του Τάγματος Κρητών. Ο Βελισσαρίου γάρων, η οποία σύντομα μετατράπηκε σε ά­ γιαννάκης διέταξε τον Παπαδόπουλο να κι­ διέθεσε έναν λόχο του για να καλύψει το κε­ τακτη φυγή. Είναι χαρακτηριστικό το σήμα νηθεί με τα δύο υπόλοιπα τάγματά του και νό και μαζί με τον Κολοκοτρώνη κατέβαλαν που έστειλε στον διοικητή του ο Βελισσαρίνα προσβάλει από το πλευρό τις βουλγαρι­ σύντονες προσπάθειες επιτυγχάνοντας να ου στις 16.15: «Εκτοπίσας τον εχθρόν εκ κές δυνάμεις που αμύνονταν στην περιοχή ανασυντάξουν το τάγμα. Λίγο αργότερα, ο του δυτικού της οδού δασώδους λόφου, κα­ του χωριού Βέτρινα (Νέο Πετρίτσι) για να δι­ ταδιώκω αυτόν κατά πόδας. Πυροβολικόν ε­ Βελισσαρίου ανέφερε ότι βουλγαρικά τμή­ ευκολύνει την κατά μέτωπο επίθεση των άλ­ ματα επιχειρούσαν να υπερκεράσουν το α­ χθρού φεύγει προτροπάδην. Εύζωνοί μου λων δυνάμεων. Οπως είπε, το προ Βέτρινας ριστερό της διάταξης. Οι Βούλγαροι είχαν ε- τρέχουν ως ζαρκάδια ακαταπόνητοι». έδαφος θεριζόταν από πυρά πυροβολικού κλάβει τη μετακίνηση του αποσπάσματος Το τίμημα της νίκης κατά τη Μάχη Κιλ- που δεν μπορούσε να προσβληθεί από το κίς-Λαχανά υπήρξε βαρύ. Η VI Μεραρχία ζή­ προς Κιλκίς ως υποχώρηση των ελληνικών ελληνικό πυροβολικό και έτσι, τόνισε, «...η τησε να στείλουν τα συντάγματά της από 20 δυνάμεων από την τοποθεσία Λαχανά. Ο κατά μέτωπον επίθεσις του τμήματος στρα­ Παπαδόπουλος διέταξε να σταλούν αμέσως στρατιώτες για να ενισχύσουν τους τραυμα­ τιάς θα είχεν υπερβολικός απώλειας τας οδύο λόχοι του 8ου ΤΕ στο αριστερό. Ταυτό­ τιοφορείς. Το Γενικό Στρατηγείο ζήτησε από ποίας επιμελώς θέλω να αποφύγω». Το 1ο τις μεραρχίες να αποστείλουν εσπευσμένα χρονα ελήφθη διαταγή της I Μεραρχίας που ΣΕ, μετά από σκληρό αγώνα, απώθησε τους καταστάσεις διακριθέντων υπαξιωματικών καθόριζε γενική επίθεση για τις 15.00. Βούλγαρους από μια σειρά οχυρωμένων θέ­ για να προαχθούν σε ανθυπασπιστές και έ­ Ομως, λίγο αργότερα, η VI Μεραρχία με δια­ σεων και μέχρι το απόγευμα είχε καταλάβει φεδρους ανθυπολοχαγούς και να καλύψουν ταγή της γνωστοποίησε στα συντάγματά το χωριό και είχε καταδιώξει τον εχθρό μέ­ της ότι, λόγω της κατάληψης του Κιλκίς και τις απώλειες σε στελέχη, καθώς επίσης να χρι τον ποταμό Στρυμόνα, αλλά οι Βούλγα­ προβούν σε προαγωγή δεκανέων, λοχιών της υποχώρησης των Βουλγάρων στην πε­ ροι πρόλαβαν και ανατίναξαν το μεσαίο τμή­ ριοχή εκείνη, επανέρχονταν υπό τη μεραρ­ και επιλοχιών για να καλύψουν τα κενά τους. μα της γέφυρας της περιοχής. Κατά την ε­ χία και ότι όντως στις 15.00 θα εκτοξευόταν Επίσης εκδόθηκε αυστηρή διαταγή να αφαι- νέργεια αυτήν του 1ου ΣΕ δόθηκαν πολλές ρέσουν όλοι οι αξιωματικοί τα διακριτικά γενική επίθεση κατά της τοποθεσίας Λαχα­ μάχες σώμα με σώμα μεταξύ ευζώνων και βαθμού από τα πηλήκιά τους. Το 1ο ΣΕ είχε Βούλγαρων στρατιωτών. Παράλληλα, ο Βενά. Για την επίθεση στον τομέα του, ο διοι­ 102 νεκρούς (τρεις αξιωματικούς και 99 ο­ κητής του 1ου ΣΕ όρισε το 9ο ΤΕ με τρεις λισσαρίου με το τάγμα του κατέβαλε την α­ πλίτες) και 443 τραυματίες (13 αξιωματικούς λόχους να επιτεθεί κατά του δεξιού του ε­ ντίσταση των Βουλγάρων στη διάβαση Δε­ και 430 οπλίτες) σε μια δύναμη 2.690 ανχθρού που βρισκόταν οχυρωμένος στον δα­ μίρ Καπού και καταδίωξε τα εκεί τμήματα δρών, δηλαδή το 20% της δύναμής του τέ­ σώδη λόφο (Παληόκαστρο), ενώ ο ίδιος με προς Πετρίτσι. Τα τρία τάγματα του συντάγ­ τρεις λόχους θα ενεργούσε επίθεση κατά θηκε εκτός μάχης. Κατανάλωσε συνολικά ματος είχαν έναν αξιωματικό και 34 οπλίτες κατά τις τρεις ημέρες 186.866 φυσίγγια τυ­ μέτωπο. Το Τάγμα Κρητών θα κινείτο ανάμε­ νεκρούς, καθώς και έναν αξιωματικό και 131 φεκίου και πολυβόλου. Επίσης αιχμαλώτισε σα στα δύο τμήματα. Οι δύο λόχοι του 8ου οπλίτες τραυματίες. τέσσερις αξιωματικούς και 434 οπλίτες, ενώ ΤΕ, οι οποίοι είχαν διατεθεί για κάλυψη του Στη συνέχεια των επιχειρήσεων, το τμή­ πλευρού, θα παρέμεναν στη θέση τους. κυρίευσε έξι πυροβόλα και πλήθος πολεμι­ μα στρατιάς στο οποίο ανήκε η VI Μεραρχία Η επίθεση πραγματοποιήθηκε στις κού υλικού και σφαγίων. Στις 23 Ιουνίου, ο μεταφέρθηκε ανατολικά του ποταμού Στρυ­ 15.00 και μέχρι τις 15.40 το 1ο ΣΕ είχε κατα­ εύζωνας Τσούκας, ο οποίος πήγαινε να πα- μόνα και συνέχισε τις επιθετικές επιχειρή­ λάβει το Παληόκαστρο καταδιώκοντας τους ραλάβει τρόφιμα, συναντήθηκε τυχαία με σεις, ανεβαίνοντας την κοιλάδα του ποτα­ Βουλγάρους, με το 9ο ΤΕ να καταλαμβάνει εννέα Βούλγαρους στρατιώτες φυγάδες μού. Η VI Μεραρχία κινήθηκε στον άξονα Σι-

3 0 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

δηρόκαστρο - Μαρικοστένοβο. Στις 6 Ιουλί­ ου, το 1ο ΣΕ, σε συνεργασία με το 17ο ΣΠ, ε­ πιτέθηκε και κατέλαβε το ύψωμα Πιλάφ Τε­ πέ μετά από σύντομο αγώνα. Μετά από αυ­ τό, η προέλαση συνεχίστηκε προς Γκραδέσνιτσα -Χουστάβα -Χάνια Σουρμπίν χωρίς ε­ χθρική αντίσταση. Στις 11 Ιουλίου, η μεραρ­ χία διατάχθηκε να κινηθεί προς 6ορρά για να βοηθήσει την προέλαση της I Μεραρχίας προς Σιμιτλή (δυτικά του Στρυμόνα). Το βρά­ δυ της ίδιας ημέρας, η μεραρχία είχε φθάσει νότια των Χανιών Σουρμπίν όπου και ε­ γκαταστάθηκε. Στις 23.00 της ίδιας ημέρας,

ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ

το Γενικό Στρατηγείο διέταξε το τμήμα στρατιάς στο οποίο ανήκε η μεραρχία να κα­ ταλάβει τη γραμμή ύψωμα Τρέσκοβο -χωριό Ουράνοβο, με το δεξιό της VI Μεραρχίας στο Ουράνοβο. Εχοντας διαθέσει το 18ο ΣΠ στην VII Μεραρχία, η VI διέθετε τώρα το 1ο ΣΕ και το 17ο ΣΠ. Στις 04.45 της 12ης Ιουλί­ ου, η μεραρχία με διαταγή κίνησης όρισε το 8ο ΤΕ και ουλαμό ορειβατικού πυροβολικού ως εμπροσθοφυλακή. Η εμπροσθοφυλακή ξεκίνησε στις 05.30 και στις 09.00 διατάχθηκε να κινηθεί ως πλαγιοφυλακή της μεραρ­ χίας προς το χωριό Ογνιάρ Μαχαλά. Στις

11.00, το σύνταγμα έφθασε στο χωριό Σέρμπινο όπου άρχισε η μάχη κάτω από ρα­ γδαία βροχή. Το σύνταγμα βαλλόμενο από πυρά πυ­ ροβολικού, κατόρθωσε να απωθήσει τα προκεχωρημένα βουλγαρικά τμήματα στα υ­ ψώματα βόρεια του χωριού Ογνιάρ Μαχαλά και συγκεκριμένα στο ύψωμα 1378. Ο Παπα­ δόπουλος εκτίμησε ότι οι βουλγαρικές δυ­ νάμεις στην περιοχή 1378. τις οποίες το σύ­ νταγμά του αντιμετώπιζε μόνο του. ήταν τε­ τραπλάσιες από τις δικές του. ενώ διέθεταν και πυροβολικό που έβαλλε δίχως ναπαρε-

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

18

Η επίθεση του 1ου ΣΕ στο ύψωμα 1378.

ITPATICTI« - ΙΤΟΡΙΑ

I 31

ΑΝΤΙΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Ο Διονύσιος Παπαδόπουλος γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1858 στη Μεσσήνη. Στις 29 Σεπτεμβρίου 1880 κατατάχθηκε στο πεζικό. Στη συνέχεια εισήλθε στο Προπαρασκευα­ στικό Σχολείο Υπαξιωματικών απ' όπου αποφοίτησε τον Σεπτέμβριο του 1885 ως ανθυπολοχαγός πεζικού. Ελαβε μέρος στον άτυχο πόλεμο του 1897 αλλά έγραψε πραγματι­ κές σελίδες δόξας στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-13. Αποστρατεύθηκε με τον βαθ­ μό του αντιστράτηγου στις 11 Φεβρουάριου 1921 και πέθανε το 1922. Η Μεγάλη Στρα­ τιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια καταλήγει ως εξής το σχετικό λήμμα για τον Διονύ­ σιο Παπαδόπουλο: «Ορμητικός και ατρόμητος αξιωματικός, μεγάλης τακτικής και στρα­ τηγικής αντιλήψεως, διέκρινε ταχύτατα το ευαίσθητον σημείον της αντιπάλου παρατάξεως και επήρχετο ακράτητος».

νοχλείται από το πυροβολικό της μεραρχίας του. Αυτό, προφανώς, το αντιλήφθηκαν οι Βούλγαροι που εξαπέλυσαν επανειλημμέ­ νες αντεπιθέσεις. Σε όλη τη διάρκεια του α­ πογεύματος της 12ης Ιουλίου, το σύνταγμα αγωνίστηκε υπεράνθρωπα αποκρούοντας τις αντεπιθέσεις των Βουλγάρων με τη λόγ­ χη. Ο Παπαδόπουλος προέτρεπε συνεχώς τους άνδρες του να κρατήσουν μέχρι το βράδυ, αναμένοντας την άφιξη και του 8ου ΤΕ. Πραγματικά, μέχρι τις 19.00 έφθασαν δύο λόχοι του 8ου ΤΕ και ενεπλάκησαν στη μάχη που υπήρξε πραγματικά τιτάνια με τους άνδρες να ξεπερνούν τους εαυτούς τους. Αξίζει να αναφερθούν τα εξής περι­ στατικά: • Δύο «μυθικοί ήρωες» του τάγματος του Βελισσαρίου, ο λοχίας Τάλιας και ο στρα­ τιώτης Μάκρενας, στη μέθη της μάχης επι­ τέθηκαν μόνοι τους κατά του 1378 βρίσκο­ ντας ηρωικό θάνατο. Τα πτώματά τους ε­ ντοπίστηκαν στις 15 Ιουλίου, όταν καταλή­ φθηκε το 1378. • Σε μια περίπτωση, αντιμέτωποι Ελληνες και Βούλγαροι στρατιώτες, με μια βαθιά χαράδρα ανάμεσά τους, έχοντας εξαντλή­ σει τα πυρομαχικά τους, πολεμούσαν με... πέτρες. • Κατά την έφοδο με τη λόγχη εναντίον θέ­ σης βουλγαρικών πυροβόλων, ο διοικητής του Τάγματος Κρητών, ταγματάρχης Κολο-

1/17 ΤΠ στο 1ο ΣΕ και έτσι έμεινε με ένα μό­ νο τάγμα, το 111/17 ΤΠ, ως εφεδρεία. Ο αγώ­ νας συνεχίστηκε με την ίδια ένταση. Το με­ σημέρι, ο Βελισσαρίου ζήτησε ενισχύσεις, επειδή το τάγμα του είχε απολέσει μεγάλο μέρος των αξιωματικών και οπλιτών του. Ο Παπαδόπουλος ζήτησε ενισχύσεις από τη μεραρχία, επειδή ο ίδιος είχε διαθέσει όλα του τα τμήματα. Η μάχη συνεχίστηκε μέχρι τις 20.00, οπότε και διακόπηκε. Στη διάρκεια της νύκτας και μέχρι το πρωί ρίπτονταν σποραδικοί πυροβολισμοί σε όλο το μέτω­ πο. Την ημέρα εκείνη, το 1ο ΣΕ έχασε και τον τρίτο διοικητή τάγματος, τον θρυλικό ταγματάρχη Βελισσαρίου, ο οποίος τραυμα­ τίστηκε βαριά και πέθανε στα υψώματα Ογνιάρ Μαχαλά. Ο θάνατός του, σε συνδυα­ σμό με τις απώλειες και την κούραση, άσκη­ σε δυσμενή επίδραση στο ηθικό του 9ου ΤΕ, το οποίο άρχισε να καταρρέει. Τα ξημερώματα της 14ης Ιουλίου, η με­ ραρχία ενημέρωσε τα συντάγματά της για τη νίκη των ελληνικών δυνάμεων στην πε­ ριοχή Σιμιτλή και καθόρισε επίθεση για κα­ τάληψη του υψώματος 1378. Ομως τα εχθρι­

κοτρώνης, σκοτώθηκε, όταν έσκασε σχεδόν επάνω του βολιδοφόρος οβίδα. Οι οβίδες αυτές χρησιμοποιούντο για την εγγύς άμυ­ να των πυροβόλων. Οι Κρήτες είχαν φθάσει τόσο κοντά στα πυροβόλα, ώστε οι Βούλγα­ ροι είχαν ρυθμίσει τους πυροσωλήνες στο 0, με αποτέλεσμα να εκραγεί η οβίδα μόλις εξήλθε από τον σωλήνα του πυροβόλου. Αποτέλεσμα ήταν να κλονιστεί το ηθικό των ανδρών του και να υποχωρήσουν. Οταν νύκτωσε, έφθασαν και οι δύο άλ­ λοι λόχοι του 8ου ΤΕ, ενώ παράλληλα και η μεραρχία ενίσχυσε το 1ο ΣΕ με το 11/17 Τάγ­ μα Πεζικού (ΤΠ). Οι Βούλγαροι από μέρους τους ενισχύθηκαν και αυτοί τη νύκτα και από το πρωί της 13ης Ιουλίου επανέλαβαν

κά τμήματα που είχαν υποχωρήσει από Σιμιτλή ενίσχυσαν τα τμήματα στην περιοχή εκείνη. Η VI Μεραρχία διέθεσε στην πρώτη γραμμή και το τελευταίο εφεδρικό τάγμα του 17ου ΣΠ αναμένοντας ενισχύσεις. Οι Βούλγαροι, μετά την ενίσχυσή τους, επιτέ­ θηκαν κατά του μετώπου και του αριστερού πλευρού του συντάγματος, αναγκάζοντας αρχικά το 9ο ΤΕ να υποχωρήσει. Μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του Βελισσαρίου την προηγούμενη ημέρα, ο Παπαδόπουλος είχε τάξει στο σημείο εκείνο δύο λόχους του 8ου ΤΕ με τους οποίους αντεπιτέθηκε, ανα­ γκάζοντας τους Βούλγαρους να υποχωρή­ σουν. Μετά από την αντεπίθεση, ο Παπαδό­ πουλος δεν είχε καμία διαθέσιμη δύναμη για την περίπτωση νέας επίθεσης. Διαπίστω­ σε, επίσης, ότι σε περίπτωση νέας επίθεσης των Βουλγάρων «τα συντρίμματα εκείνα του 9ου Ευζωνικού Τάγματος» -όπως γράφει στο ημερολόγιό του- θα ήταν αδύνατο να αντισταθούν. Ηδη είχε σκοτωθεί και ο λοχα­

τις επιθέσεις τους. Ο αγώνας συνεχίστηκε όλη την ημέρα. Η μεραρχία έστειλε και το

γός Μανωλίδης που είχε αναλάβει τη διοίκη­ ση του 9ου ΤΕ μετά τον θάνατο του Βελισ-

3 2 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

σαρίου. Πραγματικά, το μεσημέρι ακολού­ θησε νέα επίθεση των Βουλγάρων, με απο­ τέλεσμα το 9ο ΤΕ καθώς και το τάγμα του 17ου ΣΠ να υποχωρήσουν άτακτα. Παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κατέβαλε ο Παπαδόπουλος, δεν κατόρθωσε να τα συ­ γκροτήσει. Την κατάσταση έσωσαν, όπως γράφει, «...δύο μυθικοί ήρωες, ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Παπαβασιλείου του 9ου Τάγματος Ευζώνων και ο υπασπιστής μου υπολοχαγός Τυρογιάννης οίτινες διά μόνης της διμοιρίας Παπαβασιλείου εκράτησαν θέσιν δεσπόζουσαν των θέσεων τας οποίας εγκατέλειψεν το 9ο ΤΕ και το τάγμα του 17ου ΣΠ επί αρκετήν ώραν». Στην απεγνω­ σμένη αυτή μάχη σκοτώθηκε ο υπασπιστής του Παπαδόπουλου, αλλά το σύνταγμα δεν υποχώρησε. Λίγο αργότερα, το δεξιό του ενισχύθηκε από τμήματα της VII Μεραρχίας, ενώ στο αριστερό έσπευσαν, με πρωτοβου­ λία του διοικητή τους, τμήματα του ΙΙΙ/4 Τάγ­ ματος της I Μεραρχίας. Το βράδυ έφθασε και το 18ο ΣΠ. Οι Βούλγαροι, προ της ηρωι­ κής αντίστασης των Ελλήνων, εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους και αποχώρησαν από το ύψωμα 1378. Τα ξημερώματα πραγματοποιήθηκε η ταφή των νεκρών και καταγράφηκαν οι απώ­ λειες. Μέχρι τη στιγμή εκείνη υπήρχαν επτά αξιωματικοί και 118 οπλίτες νεκροί, 22 αξιω­ ματικοί και 481 οπλίτες τραυματίες και 265 οπλίτες αγνοούμενοι, συνολικά 893 άνδρες. Οι απώλειες του συντάγματος στον τριήμε­ ρο αγώνα αντιστοιχούσαν στο 75% περίπου των συνολικών απωλειών της μεραρχίας, οι οποίες ήταν 1.208 άνδρες εκτός μάχης από τους οποίους 50 αξιωματικοί. Στα υψώματα του Ογνιάρ Μαχαλά ολο­ κληρώθηκε -με την ανακωχή που υπογράφηκε- η ένδοξη και αιματοβαμμένη πορεία του 1ου ΣΕ. Οπως είχε προβλέψει στην «προσλαλιά» του ο διοικητής του, ο ελληνοβουλγαρικός πόλεμος διήρκεσε έναν μήνα. Στο διάστημα αυτό, το 1ο ΣΕ είχε 47 αξιωμα­ τικούς και 1.549 οπλίτες εκτός μάχης. Στις 15 Ιουλίου, όταν τα τμήματα ανέβηκαν στο ύψωμα 1378 και βρήκαν τα πτώματα του λοχία και του στρατιώτη που ανέβηκαν μόνοι τους πριν τρεις ημέρες, ο Παπαδόπουλος συνέταξε μια ημερησία διαταγή προς τους άνδρες του, η οποία αποτελεί πραγματικά το ελεγείο του συντάγματος του, αρχίζο­ ντας με την εξής φράση: «Προς τους ελάχι­ στους απομείναντας αξιωματικούς του ηρω­ ικού συντάγματος μας και εις τους ισαρίθ­ μους υπαξιωματικούς και οπλίτας, κατόπιν της τριημέρου λυσσώδους ταύτης πάλης εκφράζω τα θερμά μου συγχαρητήρια και την ιδιαιτέραν υπερηφάνειάν μου διά τον νέον τούτον άθλον του συντάγματος». Και καταλήγει: «...και αν ελιγόστευσεν η αριθ­ μητική δύναμις του Συντάγματος, θα πέσω-

tc

ΤΟΥ ΙΑ ΑΗΝΟΙ ΟΥ ΑΓ ΑΡΙΚΟ V nOAFBOV ΤΟΥ

Η Π Ο Λ Τ Ν ΕΚ ΡΟ Σ Μ Α Χ Η Τ Η Σ Τ Ζ Ο Υ Μ Α Γ ΙΑ Σ «• «,ίί,γκ Μ ι * U m ί TW

1378

L A ΒΑ ΤΑ I L L E *SA^NG L A NT E D e ' d JO U M a ‘IA

Οι εύζωνοι κατατροπώνουν τους Βούλγαρους στη μάχη της Τζουμαγιάς (λαϊκή λιθογραφία). μεν όλοι μέχρις ενός, αλλά το σύνταγμα θα είναι και θα μείνη αήττητον». Ο πόλεμος με τους Βούλγαρους ήταν

Μαχαλά της Βουλγαρίας, όπως καταγράφε­ ται με γλαφυρότητα και λεπτομέρεια στο η­ μερολόγιο του διοικητή του, αντισυνταγμα-

κατά πολύ πιο αιματηρός από εκείνον με τους Τούρκους. Το Τμήμα Στρατιάς Μανουσογιαννάκη υπέστη τέτοια φθορά, ώστε ο διοικητής του λέγεται ότι απάντησε στον Βενιζέλο, όταν ο Ελληνας πρωθυπουργός ζήτησε να ενημερωθεί για την κατάσταση του στρατού κατά τη διάρκεια των συνομι­ λιών για την ειρήνη: «Και ο ανθρώπινος η­ ρωισμός έχει τα όριά του. Εχασα το άνθος των αξιωματικών και οπλιτών μου. ΔΓ εμέ ο πόλεμος έχει τελειώσει». Στις 18 Ιουλίου υπογράφηκε πενθήμερη ανακωχή και ακο­ λούθησε η ειρήνη και το τέλος του Β ’ Βαλ­ κανικού Πολέμου στις 28 του ίδιου μήνα. Στις 6 Αυγούστου, το 1ο ΣΕ μετακινήθηκε, μαζί με τη μεραρχία του, στις Σέρρες που αποτέλεσαν τη μόνιμη έδρα του. Το 8ο ΤΕ έ­

τάρχη Διονύσιου Παπαδόπουλου. Ο Παπα­ δόπουλος, άξιος διοικητής του ηρωικού συ­ ντάγματος, είχε την τύχη -αλλά και την ατυ­ χία- να επιζήσει των μαχών τις οποίες διηύθυνε ο ίδιος και να δει να πέφτουν στο πεδίο της μάχης οι διοικητές των τριών ταγ­ μάτων του. Στο «Εγχειρίδιον Επί Διαφόρων Αντικειμένων», το οποίο συνέγραψε ως λο­ χαγός το 1904 για τη θεωρητική εκπαίδευση των νεοσύλλεκτων στρατιωτών, σημειώνει στον πρόλογό του ότι πρέπει να αναπτύσσε­ ται στους στρατιώτες η πειθαρχία και ο προς την πατρίδα και το καθήκον έρωτας, καθώς και ο σεβασμός προς τις διαταγές των ανωτέρων. Με άλλα λόγια, γράφει, «φρόνημα και πειθαρχία, διότι αι δύο αύται εμπνεύσεις αποτελούν τα μόνα στοιχεία τα

μεινε στη Βροντού ως τάγμα προκάλυψης. Ετσι ολοκληρώθηκε η ένδοξη και αιμα­ τοβαμμένη πορεία του 1ου Συντάγματος Ευζώνων, η οποία άρχισε από τον Σαραντάπορο και τερματίστηκε στο χωριό Ογνιάρ

οποία δύνανται να εξασφαλίσωσιν εις τον στρατόν της πατρίδος την αναγκαίαν ισχύν διά της οποίας ούτος όχι μόνον θα δυνηθή να αντιτάξη εν καιρώ νικηφόρον αντίστασιν κατά των κινδύνων οίτινες δύνανται να απει-

λήσωσι την χώραν και τα εθνικά ημών συμ­ φέροντα, αλλά και να μεγάλουργήση». Αυτόν τον στόχο -και με το παραπάνωπέτυχε με το σύνταγμά του, καταβάλλοντας βαρύτατο φόρο αίματος. Ξ

Η παρούσα εργασία που συντάχθηκε με βάση το ημερολόγιο του διοικητή του 1ου Συντάγματος Ευζώνων, αφιερώνεται στη μνήμη του Γεωργίου Δέα, στην κατοχή του οποίου βρισκόταν το ημερολόγιο του συγγενούς του στρατηγού Διονύσιου Παπαδόπουλου. Το ημερολόγιο βρέθηκε στη ΔΙΣ/ΓΕΣ την περίοδο κατά την οποία ο γραφών ήταν υποδιευθυντής της και το παρέδωσε στον ιδιοκτήτη του. Ο εκλιπών Γεώργιος Δέας είχε την καλοσύνη να μας δώσει ένα αντίγραφό του. Πέραν του ημερολογίου χρησιμοποιήθηκαν και οι τρεις τόμοι της ΔΙΣ/ΓΕΣ για τους Βαλκανικούς Πολέμους που εκδόθηκαν το 1995, από τους οποίους δυο καλύπτουν τον Α’ και ένας τον Β ' Βαλκανικό Πόλεμο.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ I 3 3

ΙΑΚΟΒΟΣ Π. ΧΟΝΑΡΟΜΑΤΙΑΗΣ lOIOplKOC

P X i ¥1%

Ο Αδόλφος Χίτλερ και ο σωματοφύλακας του. Ο Μις παραμένει ακόμη και σήμερα, στα 96 του χρόνια, πιστός στον φύρερ.

Αν αναζητήσει κάποιος σήμερα ίο τελευταίο ζωντανό σύμΒολο του αφανισμένου Βερολίνου και ίων πρωταγωνιστών της τραγωδίας που θυσιάστηκαν στο καταφύγιο του Χίτλερ το 1945, αυτός αναμφισβήτητα είναι ο τελευταίος επιζών, ο σωματοφύλακας και τηλεφωνητής του φύρερ, Ρόχους Μις. 0 Μις ζει οήμερα στο Βερολίνο, σε ένα μικρό λευκό σπίτι στην περιοχή του Ρούντοβ. Παρά τα 96 του χρόνια, δέχθηκε πρόθυμα να αποκαλύιμει στη Στρατιωτική Ιστορία λεπτομέρειες από τη συγκλονιατική ζωή του και να μιλήσει για τα Φαντάσματα του παρελθόντος, που τον ακολουθούν μέχρι οήμερα.

ιι

m i

Ο επιλοχίας β’ τάξης SS Ρόχους Μις, φορώντας τη στολή της Προσωπικής Σωματοφυλακής του φύρερ στο Ράστενμπουργκ της Ανατολικής Πρωσίας (1944).

ΕΠΙΛΟΧΙΑΣ SS

ΡΟΧΟΥΣ ΜΙΣ Συνέντευξη με ιον τελευταίο επιζώνια της Φρουράς του Χίτλερ οτο Βερολίνο

επαρχία του Βερολίνου διακρίνεται για τη φυσική της ομορ­ φιά, διαθέτοντας τεράστια πάρ­ κα και μεγάλες εκτάσεις πρασί­ νου, συνθέτοντας ένα ειδυλλια­ κό τοπίο για τον επισκέπτη. Εδώ, όμως, στο Ρούντοβ, οι αναμνήσεις του Μις μοι­ άζουν περισσότερο με εφιάλτη. Ο γράφων είχε την τύχη στο παρελθόν να γνωρίσει στη Γερμανία δύο πρωταγωνι­ στές του τελευταίου παγκοσμίου πολέμου: το καλοκαίρι του 1992 στο Ααχεν τον υφυ­ πουργό Προπαγάνδας του Γ' Ράιχ, Δρα Λέοπολντ Γκούτερ, και το φθινόπωρο του 2009 στο Βερολίνο τον επιτελικό αξιωματι­ κό των «Λυκανθρώπων», Τόμας Τσίμερμαν. Αυτή όμως η γνωριμία και η συνέντευξη με τον άνθρωπο που αποκαλεί ακόμα τον Χίτλερ «αφεντικό» του και «φύρερ», μοιάζει να έρχεται από μια απόμακρη εποχή, την ο­ ποία πολλοί θα ήθελαν να ξεχάσουν, και άλλοι να ξαναζήσουν. Ο Ρόχους Μις γεννήθηκε σε ένα μικρό χωριό της Ανω Σιλεσίας, τον Ιούλιο του 1917. Διαθέτοντας άριστα σωματικά προ­ σόντα και ύψος 1,87 μ., κατατάχθηκε τον Οκτώβριο του 1937 στην προσωπική Σω­ ματοφυλακή του Αδόλφου Χίτλερ, τη «Liebstandarte S S Adolf Hitler». Από το 1940 και εξής ανήκε πλέον στη στενή συνοδεία του φύρερ και η σχέση αυτή παρέμεινε μέ­ χρι και σήμερα. Ξεκινήσαμε τη συνέντευξη με τα πρώ­ τα βήματα της σταδιοδρομίας του στο Αρχηγείο του Χίτλερ.

Εσπευσα τότε σε ένα αθλητικό κατάστημα στη Φρήντριχστρασε και αγόρασα μερικές μπάλες.

τέτοιο μου ήταν αδιάφορο. Αυτό που με ενδιέφερε περισσότερο ήταν να ελέγχω αν όλα πήγαιναν καλά και η συνομιλία δεν είχε παράσιτα.

του και αρχηγό των υπασπιστών του, Βίλχελμ Μπρούκνερ. Ο Μπρούκνερ και ο Χίτ­ λερ ήταν συμπολεμιστές κατά τον Α’ΠΠ. Εδωσα μια συνέντευξη, στην οποία εξομολογήθηκα τα πάντα για τον εαυτό μου και τη ζωή μου. Το ότι έμεινα ορφανός στην ηλικία των πέντε ετών κι από τους δύο γονείς μου και ότι με μεγάλωσαν οι δύο παππούδες μου σε ένα χωριό της Ανω Σιλεσίας. Τότε ο Μπρούκνερ σηκώθηκε και άνοιξε μια πόρτα στο βάθος. Πίσω της στεκόταν ο Χίτλερ και φαινόταν να είχε ακούσει τα πάντα. - Από πού κατάγεστε, νεαρέ μου, είπατε από τη Σιλεσία - Μάλιστα, φύρερ μου, γεννήθηκα στην Ανω Σιλεσία, απάντησα. Τότε ρώτησε τον Μπρούκνερ αν υπάρχει κάποιος στην υπηρεσία του, που να κατάγε ται από την ίδια περιοχή. Στην αρνητική α

ΣΙ: Πώς ήταν η πρώτη επαφή μαζί του, ποια ήταν τα συναισθήματά σας όταν τον αντι­ κρίσατε για πρώτη φορά; ΡΜ: Θα είμαι ειλικρινής μαζί σας. Ενιωσα δέ­ ος και θαυμασμό ταυτόχρονα. Ηταν ένα μυ­ θικό πρόσωπο για μένα, και ο φύρερ ολό­ κληρου του γερμανικού έθνους. Με οδήγησαν πρώτα στον προσωπάρχη

πάντηση του προσωπάρχη του, ο Χίτλερ, χα μογελώντας, μου είπε: «Θα μπορούσατε ί σως να κάνετε κάτι για μένα». Και μου παρέ δωσε μια επιστολή για να τη μεταφέρω στην αδελφή του, Πάουλα, στη Βιέννη. Αυτή ήταν η πρώτη μας συνάντηση. Δεν ήταν ένας υ περάνθρωπος, όπως μέχρι τότε πίστευα αλλά ένας απόλυτα φυσιολογικός και φιλι κός άνθρωπος.

Θυμάμαι ακόμη ότι μια φορά ανέλαβα να αγοράσω λουλούδια για τον αρραβώνα του Βόλφγκανγκ Βάγκνερ, του υπεύθυνου του φεστιβάλ μουσικής Μπαϊρόιτ. Ηταν μια μεγάλη ανθοδέσμη από κόκκινα τριαντά­ φυλλα. ΣΙ: Ως τηλεφωνητής, στο αρχηγείο του Χίτ­ λερ, θυμάστε μήπως με ποιο πρόσωπο μι­ λούσε συχνότερα; ΡΜ: Αυτό δεν το γνωρίζω. Θεωρητικά μπο­ ρούσαμε να ακούμε τα πάντα, ωστόσο κάτι

Ο επιλοχίας των S S σήμερα, στο Βερολίνο.

ΣΙ: Κύριε Μις, ήσασταν κοντά στον Χίτλερ από το 1940 μέχρι τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου του 1945. Ποια ακριβώς ή­ ταν τα καθήκοντά σας στο Αρχηγείο του φύρερ; ΡΜ: Ανήκα στην προσωπική του σωματοφυ­ λακή. Βέβαια δεν περιμέναμε μόνο να με­ τακινηθεί κάπου ο φύρερ και να τον ακο­ λουθήσουμε. Ημασταν υποχρεωμένοι να εκτελούμε διάφορα καθήκοντα και αποστο­ λές, όπως, για παράδειγμα, στο τηλεφωνι­ κό κέντρο -πάντοτε δύο συνάδελφοι κάθε φορά, επί οκτώ ώρες. Υστερα, κατά την υ­ ποδοχή ξένων επισκεπτών. Οφείλαμε να εί­ μαστε αξιοπρεπείς και ευγενικοί, οδηγώ­ ντας τους στον Χίτλερ. Βρισκόμασταν πά­ ντοτε κοντά του, αλλά στην ουσία εκτελούσαμε τις εντολές του μέσω των διαταγών που λαμβάναμε από τους υπασπιστές του. ΣΙ: Μπορείτε να μας δώσετε ένα παρά­ δειγμα;

W ; “-'Λ

ΡΜ: Φυσικά. Κάποτε ο Χίτλερ θέλησε να επισκεφθεί ένα ίδρυμα νέων που είχε εγκαι­ νιαστεί πρόσφατα. Ο υπασπιστής του, Οττο Γκύνσε, μου είπε: «Μις, φρόντισε να αγορά­ σεις μερικές μπάλες ποδοσφαίρου, το αφε­ ντικό θα επισκεφθεί το ίδρυμα νέων». ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 135

Ο Ρόχους Μις θυμάται επίσης πολύ καλά τα γεγονότα σχετικά με τον θάνατο του στρατάρχη Ρόμμελ. Οταν βρισκόταν στις ρωσικές φυλακές, μετά τον πόλεμο, γνώρι­ σε τον επιτελάρχη του Ρόμμελ, αντιστράτη­ γο Αλφρεντ Γκάουζε. Ο Γκάουζε ήταν ενή­ μερος για τις επαφές του Ρόμμελ με τους συνωμότες της 20ής Ιουλίου και τον συ­ νταγματάρχη Στάουφενμπεργκ. Προσπάθη­ σε να τον αποτρέψει, αλλά ο Ρόμμελ αντικα­ τέστησε τον Γκάουζε με τον στρατηγό Χάνς Σπάιντελ, μετέπειτα γενικό επιθεωρητή του Δυτικογερμανικού Στρατού και επιτελικό α­ ξιωματικό του ΝΑΤΟ. Παρόλα αυτά, ο Γκάου­ ζε θέλησε να βοηθήσει τον στρατάρχη. Ο Ρόχους Μις στη βεράντα του Μπέργκχοφ, το καλοκαίρι του 1941.

ΣΙ: Ποια γνώμη είχατε για τους ανώτερους αξιωματούχους του Γ Ράιχ, που επισκέ­ πτονταν συχνά την Καγκελαρία και το αρ­ χηγείο του φύρερ; ΡΜ: Οι περισσότεροι ήταν τυπικοί και λιγομίλητοι. Μόνο ο Χίμλερ, ο αρχηγός των SS, έλεγε αστειευόμενος: «Να μου προσέχετε καλά τον φύρερ, διαφορετικά, αν του συμβεί κάτι, θα σας κλείσω όλους μέσα». Οι επι­ σκέψεις του ωστόσο ήταν πολύ αραιές. Αντίθετα, ο Γκαίμπελς ερχόταν όλο και πιο συχνά. Ηταν πολύ εύθυμος τύπος, έξυ­ πνος και με αίσθηση του χιούμορ. Υπήρξε ευγενικός και προσηνής με όλους μας και ή­ ταν ο μόνος που τολμούσε να πει τη γνώμη του ανοικτά στον Χίτλερ. Αντίθετα, ο Μάρτιν Μπόρμαν (σ.σ.: ο γραμματέας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος) δεν το τόλμησε ποτέ. Δημοφιλής υπήρξε και ο Γκαίρινγκ. ΣΙ: Μπορείτε να μας περιγράφετε ένα συ­ νηθισμένο πρωινό γεύμα του Χίτλερ; ΡΜ: Δεν ήταν τίποτα το ιδιαίτερο. Μερικές φέτες πολύσπορο ψωμί, δύο φέτες βούτυ­ ρο και λίγο μέλι. Το πρωινό του το συνό­ δευε με κακάο ή τσάι. Αυτό ήταν το καθη­ μερινό του.

Το τηλεφωνικό κέντρο του Μις στη «Φωλιά του Λύκου» (Wollschanze) (1942/43).

3 6 1ΣΤΡΑΤΙΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Εσπευσε να συναντήσει τη γυναίκα του Ρόμ­ μελ, Λούσυ, και να την παρακαλέσει να πεί­ σει τον σύζυγό της να αποστασιοποιηθεί από τους συνωμότες της απόπειρας κατά του Χίτλερ. Φαίνεται όμως πως τελικά δεν εισακούστηκε, και τα γεγονότα οδήγησαν στην τραγική του κατάληξη. Η απόπειτα απέτυχε, οι συνωμότες συνελήφθησαν και ο Ρόμμελ κατέληξε στην αυτοκτονία τον Οκτώβριο του 1944). Μια άλλη φορά, λίγο μετά την απελευ­ θέρωση του Μουσολίνι από τον συνταγμα­ τάρχη των SS, Οττο Σκορτσένυ, υποδέχθη­ κε τον ντούτσε στη «Φωλιά του Λύκου» (Wolfschanze) στην Ανατολική Πρωσία. Η α­ τμόσφαιρα ήταν εγκάρδια, και ο Μουσολίνι χαιρέτισε με χειραψία όλα τα μέλη της φρουράς του Χίτλερ, ανάμεσά τους και τον Ρόχους Μις. Την καταστροφή της 6ης Γερμανικής Στρατιάς στο Στάλινγκραντ (Νοέμβριος 1942 -Ιανουάριος 1943), την περιγράφει ως εξής: «Ο Χίτλερ υπολόγιζε πολύ στη βοή­ θεια από αέρος της Luftwaffe προς τους α­ ποκλεισμένους μαχητές του Στάλινγκραντ. Γ!’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, απέκλεισε στον διοικητή της 6ης Στρατιάς, στρατηγό Πάουλους, κάθε απόπειρα διάσπασης του κλοι­ ού. Οταν τελικά επήλ&ε η καταστροφή, ο Χίτλερ άρχισε να αλλάζει στάση. Ετσι τουλά­ χιστον ισχυρίζονται οι περισσότεροι μελε­ τητές του. Ωστόσο, προσωπικά δεν διαπί­ στωσα κάτι τέτοιο. Συνέχιοα να απολαμβάνω την εμπιστοσύνη του και να εκτελώ τις απο­ στολές που μου ανέθετε. Ισως, θα έλεγα, μετά το 1943, ο Χίτλερ περνούσε περισσότε­ ρες ώρες μόνος του στο προσωπικό του γρα­ φείο. Την εικόνα του τρεμάμενου χεριού του, την έχω στη μνήμη μου μόνο τις τελευ­ ταίες εβδομάδες, στο Μπούνκερ (καταφύ­ γιο) του Βερολίνου». Ο ηλικιωμένος συνομιλητής μας συνε­ χίζει, όπως διαπιστώνουμε, να δείχνει συγκινημένος από την εικόνα του φύρερ που έχει στο μυαλό του. Γι' αυτόν, παραμένει πάντα το «αφεντικό», η οικία πατρική φι­ γούρα που από μικρός δεν γνώρισε.

Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας στη «Φωλιά του Λύκου» (χειμώνας 1942). Σε όλη τη διάρκεια της συνέντευξης και της προσωπικής μας κουβέντας, ο Χίτ­ λερ φαινόταν μεγαλοπρεπής, υπερφυσι­ κός, ένα πρόσωπο που τον συνοδεύει κατα­ λυτικά ακόμα και σήμερα, όταν ξυπνά μεσάνυκτα από τους εφιάλτες με τα βασανι­ στήρια των Σοβιετικών δεσμοφυλάκων του. Ο Ρόχους Μις ήταν ο τελευταίος άνθρωπος που είδε ζωντανούς τον Χίτλερ και τον Γκαίμπελς, εκείνον τον τραγικό Απρίλιο του 1945. Στη μνήμη του είναι ακόμη χα­ ραγμένο το απόγευμα της 30ής Απριλίου. «Η ματιά μου έπεσε πρώτα πάνω στην Εύα Μπράουν. Κα9όταν με διπλωμένα τα πό­ δια στον καναπέ, το κεφάλι της ήταν γερμέ­ νο στον ώμο του Χίτλερ. Κάτω από τον κανα­ πέ βρίσκονταν τα παπούτσια της. Δίπλα της ήταν ο νεκρός Χίτλερ. Τα μάτια του ήταν α­ νοικτά με το βλέμμα στο κενό». ΣΙ: Και ο Γκαίμπελς, κύριε Μις, η αυτοκτονία των παιδιών του, πώς τα αντιμετωπίσατε τό­ τε όλα αυτά; ΡΜ: Θυμάμαι τις φωνές τους από το διαμέ­ ρισμα δίπλα στον Σταθμό Πρώτων Βοηθει­ ών. Τραγουδούσαν μαζί με τους γονείς τους ένα όμορφο εμβατήριο. Ενα αγόρι, όχι πε­ ρισσότερο από 16 ετών, τα συνόδευε με ένα ακορντεόν. Ενα πλήθος από τραυματίες και υπηρετικό προσωπικό κοίταζε κατανυκτικά. Είχα την εντύπωση πως η οικογένεια Γκαί­ μπελς μας αποχαιρετούσε... Ο τελευταίος πιστός του Χίτλερ φαίνε­ ται πως κομπιάζει, αλλά κάνοντας μια μικρή ανάπαυλα, συνέχισε: «Πρέπει να ήταν γύρω στις 7 το βράδυ της 1ης Μάίου. Ο ήλιος βρι­ σκόταν ήδη πίσω από τον ψηλό τοίχο της Κα­ γκελαρίας του Ράιχ. Οι σκιές του σούρου­ που έπεφταν ήδη στον κήπο. Ηταν ένα πα­ ράξενο ηλιοβασίλεμα, με ένα βαρύ αποπνικτικό νέφος να σκεπάζει την πρωτεύουσα. Ο Χίτλερ ήταν ήδη νεκρός και ολόκληρη την η­ μέρα είχαμε μόνο τρεις ή τέσσερις εισερχό-

μενες κλήσεις. Κάποια στιγμή βγήκα στον κήπο της Καγκελαρίας, όπου συνάντησα μό­ νο τον Δρα Γκαίμπελς. Σύμφωνα με τη δια­ θήκη του Χίτλερ, αυτός ήταν πλέον το νέο μου αφεντικό. Περιφερόταν άσκοπα και κά­ πνιζε νευρικά ένα τσιγάρο. Τότε τον ρώτησα μετά τις τελευταίες εξελίξεις, τι έπρεπε να πράξω. Μου είπε ότι δεν υπήρχε λόγος να παραμείνω άλλο στο τηλεφωνικό κέντρο του μπούνκερ. "Ο πόλεμος έχει χαθεί, Μις"μου είπε. "Στην πραγματικότητα, δεν σε χρεια­ ζόμαστε άλλο. Θα μπορούσες όμως να πας να πολεμήσεις με τα στρατεύματα του στρα­ τηγού Ράουχ στο Σαρλότενμπουγκ, σου εύ­ χομαι ό,τι καλύτερο". Αυτά ήταν τα τελευ­ ταία του λόγια. Υστερα από λίγο αυτοκτόνησε μαζί με τη Μάγδα». ΣΙ: Κύριε Μις, θυμάστε τα τελευταία γενέ­ θλια του φύρερ κάτω στο μπούνκερ; ΡΜ: Ηταν Παρασκευή, 20 Απριλίου. Κατά το απόγευμα, λίγο μετά τις 4 μ.μ., ο Φύρερ υπο­ δέχθηκε τους σημαντικότερους υπουργούς του, τον ναύαρχο Νταίνιτς και τους στρατη­ γούς Κάιτελ και Γιόντλ, που αργότερα απαγχονίστηκαν στη Νυρεμβέργη. Με τον Κάιτελ ήταν ιδιαίτερα φιλικός. «Δεν θα σε ξεχάσω ποτέ», είπε, «Δεν θα ξεχάσω ποτέ ότι με έ­ σωσες τότε με τη συνωμοσία της 20ής Ιουλί­ ου, και ότι με έβγαλες έξω από τη "Φωλιά του Λύκου". Αυτές ήταν οι σωστές αποφά­ σεις και οι σωστές ενέργειες για τότε». Ο Κάιτελ είχε συγκινηθεί και έκανε έναν υπαινιγμό ότι ήταν καιρός ο φύρερ να εγκαταλείψει το Βερολίνο και να συνεχίσει την α­ ντίσταση στη νότια Γερμανία. Τότε όμως ο Χίτλερ τον διέκοψε απότομα λέγοντας: «Κάιτελ, ξέρω τι θέλω, θα πολεμήσω μπρο­ στά από το Βερολίνο, μέσα στο Βερολίνο και πίσω από το Βερολίνο».

Η ΖΟΗ ΤΟΥ ΡΟΧΟΥΣ ΜΙΣ Ο Ρόχους Μις γεννήθηκε στις 29 Ιουνίου 1917 σε ένα μικρό χωριό της Σιλεσίας. Εχοντας χάσει σε νεαρή ηλικία και τους δύο γονείς του, βρέθηκε από πολύ νωρίς στη βιοπάλη, ζωγραφίζο­ ντας αφίσες για κινηματογράφους και διαφημιστικές εταιρίες. Τον Οκτώβριο του 1937, επιλέχθηκε για τη μονάδα των SS «Leibstandarte Adolf Hitler», και λίγο αργότερα ως προσωπικός αγ­ γελιοφόρος του φύρερ. Ο Μις, ο οποίος ποτέ δεν ξεπέρασε τον βαθμό του επιλοχία 6' τάξης (SS Oberscharführer), επειδή ο ίδιος δεν το επιθυμούσε, εξηγεί στα απομνημονεύματά του ότι ήταν ευτυχισμένος που βρισκόταν στο περιβάλλον του Χίτλερ: αυτό του αρκούσε. Κατά τη διάρκεια της πολωνικής εκστρατείας (Σεπτέμβριος 1939) τραυματίστηκε στην πλάτη, όταν, επιχειρώντας να διαπραγματευθεί με την πολωνική φρουρά του οχυρού Μόντλιν, δέχθηκε απροειδοποίητα τα πυρά των Πολωνών στρατιωτών. Αφού νοσηλεύθηκε σε ένα στρατιωτικό νοσοκομείο κοντά στη Βαϊμάρη, επέστρεψε στα καθήκοντά του. Σχεδόν πέντε ολόκληρα χρόνια ήταν η σκιά του Γερμανού δικτάτορα, εκτελώντας υπηρεσίες και προσωπικές επιθυμίες, αλλά και γνωρίζοντας πολιτικούς και αξιωματούχους της Ευρώπης και του Γ ’ Ράιχ. Το 1942 νυμφεύθηκε τη σύζυγό του Γκέρντα, μια γυναίκα που θα διαδραμάτιζε καθο­ ριστικό ρόλο στη ζωή του. Το τέλος του πολέμου τον βρήκε να εκτελεί τα καθήκοντα του τηλεφωνητή στο καταφύγιο του Χίτλερ στο Βερολίνο, όπου έζησε από κοντά τις δραματι­ κές στιγμές της αυτοκτονίας του φύρερ και της Εύας Μπράουν. Η σοβιετική αιχμαλωσία είναι ένα κεφάλαιο που ακόμα και σήμερα, μετά από τόσα χρόνια, ο Ρόχους Μις προσπα­ θεί να ξεχάσει. Μετά την απελευθέρωσή του, όμως, οι παλιοί του σύντροφοι, όπως ο σωφέρ του Χίτλερ, Κέμπκα, και ο σωματοφύλακάς του, Γκύνσε, ήταν εκείνοι που τον βοήθη­ σαν να κάνει τα πρώτα του επαγγελματικά βήματα. Σήμερα, και μετά τον θάνατο της συζύγου του το 1998, ζει αποτραβηγμένος σε ένα μι­ κρό σπίτι στα νότια προάστια του Βερολίνου.

ευαίσθητος ήταν για τη ζωή των απλών ερ­ γατών και των παιδιών. Ενας άνθρωπος σαν τον Χίτλερ δεν θα μπορούσε να έχει διαφο­ ρετικό τέλος, από αυτό που ο ίδιος προετοί­ μασε και επιθυμούσε.

Στη συνέχεια, ο γηραιός συνομιλητής μας πήρε στα χέρια του ένα άλμπουμ με φωτογραφίες από το Μπέργκχοφ και κατέ­ ληξε: «Είμαι πεπεισμένος ότι ολόκληρη η

Εμφανώς συγκινημένος ο επιλοχίας Μις, έκανε ένα μικρό διάλειμμα πίνοντας ένα ποτήρι νερό και συνέχισε την αφήγησή του: «Τα τηλεφωνήματα που δέχθηκε ο Φύ­ ρερ εκείνη την ημέρα από ολόκληρη τη Γερ­ μανία ήταν πολλά. Αναγκάστηκα να μείνω στο τηλεφωνικό κέντρο του μπούνκερ και μετά το τέλος της υπηρεσίας μου». ΣΙ: Η αίσθηση που δίνουν οι περισσότεροι ι­ στορικοί που ασχολήθηκαν με την προσωπι­ κότητα του Αδόλφου Χίτλερ, είναι ότι υπήρ­ ξε μια απόκοαμη μορφή και ένας άνθρωπος με ασταθή χαρακτήρα. Συμφωνείτε με αυ­ τήν την άποψη; ΡΜ: Ακούστε, αγαπητέ μου. Για όλους εμάς που τον ζήσαμε από κοντά, ο Χίτλερ υπήρξε μια πατρική φιγούρα, ένας άνθρωπος ξεχω­ ριστός που δεν σταματούσε μπροστά σε κα­ νένα εμπόδιο. Οσο φανατικός υπήρξε στις πολιτικές του επιδιώξεις, τόσο ανθρώπινα

Αμερικανοί εξετάζουν τον καναπέ στον οποίο αυτοκτόνησαν ο Χίτλερ και η Ευα Μπραουν τον Απρίλιο του 1945.

ΙΤΡΑΤΙΟΤΙΙΗ UTOPIA

I 37

ζωή του φύρερ ήταν αφιερωμένη στον γερ­ μανικό λαό. Αντιπαθούσε τους λιποτάκτες όπως ο Σπέερ ή ο Σίραχ, για τους οποίους αν γνώριζε τι διέπραξαν αργότερα στη Νυ­ ρεμβέργη, &α τους εκτελούσε με τα ίδια του τα χέρια». Ανάμεσα στα πρόσωπα που επισκέπτο­ νταν τακτικά την καγκελαρία πριν από τον πόλεμο ήταν και η γνωστή σκηνοθέτις Λένι Ρίφενσταλ. Οπως θυμάται ο Μις, η Ρίφενσταλ ήταν μια πολύ γοητευτική γυναίκα, ω­ στόσο ο ίδιος και οι συνάδελφοί του, μέλη της προσωπικής φρουράς του Χίτλερ, δεν είχαν και την καλύτερη γνώμη γι'αυτήν, α­ φού τη θεωρούσαν αδίστακτη και φιλοχρή-

Ο επιλοχίας Μις (δεξιά) συζητά με έναν άλλο υπαξιωματικό των S S στο Ju52nou τους μεταφέρει (1941).

Μία από τις φωτογραφίες που λάμβανε ο Μις στο Μπέργκχοφ το 1942. Αριστερά ο Χίτλερ και μπροστά στα κουνέλια με την πλάτη στον φακό η αδελφή της Εύας Μπράουν, Γκρετλ. ματη. Παρόμοιο συμπέρασμα προκύπτει και από το προσωπικό ημερολόγιο του Γιόζεφ Γκαίμπελς. Οσο για τη φημολογούμενη ερω­ τική σχέση του φύρερ και της Λένι, σύμφω­ να με τον Μις, δεν υπήρξε στην πραγματι­

C0I03 CEMJECTB KPACHOrO KPECTA

η

η

I lOHToaaa K a p T cm a eooHHormeHHorö ν.,

— ,Β«(#ι»τ»β

ρ«*

Carte poslale du prlsonnler de guerre K o *y (Oesilnatalre) - E t L . — S O f f e

__

____ _____ __________ 7

K yw tAdr.,^ B e r lin

( b e i k * - C h t> !H n d }

D e u t e c h ia n d r < . p o A , y -ι

S

"

« a f.

P w v in i

'3 /*α »d e n k t / z f _

n o k ta , w p y r .

M

_________ i .... .......

is c h

a e ik

^

^

Nom du prisonnier de guerre

ΠοΊΤΟΒΜίΙ a.3pee BoeHHonJieHHoro-

w . d. s. s. n .

Adresse du prisonnier de guerre

K k

van. 8aK. 1^*5

f

,

!

44,/

t-r*4c++

V f , Ϋ; H S.

u U ttr

■ '■ ί ά * c/°

f e il i

$&*<<**:■ ■ ■„

i ,

a im

Λ * \

M ii6

~

* - . f r # * * ' A r f * ’ — .. * . S r — , tfa

ü^· ΛΛ

*i..” * - * > · Vv * 4 A i ® £ 7- « ■■ Το πρώτο ταχυδρομείο του Μις στις σοβιετικές φυλακές (1948).

3 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

κότητα. Ο Μις συνήθιζε να συνοδεύει τον Χίτ­ λερ στα περισσότερα ταξίδια του. Οπως ο ί­ διος διηγείται, ο φύρερ απέφευγε να χρησι­ μοποιεί το πολυσύχναστο αεροδρόμιο του Τέμπελχοφ και προτιμούσε το μικρότερο του Γκάτοβ στο Σπάνταου. Εκεί βρίσκονταν πάντα σε ετοιμότητα δύο αεροπλάνα τύπου Ju 52, ένα για εκείνον και ένα για τα μέλη της προσωπικής του συνοδείας. Η διαδρομή από το Βερολίνο μέχρι το Σάλτσμπουργκ, ό­ πως θυμάται, διαρκούσε τρεις με τέσσερις ώρες. Ενα αυτοκίνητο τους ανέμενε και τους μετέφερε ύστερα στο κοντινό Μπέρχτεσγκαντεν, που απείχε 40 χλμ. Στο ερώτημα εάν συνόδευε τον φύρερ στις μικρές κοντινές διαδρομές που επιχει­ ρούσε γύρω από το Μπέργκχοφ, ο Μις δεν διστάζει λέγοντας: «Από το 1940 μέχρι το 1944 που επισκεπτόμασταν τακτικά τη θερι­ νή κατοικία του φύρερ στο Μπέργκχοφ, τον συνόδευα πάντοτε στους περιπάτους του στα γειτονικά δάση. Συνήθως λίγο μετά το μεσημεριανό φαγητό, με ενημέρωνε ο προ­ σωπάρχης και τον συνόδευα διακριτικά μαζί με την αγαπημένη του σκυλίτσα, την Μπλόντι». Στη συνέχεια, η φιλική μας συνομιλία περιστράφηκε γύρω από τα γεγονότα που προηγήθηκαν της γνωστής και μυστηριώ­ δους πτήσης του Ρούντολφ Ες, τον Μάιο του 1941. Η απάντηση του σωματοφύλακα του Χίτλερ ήταν διαφωτιστική και αποσαφή­ νισε τον ιστορικό γρίφο που υπάρχει γύρω από τον Ες. «Τον Νοέμβριο του 1940, επισκεφ&ήκαμε μαζί με τον φύρερ το Μπέργκχοφ. Κατά τη διάρκεια του δείπνου, κατέφ&ασε ένας α­ πεσταλμένος και παρέδωσε έναν σφραγι­ σμένο φάκελο στον υπεύθυνο Τύπου Οττο Ντήτριχ,. Ο τελευταίος μετέφερε τον φάκε­ λο στον φύρερ. Ημουν παρών, όταν, διαβά-

ζοντας το περιεχόμενο της επιστολής, ο Χίτ­

πιλότο του Χίτλερ. Ο

λερ έπιασε το κεφάλι του λέγοντας: "Θεέ μου, τι πρέπει να κάνω ακόμη... Δεν είναι δυνατόν να πετάξω ο ίδιος και να γονατίσω παρακαλώντας τους". Εκείνη τη στιγμή δεν κα­ τάλαβα τίποτα, αλλά ύστερα από λίγο ενημε­ ρώθηκα ότι επρόκειτο για μια αποτυχημένη

Μπάουρ βασανίστηκε βάναυσα από τους Σο­ βιετικούς επειδή πί­ στευαν ότι είχε μετα­ φέρει κρυφά τον Χίτ­ λερ έξω από το Βερολί­ νο. Εφθασαν μάλιστα στο σημείο να κόψουν το τραυματισμένο πόδι του αργά και βασανιστι­

συνάντηση του στρατιωτικού ακολούθου Ενο Εμίλ φον Ρίντελεν με τον Σουηδό κόμη Μπερναντότε στην Πορτογαλία. Φαίνεται ότι διαπραγματευόμασταν μυστικά με τους Αγγλους. Σε κάθε περίπτωση, όμως, θυμά­ μαι ότι τότε ο Ρούντολφ Ες, που ήταν παρών στη σκηνή, απευθύνθηκε ψιθυριστά στον υ­ πασπιστή του Λέγοντας; "Ο φύρερ μπορεί να μη το κάνει, εγώ όμως θα το επιχειρήσω". Το τι εννοούσε, αποδείχθηκε μερικούς μήνες αργότερα». ΣΙ: Τελικά, μετά την πτήση του Ες στη Σκω­ τία, και όλα αυτά που μας περιγράψατε, πώς αντέδρασε ο Χίτλερ; ΡΜ: Για τρεις ολόκληρες ημέρες δεν βγήκε καθόλου από το διαμέρισμά του στον πρώ­ το όροφο, ούτε καν για να συζητήσει την κατάσταση. Ηταν έξω φρενών επειδή τη θεωρούσε ως την πιο άφρονα ενέργεια που έγινε ποτέ. ΣΙ: Ενα άλλο ζήτημα, κύριε Μις, το οποίο για εμάς προσωπικά είναι πολύ σημαντικό. Δια­ πιστώσατε ποτέ αν ο Χίτλερ κρατούσε προ­ σωπικό ημερολόγιο ή σημειώσεις; Οπως κα­ ταλαβαίνετε, κάτι τέτοιο θα είχε ιδιαίτερη ι­ στορική αξία. ΡΜ: Οχι, δεν παρατήρησα κάτι τέτοιο. Ωστό­ σο, υπήρχαν πάντοτε γύρω του στενογρά­ φοι που σημείωναν τα πάντα. Την περίοδο του Στάλνγκραντ, για παράδειγμα, θυμάμαι χαρακτηριστικά τέσσερις στενογράφους να καταγράφουν κάθε του λέξη. ΣΙ: Και τι συνέβη με όλα αυτά τα αρχεία; ΡΜ: Η Υπηρεσία Κρατικής Ασφαλείας (RSHA) φρόντιζε να τα συλλέγει κάθε δύο μήνες περίπου και να τα μεταφέρει στο Μπέρχτεσγκαντεν (σ.σ: ένα μέρος αυτών εκδόθηκε τη δεκαετία του 1970 με τίτλο «Οι επιτραπέζιες ομιλίες του Χίτλερ». Δυστυ­ χώς τα κείμενα αυτά δεν μεταφράστηκαν ποτέ στα ελληνικά). ΣΙ: Και η ζωή στα γκουλάγκ, στις σοβιετικές φυλακές, τι είδους αναμνήσεις έχετε από αυτές; ΡΜ: Ημουν συνολικά οκτώ χρόνια εκεί. Από τις φυλακές Μπυτίρκα της Μόσχας, μέχρι το στρατόπεδο Τζεσκασγκάν. Είχα συγκρο­ τούμενους Ιάπωνες στρατηγούς, Εσθονούς μαχητές των SS και συμπατριώτες μου Γερμανούς. Αρχικά είχα βρεθεί στο ί­ διο κελί και με τον Μπάουρ, τον προσωπικό

κά, με έναν σουγιά. Η α­ νάμνηση αυτή, ακόμη και σήμερα, μου προκαλεί πόνο. ΣΙ: Πότε διαπιστώσατε ότι τα πράγματα δεν πη­ γαίνουν καλά και πώς ο πόλεμος θα χαθεί; Φα­ ντάζομαι λίγο μετά το Ελ Αλαμέιν ή το Στάλινγκραντ. ΡΜ: Κάτι τέτοιο, ίσως

Ο συνεργάτης της ΣΙ με τον Ρόχους Μις, στο Βερολίνο (Ιανουάριος 2013).

και νωρίτερα. Μη ξεχνάτε ότι ήμουν αποδέ­ κτης πολλών μηνυμάτων και πως ο πεθερός μου, που ήταν ενεργό μέλος του Σοσιαλδη­ μοκρατικού Κόμματος (SPD), με ενημέρωνε και συζητούσαμε για όλες τις εξελίξεις. ΣΙ: Το γεγονός ότι ο πεθερός σας υπήρξε ε­ νεργό μέλος του SPD -και απ’ ότι γνωρίζω από την εποχή του Α’ ΠΠ- έπαιξε κάποιον αρνητικό ρόλο στις σχέσεις σας με το περι­ βάλλον του Χίτλερ; ΡΜ: Ποτέ. Ούτε ερωτήθηκα καμιά φορά σχετικά με αυτό. Η σύζυγός μου, μάλιστα, που δεν υπήρξε ούτε καν μέλος της BDM (εθνικοσοσιαλιστική οργάνωση για τις νεαρές Γερμανίδες), διέθετε μια ταυτότητα για να εισέρχεται ανενόχλητη στο Αρχηγείο του φύρερ. ΣΙ: Απ ’ ότι είδα, κύριε Μις, βγάλατε και έχε­ τε αρκετές φωτογραφίες από το Μπέργκχοφ με τον Χίτλερ και την Εύα Μπράουν. Πήρατε πρώτα την άδειά τους για κάτι τέ­ τοιο; ΡΜ: Οχι βέβαια. Εννοείται, ότι οποιοσδήπο­ τε έβγαζε τέτοιου είδους φωτογραφίες, α­ νήκε στον στενό κύκλο των ανθρώπων του Χίτλερ. Αλλωστε, η Εύα Μπράουν μού ήταν πολύ συμπαθής και υπήρχε μια αμοιβαία φι­ λία και εκτίμηση. Λέγοντας την τελευταία φράση, ο Μις κοίταξε από το παράθυρο το χιόνι που στρο­ βιλιζόταν πέφτοντας στα δέντρα του κήπου του. Μας φάνηκε σαν να ήθελε να δραπε­ τεύσει από τις αναμνήσεις του, αλλά διακρι­ τικά τον ρωτήσαμε: «Θυμάστε κάτι για την επίθεση της Wehrmacht στην Ελλάδα, την ά­

νοιξη του 1941;». «Ο φύρερ δεν είχε κανέναν λόγο να ε ­ πιτεθεί στην Ελλάδα, αλλά δεν μπορούσε να αφήσει τον Μουσολίνι αβοήθητο. Ο ντούτσε ήταν ο μόνος Ιταλός που ο Χίτλερ εκτιμούσε απεριόριστα. Φοβόταν για τις παρενέργειες της αγγλικής επέμβασης στα Βαλκάνια». Η κουβέντα μας προχώρησε αρκετά, και η νύκτα έπεσε πάνω από τη γερμανική πρω­ τεύουσα. Το βλέμμα του σωματοφύλακα του Χίτλερ άρχισε να δείχνει σημάδια κόπω­ σης και προτιμήσαμε να τον αποχαιρετίσου­ με, υποβάλλοντας την τελευταία ερώτηση. ΣΙ: Κύριε Μις, θα έχετε, βέβαια, ακουστά για την περίφημη οργάνωση Odessa, η ο­ ποία φυγάδευε τους συντρόφους σας στο εξωτερικό... ΡΜ: Ακούστε, έμαθα για πρώτη φορά για την οργάνωση μετά το 1953, όταν επέστρεψα στη Γερμανία από τα σοβιετικά γκουλά­ γκ. Υπήρχε τότε ανάμεσα στους παλιούς συ­ ντρόφους ένας μύθος γύρω από το όνομα του συνταγματάρχη Σκορτσένυ των SS. Απ’ ότι μου ανέφερε αργότερα ο Γκύνσε, ο Σκορτσένυ, ο Ντεγκρέλ στην Ισπανία και οι Γερμανοί της Αργεντινής κινούσαν τότε τα νήματα. Το βέβαιο είναι ότι χάρη στην Odessa διασώθηκαν τότε πολλοί συμπα­ τριώτες μου από το «κυνήγι μαγισσών» που επέβαλαν οι Σύμμαχοι. ΣΙ: Κύριε Μις, σας ευχαριστούμε για τη φιλοξενία και τη συνέντευξη που μας δώσατε. ΡΜ: Κι εγώ σας ευχαριστώ, καλή επι­ στροφή στην Ελλάδα. ΞΙ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 3 9

ο 15oc αιώνας ήταν η εποχή

ί J

/

inc θεμελίωοης me οθωμανικής δύναμης. Καθώς τα Βαλκάνια υαέκυπταν οτο οθωμανικό ξίφ ος, ί

κάποιοι χαρισματικοί ηγέτες

αντιστέκονταν με κάθε τρόπο στους κατακτητές, διαθέτοντας, μάλιοτα, συχνά πενιχρά μόνο μέσα. Ενας από αυτούς, ο Στέφανος Γ’

της Μολδαβίας (1433-1504),

ηγήθηκε επί δεκαετίες του μικρού πριγκιπάτου, καταβάλλονιας λυοοαλέα προσπάθεια να ανακόφει τη φρενήρη οθωμανική προέλαση αλλά και να διατηρήσει την ανεξαρτησία του απέναντι στις επιβουλές των χριστιανών γειτόνων του (Πολωνίας, Ουγγαρίας), κερδίζοντας Ανδριάντας του Στεφάνου του Μεγάλου στο Κισινάου της Μολδαβίας.

έιοι επάξια τον τίτλο του ((Μεγάλου». ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ ΜΑΚΡΗΣ

40 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

περιοχή της σημερινής Ρουμανίας γνώρισε πάμπολλες επιδρομές και εγκαταστάσεις λαών καθ’ όλη τη διάρκεια του πρώιμου και μέσου Μεσαίωνα. Ενας από τους λαούς που μετοίκη­ σαν εκεί ήταν οι Ούγγροι ή Μαγυάροι, νομάδες φιννο-ουγγρικής καταγωγής, οι οποίοι τελικά εγκατα­ στάθηκαν μόνιμα στις πεδιάδες της Παννονίας (896), η οποία έκτοτε πήρε το όνομά τους. Μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα οι εκχριστιανισμένοι και δυτικοποιημένοι Ούγγροι είχαν ενσωματώσει στο βασίλειό τους την Τραν­ συλβανία, που κατοικείτο κυρίως από Βλάχους και Σλά­ βους. Οι περιοχές ανατολικά των Καρπαθίων, οι οποίες ονομάζονταν από τους Ούγγρους «Terra Blachorum», δέ­ χονταν αλλεπάλληλα κύματα Ασιατών νομάδων εισβολέ­ ων, με τελευταίους τους Μογγόλους (1241). Αυτοί εισέ­ βαλαν και στην Ουγγαρία, όπου αφάνισαν τον μισό πλη­ θυσμό της χώρας. Ωστόσο, αργότερα αποσύρθηκαν στις ρωσικές πεδιάδες, όπου ίδρυσαν το Χανάτο της Χρυσής Ορδής. Η απόσυρσή τους αυτή, μάλιστα, υπήρξε το ίδιο ξαφνική με την εμφάνισή τους και τους έδωσε την ευ­ καιρία να συνεχίσουν να εξαπολύουν κατά καιρούς, από τον τόπο της νέας πλέον εγκατάστασης, επιδρομές στα γειτονικά κράτη με σκοπό τη λεηλασία. Περί την εποχή της ουγγρικής εισβολής (τέλη 9ου - αρ­ χές 10ου αιώνα) εισήλθαν στο προσκήνιο της ιστορίας συ­ μπαγείς ρωμανόφωνοι πληθυσμοί, τόσο βορείως του Δού­ ναβη (σημερινή Ρουμανία) όσο και νοτίως αυτού (ελλαδικός χώρος, Δαλματία κ.α.). Αυτοί συνήθως αποκαλούντο με τον (^ρ^Ο ίΐ^π ^σέΧέββτις} όρο «Βλάχοι». Πριν από την επι’δρομή ΐώκΜογγόλων, στις περιοχές που μετέπειτα ανήκαν στη βλάχία και τη*βοΧδ0βία«ίχε.ξεΐ$!νήσέι, υπό την αιγίδα

δες της περιοχής. Αυτό επιτεύχθηκε τελικά τον επόμενο αι­ ώνα. Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος Βλάχος ηγεμόνας που κέρδισε την ανεξαρτησία του από το ουγγρικό βασίλειο ή­ ταν ο Μπεσαράμπ Α’ (1310-1352), που το 1330 κατήγάγε Συ­ ντριπτική νίκη επί του Ούγγρου βασιλιά Καρόλου Α' (1312- *3 1342). Το νέο κράτος έγινε γνωστό στο εξωτερικό, με το ό­ νομα «Βλαχία» ή «Βαλλαχία» και συγκροτήθηκε μέ επίκε­ ντρο την περιοχή της Ολτένιας, που βρισκόταν στα νάτΙά Καρπάθια. Οι συνθήκες που συντέλεσαν στη δημιουργία, του κράτους αυτού είναι ασαφείς. Ωστόσο, φαίνεται ότι ση-, μαντικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη έπαιξε η μετακίνηση μελών της ορθόδοξης βλαχικής αριστοκρατίας της Τρανσυλ­ βανίας, που έγινε με σκοπό την αποφυγή των πιέσεων των καθολικών Ούγγρων. ~ ■ Αντίθετα, στην ίδρυση του δεύτερου βλαχικού π^ιγκί;

πάτου, δηλαδή αυτού της Μολδαβίας, σημαντικότατο ρ6λθ|’· έπαιξαν οι ίδιοι οι Ούγγροι. Με σκοπό την προστασία των α- ' νατολικών περιοχών του βασιλείου του από μογγολικές - ; ταταρικές επιδρομές, ο Ούγγρος βασιλιάς Λουδοβίκος Α’(1342-1382) συγκρότησε μια νέα συνοριακή περιοχή (ενώ­ νοντας τα μικρά υπάρχοντα «βοϊβοδάτα») και τοποθέτησε σε αυτήν ως κυβερνήτη τον Βλάχο Ντράγκος του Μαραμούρες (μέσα της δεκαετίας του 1340). Οι αναφορές για τα γεγονότα που ακολούθησαν είναι συγκεχυμένες, καθώς υ­ πεισέρχονται σε αυτές πολλά μυθικά στοιχεία για την ίδρυ­ ση της μολδαβικής ηγεμονίας. Πάντως, κατά τη δεκαετία του 1360 ο τότε Μολδαβός ηγεμόνας (πιθανώς ήταν ο Σας, ο γιος του Ντράγκος) ανατράπηκε και εκδιώχθηκε από την τοπική ορθόδοξη βλαχική αριστοκρατία, η οποία είχε θέσει ως επικεφαλής της κίνησης αυτής τον Μπογκντάν Α' (περί­ που 1363 - 1367^ τον τότε βοεβόδα του Μαραμούρες. Η ατων Ούγγρων, μια υποτυπώδης φεουδαρχική συγκρότησή,, ,νατροπή αυτή’;ή οποία οφει^όταν στην καταπιεστική θρη­ με ηγέτες τους τοπικούς ορθόδοξους ρωμανόφωνους Θόεσκευτική·«ολιτική των Ούγγρων, οδήγησε τον Μπογκντάν βόδες (.1)1 Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε και μετά τη μογ­ oro.vg αποκηρύξει την όΰγγρικιίρεπικυριαρχία και να γίνει ο γολική 'εισβολή και είχε ως μοιραία συνέπεια να « » ω ­ ίδιος ιδρυτής του Οίκου των Μπογκντάν ή Μουσάτ. που κυ­ θούν τάσεις αυτονόμησης από τους ισχυρότερουζνβοεβόβέρνησε τη Μολδαβία μέχρι το 1668. S i

im m un

u to p ia i 4 1

ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΑΙ ΑΝΟΔΟΣ ΣΤΟΝ ΘΡΟΝΟ Ανάμεσα στους διαδόχους του Μπογκντάν Α' κομβική θέση κατέχει ο Αλέξαν­ δρος ο Καλός (1400-1432). Επί της ηγεμο­ νίας αυτού κατεβλήθησαν σημαντικότατες προσπάθειες για τη διοικητική και πολιτική αναδιοργάνωση της χώρας. Επιπροσθέτως, την ίδια εποχή η επικράτεια του πριγκιπά­ του αυξήθηκε σημαντικά κατά μήκος του ποταμού Δνείστερου εις βάρος των Τατάρων, ενώ παράλληλα αντιμετωπίστηκε η

γρων Ιωάννη Ουνυάδη. Περί τα μέσα του 15ου αιώνα ο Τρανσυλβανός ηγεμόνας Ουνυάδης είχε πλέον αναδειχθεί στον κυριότερο αντίπαλο των Οθω­ μανών, έχοντας στο ενεργητικό του σημα­ ντικότατες και περιφανείς νίκες εναντίον τους. Στην προσπάθειά του να δημιουργή­ σει ένα αντιοθωμανικό μέτωπο, βρήκε στα πρόσωπα των δύο φυγάδων πιθανούς αντί­

στον θρόνο της Μολδαβίας, θα έβρισκε έ­ ναν αξιόπιστο σύμμαχο. Εξάλλου, οι σχέσεις του Βλαντ με τον Πέτρο Ααρών ήταν εξαρ­ χής άσχημες, αφού ο Μολδαβός ηγεμόνας ακολουθούσε φιλοτουρκική πολιτική. Στοι­ χείο που δυσχέραινε τις σχέσεις των δύο αν­ δρών ήταν και το γεγονός ότι στην Αυλή του τελευταίου είχαν καταφύγει υποστηρικτές του ανατραπέντος Νταν. Στις αρχές του 1457 ο Βλαντ αποφάσισε να φέρει τη Μολ­ δαβία στο αντι-οθωμανικό στρατόπεδο. Για τον λόγο αυτό παραχώρησε ισχυρή στρατιω­ τική δύναμη 6.000 ιππέων στον Στέφανο, ο οποίος εισέβαλε στη Μολδαβία την άνοιξη του ιδίου έτους. Επιπλέον, συγκέντρωσε υποστηρικτές από τη νότια Μολδαβία και τον Απρίλιο συνέτριψε σε δύο μάχες τον Πέτρο Ααρών. Ο ηττημένος ηγεμόνας διέφυγε

ουγγρική επιβουλή με τη σύμπηξη συμμαχίας μεταξύ Μολδαβίας, Βλαχίας και Πολω­ νίας. Επίσης, πρωτεύουσας σημασίας στό­ χος για τον Μολδαβό ηγεμόνα ήταν η ανά­ πτυξη του εμπορίου. Για τον λόγο αυτό κα­ τέλαβε την περιοχή της Βεσσαραβίας (που βρισκόταν στη σημερινή Ουκρανία) και τα σημαντικά λιμάνια Κιλία και Τσετάτεα Αλμπα, αφαιρώντας τα από τη Βλαχία και δί­ νοντας έτσι στη χώρα του διέξοδο προς τη θάλασσα. Ο Αλέξανδρος θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ως ο ουσιαστικός θεμε­ λιωτής της Μολδαβίας. Τον θάνατο του Αλεξάνδρου ακολούθη­ σε μια περίοδος αναταραχών και πολιτικής αστάθειας. Οι φατρίες των αριστοκρατών (βογιάρων) αλλά και οι γειτονικές χώρες επιδόθηκαν σε έναν σκληρό ανταγωνισμό, υ­ ποστηρίζοντας η καθεμιά τον δικό της υπο­ ψήφιο για τον θρόνο. Συνέπεια των δυναστι­ κών διαμαχών ήταν η διαιώνιση της ακυβερ­ νησίας, αφού κανένας ηγεμόνας δεν έμενε για πολύ στον θρόνο. Ενας από τους εφήμε­ ρους πρίγκιπες εκείνης της περιόδου ήταν και ο πατέρας του Στεφάνου, Μπογκντάν Β ’ (1449-1451), που ήταν γιος ή ανιψιός του Αλεξάνδρου του Καλού. Στη Βλαχία επικρα­ τούσε παρόμοια κατάσταση, με συνέπεια στην αυλή του Μπογκντάν να καταφύγει ο ανιψιός του και έκπτωτος Βλάχος πρίγκιπας Βλαντ Γ’ ο «Παλουκωτής», ο επονομαζόμε­ νος «Δράκουλας». Η σύντομη ηγεμονία του Μπογκντάν τερματίστηκε, όταν αυτός συνελήφθη αιφνιδιαστικά κατά τη διάρκεια του γάμου κάποιου βογιάρου του. Ο τελευταίος είχε συνωμοτήσει με τον ανταπαιτητή του θρόνου Πέτρο Γ’ Ααρών, τον ξάδερφο του Μπογκντάν και νόθο γιο του Αλεξάνδρου του Καλού. Ο Στέφανος και ο Βλαντ μετά βίας ξέφυγαν από την παγίδα, αλλά ο Μπογκντάν δεν στάθηκε τόσο τυχερός, αφού φυλακίστηκε και πολύ σύντομα αποκεφαλί­ στηκε. Σχεδόν αμέσως ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Πέτρου Ααρών και κάποιου Αλέξανδρου, ανιψιού του Αλεξάνδρου του Καλού, γεγονός που βοήθησε τον Στέφανο και τον Βλαντ να διαφύγουν στην Τρανσυλ­ βανία, όπου και ζήτησαν την προστασία του τοπικού βοεβόδα και αντιβασιλέα των Ούγ­

4 2 I ΙΤΡΑΤΙΟΤΙΚΗ UTOPIA

τον ικανότατο ηγήτορά του, τη στιγμή ακρι­ βώς που οι Τούρκοι προωθούντο ακάθεκτοι στη βόρεια Βαλκανική μετά την εκπόρθηση της Πόλης. Μετά την κατάληψη του βλαχικού θρό­ νου ο Βλαντ Δράκουλας έφερε κοντά του τον ξάδελφό του Στέφανο. Βλέποντας τον οθωμανικό κίνδυνο να διαγράφεται όλο και πιο καθαρά στον ορίζοντα, ο νέος Βλάχος η­ γεμόνας πιθανώς υπολόγιζε ότι στο πρόσω­ πο του Στεφάνου, που θα είχε πλέον ανέβει

στην Πολωνία και ο Στέφανος στέφθηκε πρίγκιπας της Μολδαβίας.

ΕΑΡΑΙΠΣΗ ΤΗΣ ΕΙ0ΥΣΙΑΣ -ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ο Στέφανος ο Μέγας της Μολδαβίας από εικονογραφημένο χειρόγραφο τετραευάγγελο (1473) της μονής του Χουμόρ που βρίσκεται στη σημερινή Ρουμανία. καταστάτες των ηγεμόνων της Βλαχίας και της Μολδαβίας, ειδικά στην περίπτωση που οι τελευταίοι θα ακολουθούσαν φιλο-οθωμανική πολιτική. Κοντά στον Ουνυάδη τα δύο ξαδέλφια πιθανώς εμπλούτισαν τις γνώ­ σεις και τις εμπειρίες τους επί των στρατιω­ τικών και διοικητικών θεμάτων. Επιπλέον, ο Βλαντ κέρδισε την εκτίμηση και την εμπι­ στοσύνη του προστάτη του χάρη στη στενό­ τερη επαφή του με αυτόν. Ετσι, τον Αύγου­ στο του 1456 ο Βλαντ Τσέπες εισέβαλε στη Βλαχία επικεφαλής ισχυρού ουγγρικού στρατεύματος που του είχε εμπιστευτεί ο Ουνυάδης, νίκησε τον Βλάντισλαβ Β ’ (Νταν) και κατέλαβε τον βλαχικό θρόνο. Την ίδια περίοδο ο Ουνυάδης κατανίκησε τον Τούρ­ κο σουλτάνο Μωάμεθ Β ’ τον Πορθητή, που τότε πολιορκούσε το Βελιγράδι. Ωστόσο, α­ μέσως μετά πέθανε αιφνιδίως με συνέπεια ο αντι-οθωμανικός συνασπισμός να χάσει

Οι συχνές εναλλαγές ηγεμόνων στη Μολδαβία και τη Βλαχία κατά την περίοδο εκείνη έδειχναν ότι κανένας ηγεμόνας δεν θα ήταν ασφαλής, αν πρώτα δεν εξουδετέ­ ρωνε τους διάφορους ανταπαιτητές του θρόνου. Εχοντας παρόμοιες εμπειρίες, ο Στέφανος επεδίωξε την εξόντωση του Πέ­ τρου Ααρών, ο οποίος θα μπορούσε ανά πά­ σα στιγμή να κερδίσει την εύνοια κάποιου εκ των ισχυρών γειτόνων της Μολδαβίας και να ανακαταλάβει τον θρόνο. Το 1459 ο νεα­ ρός Μολδαβός πρίγκιπας εισέβαλε στην Πο­ λωνία με σκοπό τη σύλληψη του θείου του. Σύντομα συνάντησε ισχυρή αντίσταση και αναγκάστηκε να αναδιπλωθεί στη Μολδα­ βία. Ωστόσο, προσέγγισε διπλωματικά τον βασιλιά της Πολωνίας Κάζιμιρ Δ’ (14401492). Με τη συνθήκη που υπογράφηκε με­ ταξύ τους (1459) ο Στέφανος αναγνώρισε την επικυριαρχία της Πολωνίας και πέτυχε την απαγόρευση εισόδου του Πέτρου Αα­ ρών στη Μολδαβία. Ο τελευταίος, έχοντας πλέον χάσει την εύνοια του Πολωνού βασι­ λιά, κατέφυγε στην Ουγγαρία. Μολονότι δεν πέτυχε τον αντικειμενικό στόχο του, με την

εκστρατεία στην Πολωνία ο Στέφανος έδω­ σε ένα πρώτο δείγμα των ηγετικών και στρα­ τιωτικών ικανοτήτων του, κάνοντας τον Πο­ λωνό μονάρχη να προτιμήσει τόσο τη φιλία όσο και τη συμμαχία του. Αυτή η πρώτη επι­ τυχία είχε άμεσο αντίκτυπο και στο εσωτερι­ κό, αφού εδραίωσε τη θέση του Στεφάνου, στερώντας από τους πάντα ραδιούργους βογιάρους έναν πιθανό υποψήφιο για τον μολδαβικό θρόνο. Μετά την εξομάλυνση των σχέσεων με την Πολωνία ο Στέφανος αφοσιώθηκε στην αναδιοργάνωση της χώρας και του στρατού του και στην ισχυροποίηση της θέσης του. Αναλυτικότερα, επιδόθηκε σε ένα πρόγραμ­ μα βελτίωσης των υφιστάμενων οχυρώσεων σε φρούρια και πόλεις, ενώ οχύρωσε και πολλές νέες καίριες θέσεις, ώστε να ελέγ­ χονται όλες οι οδοί που βρίσκονταν εντός του μικρού του κράτους. Οσον αφορά τον στρατό, έλαβε πολλά μέτρα, ώστε να μπορεί πλέον να βασίζεται όσο το δυνατόν λιγότερο στους βογιάρους. Στον διεθνή στίβο ο Στέφανος προσπά­ θησε να αποφύγει (στο μέτρο του δυνατού) τις διενέξεις με τα γειτονικά κράτη. Βλέπο­ ντας την αυξανόμενη ισχύ των Τούρκων και των Πολωνών, ακολούθησε πολιτική προ­ σέγγισης και προς τις δύο πλευρές, συνεχί­ ζοντας να πληρώνει στους Τούρκους τον φόρο υποτέλειας που είχε συμφωνήσει ο προκάτοχός του. Αναπόφευκτα, η επιλογή αυτή τον έφερε αντιμέτωπο τόσο με την Ουγγαρία όσο και με τη Βλαχία. Εξάλλου, ο Βλαντ Δράκουλας, ως ηγεμόνας της τελευ­ ταίας, ακολούθησε, ιδίως μετά το 1460, σα­ φή αντιτουρκική πολιτική, έχοντας μάλιστα και την υποστήριξη των Ούγγρων. Οι εκ δια­ μέτρου αντίθετες πολιτικές κατευθύνσεις των δύο πριγκιπάτων οδήγησαν, όπως ήταν

ντικατάστασή του (τον Οκτώβριο του ίδιου έτους) από τον αδελφό του, τον Ράντου τον Ωραίο, που ήταν εκλεκτός των Τούρκων, η κατάληψη της Κιλία έγινε επιτακτική για τον Στέφανο. Τελικά αυτή επιτεύχθηκε μετά από νέα επιχείρηση που έγινε τον Ιανουάριο του 1465. Οι ενέργειες αυτές εξόργισαν τον Ούγ­ γρο βασιλιά Ματθία Κορβίνο (1458-1490), που ήταν σύμμαχος των Βλάχων. Καθώς, ό­ μως, στην αρχή της βασιλείας του ο έφηβος μονάρχης αντιμετώπιζε σημαντικά εσωτερι­ κά προβλήματα, περιορίστηκε σε γραπτές διαμαρτυρίες. Ωστόσο, ήταν θέμα χρόνου να επέλθει σύγκρουση μεταξύ Μολδαβίας και Ουγγαρίας λόγω των μεγάλων διαφορών των δύο γειτόνων. Εξάλλου, οι σχέσεις των δύο κρατών ήταν ανέκαθεν ιδιαίτερα τετα­ μένες λόγω της βίαιης χειραφέτησης του πριγκιπάτου από την ουγγρική επικυριαρχία επί Μπογκντάν Α', δηλαδή κατά τον προη­ γούμενο αιώνα. Την κατάσταση αυτή επιδεί­ νωναν οι συχνές επεμβάσεις της Ουγγαρίας στα εσωτερικά της Μολδαβίας. Συγκεκριμέ­ να, όπως προαναφέρθηκε, εκείνη την πε­ ρίοδο (ίσως μετά την κατάληψη της Κιλία από τους Μολδαβούς) ο Ούγγρος βασιλιάς είχε δεχτεί στην Αυλή του τον έκπτωτο Πέ­ τρο Ααρών, ο οποίος συντηρούσε την έντα­ ση μεταξύ Μολδαβίας και Ουγγαρίας με την ελπίδα να ανακτήσει τον θρόνο του. Επίσης, η φιλοπολωνική και, τυπικώς τουλάχιστον, φιλοτουρκική πολιτική του Στεφάνου προ­ ξενούσε έντονες ανησυχίες και φόβους στους Ούγγρους. Πέραν αυτών, ο Στέφανος δημιούργησε και άμεσα προβλήματα στον

Μολδαβικός θυρεός (1481) από το μοναστήρι της Πούτνα που βρίσκεται στη σημερινή Ρουμανία. Ματθία Κορβίνο, ενθαρρύνοντας την επα­ νάσταση των Τρανσυλβανών ευγενών το 1467, ίσως με σκοπό τη σύλληψη του Πέ­ τρου Ααρών, ο οποίος διέμενε στην περιο­ χή. Η επανάσταση κατεστάλη το ίδιο έτος, αλλά ο Ματθίας, μαθαίνοντας την εμπλοκή του Στεφάνου, αποφάσισε να απαντήσει δυ­ ναμικά και, παρά την προχωρημένη για στρατιωτικές επιχειρήσεις εποχή, εισέβαλε στη Μολδαβία το ίδιο έτος. Η ισχυρή ουγγρική στρατιά που κυμαι­ νόταν μεταξύ 15.000-20.000 (σύμφωνα με σημερινές εκτιμήσεις) και 40.000 ανδρών (σύμφωνα με σύγχρονες πηγές) αναχώρησε στα μέσα Οκτωβρίου και εισήλθε στη Μολ­

και μεγάλου εμπορικού κέντρου Κιλία, που βρισκόταν στη ρουμανική πλευρά των σημε­ ρινών ρουμανο-ουκρανικών συνόρων επί της νότιας όχθης του Δούναβη. Η πόλη, που αποτελούσε κομβικό σημείο για την προώ­ θηση οποιουδήποτε στρατού προς τη Μολ­ δαβία και την ανατολική Ευρώπη, είχε κατα­ ληφθεί πρόσφατα (1448) από ουγγρικές και βλαχικές δυνάμεις. Ο Στέφανος πολιόρκησε ανεπιτυχώς την Κιλία τον Ιούλιο του 1462, ακριβώς την εποχή που ο Μωάμεθ ο Πορθητής εισέβαλ­ λε στη Βλαχία. Μάλιστα, στην πολιορκία αυ­ τή ο Μολδαβός πρίγκιπας τραυματίστηκε στο πόδι και το τραύμα αυτό τον ταλαιπώ­ ρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Με την εκθρόνιση του Βλαντ Δράκουλα και την α­

} χκδίαοη χάρτη: ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική 2013

αναμενόμενο, σε αμοιβαία καχυποψία και ψύχρανση των σχέσεων. Η σύγκρουση δεν άργησε να έρθει. Η α­ φορμή δόθηκε από το ακανθώδες ζήτημα της κατοχής του παρευξείνιου φρουρίου

Χάρτης του μολδαβικού πριγκιπάτου μετά την οριστική απώλεια των λιμανιών Κιλιο Τσετάτεα Αλμπα (1489).

π μ τ ιγ η

· :*:> »

43

Το μεσαιωνικό φρούριο της Σουτσεάβα. Οι οχυρώσεις της μολδαβικής πρωτεύουσας ενισχύθηκαν σημαντικά από τον Αλέξανδρο τον Καλό και τον Στέφανο τον Μεγάλο, με αποτέλεσμα να αντέξουν τις επιθέσεις που έγιναν από τον Μωάμεθ Β ’ το 1476, μετά τη μάχη της Μπάια.

δαβία στις αρχές Νοεμβρίου. Προσπαθώ­ ντας να εμπλέξει τις εχθρικές δυνάμεις (που αριθμούσαν περί τους 12.000 άνδρες), ο Ματθίας εισχώρησε βαθιά στο μολδαβικό έδαφος, καταλαμβάνοντας πόλεις και οχυ­ ρά. Ωστόσο, ο Στέφανος απέφευγε συστη­ ματικά τη σύγκρουση σε ανοικτό πεδίο, παρασύροντας τους Ούγγρους προς την πόλη της Μπάια. Ενώ, λοιπόν, ο μολδαβικός στρα­ τός παρέμενε αθέατος, μικρές ομάδες στρατιωτών καταπονούσαν τους Ούγγρους με επιδρομές και προσβολές σε ανύποπτο χρόνο. Το απόγευμα της 14ης Δεκεμβρίου του 1467 οι Ούγγροι έφτασαν στην Μπάια, ό­ που σταμάτησαν για να διανυκτερεύσουν. Εν τω μεταξύ ο Στέφανος είχε συγκεντρώ­ σει τις δυνάμεις του στα δάση που βρί­ σκονταν βορειοανατολικά της πόλης.

στάλησαν στον Πολωνό βασιλιά ως απόδει­ ξη της περιφανούς νίκης. Ο Ματθίας, βαριά τραυματισμένος, διέφυγε κακήν κακώς επά­ νω σε φορείο χάρη στον ηρωισμό της προ­ σωπικής του φρουράς. Μαζί με τα υπολείμ­ ματα του στρατού του κατάφερε να φτάσει στην Τρανσυλβανία, ακολουθώντας δύσβα­ τα και απόμερα μονοπάτια. Σύμφωνα με κά­ ποιους χρονικογράφους, ο Ούγγρος βασι­ λιάς διέφυγε με τη βοήθεια κάποιων Μολδαβών, τους οποίους ο Στέφανος εκτέλεσε αργότερα με την κατηγορία της προδοσίας. Χάρη στη μεγαλειώδη νίκη που πέτυχε, ο Στέφανος ανάγκασε, μέχρι το τέλος της

βασιλείας του, τους Ούγγρους να μην ξαναπεράσουν τα σύνορα της Μολδαβίας ως ε­ χθροί. Πιθανολογείται ότι το επόμενο έτος ο ίδιος εισέβαλε με τη σειρά του στην Τραν­ συλβανία, όπου συνέλαβε και εκτέλεσε τον Πέτρο Ααρών και τους Μολδαβούς υποστη-

Ο θυρεός του Στεφάνου του Μεγάλου, πρίγκιπα της Μολδαβίας.

μό Δνείστερο, αναγκάστηκαν να δώσουν α­ νοιχτή μάχη. Οι πηγές παρουσιάζουν τη μά­

Οταν ο ουγγρικός στρατός εισήλθε στην πόλη, οι Μολδαβοί απέκλεισαν κάθε οδό διαφυγής προς την Τρανσυλ­ βανία και την Σουτσεάβα, που ήταν τότε πρωτεύουσα του πριγκιπάτου. Από την άλ­ λη, ο Ματθίας διέταξε την κατασκευή επι­ πλέον πρόχειρων οχυρώσεων, καθώς πλη· ροφορήθηκε ότι οι Μολδαβοί βρίσκονταν στα δάση της περιοχής. Το σούρουπο της επομένης ο Στέφανος έστειλε μικρά αποσπάσματα σε τρία διαφορετικά σημεία της Μπάια, με εντολή να πυρπολήσουν την περιοχή, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη σύγχυση στους Ούγγρους. Οταν έπεσε η νύκτα, οι Μολδαβοί επιτέθηκαν στην πόλη απ’ όλες τις κα­ τευθύνσεις. Οι Ούγγροι, πλήρως αιφνιδιασμένοι, υπέστησαν πανωλεθρία. Περί τους 10.000 άνδρες έπεσαν στο πεδίο της μάχης, ενώ και οι αιχμάλωτοι ήταν πολλοί και τα λά­ φυρα πλούσια. Μάλιστα, αρκετά εξ αυτών ε-

4 4 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ρικτές του. Το καλοκαίρι του 1469 (ή 1470) η Μολδα­ βία δέχτηκε επιδρομή από τους Τατάρους του Βόλγα, οι οποίοι ανήκαν στη Μεγάλη Ορδή, το κεντρικό Πριγκιπάτο της Χρυσής Ορδής. Ο μεγάλος χάνος Αχμέντ Χαν εξαπέ­ λυσε τότε τρεις ταυτόχρονες επιδρομές ε­ ναντίον της Μολδαβίας, της Πολωνίας και της Λιθουανίας. Ο Στέφανος και ο Κάζιμιρ ειδοποιήθηκαν εγκαίρως από τον χάνο των Τατάρων της Κριμαίας, που ήταν περιστασιακός σύμμαχος του Στεφάνου και ε­ χθρός της Χρυσής Ορδής. Ο Πολωνός βασιλιάς δεν κατόρθωσε να συγκεντρώ­ σει αρκετό στρατό και έτσι δεν μπόρεσε να αντιτάξει κάποια άμυνα. Οι Τάταροι λε­ ηλάτησαν ανενόχλητοι κάποιες περιοχές της νότιας Πολωνίας και έπειτα εισέβαλαν στη Μολδαβία, όπου και ενώθηκαν με τους ομοεθνείς τους, λεηλατώντας πολλές από τις βόρειες περιοχές του πριγκιπά­ του. Επικεφαλής των Τατάρων ήταν ο Αχμέντ Χαν, ενώ στις λεηλασίες συμμε­ τείχαν τόσο ο γιος όσο και ο αδελφός του. Οι εισβολείς, αφού αιχμαλώτισαν κυρίως γυναικόπαιδα και έκλεψαν ο­ λόκληρα κοπάδια οικόσιτων ζώων, πήραν τον δρόμο της επιστροφής. Ο Στέφανος καταδίωξε τους επιδρομείς και με ελιγμούς κατάφερε να τους παγιδεύσει στο χωριό Λίπνικ. Εκεί, κοντά στον ποτα­

χη ιδιαίτερα βίαιη και αιματηρή και για τις δύο πλευρές, αλλά δεν υπεισέρχονται σε λεπτομερείς περιγραφές. Σχεδόν το σύνολο του ταταρικού στρατού αφανίστηκε. Οι πε­ ρισσότεροι επιδρομείς χάθηκαν στη μάχη, ενώ ένα μεγάλο μέρος τους πνίγηκε στον Δνείστερο κατά την άτακτη υποχώρηση που ακολούθησε. Πολλοί Τάταροι (μεταξύ αυτών και ο γιος του χάνου) αιχμαλωτίστηκαν. Ωστόσο, ο αδελφός του χάνου σκοτώθηκε στη μάχη. Από την πλευρά των Μολδαβών οι απώλειες ήταν βαριές αλλά σαφώς μικρότε­ ρες από αυτές των Τατάρων. Μετά τη μάχη ο Στέφανος επεδίωξε να διαπραγματευτεί μια συνθήκη ειρήνης με τον Αχμέντ Χαν, με εχέγγυο, μάλιστα, τη ζωή του γιου του. Συγκεκριμένα, ο Μολδα­ βός ηγεμόνας έθεσε τον όρο ότι ο Τάταρος βασιλόπαις θα δολοφονείτο την ημέρα που ακόμη και ένας Τάταρος θα πατούσε το πόδι του σε μολδαβικό έδαφος. Η απάντηση του Αχμέντ Χαν, σύμφωνα με δύο Πολωνούς χρονικογράφους, ήταν ιδιαίτερα προσβλητι­ κή και απειλητική, προκαλώντας την οργή του Στεφάνου. Τότε ο γιος του Αχμέντ Χαν εκτελέστηκε και το σώμα του διαμελίστηκε σε τέσσερα κομμάτια μπροστά στους Τατάρους πρέσβεις. Οι τελευταίοι κατόπιν ανασκολοπίστηκαν, με εξαίρεση εκείνον που ε­ πιφορτίστηκε με το θλιβερό καθήκον να προβεί στην ενημέρωση του χάνου. Ο Αχμέντ Χαν δεν μπόρεσε να οργανώ­ σει νέα επίθεση κατά του Στεφάνου. Ο τε­ λευταίος, έχοντας γνώση της ταταρικής α­ πειλής, ολοκλήρωσε την αμυντική γραμμή επί του Δνείστερου, ενισχύοντας τις οχυρώ­ σεις φρουρίων και πόλεων της περιοχής και κτίζοντας καινούργια οχυρά. Και, πράγματι, στο μέλλον η Μολδαβία δέχθηκε επιδρομές από Τατάρους άλλων κρατών της ρωσικής

ουργία αντιοθωμανικής συμμαχίας, καθώς έκρινε ότι η σύγκρουση με τους Τούρκους ήταν αναπόφευκτη. Αρχικά, εστίασε την προσοχή του στην ανατροπή του Ράντου και την αντικατάστασή του από κάποιον ηγέτη φίλα προσκείμενο στη Μολδαβία. Τον Φε­ βρουάριο του ίδιου έτους, με το πρόσχημα ότι ήθελε να αποτρέψει κάθε επιδρομή που θα γινόταν από πλευράς του Ράντου, ο Στέ­ φανος εισέβαλε στην ανατολική Βλαχία, ό­ που λεηλάτησε και πυρπόλησε τη Βραΐλα. Την επόμενη χρονιά ο Ράντου ανταπέδωσε την πρόκληση, εισβάλλοντας στη Μολδα­ βία, όπου, όμως, αφού υπέστη δεινή ήττα, υποχώρησε. Την ίδια εποχή ο Στέφανος επέκτεινε την επιρροή του στις περιοχές των βορείων ακτών της Μαύρης θάλασσας, με σκοπό τη δημιουργία ενός ευρύτερου αντιτουρκικού συνασπισμού. Ηρθε σε επαφή με το βυζα­

ντινό πριγκιπάτο των Θεοδώρων στην Κρι­ μαία και έλαβε ως σύζυγο, σε δεύτερο γάμο τη Μαρία, που ήταν μέλος της κυβερνώσας οικογένειας των Γαβράδων. Η ενδυνάμωση του Στεφάνου και η αύξηση της επιρροής του στην περιοχή θορύβησε την ιταλική ναυτική πόλη Γένοβα, που είχε πολλές αποι­ κίες στην Κριμαία, ενώ βρισκόταν σε μόνιμη διαμάχη με το πριγκιπάτο των Θεοδώρων. Οι Γενουάτες προσέγγισαν τους Τατάρους της Κριμαίας και τους έπεισαν να επιτεθούν ε­ ναντίον της Μολδαβίας. Πράγματι, οι ταταρικές ορδές λεηλάτησαν εκτενείς περιοχές της βόρειας Μολδαβίας και αποχώρησαν με πλούσια λεία. Την επόμενη χρονιά ο Στέφα­ νος, συνεπικουρούμενος από πολωνικές ε­ νισχύσεις, διενήργησε με τη σειρά του εκδι­ κητική επιδρομή στα ταταρικά εδάφη. Το 1472 οι Οθωμανοί βρέθηκαν πρόσκαι­ ρα σε πολύ δύσκολη θέση. Στην ανατολή

m Sm t

στέπας.

01 ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΕΙΣΒΟΛΕΣ - Η ΜΟΛΔΑΒΙΑ «ΣΤΗΝ ΚΟΨΗ ΤΟΥ ΙΥΡΑΦΙΟΥ» Η μεγάλη πρόκληση για τη Μολδαβία και τον Στέφανο ήρθε από τα νότια σύνορα, από ένα συγγενικό των Τατάρων κράτος, που ε­ ξελισσόταν σε αυτοκρατορία. Εξάλλου, με­ τά την εκθρόνιση του Βλαντ Δράκουλα οι Οθωμανοί έκαναν την παρουσία τους ιδιαί­ τερα αισθητή βόρεια του Δούναβη, αφού ο διάδοχος του Δράκουλα, ο Ράντου ο Ωραί­ ος, εξελίχθηκε γρήγορα σε εντολοδόχο της Υψηλής Πύλης, προκαλώντας ανησυχία τό­ σο στον Στέφανο όσο και στον Κορβίνο. Ετσι, ανάμεσα στους πρώην εχθρούς υπεγράφη συνθήκη ειρήνης, η οποία αργότερα μετατράπηκε σε συμμαχία. Από το 1470 και έπειτα οι προσπάθειες του Στεφάνου επικεντρώθηκαν στη δημι­

Ο Μωάμεθ Β ’ ο Πορθητής, έργο του Βενετού Gentile Bellini (Εθνική Πινακοθήκη. Λονδίνο/.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA 4 5

γαρία υπό δυσμενείς καιρικές συνθήκες, λαμβάνοντας ενισχύσεις κάθοδόν. Οι Οθω­ μανοί διέσχισαν τον παγωμένο Δούναβη πε­ ζή και εισήλθαν στη Βλαχία, όπου στάθμευσαν για δύο εβδομάδες προς ανάπαυση. Τό­ τε ενισχύθηκαν με 17.000 Βλάχους στρατιώ­ τες υπό τον Μπασαράμπ Λαγιότα. Συνολικά, ο Τούρκος στρατηγός διοικούσε περί τους 120.000 άνδρες. Παράλληλα, ναυτικές δυνά­ μεις επιτέθηκαν εναντίον των λιμανιών Κι­ λία και Τσετάτεα Αλμπα. Τον Δεκέμβριο ο Σουλεϊμάν πασάς εισέ­ βαλε στη Μολδαβία, αλλά ήλθε αντιμέτω­ πος με μια έρημη χώρα, αφού Μολδαβοί και Βλάχοι είχαν ήδη εφαρμόσει την προσφιλή σε αυτούς τακτική της «καμμένης γης» ενόψει της επίθεσης υπέρτερων εισβολέων. Οι διαθέσιμες πηγές νερού είχαν μολυνθεί,

Η Ημέρα της Κρίσεως, καθολικό της I. Μονής του Βόρονετς. Η μονή κτίστηκε το 1488 εις ανάμνηση της νίκης στο Βασλούι. Η μνημειακή κτητσρική του Στεφάνου έδωσε ώθηση στην ιδιάζουσα μολδαβική αρχιτεκτονική, χαρακτηριστικό της οποίας είναι η εξωτερική ιστόρηση των ναών. ήρθαν αντιμέτωποι με την τουρκομανική συνομοοπονδία των Ασπροπροβατάδων υπό τον Ουζούν Χασάν (1472), ενώ τόσο η Ουγγαρία όσο και η Βενετία δραστηριοποιήθηκαν εκ νέου εναντίον του κοινού αλλό­ θρησκου εχθρού. Κινούμενος σε αυτό το πλαίσιο, ο Στέφανος θεώρησε ότι είχε έρθει η κατάλληλη στιγμή να αποτινάξει ανοικτά την τουρκική επικυριαρχία (1473). Πρώτο βήμα ήταν η άρνηση καταβολής του φόρου υποτέλειας στον σουλτάνο. Επειτα, ο Μολδαβός ηγεμόνας προσπάθησε να φέρει τη Βλαχία στο αντιοθωμανικό στρατόπεδο. Αρχικά, ήλπιζε ότι θα μπορούσε να πετύχει τον στόχο του με διπλωματικά μέσα. Για τον λόγο αυτόν ζήτησε από τον Πολωνό βασιλιά να μεσολαβήσει, ώστε να επέλθει συμφωνία μεταξύ Βλαχίας και Μολδαβίας. Ωστόσο, οι προσπάθειες για ειρήνευση δεν ευοδώθηκαν. Συνέπεια αυτού ήταν ο Στέφανος να εντατικοποιήσει τις προσπάθειές του, προκειμένου να καταφέρει να προσδέσει τη Βλαχία στον αντιοθωμανικό συνασπισμό. Φυσικά, ο Ράντου δεν ήταν διατεθειμένος να παραδώσει τον θρόνο του αμαχητί, από τη στιγμή, μάλιστα, που είχε την αμέριστη υ­ ποστήριξη των Τούρκων. Ετσι, από τον Νο­ έμβριο του 1473 μέχρι τα τέλη του 1474 η Βλαχία βυθίστηκε στην αναρχία, με τη Μολ­ δαβία, την Υψηλή Πύλη και τον Ούγγρο βοεβόδα της Τρανσυλβανίας Στέφαν Μπάτορυ να ανταγωνίζονται για να επιβάλουν ο καθέ­ νας τον δικό του υποψήφιο. Τελικά, επικρά­ τησαν οι Οθωμανοί, οι οποίοι επέβαλαν τον Μπασαράμπ Γ’ «Λαγιότα» τον Γηραιό (αρχι­ κό υποψήφιο του Στεφάνου, ο οποίος, ό­

4 6 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μως, άλλαξε συμμάχους στην πορεία), απαι­ τώντας επιπλέον τόσο την καταβολή του φόρου υποτέλειας από τη Μολδαβία όσο και την παράδοση των πόλεων Κιλία και Τσετάτεα Αλμπα. Ο Στέφανος απέρριψε το τουρκικό τε­ λεσίγραφο και ενημέρωσε τον πάπα Σίξτο Δ' περί των τουρκικών προθέσεων, ζητώ­ ντας παράλληλα υποστήριξη (Νοέμβριος 1474). Ωστόσο, η βοήθεια που έλαβε από άλλα χριστιανικά κράτη ήταν μικρή συγκρι­ τικά με την πρόκληση που εκαλείτο να α­ ντιμετωπίσει. Συγκεκριμένα, έλαβε 1.800 άνδρες από τον Κορβίνο και 2.000 ιππείς από την Πολωνία. Επίσης, στρατολόγησε 5.000 Σέικεγ ή Σέκλερς (Ούγγρους της Τρανσυλβανίας), ενώ κάλεσε στα όπλα και τον λεγόμενο Μεγάλο Στρατό, δηλαδή ό­ λους τους άρρενες που ήταν άνω των δε­ κατεσσάρων ετών και ικανοί να φέρουν ό­ πλα. Μαζί με τον Μικρό Στρατό (τον επαγ­ γελματικό στρατό της Μολδαβίας) οι Μολ­ δαβοί αριθμούσαν περί τους 40.000 άν­ δρες. Συνολικά, ο Στέφανος είχε υπό τη δι­ οίκησή του σχεδόν 50.000 άνδρες. Από την άλλη πλευρά, ο Μωάμεθ διέτα­ ξε τον φημισμένο στρατηγό Σουλεϊμάν πα­ σά να διακόψει την πολιορκία της Σκόδρας (από 12 Μάίου έως και 15 Αυγούστου), η ο­ ποία βρισκόταν στις ακτές της Αδριατικής (στη σημερινή βόρειο Αλβανία) και τελούσε υπό βενετικό έλεγχο. Στη συνέχεια, τον πρόσταξε να εισβάλει στη Μολδαβία. Ο ήδη εξαντλημένος από τη σκληρή πολιορκία ο­ θωμανικός στρατός συγκεντρώθηκε στη Σόφια τον Σεπτέμβριο και διέσχισε τη Βουλ­

οι πεδινές περιοχές είχαν εκκενωθεί και οι άμαχοι αποτραβήχτηκαν στα ορεινά, αφού κατέστρεψαν ό,τι δεν μπορούσαν να μετα­ φέρουν. Μέρα με τη μέρα η τουρκική στρα­ τιά αδυνάτιζε όλο και περισσότερο. Πέραν της έλλειψης τροφίμων, η αργοκίνητη τουρ­ κική φάλαγγα αντιμετώπιζε και τις ξαφνικές προσβολές μιας μικρής μολδαβικής δύνα­ μης που ενεργούσε σαν δόλωμα, παρασύροντας έτσι τους εισβολείς στην περιοχή που βρισκόταν κοντά στο χωριό Βασλούι, στην κοιλάδα του ποταμού Μπίρλαντ. Πράγματι, οι ανιχνευτές του τουρκικού στρατού εντό­ πισαν στην κοιλάδα πολλά ανέπαφα χωριά και ο Σουλεϊμάν έσπευσε προς την περιοχή. Ο Στέφανος είχε επιλέξει την περιοχή αυτή για να δώσει εκεί την αποφασιστική μάχη. Η επιλογή ήταν ιδανική. Μολονότι ή­ ταν σχετικά ευρύχωρη, η κοιλάδα αυτή κα­ λυπτόταν σε μεγάλο βαθμό από έλη, που δυσχέραιναν τις κινήσεις κάθε στρατού που κινείτο εντός της. Επίσης, περιβαλλόταν από όλες τις πλευρές από δασωμένους λόφους, που μπορούσαν να αποκρύψουν πολυάριθμες δυνάμεις. Επιπλέον, ο Μολδαβός ηγεμόνας είχε οργανώσει μια εξαι­ ρετικά οχυρή θέση, στην οποία εγκατέστησε την πλειονότητα των ανδρών του. Ο ί­ διος τέθηκε επικεφαλής μιας σημαντικής δύναμης βαρέος ιππικού των βογιάρων και πεζικού (κυρίως χωρικών) που ενέδρευε σε έναν παρακείμενο λόφο. Πράγματι, ο Σουλεϊμάν έπεσε κατευθεί­ αν στην παγίδα του Στεφάνου. Στρατοπέδευσε στην κοιλάδα εν μέσω δριμύτατου χειμώνα, χωρίς μάλιστα να έχει πρώτα ανιχνεύσει εκτενώς την περιοχή. Παράλληλα, επέδειξε υπέρμετρη εμπιστοσύνη στον στρατό του. Τελικά, η μάχη διεξήχθη την Τρίτη 10 Ιανουαρίου του 1475, κατά τη διάρ­ κεια μιας σκοτεινής και ομιχλώδους ημέ­ ρας. Την πρώτη κίνηση έκαναν οι Μολδαβοί, στέλνοντας εναντίον των Τούρκων τους Σέ­ κλερς και τους Μολδαβούς επαγγελματίες

στρατιώτες. Οι Τούρκοι επιχείρησαν πολλές εφόδους εναντίον των τελευταίων, οι οποί­ οι, όμως, βάσει σχεδίου υποχώρησαν αργά προς την οχυρή θέση. Εκεί αντέκρουσαν τις επιθέσεις των Τούρκων μέχρι αργά το από­ γευμα. Παράλληλα, τα οθωμανικά στρατεύ­ ματα καταπονούντο από επιθέσεις του μολδαβικού ελαφρού ιππικού, από τις βολές των τοξοτών και τα πυρά των 20 πυροβόλων του Στεφάνου. Αργά το απόγευμα ο Σουλεϊμάν, χωρίς να έχει σαφή εικόνα της μάχης λόγω της πολύ περιορισμένης ορατότητας, προσπάθησε να ενισχύσει τα μαχόμενα τμή­ ματά του. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή, ο Στέ­ φανος εξαπέλυσε γενική επίθεση. Οι Μολδαβοί επέπεσαν στους εισβολείς από όλες τις μεριές, διαλύοντας κάθε ίχνος τάξης του τουρκικού στρατού. Ο Σουλεϊμάν έχασε πλήρως τον έλεγχο των ανδρών του και, πα­ ρά τις απέλπιδες προσπάθειες που κατέβα­ λε, δεν κατάφερε να τον ανακτήσει. Οι Τούρκοι υπέστησαν πανωλεθρία, αφού, σύμφωνα με βενετικές και πολωνικές πη­ γές, έχασαν στο πεδίο της μάχης περί τους 40.000 άνδρες (μεταξύ των οποίων βρίσκο­ νταν και τέσσερις πασάδες). Το ελαφρύ μολδαβικό ιππικό και οι Πολωνοί ιππείς κα­ ταδίωκαν τους Τούρκους επί τρεις ημέρες, μέχρι που τελικά έφτασαν στη νότια όχθη του Δούναβη, αφού πρώτα διέσχισαν 120 χι­ λιόμετρα. Η περιφανής νίκη των Μολδαβών έκανε τεράστια εντύπωση στο εξωτερικό. Ο πάπας Σίξτος Δ’ αποκάλεσε τον Στέφανο «Αθλητή του Χριστού», ενώ ο Τούρκος σουλτάνος, μαθαίνοντας τα νέα για την τραγωδία του στρατού του, αρνείτο να δει οποιονδήποτε επί πολλές ημέρες. Στην ανατολή ο Ουζούν Χασάν αναθάρρησε και προσπάθησε να συμπήξει μια νέα αντιοθωμανική συμμαχία με ευρωπαϊκές δυνάμεις. Δυστυχώς για τον Στέφανο, η μεγάλη νίκη στο Βασλούι εξασθένισε τη διάθεση των χριστιανικών κρατών για συνέχιση του αγώνα εναντίον των Τούρκων. Από όσους ζήτησε βοήθεια έλαβε μόνον αόριστες υπο­ σχέσεις ή και πλήρως αρνητικές απαντή­ σεις. Μάλιστα, ο ζηλότυπος Ματθίας Κορβίνος, παρά τη συνθήκη που υπέγραψε με τον Στέφανο και η οποία προέβλεπε την πα­ ροχή αμοιβαίας βοήθειας σε περίπτωση τουρκικής επίθεσης, σε επιστολές του προς τον πάπα και άλλους Ευρωπαίους ηγε­ μόνες προσπάθησε να οικειοποιηθεί την ε­ πιτυχία των Μολδαβών. Το καλοκαίρι του ί­ διου χρόνου τουρκικές δυνάμεις κατέλα­ βαν τις γενουατικές κτήσεις στην Κριμαία και το πριγκιπάτο των Θεοδώρων και κατέ­ στησαν υποτελές το χανάτο της Κριμαίας. Τα μολδαβικά λιμάνια Κιλία και Τσετάτεα Αλμπα δέχτηκαν επίθεση, αλλά αντιστάθηκαν και παρέμειναν τα μοναδικά χριστιανι­

κά οχυρά του Εύξεινου πόντου. Συνεπώς, τον επόμενο χρόνο (1476) ο Στέφανος βρέθηκε και πάλι μόνος του ενα­ ντίον της νέας τουρκικής εισβολής. Αυτή τη φορά ο εξοργισμένος σουλτάνος οργά­ νωσε καλύτερα την εκστρατεία, της οποίας, μάλιστα, τέθηκε ο ίδιος επικεφαλής. Παράλληλα, έλαβε ισχυρές ενισχύσεις από τον Βλάχο ηγεμόνα και κάλεσε τους Τατά­ ρους υποτελείς - συμμάχους του να κηρύ­ ξουν ιερό πόλεμο στους Μολδαβούς με στόχο τη δημιουργία αντιπερισπασμού. Πράγματι, 30.000 Τάταροι υπό τον Μενγκλί Γκιρέι (που διετέλεσε χάνος κατά το έτος 1466 αλλά και κατά τις περιόδους 14691475, 1478-1515) εισέβαλαν αιφνιδιαστικά στη Μολδαβία και κατέστρεψαν πολλές πε­ ριοχές στα βόρεια της χώρας. Μπροστά στη διπλή απειλή, ο Στέφανος αναγκάστηκε να διαχωρίσει τα στρατεύματά του. Αφησε μια δύναμη να επιτηρεί τον Δού­ ναβη, ενώ ο ίδιος, επικεφαλής του υπόλοι­ που στρατού, έσπευσε προς βορρά, όπου τσάκισε τους καιροσκόπους εισβολείς. Σύμ­ φωνα με τον Πολωνό χρονικογράφο Γιάν Ντιούγκος, που ήταν σύγχρονος των γεγο­ νότων, οι κυνηγημένοι Τάταροι παράτησαν ακόμη και τα όπλα, τις σέλες και τα ρούχα τους, ενώ κάποιοι από αυτούς, επειδή βρέ­ θηκαν σε κατάσταση αλλοφροσύνης, έπε-

Αναπαράσταση της αίθουσας του θρόνου του Στεφάνου της Μολδαβίας. σαν στα νερά του Δνείστερου. Ο Μενγκλί Γκιρέι, σε μια επιστολή που έγραψε προς τον Οθωμανό σουλτάνο τον Οκτώβριο του ί­ διου έτους, επιβεβαιώνει το μέγεθος της καταστροφής. Αναφέρει στον Μωάμεθ ότι δεν μπορεί να συνεχίσει τον πόλεμο ενα­ ντίον του Στεφάνου, αφού κατά την επιδρο­ μή έχασε τον γιο και δύο από τους αδελ­ φούς του, ενώ ο ίδιος μετά βίας κατάφερε να επιστρέψει με ένα μόνο από τα άλογά του (2).

Οι στρατιώτες-χωρικοί που προέρχο­ νταν από τις περιοχές που επλήγησαν από

ΜΑΤΘΙΑΣ Κ0ΡΒΙΝ0Σ - ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΟΥΓΓΡΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ ΚΑΙ Η ΜΟΙΡΑΙΑ ΣΤΡΟΦΗ ΤΟΝ ΟΥΓΓΡΟΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΥΡΟΠΗ Η μεσαιωνική Ουγγαρία έφτασε στο απόγειο της ισχύος της επί Ματθία Κορβίνου (14581490), η βασιλεία του οποίου θεωρείται «ο χρυσός αιώνας» της χώρας αυτής. Γιος του περί­ φημου Τρανσυλ6ανού (βλάχικης καταγωγής) βοεδόδα Ιωάννη Ουνυάδη, ο Κορβίνος κατέλαβε τον ουγγρικό θρόνο (Βασίλειο Ουγγαρίας και Κροατίας) στην ηλικία των 14 ετών με την υπο­ στήριξη κάποιων ισχυρών βαρώνων του βασιλείου. Τα πρώτα χρόνια του στον θρόνο ήταν ιδι­ αίτερα δύσκολα. Ωστόσο, κατάφερε τελικά να σταθεροποιήσει τη θέση του και έστρεψε τις βλέψεις του προς το εξωτερικό και, κυρίως, προς την κεντρική Ευρώπη. Με την προσάρτηση της Βοημίας (1469) και της Αυστρίας (1486) κατέστησε την αυτοκρατορία του δύναμη πρώτου μεγέθους στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Γενικά, το ενδιαφέρον του Κορβίνου επικε­ ντρώθηκε στην Ευρώπη. Μολονότι υπήρξαν περιστασιακές επαφές και με απόμακρες περιο­ χές, όπως η Περσία και η Αίγυπτος, τα ευρωπαϊκά δρώμενα απορρόφησαν την ουγγρική δι­ πλωματία και πολιτική, ενώ η Ουγγαρία έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που υιοθέτησε την Αναγέννηση από την Ιταλία. Ωστόσο, ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της ουγγρικής πολιτικής, που σημειώθηκε επί Κορβίνου, εξυπηρέτησε τις επιδιώξεις των Οθωμανών στα Βαλκάνια, αφού μετά τον Ουνυάδη οι Τούρκοι δεν αντιμετώπισαν κάποιον μεγάλο αντίπαλο στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Οι ηγέ­ τες που αντιστέκονταν ακόμη (Βλαντ Δράκουλας, Στέφανος της Μολδαβίας, Γεώργιος Καστριώτης - Σκεντέρμπεης), παρά τις σημαντικές τοπικές επιτυχίες ή και θριάμβους τους, σε καμία περίπτωση δεν διέθεταν τα κατάλληλα μέσα αλλά και την απαραίτητη δύναμη, ώστε να περάσουν σε ευρεία αντεπίθεση και να εκδιώξουν τους Οθωμανούς Τούρκους από τη χερσό­ νησο. Ετσι, οι Οθωμανοί εδραιώθηκαν στη Βαλκανική (αλλά και τη Μικρά Ασία), γεγονός που προετοίμασε τις μεγάλες κατακτήσεις τους κατά τον επόμενο αιώνα (Ευρώπη, Μέση Ανατολή, βόρεια Αφρική). Οι κατακτήσεις αυτές περιλάμβαναν και ένα μέρος της Ουγγαρίας, η οποία μετά τον θάνατο του Ματθία παρήκμασε ραγδαία.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 4 7

λειψη τροφής μεταβλήθηκε σε πραγματική λιμοκτονία για τους περισσότερους Τούρ­ κους στρατιώτες, κατάσταση που επιδεινώ­ θηκε δραματικά με το ξέσπασμα λοιμού. Από την άλλη, ο ακατάβλητος Μολδαβός πρίγκιπας κατάφερε να ανασυντάξει τις δυνάμεις του και να ξεκινήσει έναν άγριο α­ νταρτοπόλεμο εναντίον του εξουθενωμέ­ νου εχθρού. Σχεδόν αμέσως, μάλιστα, ενώ­ θηκαν με τον στρατό του και οι χωρικοί που είχαν φύγει για να φροντίσουν τις οικογένειές τους, αποδεικνύοντας εμπράκτως την α­ γάπη και την εμπιστοσύνη που έτρεφαν για τον ηγεμόνα τους.

τις ταταρικές ορδές ζήτησαν από τον ηγε­ μόνα τους να αποχωρήσουν, για να φροντί­ σουν τις οικογένειές τους. Αφού δεν είχε άλλη επιλογή, ο Στέφανος επέτρεψε απρό­ θυμα την αποχώρηση των στρατιωτών του, δίνοντας σε αυτούς την εντολή να ενωθούν εκ νέου μαζί του στον Δούναβη, αφού εξα­ σφαλίσουν τους δικούς τους. Με λιγότερους από τους μισούς στρατιώτες, ο Μολδαβός πρίγκιπας έσπευσε στον Δούναβη, για να αντιμετωπίσει τον Μωάμεθ. Ομως, στην πορεία διαπίστωσε ότι οι Τούρκοι είχαν ήδη διαβεί τον ποταμό στις αρχές του Ιουλί­ ου. Τότε διέταξε αμέσως τους κατοίκους να εκκενώσουν και πάλι την περιοχή και να αποτραβηχτούν στα ορεινά, καίγοντας ό,τι δεν μπορούσαν να μεταφέρουν. Ο μολδαβικός στρατός εφάρμοσε ξανά την τακτική της «καμένης γης» και του ανταρτοπόλε­ μου, υποχωρώντας προς το εσωτερικό της χώρας. Τελικά, οι Μολδαβοί στρατοπέδευσαν στην Βάλεα Αλμπα (Ασπρη Κοιλάδα), πάνω στον δρόμο προς την Σουτσεάβα, ό­ που ανέμεναν τις ενισχύσεις των ομοεθνών τους. Δυστυχώς για τον Στέφανο, οι στρα­ τιώτες του δεν έφθασαν εγκαίρως. Την 25η Ιουλίου οι Μολδαβοί ήρθαν σε

Η μάχη της Μπάια (1467), όπως παρουσιάζεται σε εικονογραφημένο ουγγρικό χειρόγραφο της εποχής. Διακρίνονται οι θυρεοί των δύο αντιπάλων.

4 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

επαφή με την τουρκική εμπροσθοφυλακή και την επομένη ολόκληρος ο τουρκικός στρατός (δύναμης άνω των 100.000 ανδρών) ενεπλάκη σε μια λυσσαλέα μάχη με τους λι­ γοστούς υπερασπιστές του μικρού κρά­ τους. Οι περιγραφές της μάχης διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους και δεν επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Φαίνεται, πάντως, ότι οι Μολδαβοί προσπά­ θησαν να παρασύρουν τους εισβολείς σε κάποιο από τα δάση της κοιλάδας, για να τους παγιδεύσουν εκεί. Τελικά, η πλάστιγγα έγειρε προς το μέρος των Τούρκων, πιθα­ νώς λόγω της αριθμητικής υπεροχής τους αλλά και της γενναιότητας του σουλτάνου, που πολεμούσε στην πρώτη γραμμή. Σύμ­ φωνα με τα χρονικά, οι απώλειες ήταν βαρύ­ τατες και για τις δύο πλευρές. Επί χρόνια μετά τη μάχη, η κοιλάδα ήταν καλυμμένη με τα οστά των φονευθέντων, εικόνα στην ο­ ποία, πιθανώς, οφείλεται το όνομα της κοι­ λάδας. Ο μολδαβικός στρατός διαλύθηκε και ο Στέφανος διέφυγε με ένα μέρος των επιζώντων προς τα βορειοδυτικά της χώρας, ίσως ακόμη και στην Πολωνία, όπου άρχισε να συγκεντρώνει εκ νέου δυνάμεις. Αλλά και ο τουρκικός στρατός πολύ σύ­ ντομα αντιμετώπισε ανυπέρβλητες δυσκο­ λίες, που δεν του επέτρεψαν να δρέψει τους καρπούς της ολοκληρωτικής νίκης του. Παρά την προσωρινή εκμηδένιση του κύριου όγκου των αντίπαλων δυνάμεων, ο σουλτάνος δεν κατάφερε να εκπορθήσει κάποιο από τα σημαντικά οχυρά της χώρας. Ετσι, η Μολδαβία επωφελήθηκε τα μέγιστα από το επίμονο πρόγραμμα κατασκευής ο­ χυρώσεων, στο οποίο είχε προχωρήσει ο διορατικός ηγεμόνας της κατά τα πρώτα έτη της διακυβέρνησής του. Σύντομα η έλ­

Τελικά, ο Μωάμεθ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την εκστρατεία (10 Αυγούστου 1476), όταν έμαθε ότι ο βοεβόδας της Τραν­ συλβανίας Στέφαν Μπάτορυ συγκέντρωνε στρατεύματα εναντίον του. Στο πλευρό του τελευταίου βρισκόταν και ο Βλαντ Δράκουλας, τον οποίο ο Ματθίας Κορβίνος προόρι­ ζε για τον θρόνο της Βλαχίας. Με τη βοή­ θεια του Ματθία και του Στεφάνου ο Βλαντ ανήλθε στον θρόνο, αλλά λίγες εβδομάδες αργότερα δολοφονήθηκε. Τα επόμενα χρόνια επαναλήφθηκαν στη Βλαχία οι επεμβάσεις Τούρκων και Μολδαβών για την άνοδο του αρεστού σε αυτούς υποψηφίου στον θρόνο. Ωστόσο, η συντρι­ πτική τουρκική ισχύς απέβη προς όφελος της Υψηλής Πύλης. Ολοι οι Βλάχοι ηγεμόνες τελικά συντάσσονταν με τους Οθωμανούς, ακόμη και όταν ανέρχονταν στην εξουσία με τη βοήθεια του Στεφάνου. Με τη δεύτερη άνοδο του Βλαντ του Καλόγερου (του ετε­ ροθαλούς αδελφού του Βλαντ Δράκουλα) στον θρόνο της Βλαχίας (1481, 1482-1495) και τη συνακόλουθη σύνταξή του με τους Τούρκους, ο Στέφανος αποδέχτηκε την ο­ θωμανική επιρροή επί της Βλαχίας και παραιτήθηκε από την ανάμειξή του στα εσωτε­ ρικά του γειτονικού πριγκιπάτου. Παράλληλα, ο Μολδαβός πρίγκιπας, βλέποντας την αδράνεια των Ευρωπαίων για τον σχηματισμό αντιοθωμανικού μετώ­ που, ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με τον Μωάμεθ για τη σύναψη ειρήνης. Το 1479 συμφωνήθηκε ανακωχή, με όρο την κατα­ βολή διπλάσιου φόρου υποτέλειας προς την Υψηλή Πύλη, ενώ ανανεώθηκε και η συνθή­ κη ειρήνης με την Πολωνία. Το 1483 η Ουγγαρία και η Οθωμανική Αυ­ τοκρατορία συνήψαν ειρήνη, εντάσσοντας ρητά τα υπερδουνάβια πριγκιπάτα στην ουγγρική σφαίρα επιρροής. Ομως, στους ό­ ρους της συνθήκης δεν αναφέρονταν τα ο­ χυρά λιμάνια Κιλία και Τσετάτεα Αλμπα, γε­ γονός που έδωσε στον νέο σουλτάνο Βαγιαζίτ Β' (1481-1512) το πρόσχημα να επιχειρή­ σει εναντίον της Μολδαβίας. Πράγματι, το επόμενο έτος οθωμανικές δυνάμεις κατέ­ λαβαν αιφνιδιαστικά τα τελευταία χριστιανι­

κά λιμάνια του Εύξεινου πόντου, μετατρέποντας τη Μαύρη θάλασσα σε οθωμανική λίμνη. Η επιτυχία των Τούρκων ισχυροποίη­ σε σημαντικά τη θέση τους στην ανατολική Ευρώπη, αφού αυτοί μπορούσαν πλέον να απειλήσουν άμεσα όλη την περιοχή που ε­ κτεινόταν βορείως του Δούναβη. Στην προσπάθειά του για αναζήτηση συμμάχων ε­ μπρός στην ξεκάθαρη απειλή, ο Μολδαβός πρίγκιπας συνάντησε το 1485 τον Πολωνό μονάρχη στην πόλη Κολομίγια (σημερινή Ουκρανία), όπου απέτισε φόρο τιμής στο πολωνικό Στέμμα, δεχόμενος κατ' αυτόν τον τρόπο τη θέση του υποτελούς. Ωστόσο, οι Τούρκοι εκμεταλλεύτηκαν την απουσία του ηγεμόνα και εισέβαλαν στο μολδαβικό

θαν σε συμφωνία και ο Στέφανος αποδέχτη­ κε τη θέση του υποτελούς στην Υψηλή Πύ­ λη, με μοναδική ουσιαστική υποχρέωση την καταβολή ετήσιου χρηματικού φόρου στους Οθωμανούς. Σε αντάλλαγμα, ο σουλ­ τάνος δεσμεύτηκε να μην παρεμβαίνει σε εκκλησιαστικά και πολιτειακά θέματα. Το 1489 η Πολωνία αναγνώρισε με τη σειρά της την οθωμανική κατοχή των παρευξείνιων λιμανιών. Παράλληλα, σε αντάλλαγμα για την

έδαφος. Τα τουρκικά χρονικά κάνουν λόγο για προσωρινή κατάληψη όλης της χώρας. Βέβαιο είναι, πάντως, ότι η πρωτεύουσα της Μολδαβίας, η Σουτσεάβα, αλώθηκε καιλεηλατήθηκε. Η απάντηση του Στεφάνου ήταν άμεση. Με πολωνικές ενισχύσεις περιόρισε τους Οθωμανούς στην περιοχή της Κιλία και, στη συνέχεια, τους συνέτριψε στη μάχη που ακολούθησε (μάχη της λίμνης Κατλαμπούγκα, 16 Νοεμβρίου 1485). Στις αρχές του επόμενου έτους οι Οθω­ μανοί επανήλθαν, σχεδιάζοντας να αντικα­ ταστήσουν τον Στέφανο με έναν ακόμη ανταπαιτητή, τον Πέτρο «Χρονόντα» ή «Χρόιοτ» («Κουτσός»), Η μάχη δόθηκε στις 6 Μαρτίου του 1486 και λίγο έλειψε να στοι­ χίσει στον Μολδαβό ηγεμόνα τη ζωή του. Το άλογο του Στεφάνου τραυματίστηκε και έ­ πεσε, συμπαρασύροντας τον αναβάτη του, ο οποίος παγιδεύτηκε κάτω από αυτό. Εξαιτίας του περιστατικού αυτού επιδεινώθηκε το παλιό τραύμα που ο ηγεμόνας είχε στον μηρό του. Για αρκετές ώρες ο ανήμπορος ηγεμόνας έμενε κρυμμένος μεταξύ των νε­ κρών στο πεδίο της μάχης, η οποία φαινό­ ταν πλέον χαμένη. Μάλιστα, ο Πέτρος ανακηρύχθηκε από τον στρατό του «πρίγκι­ πας», ενώ ο ηρωικός βοεβόδας σώθηκε μό­ νον χάρη στην αφοσίωση κάποιων ευγενών που τον αναζήτησαν και τον ανέσυραν. Με αναπτερωμένο το ηθικό, ο στρατός του Στε­ φάνου επιτέθηκε εκ νέου και κατανίκησε τους Τούρκους. Ο ανταπαιτητής είτε σκοτώ­ θηκε στη μάχη είτε αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε. Οι τελευταίες νίκες του Στεφάνου απο­ κατέστησαν την κυριαρχία του επί του μολδαβικού θρόνου και βελτίωσαν τη διεθνή ει­ κόνα της Μολδαβίας, που είχε πληγεί από την παρ’ ολίγον κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Σύντομα, όμως, ο Στέφανος διέκοψε τις επιχειρήσεις, αφού δεν μπορού­ σε πλέον να ανακτήσει την Κιλία και την Τσετάτεα Αλμπα. Η οριστική απώλεια των ο­ χυρών αυτών καθόρισε και τη μετέπειτα πο­ λιτική της Μολδαβίας. Οι δύο αντίπαλοι ήρ­

Ο βασιλιάς της Ουγγαρίας Ματ&ίας Κορβίνος (1458-1490). Επί της βασιλείας του η μεσαιωνική Ουγγαρία έφτασε στο απόγειο της ακμής της. απώλεια των λιμανιών, ο Κορβίνος παραχώ­ ρησε στον Στέφανο τις τρανσυλβανικές πό­ λεις Τσίτσεου και Τσετάτεα ντε Μπάλτα, ενώ ο Στέφανος έκτισε την Νέα Κιλία στην αντί­ περα βόρεια όχθη του Δούναβη, για να προ­ στατεύσει το μέτωπο του ποταμού μετά την απώλεια της παλαιάς Κιλία.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ Μετά την απόκρουση της δεύτερης ει­ σβολής και μέχρι τον θάνατο του Στεφά­ νου οι Οθωμανοί δεν εισέβαλαν ξανά στη Μολδαβία, καθώς επικεντρώθηκαν σε άλ­ λους αντιπάλους (Ούγγρους, Βενετούς κλπ.). Για τον Στέφανο, όμως, η τουρκική α­ πειλή δεν είχε αποσοβηθεί. Οι τουρκομολδαβικές συγκρούσεις της περιόδου 14841486 έδειξαν ότι η αυτονομία της Μολδα­

βίας ήταν εξαιρετικά επισφαλής, ιδίως όσο η παλαιά Κιλία και η Τσετάτεα Αλμπα παρέ­ μεναν σε τουρκικά χέρια. Σε όλο το υπό­ λοιπο της ζωής του, ο Μολδαβός πρίγκι­ πας προσπάθησε ακούραστα να κινητοποι­ ήσει τους χριστιανούς γείτονές του ενα­ ντίον του κοινού αλλόθρησκου εχθρού τους, ενώ οι ενέργειες του είχαν στόχο να συμπεριλάβουν ακόμη και την ηγεμονία της Μόσχας και τη Λιθουανία. Ωστόσο, η μικροπολιτική και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των χριστιανικών κρατών εξανέμισαν τις φιλότιμες προσπάθειες του ηγεμόνα, αφού τα αποτελέσματα αυτών α­ ποδείχτηκαν πολύ πενιχρά. Επίσης, στο πλαίσιο της διατήρησης της μολδαβικής α­ νεξαρτησίας, ο Στέφανος επιδόθηκε σε πολύπλοκους διπλωματικούς ελιγμούς, αποτίοντας φόρο τιμής εναλλάξ σε όλους τους ισχυρούς γείτονές του, ενώ παράλλη­ λα συνέχιζε την καταβολή φόρου υποτέλειας στην Υψηλή Πύλη. Η δεινή θέση του μολδαβικού πριγκιπάτου περιγράφηκε εύ­ στοχα από τον ίδιο τον Στέφανο, ο οποίος, στο τέλος της μακρόχρονης βασιλείας του, έγραφε: «[..] στις δύο πλευρές (σ.σ. της Μολδαβίας) υπάρχουν παγανιστές, ενώ στις άλλες τρεις πλευρές είναι αυτοί που ονομάζουν τους εαυτούς τους χρι­ στιανούς, αλλά με μεταχειρίζονται χειρό­ τερα από ό,τι με μεταχειρίζονται οι παγανι­ στές». Το 1494 ο Στέφανος ζήτησε στρατιωτι­ κή βοήθεια από τον επικυρίαρχό του, τον βασιλιά της Πολωνίας Ιωάννη Α' Αλβέρτο (1492-1501), για να κινηθεί εναντίον των Τούρκων. Ο Πολωνός βασιλιάς ανταποκρίθηκε στο αίτημα του υποτελούς του και συναντήθηκε με τον Στέφανο, τον Ούγ­ γρο βασιλιά και τον εκλέκτορα του Βραδεμβούργου, για να προχωρήσουν από κοινού στον σχεδιασμό εκστρατείας με α­ ντικειμενικό στόχο την ανακατάληψη της Κιλία και της Τσετάτεα Αλμπα. Οι προετοι­ μασίες στις οποίες προέβη ο Ιωάννης Αλβέρτος είχαν ως αποτέλεσμα τη συγκέ­ ντρωση ενός εντυπωσιακού στρατεύματος 80.000 ανδρών (1497). Ωστόσο, ο στρατός αυτός δεν έμελλε ποτέ να χρησιμοποιηθεί εναντίον των Τούρκων. Λίγο πριν την έναρξη της εκστρα­ τείας ο Στέφανος έλαβε, υπό αδιευκρίνι­ στες συνθήκες, ανησυχητικές αναφορές από την Ουγγαρία, σύμφωνα με τις οποίες ο Πολωνός μονάρχης σχεδίαζε την εκθρόνισή του και την τοποθέτηση στον μολδα­ βικό θρόνο του αδελφού του, του Πολω­ νού πρίγκιπα Σιγισμούνδου (δηλαδή του μετέπειτα βασιλιά Σιγισμούνδου Α’ του Γη­ ραιού, 1506-1548). Ο Μολδαβός πρίγκιπας αποφάσισε να δράσει πρώτος και το ίδιος έτος εισέβαλε στη Γαλικία (περιοχή της

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 4 9

σημερινής Ουκρανίας), την οποία και λεη­ λάτησε. Οποιες και αν ήταν οι πραγματικές προθέσεις του Πολωνού βασιλιά, μετά την πρόκληση αυτή τα σχέδια για την εκστρα­ τεία εναντίον των Τούρκων παραμερίστη­ καν. Ο πολωνικός στρατός, που αποτελείτο από δύναμη 60.000-90.000 ανδρών, εισέβα­ λε στη Μολδαβία, αλλά, όπως συνέβη και με όλους τους προηγούμενους εισβολείς, ήρθε αντιμέτωπος με την τακτική της «κα­ μένης γης», ενώ η σπουδή του Ιωάννη Αλβέρτου να φτάσει στη Σουτσεάβα τον ο­

δήγησε στο να διαπράξει ένα σοβαρό σφάλμα: παρέβλεψε να εξασφαλίσει γραμ­ μές επικοινωνίας και εφοδιασμού. Το απο­ τέλεσμα ήταν ο πολωνικός στρατός να αναζητά τροφή σε μια ήδη ερημωμένη γη. Ως εκ τούτου, η πολιορκία της Σουτσεάβα (26 Σεπτεμβρίου - 16 Οκτωβρίου), της οποίας οι οχυρώσεις είχαν πρόσφατα ενισχυθεί, κατέληξε σε αδιέξοδο. Η πείνα, η εξάντλη­ ση και οι ασθένειες που ταλαιπωρούσαν το πολωνικό στρατόπεδο αλλά και ο επερχόμενος χειμώνας έπεισαν τον Ιωάννη Αλβέρ­

το να άρει την πολιορκία και να έρθει σε διαπραγματεύσεις με τον Στέφανο με τη μεσολάβηση των Ούγγρων. Συμφωνήθηκε ότι ο πολωνικός στρατός θα μπορούσε να επιστρέφει αλώβητος, υπό τον όρο να ακο­ λουθήσει ακριβώς την ίδια πορεία που τον έφερε στη Σουτσεάβα. Ο Στέφανος, που εν τω μεταξύ είχε λάβει ενισχύσεις από τη Βλαχία και τον βασιλιά της Ουγγαρίας (και αδελφό του Ιωάννη Αλβέρτου) Βλάντισλαβ Β ’ Γιάγγελον, κατέστησε σαφές ότι δεν θα ανεχόταν να λεηλατηθεί άλλη περιοχή του κράτους του και ότι οποιαδήποτε παρέκ­ κλιση από τη διαταγή αυτή θα τιμωρείτο. Ο Ιωάννης Αλβέρτος, δυσάρεστημένος από τη βοήθεια που ο αδελφός του παρείχε στους Μολδαβούς, δέχτηκε τον όρο αυ­ τόν, γνωρίζοντας, ωστόσο, εκ των προτέρων ότι η επιστροφή του εξαντλημένου στρατού του από τον ίδιο δρόμο θα σήμαινε σίγουρη καταστροφή. Αναπόφευκτα, λοιπόν, ακολούθησε άλλη πορεία. Αυτό ακριβώς περίμενε ο Στέφανος. Καθώς οι Πολωνοί διέσχιζαν το δάσος του Κόσμιν, μια κατάφυτη περιοχή με πολύ στενές οδούς, δέχθηκαν επίθεση από τις δυνάμεις του μικρού πριγκιπάτου (26 Οκτωβρίου 1497), που υπολογίζονται σε 25.000 - 38.000 άνδρες. Το πολωνικό βαρύ ιππικό, η «αιχμή του δόρατος» του πολωνι­ κού στρατού, ήταν εντελώς ανίκανο να ε­ νεργήσει σε αυτό το πεδίο. Επίσης, μεγάλο μέρος του στρατού των εισβολέων απώλεσε την πειθαρχία του και διαλύθηκε. Συνε­ πώς, οι Πολωνοί υπέστησαν ταπεινωτική ήττα. Οι διάφορες φάσεις της μάχης κρά­ τησαν τρεις ημέρες, με τους Μολδαβούς να καταδιώκουν και να κατακόπτουν τους ατάκτως υποχωρούντες εχθρούς. Παράλ­ ληλα, ένα βοηθητικό τμήμα του μολδαβικού στρατού εξόντωσε πλήρως μια βιαστι­ κά στρατολογημένη πολωνική δύναμη, που εστάλη για να βοηθήσει στην υποχώ­ ρηση των φιλιών στρατευμάτων (29 Οκτω­ βρίου). Ωστόσο, όταν τα πολωνικά τμήμα­ τα, που διατήρησαν τη συνοχή τους, βρέ­ θηκαν σε ανοικτό πεδίο, κατάφεραν να επωφεληθούν του βαρέος ιππικού και να α­ ναχαιτίσουν τις επιθέσεις των διωκόντων. Παρά τις προσπάθειες του Στεφάνου να εμπλέξει τους Πολωνούς σε μια μάχη μέχρις εσχάτων, οι τελευταίοι υποχώρησαν

Η μάχη της Ποσάντα (1330), με την οποία άνοιξε ο δρόμος για την ανεξαρτησία της Βλαχίας από την Ουγγαρία. Ο ισχυρός ουγγρικός στρατός παγιδεύτηκε και αποδεκατίστηκε από τα ολιγάριθμα ελαφρά βλαχικά τμήματα στα τρανσυλβανικά φαράγγια. Οι ενέδρες και οι καταδρομικές προσβολές των εχθρών ήταν ιδιαίτερα προσφιλείς στους Βλάχους και τους Μολδαβούς (χειρόγραφο «Chronicon Pictum», Εθνική Βιβλιοθήκη Szechenyi, Βουδαπέστη).

5 0 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

με τάξη στην Πολωνία, αποφεύγοντας την πλήρη καταστροφή. Οι απώλειες του πο­ λωνικού στρατού ανήλθαν σε 4.000 - 5.000 άνδρες έναντι ελάχιστων θυμάτων από τη μεριά των Μολδαβών. Χάρη στη νίκη του, ο Στέφανος κατάφερε να αποσπάσει την υ­ πογραφή ειρήνης με πολύ ευνοϊκούς ό­ ρους (Συνθήκη του Χιρλάου, Ιούνιος 1499) και να αποσοβήσει τις πολωνικές βλέψεις μέχρι και τον θάνατό του.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Στέφα­ νος προσπάθησε για μια ακόμη φορά να αποτινάξει την τουρκική επικυριαρχία και να ενώσει τις χριστιανικές δυνάμεις. Απογοη­ τευμένος από τη νωθρότητα αλλά και την ε­ χθρότητα που οι χριστιανοί επέδειξαν απέ­ ναντι στη Μολδαβία, συμβούλευσε τον γιο

1. Ορος σλαβικής προέλευσης που δινόταν στους ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας και ο οποίος σήμαινε τον αρχηγό των πολεμιστών που συγκέντρωνε τη στρατιωτική και δικαστική αρχή. 2. Οι νομάδες της στέπας εκστράτευαν πάντοτε συνοδευόμενοι από έναν μεγάλο αριθμό αλόγων, ώστε να μπορούν, ανά πάσα στιγμή, να έχουν διαθέσιμα ξεκούραστα ζώα, πλεονέκτημα που αύξανε κατά πολύ την κινητικότητα των στρατευμάτων τους.

και διάδοχό του Μπογκντάν Γ ’ τον Τυφλό ή Μονόφθαλμο (1504-1517) να αποδεχτεί την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης, αφού η Μολδαβία δεν μπορούσε να σταθεί πλήρως ανεξάρτητη εν μέσω τόσο πολλών ισχυρών γειτόνων. Επίσης, τον παρακίνησε να ακο­ λουθήσει ήπια πολιτική, έως ότου φανούν σημάδια παρακμής της Οθωμανικής Αυτο­ κρατορίας. Οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν τον μεγάλο ηγέτη. Η Μολδαβία επιβίωσε ως ανε­ ξάρτητο ορθόδοξο κράτος, κυβερνώμενο από εντόπιους ηγεμόνες, για πάνω από δύο αιώνες. Παρότι οι Τούρκοι δεν εφάρμοζαν κατά γράμμα τις διάφορες συνθήκες, αφού βρίσκονταν σε θέση ισχύος, η Μολδαβία απέφυγε τα μεγάλα δεινά που μάστιζαν τις τουρκοκρατούμενες περιοχές νοτίως του Δούναβη (χαράτσια, παιδομάζωμα κλπ.), κα­ θώς οι κύριες υποχρεώσεις του πριγκιπά­ του ήταν η καταβολή φόρου υποτέλειας σε χρήματα ή και είδος και η παροχή στρατιω­ τικής βοήθειας σε περίπτωση εκστρατείας. Παράλληλα, από την εποχή του Στεφάνου κι έπειτα η Μολδαβία γνώρισε οικονομική ανά­ πτυξη, ιδίως χάρη στο εμπόριο κρασιού και την εκτροφή βοοειδών, ενώ, παράλληλα, α­ νέπτυξε ιδιάζουσα τέχνη και πολιτισμό, χα­ ρακτηριστικό των οποίων είναι οι εξωτερικώς αγιογραφημένοι ναοί. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μολδαβός ηγεμόνας ταλαιπωρήθηκε πολύ τόσο από το τραύμα που είχε δεχθεί στο πό­ δι κατά την πρώτη πολιορκία της Κιλία (1462) όσο και από ποδάγρα. Στην αυλή του κάλεσε πολλούς ιατρούς, αστρολόγους και άλλους επιστήμονες, κάποιοι εκ των οποίων άφησαν γραπτές μαρτυρίες που διαφωτί­ ζουν πολλές πτυχές του χαρακτήρα του η­ γεμόνα. Χαρακτηριστικά, ο ιατρός Ματέο Μουριάνο, που εστάλη από τον Βενετό δό­ γη, περιέγραψε τον Στέφανο ως έναν μορ­ φωμένο, νηφάλιο και γενναιόδωρο ηγέτη, τον οποίο οι υπήκοοί του αγαπούσαν για τον οίκτο που επιδείκνυε αλλά και την αίσθηση δικαιοσύνης που τον διακατείχε. Οι πράξεις του Στεφάνου επιβεβαιώ­ νουν αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Σύμφω­ να με την παράδοση, ο Στέφανος έκτισε 44 ναούς και μοναστήρια, ένα για κάθε νίκη του, κυρίως στα βόρεια της χώρας. Σύμφω­ να με τον Γιάν Ντιούγκος, μετά τη μεγάλη νίκη του στο Βασλούι, αντί να προβεί σε πα­ νηγυρισμούς, νήστεψε για 40 ημέρες, κατα-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

0 Στέφανος ο Μέγας ως άγιος της εκκλησίας της Ρουμανίας. ναλώνόντας μόνο ψωμί και νερό και απαγο­ ρεύοντας σε όλους να αποδώσουν τη νίκη στον ίδιο, αφού θεωρούσε ότι αυτή οφειλόταν μόνο στον Θεό. Επίσης, εξόφλησε τα χρέη του Αγίου Ορους προς την Υψηλή Πύ­ λη, ενώ με δικές του δωρεές ανακαινίστη­ καν οι ερειπωμένες αγιορείτικες μονές Γρηγορίου και Ζωγράφου. Κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του Στεφάνου η υγεία του επιδεινώθηκε ρα­ γδαία. Οι ιατροί δεν μπορούσαν να θερα­ πεύσουν το παλιό τραύμα, ενώ η ποδάγρα ο­ δηγούσε σε παράλυση των άκρων. Στις 30 Ιουνίου 1504 στη Σουτσεάβα, ο Μολδαβός ηγεμόνας υπεβλήθη σε καυτηριασμό του τραύματος. Η επέμβαση αυτή είχε τα αντί­ θετα αποτελέσματα από τα αναμενόμενα, με συνέπεια ο γηραιός ηγεμόνας να αποβιώσει δύο ημέρες αργότερα, το πρωί της 2ης Ιουλίου, μέσα σε φρικτούς πόνους. Εν κατακλείδι, αξίζει να παρατεθεί ένα απόσπασμα από τον Μολδαβό χρονικογρά­ φο Γκριγκόρε Ουρέκε (1590-1647), που συ­ νοψίζει τη λαοφιλία του μεγάλου ηγέτη: «(σ.σ. ο Στέφανος) ετάφη στη Μονή της Πούτνα εν μέσω θλίψης και δακρύων όλων των κατοίκων, που τον θρήνησαν σαν πατέ­ ρα. Ηξεραν ότι έχαναν όχι μόνο έναν ηγέτη, αλλά κυρίως έναν ευεργέτη. Μετά τον θά­ νατό του, τον αποκάλεσαν «Στέφανο τον Αγιο», όχι επειδή (σ.σ. θεωρούσαν ότι) η ψυ­ χή του ήταν στα χέρια του Θεού, αφού ήταν ένας άνθρωπος με αμαρτίες, αλλά λόγω των μεγάλων κατορθωμάτων του». Το 1992 η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλη­ σία αναγνώρισε τον Μολδαβό ηγεμόνα ως «Αγιο» και η μνήμη του εορτάζεται στην ε­ πέτειο του θανάτου του, τη 2α Ιουλίου. Ξ

(1)Ντέιβιντ Νίκολ - Ανγκους Μακμπράιντ: Η ΚΑΤΑΛΗΨΙΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 1000-1568, EurobooksΕλεύθερη Σκέψις, Αθήνα, 1995. (2) Νικολάε Στοϊτσέσκου: ΔΡΑΚΟΥΛΑΣ, ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1992. (3) Νίκος Γίαννόπουλος: ΔΡΑΚΟΥΛΑΣ, Ο «ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΣ» ΠΡΙΓΚΗΠΑΣ, εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα, 2006. (4) Εκτωρ - Ευάγγελος Χαράτσης: ΤΟ ΞΙΦΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, Εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα, 2011. (5) Peter F. Sugar: Η ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ (1354-1804), Τόμος Β', εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1994. (6) R. Rosetti: STEPHEN THE GREAT OF MOLDAVIA AND THE TURKISH INVASION (1457-1504), The Slavonic Review, Vol. 6, No. 16, January 1927. (7) Jonathan Eagles: THE REIGN, CULTURE AND LEGACY OF STEFAN CEL MARE, VOIVODE OF MOLDOVA: A CASE STUDY OF ETHNOSYMBOLISM IN THE ROMANIAN SOCIETIES, volume 1, Institute of the Archaelogy, University College London, 2011. (8) Vlad Georgescu: THE ROMANIANS: A HISTORY, Ohio State University Press, Columbus, 1991. (9) James Samueison: ROUMANIA PAST AND PRESENT, London Longmans, Green, and Co., 1882. (10) William Miller, M.A. (Oxon.): THE BALKANS: ROUMANIA, BULGARIA, SERVIA AND MONTENEGRO, G.P. Putnum’s Sons, New York, 1907. (11) Stephen Turnbull: THE OTTOMAN EMPIRE 1326- 1699. (12) http://en.wikipedia.org (13) http://el.wikipedia.org (14) http://commons.wikimedia.org (15) Διάφορες ιστοσελίδες του διαδικτύου.

ITPATIQTIIH UTOPIA

51

Ο Τζων Μπούλ επιπλήττει σε αυστηρά προσωπικό τόνο τον θεατή για την απουσία του από τη γραμμή του καθήκοντος.

..................—I "" ■■■■■Il

I .....Ill

ΠΑΝΑΓίαΤΗΣ ΓΚΟΤΣΗΣ

Οιαν Εέαπασε ο Α’ ΠΠ κανένα από ία κράτη που ενεπλάκησαν δεν ήταν προετοιμαομένο για την έκταοη. τη διάρκεια και tic ανυποΠόγιοτες ανθρώπινες απώλειες που θα προκαΠούοε. Ο εντεινόμενος ρυθμός των απωλειών αυτών, οε ουνδυαομό με την ανυπαρξία συοιήματος υποχρεωτικής στράτευσης, δημιούργησε σε ορισμένες χώρες έναν δυσεπίλυτο στρατολογικό γρίιρο. Το πρόβλημα κλήθηκε να διαχειριστεί ο βραχίονας της προπαγάνδας, θέτοντας ως προτεραιότητα την προοέλκυοη όσο το δυνατόν περισσότερων εθελοντών. Στην προσπάθεια αυτή, οι αιρίοες αποδείχθηκαν ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό όπλο.

Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΚΗ

ΑΦΙΣΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Α ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΑΕΜΟ Ενα σιωπηλό κάλεσμα στα όπϋα ς τα μέσα του 19ου αιώνα η αφίσα, με βασικά πλεονεκτήματα την εύ-

δεν απευθύνονταν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ετσι, η αφίσα συνέχισε να μονο-

κολη και οικονομική παραγωγή, αλλά και τη δυνατότητα αποτελεσματικής μετάδοσης μηνυμάτων ακόμα και σε αναλφάβητο κοινό, είχε αναδέιχθεί

πωλεί τις προσπάθειες των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών κέντρων να επικοινωνήσουν τα μηνύματα τους. Στο πλαίσιο αυτό, με την έναρξη του Α'

σε κυρίαρχο μέσο διαφημιστικής και προπαγανδιστικής επιρροής. Ως το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, οι εξελίξεις στις γραφικές τέχνες προσέδωσαν στο μέσο ισχυρότατη δυναμική, ενώ οι «ανταγωνιστικοί» δίαυλοι μαζικής επιρροής δεν κάλυπταν παρά ένα σχετικά μικρό ακροατήριο. Η τηλεόραση ή-

ΠΠ οι αφίσες ήταν φυσικό να αποτελέσουν και τον βασικό αγωγό διοχέτευσης οδηγιών, παραινέσεων και προπαγάνδας, και μάλιστα σε μια κλίμακα και με έναν τρόπο που ουδέποτε είχε επιχειρηθεί στο παρελθόν. Επρόκειτο, άλλωστε, για τον πρώτο σύγχρονο πόλεμο στην ανθρώπινη ιστορία, έναν πόλεμο

ταν άγνωστη, το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος εξακολουθούσαν να έχουν πολύ περιορισμένη διάδοση ενώ ακόμα και οι εφημερίδες ή τα εικονογραφημένα περιοδικά

στον οποίο δεν ενεπλάκησαν μόνο οι ένοπλες δυνάμεις των εμπολέμων χωρών αλλά και το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού τους. . το οποίο επηρεάστηκε από τη σύγκρουση

0

ENLIST

H E ’S HAPPY & S A T IS F IE D

ARE YOU ? Ενας χαμογελαστός Βρετανός στρατιώτης προσπαθεί να πείσει πως η στρατιωτική ζωή δεν είναι παρά μια ευχάριστη απόδραση από τη βαρετή καθημερινότητα.

με διαφόρους τρόπους. Υπό την έννοια αυτή, ο Μεγάλος Πόλεμος επανακαθόρι­ σε τον ρόλο της αφίσας ως ένα από τα α­ ποδοτικότερα εργαλεία μαζικής χειραγώγησης. Την περίοδο 1914-1918 τυπώθηκαν ε­ κατομμύρια αφίσες αμέσου ή εμμέσου προπαγανδιστικού περιεχομένου, απευ­ θυνόμενες κατά βάση στον άμαχο πληθυ­ σμό. Βασική τους αποστολή ήταν η ενη­ μέρωση, η ενίσχυση της εθνικοπατριωτικής συνείδησης, η συσπείρωση γύρω από τις ηγεσίες και τις επιλογές τους, η δαιμονοποίηση των αντιπάλων, η εντατικοποίη­ ση της βιομηχανικής και αγροτικής παρα­ γωγής, η εξοικονόμηση οικονομικών και άλλων πόρων κλπ. Ειδικά για τα κράτη που δεν εφάρμοζαν υποχρεωτική στρά­ τευση, όπως η Βρετανία και οι ΗΠΑ, μια από τις βασικότερες προτεραιότητες αποτέλεσε η προσέλκυση εθελοντών για στρατιωτική υπηρεσία. Η συνθηματολο­ γία και εν γένει η οπτική γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε από τις «στρατολογικές» αυτές αφίσες παρουσιάζει εξαιρετικό εν­ διαφέρον, αγγίζοντας ενίοτε ορισμένες ευαίσθητες χορδές της ανθρώπινης ψυ­ χολογίας.

Η PRC ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ Μέχρι το 1914, η Βρετανία δεν διέθε­ τε παρά έναν σχετικά περιορισμένο επαγ­ γελματικό στρατό, καθώς η κοινή γνώμη

5 4 I ΣΤΡΑΤΙΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ήταν παραδοσιακά αντίθετη στην υπο­ χρεωτική στράτευση. Με την έναρξη του πολέμου (4 Αυγούστσυ 1914) ο Βρετανός

ζοντάς τον να καταταγεί. Πράγματι, ο δι­ εισδυτικός τρόπος με τον οποίο πολλές από τις αφίσες αυτές έθιγαν τον βρετανι­

πρωθυπουργός Χέρμπερτ Ασκουιθ όρισε ως υπουργό Πολέμου (1) έναν αναγνωρι­ σμένο στρατάρχη, τον λόρδο Οράτιο Κίτσενερ. Ο Κίτσενερ ήταν ο πρώτος στρα­ τιωτικός που αναλάμβανε τον συγκεκρι­ μένο θώκο και ένας από τους ελάχιστους που διέβλεψε την ένταση, τη διάρκεια και κατά συνέπεια τις απώλειες που θα προκαλούσε η σύγκρουση. Συνεπώς, αντιλαμ­ βανόταν πως ο τακτικός στρατός δεν

κό καθωσπρεπισμό ήταν ριζοσπαστικός για την εποχή. Η προσεκτική επιλογή των θεμάτων και η άρτια απόδοσή τους, η αρι­ στοτεχνική σύνθεση εικονικών και λεκτι­ κών μηνυμάτων, οι μελετημένες χρωματι­ κές και σχηματικές αποδόσεις, όλα είχαν επιλεγεί και συνδυαστεί με στόχο τον βα­ θύ συναισθηματικό επηρεασμό του θεα­ τή και τη σχεδόν «ανακλαστική» πρόκλη­ ση της επιθυμητής αντίδρασης, δηλαδή την προσέλευση στο πλησιέστερο στρα­ τολογικό γραφείο. Κατά τους πρώτους μήνες του πολέ­ μου, οι αφίσες της PRC προσπάθησαν να προβάλουν τη στρατιωτική θητεία ως μια ευχάριστη απόδραση από την καταθλιπτική καθημερινότητα των βρετανικών πό­ λεων. Ηταν ακόμα η εποχή που όλοι πί­ στευαν πως μέχρι τα Χριστούγεννα οι στρατιώτες θα επέστρεφαν στα σπίτια τους φορτωμένοι με παράσημα και εμπει­ ρίες. Στις αφίσες αυτές πρωταγωνιστού­ σαν συνήθως καλοντυμένοι και χαμογε­ λαστοί ένστολοι, «ευτυχισμένοι και ικανο­ ποιημένοι» από τη νέα τους ζωή, σε αντι­ παραβολή με τον θεατή, ο οποίος καλείτο

μπορούσε να αναλώσει τις περιορισμένες δυνάμεις του εμπλεκόμενος άμεσα σε ε­ πιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας, αλλά αντιθέτως όφειλε να αποτελέσει την οργανω­ τική, διοικητική και εκπαιδευτική βάση πάνω στην οποία θα θεμελιωνόταν ένα νέο σύγχρονο στράτευμα στο μέγεθος του γαλλικού ή του γερμανικού. Με τον στόχο αυτό, ο Κίτσενερ άρχισε να υλοποι­ εί ένα σχέδιο για τη συγκρότηση του με­ γαλύτερου εθελοντικού στρατού στη βρετανική ιστορία (2). Προκειμένου να υποστηρίξει την προ­ σπάθεια αυτή, η βρετανική κυβέρνηση συγκρότησε την Κοινοβουλευτική Επι­ τροπή Στρατολόγησης (Parliamentary Recruitment Committee - PRC). Τελώντας υπό την προεδρία του ίδιου του Ασκουιθ, η 30μελής διακομματική αυτή επιτροπή ε­ πικεντρώθηκε στην ενίσχυση της εθελο­ ντικής στράτευσης μέσω της αξιοποίησης των υφιστάμενων κομματικών προπαγαν­ διστικών μηχανισμών. Υπό τις οδηγίες της, ένας «στρατός» από «ακτιβιστές» επιδόθηκε σε μια πρωτόγνωρη επικοινωνιακή εκστρατεία, οργανώνοντας ομιλίες, παραστάσεις, παρελάσεις και άλλα δρώ­ μενα, διανέμοντας έντυπο υλικό, δημοσι­ εύοντας άρθρα και καταχωρήσεις στον Τύπο, διενεργώντας αφισοκολλήσεις κλπ. Μεταξύ των ενεργειών αυτών ήταν και η επιμέλεια του σχεδιασμού και της κυκλοφορίας μιας σειράς αφισών. Τα πρώ­ τα παραδείγματα δεν ήταν παρά απλές α­ νακοινώσεις (συνήθως με μονόχρωμο ή δίχρωμο κείμενο) που αρκούντο στην πα­ ροχή βασικών οδηγιών για την κατάταξη και ενίοτε στη φιλοξενία κάποιων συνθη­ μάτων. Γρήγορα όμως η μορφή και το πε­ ριεχόμενό τους εξελίχθηκε, προσδίδο­ ντας μια πρωτοφανή διάσταση στην προ­ παγάνδα. Εχοντας συγκεντρώσει ένα επι­ τελείο από καταξιωμένους εικαστικούς, γραφίστες, κειμενογράφους, διαφημι­ στές, λιθογράφους και άλλους ειδικούς και υιοθετώντας πρωτοποριακές τεχνι­ κές θετικής -αλλά και αρνητικής- προπα­ γάνδας, η PRC απευθυνόταν στον μέσο Βρετανό προσελκύοντας ή πειθαναγκά-

να αναρωτηθεί για τη δική του. Αντίθετα με τους Γάλλους, οι Βρετανοί εικονογράφοι σπάνια αποτύπωναν εικόνες πεδίων μάχης και ηρωικών αλλά ταλαιπωρημένων στρατιωτών, αποφεύγοντας έτσι οποιουδήποτε είδους συνειρμό με τους κινδύ­ νους και τις κακουχίες που συνεπαγόταν η μάχιμη υπηρεσία. Οι εικόνες που εμφάνιζαν τη στρατιω­ τική ζωή ως ευχάριστο «περίπατο» βρί­ σκονταν σε απόλυτη σύμπνοια με το γενι­ κότερο κύμα πατριωτικού ενθουσιασμού που επικρατούσε το δεύτερο εξάμηνο του 1914, παρασύροντας εκατοντάδες χι­ λιάδες νεαρούς εθελοντές. Μέχρι τα τέ­ λη Σεπτεμβρίου, στα στρατολογικά γρα­ φεία είχαν προσέλθει 750.000 άνδρες, ενώ τον Ιανουάριο του 1915 ο αριθμός τους έφθασε το ένα εκατομμύριο. Ασφα­ λώς, η μαζικότητα αυτή δεν οφείλεται α­ ποκλειστικά στο πατριωτικό πνεύμα. Κα­ θοριστικό ρόλο έπαιξαν και οι ισχυρές κοινωνικές και οικονομικές πιέσεις που α­ ντιμετώπιζαν ευρύτατα στρώματα της βρετανικής κοινωνίας. Οι παραγκουπόλεις στις παρυφές των βιομηχανικών κέ­ ντρων ασφυκτιούσαν από τη συγκέντρω­ ση χιλιάδων εξαθλιωμένων ανειδίκευτων εργατών. Για τους ανθρώπους αυτούς, η κατάταξη δεν αντιπροσώπευε απλώς μια επαγγελματική διέξοδο, αλλά και την ά­ μεση αναβάθμιση των τραγικών συνθη­ κών καθημερινής διαβίωσής τους. Δυστυ-

χώς, πολλοί από τους άνδρες αυτούς δεν πρόλαβαν να χαρούν επί μακράν τη βελ­ τίωση της ζωής τους. Προφανώς, κεντρικό άξονα της προ­ παγανδιστικής ρητορικής αποτέλεσε η καλλιέργεια της φιλοπατρίας και της αί­ σθησης του καθήκοντος. Οι επικλήσεις

Πολλοί, ωστόσο, παρέμεναν ασυγκί­ νητοι από τα συναδελφικά χαμόγελα και τις αστραφτερές στολές, και δεν διέθε­ ταν ιδιαίτερη πατριωτική ευθιξία, ιδιαί­ τερα από τη στιγμή που ο απόηχος από

γίνονταν στο όνομα «του Βασιλιά και της Πατρίδας» (King and Country) ή ακό­ μα και της σημαίας, η εικόνα της οποίας κυριάρχησε αποδεικνύοντας τη διαχρονικότητά της ως εθνικό σύμβολό με ι­ σχυρή συναισθηματική φόρτιση. Οταν η παρουσία της δεν ήταν εφικτή, την ανα­ πλήρωναν τα εθνικά χρώματα (κόκκινο, λευκό και μπλε). Σταδιακά άρχισαν επί­ σης να χρησιμοποιούνται μηνύματα άμε­ σου προσωπικού χαρακτήρα και όρους όπως «χρέος» και «υποχρέωση» τα ο­ ποία συνδυάζονταν με όλο και πιο έντο­ νες εικόνες. Ενα από τα διαχρονικότερα παρα­ δείγματα της συγκεκριμένης προσέγγι­ σης αποτελεί η πασίγνωστη αφίσα με τη μορφή του ίδιου του Κίτσενερ, ο οποίος

τανία μαζί με τους τραυματίες και τους ακρωτηριασμένους. Σύμφωνα με τις χει­ ρότερες προβλέψεις του βρετανικού ε­ πιτελείου, οι 85.000 άνδρες της Βρετανι­ κής Εκστρατευτικής Δύναμης (British Expeditionary Force - BEF) που μετέβησαν στη Γαλλία στις αρχές Αυγούστου θα έχαναν το 40% της δύναμής τους κατά το πρώτο εξάμηνο της σύγκρουσης.

τον τρόμο και τη φρίκη των χαρακωμά­ των είχε αρχίσει να επιστρέφει στη Βρ ε­

Στην πραγματικότητα, μόνο κατά τους τρεις πρώτους μήνες, οι απώλειες έφτασαν τους 90.000 άνδρες, για να αγγίξουν ως τα μέσα του 1915 (πριν τις μεγάλες ε­ πιχειρήσεις του φθινοπώρου) τον εφιαλ­ τικό αριθμό των 375.000! Με τις αρχικές προσδοκίες για τη διάρκεια του πολέ­ μου να έχουν διαψευσθεί παταγωδώς, ο ρυθμός προσέλευσης νέων εθελοντών άρχισε να φθίνει με ρυθμούς γεωμετρι­ κής προόδου. Αλλά και από όσους περ­ νούσαν τελικά τις πύλες των στρατολο­ γικών γραφείων, ένα σημαντικότατο πο­ σοστό απορριπτόταν κατά τους ιατρι­ κούς ελέγχους. Την ίδια στιγμή, οι διοι­ κητές του BE F πύκνωναν τις αγωνιώδεις

με βλοσυρό ύφος και τον δείκτη προτε­ ταμένο απευθύνεται προς τον θεατή. Η εικόνα σχεδιάστηκε από τον Αλφρεντ Λητ και δημοσιεύθηκε αρχικά τον Σε­ πτέμβριο του 1914 στο εξώφυλλο του ε­ βδομαδιαίου περιοδικού «Γνώμη του Λονδίνου» («London Opinion»). Η ρεαλι­ στική απόδοση της αυστηρής φυσιογνω­ μίας του Κίτσενερ, ενός προσώπου με α­ διαμφισβήτητο κύρος, και η καθηλωτική αμεσότητα με την οποία φέρνει προ των ευθυνών του τον μεμονωμένο θεατή, προκάλεσε τέτοια αίσθηση, ώστε όχι μό­ νο ανατυπώθηκε ως αφίσα δεκάδες φο­ ρές (με διάφορες συνοδευτικές λεζά­ ντες) αλλά αναδείχθηκε επίσης σε μία από τις πλέον συμβολικές εικόνες του πολέμου. Η απήχηση της εικόνας ήταν τέτοια ώστε τις επόμενες δεκαετίες αποτέλεσε αντικείμενο αναρίθμητων μιμήσεων. Μια από τις γνωστότερες αντιγραφές είναι αυτή με τον θείο Σαμ και την επίκληση «Σε θέλω για τον Στρατό των ΗΠΑ». Εχο­ ντας αρχικά κυκλοφορήσει ως εξώφυλ­ λο του τεύχους της 6ης Ιουλίου 1916 του αμερικανικού περιοδικού «Εβδομαδιαίο του Λέσλυ» («Leslie's Weekly»), που εξέ­ διδε ο εκδότης και εικονογράφος Φρανκ Λέσλυ, το πορτρέτο αυτό του αμερικανι­ κού πατριωτισμού φιλοτεχνημένο από τον Τζέιμς Μοντγκόμερυ Φλαγκ ανατυ­ πώθηκε ως αφίσα σε περίπου τέσσερα ε­ κατομμύρια αντίτυπα μεταξύ 1917 και 1918! Οπως και η αφίσα με τον Κίτσενερ, η εικόνα αναπαράχθηκε εκατοντάδες φορές τις επόμενες δεκαετίες.

I FOR U .S .A R M Y N E A R E S T R E C R U IT IN G S T A T IO N

Το έργο του Φλαγκ με τίτλο «Σε θέλω για τον Στρατό των ΗΠΑ» αποτελεί πιθανότατα τη γνωστότερη στρατολογική αφίσα παγκοσμίως. Αξίζει να σημειωθεί πως προσπαθώντας να αποφύγει τα έξοδα που συνεπαγόταν η αμοιβή ενός μοντέλου, ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε την ίδια του τη μορφή για να απεικονίσει τον θείο Σαμ!

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 5 5

fv lt r e te a ^ u r

jr & m s w e m i oar uni mrttw οιώ hri M n tv mirtulm J ty n h fik ii «fIrtaiPrtir.iTOminUainiiiiniii'Onr
JOIN VOOR COUNTRY’S ARMY! GOD SAVE THE KING Reproduced by peimnnon of LONDON OPINION

εκκλήσεις τους για ολοένα και περισσό­ τερες ενισχύσεις. Υπό την πίεση αυτή, ήδη από την άνοι­ ξη του 1915 είχε αρχίσει να συζητείται το ενδεχόμενο επιβολής υποχρεωτικής στράτευσης, αν και μπροστά στις θυελ­ λώδεις αντιδράσεις που αναμενόταν να προκαλέσει, η λήψη του μέτρου αναβλή­ θηκε προσωρινά. Αποφασίστηκε όμως ως πρώτο βήμα, στις 15 Ιουλίου 1915, η δημι­ ουργία ενός εθνικού μητρώου στο οποίο κληθήκαν να καταγραφούν όλοι οι αρρένες 15-65 ετών. Τα αποτελέσματα της απογραφής εμφάνιζαν τον συνολικό αριθμό των στρατευσίμων να ανέρχεται σε 5,5 ε­ κατομμύρια, με άλλους 500.000 να εισέρ­ χονται ετησίως στη συγκεκριμένη ηλικιακή ζώνη. Ωστόσο, πριν ληφθεί οποιοδήποτε μέτρο, αποφασίστηκε η προπαγανδι­ στική στοχοποίηση του συγκεκριμένου κοινού με μια ένταση που θα κλιμακωνό­ ταν όσο ποτέ άλλοτε. Για την κλιμάκωση αυτή, οι αφίσες της PRC υιοθέτησαν πιο διεισδυτικές μεθό­ δους. Προφανώς η παρουσίαση της θη­ τείας ως ψυχαγωγικής απόδρασης δεν προκαλούσε πλέον παρά μόνο ειρωνικά χαμόγελα, ενώ και η απήχηση της δόξας του βασιλιά και της πατρίδας -χωρίς να εγκαταλείπεται- είχε και αυτή μειωθεί ση­ μαντικά. Ετσι, οι σχεδιαστές επικεντρώ­ θηκαν σε νέες τακτικές, επιδιώκοντας τη βίαιη ψυχολογική πρόκληση του ακροατη­ ρίου μέσω της πρόκλησης συναισθημά­ των ντροπής, αυτοκριτικής, αγανάκτη­ σης, οργής κλπ. Χαρακτηριστικό παρά­ δειγμα αποτελεί η 125η αφίσα της PRC με πρωταγωνιστή τον Τζων Μπούλ, τον Βρ ε­ τανό «ομόλογο» του θείου Σαμ. Με τον δείκτη προτεταμένο όπως ο Κίτσενερ, ο

5 6 1ITPATIQTIKH UTOPIA

μεσοκοπος Μπούλ καταδει­ κνύει την απου­ σία του θεατή από τη γραμμή του καθήκο­ ντος, υπαινισσόμενος πως α­ κόμα και εκεί­ νος, παρά την προχωρημένη ηλικία του, είναι παρών στον κοινό αγώνα. Σε άλλες περιπτώσεις, τα αισθήματα ενοχής ανασύρονται μέσα από την προ­ βολή των γερμανικών ακροτήτων (πραγ­ ματικών ή φημολογούμενων) έναντι των ανυπεράσπιστων αμάχων. Αντλώντας τη θεματολογία τους από τα θύματα της γερμανικής εισβολής στο ουδέτερο Βέλ­ γιο, τον βομβαρδισμό των βρετανικών πα­ ραλιακών πόλεων Σκάρμποροου, Γουίτμπυ και Χάρτλεπουλ στις 16 Δεκεμβρίου 1914 (3), τη βύθιση του επιβατικού πλοίου «Lusitania» (4) ή τη σύλληψη κάποιων Βρ ε­ τανών ψαράδων στη Βόρεια θάλασσα, η συγκεκριμένη ρητορική αποσκοπούσε στην αναμόχλευση αισθημάτων αγανά­ κτησης, και προέβαλλε ως επιτακτική την ανάγκη αποκατάστασης των εικονιζόμενων αδικιών και τιμωρίας των υπευθύνων. Οι Γερμανοί, όντας επικεφαλής των Κε­ ντρικών Δυνάμεων, αποτέλεσαν τον απο­ κλειστικό στόχο της προπαγάνδας των κρατών της Αντάντ. Ωστόσο, αντίθετα με τους Αμερικανούς που κατέφευγαν στην εικονογραφική δαιμονοποίησή τους με έ­ ναν μάλλον χονδροειδή τρόπο, η PRC εστίασε στο δράμα των αμάχων, επιδιώκο­ ντας περισσότερο τη συγκίνηση του κοι­ νού και λιγότερο τον αιφνιδιασμό του με σοκαριστικές εικόνες. Ταυτόχρονα, σε μια δεύτερη ανάγνωση, οι αφίσες υπαινίσσο­ νταν πως, αν ο θεατής δεν έκανε κάτι για να τις σταματήσει, οι γερμανικές επιθέ­ σεις απλώς θα επαναλαμβάνονταν. Και την επόμενη φορά στόχο μπορεί να αποτελούσε ο ίδιος, η οικογένεια ή το σπίτι του, το οποίο κινδύνευε να σωριαστεί σε

N ? 2 W ykeham S tre e t SCARBOROUGH a fte r th e German bom bardm ent on Dec? 16Ά I t was the Home o f a W orking Man. fo u r People were k ille d in th is house m inding the W eogediS .andTm > Child ren, the youngest aged5 .

78 Women &. Children were Killed and 228Women & Children were wounded by the German Raiders

ENLIST NOW

(1)Η πασίγνωστη εικονογράφηση του Λητ ανατυπώθηκε δεκάδες φορές με διάφορες συνοδευτικές λεζάντες. (2) Εργο του Τζούλιους Ενγκελχαρντ με τίτλο «Πρέπει να ενταχθείς στη Ράιχσβερ», που κυκλοφόρησε το 1919 για την επάνδρωση της νεοϊδρυθείσας Reichswehr, του στρατιωτικού σώματος που κατά την περίοδο 1919-1935, αποτέλεσε τον πρόγονο της Wehrmacht. (3) Αφίσα των Μπολσεβίκων από την εποχή του Ρωσικού Εμφυλίου (1920) με τίτλο «Κατατάχθηκες εθελοντής;», του Ντμίτρυ Μούρ. (4) «Γιατ/ δεν είσαι στον Στρατό;» ρωτά η μορφή στην αφίσα των Λευκών αντεπαναστατών. (5) Δύο ορφανά έξω από το κατεστραμμένο σπίτι τους μετά τον βομβαρδισμό του Σκάρμποροου. Με προπαγανδιστικούς όρους, η εικόνα αναμφίβολα προκαλεί έντονα συναισθήματα συγκίνησης, αγανάκτησης, αλλά και φόβου.

ερείπια όπως ακριβώς τα σπίτια που εικονίζονταν στις αφίσες. Ετσι, παρότι σε πρώτο επίπεδο η συγκεκριμένη προπα­ γάνδα αναφερόταν στην ανάγκη προστα­ σίας των αμάχων, στόχευε επίσης στην καλλιέργεια του φόβου, του ισχυρότερου ελατηρίου στην ανθρώπινη ψυχολογία. Το κλασικότερο παράδειγμα αφίσας αρνητικής προπαγάνδας της PRC, λόγω των εξαιρετικά ισχυρών ενοχικών συναι­ σθημάτων που προκαλεί, είναι το έργο του Σαβίλ Λούμλεϋ με τίτλο «Μπαμπά τι έκανες ΕΣΥ στον Μεγάλο Πόλεμο;». Πρό­ κειται για μια φαινομενικά απλή, αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά «δυνατή» εικονογραφική αφήγηση μέσω της οποίας ο Λούμλεϋ απευθύνεται σε όσους επέμε­ ναν να απολαμβάνουν την ασφάλεια που τους εξασφάλιζε η θυσία των συμπατριω­ τών τους, υπογραμμίζοντας τις απώτερες

συνέπειες της επιλογής τους. Η σκηνή διαδραματίζεται στη μεταπολεμική Βρ ε­ τανία, με κεντρικό πρόσωπο έναν τυπικό μεσήλικα που απολαμβάνει τη συντροφιά των δυο ανήλικων παιδιών του. Η οικογε­ νειακή θαλπωρή διαλύεται όταν ο πρωτα­ γωνιστής ερωτάται από τη μικρή του κό­ ρη, η οποία διαβάζει ένα ιστορικό βιβλίο, για τη συμμετοχή του στον πόλεμο: ο ψυ­ χολογικός και συναισθηματικός εκβια­ σμός που επιχειρείται είναι έκδηλος. Ο φυγόστρατος κάποια στιγμή θα χρειαστεί να εξηγήσει στα παιδιά του γιατί δεν έκα­ νε τίποτα για την ελευθερία τους. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερ­ θούν ορισμένες λεπτομέρειες και οι συμ­ βολισμοί τους. Τα ενδύματα και η επίπλω­ ση είναι τυπικά μιας μεσοαστικής οικογέ­ νειας (της βασικής «δεξαμενής» άντλη­ σης στρατευσίμων), και όχι κάποιο ιδιαιτέ­ ρα χαμηλό ή υψηλό κοινωνικό στρώμα, ώ­ στε ο μέσος θεατής να αισθανθεί πως ενδεχομένως η εικόνα δεν τον αφορά. Η λέξη «ΕΣΥ» στη λεζάντα είναι γραμμένη με υπογραμμισμένα κεφαλαία γράμματα, καθιστώντας σαφή τον απερίφραστα προ­ σωπικό χαρακτήρα της ερώτησης, χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο καταφυγής σε γενικολογίες. Το ιστορικό βιβλίο υπεν­ θυμίζει πως γεγονότα και συμπεριφορές καταγράφονται, ενώ ακόμα και ο μικρός που παίζει με στρατιωτάκια διατυμπανίζει με τον δικό του σιωπηλό τρόπο την έμφυ­ τη τάση κάθε άνδρα προς τα όπλα και τον πόλεμο. Ασφαλώς, το ενδιαφέρον επικε­ ντρώνεται στο αμήχανο και ενοχικό ύφος του πατέρα: ενώ το ερώτημα του κοριτσι­ ού παραμένει αναπάντητο, το βλέμμα του πατέρα διασταυρώνεται με εκείνο του θ ε ­

ατή, ο οποίος μπορεί να μαντέψει την α­ πάντηση: «τίποτα». Αυτό ακριβώς το βλέμμα είναι το ισχυρότερο σημείο της αφίσας και σε αυτό εμπεριέχεται η καθηλωτική της δυναμική. Το απόγειο των προσπαθειών συναι­ σθηματικού εκβιασμού προσέγγισε η κα­ τηγορία των αφισών που προσπαθούσαν να επηρεάσουν τους στρατεύσιμους α­ πευθυνόμενες όχι στους ίδιους αλλά στα πρόσωπα του προσωπικού, οικογενειακού ή κοινωνικού τους κύκλου, προκειμένου να ασκήσουν εκείνα τις πιέσεις. Η συγκε­ κριμένη προσέγγιση λειτουργούσε ως καταλύτης, αφενός διότι οι παραινέσεις του στενού περίγυρου κάθε προσώπου ασφα­ λώς έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από την «ανώνυμη» κρατική προπαγάνδα και αφε­ τέρου διότι ανέτρεπαν ένα από τα ισχυ­ ρότερα αντικίνητρα της κατάταξης, την ύπαρξη οικογενειακών δεσμεύσεων. Με άλλα λόγια, θα ήταν δυσκολότερο για έ­ ναν άνδρα να αποφύγει τη στράτευση με το επιχείρημα (ή την πρόφαση) πως οφεί­ λει να στηρίζει τους οικείους του, τη στιγ­ μή που εκείνοι οι ίδιοι θα τον προέτρεπαν

πρεπε να υπερασπιστούν. Επιπροσθέτως. με έναν αδιόρατο τρόπο επιχειρούσαν ε­ νίοτε να τους ενσπείρουν ένα αίσθημα ντροπής για το γεγονός ότι οι δικοί τους άνδρες δεν έσπευδαν να τις προστατεύ­ σουν κατατασσόμενοι στον στρατό, όπως ενδεχομένως έκαναν οι σύζυγοι/συγγε­ νείς άλλων γυναικών. Γνωστό παράδειγμα της εν λόγω «σχο­ λής» είναι το έργο του Κιάλεϊ που απεικο­ νίζει μια νεαρή μητέρα και τα δυο της παι­ διά να κοιτούν από το παράθυρο ένα στρατιωτικό άγημα που αναχωρεί για το μέτωπο. Παρότι δεν καταγράφεται άμεσα ότι ο προστάτης της οικογένειας περιλαμ­ βάνεται στο συγκεκριμένο τμήμα, ο θεα­ τής μπορεί βάσιμα να το υποθέσει, παρα­ τηρώντας την ανησυχία και την αγωνία που σκιάζει το βλέμμα των μελών της οι­ κογένειας, αλλά και μια κάποια αίσθηση υ­ περηφάνειας που μόλις διαφαίνεται. Την ίδια στιγμή, η στάση τους υπογραμμίζει το πόσο απροστάτευτοι νιώθουν. Η μεγαλύ­ τερη κόρη έχει αγκαλιάσει τη μητέρα της,

να καταταγεί. Την «υπόγεια» αυτή προπαγάνδα σκιαγραφούν ορισμένες αφίσες των αρ­ χών του 1915, οι οποίες καλούν τις Βρετανίδες να ωθήσουν γιούς, συζύγους, αδελ­ φούς, φίλους και γνωστούς να καταταγούν. Οι εικόνες αυτές, εκτός από την ε­

ενώ το μικρότερο αγόρι κρέμεται από τα ρούχα της αδελφής του. Ακόμα και σε τεχνοτροπικό επίπεδο, η εικόνα χαρακτηρί­ ζεται από ένα «ρομαντικό» ύφος, δημι­ ουργώντας την αίσθηση του «αγνού» και «ευθραύστου» που αξίζει να προστατευθεί. Παρά την ευάλωτη θέση της όμως, η σύζυγος μιλά εκ μέρους «των γυναικών της Βρετανίας» λέγοντας στον άνδρα της

νεργοποίηση της πατριωτικής αυταπάρ­ νησης στις γυναίκες, προσπαθούσαν να τους μεταδώσουν και το μήνυμα ότι ο πό­ λεμος αφορά άμεσα και εκείνες, το σπίτι, την οικογένεια, τα αγαθά και γενικά τον τρόπο ζωής τους, τα οποία οι άνδρες έ-

«πήγαινε». Στη λέξη αυτή αντανακλάται ο ηρωικός και αξιοπρεπής χαρακτήρας της Βρετανίδας συζύγου που ιεραρχεί το κα­ λό της πατρίδας πάνω από εκείνο της οικογένειάς της, και την οποία όλες οι άλ­ λες πρέπει να μιμηθούν. Παρεμφερή περί-

(1) Λέγεται πως ο «θόρυβος» που προκάλεσε η αφίσα του Λούμλευ ήταν τέτοιος ώστε αρχικά (το 1915) ακόμα και ο ίδιος δεν ήθελε να σχετίζεται με το έργο. (2) Αφίσα του Κιάλεϊπου κυκλοφόρησε από την P R C t o v Μάιο του 1915. (3) Προσπαθώντας να κάμψει τα προστατευτικά ένστικτα κάθε μητέρας για το παιδί της, η εικονιζόμενη αφίσα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της «υπόγειας» προπαγάνδας.

ΙΤΡΑΤΙΟΤΙΙΗ UTOPIA I 5 7

MILITARY SERVICE MIT. 1818 Rvery man to whom the* A ct applies w ill on Thursday. M arch 2nd, he deemed to have enlisted fin* the period of the W a r unless he is excepted or exempt.

A n y m an w h o has adequate groun ds for applying to a Local T ribunal for a

CERTIFICA TE OF EXEMPTION . . . » Must do so BEFORE

THURSDAY, MARCH 2 W hy

wait lor the A ct I» apply to you ? Come now on can

at

and join of your own free once put

your claim for

will, exemption

from being called up before a Local Tribunal if you wish.

ATTEST NOW n«a>>« tj Sn

AN» M ‘1f ItK U K RfMWTW· C»«WtmU. WWW*.

I »OS 11 H No. IM ».

Wt. W. |TK7 W .

Η 159η αφίσα της PRC κυκλοφόρησε μετά τη θέσπιση της υποχρεωτικής στράτευσης. πτώση αποτελεί και η 109η αφίσα της PRC, στην οποία εμφανίζεται μια ηλικιω­ μένη μητέρα που συμβουλεύει τον γιο της να ξεπεράσει την αναποφασιστικότητα και να καταταγεί. Η αφίσα προσπαθεί να πείσει τις μητέρες να αντισταθούν στα προστατευτικά τους ένστικτα και να εν­ θαρρύνουν τους γιούς τους «να πράξουν το καθήκον τους». Ασφαλώς δεν έλειψαν και οι πιο άκομ­ ψοι χειρισμοί προκειμένου να θίγει ο αν­ δρισμός όσων δεν είχαν καταταγεί. Μια τέτοια αφίσα κυκλοφόρησε για λογαρια­ σμό του Βρετανικού Στρατού στην Ιρλαν­ δία (που αποτελούσε τμήμα του Ηνωμέ­ νου Βασιλείου) με πρωταγωνίστρια μια νε­ αρή Ιρλανδή που καταδεικνύει σε έναν συμπατριώτη της το φλεγόμενο Βέλγιο και μαζί με αυτό το καθήκον του να προ­

5 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

στατεύσει τις γειτονικές χώρες. Ταυτό­ χρονα, η γυναίκα δείχνει και προς μια οι­ κογένεια Βέλγων προσφύγων, που θρη­ νούν παρακολουθώντας τη φλεγόμενη χώρα τους. Πρόκειται για έναν ακόμα υ­ παινιγμό σχετικά με τη μοίρα που ανέμενε και την Ιρλανδία αν δεν ηττούντο οι Γερ­ μανοί. Ο άνδρας δεν φαίνεται να αντιδρά στις παραινέσεις. Εχει τα χέρια του στις τσέπες σε μια τυπική χαρακτηριστική στάση αναβλητικότητας και αδιαφορίας (όπως και ο νεαρός Βρετανός του προη­ γούμενου παραδείγματος), αντίθετα με τη γυναίκα που κρατά ήδη ένα τυφέκιο, α­ πειλώντας να αναλάβει πρωτοβουλία. Κα­ θώς ήταν ακόμα η εποχή που κεντρική α­ ποστολή των γυναικών ήταν το νοικοκυ­ ριό και η ανατροφή των παιδιών, η απειλή της λειτουργεί απαξιωτικά για τη στάση

του άνδρα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως η αφίσα δεν καλεί τον θεατή στο ό­ νομα «του Βασιλέα και της Πατρίδας», α­ φού κάτι τέτοιο, προφανώς, δεν θα είχε ι­ διαίτερη απήχηση στους Ιρλανδούς. Αυτή τη φορά η επίκληση γίνεται «για τη δόξα της Ιρλανδίας». Τόσο λόγω της οργιαστικής προπαγάν­ δας όσο και ποικίλων άλλων παραγόντων, μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου του 1915 είχαν καταταγεί περί τα 2,25 εκατομμύρια άν­ δρες. Μετά όμως και την ολοκλήρωση της βρετανικής απαγκίστρωσης από την αδιέ­ ξοδη και πολύνεκρη εκστρατεία στην Καλλίπολη (αρχές του 1916), η προσέλευ­ ση περιορίστηκε στους 70.000 άνδρες τον μήνα. Ετσι, χωρίς καμία ένδειξη πως ο πό­ λεμος επρόκειτο σύντομα να τερματιστεί και με τον Γαλλικό Στρατό να αδυνατεί να συγκροτήσει τη γερμανική πίεση, η βρε­ τανική κυβέρνηση δεν είχε πλέον εναλλα­ κτική επιλογή από την επιβολή υποχρεω­ τικής στράτευσης. Παρά το πολιτικό κό­ στος, ο σχετικός νόμος υπερψηφίστηκε τον Ιανουάριο του 1916 και εφαρμόστηκε πλήρως από τις 2 Μαρτίου του ίδιου έ­ τους. Στα όπλα κλήθηκαν όλοι οι άνδρες ηλικίας 18-41 ετών, με εξαίρεση όσους ή­ ταν παντρεμένοι (5) ή χήροι με τέκνα, τους ναυτικούς, τους κληρικούς, τους ερ­ γαζόμενους σε επαγγέλματα που κρίθηκαν ως εθνικής σημασίας (π.χ. στην πολε­ μική βιομηχανία), αλλά και τον πληθυσμό της Ιρλανδίας (6). Στο 17μηνο που μεσολάβησε από την έναρξη του πολέμου μέχρι την ψήφιση του υποχρεωτικού μέτρου, η PRC είχε κυ­ κλοφορήσει 164 αφίσες, οι οποίες θα έ­ φθαναν τις 200 περίπου μέχρι το τέλος του. Τα έργα αυτά αναπαράχθηκαν σε 54 εκατομμύρια αντίτυπα, στα οποία θα πρέ­ πει να προστεθούν οι δεκάδες εκατομμυ­ ρίων αφισών που τυπώθηκαν από άλλους ιδιωτικούς ή κρατικούς φορείς. Από τον αριθμό αυτόν και μόνο, γίνεται αντιληπτό το εύρος της προπαγανδιστικής παλίρ­ ροιας που πλημμύρισε τη χώρα. Ωστόσο, η σαρωτική διασπορά των αφισών αυτών που είχαν κυριολεκτικά κατακλύσει κάθε ελεύθερο χώρο των βρετανικών πόλεων, όσο και ο εξόφθαλμα στυγνός τρόπος με τον οποίο προσπαθούσαν να επιβάλουν εκβιαστικά διλήμματα, δεν άργησε να τις καταστήσει αντικείμενο κριτικής. Οσο, μάλιστα, τα μηνύματα γίνονταν πιο επιθε­ τικά, τόσο κλιμακωνόταν και η αντίδραση του κοινού, το οποίο από τον Οκτώβριο του 1915 είχε πλέον αρχίσει να αμφισβη­ τεί την πολιτική ορθότητα του μέσου. Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και μετά την ει­ σαγωγή της υποχρεωτικής στράτευσης, η PRC κυκλοφόρησε κάποιες αφίσες, οι ο-

ποιες βέβαια είχαν πλέον ως στόχο να ε­ νημερώσουν για τον νέο νόμο και να δώ­ σουν οδηγίες για την κατάταξη. Παρά τη θέσπιση του υποχρεωτικού συστήματος στράτευσης, οι ρυθμοί κατά­ ταξης δεν αυξήθηκαν ιδιαίτερα, όντας αντιστρόφως ανάλογοι των απωλειών. Βα­ σική αιτία της εξέλιξης αυτής παρέμεινε η κακή φυσική κατάσταση πολλών από τους προσερχομένους, ακόμα και όταν οι ιατρικές απαιτήσεις άρχισαν αναγκαστικά να περιορίζονται. Ταυτόχρονα, η πολεμική βιομηχανία απορροφούσε όλο και περισ­ σότερους άνδρες, χωρίς ασφαλώς να λεί­ πουν και οι καταχρήσεις των απαλλακτι­ κών διατάξεων του νόμου. Και καθώς ο πόλεμος συνέχισε να προκαλεί τη μία ε­ κατόμβη μετά την άλλη, ο Βρετανικός Στρατός του 1918 (3,84 εκατομμύρια άν­ δρες) ήταν πιο ολιγάριθμος απ’ ότι το 1917 (3,9 εκατομμύρια), με μέση ηλικία των ανδρών κάτω από τα 19 έτη. Υπό τις συνθήκες αυτές, η νέα κυβέρνηση συνα­ σπισμού υπό τον Λόυντ Τζωρτζ υποχρεώ­

Force -CEF), στο Κεμπέκ, με το πρώτο σώ­ μα του CEF να αποπλέει για το Λίβερπουλ στις 3 Οκτωβρίου. Με την ως τότε προσέλευση να κρίνεται ικανοποιητική και υποτιμώντας (όπως όλοι) τη διάρκεια του πολέμου, τον Δε­ κέμβριο του 1914 ο Καναδός πρωθυ­ πουργός δήλωνε με τον πλέον κατηγορη­

μως αυτή παρέβλεπε την υπονόμευση των συνεκτικών χαρακτηριστικών που συντηρούσαν όχι μόνο την κυβέρνηση αλλά και γενικότερα την καναδική κοινω­ νία, τα οποία απειλούντο από τις ιστορι­ κές, γλωσσικές, πολιτιστικές -και τελικά πολιτικές- έριδες μεταξύ της αγγλόφω­ νης πλειοψηφίας και της γαλλόφωνης

ματικό τρόπο πως στη χώρα δεν είχε και ούτε επρόκειτο ποτέ να επιβληθεί υπο­ χρεωτική στράτευση. Η δήλωσή του ό­

μειοψηφίας. Οι φυγόκεντρες αυτές τά­ σεις αντικατοπτρίστηκαν και στη σύνθε­ ση των μονάδων του CEF. Περισσότεροι

θηκε το 1918 να αυξήσει το ηλικιακό όριο της υποχρεωτικής στράτευσης στα 51 έτη (!), το οποίο παρέμεινε μέχρι και τη λήξη του πολέμου.

Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΙΣ ΧΟΡΕΣ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΠΟΛΙΤΕΙΑΣ Ο Α ’ ΠΠ επηρέασε τις στρατολογικές εξελίξεις και σε πολλές χώρες της Βρετα­ νικής Κοινοπολιτείας που δεν διέθεταν παρά μικρούς επαγγελματικούς στρα­ τούς και έτσι χρειάστηκε να επιδοθούν σε εκτεταμένες επικοινωνιακές προσπά­ θειες προκειμένου να προσελκύσουν ε­ θελοντές. Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Καναδάς, η Αυστρα­

New names in Canadian history.

M o re a re com ing W ill y o u be th e re ?

λία και η Νέα Ζηλανδία. Με την είσοδο της Βρετανίας στον Α ’ ΠΠ, ο Καναδάς (ο οποίος σύμφωνα με το σύνταγμά του υπαγόταν στο Στέμμα), βρέθηκε και αυτός επισήμως σε πόλεμο. Αρχικά, η εξέλιξη αντιμετωπίστηκε με εν­ θουσιασμό από την πλειοψηφία του, αγ­ γλόφωνου κυρίως, καναδικού πληθυ­ σμού. Ετσι, σε σύμπνοια με το γενικότε­ ρο πατριωτικό κλίμα που επικράτησε στη χώρα (και καθώς μέχρι τότε δεν υπήρχαν παρά στοιχειώδεις επαγγελματικές Ενο­ πλες Δυνάμεις), η κυβέρνηση του σερ Ρόμπερτ Μπόρντεν υποσχέθηκε την απο­ στολή ενός εθελοντικού στρατιωτικού σώματος στη Βρετανία. Πράγματι χιλιά­ δες εθελοντές παρουσιάστηκαν στην έ­ δρα της νεότευκτης Καναδικής Εκστρατευτικής Δύναμης (Canadian Expeditionary

Make us as proud of you as v.-e are of him! Εργο του Σ. Γζ. Πάτερσον που απευθύνεται στους αγγλόφωνους Καναδούς χαλώντας τους να προσθέσουν νέες νίκες στην καναδική ιστορία.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 5 9

3CANAOIENS FRANCAIS

SPW IH CZ! ZHftQptlTE

ENROLSΖ V0US AU

I50 — C a r a b i n ie r s

W IT H

THE

IRISHCANADIANRANGERS 199 th OVERSEAS BATTALION 91 S T A N L E Y S T R E E T

m

M ONTREAL

Lt-Col. H J. T R IH EY , O.C.

από το 60% των ανδρών του C EF είχαν γεννηθεί οτις Βρετανικές νήσους, μετα­ ναστεύοντας στον Καναδά την 15ετία που προηγήθηκε του πολέμου. Ως εκ τούτου, η πίστη τους στον «Βασιλιά και την Πατρίδα» ήταν ασφαλώς ισχυρότερη από εκείνη όσων είχαν γεννηθεί στον Κα­ ναδά και ειδικά των γαλλόφωνων, που εί­ χαν διαφορετική εθνική κουλτούρα. Εί­ ναι χαρακτηριστικό πως από τους 33.000 περίπου εθελοντές που εγκατέλειψαν το Κεμπέκ στις 3 Οκτωβρίου, οι γαλλόφωνοι δεν ήταν περισσότεροι από χίλιους (7). Η στρατολόγηση συνεχίστηκε με βα­ σική δεξαμενή τις μονάδες πολιτοφυλα­ κής σε ολόκληρη τη χώρα. Στην προσπά­ θεια αυτή, η αφίσα θα αποδείκνυε για μια ακόμα φορά την αποτελεσματικότητά της, παρότι οι περισσότερες καναδικές στρατολογικές αφίσες δεν σχεδιάστηκαν από κάποια εξειδικευμένη κυβερνητική υπηρεσία αλλά από διάφορες τοπικές μο­ νάδες που προσπαθούσαν να στελεχω­ θούν. Ετσι, συνήθως αντανακλούσαν τις τοπικές πολιτικές και κοινωνικές συνθή­ κες στις περιοχές όπου εδράζονταν οι επιμέρους μονάδες. Σε πολλά σημεία, η ρητορική τους αντέγραφε την αντίστοιχη βρετανική (π.χ. επικλήσεις στον βασιλιά και την πατρίδα, εννοώντας τη Βρετανία), αν και σε γενικές γραμμές χαρακτηρίζο­ νταν από συντηρητική συνθηματολογία και «άτολμο» σχεδίασμά. Ως τις αρχές του 1915 είχε γίνει προ­ φανές ότι ο πόλεμος θα αργούσε να λήξει και πως οι δυνάμεις του CEF θα χρειάζο­ νταν διαρκείς «μεταγγίσεις». Ετσι, τον Ιούλιο η Οτάβα αύξησε την εξουσιοδοτη­ μένη δύναμη του σώματος στους 150.000

6 0 1 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

άνδρες, τον Οκτώβριο στους 250.000 και με την έλευση του 1916 στους 500.000! Ο τελευταίος αυτός αριθμός ήταν ξεκάθα­ ρο πως δεν μπορούσε να καλυφθεί μέσω εθελοντικής προσέλευσης, δεδομένου ότι οι ρυθμοί κατάταξης είχαν αρχίσει να φθίνουν ήδη από το φθινόπωρο του 1915. Η οικονομική ύφεση, που αποτελούσε βα­ σικό κίνητρο των μαζικών προσελεύσεων κατά τους πρώτους μήνες, είχε μειωθεί λόγω της αλματώδους ανάπτυξης της πο­ λεμικής βιομηχανίας και της αναζωογόνη­ σης της αγροτικής οικονομίας. Ταυτόχρο­ να, ο σκεπτικισμός των γαλλόφωνων ένα­ ντι του πολέμου άρχισε να εντείνεται, με την παραδοσιακή προκατάληψη των μειο­ νοτικών έναντι των κυβερνητικών επιλο­ γών να εκφράζεται πλέον ανοικτά (8). Η κυβέρνηση από την πλευρά της ενέτεινε την προπαγανδιστική εκστρα­ τεία, χωρίς ωστόσο εντυπωσιακά αποτε­ λέσματα. Ετσι, στις 28 Αυγούστου 1917 ο Μπόρντεν προχώρησε στην επιβολή υ­ ποχρεωτικής στράτευσης. Παρότι το μέ­ τρο χαιρετίστηκε από την αγγλόφωνη πλειοψηφία, σι αντιδράσεις των γαλλό­ φωνων υπήρξαν σφοδρότατες. Στο Μό­ ντρεαλ ξέσπασαν αντικυβερνητικές δια­ δηλώσεις ενώ στο Κεμπέκ απειλήθηκε α­ κόμα και η σωματική ακεραιότητα των

(1) Στρατολογική αφίσα του 199ου Ιρλανδοκαναδικού Τάγματος. Από τον Οκτώβριο του 1915 είχε επιτραπεί σε διάφορες πολιτικούς, κοινωνικούς, αθλητικούς και κάθε είδους συλλόγους η συγκρότηση ταγμάτων για λογαριασμό του CEF. Αλλα τάγματα συγκροτούντο βάσει καταγωγής (Δανοκαναδικό, Ιρλανδοκαναδικό Τάγμα κλπ.), άλλα βάσει θρησκείας, επαγγελματικού ή κοινωνικού συσχετισμού κλπ. (2) Αφίσα που κυκλοφόρησε στο Δουβλίνο από τον Βρετανικό Στρατό με στόχο την προσέλκυση των νεαρών Ιρλανδών. (3) Προσπαθώντας να προσελκύσει τους γαλλόφωνους στον στρατό, η κυβέρνηση ανέθεσε σε αναγνωρισμένους και εμπειροπόλεμους γαλλόφωνους αξιωματικούς να συγκροτήσουν ξεχωριστά τάγματα, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση του 150 Τάγματος Καραμπινιέρων υπό τον αντισυνταγματάρχη X. Μπαρέ. Ακόμα και στις περιπτώσεις αυτές, όμως, η ανταπόκριση ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Οι Γαλλοκαναδοί αποτελούσαν το 30% του γενικού πληθυσμού αλλά μόνο το 4% των εθελοντών. (4) Ο θείος Σαμ προτείνει το όπλο προς τον θεατή σε αυτή την αφίσα του 1917. (5) Αφίσα της Πατριωτικής Εταιρίας για την επιστράτευση του 1917. Η ρητορική της επικεντρώνεται στις θηριωδίες του εχθρού. (6) Πατώντας στις δυο πλευρές των Δαρδανελίων, ένας Αυστραλός στρατιώτης καλεί τους συμπατριώτες του να τον υποστηρίξουν.

στρατολόγων! Μπροστά στις εξελίξεις αυτές τον Οκτώβριο του 1917 διαλύθηκε το Κοινοβούλιο και προκηρύχθηκαν ε­ κλογές για τις 17 Δεκεμβρίου με βασικό ερώτημα την επιστράτευση. Το (αναμε­ νόμενο) αποτέλεσμα δικαίωσε την κυ­ βέρνηση και έτσι τον Ιανουάριο του 1918 η πρώτη σειρά στρατευσίμων (περί τους 400.000 ανύπαντρους και άτεκνους άν­ δρες ηλικίας 20-34) κλήθηκε στα όπλα. Ωστόσο, παρά το αποτέλεσμα των εκλο­ γών, η επιστράτευση αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία από όλους, ανεξαρτήτως καταγωγής ή γλώσσας. Σταδιακά, οι αντιδράσεις αναζωπυρώ­ θηκαν. Στα τέλη Μαρτίου του 1918 διαδη­ λωτές πυρπόλησαν στρατολογικά γρα­ φεία στο Κεμπέκ ενώ την 1η Απριλίου στο Τορόντο ο στρατός υποχρεώθηκε να α-

"We to o k the Hill.

«Καταλάβαμε τον Λόφο, έλα και βοή&ησέ μας να τον κρατήσουμε». Οι εικονιζόμενοι έκαναν το καθήκον τους, ο ένας μάλιστα χάνοντας τη ζωή του. Το βάρος τώρα πέφτει στους ώμους του &εατή να εκτελέσει και αυτός το δικό του. νοίξει πυρ εναντίον των διαμαρτυρόμενων σκοτώνοντας τέσσερα άτομα! Ακόμα και όταν η κρίση εκτονώθηκε, οι διχαστι­ κές της συνέπειες είχαν στιγματίσει ανε­ ξίτηλα την καναδική κοινωνία. Και όλα αυτά για δυσανάλογα μικρό αντίκρισμα: από τους 620.000 άνδρες που συνολικά υ­ πηρέτησαν στο CEF, οι επίστρατοι δεν ή­ ταν περισσότεροι από 108.000, εκ των ο­ ποίων μόνο 48.000 έφθασαν τελικά στη Γαλλία - και από αυτούς μόνο 24.000 έλα­ βαν το βάπτισμα του πυρός πριν την ορι­ στική κατάπαυση των εχθροπραξιών τον Νοέμβριο του 1918. Οπως ο Καναδάς, έτσι και η Αυστρα­ λία βρέθηκε στο πλευρό της Βρετανίας από την πρώτη ημέρα του πολέμου. Η ε­ πιλογή αυτή του φιλελεύθερου πρωθυ­ πουργού σερ Τζόζεφ Κούκ εξέφραζε α­ πόλυτα την επιθυμία των Αυστραλών, οι οποίοι σε πολύ μεγάλο ποσοστό είχαν γεννηθεί στη Βρετανία και διατηρούσαν ισχυρότατους συναισθηματικούς δε­ σμούς με αυτήν (9). Καθώς στη χώρα δεν υπήρχε παρά μια αναιμική πολιτοφυλακή, η αυστραλιανή κυβέρνηση ενθάρρυνε τη συγκρότηση ενός εθελοντικού σώματος, της Αυστραλιανής Αυτοκρατορικής Δύ­ ναμης (Australian Imperial Force - AIF). Η AIF ξεκίνησε τη στρατολόγηση εθελο­ ντών στις 10 Αυγούστου 1914, πετυχαίνο­ ντας τη συγκέντρωση μιας δύναμης περί­ που 20.000 ανδρών. Κατ’ αντίστοιχο τρό­

6 2 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πο, στη Νέα Ζηλανδία συγκροτήθηκε η Νεοζηλανδική Εκστρατευτική Δύναμη (New Zealand Expeditionary Force - NZEF), αποτελούμενη από 8.500 άνδρες. Μέσα σε δύο μήνες από την έναρξη του πολέ­ μου οι Νεοζηλανδοί έφθασαν στην Αυ­ στραλία, απ’ όπου μαζί με τους συναδέλ­ φους του AIF απέπλευσαν για την Αίγυ­ πτο. Με την άφιξή τους εκεί συνενώθη­ καν στο Αυστραλιανό-Νεοζηλανδικό Σώ­ μα Στρατού (Australian New Zealand Army Corps -ANZAC). Στην Αυστραλία η στρατολόγηση διενεργήθηκε βάσει γεωγραφικών διαμερι­ σμάτων και παρέμεινε εθελοντική μέχρι και τα τέλη του πολέμου. Προσπαθώντας να την υποστηρίξουν, μια σειρά από επί­ σημους και ανεπίσημους φορείς σχέδια­ σαν και κυκλοφόρησαν μεγάλο αριθμό αφισών, οι οποίες στην πλειοψηφία τους αναπαρήγαγαν τη βρετανική ρητορική των αρχών του πολέμου, αποφεύγοντας όμως τις αιχμηρότερες νύξεις. Σχεδιαστικά και συνθηματολογικά, οι αυστραλιανές (και οι λίγες νεοζηλανδικές αφίσες που κυ­ κλοφόρησαν) ακολουθούσαν την πεπατημένη, επικεντρώνοντας την επιχειρημα­ τολογία τους στην ανάγκη να υποστηριχθούν οι Αυστραλοί που είχαν ήδη αναχω­ ρήσει για το μέτωπο. Μέσα από εικόνες

αμερικανικής κοινής γνώμης έβλεπε την ανθρωποσφαγή που μαινόταν επί 3,5 χρόνια στην άλλη πλευρά του Ατλαντι­ κού ως μια καθαρά ευρωπαϊκή υπόθεση. Ως εκ τούτου, πολλές κοινωνικές ομάδες (όπως π.χ. οι Γερμανοαμερικανοί, Ιρλανδοαμερικανοί και Σουηδοαμερικανοί, ο α­ γροτικός κόσμος του Νότου, η ηγεσία του κλήρου, οι γυναίκες κλπ.) δεν κατα­ νοούσαν γιατί η χώρα τους έπρεπε να αναλάβει το πολύπλευρο κόστος μιας πο­ λεμικής περιπέτειας. Η προσπάθεια να πεισθεί η κοινή γνώ­ μη για την αναγκαιότητα συμμετοχής στον πόλεμο (και μάλιστα με το στρατό­ πεδο της Αντάντ) προκειμένου να τον υ­ ποστηρίξει ενεργά ήταν μια υπόθεση κα­ θαρά επικοινωνιακού χαρακτήρα. Ετσι, στα πλαίσια μιας γενικότερης προπαγαν­ διστικής εκστρατείας υπέρ του πολέμου, διάφοροι επίσημοι, η μιεπίση μοι αλλά και ιδιωτικοί φορείς κυκλοφόρησαν στις ΗΠΑ μια εξαιρετικά μεγάλη σειρά προπαγανδι­ στικών αφισών, πολλές από τις οποίες

(υπό τη μορφή πολιτοφυλακών οργανω­ μένων από τις επιμέρους πολιτείες) διέ­ θετε άλλους 120.000. Στις 3 Ιουλίου 1916, η κυβέρνηση του προέδρου Τόμας Γού­ ντροου Ουίλσον εξέδωσε ειδικό διάταγ­ μα στο οποίο προβλεπόταν (ως το 1921) η αύξηση της δύναμης του Στρατού σε

διατυμπάνιζαν την ανάγκη για στρατολό­ γηση. Με επίκεντρο τον πατριωτισμό αλ­ λά και την προβολή της στρατιωτικής καριέρας ως ευκαιρία για προκλήσεις, περι­ πέτεια, μόρφωση και κοινωνική ανέλιξη, οι αμερικανικές στρατολογικές αφίσες διακρίνονται από τα δικά τους ξεχωριστά γνωρίσματα. Κοινό παρονομαστή σε πολλές από αυτές αποτελεί η παρουσία του θείου Σαμ, στον οποίο αναφερθήκαμε ήδη. Η συγκεκριμένη μορφή εκπροσωπούσε με τον πιο κατανοητό τρόπο τον αμερικανι­ κό πατριωτισμό, πρωταγωνιστώντας σε δεκάδες σχετικά παραδείγματα όπως η αφίσα No 3 της Ενωσης Διαφημιστών Κινη­ ματογραφικών Ταινιών (Associated Motion Picture Advertisers). Στη συγκεκριμένη α­ πεικόνιση ο θείος Σαμ απευθύνεται ευθέ­ ως στον θεατή, ως άλλος Κίτσενερ, προτείνοντάς του ένα όπλο και καλώντας τον να προσέλθει ως εθελοντής πριν επιστρατευθεί υποχρεωτικά. Ενίοτε η βαρύτητα της πίστης σε αφηρημένες έννοιες όπως η φιλοπατρία, η ε­ λευθερία, η δημοκρατία κλπ. δεν αρκούσε για να πιεστούν τα συναισθηματικά «ε­ λατήρια» των Αμερικανών. Οπως και στη Βρετανία, η πίεση αυτή χρειάστηκε να ενισχυθεί με υποβλητικές εικόνες που α­

165.000 άνδρες, της Εθνοφρουράς σε 450.000 καθώς και η δημιουργία διαφό­ ρων εφεδρικών σωμάτων. Λόγω της γενι­ κότερης επιφυλακτικότητας και δυσπι­ στίας έναντι μιας πολεμικής εμπλοκής των ΗΠΑ, οι παραπάνω στόχοι δεν άργη­ σαν να αποδειχθούν εξαιρετικά φιλόδο­ ξοι. Πράγματι, το μεγαλύτερο μέρος της

ντλούσαν τη θεματολογία τους από τα ανθρωπιστικά δράματα που πάντοτε συ­ νοδεύουν τους πολέμους. Κομβικό παρά­ δειγμα της οπτικής αυτής αποτελεί μια αφίσα της Επιτροπής Δημόσιας Ασφάλειας της Βοστόνης (Boston Committee of Public Safety) που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1915, μετά τη βύθιση του «Lusitania». Το

που έβριθαν επικλήσεων στη συναδελφι­ κότητα και την αλληλεγγύη, ο πόλεμος προβλήθηκε ως μια παγκόσμια εκστρα­ τεία του δικαίου και της ηθικής, από την οποία οι Αυστραλοί δεν έπρεπε να απου­ σιάζουν. Μέχρι και τη λήξη του πολέμου, και ύστερα από δύο δημοψηφίσματα τα ο­ ποία καταψήφισαν την υποχρεωτική θη ­ τεία στο στράτευμα, η κατάταξη στην AIF παρέμεινε εθελοντική (10).

Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΣΤΙΣ ΗΠΑ Το 1914 ο Αμερικανικός Στρατός ήταν επαγγελματικός και μετά βίας αριθμούσε τους 100.000 άνδρες, ενώ η Εθνοφρουρά

έργο αυτό του Φρεντ Σπήαρ θεωρείται από πολλούς ως ένα από τα αντιπροσω­ πευτικότερα δείγματα προπαγανδιστικής εικονογραφίας του πολέμου. Η εικόνα αποτυπώνει με ρεαλισμό τον πνιγμό μιας επιβάτιδας και τους βρέφους της στα παγωμένα νερά του Ατλαντικού. Η νεαρή μητέρα αγκαλιάζει σφικτά το παι­ δί της, αν και το πρόσωπο και η ήρεμη στάση της μαρτυρούν πως η επιθανάτια αγωνία έχει πλέον εκλείψει, με τα θύματα να έχουν υποταχθεί στην οδυνηρή τους μοίρα. Η γυναίκα είναι νέα, ένα ευάλωτο πλάσμα που έπρεπε να είχε προστατευθεί, ενώ το λευκό φόρεμά της όπως και το βρέφος αποτελούν διαχρονικούς και πα­ νανθρώπινους συμβολισμούς της αγνό­ τητας και της αθωότητας. Παραλείπεται ακόμα και η ισχνότερη ένδειξη ισχύος από πλευράς της, έστω και για να προστα­ τεύσει το βρέφος. Αυτός άλλωστε είναι ο ρόλος που ανατίθεται στον θεατή. Πέραν

κή κοινωνία της εποχής. Ορισμένες από τις σχετικές αποδόσεις είναι τόσο απρο­ κάλυπτα χονδροειδείς, ώστε σήμερα θα τις κατατάσσαμε πιθανότατα μεταξύ των ορίων του χυδαίου και του κωμικού. Ωστόσο, την εποχή που κυκλοφόρησαν προκαλούσαν περισσότερο τον τρόμο και λιγότερο το γέλιο. Μία από τις πλέον χαρακτηριστικές α­ φίσες είναι το έργο του X. Χοπς με τίτλο «Εξόντωσε αυτό το τρελό κτήνος - Κατα­ τάξου», που κυκλοφόρησε το 1917. Πρό­ κειται για μια αλλοπρόσαλλη σύνθεση που βρίθει σημειολογικών αναφορών, θυ­ μίζοντας μάλλον περιθωριακό κωμικογράφημα. Στη σύνθεση δεσπόζει ένα πι­ θηκοειδές δαιμονικό τέρας που, όπως προκύπτει από το λογχοφόρο κράνος με την επιγραφή «μιλιταρισμός» αλλά και

από το χαρακτηριστικό μουστάκι (που πα­ ραπέμπει στον κάιζερ), εκπροσωπεί τη Γερμανία. Ως άλλος Κίνγκ Κονγκ (11), το αχαλίνωτο αυτό κτήνος αποβιβάζεται στις ΗΠΑ προκειμένου να προκαλέσει και εκεί αυτό που άφησε πίσω του στις γαλλικές ακτές: ερείπια. Μεταξύ των ερειπίων αυ­ τών διακρίνεται ένας κατεστραμμένος καθεδρικός ναός, υπογραμμίζοντας την απαξία που επιδεικνύει το τέρας ακόμα και για τα πλέον ιερά άσυλα. Στο δεξί του χέρι κραδαίνει ένα αιματοβαμμένο ρόπα­ λο, ένα βάρβαρο και ανεπιτήδευτο όπλο που αποδεικνύει τον πρωτογονισμό του και το οποίο φέρει την επιγραφή «πολιτι­ σμός» (kultur). Πρόκειται για ένα ειρωνικό σχόλιο για τον «ανώτερο πολιτισμό» που ισχυρίζονταν πως διέθεταν και διέδιδαν οι Γερμανοί. Στο άλλο χέρι του κρατά μια

της παραίνεσης «Κατατάξου», ο Σπήαρ δεν περιλαμβάνει καμία λεκτική μομφή για τους υπεύθυνους ή οποιοδήποτε άλ­ λο σύνθημα. Η λέξη αυτή από μόνη της εί­ ναι απολύτως επαρκής αλλά ταυτόχρονα και απαραίτητη για να διοχετευθεί το μή­ νυμα. Χωρίς αυτήν, η εικόνα θα ήταν εξί­ σου δραματική αλλά δύσκολα θα μπορού­ σε να συνδεθεί με τη βύθιση του »Lusitania» και έτσι δεν θα προκαλούσε ι­ διαίτερη αντίδραση. Παράλληλα με τα πατριωτικά και αν­ θρωπιστικά επιχειρήματα, η προπαγάνδα προέβαλλε τον πόλεμο ως μια σταυροφο­ ρία του δικαίου προκειμένου να αντιμετω­ πιστεί η αδηφάγος επιθετικότητα της «Αυτοκρατορίας του Κακού» που απει­ λούσε ευθέως τον πολιτισμένο κόσμο και ειδικότερα τον αμερικανικό τρόπο ζωής. Σε πολλά σημεία της, αυτού του είδους η ρητορική υιοθέτησε και αναπαρήγαγε την αντίστοιχη βρετανική, διογκώνοντας την ανάγκη να προστατευθεί η παγκόσμια τάξη από την αχαλίνωτη γερμανική επιθε­ τικότητα. Υπό το πρίσμα αυτό, οι γερμανι­ κές ακρότητες αποτέλεσαν τον καμβά επί του οποίου ιχνογραφήθηκε το προφίλ των αιμοσταγών και βάρβαρων Γερμανών, ενός έθνους βιαστών και παιδοκτόνων που απειλούσε την πολιτισμένη ανθρω­ πότητα. Αντίθετα, όμως, με την PRC που απέφευγε να απεικονίζει τους ίδιους τους Γερμανούς, εστιάζοντας κυρίως στα αποτελέσματα των ενεργειών τους, οι Αμερικανοί «πόνταραν» στην εικονογραφική δαιμονοποίηση των αντιπάλων τους. Ενδεχομένως η κινητοποίηση του επικοινωνιακά κορεσμένου αμερικανικού ακρο­ ατήριου απαιτούσε πολύ πιο σοκαριστικές εικόνες από την εσωστρεφή βρετανι­

Η βύθιση του «Lusitania» σόκαρε την αμερικανική κοινή γνώμη παίζοντας καταλυτικό ρόλο στην κάμψη της δυσπιστίας έναντι της συμμετοχής της χώρας στον πόλεμο.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 6 3

ανήμπορη να ξεφύγει από τη λαβή του θηρίου. Η εμφάνισή της προσθέτει κάποι­ ους σεξουαλικούς υπαινιγμούς στο ιδιαί­ τερα επιθετικό αυτό θέαμα. Αλλά και το συνοδευτικό σύνθημα είναι εξίσου έντο­ νο, ξεκαθαρίζοντας με μια άμεση, σαφή και αναντίρρητη προσταγή αυτό που πρέ­ πει να κάνει ο καθένας για να εξαλείψει το κτήνος: να καταταγεί. Παρά την προσπάθεια, και σε αντιδια­ στολή με τους στόχους του διατάγματος της 3ης Ιουλίου, μέχρι το 1917ο ομοσπον­ διακός Στρατός δεν ξεπερνούσε τους

«Εξοντώστε αυτό το τρελό κτήνος». Η απόκοσμη αυτή εικονογράφηση, παρότι για τα σημερινά δεδομένα αγγίζει τα όρια του κωμικού, στην εποχή της προκάλεσε αίσθηση. νεαρή γυναίκα που ενδεχομένως προσω­ ποποιεί την ελευθερία, η οποία σφαδάζει

121.000 άνδρες και η Εθνοφρουρά τους 181.000. Ετσι, μετά και τη διακοπή των δι­ πλωματικών σχέσεων με τη Γερμανία (Φε­ βρουάριος 1917), η κυβέρνηση άρχισε να αξιολογεί τις εισηγήσεις των επιτελείων για την επιβολή υποχρεωτικής στράτευ­ σης. Καθώς όμως η πιθανότητα αυτή α­ ντιμετωπιζόταν ακόμα με έκδηλο σκεπτι­ κισμό, η αρχική σκέψη του Ουίλσον ήταν η αποστολή στην Ευρώπη ενός εθελοντι­ κού σώματος. Παράλληλα, με την επίση­ μη κήρυξη του πολέμου εναντίον της Γερ­ μανίας (6 Απριλίου 1917), έθεσε ως στόχο την αύξηση των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων στο επίπεδο του ενός εκατομ­ μυρίου ανδρών. Λίγες ημέρες αργότερα (13 Απριλίου),

ARMEE .ΕTERRE Ε, ARMEE de HEB Ο B l l l l f i l·'

m

m il lsmin

m

m

u

l * » r ι Ι ι τ π - Ι «in Ι* ι ·«·μ ι Ι«·ι ι Ι «I«· lit K«'|*tiitli<{ti<*. In ttm ltiliM ilio ii «I«·* m m «·«··. «It· ι «·ι τ *· ι·Ι «I«· ιιι«*ι· i n i ΟΓΐΙοΐΙΙΙ«-«-. JtillM t|t»t· III 1«·<|1|ϊ<.ΐΐ ί«»ΙΙ «I«·*. Η Ι ΐίίΙΚ ΙII\. lo illM V » l 'l llltl'IIH i* !»«*<·«·**»»ir*·* a i l < -U ltl|ll< -|ll«lll ιΙι· η · » arm«·«*».

I/«* p r e m ie r j o u r «Ir In m o b ilis a tio n

Ic

X * ^ lfr

131H

TonI Ι''γηιι\·ηΙ* μηιιιιΙ» mix <·Ι»Ιϊ” <11inn«, miliι-«·*«·ιι(·>μ> μ» I*·* Ι>ιί ·|μ· ι«ιι \ «·ι ιι |ι |μιΗ«*ιιμιιΙ : 1 , rARM EE DE TERRE , ...ιιι,ΜΊΗ If. TROUPES COLONIALES t*l I«·* Ihiiiiih ··» «I«·» SERVICES A UXILIAIRES; 2 , ι ARM EE DE MER , l«s INSCRITS M ARITIM ES «I It·* ARMURIERS tit· in : L e » A u toriM H civil«»· et m iliL a ire e «o n t reeponuabl«»a d e le x « c u U o n d u p rfte en t d e c ie t /,»· t/,„,./r»* «ft· t" f . W n ·,

/.r W w r f iT d r tm l/w

& Διαταγή «Γενικής Κινητοποίησης» της γαλλικής κυβέρνησης που κυκλοφόρησε σε μορφή αφίσας. Η ημερομηνία έναρξης της επιστράτευσης (2 Αυγοίιστου 1914) έχει συμπληρωθεί χειρόγραφα.

6 4 ITPATIQTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ

η αμερικανική κυβέρνηση εξουσιοδότησε έναν βετεράνο του δημοσιογραφικού κα­ τεστημένου, τον Τζωρτζ Κρηλ, να διαχει­ ριστεί την επίσημη επικοινωνιακή πολιτι­ κή της χώρας. Με τη σειρά του ο Κρηλ ορ­ γάνωσε και διηύθυνε την Επιτροπή Δημό­ σιας Πληροφόρησης (Committee on Public Information - CPI). Μεταξύ των διαφόρων προπαγανδιστικών ενεργειών της, η CPI προσέλαβε τον Τσαρλς Γκίμπσον, έναν από τους γνωστότερους εικονογράφους της εποχής, θέτοντάς τον επικεφαλής του Τμήματος Εικονογραφικής Δημοσιό­ τητας (Division of Pictorial Publicity - DPP), μιας ομάδας 300 περίπου εικονογράφων που έμειναν γνωστοί ως «Οι Αγρυπνώντες» («The Vigilantes») και στην οποία πε­ ριλαμβάνονταν φημισμένοι καλλιτέχνες της εμπορικής διαφήμισης. Μέσα από μια προσεκτικά ενορχηστρωμένη μαζική εκ­ στρατεία, οι ενέργειες της CPI άρχισαν τελικά να μεταστρέφουν το κοινό αίσθη­ μα υπέρ του πολέμου. Σε επίπεδο στρατολόγησης, όμως, έξι εβδομάδες μετά την κήρυξη του πολέμου δεν είχαν πα­ ρουσιαστεί παρά 73.000 εθελοντές. Μπροστά στην απογοητευτική αυτή προ­ σέλευση, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να προχωρήσει στην επιβολή υποχρεωτικής στράτευσης (18 Μάί'ου 1917) όλων των αρρένων ηλικίας 21-31 ετών, ενώ μετά από πιέσεις του Υπουργείου Πολέμου τον Αύ­ γουστο του 1918 ο νόμος επεκτάθηκε σε ολόκληρη την ηλικιακή ζώνη 18-45. Βάσει της ρύθμισης, οι στρατεύσιμοι ήταν υπο­ χρεωμένοι να υπηρετήσουν για ολόκληρη τη διάρκεια του πολέμου. Μέχρι τη λήξη των εχθροπραξιών (11 Νοεμβρίου 1918) και την κατάργηση του νόμου, υπολογίζεται πως επιστρατευθήκαν 2,8 εκατομμύρια Αμερικανοί, ενώ άλ­ λα δύο εκατομμύρια προσήλθαν ως εθε­ λοντές. Αξίζει να σημειωθεί πως στη διάρ­ κεια του πολέμου σχεδιάστηκαν περί τις 2.500 αφίσες (με διάφορα προπαγανδιστι­ κά θέματα), οι οποίες εκτυπώθηκαν σε περίπου 20 εκατομμύρια αντίγραφα!

Η ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦ ΙΣΑ ΣΤΙΣ ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΗΡΕΣ Στα υπόλοιπα κράτη της Αντάντ, η έ­ ναρξη του πολέμου σήμανε και γενική ε­ πιστράτευση. Στη Γαλλία, τη χώρα που υ­ πήρξε η «Μέκκα» της αφίσας, το κοινο­ βούλιο είχε υπερψηφίσει ήδη από το 1913 τον νόμο «των τριών ετών» με τον οποίο παρατεινόταν η θητεία των στρατιωτών που ήδη υπηρετούσαν, προκειμένου ο Γαλλικός Στρατός να φθάσει το μέγεθος του Γερμανικού. Με την έναρξη του πο­ λέμου, κηρύχθηκε γενική επιστράτευση

η οποία (όπως και στη Βρετανία) γνωστοποιήθηκε με αφίσες που επικολληθήκαν

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ

σε κεντρικά σημεία των γαλλικών πόλε­ ων. Η επιστράτευση απέδωσε περί τα 3,2 εκατομμύρια άνδρες. Η Ρωσία, με την είσοδό της στον πό­ λεμο τον Αύγουστο του 1914, διέθετε ήδη τον μεγαλύτερο στρατό του κόσμου (1,4 εκατομμύρια άνδρες). Μετά την επι­

1. Η θέση αναφερόταν ως Secretary of State for War. 2. Στις αρχές του 1914, η δύναμη του Βρετανικού Στρατού ανερχόταν σε 720.000 άνδρες περίπου. Στα τέλη του πολέμου υπηρετούσε το 1/4 του συνολικού ανδρικού πληθυσμού της Βρετανίας και τμήμα του ιρλανδικού, δηλαδή περί τα πέντε εκατομμύρια άνδρες. Εξ αυτών 2,67 εκατομμύρια ήταν εθελοντές ενώ 2,77 εκατομμύρια είχαν επιστρατευθεί. 3. Ο βομβαρδισμός κόστισε 137 νεκρούς και 592 τραυματίες, σχεδόν στο σύνολό τους αμάχους. 4. Αγνοώντας τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις, ο καπετάνιος του υπερωκεάνιου RM S «Lusitania» Ουίλιαμ Τέρνερ αποφάσισε να αποπλεύσει από τη Νέα Υόρκη με προορισμό το Λίβερπουλ. Αντίθετα με τους επιβάτες του, οι Γερμανοί γνώριζαν πως το πλοίο μετέφερε κρυφά οπλισμό, πυρομαχικά και άλλα εφόδια και αγνοώντας την παρουσία άμαχων, έσπευσαν να το βυθίσουν στα ανοικτά της Ιρλανδίας στις 02.10 της 7ης Μάίου 1915. Σε Βρετανία και ΗΠΑ το θέμα παρουσιάστηκε ως ένα ανεκδιήγητο έγκλημα πολέμου, ενώ οι Γερμανοί επέμεναν (χωρίς όμως να μπορέσουν να το αποδείξουν) πως το πλοίο μετέφερε πολεμικό υλικό, γεγονός που το καθιστούσε νόμιμο στρατιωτικό στόχο βάσει των συνθηκών της εποχής. Σε κάθε περίπτωση, ο θάνατος περισσότερων από 1.000 επιβατών (περιλαμβανομένων 128 Αμερικανών) προκάλεσε αλγεινές εντυπώσεις στην αμερικανική κοινή γνώμη. 5. Τον Μάιο το μέτρο επεκτάθηκε και στους παντρεμένους. 6. Αν και η επέκταση της επιστράτευσης και στην Ιρλανδία αρχικά αποφεύχθηκε, το 1918 η νέα κυβέρνηση συνασπισμού του Λόυντ Τζωρτζ υποχρεώθηκε ya την επεκτείνει και εκεί. Ωστόσο, η θυελλώδης αντίδραση των Ιρλανδών (με τα εθνικιστικά κόμματα και τον καθολικό κλήρο να πρωτοστατεί) κατέστησαν το νόμο πρακτικά ανενεργό. 7. Τον Αύγουστο του 1914 μόνο το 10% του καναδικού πληθυσμού είχε γεννηθεί στη Βρετανία. Παρόλα αυτά, με τη συνθηκολόγηση του 1918 σχεδόν το 50% των ανδρών που είχαν περάσει από τις τάξεις του C E F ήταν γεννημένοι στις Βρετανικές Νήσους. Η σύγκριση αποδεικνύει ότι η εθελοντική προσέλευση δεν ήταν ποτέ ανάλογη της καταγωγής του πληθυσμού. 8. Από το 1760, οπότε η Νέα Γαλλία παραχωρήθηκε στη Βρετανία, οι γαλλόφωνοι διέκοψαν κάθε ομφάλιο λώρο με τη Γαλλία. Ως εκ τούτου, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να διακινδυνεύσουν τις ζωές τους για την άμυνά της. Είναι χαρακτηριστικό πως το 2ο Σώμα του CEFnou αναχώρησε για τη Βρετανία στις αρχές του 1915ήταν εξ ολοκλήρου αγγλόφωνο, με μόνη εξαίρεση ένα γαλλοκαναδικό τάγμα από το Κεμπέκ (το 22ο). 9. Το 20% των ανδρών που υπηρέτησαν στο AIF είχαν γεννηθεί στη Βρετανία και άλλο 20% στις ΗΠΑ. 10. Μέχρι το τέλος του πολέμου υπηρέτησαν στο ΑΝΖΑΟπερί τις 332.000

στράτευση, που ξεκίνησε στις 31 Ιουλί­ ου, ο αριθμός αυτός ανήλθε στα 5 εκα­ τομμύρια, για να φθάσει ως τον Δ εκέμ­ βριο στα 6,5 εκατομμύρια! Δεδομένης της αδυναμίας να εκπαιδευθεί και -κυ­ ρίως· να εξοπλιστεί ο τεράστιος αυτός α­ ριθμός νεοσυλλέκτων και δεδομένου ότι οι πηγές της αχανούς Ρωσικής Αυτοκρα­ τορίας σε ανθρώπινο δυναμικό ήταν ου­ σιαστικά αστείρευτες, η κυβέρνηση δεν χρειάστηκε ποτέ να καταβάλει προσπά­ θεια για την προσέλκυση στρατευσίμων και ως εκ τούτου δεν κυκλοφόρησε προ­ παγανδιστικές αφίσες. Οι υπόλοιπες χώ­ ρες που συμμάχησαν με την Αντάντ (Ιτα­ λία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βέλγιο, Ρου­ μανία κλπ.) επιδόθηκαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στις δικές τους προ­ παγανδιστικές προσπάθειες, προβάλλο­ ντας περισσότερο τους εθνικούς λόγους συμμετοχής στον πόλεμο και λιγότερο την ανάγκη αποκατάστασης της παγκό­ σμιας τάξης δικαίου. Στο σύνολο σχεδόν των χωρών αυτών, δεν κυκλοφόρησαν στρατολογικές αφίσες αφού η στράτευ­ ση ήταν υποχρεωτική. Η χώρα μας, η ο­ ποία εισήλθε επίσημα στον πόλεμο το 1917, κήρυξε και αυτή γενική επιστρά­ τευση μετά την εξασφάλιση πολεμικού δανείου από τη Γαλλία, διαδικασία που άρχισε να επιταχύνεται από τους πρώ­ τους μήνες του 1918. Τέλος, οι Γερμανοί από την πλευρά τους, την 1η Αυγούστου 1914 κάλεσαν στα όπλα περί τα 4 εκατομμύρια άνδρες. Σε σχέση με τα περισσότερα κράτη της Αντάντ, τόσο η Γερμανία όσο και οι σύμ­ μαχοί της (Αυστροουγγαρία, Τουρκία και Βουλγαρία) δεν επιδόθηκαν σε ισχυρές προπαγανδιστικές προσπάθειες. Η αδια­ φορία για την έγκαιρη συγκρότηση ειδι­ κών υπηρεσιών υπήρξε ένας από τους βασικότερους παράγοντες μιας νωθρής και αναποτελεσματικής προσπάθειας, ε­ πικεντρωμένης περισσότερο σε μια αμυ­ ντική και απολογητική στάση έναντι της Αντάντ. Οι αφίσες που κυκλοφόρησαν ή­ ταν λίγες και ιδιαίτερα συντηρητικές, τουλάχιστον σε επίπεδο συνθηματολο­ γίας. Ως επί το πλείστον αποσκοπούσαν στην ενίσχυση του ηθικού, ενώ οι στρα­ τολογικές αφίσες που τυπώθηκαν ήταν ελάχιστες. ΞΙ

Ü .K A V . S C H Ü T Z E N D IV , F reiw illiaenannahm e* B erlin 'N ü m b erg erstr 70-71 Bedingungen Mobiles Gehalt 5 M k.tagl Zulage ·Feldverpflegunq freie Bekleidung u. Quartier kurze Kündigungsfrist Entlassungsgeld

Γερμανική στρατολογική αφίσα με σύνθημα «Η Πατρίδα σου βρίσκεται σε κίνδυνο, κατατάξου!». Εργο του Λουσιέν Ζαμπέλ από το 1918. Αυστραλοί (το 13% των λευκών αρρένων κατοίκων της χώρας) και 100.000 Νεοζηλανδοί (40%). 11. Η ιστορία του Κινγκ Κονγκ είναι μεταγενέστερη. Κυκλοφόρησε αρχικά ως μυθιστόρημα τον Δεκέμβριο του 1932 και τον επόμενο χρόνο ως ταινία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ (1) J. Darracott, Β. Loftus: THE FIRST WORLD WAR POSTERS, Imperial War Museum, London, 1972. (2) C. Moore: PROPAGANDA PRINTS, A HISTORY OF ART IN THE SERVICE OF SOCIAL AND POLITICAL CHANGE, A&C Black Publishers, London, 2010. (3) J. Muller-Brockmann, S. Yoshikawa: HISTORY OF THE POSTER, Phaidon Press, New York, 2004. (4) J. Pearl: PICTURE THIS - W W I POSTERS AND VISUAL CULTURE, University of Nebraska Press, Lincoln, 2010. (5) D. James, R. Thomson: POSTERS AND PROPAGANDA IN WARTIME, WEAPONS OF MASS PERSUASION, Franklin Watts, London, 2007. (6) R. Philippe: POLITICAL GRAPHICS. ART AS A WEAPON, Abbeville Press, New York, 1982. (7) M. Rickards: AFFICHES DE LA PREMIERE GUERRE MONDIALE. Editions Albin Michel, Paris, 1968.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 6 5

Σκηνή από την ταινία «Red Tails» (παραγωγή ΗΒΟ, 2011) η οποία προβλήθηκε στις ΗΠΑ στις αρχές του 2012. Στο στιγμιότυπο φαίνονται αεροσκάφη North American P-51D Mustang να συνοδεύουν βομβαρδιστικά B-17G από την 416 MB, 99η ΣΒ στις αρχές του 1945. Δεν είναι δυνατή η διευκρίνιση της μονάδας στην οποία ανήκουν τα καταδιωκτικά αφού -προφανώς για την αποφυγή συγκρίσεων με τα πραγματικά-τα αεροσκάφη φέρουν ένα «μίγμα» διακριτικών από μονάδες της 332 ΣΜ. Σε πρώτο πλάνο βρίσκεται ένα αεροσκάφος North American Ρ51D Mustang με κωδικό Α2-4 (χαρακτηριστική αρίθμηση των αεροσκαφών της 99ης ΜΜ) ενώ η λωρίδα πίσω από τον κώνο της έλικας είναι χρώματος insignia red (διακριτικά των 10 0 και 301 ΜΜ - εξαρτάται αν ο κωδικός αριθμός στην άτρακτο ήταν μονοψήφιος ή διψήφιος αντίστοιχα). Το ουραίο πτερύγιο αντιστάθμισης δεν μας βοηθά να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα καθώς είναι και αυτό χρωματισμένο με insignia red, όπως άλλωστε και το υπόλοιπο ουραίο τμήμα του αεροσκάφους. 6 6 1 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

Οι άνδρες που εκπαιδεύτηκαν οιην αεροπορική βάση ίου Ταοκίγκι me ΔΠαυπάμα ήταν οι πρώιοι εκπρόσωποι me μαύρης ιρυλής, oiouc onoiouc επειράπη να αναλάβουν καθήκονια πιλότου οιην Αμερικάνικη Αεροπορία Ιιραιού, κερδίζονιαο αρκετές διακρίσεις στη διάρκεια του Β’ ΠΠ. Αν και υπέοτηοαν ρατσιστική αντιμετώπιση τόσο στην πατρίδα τους όσο και στα μέτωπα οτα οποία πολέμησαν, οι 996 πιλότοι και οι 15.000 και πλέον άνδρες που απάρτιζαν το προσωπικά εδάφους πλαισίωσαν αμιγείς μονάδες μαύρων και πιοτώθηκαν περισσότερες από 15.500 αποστολές και πάνω από 150 τιμητικές διακρίσεις για τη δράση τους. Η δημοσιοποίηση αυτών των επιτυχιών άνοιξε τον δρόμο για την ισότιμη ένταξη των μαύρων στρατιωτών οτις Αμερικανικές Ενοπλες Δυνάμεις, που κατέστη δυνατή μετά από απόωαοη του προέδρου Χάρι Τρούμαν το 1948.

«ΑΕΙ ΤΟΥ ΪΑΣΚΙΓΚΙ» Οι μαύροι Αμερικανοί πιΠόιοι ίου Β’ ΠΠ τα χρόνια του μεσοπολέμου οι ΗΠΑ χα­ ρακτηρίζονταν από πολλούς ως η δύνα­ μη που υπερασπιζόταν την παγκόσμια ελευθερία και ισότητα εναντίον της λαίλαπας του φασισμού και του ολοκλη­ ρωτισμού που απειλούσε την Ασία και την Ε υ ­ ρώπη κατά την ίδια χρονική περίοδο. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Β' ΠΠ θα έφερνε τις ΗΠΑ

Σ

αντιμέτωπες με τη στρατοκρατούμενη Ιαπωνι­ κή Αυτοκρατορία και τη δεσποτική ναζιστική Γερμανία. Για τους περισσότερους Αμερικα­ νούς πολίτες, ο πόλεμος αυτός αποτελούσε μια προσπάθεια επικράτησης του δικού τους «ενάρετου» τρόπου ζωής έναντι της «ανηθικότητας» των αντιπάλων τους. Ωστόσο, για την εγχώρια έγχρωμη αμερικανική κοινότητα, αυτή η πεποίθηση -που πρόσταζε αντίσταση στη βία, τις διακρίσεις και τον ρατσισμό- φά­ νταζε κακόγουστο αστείο. Για όλους τους μαύ­ ρους Αμερικανούς, αυτή η πάλη ήταν τρόπος ζωής μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Επρόκειτο, λοιπόν, για ένα έθνος διχασμένο, με λευκούς και μαύρους να ζουν σε δύο «παράλληλες» κοινωνίες. Ειδικά στις νοτιοανατολικές πολι­ τείες, ο φυλετικός διαχωρισμός αποτελούσε κατεστημένο, με τους μαύρους να φοιτούν σε ειδικά σχολεία, να χρησιμοποιούν διαφορετι­ κές δημόσιες τουαλέτες και να σιτίζονται σε

ΓΙΑΡΓΟΣ ΤΣΟΡΒΑΣ

χωριστούς χώρους εστίασης από τους λευ­ κούς. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι εγκαταστάσεις που προορίζονταν για μαύ­ ρους χρήστες ήταν υποδεέστερες αυτών που χρησιμοποιούντο από τους εκπροσώπους της λευκής φυλής. Αυτά τα όρια ενισχύονταν από μια κοινωνική δομή που κάθε άλλο παρά απέ­ τρεπε την άσκηση βίας ενάντια σε όσους επι­ χειρούσαν να τα υπερβούν. Στις υπόλοιπες α­ μερικανικές πολιτείες, βέβαια, μπορεί να μην υπήρχαν τέτοιοι κτηριακοί διαχωρισμοί, αλλά οι διακρίσεις ήταν παρούσες και, αν και εντο­ πίζονταν σπανιότερα, εξίσου οξείες. Ο στρατός ως θεσμός δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση του κανόνα. Αντιθέτως, α­ ντικατόπτριζε το ρατσιστικό πρόσωπο της κοι­ νωνίας σε κάθε επίπεδο. Οι μαύροι στρατιώτες είχαν δείξει την αξία τους, τιμώμενοι σε όλες τις πολεμικές περιόδους της σύντομης αμερι­ κανικής ιστορίας, παρόλο που τις περισσότε­ ρες φορές περιορίζονταν σε ρόλους κυρίως υ­ ποστηρικτικούς και όχι μάχιμους. Οι διακρί­ σεις ήταν εμφανείς και οι αρμόδιοι στρατιωτι­ κοί δήλωναν ευθαρσώς σε κάθε ευκαιρία, ακό­ μη και γραπτώς, τις θέσεις τους για το ζήτημα. Χαρακτηρισμοί όπως «ακατάλληλοι» ή «ανίκα­ νοι να ηγηθούν» ακούγονταν αρκετά συχνά από τα χείλη στρατηγών ή γερουσιαστών σε

iT P A T io T iti i n a r u

67

Επιθεώρηση σειράς δοκίμων στο Τασκίγκι. Πίσω από τους στοιχισμένους άνδρες διακρίνονται δύο εκπαιδευτικά αεροσκάφη VulteeBT-3. Το 1942, μετά από εισήγηση του διοικητή του Τασκίγκι συνταγματάρχη Νόελ Πάρις, οι δόκιμοι ήταν αποκλειστικά απόφοιτοι του ΠΑΕΠ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο αριθμός των επιτυχόντων να αυξηθεί σημαντικά στα επόμενα χρόνια.

Σκηνή από την εκπαίδευση των μαύρων δοκίμων πιλότων στο Τασκίγκι. Στις αρχές της εφαρμογής του προγράμματος του ΣΑΤ, μόλις το 50% του συνόλου των υποψηφίων κατάφερνε να φέρει εις πέρας τη βασική εκπαίδευση.

θέματα που αφορούσαν την αξιοποίηση των νέγρων στις Ενο­

Ουάσινγκτον συναντήθηκαν με τον, άσημο τότε, γερουσιαστή Χάρι Τρούμαν, ο οποίος υποσχέθηκε να τους συνδράμει στην προσπάθειά τους αυτή. Στη συνέχεια, το Κονγκρέσο ενέκρινε κάποια κονδύλια για την επέκταση του ΠΑΕΠ σε κολλέγια μαύ­ ρων, επιτρέποντας και διευκολύνοντας έτσι την εκπαίδευση μαύρων φοιτητών σε κολλέγια λευκών. Το πρόγραμμα ολοκλή­ ρωσαν περίπου 2.700 μαύροι φοιτητές, μερικοί εκ των οποίων θα καλούντο σύντομα να περάσουν την εκπαίδευση και στο Τασκίγκι.

πλες Δυνάμεις της χώρας. Ενα λιβελογράφημα της Στρατιωτι­ κής Σχολής Πολέμου που κυκλοφόρησε στις 30 Οκτωβρίου του 1925 με τίτλο «Η χρήση του μαύρου ανθρώπινου δυναμικού εν καιρώ πολέμου» προσπαθούσε να αποδείξει με ανεκδιήγητα «επιστημονικά» επιχειρήματα τους λόγους για τους οποίους η μαύρη φυλή είναι ανίκανη να προσφέρει αξιόλογη μάχιμη υπη­ ρεσία εν καιρώ πολέμου. Μεταξύ άλλων ανέφερε ότι: «Η έλλει­ ψη νοημοσύνης των νέγρων αποτυπώνεται στην αδυναμία τους να ανταγωνιστούν τη λευκή φυλή σε επαγγέλματα και δραστηριότητες, στα οποία η αυξημένη πνευματική ικανότητα είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία». Ωστόσο, η κατάσταση άρχισε να διαφοροποιείται μετά την εκλογή του Φραγκλίνου Ρούζβελτ στον αμερικανικό προεδρικό θώκο. Αναλυτικότερα, το 1938 ο Ρούζβελτ ανακοίνωσε την έ­ ναρξη του Προγράμματος Αεροπορικής Εκπαίδευσης Πολιτών (ΠΑΕΠ, Civilian Pilot Training Program -CPTP), που προέβλεπε την εκπαίδευση 20.000 φοιτητών κολλεγίου ως υποψήφιων πιλό­ των. Αρχικά, η προκήρυξη αφορούσε αποκλειστικά τους λευ­ κούς σπουδαστές αλλά, τον Μάιο του 1939, δύο μαύροι πιλό­ τοι, ο Τσάνσι Σπένσερ και ο Ντέιλ Ουάιτ, ξεκίνησαν μια περιο­ δεία στις πολιτείες της Αμερικής, θέλοντας να διαφημίσουν το πρόγραμμα και στους μαύρους πολίτες. Ευρισκόμενοι στην

> olive drab alum inum neutral grey

> US olive draO exhaust dirty white

ΜΙΚΡΑ ΒΗΜΑΤΑ Την περίοδο εκείνη, η επαρχιακή πόλη του Τασκίγκι δεν αποτελούσε τον ιδανικό τόπο για την ανέγερση ενός κέντρου εκπαίδευσης πιλότων. Το πλησιέστερο αεροδρόμιο απείχε 60 χιλιόμετρα από το Πανεπιστήμιο Τασκίγκι (στο οποίο φοιτού­ σαν μαύροι), γεγονός που καθιστούσε την πρακτική εκπαίδευ­ ση των υποψήφιων πιλότων σχεδόν αδύνατη. Τον Φεβρουάριο του 1940, με τη συνδρομή των φοιτητών και την παροχή κάποι­ ων βασικών πόρων που εξασφαλίστηκαν από τους υπεύθυνους του ιδρύματος, προχώρησε η κατασκευή του πρώτου διαδρό­ μου, ο οποίος, όμως, υστερούσε σε διαστάσεις και μπορούσε να εξυπηρετήσει μόνο μικρά αεροσκάφη. Εξι μήνες αργότερα

ι US Interior green

stainless steel rust

Curtiss P-40L-15 (42-10855) Α3-3. Πιλότος του αεροσκάφους ήταν ο ανθυπολοχαγός της 99ης ΜΜ Ρόμπερτ Ντίεζ, ο οποίος επιχειρούσε με την 79η ΣΜ στο αεροδρόμιο του Καποντιτσίνο στην Ιταλία τον Ιανουάριο του 1944. Το αεροσκάφος φέρει παραλλαγή olive drab (FS 34087) με neutral grey (FS 36193) στο κάτω μέρος της ατράκτου (εικονογράφηση: Γιώργος Τσόρβας για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική). 6 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

Το πλήρωμα εδάφους πραγματοποιεί τους τελευταίους ελέγχους σε ένα αεροσκάφος P-40L στο αεροδρόμιο του Τασκίγκι. Το μαχητικό Curtiss P-40L ήταν ελαφρύτερο από τους υπόλοιπους τύπους του ίδιου αεροσκάφους, καθώς έφερε μόνο τέσσερα (αντί των συνηθισμένων έξι) πολυβόλα στα φτερά, ενώ, παράλληλα, είχε μακρύτερη άτρακτο και λεπτότερη θωράκιση στον ψύκτη του λαδιού, τον κινητήρα και άλλα ευάλωτα μηχανικά μέρη.

Τα μέλη της 99ης ΜΜ ποζάρουν έξω από την αίθουσα όπου έλαβε χώρα μια εκπαιδευτική ενημέρωση με θέμα τον χειρισμό του μαχητικού Ρ-40. Μαρόκο, Ουέντ Νίγια, Απρίλιος του 1943.

η κατάσταση βελτιώθηκε. Η βελτίωση των υποδομών συνέπε­ σε με την άριστη επίδοση του πρώτου μαύρου απόφοιτου του

μαύρος εκπαιδευτής Αλφρεντ «Τσιφ» Αντερσον. Ωστόσο, ο Στρατός εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει αρνη­ τικά την εκπαίδευση και ένταξη μαύρων πιλότων στους κόλ­ πους του. Οι αιτήσεις των μαύρων απορρίπτονταν συνοπτικά, με επίσημη αιτιολογία την ανυπαρξία μονάδας μαύρων, ικανής να τους υποδεχθεί για υπηρεσία στις τάξεις της Αμερικανικής Αεροπορίας Στρατού (United States Army Air Forces - USAAF). Τη λύση έδωσε ο πρόεδρος Ρούζβελτ, πιεζόμενος από την ανάγκη να προσελκύσει τους μαύρους ψηφοφόρους αλλά και να εξα­ σφαλίσει την παραμονή του στην προεδρία για την επόμενη τετραετία. Στις 9 Οκτωβρίου του 1940 προχώρησε σε μια προε­ κλογική εξαγγελία, σύμφωνα με την οποία υποσχόταν ότι προτίθετο να επιτρέψει την κατάταξη μεγάλου αριθμού μαύρων Αμερικανών στις Ενοπλες Δυνάμεις της χώρας. Ενας από τους τρόπους αξιοποίησης των μαύρων ήταν και σε θέσεις πιλότων.

ΠΑΕΠ στις εξετάσεις της Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας. Τα μέσα ενημέρωσης ασχολήθηκαν εκτεταμένα με το γεγονός και σχεδόν αμέσως εγκρίθηκε ένα δεύτερο πρόγραμμα, πανομοιό­ τυπο του ΠΑΕΠ, το οποίο θα διεξαγόταν στο αεροδρόμιο του Πολυτεχνείου της Αλαμπάμα, που βρισκόταν στο Ομπερν. Το Τασκίγκι απέκτησε «αεροπορική ταυτότητα» και κατά­ φερε να εξασφαλίσει τους απαιτούμενους πόρους για την κα­ τασκευή ενός μεγαλύτερου αεροδρομίου. Μεταξύ των χορη­ γών ήταν και η σύζυγος του προέδρου Ρούζβελτ, Ελεωνόρα, η οποία μάλιστα επισκέφτηκε το Τασκίγκι και ζήτησε να πραγμα­ τοποιήσει μια πτήση ως συνεπιβάτης κάποιου σπουδαστή. Τε­ λικά, πιλότος του αεροσκάφους Piper J-3 Cub, που ανέλαβε τον αέρινο «περίπατο» της πρώτης κυρίας των ΗΠΑ, ορίστηκε ο

Πανοραμική άποψη του αεροδρομίου του Τασκίγκι στις 11 Φεβρουάριου του 1943. Τρία χρόνια νωρίτερα, η περιοχή αυτή διέθετε μόλις έναν μικρό διάδρομο, ο οποίος εξυπηρετούσε μόνο μικρά αεροσκάφη.

Στη διάρκεια της επίσκεψής της στο Ινστιτούτο του Τασκίγκι τον Μάρτιο του 1941, η Ελεωνόρα Ρούζβελτ -Πρώτη Κυρία των ΗΠΑανέβηκε σε ένα μικρό αεροσκάφος με χειριστή τον μαύρο εκπαιδευτή Τσαρλς «Τσιφ» Αντερσον. Εκείνη την περίοδο η αμερικανική κυβέρνηση δεν επέτρεπε στους μαύρους πιλότους να πετούν με στρατιωτικά αεροσκάφη.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 6 9

Δεκατρία μέλη της τάξης 43- C ποζάρουν μπροστά από ένα εκπαιδευτικό Ρ-40. Η λέξη «Tondelayo» είναι ορατή στο μπροστινό μέρος της ατράκτου. Η φωτογραφία ελήφ&η στο Τασκίγκι το 1943.

Curtiss P-40L-10 (42-10841) «Nona II» Α2-4. Το συγκεκριμένο αεροσκάφος, με πιλότο τον υπολοχαγό Αλβα Τεμπλ, επιχειρούσε με την 99η ΜΜ στο αεροδρόμιο της Μάντνα στην Ιταλία τον Νοέμβριο του 1943. Φέρει δίχρωμη παραλλαγή dark earth (FS 30118) και middle stone (FS 30266) με azure blue (FS 35231) στο κάτω μέρος της ατράκτου (εικονογράφηση: Γώργος Τσόρβας για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική).

7 0 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τελικά, στις 19 Ιουλίου του 1941 και μετά από απίστευτες γρα­ φειοκρατικές κωλυσιεργίες, 11 δόκιμοι και ένας μόνιμος αξιω­ ματικός του Στρατού, ο Βενιαμίν Ντέιβις, αποτέλεσαν την τά­ ξη 42-C του Τασκίγκι ξεκινώντας την εκπαίδευσή τους

Η ΒΑΣΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Αρχικά, οι δόκιμοι εκπαιδεύτηκαν σε διπλάνα Boeing Stearman ΡΤ-17 στο αεροδρόμιο του Μότον, για να μεταφερ­ θούν στη συνέχεια στο υπό κατασκευή Στρατιωτικό Αεροδρό­ μιο του Τασκίγκι (ΣΑΤ), όπου πραγματοποίησαν πτήσεις με Vultee ΒΤ-13 και ολοκλήρωσαν το προχωρημένο στάδιο της εκ­ παίδευσής τους σε ΑΤ-6 Texan. Ωστόσο, οι διακρίσεις συνεχίζο­ νταν και οι συνθήκες διαβίωσης στη βάση ήταν αντίξοες, παρά το γεγονός ότι οι εγκαταστάσεις είχαν πλέον ολοκληρωθεί. Ο ταγματάρχης Τζέιμς Ελισον, που διετέλεσε πρώτος διοικητής του ΣΑΤ και υπήρξε θερμός υποστηρικτής του όλου εγχειρή­ ματος, αναγκάστηκε να παραιτηθεί μετά από αφόρητες πιέ­ σεις που οι λευκοί κάτοικοι του Τασκίγκι άσκησαν σε άτομα που ανήκαν σε υψηλά στρατιωτικά κλιμάκια. Ειδικότερα, ο Ελισον κατηγορήθηκε για υπερπροστατευτική στάση απέναντι στους «οπλισμένους νέγρους», όπως αποκαλούσαν τους μαύ­ ρους εκπαιδευόμενους. Στη θέση του ανέλαβε ο συνταγμα­ τάρχης Φρέντερικ Κιμπλ, που ήταν υπέρμαχος των φυλετικών διακρίσεων αλλά και της πεποίθησης ότι οι μαύροι στερούντο ηγετικών ικανοτήτων. Ο Κιμπλ είχε εκμυστηρευτεί στους λευ­ κούς υφισταμένους του ότι, για όσο χρονικό διάστημα θα ήταν διοικητής του ΣΑΤ, κανένας μαύρος δόκιμος δεν θαπροαγόταν πάνω από τον βαθμό του λοχαγού. Περί τα τέλη του 1942 -έ­ πειτα από μια μυστική έρευνα που διεξήγαγε το Υπουργείο Στρατιωτικών για το ποιόν του Κιμπλ- τη διοίκηση της μονάδας ανέλαβε ένας πρώην εκπαιδευτής του Βενιαμίν Ντέιβις στο Ουέστ Πόιντ, ο συνταγματάρχης Νόελ Πάρις. Παρότι καταγόταν από πολιτεία του αμερικανικού νότου, ο

Τρεις άνδρες του προσωπικού εδάφους ελέγχουν μια εξωτερική δεξαμενή καυσίμων σε ένα Ρ-51 που βρισκόταν στο αεροδρόμιο του Ραμιτέλι, Ιταλία 1944.

Ο ταγματάρχης Τσαρλς Χολ ήταν ο πρώτος πιλότος του Τασκίγκι που κατέρριψε εχθρικό αεροσκάφος κατά τη διάρκεια αποστολής στο Καστελβετράνο στις αρχές Ιουλίου του 1943. Στη συγκεκριμένη φωτογραφία ο Χολ δέχεται τα συγχαρητήρια του υποστατήγου Τζων Κένε& Κάνον.

Πάρις αφοσιώθηκε πλήρως στην υλοποίηση του προγράμμα­ τος. Αυτός φρόντισε να εξομαλυνθούν οι σχέσεις μεταξύ των εκπαιδευόμενων της στρατιωτικής βάσης και των μελών της τοπικής κοινωνίας και κατέστησε σαφή την πρόθεσή του να βοηθήσει τους μαύρους σπουδαστές, χωρίς όμως να εξαλείψει τελείως τις φυλετικές διακρίσεις που σημειώνονταν εντός του στρατοπέδου. Η παρουσία του Πάρις, πάντως, αποτέλεσε ση­ μαντική ενίσχυση στην προσπάθεια αυτών που υποστήριζαν την παροχή ίσων ευκαιριών στους μαύρους εκπαιδευόμενους στην αμερικανική αεροπορία. Η τάξη 42-C αποφοίτησε από το ΣΑΤ στις 7 Μαρτίου του 1942. Από τους 12 σπουδαστές, οι έξι

Ο λοχαγός Εντ Γκλιντ και το πλήρωμα εδάφους κοντά στο αεροσκάφος με το οποίο συνήθως πετούσε ο υπολοχαγός της 301 ΜΜ Τσαρλς Ουάιτ. Το αεροσκάφος αυτό είναι ένα Mustang P-51D με το όνομα «Creamer's Dream» (χρωματική επεξεργασία ασπρόμαυρου πρωτοτύπου: Γ\ώργος Τσόρβας).

ITPATIÜTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ 1 7 1

ΛΗΤΙΜΕΤηΠΟΙ ΜΕ ΤΑ ΓΕΡΜ ΑΝΙΚΑ ΑΕΡΙΟΘΟΥΜ ΕΝΑ Στις 24 Μαρτίου του 1945 η 15η ΑΔ εκτέλεσε την πιο μακρινή της αποστολή, μια πτήση 1.100 χιλιομέτρων κατά της βιομηχανίας κατασκευής τεθωρακισμένων Daimler-Benz που έδρευε στο Βερο­ λίνο. Η αποστολή αυτή έγινε στο πλαίσιο της προσπάθειας αντιπε­ ρισπασμού ενόψει της συμμαχικής επιχείρησης «Varsity». Η λέξη «Varsity» αποτελεί την κωδική ονομασία μιας αεραποβατικής επί­ θεσης που έγινε στις ανατολικές όχθες του Ρήνου. Για την υπο­ στήριξη των Β-17 της 463 ΣΒ επελέγησαν 59 Ρ-51 από την 332 ΣΜ. Η σμηναρχία αναχώρησε από το Ραμιτέλι στις 11.45, με πέντε αεροσκάφη να εγκαταλείπουν την αποστολή αμέσως μετά την α­ πογείωση. Τα υπόλοιπα 54 συνέχισαν με πορεία προς τον βορρά, ενώ 38 από αυτά συναντήθηκαν με τα βομβαρδιστικά πάνω από το Κάαντεν στη νότια Γερμανία, αποδεσμεύοντας τα Lockheed Ρ-38 Lightning της 1ης ΣΜ, που συνόδευε τα Β-17 μέχρι εκείνο το χρονι­ κό σημείο. Λίγο αργότερα, το Ρ-51 του συνταγματάρχη Ντέιβις πα­ ρουσίασε απώλεια πίεσης στα υδραυλικά, αναγκάζοντας έτσι τον επικεφαλής του σχηματισμού να αναθέσει τη διοίκηση στον ταγ­ ματάρχη Αρμουρ ΜακΝτάνιελ της 301 ΜΜ. Η σμηναρχία επρόκειτο να «παραδώσει» τα βομβαρδιστικά στην 31η ΣΜ πάνω από τα περίχωρα του Βερολίνου, αλλά τελικά αποφασίστηκε να συνοδεύσει τα Β-17 μέχρι τη γερμανική πρωτεύ­ ουσα, αφού η 31η ΣΜ καθυστέρησε και δεν έφτασε έγκαιρα στο σημείο συνάντησης. Καθώς ο σύνθετος σχηματισμός πλησίαζε στην περιοχή του στόχου στις 12.08, 25 περίπου εχθρικά μαχητικά -στην πλειοψηφία τους Me 262 από την Jagdgeschwader (Πτέρυγα Δίωξης - ΠΔ) 7- επιτέθηκαν στα αμερικανικά βομβαρδιστικά. Τα μα­ χητικά της 332 έσπευσαν να προστατεύσουν τα «Ιπτάμενα Φρού­ ρια», αναχαιτίζοντας τα πρώτα τέσσερα Me 262 που επιχείρησαν να περάσουν ανάμεσα στον σχηματισμό των προπορευόμενων Β-17, ερχόμενα από πίσω, ψηλά και δεξιά τους. Ο επικεφαλής των τεσσάρων Me 262 συνέχισε την κάθοδο, ενώ τα δύο επόμενα αεροσκάφη έκλιναν δεξιά και απομακρύνθηκαν από τον σχηματισμό των βομβαρδιστικών. Το τέταρτο αεριωθού­ μενο επιχείρησε απότομη άνοδο, στρεφόμενο στα αριστερά. Ο ανθυπολοχαγός Ρίτσαρντ Χάρντερ προσπάθησε να ακολουθήσει τα δύο μεσαία Me 262 που απομακρύνονταν, εξαπολύοντας αρκετές ριπές και υποστηρίζοντας αργότερα ότι προκάλεσε ζημιές σε ένα τουλάχιστον αεροσκάφος. Τα ίδια αεροσκάφη είχε εντοπίσει και ο ταγματάρχης Εντουιν Τόμας, ο οποίος ανέφερε σχετικά: «Η ομάδα των οκτώ αεροσκαφών, της οποίας ήμουν μέλος, απέρριψε τις ε­ ξωτερικές δεξαμενές καυσίμων, διέλυσε τον σχηματισμό και κατα­ δίωξε τα τζετ. Από κοινού με τον λοχαγό Βίνσεντ Μίτσελ κτυπήσαμε τουλάχιστον ένα από τα αεριωθούμενα». Ωστόσο, η αναφορά της 7ης ΠΔ για τη συγκεκριμένη ημερομηνία, εκτός από τις απώ­ λειες, δεν ανέφερε τίποτα σχετικό με την πρόκληση ζημιών σε κά­ ποιο από τα αεροσκάφη της. Την ίδια στιγμή, ένα Me 262 πραγματοποίησε βουτιά 30 μοιρών, περνώντας ακριβώς μπροστά από το ρύγχος του Ρ-51 που ανήκε στον ανθυπολοχαγό Ερλ Ρ «Σκίουρο» Λέιν, ο οποίος περιέγραψε σχετικά: «Φαινόταν σαν να προσπαθούσε να απεμπλακεί από την επίθεση που εξαπέλυσε εναντίον των βομβαρδιστικών. Εγώ, από την πλευρά μου, πλησίασα υπό γωνία 30 μοιρών και με αντίθετη φορά έβαλα εναντίον του από απόσταση 40 μέτρων, χωρίς όμως να τον έχω πλήρως κεντραρισμένο στο στόχαστρό μου. Εξαπέλυσα τρεις βραχείες ριπές και είδα το τζετ να βγάζει καπνούς. Ενα κομ­ μάτι του (είτε η καλύπτρα είτε ένα από τα καλύμματα των κινητή­ ρων) αποσπάστηκε από το υπόλοιπο αεροσκάφος». Ο Λέιν έπιασε εξαπίνης τον πιλότο του Me 262A-1/R1 (Wk - Nr. 110999), τον Γερμα­ νό άσσο υποσμηναγό Αλφρεντ Αμπς, ο οποίος είχε στο ενεργητικό του επτά επιτυχίες και είχε ήδη πραγματοποιήσει δύο επιτυχείς ε­ πιθέσεις στα συμμαχικά βομβαρδιστικά. Ο ίδιος περιέγραψε τη στιγμή της κατάρριψής του ως εξής: «Καθώς απομακρυνόμουν από τον σχηματισμό των βομβαρδιστικών, είδα βολίδες φωσφό­ ρου να χτυπούν το πιλοτήριο. Η μάσκα οξυγόνου μου καταστράφηκε και θραύσματα χτύπησαν το πρόσωπό μου. Ξεκίνησα τη δια­ δικασία εγκατάλειψης, σηκώνοντας το ρύγχος του αεροσκάφους για να ελαττώσω ταχύτητα. Εγκατέλειψα τελικά το αεροσκάφος, ενώ αυτό πετούσε με ταχύτητα 350 χιλιομέτρων στα 6.000 μέτρα

7 2 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

περίπου». Ο Λέιν σταμάτησε την επίθεση στα 5.200 μέτρα, ανέκτη­ σε ύψος και πραγματοποίησε μια κυκλική πορεία πάνω από το ση­ μείο όπου είχε ξεκινήσει η βουτιά του Me 262 του Αμπς. Τα μάτια του είδαν με ικανοποίηση το αεριωθούμενο να συντρίβεται στο έ­ δαφος και πυκνό μαύρο καπνό να αναδύεται σχεδόν αμέσως από το σημείο της πρόσκρουσης. Ο Αμπς, πέφτοντας με το αλεξίπτωτό του στην περιοχή του Βίτενμπουργκ, χτύπησε σε ένα δέντρο και υπέστη ολική ρήξη συνδέσμων στο γόνατο και κάταγμα στην επιγο­ νατίδα. Αυτή ήταν η τελευταία του πτήση στον πόλεμο. Ο ανθυπολοχαγός Ρίτσαρντ Χάρντερ, επιστρέφοντας στα 8.000 μέτρα μετά την άκαρπη καταδίωξη που επιχείρησε νωρίτερα, εντόπισε τρία ακόμα Me 262 να επιτίθενται στα Β-17 από ψηλά, πί­ σω και δεξιά. Καθώς πλησίαζε, τα αεριωθούμενα ματαίωσαν την ε­ πίθεσή τους, πραγματοποιώντας μια κλειστή δεξιά στροφή. Στη συνέχεια, χωρίστηκαν, με το ένα να βουτά προς το έδαφος, το δεύ­ τερο να πραγματοποιεί απότομη άνοδο και το τρίτο να συνεχίζει τη δεξιά στροφή του. Ο Χάρντερ επικεντρώθηκε στο τελευταίο και ε­ ξαπέλυσε πυρ εναντίον του, υποστηρίζοντας ότι προξένησε ζη­ μιές στην άτρακτο του τζετ. Μερικά λεπτά αργότερα, το Me 262Α1-1a/R1 (Wk - Nr.111676 «Gelb 6») του υποσμηναγού Ερνστ Βόρνερ είχε λάβει θέση επίθεσης κατά των βομβαρδιστικών. Βρέθηκε α­ κριβώς μπροστά στο Ρ-51 του υπολοχαγού Τσαρλς Μπράντλι, ο ο­ ποίος έδωσε πλήρη ισχύ στον κινητήρα του αεροσκάφους του για να πλησιάσει το τζετ. Ενώ βρισκόταν εντός βεληνεκούς, εξαπέλυ­ σε τέσσερις ριπές. Το αεριωθούμενο του Βόρνερ τυλίχτηκε στις φλόγες και τελικά συνετρίβη ακυβέρνητο. Αν και ήταν σοβαρά τραυματισμένος, ο Γερμανός πιλότος κατόρθωσε να εγκαταλείψει το φλεγόμενο αεροσκάφος, αλλά τα τραύματα που υπέστη δεν του επέτρεψαν να πετάξει ξανά. Ο ανθυπολοχαγός Ρόσκο Μπράουν εντόπισε με το P-51D «Bunnie», σε χαμηλότερο υψόμετρο, τέσσερα τζετ που κατευθύνονταν βόρεια και πραγματοποίησε μια απότομη κάθοδο για να τους επιτεθεί. Ξαφνικά, όμως, είδε ένα ακόμα Me 262 να τον προ­ σεγγίζει τυφλά και κάθετα, χωρίς δηλαδή να έχει αντιληφθεί την παρουσία του, κατεβαίνοντας από τα 7.300 μέτρα. Ο Μπράουν περιέγραψε τη σκηνή ιδιαίτερα παραστατικά: «Σήκωσα το ρύγχος του αεροσκάφους μου σε γωνία 15 μοιρών και εξαπέλυσα τρεις βραχείες ριπές σε απόσταση 450 μέτρων από εκείνον και ενώ βρι­ σκόμουν χαμηλά, πίσω και αριστερά του». Σχεδόν αμέσως ο υποσμηναγός Φραντς Κέλπ, πιλότος του αεριωθούμενου, εγκατέλειψε το αεροσκάφος του και άρχισε τη διαδικασία καθόδου στο έ­ δαφος με ασφάλεια. Τα τραύματά του ήταν τόσο σοβαρά, που τε­ λικά του στέρησαν την επάνοδό του στις τάξεις της Luftwaffe για το υπόλοιπο του πολέμου. Οι απώλειες των «Ερυθρών Ουρών» περιορίστηκαν σε τέσσερα αεροσκάφη, ενώ ένα πέμπτο έφερε ε­ κτεταμένες ζημιές, οι οποίες το ανάγκασαν να επιστρέψει εσπευ­ σμένα στο Ραμιτέλι.

To P-51D «Dearly Beloved» του ανθυπολοχαγού της 100 ΜΜ Ερλ Λέιν. Στις 24 Μαρτίου του 1945 ο Λέιν κατέρριψε το αεριωθούμενο αεροσκάφος Messerschmitt Me 262 του Γΐρμανού άσσου, υποσμηναγού Αλφρεντ Αμπς, στο πλαίσιο της μίας και μοναδικής αποστολής συνοδείας με στόχο το Βερολίνο, στην οποία έλαβε μέρος η 332 ΣΜ.

Εξι μαχητικά Mustang Ρ-51Β / C επιστρέφουν στη βάση τους μετά από μια άκαρπη αποστολή, όπως μαρτυρούν οι εξωτερικές δεξαμενές καυσίμων, τις οποίες φέρουν κάτω από τα φτερά τους και οι οποίες απορρίπτονταν μόνο σε συνθήκες μάχης (χρωματική επεξεργασία ασπρόμαυρου πρωτοτύπου: Γιώργος Τσορβάς).

(μεταξύ των οποίων και ο Ντέιβις) κατάφεραν να ολοκληρώ­ σουν το πρόγραμμα. Ακολούθησαν κι άλλες σειρές, αλλά το ποσοστό αποτυχίας ξεπερνούσε το 50% κάθε φορά. Αυτοί που δεν τα κατάφερναν περιορίζονταν στον υποβαθμισμένο ρόλο του οπλίτη σε κάποια υπηρεσία εντός του ΣΑΤ Ο Πάρις, θέλο­ ντας να μειώσει τον αριθμό αυτών που αποτύγχαναν στο πρό­ γραμμα, επέλεξε να πλαισιώσει τις επόμενες τάξεις, αρχής γενομένης από τη 42-F, αποκλειστικά με απόφοιτους του ΠΑΕΠ, οι οποίοι δεν θα περνούσαν από προκαταρκτική εκπαίδευση.

Το ΣΑΤ παρέλαβε κάποια παλαιά αεροσκάφη Bell Ρ-39 Airacobra και Curtiss Ρ-40 Warhawk για εξειδικευμένη εκπαίδευ­ ση σε αυτούς τους τύπους αεροσκαφών. Οι εκπαιδευόμενοι αποκαλούσαν τα Ρ-40 «ιπτάμενα φέρετρα», χαρακτηρισμός ο ο­ ποίος αποδείχτηκε προφητικός, καθώς στους μήνες που ακο­ λούθησαν τα αεροσκάφη αυτά στοίχισαν τη ζωή σε τρεις εκ­ παιδευόμενους. Τον Ιούλιο του 1942, με τους απόφοιτους της 42-G, το ΣΑΤ είχε πληρότητα 100% αλλά κανέναν διακριτό ρόλο στην ΑΣ. Μέχρι τον Απρίλιο του 1943 είχαν σταδιακά δημιουρ-

Στιγμιότυπο από ημερήσια ενημέρωση των ανδρών της 332ΣΜ/15η ΑΔ, τον Σεπτέμβριο του 1944 σε μια βάση στην Ιταλία. Διακρίνεται ο αξιωματικός υπηρεσίας, λοχαγός Εντουαρντ Γκλιντ, να υποδεικνύει στον επιχειρησιακό χάρτη τον στόχο - κάποια περιοχή στην Αυστρία.

Αφίσα για αγορά πολεμικών ομολόγων, η οποία αναπαριστά έναν μαύρο Αμερικανό πιλότο. Πάνω από το πορτρέτο του πιλότου διακρίνεται η έγγραφη παραίνεση «κρατήστε μας στον αέρα».

ITPATIQTIKH UTOPIA I 7 3

Δύο πιλότοι της 332ΣΜ συζητούν τα γεγονότα της αποστολής που μόλις τελείωσε. Τα Ρ-51 Mustang, όπως αυτό της φωτογραφίας, ήταν ιδανικά για μακρινές αποστολές συνοδείας βαρέων βομβαρδιστικών.

W

Ο ταγματάρχης Βενιαμίν Ντέιβις ανεβαίνει σε ένα εκπαιδευτικό αεροσκάφος ΑΤ-6 Texan στο Τασκίγκι τον Ιανουάριο του 1942. Ο Ντέιβις, γιος επίσης αξιωματικού, ήταν απόφοιτος της Στρατιωτικής Ακαδημίας του Ουέστ Πόιντ και πέρασε όλα τα χρόνια της φοίτησής του εκεί, όντας κοινωνικά απομονωμένος. Οι υπόλοιποι σπουδαστές τού απηύ&υναν τον λόγο μόνο στο πλαίσιο των κανονισμών της σχολής και για τις ανάγκες της εκπαίδευσης.

I I '

Πιλότοι της 332ΣΜ στο Ραμιτέλι της Ιταλίας. Από αριστερά διακρίνονται με τη σειρά οι: αν&υπολοχαγός ΝτέμπσεϊΜόργκαν, αν&υπολοχαγός Κάρολ Γούντς, ανΘυπολοχαγός Ρόμπερτ Νέλσον, ταγματάρχης Αντριου Τέρνερ (πιλότος του αεροσκάφους P-51C, που εικονίζεται στα αριστερά με το όνομα «Skipper’s Darlin»)Kai ανβυπολοχαγός Κλάρενς Λέστερ.

7 4 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ενα μέλος του πληρώματος εδάφους ασχολείται με την καθαριότητα ενός P-51C. Αξιοσημείωτη είναι η αντανάκλαση του άνδρα στην άτρακτο του αεροσκάφους, η οποία είναι άβαφη. Στο Ρ-51. πέραν του κώνου της έλικας και των χρωματικών διακριτικών της μονάδας, ήταν απαραίτητο να βαφτεί -με χρώμα olive drab (FS 34087}- και το άνω κομμάτι της ατράκτου από το ρύγχος μέχρι το μπροστινό μέρος του πιλοτηρίου, προς αποφυγή αντανακλάσεων του φωτός, οι οποίες επηρέαζαν την ορατότητα του πιλότου.

γηθεί στο ΣΑΤ οι 99, 100, 301 και 302 Μοίρες Μαχητικών (ΜΜ), με την 99η να πλαισιώνεται από τους πρώτους και πιο έμπει­ ρους απόφοιτους, και πρώτο διοικητή της τον αντισυνταγματάρχη Ντέιβις.

Η 99η ΜΜ ΣΤΟ ΜΕΤΠΠΟ Ενας παράγοντας που επέδρασε ευεργετικά στους από­ φοιτους του Τασκίγκι που πλαισίωναν την 99η ΜΜ ήταν η παρατεταμένη περίοδος αναμονής, μέχρις ότου να αναλάβουν υ­ πηρεσία κατά των δυνάμεων του Αξονα. Από τον Σεπτέμβριο του 1942 μέχρι και τον Απρίλιο του 1943 οι άνδρες της μοίρας εκτέλεσαν μεγάλο αριθμό ασκήσεων και έμαθαν να πετούν και να συνεργάζονται μεταξύ τους αρμονικά, αποτελώντας πλέον μια αδιάσπαστη ομάδα. Ωστόσο, και σε αυτό το διάστημα υ­ πήρξαν απώλειες δύο ακόμα πιλότων, που οφείλονταν στα μη­ χανικά προβλήματα των Ρ-40. Τελικά, την 1η Απριλίου του 1943 έφτασαν οι διαταγές για τη μετάθεση της μοίρας στο ευρωπαϊ­ κό μέτωπο. Πιο συγκεκριμένα, ως ημερομηνία αναχώρησης ο­ ρίστηκε η 15η Απριλίου. Υστερα από ταξίδι εννέα ημερών με το οπλιταγωγό «Mariposa», οι άνδρες της 99ης ΜΜ αντίκριζαν τις μαροκινές ακτές και το λιμάνι της Καζαμπλάνκα, σε αντίθεση

0

Γ ΙΟ Υ Γ Κ Ο Σ Λ Α Β ΙΑ

Κορσική ® Ρώμη

Μάνινα * ® Ραμιτέλι

ΙΤ Α Λ ΙΑ

Α Λ Β Α Ν ΙΑ

Νεάπολη .. . · Καποντιτσινο

Ή

(

•

ι Μπαρτσελόνα Πότσο νιι Γκότο

)

>

χ ^

Τέρμινι ®

% \

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

Σικελία Ακρωτήριο * Μπον

ν

Λικστα « *

ΠαντελερΓα

Τ Υ Ν Η Σ ΙΑ Μάλτα

Χάρτης που απεικονίζει τις αεροπορικές βάσεις της Μεσογείου, από τις οποίες επιχειρούσαν οι πιλότοι της 99ης ΜΜ και, αργότερα, της 332ΣΜ.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA I 7 5

Σχεδίαση χάρτη: Γιώργος Τσόρβας/ΓΝΩΜΩΝ

ΕΛΛΑΔΑ

Εκδοτική 2013

Μοντεκορβίνο

Σαρδηνία

με τις φήμες που τους ήθελαν να μεταβαίνουν στη Βρετανία. Μετά την αποβίβασή τους, οι πιλότοι αναγκάστηκαν να πορευ­ τούν πεζή (ελλείψει μεταφορικών μέσων) για 5 χιλιόμετρα υπό τον μεσημεριανό ήλιο προς τον υπαίθριο καταυλισμό τους. Μετά την τακτοποίηση των ανδρών στις σκηνές τους, ο α­ πόφοιτος της τάξης 42-F ανθυπολοχαγός Λιούις Περνέλ αποθήκευσε σε ένα ασφαλισμένο ερμάριο της μονάδας ένα μπου­ κάλι Κόκα Κόλα, που συνιστούσε το έπαθλο για την πρώτη κα-

Ο συνταγματάρχης Ουίλιαμ Μόμιερ ήταν διοικητής της 33ης ΣΜ, στην οποία είχε αρχικά ενσωματωθεί η 99η ΜΜ. Αυτός ήταν δυσαρεστημένος από τις επιδόσεις των πιλότων της 99ης ΜΜ και γι’ αυτόν τον λόγο, τον Σεπτέμβριο του 1943, έγραψε μια αναφορά στην οποία εξέθετε τις ανησυχίες του. Εξαιτίας αυτής της αναφοράς η οποία παρουσίαζε την 99η ΜΜ ως αναποτελεσματική σε συνθήκες μάχης, ειδικά συγκρινόμενη με την 79η ΣΜ που απαρτιζόταν από λευκούς πιλότους-οι μαύροι πιλότοι θεωρήθηκαν κατώτεροι του αναμενόμενου σε θέματα επιχειρησιακής δυνατότητας.

Μετά την ειδική εντολή του προέδρου Ρούζβελτ, χάρη στην οποία επιτρεπόταν στους μαύρους Αμερικανούς πολίτες να συμμετέχουν σε περισσότερα εκπαιδευτικά προγράμματα των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ, αρκετοί λευκοί εκπαιδευτές στάλθηκαν στο Τασκίγκι. Ο συνταγματάρχης Νόελ Πάρις ορίστηκε διοικητής της βάσης και θεωρείτο δίκαιος και, ως εκ τούτου, αρεστός στους δοκίμους πιλότους.

τάρριψη που θα επιτύγχανε η μοίρα. Την επομένη, η 99η ΜΜ μεταφέρθηκε 200 χιλιόμετρα ανατολικά, προς την αεροπορική βάση της Ουέντ Νίγια, που βρισκόταν κοντά στην πόλη Φεζ. Τα αμερικανικά μαχητικά (27 P-40L), που ήταν βελτιωμένες εκδό­ σεις των Warhawk, έφτασαν μια εβδομάδα αργότερα. Κατά την παραμονή τους στην Ουέντ Νίγια, οι πιλότοι της μονάδας εξοι­ κειώθηκαν τόσο με τον χειρισμό του P-40L όσο και με τις τα­ κτικές της αερομαχίας. Την ενημέρωση των πιλότων αυτών στη βόρεια Αφρική ανέλαβαν τρεις βετεράνοι αυτού του αεροσκάφους, ο συνταγ­ ματάρχης Φίλιπ Κόχραν και οι ταγματάρχες Ραλφ Κις και Ρόμπερτ Φάκλερ. Μεταξύ άλλων, ο Κόχραν είπε στους μαύρους ακροατές του: «Ο πιλότος του Ρ-40 είναι ο πιο γενναίος αερο­ πόρος σε αυτόν τον πόλεμο. Τα Bf 109 και Focke Wulf Fw 190 ξε­ περνούν το Ρ-40 σε ταχύτητα και υψόμετρο. Αν τα συναντήσε­ τε στον αέρα, δεν θα έχετε άλλη επιλογή από το να μείνετε και να τα αντιμετωπίσετε. Ωστόσο, υπάρχει ένα πράγμα που μπορείτε να κάνετε για να υπερισχύσετε έναντι αυτών. Το Ρ-40 μπορεί να πραγματοποιήσει κλειστή στροφή πολύ καλύτερα από όσο μπορούν τα αντίστοιχα καταδιωκτικά της Luftwaffe, αν εξαιρέσει, βέβαια, κανείς τα ελάχιστα ιταλικά Macchi 202 που πετούν στο αφρικανικό μέτωπο. Επομένως, όταν έχετε κάποιον αντίπαλο κολλημένο στην ουρά σας, πραγματοποιή­ στε απότομη κλειστή στροφή κοντά στο όριο της απώλειας στήριξης του αεροσκάφους σας και περιμέντε το πέρασμα του εχθρικού αεροσκάφους μπροστά σας. Αν προσπαθήσει να ακολουθήσει τον ελιγμό σας, τελικά θα καταλήξει μπροστά στο στόχαστρό σας». Επίσης, ο Κόχραν εκπαίδευσε τους άν­ δρες της 99ης Μ Μ σε επιθέσεις κάθετης εφόρμησης, τακτική που θα αποδεικνυόταν χρήσιμη στους επόμενους μήνες. Οι πιλότοι ήταν πλέον σε θέση να σώσουν τα αεροσκάφη τους, ό­ ταν αυτά παρουσίαζαν μηχανικά προβλήματα, πραγματοποιώ­ ντας αναγκαστικές προσγειώσεις σε δύο περιπτώσεις. Την 31η Μάίου του 1943 η μοίρα ενσωματώθηκε στους κόλπους της 33ης Σμηναρχίας Μαχητικών (ΣΜ) και μεταφέρ­ θηκε 1.500 χιλιόμετρα ανατολικότερα, στη Φαργιούνα, μια πε­ ριοχή της χερσονήσου Μπον στην Τυνησία, και πιο συγκεκρι­ μένα σε ένα αεροδρόμιο, το οποίο ο Βενιαμίν Ντέιβις περιέγραψε ως «αμμοπαγίδα». Αυτός ο χαρακτηρισμός δόθηκε ε­ ξαιτίας των ανέμων που σήκωναν σύννεφα σκόνης και καθι­ στούσαν επικίνδυνες τις απογειώσεις και προσγειώσεις λόγω της περιορισμένης ορατότητας που επέτρεπαν να έχουν οι πι­ λότοι. Το αεροδρόμιο ήταν γεμάτο από κατεστραμμένα Me 109, γεγονός που αποτελούσε απόδειξη της χρήσης του από τη Luftwaffe. Μπορεί οι μαύροι πιλότοι να μην είχαν αναλάβει ακόμα πλήρη δράση, ωστόσο είχαν ήδη αρχίσει να κατανοούν ότι εντάσσονταν ενεργά πλέον στην πολεμική μηχανή που α­ ντιμετώπιζε τις δυνάμεις του Αξονα. Στις ημέρες που ακολού­ θησαν, οι μαύροι πιλότοι ενημερώνονταν συνεχώς από πιλό­ τους της 33ης ΣΜ που είχαν καθημερινές επαφές με τον ε­ χθρό, ενώ, παράλληλα, έβλεπαν «ιδίοις όμμασι» τις ζημιές που προκαλούντο στα αεροσκάφη, τα οποία επέστρεφαν από τις ημερήσιες αποστολές διάτρητα από σφαίρες ή με τα πτε­ ρύγια και τα φτερά τους κομματιασμένα.

7 6 IΣΤΡΑΤΙΟΤΙΚΗ UTOPIA

Το Ραμιτέλι ήταν μια προσωρινή αεροπορική βάση, την οποία χρησιμοποιούσε η 332 ΣΜ. Οπως φαίνεται στη φωτογραφία, τον ίδιο χώρο χρησιμοποιούσαν και τα ντόπια αιγοπρόβατα, τα οποία βόσκουν ανέμελα σε μικρή απόσταση από τα Ρ-51 της μονάδας.

Ε Ι ΟΙΚΕΙΠΝ ΤΑ ΒΕΛΗ

Ο «Σπάνκι» Ρόμπερτς αναλάμβανε καθήκοντα διοικητή της 332 ΣΜ, όταν ο συνταγματάρχης Ντέιβις απούσιαζε από το μέτωπο. Επίσης, διετέλεσε υποδιοικητής της σμηναρχίας, όταν ο συνταγματάρχης βρισκόταν στην Ιταλία. Στη διάρκεια μιας επίθεσης εναντίον του αεροδρομίου του Γκροσβαρντάιν, ο Ρόμπερτς κατέστρεψε δύο Junkers Ju 88 και ένα Ju 87.

θειά του για τους μαύρους πιλότους. Αρνήθηκε να απευθύνει στρατιωτικό χαιρετισμό στον Ντέιβις κατά την πρώτη τους ε­ παφή, ενώ μετέθεσε εσκεμμένα κατά μία ώρα νωρίτερα την προγραμματισμένη πρωινή ενημέρωση της 3ης Ιουνίου του 1943, με σκοπό να προκαλέσει την αργοπορία των ανδρών της 99ης ΜΜ στην πρώτη τους επίσημη συμμετοχή στις συγκε­

λοκληρώσει την πρώτη της «ανεπίσημη» αποστολή με στόχο το αεροδρόμιο της οχυρωμένης νήσου Παντελερία, που βρισκό­ ταν σε απόσταση 71 χλμ. από τη χερσόνησο Μπον. Οι επιθέσεις κατά επίγειων στόχων συνεχίστηκαν και τις ε­ πόμενες ημέρες, με τους πιλότους να μην έχουν ακόμα εμπλακεί σε κάποια αερομαχία. Η πρώτη επαφή με τα εχθρικά αερο­ σκάφη έγινε στις 9 Ιουνίου, καθώς έξι P-40L συνόδευαν 12 Α-20 Havoc σε μια επίθεση στην Παντελερία. Η ανυπομονησία για ε­ μπλοκή σε αερομαχία που διέκρινε τους πιλότους της 99ης ΜΜ κατά τη διάρκεια της αποστολής, αφήνοντας ασυνόδευτα

ντρώσεις της 33ης ΣΜ. Μια ημέρα νωρίτερα η 99η ΜΜ είχε ο­

τα βομβαρδιστικά, χαρακτηρίστηκε από τον Μόμιερ ως ένδει­

Διοικητής της 33ης ΣΜ ήταν ο συνταγματάρχης Ουίλιαμ Μόμιερ, ένας αξιωματικός που έφερε το προσωνύμιο «το καρ­ φί». Ο Μόμιερ δεν έκρυψε από την πρώτη στιγμή την αντιπά-

> olive drab alum inum neutral grey

Insignia Red exhaust

insignia yellow

dirty white

rust

stainless steel

P-51C-10 (42-103960)«Skipper’s Dartin’ III» 1. Με το αεροσκάφος αυτό, ο ταγματάρχης Αντριου Τέρνερ της 100 ΜΜ επιχειρούσε από το αεροδρόμιο του Ραμιτέλι στην Ιταλία τον Σεπτέμβριο του 1944. Ο κώνος της έλικας αλλά και μέρος του πρόσθιου τμήματος της ατράκτου είναι χρώματος insignia red (FS 11136). Ακόμα, το ουραίο πτερύγιο αντιστάθμισης είναι χρώματος μαύρου (χαρακτηριστικό των αεροσκαφών της 100 ΜΜ), ενώ η κατασκευασμένη από αλουμίνιο άτρακτος είναι βαμμένη στο πρόσθιο άνω τμήμα της με olive drab (για να αποτραπεί η αντανάκλαση του ηλιακού φωτός) (εικονογράφηση: Γιώργος Τσόρβας για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική).

ITPATIQTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ 17 7

ι o tv e Orao aluminum

ι insignia blue

t Insignia Red exhaust

ι neutral grey

stainless steel rust

dirty w hite

P-51D «Tall in the Saddle» A3-3. To συγκεκριμένο αεροσκάφος, με πιλότο τον υπολοχαγό Τζωρτζ Χάρντι, επιχειρούσε, με την 99η ΜΜ, στο αεροδρόμιο του Ραμιτέλι στην Ιταλία τον Φεβρουάριο του 1945. Ο κώνος της έλικας και το ουραίο τμήμα είναι χρώματος insignia red, το πρόσθιο μέρος της ατράκτου φέρει λωρίδα χρώματος insignia blue (FS 35044) και το ουραίο πτερύγιο αντιστάθμισης είναι χρώματος insignia blue (χαρακτηριστικό των P-51D της 99ης ΜΜ) (εικονογράφηση: Γιώργος Τσορβάς για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική).

ξη επιπολαιότητας και απειθαρχίας, στοιχεία που δεν λησμό­ νησε να συμπεριλάβει στην επίσημη αναφορά του προς τη δι­ οίκηση της ΑΣ. Επιπρόσθετα, σε κάθε επικοινωνία που είχε με το αρχηγείο της XII Διοίκησης Αεροπορικής Υποστήριξης (ΔΑΥ) εξακολουθούσε εσκεμμένα να μειώνει και να υποβιβάζει τις ε­ πιδόσεις της 99ης ΜΜ.

ΑΝΑΛΗΨΗ NEON ΚΑΘΗΚΟΝΤΩΝ Στις 11 Ιουνίου του 1943, μετά από συνεχείς βομβαρδι­ σμούς, η Παντελερία παραδόθηκε στους Συμμάχους και η XII ΔΑΥ έστρεψε την προσοχή της στη Σικελία. Η 33η ΣΜ μετα­ φέρθηκε στην Παντελερία, αλλά η 99η ΜΜ παρέμεινε στην Τυ­ νησία και εντάχθηκε στους κόλπους της 324 ΣΜ, μιας μονάδας που ανήκε στην 9η Αεροπορική Δύναμη (ΑΔ) και είχε μετακινη­ θεί στην Τυνησία, για να λειτουργήσει πλέον ως μονάδα εκπαί­ δευσης πιλότων που θα αναλάμβαναν να αντικαταστήσουν άλ­ λους. Πλάι στην 324 ΣΜ, η 99η ΜΜ έλαβε μέρος σε αρκετές α­ ποστολές που είχαν στόχο να συνοδεύσουν μέσα βομβαρδιστι­ κά και να πλήξουν επίγειους στόχους σε Σικελία και Ιταλία. Σε μια από αυτές τις αποστολές συνέβη ένα γεγονός που έπληξε τη φήμη της 99ης ΜΜ. Οταν οι πιλότοι των Ρ-40 εντόπισαν έναν

ΜΗΤΡΩΟ ΕΠΙΤΥΧΙΩΝ ΤΗΣ 332 ΣΜ Αεροσκάφη (στον αέρα)

111

ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΖΗΜΙΩΝ 25

Αεροσκάφη (στο έδαφος)

150

123

Λέμβοι/φορτηγίδες

16

24

40

Σιδηροδρομικά βαγόνια

58 0

561

619

23

23

Πυροβόλα Αντιτορπιλικά

3

0

3

1

0

1

Ιττττήλατα οχήματα Φορτηγά

15

100

115

6

81

87

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Κτίρια/εργοστάσια

Μετασχηματιστές ενέργειας Μηχανές τρένων

ΣΥΝΟΛΟ 136 273

3

2

5

57

69

126

Ραντάρ

1

8

9

Τεθωρακισμένα σε πλατφόρμες

0

7

7

Αποθήκες καυσίμων/ πυρομαχικών

2

0

2

7 8 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

σχηματισμό εχθρικών βομβαρδιστικών, συνοδευόμενων από μαχητικά, αντί να ακολουθήσουν τις εντολές της αποστολής και να επιτεθούν στα βομβαρδιστικά, επέλεξαν να καταδιώ­ ξουν τα μαχητικά, επιτρέποντας έτσι στους Γερμανούς να βομ­ βαρδίσουν με επιτυχία τους στόχους τους. Στις 2 Ιουλίου του 1943 ο ανθυπολοχαγός Τσαρλς Χολ έγινε ο πρώτος πιλότος της μοίρας που κατέρριψε εχθρικό αερο­ σκάφος, ενώ πετούσε σε αποστολή συνοδείας στο Καστελβετράνο της Ιταλίας. Τα νέα μεταφέρθηκαν στον αμερικανικό Τύ­ πο και ο Χολ δέχθηκε συγχαρητήρια από αρκετούς υψηλόβαθ­ μους αξιωματικούς, παρόλο που η αεροπορική επιτυχία του ή­ ταν η μοναδική της 99ης ΜΜ μέσα σε διάστημα έξι μηνών. Στον αντίποδα αυτού του γεγονότος, η μοίρα είχε τις δύο πρώτες απώλειές της την ίδια ακριβώς ημέρα, με δύο αεροσκάφη της να καταρρίπτονται από αντιαεροπορικά πυρά. Για τις επιδόσεις της κοντά στην 324 ΣΜ, η 99η ΜΜ έλαβε εύφημο μνεία για την παροχή εξαιρετικής υπηρεσίας σε αποστολές τόσο στη διάρ­ κεια της συμμαχικής εισβολής στη Σικελία όσο και πριν από αυ­ τή. Με την ολοκλήρωση της απόβασης στη Σικελία η 99η ΜΜ ε­ πέστρεψε στους κόλπους της 33ης ΣΜ και μεταφέρθηκε στην αεροπορική βάση της Λικάτα, έχοντας πλέον τη δυνατότητα να επιχειρεί εγγύτερα στην Ιταλική χερσόνησο. Εκείνο το διάστη­ μα, μάλιστα, οι Γερμανοί δεν είχαν μεγάλη επιχειρησιακή δυνα­ τότητα στους ιταλικούς αιθέρες, με συνέπεια η 99η ΜΜ να πε­ ριοριστεί σε ρόλο εγγύς υποστήριξης και σε χερσαίους βομ­ βαρδισμούς. Περί τα τέλη Αυγούστου του 1943 ο αντισυνταγματάρχης Ντέιβις μετατέθηκε στις ΗΠΑ για να αναλάβει τη διοίκηση της 332 ΣΜ, η οποία τελούσε πλέον σε ενεργό υπηρεσία στο Τασκίγκι. Αντικαταστάτης του ορίστηκε ο Τζωρτζ «Σπάνκι» Ρόμπερτς, ο οποίος προήχθη σε ταγματάρχη. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, ο Ντέιβις παρουσιάστηκε σε μια συνέντευξη Τύπου, στην οποία υποστήριξε ότι το πείραμα του Τασκίγκι ήταν επιτυχές. Το περιοδικό «Time» εξέδωσε τότε ένα άρθρο με έναν τίτλο-ερώτημα: «Το πείραμα επαληθεύτηκε;». Στο άρθρο περιέχονταν οι απόψεις του Ντέιβις αλλά και αρκετές αρνητικές κριτικές για την απόδοση της 99ης ΜΜ στο μέτωπο. Υπήρχε, μάλιστα, στο κείμενο και μια εικασία, σύμφωνα με την οποία η XII ΔΑΥ επρόκειτο να μεταθέσει την 99η ΜΜ στη Διοίκηση Παράκτιας Αεράμυνας (ΔΠΑ), για να υπηρετήσει σε αποστολές συνοδείας νηοπομπών και παράκτιας περιπολίας. Η εικασία αυτή δεν α­ πείχε πολύ από την αλήθεια.

Εκτός από τις αναφορές που υπέβαλε ο Μόμιερ, υπήρχαν και κάποιες άλλες αναφορές που υποβλήθηκαν από τον υπο­ στράτηγο Χάουζ (τον διοικητή της XII ΔΑΥ) αλλά και τον αντι­ στράτηγο Σπάατζ (τον διοικητή των συμμαχικών αεροπορικών δυνάμεων στο βορειοδυτικό αφρικανικό μέτωπο). Αυτές ήταν όλες αρνητικές για τις επιδόσεις της 99ης ΜΜ ενάντια στα ε­ χθρικά αεροσκάφη. Υπό το βάρος των περιστάσεων, ο διοικη­ τής της USAAF στρατηγός Αρνολντ, σκεφτόταν να αναστείλει το πρόγραμμα του ΣΑΤ. Μερικά μέλη της προεδρικής επιτρο­ πής για θέματα που αφορούσαν την ένταξη μαύρων σε στρα­ τιωτική υπηρεσία συναντήθηκαν στην Ουάσινγκτον με τον Ντέιβις, ο οποίος υπεραμύνθηκε της απόδοσης των ανδρών του, υποστηρίζοντας ότι οι αποστολές αυτών περιορίζονταν σε χερσαίους βομβαρδισμούς και εναντίον στόχων αρκετά μακρύτερα από την ακτίνα δράσης των γερμανικών αεροσκαφών. Η επιτροπή έκρινε ότι το χρονικό διάστημα που η 99η ΜΜ υπη­ ρετούσε στο μέτωπο ήταν βραχύ, ώστε να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για τις επιδόσεις της, και δεν προέβη σε περαι­ τέρω ενέργειες. Ισως σε αυτό να συνέβαλε και το γεγονός ότι το μέτωπο της Μεσογείου διεπόταν από πλήρη επιχειρησιακή δραστηριό­ τητα και οι Σύμμαχοι χρειάζονταν όλες τις διαθέσιμες αεροπο­ ρικές μονάδες στην περιοχή. Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1943 η 99η ΜΜ μεταφέρθηκε σε ένα αεροδρόμιο στο Τέρμινι, κοντά στο Παλέρμο, για να υποστηρίξει την απόβαση των συμμαχι­ κών δυνάμεων στις ακτές του Σαλέρνο, της Καλαβρίας και του Τάραντα με τις επιχειρήσεις «Avalanche», «Baytown» και «Slapstick» αντίστοιχα. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 17 του ί­ διου μήνα, η μοίρα μεταφέρθηκε εκ νέου στην Μπαρτσελόνα Πότσο ντι Γκότο, έναν διάδρομο στο βορειοανατολικότερο ά­ κρο της Σικελίας, κοντά στη Μεσσήνη και σε ελάχιστη απόστα­ ση από τα παράλια της ηπειρωτικής Ιταλίας.

ΑΝΑΚΑΤΔΤΑΙΕΙΣ ΣΤΟ ΜΕΤΟΠΟ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Οι ευρείας κλίμακας αεροπορικοί βομβαρδισμοί των γερ­ μανικών βιομηχανικών ζωνών και η επικείμενη εισβολή στην Ευρώπη έκαναν επιτακτική την ανάγκη για απασχόληση κάθε διαθέσιμου συμμαχικού μαχητικού σε αποστολές συνοδείας και χερσαίων βομβαρδισμών. Αυτό είχε ως φυσικό επακόλουθο την πλήρη αναδιοργάνωση της συμμαχικής αεροπορίας. Ετσι,

Πιλότοι της 332 ΣΜ παρατηρούν τους στόχους της αποστολής σε έναν επιχειρησιακό χάρτη. Από τον Ιούλιο του 1944 και εξής η 332 ΣΜ α\(έλαβε επίσημα καθήκοντα συνοδείας σε αποστολές στρατηγικών βομβαρδισμών με την 15η ΑΔ.

το επιτελείο της 9ης Αεροπορικής Δύναμης (ΑΔ) μεταφέρθηκε τον Οκτώβριο του 1943 στη Βρετανία και ανέλαβε καθήκοντα τακτικής αεροπορίας, απαρτιζόμενης από μονάδες οι οποίες προέρχονταν απευθείας από τις ΗΠΑ, ενώ, παράλληλα, οι υπάρχουσες σμηναρχίες της προσχώρησαν στις τάξεις της 15ης ΑΔ. Η τελευταία επιχειρούσε ήδη με πληθώρα βομβαρδιστικών σε βάσεις που βρίσκονταν στην Ιταλία, έχοντας στους κόλπους της και τη XII ΔΑΥ Η δύναμη των μαχητικών της XII ΔΑΥ επρόκειτο να μειωθεί σημαντικά τον Φεβρουάριο του 1943, μετά τη μετάθεση της ε­ μπειροπόλεμης 33ης ΣΜ, η οποία θα μεταφερόταν στην Ινδία και εν συνεχεία στην Κίνα, για να εκτελεί αποστολές συνοδεί­ ας και να παρέχει προστασία στα βομβαρδιστικά Boeing Β-29 που θα ξεκινούσαν βομβαρδισμούς στόχων σε ιαπωνικό έδα­ φος. Τον Δεκέμβριο του 1943 η 332 ΣΜ, έχοντας στις τάξεις της την 100,301 και 302 ΜΜ, έλαβε οδηγίες να μεταβεί στο μέτωπο της Μεσογείου, για να καλύψει το κενό της 33ης ΜΜ, απασχο­ λούμενη κυρίως σε ρόλο εγγύς υποστήριξης και διεξαγωγής παράκτιας περιπολίας. Η 99η ΜΜ, η οποία είχε μετατεθεί από την 33η στην 79η ΣΜ και επιχειρούσε από το αεροδρόμιο της Μάντνα, βόρεια της Φότζια, θα εντασσόταν και τυπικά πλέον

P-51B/C«Alice-Jo» 73. Το εικονιζόμενο αεροσκάφος επιχειρούσε, με την 302 ΜΜ, στο αεροδρόμιο του Ραμιτέλι στην Ιταλία τον Σετ~ζ. : : : του 1944. Πιλότος του ήταν ο ταγματάρχης Γουέντελ Προύιτ. Ο κώνος της έλικας και το ουραίο τμήμα είναι χρώματος insignia rec : · _ τ ιγ πρόσθιο μέρος της ατράκτου φέρει δίχρωμη λωρίδα, αποτελούμενη από οριζόντιες γραμμές χρώματος insignia red και insignia >~ cm ~S 33538). Το ουραίο πτερύγιο αντιστάθμισης είναι χρώματος insignia yellow (χαρακτηριστικό των P-51B/C της 302 ΜΜ) (εικονογραβ - — Γ ιώργος Τσόρβας για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική).

Π » Γ Γ I t Γ1 * <

”9

* olive drab alum inum ι neutral grey

» insignia Red exhaust dirty w hite

insignia yellow stainless steel ι rust

P-51D «Little Freddie» 88 . To αεροσκάφος αυτό, με πιλότο τον υπολοχαγό Φρέντι Χάτσινς, επιχειρούσε με την 302 ΜΜ στο αεροδρόμιο του Ραμιτέλι στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1944. Ο κώνος της έλικας και το ουραίο τμήμα είναι χρώματος insignia red, το πρόσθιο μέρος της ατράκτου φέρει λωρίδα χρώματος insignia yellow και το ουραίο πτερύγιο αντιστάθμισης είναι χρώματος insignia yellow (χαρακτηριστικό των P-51D της 302 ΜΜ). Τέλος, η κατασκευασμένη από αλουμίνιο άτρακτος είναι βαμμένη στο πρόσθιο άνω τμήμα της με olive drab (για να αποτραπεί η αντανάκλαση του ηλιακού φωτός) (εικονογράφηση: Γιώργος Τσόρβας για τη ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική).

στην 332 ΣΜ μετά την έλευση της τελευταίας στην Ιταλία. Στις 27 Ιανουαρίου του 1944 και ενώ η 332 ΣΜ βρισκόταν εν πλω προς την Ιταλία, οι πιλότοι της 99ης Μ Μ κατέρριψαν 10 α­ εροσκάφη πάνω από το Αντζιο στο πλαίσιο της συμμαχικής επι­ χείρησης «Shingle». Οι επιτυχίες αυτές αποτέλεσαν το πρώτο θέμα σε αρκετές εφημερίδες των ΗΠΑ και η ηγεσία της USAAF άρχισε να βλέπει με διαφορετικό μάτι την 99η ΜΜ. Μέχρι εκεί­ νη τη στιγμή οι επιδόσεις της μοίρας στους χερσαίους βομ­ βαρδισμούς ήταν μέτριες, αλλά οι επιτυχίες του Αντζιο έδιναν την εντύπωση ότι οι μαύροι πιλότοι ήταν τελικά αποδοτικότε­ ροι στις αερομαχίες. Ο στρατηγός Αϊρα Ικερ, επικεφαλής της συμμαχικής αεροπορίας στο μέτωπο της Μεσογείου, πρότεινε την αξιοποίηση της 332 ΣΜ σε ρόλο συνοδείας βαρέων βομ­ βαρδιστικών, με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι οι πιλότοι της θα αποκόμιζαν πρώτα αρκετές εμπειρίες σε συνθήκες μάχης. Στις αρχές Ιουνίου του 1944 η σμηναρχία εντάχθηκε στην 15η ΑΔ και εξοπλίστηκε με αεροσκάφη Republic Ρ-47 Thunderbolt, τα ο­ ποία ήταν καταλληλότερα σε ρόλο συνοδείας τόσο από τα Ρ40L όσο και από τα Ρ-39, που μέχρι τότε απάρτιζαν τις μοίρες της 332 ΣΜ. Σε δεύτερο στάδιο, τα Ρ-47 θα αντικαθίσταντο από τα ισχυρότερα North American Ρ-51 Mustang, όταν αυτά θα ήταν διαθέσιμα.

Ο συνταγματάρχης Ντέιβις επέλεξε να χρησιμοποιήσει το κόκκινο ως διακριτικό της σμηναρχίας, δίνοντας εντολή να βα­ φτεί με το συγκεκριμένο χρώμα ολόκληρο το ουραίο τμήμα των αεροσκαφών. Οι μαύροι πιλότοι είχαν αποκτήσει νέα ταυ­ τότητα και αποκαλούντο πλέον «Ερυθρές Ουρές». Ωστόσο, οι άνδρες της 99ης Μ Μ δεν ήταν ικανοποιημένοι από την ένταξή τους στην 332 ΣΜ, προφανώς γιατί οι ίδιοι είχαν ήδη γίνει απο­ δεκτοί από τις υπόλοιπες εμπειροπόλεμες μοίρες στο μέτωπο. Επιπλέον, η απειρία των υπολοίπων μοιρών της σμηναρχίας προοιώνιζε τη διάσπαση της 99ης ΜΜ, έτσι ώστε οι εμπειροπό­ λεμοι πιλότοι της να πλαισιώσουν τις υπόλοιπες μοίρες, για να ενσταλλάξουν στους νέους πιλότους κάθε γνώση που αποκό­ μισαν στη διάρκεια των επιχειρήσεων στις οποίες συμμετείχαν.

ΣΕ ΡΟΛΟ ΣΥΝΟΔΕΙΑΣ Η 99η ΜΜ εντάχθηκε και τυπικά πλέον στην 332 ΣΜ τον Ιούλιο του 1944, αν και είχε ξεκινήσει τις αποστολές συνοδεί­ ας έναν μήνα νωρίτερα. Η πρώτη της αποστολή είχε προορι­ σμό το Μόναχο και έλαβε χώρα στις 9 Ιουνίου, με τους πιλό­ τους της 99ης να καταρρίπτουν πέντε γερμανικά μαχητικά με τίμημα δύο βομβαρδιστικά. Ακολούθησαν αρκετές αποστολές, με σημαντικότερη αυτή της 18ης Ιουλίου, όταν οι «Ερυθρές Ουρές» κατέρριψαν 12 εχθρικά αεροσκάφη με κόστος τρία μα­ χητικά και 15 βομβαρδιστικά Boeing Β-17. Εκείνη την περίοδο η σμηναρχία μεταφέρθηκε στο αεροδρόμιο του Ραμιτέλι και ε­ ξοπλίστηκε εξ’ ολοκλήρου με Ρ-51. Κατά το προηγούμενο διά­ στημα η 99η ΜΜ, απασχολούμενη κυρίως σε αποστολές βομ­ βαρδισμών χερσαίων στόχων, επιχειρούσε από τα αεροδρόμια του Μοντεκορβίνο και του Καποντιτσίνο, τα οποία βρίσκονταν κοντά στη Νεάπολη.

Ο ανθυπολοχαγός Κλάρενς Λέστερ ήταν ένας ικανότατος πιλότος που υπηρετούσε στην 100 ΜΜ. Οι φίλοι του τον αποκαλούσαν «τυχεράκια», επειδή, εκτός των άλλων, στις 18 Ιουλίου του 1944 είχε καταρρίψει τρία εχθρικά αεροσκάφη μέσα σε πέντε λεπτά, χωρίς το δικό του P-51C «Miss Pelt» να υποστεί την παραμικρή ζημιά. Στη φωτογραφία ο Λέστερ δείχνει κάτι στο τζάμι του πιλοτηρίου, ενώ συνομιλεί με τον επικεφαλής του προσωπικού εδάφους, επιλοχία Κένιγκ Μόρμον, λίγο πριν απογειωθεί από τη βάση του Ραμιτέλι στην Ιταλία.

8 0 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Μετά τους δύο πρώτους μήνες αποστολών συνοδείας η 332 ΣΜ είχε χάσει τουλάχιστον 20 βομβαρδιστικά. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1944 οι απώλειες βομβαρδιστικών μειώθηκαν σημαντικά. Σε σύνολο 311 αποστολών συνοδείας οι μαύροι πι­ λότοι ενεπλάκησαν σε αερομαχίες σε 31 μόλις περιπτώσεις. Μάλιστα, από τις 9 Δεκεμβρίου του 1944 μέχρι και τις 14 Μαρ­ τίου του 1945 δεν υπήρξε καμιά επαφή με εχθρικά μαχητικά (!). Μόνο στις τελευταίες εβδομάδες του πολέμου η Luftwaffe έκα­ νε και πάλι απειλητική την παρουσία της στους αιθέρες. Η ε­ ξήγηση ήταν απλή. Δύο μήνες αφότου η 332 ΣΜ είχε αναλάβει επίσημα καθήκοντα συνοδείας, τα σοβιετικά στρατεύματα κα­ ταλάμβαναν τις πετρελαιοπηγές του Πλοέστι στη Ρουμανία, προκαλώντας έτσι στη Luftwaffe μεγάλες απώλειες σε καύσιμα. Η Γερμανική Αεροπορία αναγκάστηκε τότε να περιορίσει τις α­ ποστολές της και να στέλνει μαχητικά για να αναχαιτίσουν τα κύματα των συμμαχικών βομβαρδιστικών μόνο όταν αυτά απει­ λούσαν σημαντικούς στόχους, κυρίως γύρω από το Βερολίνο, δηλαδή αρκετά βορειότερα από την ακτίνα επιχειρησιακής δράσης της 15ης ΑΔ, που εκτελούσε αποστολές στη βόρεια Ιταλία, τα Βαλκάνια, την Αυστρία και τη νότια Γερμανία. Στις 24 Μαρτίου του 1945, πιθανώς για λόγους άσκησης προπαγάνδας, η 332 ΣΜ επελέγη για να συνοδεύσει την 463 Σμηναρχία Βομβαρδισμού (ΣΒ) σε μια αποστολή κοντά στο Β ε ­ ρολίνο με στόχο ένα εργοστάσιο κατασκευής τεθωρακισμένων της Daimler-Benz. Καθώς ο σχηματισμός των Β-17 προσέγγιζε τον στόχο, δέχθηκε επίθεση από περίπου 25 αεριωθούμενα Messerschmitt Me 262. Τρία βομβαρδιστικά καταρρίφθηκαν, ενώ οι πιλότοι της 332 ΣΜ κατέρριψαν τρία από τα συνολικά ο­ κτώ μαχητικά που υποστήριζε η αναφορά της 15ης ΑΔ για ε­ κείνη την αποστολή . Ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός ερχόταν σε αντίθεση με τα γερμανικά αρχεία, τα οποία ανέφεραν στις α­ πώλειες τους μόλις τέσσερα αεριωθούμενα. Μια από τις επι­ βεβαιωμένες επιτυχίες ανήκε στον Ανθυπολοχαγό Ερλ Ρ «Σκί­ ουρο» Λέιν, ο οποίος κατέρριψε το Me 262 του υποσμηναγού Αλφρεντ Αμπς. Για το υπόλοιπο του πολέμου η σμηναρχία περιορίστηκε σε αναγνωριστικές αποστολές, καθώς οι μαζικοί βομβαρδισμοί άρχισαν να φθίνουν εξαιτίας της ανυπαρξίας στρατηγικών στόχων, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν ήδη κατακτηθεί από ξηράς. Οταν ο πόλεμος στην Ευρώπη τελείωσε, η 332 ΣΜ τέθηκε εκτός ενεργού υπηρεσίας και όλο το προσωπικό της, συμπεριλαμβανομένων και των υπηρετούντων στο Τασκίγκι, μετατέθηκε στην 477 Σύνθετη Σμηναρχία (ΣΣ) αποτελούμενη επίσης από μαύρους, στο αεροδρόμιο του Λόκμπουρν στο Οχάιο. Η 477 ΣΣ ήταν εξοπλισμένη με Β-25 Mitchell και Ρ-47 και, λίγο προτού παροπλιστεί το 1949, αποδέσμευσε τα βομβαρδι­ στικά Β-25, λαμβάνοντας έτσι τον πρότερο διακριτικό τίτλο της ως 332 ΣΜ.

0 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΝΟΣ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ Αναμφισβήτητα, η 332 ΣΜ άνοιξε τον δρόμο και δημιούργη­ σε νέα δεδομένα για τη μαζική αποδοχή των μαύρων Αμερικα­ νών στους κόλπους του Αμερικανικού Στρατού και την αξιο­ ποίησή τους σε πιο υπεύθυνες θέσεις. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, οι κριτικές που έλαβε η σμηναρχία σε ότι αφορά τις επιδόσεις της στη διάρκεια του πολέμου ήταν στην πλειοψηφία τους αρνητικές. Οι υπέρμαχοι του πειράματος έκαναν λό­ γο για ρατσιστικές πρακτικές, που είχαν ως μοναδικό στόχο να απαξιώσουν την προσπάθεια και τα επιτεύγματα των μαύρων στρατιωτών. Η στατιστική δικαιώνει τους πολέμιους του εγχει­ ρήματος, χωρίς, όμως, να ληφθούν υπόψη το καθεστώς, οι

Αεροσκάφη Mustang Ρ-51Β / Οτης 100 ΜΜ στο Ραμιτέλι της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του 1944. Στα δεξιά διακρίνονται δύο εξ αυτών με τα ονόματα «Skipper’s Darlin’ III» και «Miss Pelt». Αυτά ανήκαν στον ταγματάρχη Αντριου Τέρνερ και τον υπολοχαγό Κλάρενς Λέστερ αντίστοιχα.

συνθήκες αλλά και οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες επιχειρού­ σαν οι μαύροι πιλότοι. Ισως η αλήθεια να κρύβεται κάπου ανά­ μεσα στην πραγματικότητα των αριθμών και στο θάρρος μιας χούφτας ανδρών, που δεν δίστασαν να πολεμήσουν τον ε­ χθρό, ακόμα κι όταν αυτοί δέχονταν «πυρά» από την ίδια τους τη χώρα. Η προσπάθεια που έκαναν απέδωσε καρπούς. Στις 26 Ιουλί­ ου 1948 ο πρόεδρος Τρούμαν υπέγραψε την Ειδική Εντολή No. 9981 με την οποία προχωρούσε σε κατάργηση των φυλετικών διαχωρισμών στις τάξεις των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ. Σχεδόν έναν χρόνο αργότερα η 332 ΣΜ διαλύθηκε και τα μέλη της απορροφήθηκαν στις τάξεις της USAF έχοντας για πρώτη φορά στην Ιστορία ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους λευκούς συναδέλφους τους. Ο Βενιαμίν Ντέιβις συνέχισε τη στρατιωτική του καριέρα αναλαμβάνοντας τη διοίκηση αρκε­ τών μονάδων ανά την υφήλιο -κυρίως στην Απω Ανατολή- για να αποστρατευθεί τελικά την 1η Φεβρουάριου 1970 με τον τι­ μητικό βαθμό του αντιπτεράρχου. Η ηθική δικαίωση των απο­ φοίτων του Τασκίγκι συνοψίζεται σε ένα κείμενο της USAF στις 11 Μάί'ου 1949: «Ολα τα άτομα, ανεξαρτήτως φυλής, θα έχουν ίδιες ευκαιρίες για διορισμό, εξέλιξη, επαγγελματική βελτίω­ ση, προαγωγή και παραμονή σε όλους τους κλάδους της Αερο­ πορίας των ΗΠΑ».El

(1) Blackman, Douglas A: SLAVERY BY ANOTHER NAME: THE RE­ ENSLAVEMENT OF BLACK AMERICANS FROM THE CIVIL WAR TO WORLD WAR II, Doubleday, New York, 2008. (2) Coggins, Patrick C.: TUSKEGEE AIRMAN FIGHTER PILOT, Trafford Publishing, USA, 2008. (3) Davis, Benjamin O., Jr.: AMERICAN: AN AUTOBIOGRAPHY, Smithsonian Institution Press, Washington, 1991. (4) Dryden, Charles W., Benjamin O. Davis, Jr.: A-TRAIN: MEMOIRS OF A TUSKEGEE AIRMAN, University of Alabama Press, Tuscaloosa, 2002. (5) Francis, Charles E., Adolph Caso: THE TUSKEGEE AIRMEN: THE MEN WHO CHANGED A NATION, 5th ed., Branden, Boston, 2008. (6) Homan, Lynn M., Thomas Reiliey: BLACK KNIGHTS, Pelican. Gretna, LA, 2001.

ITPATIQTIKH UTOPIA I 81

Το *Birmingham» στην τελική φάση επισκευών στη βάση Μάρε Αϊλαντ, τον Φεβρουάριο του 1944.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ

Καιά ιη διάρκεια ίου Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ίο καταδρομικό ((Birmingham» ίου Αμερικανικού Ναυτικού βρέθηκε οτο επίκεντρο mc öpaanc υφιστάμενο πλήγματα σε τρεις διαφορετικές περιπτώσεις. Η συμμετοχή του στην αεροναυμαχία στον κόλπο του Λέυτε στις Φιλιππίνες, τον Οκτώβριο του 1944, μπορεί να χαρακτηριστεί ως τραυματική, διότι υπέοτη σημαντικές ζημιές έμμεσα από εχθρική δράση. Το καταδρομικό συμμετείχε στις προσπάθειες κατάσβεσης των εστιών πυρκαγιάς οτο αεροπλανοφόρο ((Princeton», με αποτέλεσμα το πλήρωμά του να αποδεκατιοτεί από μια τεράστια έκρηξη.

TO KATMPOMIKO

USS «BIRMINGHAM» n o ΛΕΫΪΕ 01 mince

ιπγ κοϋάοεωΓ

l

Η αποτύπωση της τεράστιας έκρηξης που σάρωσε το καταδρομικό «Birmingham», προξενώντας υλικές ζημιές και σε παρακείμενα πλοία. Η σφοδρότητα της έκρηξης είναι έκδηλη.

τις 24 Οκτωβρίου 1944, ένα μοναχικό ιαπωνικό αε­ ροσκάφος κάθετης εφόρμησης Yokosuka D4Y Judy

Σ

κατάφερε, λίγο πριν τις 10.00 το πρωί, να πλήξει το αεροπλανοφόρο U SS «Princeton» (CVL-23) με μία βόμβα των 250 kg. Το αεροπλανοφόρο έπλεε στον κόλπο του Λέυτε στις Φιλιππίνες, όταν η βόμβα διαπέρασε δύο καταστρώματα και εξερράγη σε ένα υπόστεγο με αε­ ροσκάφη που ανεφοδιάζονταν για μια αποστολή. Μέσα σε 30 λεπτά, το αεροπλανοφόρο είχε χάσει το προωστικό σύ­ στημα και τυλίχθηκε στις φλόγες. Για την κατάσβεση της πυρκαγιάς συγκροτήθηκε μια μικρή ομάδα από δύο κατα­ δρομικά και τέσσερα αντιτορπιλικά που έσπευσαν να συν­ δράμουν το πληγωμένο πλοίο. Ανάμεσα στα πλοία περιλαμβανόταν το καταδρομικό U SS «Birmingham» (CL-62) της κλάσης «Cleveland».

Η ΚΟΛΑΣΗ ΤΟΥ ΛΕΫΤΕ Το καταδρομικό «Reno» συμμετείχε για λίγο στις προσπάθειες κατάσβεσης του «Princeton», αλλά σύντομα παραχώρησε τη θέση του στο « Birmingham».

Το καταδρομικό «Birmingham» και το αεροπλανοφόρο «Princeton» θεωρητικά ανήκαν στην ίδια κλάση, διότι το τε­ λευταίο κατασκευάστηκε από τη μετασκευή του «Tallahassee» (CL-61). To «Princeton» καθελκύστηκε στις 18 Οκτωβρίου 1942 και εντάχθηκε σε υπηρεσία στις 25 Φ ε­ βρουάριου 1943. Αντίστοιχα, το «Birmingham» καθελκύστη­ κε στις 20 Μαρτίου 1942 και εντάχθηκε σε υπηρεσία στις 29 Ιανουαρίου 1943. Τον Οκτώβριο του 1944, τα δύο πλοία ανήκαν στην Ομάδα Επιχειρήσεων Task Group (TG) 38.3, η οποία αποτελούσε μέλος της Δύναμης Επιχειρήσεων Task Force (TF) 38 του υποναυάρχου Μαρκ Μίτσερ. Το πρωινό της 24ης Οκτωβρίου 1944, η TG 38.3 έπλεε σε απόσταση

To «Birmingham» στη ναυπηγική κλίνη για την επιδιόρθωση των ζημιών που προκλή&ηκαν από τορπίλη, στις 8 Νοεμβρίου 1943.

160 χλμ. ανατολικά της νήσου Λουζόν στις Φιλιππίνες, με τα αεροσκάφη της να αντιμετωπίζουν αντίστοιχα ιαπωνικά που είχαν απογειωθεί από χερσαίες βάσεις. Στις 09.39 ένα μοναχικό Judy εξαπέλυσε δύο βόμβες εναντίον του «Princeton» και μία από αυτές βρήκε τον στόχο της. Στις 09.53, το ελαφρύ αντιαεροπορι­ κό καταδρομικό «Reno» (CL-96) και τα αντιτορπιλικά «Cassin Young» (DD-973), «Gatling» (DD-671) και «Irwin» (DD-794) συγκρότησαν μια προστατευτική ασπίδα γύρω από το πληγωμένο αεροπλανοφό­ ρο. Δέκα λεπτά αργότερα, στην ομάδα προστέθηκε και το καταδρομικό «Birmingham» (CL-62) με τον ισχυρό α­ ντιαεροπορικό οπλισμό. Κυβερνήτης του καταδρομικού ήταν ο πλοίαρχος "Γό­ μας Μπράουνινγκ Ινγκλις που ήταν απο­

φασισμένος να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια: «Θεωρούσα ότι το "Birmingham" ήταν το πιο κατάλληλο πλοίο για να αντι­ μετωπίσει τις φωτιές εξαιτίας του εξο­ πλισμού μας. Διαθέταμε μεγάλο αριθμό αντλιών καθώς και μάνικες πυρόσβεσης στο μεγάλο κατάστρωμα. Το σχέδιό μου προέβλεπε ότι θα ξεκινούσαμε την κατά­ σβεση του "Princeton" από την πλώρη και θα κινούμασταν προς τα πίσω, ώστε ταυ­ τόχρονα να απομακρυνόμαστε από κάθε δυνητικό κίνδυνο». Υστερα από αίτημα του πλοιάρχου Ινγκλις, στην ομάδα προ­ στασίας προστέθηκε και το αντιτορπιλικό «Morrison» (DD-560). Δύο εκρήξεις συντάραξαν το «Princeton», καθώς το «Birmingham» προ­ σέγγισε το αεροπλανοφόρο στις 10.10. Οι ιαπωνικές αεροπορικές επιθέσεις συ­

Σχέδιο δύο όψεων των καταδρομικών κλάσης «Cleveland». Δεσπόζουν οι τέσσερις τριπλοί πύργοι των 6 in (ανά δύο) στην πλώρη και στην πρύμνη.

8 4 ITPATIQTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ

νεχίζονταν και το «Birmingham» προσέγ­ γισε την αριστερή πλευρά, ενώ δύο κύ­ ριες εστίες φωτιάς μαίνονταν στο αερο­ πλανοφόρο. Πάνω στο «Princeton» είχαν απομείνει μόλις 50 άνδρες για την αντι­ μετώπιση των εστιών μαζί με τον κυβερ­ νήτη, πλοίαρχο Μπουράκερ. Ο πλοίαρ­ χος Ινγκλις ανέλαβε τον γενικό συντονι­ σμό των ενεργειών κατάσβεσης, περιγράφοντας με τα εξής λόγια την κατά­ σταση: «Το αεροπλανοφόρο είχε τυλιχθεί στις φλόγες και στον πυκνό μαύρο καπνό από την περιοχή της γέφυρας ως την πρύμνη. Φλόγες ξεπηδούσαν από το υπόστεγο κάτω από το κατάστρωμα πτή­ σης. Πολύ συχνά ακούγονταν εκρήξεις από πυρομαχικά ή βόμβες αεροσκαφών. Τα αντιτορπιλικά "Cassin Young" και "Irwin" βρίσκονταν ήδη κοντά στο πληγωμένο α­ εροπλανοφόρο για την περισυλλογή των επιζώντων, ενώ το καταδρομικό "Reno" και το αντιτορπιλικό "Gatling" είχαν δημι­ ουργήσει έναν προστατευτικό κλοιό. Οταν ανέλαβα τον συντονισμό της επι­ χείρησης, ως ο αρχαιότερος αξιωματι­ κός, διέταξα τα ευέλικτα αντιτορπιλικά να επικεντρωθούν στην περισυλλογή των επιζώντων και να μη συνεχίσουν τις προσπάθειες πυρόσβεσης. Ο ζήλος που επέδειξαν υπήρξε φανταστικός εκδηλώ­ νοντας απροθυμία να εγκαταλείψουν την προσπάθεια, αλλά οι διαταγές μου ή­ ταν ρητές». Στις 11.00, το καταδρομικό ανέπτυξε δύο μάνικες και ξεκίνησε τις διαδικασίες κατάσβεσης. Για τις επόμενες 2,5 ώρες, το καταδρομικό προσπαθούσε απεγνω­ σμένα να παραμείνει πλευρικά του αερο­ πλανοφόρου με συχνές επαφές. Ενας ναύτης ανέφερε ότι τα δύο πλοία σαν να προσπαθούσαν να καταστρέψουν το ένα το άλλο με τις συχνές επαφές. Τα άλλα πλοία προσπάθησαν να συμμετάσχουν στην κατάσβεση από τη δεξιά πλευρά, αλλά οι προσπάθειές τους δεν τελεσφό­ ρησαν εξαιτίας του πυκνού καπνού. Κατάφεραν, όμως, να περισυλλέξουν την πλειοψηφία των ανδρών του «Princeton» που είχαν εγκαταλείψει το πλοίο. Ορι­ σμένοι άνδρες του «Princeton» διέπραξαν το μοιραίο λάθος να εγκαταλείψουν το πλοίο από την αριστερή πλευρά με σχοινιά, με αποτέλεσμα να συνθλιβούν από το «Birmingham». Το «Birmingham» είχε αναπτύξει συ­ νολικά 14 μάνικες και τα αποτελέσματα ήταν ήδη ορατά. Η πρώτη εστία τέθηκε υπό έλεγχο και το καταδρομικό μετακινήθηκε προς τα πίσω, ώστε η πλώρη του πλέον να βρίσκεται δίπλα από την πρύ­ μνη του αεροπλανοφόρου. Στις 13.00, ο πλοίαρχος Ινγκλις έστειλε μια ομάδα 38

£ Το οπίσθιο τμήμα του «Princeton» εξερράγη, όταν η φωτιά έφθασε στο διαμέρισμα φύλαξης τορπιλών και βομβών. εθελοντών στο αεροπλανοφόρο, αλλά η παραμονή τους στο πλοίο υπήρξε σύντο­ μη, διότι το καταδρομικό αποσύρθηκε για να λάβει θέση άμυνας. Μέχρι τις 13.30 οι ναύτες είχαν επιστρέφει, διότι τα αντιτορπιλικά είχαν εντοπίσει κάποιο άγνωστο υποβρύχιο ίχνος σε απόσταση μικρότερη των 2.000 μ., ενώ σε εξέλιξη βρισκόταν μία ακόμα αεροπορική επίθε­ ση. Τα ιαπωνικά αεροσκάφη δεν κατάφεραν να διαπεράσουν την αμερικανική α­ σπίδα που είχε δημιουργηθεί από τα αε­ ροσκάφη του αεροπλανοφόρου «Essex», ενώ ο συναγερμός για την υποβρύχια α­ πειλή αποδείχθηκε λανθασμένος. Στις 14.06, το «Birmingham» απέστειλε την α­ ναφορά του προς τα ανώτερα κλιμάκια της TG 38.3, βάσει της οποίας η κατάστα­ ση παρουσιαζόταν πιο αισιόδοξη: «Η φω­ τιά έχει περιοριστεί στο οπίσθιο τμήμα του αεροπλανοφόρου και οι προοπτικές για την κατάσβεσή της είναι πλέον αρκε­ τά καλές». Στην πραγματικότητα, όμως, η μικρή ανάπαυλα στις προσπάθειες κα­ τάσβεσης υπήρξε καθοριστική, διότι το «Princeton» δεν μπορούσε να αντιμετωπί­ σει με ίδια μέσα τις εστίες. Λίγο μετά τις 14.30, το «Birmingham» προσέγγισε και πάλι το «Princeton» για την επανέναρξη της διαδικασίας. Ο αν­ θυποπλοίαρχος Αλαν Ριντ που ήταν επι­ κεφαλής της ομάδας αρωγής η οποία θα αποβιβαζόταν και πάλι στο «Princeton», εκτιμούσε ότι μία ακόμα ώρα δράσης με τις μάνικες θα ήταν -κατά πάσα πιθανό­ τητα- επαρκής για την κατάσβεση της φωτιάς στο οπίσθιο τμήμα του πλοίου. Η φωτιά βρισκόταν σε εξέλιξη για περίπου πέντε ώρες, χωρίς όμως μέχρι τότε να έ­ χει προκαλέσει ιδιαίτερα σημαντικές ζημιές. Παρά τους ισχυρούς άνεμους που έ­ πνεαν στην περιοχή ξεπερνώντας τους 20 κόμβους, το «Birmingham» προσέγγισε το αεροπλανοφόρο σε απόσταση μικρό­ τερη των 15 μ. Στο κατάστρωμα του κατα­ δρομικού βρισκόταν μεγάλος αριθμός ανδρών που, εκτός από την επάνδρωση των αντιαεροπορικών πυροβόλων, συμ­ μετείχαν ενεργά στις εργασίες πυρόσβε­ σης. Ο πλοίαρχος του «Princeton» επιθυ­ μούσε την έναρξη ρυμούλκησης του αε­ ροπλανοφόρου από το καταδρομικό «Reno», αλλά ο σχετικός εξοπλισμός του

y

τελευταίου είχε υποστεί ζημιές από μια επίθεση αυτοκτονίας ιαπωνικών αερο­ σκαφών τις προηγούμενες ημέρες. Η ε­ μπλοκή του Ινγκλις υπήρξε καθοριστική, συστήνοντας στον πλοίαρχο Μπουράκερ την κατάσβεση της μοναδικής εστίας και, στη συνέχεια, τη ρυμούλκηση του «Princeton» από το «Birmingham» που διέ­ θετε λειτουργικό εξοπλισμό, αν και είχε ήδη υποστεί ζημιές από την επαφή με το αεροπλανοφόρο. Ξαφνικά, στις 15.23, το οπίσθιο τμήμα του «Princeton» εξερράγη, όταν η φωτιά έφθασε στο διαμέρισμα φύλαξης τορπι­ λών και βομβών. Εκτιμάται ότι 400 βόμ­ βες των 100 lb και 65 βόμβες θραυσματοποίησης ανατινάχθηκαν, έχοντας πλέον ξεπεράσει τα επιτρεπτά όρια θερμοκρα­ σίας. Σχεδόν 55 μέτρα από το οπίσθιο κατάστρωμα πτήσης εξακοντίστηκαν στον αέρα. Μια τεράστια γλώσσα φωτιάς ξεπήδησε από το οπίσθιο τμήμα, μαζί με πυκνό πορτοκαλί καπνό, σε ύψος μερι­ κών δεκάδων μέτρων. Η κατάσταση ήταν τραγική για το «Birmingham» εξαιτίας του

Χαρακτηριστική όψη του USS «Birmingham» στην περιοχή της Βιρτζίνια, τον Φεβρουάριο του 1943. Το πλοίο είχε ενταχθεί σε υπηρεσία μόλις στις 29 Ιανουαρίου 1943. Κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία Newport News.

μεγάλου αριθμού ανδρών που βρίσκο­ νταν στο κατάστρωμα. Από μια συνολική δύναμη 1.243 αξιωματικών και ναυτών, οι 229 φονεύθηκαν ακαριαία από την έκρη­ ξη, οκτώ υπέκυψαν στα τραύματά τους μέσα σε δύο ημέρες, τέσσερις ήταν α­ γνοούμενοι, 211 τραυματίστηκαν σοβα­ ρά και 201 υπέστησαν ελαφρύτερα τραύ­ ματα, όπως διαρρηγμένα τύμπανα και κατάγματα. Μέσα σε κλάσματα δευτερο­ λέπτων, συνολικά 653 μέλη του πληρώ­ ματος φονεύθηκαν ή τραυματίστηκαν, περισσότερο δηλαδή από το 50% του πληρώματος. Μια βροχή από θραύσματα έπεφτε για αρκετά δευτερόλεπτα πάνω στο καταδρομικό, όπως τμήματα εξοπλι-

Ενδιαφέρουσα φωτογραφία του «Birmingham», στην οποία αποκαλύπτονται λεπτομέρειες από τον οπλισμό του καταδρομικού. Στην πρύμνη διακρίνεται το ανοικτό υπόστεγο για το μεταφερόμενα υδροπλάνα που εξέρχονταν με τη βοήθεια του συστήματος ανύψωσης.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ IT * * J 5 5

Η ΚΛΑΣΗ ΚΑΤΑΔΡΟΜΙΚΏΝ ((CLEVELAND)) Τα καταδρομικά κλάσης «Cleveland» αποτέλεσαν το εξελικτικό βήμα των καταδρομι­ κών κλάσης «Brooklyn» και «St. Louis». Το ομώνυμο πλοίο της κλάσης «Cleveland» (CL-55) ξε­ κίνησε να κατασκευάζεται την 1η Ιουλίου 1940 και καθελκύστηκε την 1η Νοεμβρίου 1941. Η είσοδος των ΗΠΑ στον Β ’ ΠΠ επιτάχυνε το πρόγραμμα ναυπηγήσεων, ενώ η κλάση αναδείχθηκε στην πλέον πολυπληθή κλάση καταδρομικών. Ο κύριος οπλισμός αποτελείτο από τέσσερις τριπλούς πύργους με πυροβόλα 6 in/47 cal (152,4 mm) Mk 16, τα οποία εξαπέλυαν βλήματα διατρητικά θωράκισης βάρους 59 kg σε μεγίστη εμβέλεια 24 km (καλύπτοντας την απόσταση σε 84,9 δευτερόλεπτα). Το βάρος κά­ θε πύργου ξεπερνούσε τους 1681. Οι τέσσερις πύργοι υποστηρίζονταν από δύο συστήμα­ τα καθοδήγησης πυρός Mk 34, τα οποία ήταν εφοδιασμένα με ραντάρ Mk 8, στερεοσκοπι­ κό τηλέμετρο και οπτικά συστήματα. Ο δευτερεύων οπλισμός της κλάσης αποτελείτο από έξι δίδυμους πύργους με πυροβόλο των 5 in/38 cal (127 mm) με κατευθυντήρες πυρός Mk 37. Οι τελευταίοι ήταν εφοδιασμένοι με ραντάρ Mk 12 και Mk 22 (για τον προσδιορισμό του ύψους). Ο αντιαεροπορικός οπλισμός ήταν ιδιαίτερα ισχυρός και συνήθως αποτελείτο από 28 πυροβόλα Bofors των 40 mm σε δίδυμες (έξι) ή τετράδυμες παραλλαγές (τέσσερις) και 20 πυροβόλα Oerlikon των 20 mm, μονά ή δίδυμα κατανεμημένα σε διάφορες περιοχές. Ανάλογα με το πλοίο παρατηρούντο διαφοροποιήσεις. Για την καθοδήγηση των πυροβό­ λων Bofors των 40 mm υπήρχαν συστήματα Mk 51. Ο ηλεκτρονικός εξοπλισμός συμπληρω­ νόταν με ραντάρ έρευνας αέρος και επιφανείας. Επικουρικά, κάθε καταδρομικό μπορού­ σε να μεταφέρει ως οκτώ αεροσκάφη (δύο στους καταπέλτες και έξι στο υπόστεγο), αν και συνήθως μεταφέρονταν δύο έως τέσσερα υδροπλάνα OS2U ή SOC. Επιπροσθέτως, εκτός από τον ισχυρό οπλισμό, τα καταδρομικά απολάμβαναν ισχυρή προστασία από την προ­ στιθέμενη θωράκιση που έφθανε τα 127 mm σε μια πλευρική ζώνη του σκάφους μήκους σχεδόν 122 m. Τέσσερις λέβητες Babcock & Wilcox (πίεση 634 psi) κινούσαν ισάριθμους στροβίλους General Electric με συνολική ισχύ 100.000 shp, οι οποίοι με τη σειρά τους κινού­ σαν τέσσερις έλικες. Τα καταδρομικά κλάσης «Cleveland» άρχισαν να εντάσσονται σε υπηρεσία από τον Ιού­ νιο του 1942, καλύπτοντας τις απώλειες σε καταδρομικά τις οποίες είχε υποστεί το Αμερι­ κανικό Ναυτικό στο Θέατρο Επιχειρήσεων του Ειρηνικού (Pacific Theater of Operations) κα­ τά το πρώτο έτος του πολέμου. Συνολικά, 22 πλοία της κλάσης πολέμησαν στον Β ’ ΠΠ κερ­ δίζοντας 132 διακρίσεις (Battle Star) για τη συμμετοχή τους στις επιχειρήσεις. Η κλάση αποτέλεσε τη βάση για τα αεροπλανοφόρα κλάσης «Independence», τα οποία άρχισαν να ε­ ντάσσονται σε υπηρεσία από τον Φεβρουάριο του 1943. Μεταπολεμικά, ορισμένα μετατράπηκαν σε πυραυλοφόρα καταδρομικά με την εγκατάσταση του αντιαεροπορικού συστήματος RIM-2 Terrier και την αφαίρεση των πύργων της πρύμνης. Τα τελευταία εκσυγ­ χρονισμένα πλοία αποσύρθηκαν από την υπηρεσία το 1979.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΚΛΑΣΗΣ «CLEVELAND» ΠΛΗΡΩΜΑ

1.356

ΜΗΚΟΣ (m)

185,4

ΠΛΑΤΟΣ (m)

19,2 7

ΒΥΘΙΣΜΑ (m) ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ ΚΕΝΟ (t)

10.614

ΙΠΠΟΔΥΝΑΜΗ (shp) ΘΩΡΑΚΙΣΗ

100.000

Ως 127 mm πλευρικά του σκάφους και ως 165 mm

ΜΕΓΙΣΤΟ ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ (t) ΜΕΓΙΣΤΗ ΤΑΧΥΤΗΤΑ (kt) ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

στο εμπρόσθιο τμήμα των πύργων 13.064 33 9.012 km με ταχύτητα πλεύσης 25 kt 4x3 6 in/47

ΟΠΛΙΣΜΟΣ

6x2 5 in/38 28x40 mm (4x4 και 6x2 ή 6x4 και 2x2) 17-21x20 mm Ως 8 υδροπλάνα

σμού, κάννες πυροβόλων, πυροσβεστή­ ρες διοξειδίου του άνθρακα, χαλύβδινα κομμάτια. Ευτυχώς, ορισμένα τμήματα μεγάλου μεγέθους εκτινάχθηκαν αρκε­ τά μακρύτερα, διότι, αν έπεφταν πάνω στο καταδρομικό, θα προκαλούσαν ακό­ μα μεγαλύτερες ζημιές. Εκτός από το

8 6 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

«Birmingham», η τεράστια έκρηξη του «Princeton» προκάλεσε υλικές ζημιές στα παρακείμενα αντιτορπιλικά «Morrison» και «Irwin» καθώς και στο κα­ ταδρομικό «Reno». Κραυγές πόνου και αγωνίας ακούγονταν παντού, ενώ για την ομάδα που επρόκειτο να επιβιβαστεί

και πάλι στο «Princeton» ο θάνατος υ­ πήρξε ακαριαίος. Ο κυβερνήτης και ο δεύτερος στην ιεραρχία αντιπλοίαρχος Ουίνστον Φολκ τραυματίστηκαν, καθώς βρίσκονταν στη γέφυρα και παρατηρούσαν τις εργασίες πυρόσβεσης. Ο αντιπλοίαρχος Φράνσις Ντούμποργκ, αξιωματικός βολών του κα­ ταδρομικού, βρισκόταν ανάμεσα σε δύο υπαξιωματικούς στη γέφυρα. Δεν έπαθε ούτε γρατζουνιά, ενώ οι δύο άνδρες φονεύθηκαν. Ο Φολκ έλαβε την άδεια από τον κυβερνήτη να κατέβει στο κατά­ στρωμα και το πρώτο του μέλημα υπήρξε η δημιουργία ομάδων για την παροχή των πρώτων βοηθειών. Ο ίδιος θυμάται: «Το αίμα ήταν τόσο πηκτό πάνω στο κα­ τάστρωμα, ώστε έπρεπε να ρίξουμε άμμο για να μην γλιστράμε. Ζαλισμένος ακόμα από την έκρηξη δεν ήμουν προετοιμα­ σμένος για το θέαμα που αντίκρισα. Σε όλο το μήκος του καταστρώματος νε­ κροί, τραυματίες και ανθρώπινα μέλη». Ο Ινγκλις, επίσης, θυμάται: «Το ωστικό κύμα με πέταξε μακριά. Είχα υποστεί κά­ ταγμα στον αριστερό βραχίονα και θραύ­ σματα με τραυμάτισαν στο κεφάλι, στο πρόσωπο και στη βάση της σπονδυλικής στήλης. Στην αρχή πίστευα ότι δεν είχα τραυματιστεί σοβαρά και παρέμεινα για 10-15 λεπτά. Αισθάνθηκα αδιαθεσία και ζαλάδα και παρέδωσα τη διοίκηση στον Ντούμποργκ». Οταν ο Φολκ ολοκλήρωσε την επιθεώρηση στο κατάστρωμα, επέ­ στρεψε στη γέφυρα και ανέλαβε τη δια­ κυβέρνηση του καταδρομικού. Ο Φρανκ Πόφαμ ήταν ένας από τους παρατηρητές πάνω στο καταδρομικό: «Από εκεί που βρισκόμουν είχα άριστη ο­ ρατότητα στο εσωτερικό του "Princeton", βλέποντας το νερό από τις μάνικες να πέφτει πάνω στις θερμές βόμβες, με α­ ποτέλεσμα τη δημιουργία στηλών ατμού. Σήμερα η μνήμη μου με απατά, αλλά τό­ τε για έναν νεαρό 23 ετών ο κίνδυνος αποτελούσε ένα μακρινό ενδεχόμενο. Κά­ θε βόμβα πρέπει να είχε μήκος περίπου 1,5 μ. και εμείς βρισκόμασταν σε απόστα­ ση μικρότερη των 6 μ. Η έκφραση του κυβερνήτη ήταν παγερή, ένδειξη της σο­ βαρότητας της κατάστασης. Στη 13.32 σήμανε γενικός συναγερμός λόγω της α­ πειλής από αεροσκάφη. Το αντιτορπιλικό "Morrison" είχε σφηνωθεί κάτω από το "Princeton". Σε πολύ μικρό χρονικό διά­ στημα ένα Jeep και ένας ελκυστήρας αε­ ροσκαφών έπεσαν πάνω στη γέφυρα του άτυχου αντιτορπιλικού, προκαλώντας ζημιές. Το αντιτορπιλικό κατάφερε να ξε­ κολλήσει από τον εναγκαλισμό με το "Princeton", αλλά το θέαμά του μας προκαλούσε αυθόρμητα τα γέλια. Μετά από

περίπου 90 λεπτά, ο συναγερμός σταμά­ τησε και εγώ με τη μικρή μου ομάδα βρε­ θήκαμε και πάλι στο κατάστρωμα. Παρα­ τηρούσαμε τα γεγονότα μαζί με τον καλό μου φίλο Βέρνον Τρέβεθαν και τον Τζωρτζ Τόμσον, όταν πραγματοποιήθηκε η έ­ κρηξη. Βρέθηκα στον αέρα και προσγει­ ώθηκα με την πλάτη. Για τις επόμενες τέσσερις ημέρες βρισκόμουν στα πρό­ θυρα του θανάτου, ενώ κανείς δεν με ε­ νημέρωνε για την τύχη του φίλου μου». Ο Πόφαμ πιθανότατα ήταν ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας που επέζησε από την έκρηξη. Ο ίδιος συνεχίζει: «Ενας από την ομάδα παρατήρησε τον καπνό από τον χώρο αποθήκευσης βομβών του "Princeton", όταν την ίδια στιγμή πραγματοποιήθηκε η έκρηξη. Μια τεράστια στή­ λη πορτοκαλί καπνού τινάχθηκε σε ύψος 100-150 μ., ενώ παρατηρούσα το ωστικό κύμα που ερχόταν καταπάνω μου. Οπι­ σθοχώρησα και ασυναίσθητα ύψωσα το χέρι. Πιθανότητα η κίνηση αυτή μου έ­ σωσε τη ζωή χάνοντας μόνο ένα δάκτυ­ λο. Το ωστικό κύμα με πέταξε περίπου 10 μ. μακρύτερα και με σήκωσε ως 3 μ. στον αέρα. Για λίγα δευτερόλεπτα επικράτησε απίστευτη ησυχία, αλλά στη συνέχεια α­ κολούθησε μια βροχή από καυτά θραύ­ σματα. Προσπάθησα να ανασηκωθώ, αλ­ λά ήταν αδύνατο, καθώς το πόδι μου δεν με στήριζε. Σύρθηκα με κόπο κάτω από έναν πύργο για να αποφύγω τη θανατη­ φόρα βροχή. Τραυματίστηκα στη μέση και στο άλλο πόδι, αλλά θα μπορούσε να ήταν πολύ χειρότερα, Κοίταξα με κόπο τριγύρω μου και μπόρεσα να διακρίνω μόνο δύο-τρεις άνδρες που στέκονταν όρθιοι. Οι υπόλοιποι ήταν νεκροί ή κείτονταν αναίσθητοι. Οσοι άνδρες βρίσκο­

To «Birmingham» υπέστη για πρώτη φορά σημαντικές ζημιές στις 8 Νοεμβρίου 1943. Στη φωτογραφία, στις 6 Δεκεμβρίου 1943 στο Περλ Χάρμπορ, διακρίνεται το πλήγμα από μια βόμβα των 250 kg στην πρύμνη.

πλοίαρχος Ινγκλις κατέληξε ορθά στο συμπέρασμα ότι το «Princeton» ήταν πλέ­ ον καταδικασμένο και πως δεν θα έπρε­ πε πλέον να διακινδυνεύσουν περισσό­ τερα πλοία για τη σωτηρία του. Την ίδια άποψη μοιραζόταν και ο κυβερνήτης του

τέσσερις

τορπίλες

εναντίον

του

«Reno», πλοίαρχος Ραλφ Αλεξάντερ, ο ο­ ποίος ανέλαβε πλέον τον συντονισμό της επιχείρησης. Το συμπέρασμά του ε­ πιβεβαίωσε η διαταγή του υποναυάρχου Σέρμαν. Στις 17.06, το «Irwin» εξαπέλυσε

κή βολή» στο «Princeton». Αντικαταστάθηκε από το «Reno» στις 17.52, το οποίο εξαπέλυσε δύο τορπίλες εναντίον της δεξαμενής καυσίμου των 378.542 It και των διαμερισμάτων μεταφοράς οπλι-

«Princeton» χωρίς αποτέλεσμα, διότι είχε υποστεί ζημιές στο σύστημα διεύθυν­ σης τορπιλών. Τα πυρά από τα πυροβόλα των 5 in του αντιτορπιλικού ήταν, επί­ σης, αδύνατο να επιφέρουν τη «χαριστι­

νταν στις μάνικες πυρόσβεσης εξαφανί­ στηκαν μέσα σε μια τεράστια λάμψη. Ενα μέλος του πληρώματος με το όνομα Τζων Μίκσις ήλθε για να με βοηθήσει μέ­ σα στην ένταση της στιγμής. Κατάφερε να ξηλώσει μια κουκέτα και μαζί με τον Ντικ Στερν τη χρησιμοποίησαν ως αυτο­ σχέδιο φορείο για να με μεταφέρουν σε έναν σταθμό πρώτων βοηθειών. Η ταχύ­ τητά τους μου έσωσε τη ζωή. Με περιποιήθηκε ο Τιμ Χολτ που τον άκουσα να λέει ότι είχε χάσει τους προηγούμενους 12 άνδρες και πως δεν ήταν διατεθειμέ­ νος να χάσει και τον 13ο. Μου διοχέτευ­ σαν πλάσμα αίματος και με μετέφεραν σε ένα νοσοκομειακό πλοίο. Σώθηκα με τίμημα το δεξιό πόδι που έπρεπε να α­ κρωτηριαστεί. Ο καλός μου φίλος Β έρ ­ νον είχε πέσει πάνω στον πύργο No 3 και βρέθηκε αργότερα νεκρός». Λίγο πριν παραδώσει τη διοίκηση και μεταφερθεί για τις πρώτες βοήθειες, ο

f'

j= k i

w

Ενα ιαπωνικό βλήμα εκρήγνυται κοντά στην πρύμνη του «Birmingham», κατά τη διάρκεια των μαχών στη νήσο Σαϊπάν,-τΠΤς 15 Ιουνίου 1944.

ΣΤΡΑΤίίΐ ι » π : * i

c

Ο πλοίαρχος Τόμας Μπ. Ινγκλις, κυβερνήτης του «Birmingham», παρασημοφορήΘηκε με τον Ναυτικό Σταυρό για τις προσπάθειες σωτηρίας του «Princeton».

Το προσωπικό του «Birmingham» συμμετέχει στις επίπονες εργασίες κατάσβεσης. Η φωτογραφία έχει ληφ&εί γύρω στις 11.10, περίπου 90λεπτά μετά το πλήγμα της βόμβας.

σμού (με συνολικά 313 βόμβες βάρους 350 lb ως 2.000 lb) στην πλώρη του αερο­ πλανοφόρου. Το αποτέλεσμα ήταν μια τεράστια έκρηξη που παρέσυρε το «Princeton» στον υγρό τάφο του μέσα σε 45 δευτερόλεπτα. Το «Birmingham» έπλευσε με ίδια μέ­ σα για πρόχειρες επισκευές προς το Ουλίθι, μια μικρή ατόλη στα νησιά Καρολί­ νες, η οποία είχε μετατραπεί σε ναυτική βάση με ικανότητα ελλιμενισμού μεγά­ λου αριθμού πολεμικών πλοίων. Το κατα­ δρομικό συνοδευόταν από τα «Morrison», «Irwin» και «Gatling» που μετέφεραν με­ γάλο αριθμό επιζώντων, αλλά παράλλη­ λα και τα ίδια είχαν υποστεί ζημιές στην προσπάθεια διάσωσης του αεροπλανο­ φόρου. Το «Gatling» μετέφερε 221 επιζώντες διαθέτοντας το μοναδικό λειτουρ­ γικό ραντάρ της μικρής ομάδας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της νύκτας και την επό­ μενη ημέρα, οι επιζώντες πάνω στο

«Birmingham» εκπλήρωσαν το θλιβερό καθήκον της ταφής στη θάλασσα των

ψε τη διάσωση του «Princeton», ενώ υ­ πήρξαν ιδιαίτερα ατυχείς οι απώλειες α­

συμπολεμιστών τους. Οι εγγραφές από το ημερολόγιο του πλοίου ήταν χαρακτη­ ριστικές: «Στη 01.38 ολοκληρώσαμε την ταφή τεσσάρων αξιωματικών και 67 αν­ δρών. Στις 11.45 ολοκληρώθηκε η διαδι­ κασία ταφής τριών αξιωματικών και 154 ανδρών».

νάμεσα στο πλήρωμα του «Birmingham», το οποίο προσπάθησε, ηρωικά να φέρει εις πέρας την αποστολή. Εκτιμώ, όμως, ότι αυτή η τραγωδία πρέπει να θεωρηθεί ως η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κα­ νόνα. Η πρακτική της μη εγκατάλειψης

Μετά τη σύντομη παραμονή στο Ουλίθι, το πληγωμένο καταδρομικό απέ­ πλευσε με προορισμό την Καλιφόρνια και στις 22 Νοεμβρίου 1944 αφίχθη στη ναυτική βάση Μάρε για επισκευές. Το Ναυτικό προσέλαβε μια ομάδα πολιτικού προσωπικού για τον καθαρισμό του πλοί­ ου πριν την έναρξη των επισκευών. Ομως η μυρωδιά της ανθρώπινης σάρκας ήταν τόσο έντονη, ώστε η ομάδα αρνήθηκε και έτσι το μακάβριο έργο πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα του Ναυτικού. Τα συμπεράσματα του Ινγκλις από την επιχείρηση διάσωσης του «Princeton» καταγράφηκαν σε μια συνέντευξή του, λίγο πριν το τέλος του Β' ΠΠ: «Αν έπρεπε να βρεθώ και πάλι αντιμέτωπος με την ί­ δια κατάσταση για την παροχή βοήθειας σε ένα φλεγόμενο αεροπλανοφόρο, θα ενεργούσα με τον ίδιο τρόπο. Το Ναυτικό έχει αποδείξει ότι καταβάλλει κάθε δυ­ νατή προσπάθεια για τη σωτηρία πλοίων Το καταδρομικό κατά τη διάρκεια των εργασιών πυρόσβεσης στο «Princeton». Διακρίνονται αρκετά αεροσκάφη στο κατάστρωμα πτήσης.

88

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

που έχουν υποστεί ζημιές. Η τακτική αυ­ τή έχει αποδειχθεί επιτυχημένη όλα αυ­ τά τα έτη και έχει αποδώσει καρπούς τό­ σο στον υλικό τομέα (με τη σωτηρία του εξοπλισμού) αλλά -το σημαντικότεροκαι στον ηθικό. Η συγκυρία δεν επέτρε­

του πλοίου αποτελεί ταυτόχρονα έ­ μπνευση και ορθή τακτική. Η απόδοση του πληρώματος του «Birmingham» μετά την έκρηξη μπορεί να χαρακτηριστεί μό­ νο ως υποδειγματική. Η υστερία και η σύγχυση θα ήταν δικαιολογημένες υπό το βάρος των συνθηκών, αλλά στο πλή­ ρωμα κυριάρχησε η τάξη, η ψυχραιμία και η απόλυτη αφοσίωση».

Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ «BIRMINGHAM» Το καταδρομικό «Birmingham» (CL-62) υπήρξε ένα από τα ελάχιστα καταδρομι­ κά που πολέμησε στη Μεσόγειο και στον Ειρηνικό ωκεανό. Το καταδρομικό καθελκύστηκε στις 20 Μαρτίου 1942 και ε­ ντάχθηκε σε υπηρεσία στις 29 Ιανουαρίου 1943. Οι πρώτοι μήνες σε υπηρεσία α­ φιερώθηκαν στην εκπαίδευση του πλη­ ρώματος και στη μετατροπή του σε μια μάχιμη μονάδα. Στις 8 Ιουνίου 1943, το καταδρομικό απέπλευσε από τη βάση του Νόρφολκ με προορισμό τη Μεσόγειο θάλασσα. Ως μέλος της TG 86.1 συμμε­ τείχε το πρωινό της 9ης Ιουλίου στην επι-

χείρηοη «Husky» (απόβαση στη Σικελία). Για τις επόμενες εννέα ημέρες, το κατα­ δρομικό πραγματοποίησε αρκετούς πα­ ράκτιους βομβαρδισμούς, ενώ συμμετεί­ χε και στην αεροπορική κάλυψη ναρκαλιευτικών πλοίων. Η παραμονή του στη Με­ σόγειο υπήρξε σύντομη, καθώς στις 8 Αυγούστου 1943 βρισκόταν και πάλι στον ναύσταθμο του Νόρφολκ. Ο κυβερνήτης του πλοίου, πλοίαρχος Τζων Γουίλκς, αντικαταστάθηκε από τον πλοίαρχο Τόμας Ινγκλις. Μετά από μια σύντομη ανάπαυση και ανεφοδιασμό, στις 5 Σεπτεμβρίου το κα­ ταδρομικό βρισκόταν πλέον στον ναύ­ σταθμο του Περλ Χάρμπορ, στη Χαβάη, για επιχειρήσεις στον Ειρηνικό. Το «Birmingham» συμμετείχε στην TG 15.1. παρέχοντας υποστήριξη στα αεροπλανο­ φόρα «Lexington» (CV-16), «Princeton» (CV-23) και «Belleau Wood» (CV-24). Τα αε­ ροσκάφη τους προσέβαλαν τις ιαπωνι­ κές θέσεις στις ατόλες Τάραουα και Μακίν. Στις 23 Σεπτεμβρίου, η TG 15.1 επέ­ στρεψε στο Περλ Χάρμπορ, ενώ στις 5 Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε μια νέα επιδρομή στη νήσο Ουέικ. Την επόμενη ημέρα, η TG 15.1 επέστρεψε και πάλι στο Περλ Χάρμπορ. Στις 8 Νοεμβρίου, το «Birmingham» συμμετείχε στη μάχη του Κόλπου της Αυτοκράτειρας Αυγούστας. στα νησιά Σολομώντα, μαζί με τα αδελφά πλοία «Cleveland», «Columbia», «Montpelier» και «Denver». Ο Ινγκλις αφηγείται σχετικά: «Μετά την επιδρομή στη νήσο Ουέικ, η επόμενη αποστολή μας ήταν η υποστήρι­ ξη της απόβασης στον Κόλπο της Αυτοκράτειρας Αυγούστας, στην Μπουνγκε6ίλ. Τη νύκτα της 8ης Νοεμβρίου, το «Birmingham» μαζί με άλλα πλοία ανέλα­ βε την προστασία του προγεφυρώματος από μια πιθανή αιφνιδιαστική ιαπωνική επίθεση. Ο καιρός ήταν θυελλώδης. Μ ε­ τά το ηλιοβασίλεμα, ιαπωνικά αεροσκά­ φη από τη βάση της Ραμπαούλ πραγμα­ τοποίησαν μια σειρά επιθέσεων που διήρκεσαν σχεδόν όλη τη νύκτα. Η απο­ στολή τους ήταν η προσβολή των μετα­ φορικών πλοίων, αλλά, όταν μας εντόπι­ σαν, ο πειρασμός ήταν πολύ μεγάλος για να αντισταθούν». Η επιδρομή πραγματοποιήθηκε από 12 αεροσκάφη. Υπό το φως των φωτοβολίδων, οι πυροβολητές του «Birmingham» κατάφεραν να καταρρίψουν ένα Aichi D3 Val, αλλά το βομβαρ­ διστικό κατάφερε να πλήξει το οπίσθιο τμήμα του καταδρομικού με μία βόμβα των 250 kg, η οποία άνοιξε μια οπή στο κύτος καταστρέφοντας το υπόστεγο των υδροπλάνων. Μετά από περίπου ένα λε­ πτό, μία τορπίλη από κάποιο άλλο βομ-

Τα αποτελέσματα της έκρηξης στην υπερκατασκευή του πλοίου. Οι απώλειες του πληρώματος ήταν 241 νεκροί, ανάμεσά τους και ο φωτογράφος του πλοίου, ο οποίος αποθανάτιζε στο φιλμ τις προσπάθειες πυρόσβεσης του καταδρομικού.

C Η απόδοση του πληρώματος του «Birmingham» μετά την έκρηξη μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο ως υποδειγματική,

jf

Το πληγωμένο «Birmingham» εισέρχεται στη βάση του Μάρε Αίλαντ, τον Νοέμβριο του 1944, μετά το τραγικό περιστατικό στη μάχη του Λέυτε. Ο αριθμός των απωλειών σε άνδρες του καταδρομικού ήταν σημαντικά υψηλότερος σε σχέση με τις απώλειες του «Princeton», οι οποίες περιορίστηκαν σε 114 άνδρες.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 8 9

To προσωπικό του «Birmingham» συμμετέχει στις επίπονες εργασίες κατάσβεσης. Η φωτογραφία έχει ληφ9εί γύρω στις 11.10, περίπου 90λεπτά μετά το πλήγμα της βόμβας.

Το επόμενο πρωινό ενημερωθήκαμε από τον ραδιοφωνικό σταθμό Tokyo Rose ότι οι ιαπωνικές δυνάμεις είχαν απολέσει 15 αεροσκάφη, αλλά είχαν βυθίσει τρία αμερικανικά θωρηκτά, δύο αεροπλανο­ φόρα. επτά καταδρομικά, 13 αντιτορπιλικά και αρκετά μεταφορικά πλοία. Ξεκινή­ σαμε ένα ταξίδι 5.000 μιλιών (9.200 χλμ.) για να επιστρέφουμε στο Περλ Χάρμπορ. Τα τελευταία 1.000 μίλια ήταν και τα πλέ­ ον δύσκολα, καθώς οι καιρικές συνθή­ κες είχαν παρουσιάσει σημαντική επιδεί­ νωση. Σε μια προσπάθεια να μειώσουμε την πίεση από το νερό, ανοίχθηκε μία οπή στο κατάστρωμα η οποία χρησιμοποιήθηκε για την εκτόνωση του νερού και του αέρα. Το αποτέλεσμα ήταν η δη­ μιουργία μιας μεγάλης στήλης, τύπου γκέιζερ, κάθε φορά που η πλώρη βυθιζό­ ταν στα κύματα». Την 1η Δεκεμβρίου, το «Birmingham» βρισκόταν στη Χαβάη με τελικό προορισμό τη ναυτική βάση Μάρε Αϊλαντ στην Καλιφόρνια. Στις 18 Φεβρουάριου 1944, το ανανε­ ωμένο καταδρομικό απέπλευσε και πάλι για το Περλ Χάρμπορ όπου και αφίχθη μετά από πέντε ημέρες. Τους επόμενους μήνες συμμετείχε ενεργά σε διάφορες ε­ πιχειρήσεις όπως στη νήσο Σαϊπάν (14 Ιουνίου-4 Αυγούστου), στη Μάχη της Θά­ λασσας των Φιλιππινών (19-20 Ιουνίου), στο Τινιάν (20 Ιουλίου-1 Αυγούστου), στο Γκουάμ (21 Ιουλίου), στην επιδρομή στην Οκινάουα (10 Οκτωβρίου) και στις επι­ δρομές στη νήσο Λουζόν και στη Φορμό­ ζα (15-19 Οκτωβρίου 1944). Στις 24 Οκτω­ βρίου 1944, κατά τη διάρκεια της αερο­ ναυμαχίας στον Κόλπο του Λέυτε υπέστη για δεύτερη φορά σημαντικές ζημιές και απώλειες. Στη βάση Μάρε Αϊλαντ πραγματοποιήθηκαν οι επισκευές των

Εικόνα καταστροφής στο υπόστεγο του «Princeton». Στο κέντρο του υπόστεγου διακρίνεται ένα κατεστραμμένο αεροσκάφος. βαρδιστικό έπληξε το «Birmingham» στο αριστερό τμήμα της πλώρης, γεγονός που προκάλεσε αρκετές ζημιές και μία οπή σχεδόν 10 μ. Οι Ιάπωνες πραγματο­ ποίησαν αποφασιστικές επιθέσεις και το «Birmingham» αποτέλεσε σημαντικό στό­ χο. Συνολικά, το πλοίο κατέρριψε τέσσε­ ρα ιαπωνικά αεροσκάφη. Το επόμενο

9 0 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

πρωινό, ο σχηματισμός αποσύρθηκε και το «Birmingham» έπλευσε με ίδια μέσα για προσωρινές επισκευές προς τη νήσο Φλόριδα, χωρίς όμως να έχει την ικανό­ τητα να επιδιορθώσει πλήρως τις ζημιές. Ο Ινγκλις συνεχίζει: «Μετά από μια συ­ ναρπαστική νύκτα, οι απώλειές μας ήταν μόνο δύο άνδρες και 25 τραυματίες.

καταστροφών που προκλήθηκαν από την έκρηξη του «Princeton» καθώς και σημα­ ντικές αναβαθμίσεις στον εξοπλισμό και στον οπλισμό. Οι επισκευές ολοκληρώ­ θηκαν στις 17 Ιανουαρίου 1945 και μετά από ένα σύντομο διάστημα εκπαίδευσης και προσαρμογής απέπλευσε και πάλι για τον Ειρηνικό ωκεανό. Από τις 28 Φεβρουάριου 1945, το κα­ ταδρομικό βρισκόταν στη νήσο Ιβο Τζίμα όπου και προσέβαλε οχυρές θέσεις. Στις 5 Μαρτίου αντικαταστάθηκε από το κα­ ταδρομικό «Salt Lake City» (CA-25) και ε­ πέστρεψε στο Ουλίθι. Στις 26 Μαρτίου, το καταδρομικό συμμετείχε στον ναυτι­ κό βομβαρδισμό της Οκινάουα. Δρώντας στην περιοχή, το «Birmingham» πραγμα­ τοποίησε πληθώρα αποστολών καταρρίπτοντας αρκετά αεροσκάφη. Στις 4 Μαΐου 1945, ένα ιαπωνικό αεροσκάφος αυτοκτονίας με μία βόμβα συνετρίβη λί-

γο πίσω από τον πύργο No 2 των 6 in προκαλώντας ζημιές για τρίτη φορά στο κα­ ταδρομικό. Το ιαπωνικό αεροσκάφος, πι­ θανότατα ένα Ki-43 Oscar, εκτέλεσε μια κατακόρυφη βύθιση από ύψος 1.200 μ. Τα αντιαεροπορικά πυροβόλα δεν είχαν ε­ παρκή περιθώρια ανύψωσης και η άμυνα του πλοίου περιορίστηκε στα πυροβόλα των 20 mm. To Oscar συνετρίβη πάνω στο πλοίο προκαλώντας τη διάτρηση τριών καταστρωμάτων και εξερράγη στον θά­ λαμο ανάρρωσης, φονεύοντας ή τραυμα­ τίζοντας 21 άνδρες από την ιατρική ομά­ δα του πλοίου. Συνολικά, το πλοίο είχε 52 νεκρούς και 82 τραυματίες. Μετά από πρόχειρες επισκευές από το πλοίο «Shackle» (ARS-9), το «Birmingham» απέ­ πλευσε για τη νήσο Γκουάμ. Στις 13 Μάίου εισήλθε για επισκευές στη ναυπη­ γική κλίνη και αναχώρησε στις 21 Μάίου με προορισμό το Περλ Χάρμπορ για πιο εκτεταμένες επισκευές και αναβαθμί­ σεις. Πρακτικά, η πολεμική του δράση εί­ χε ολοκληρωθεί, καθώς αναχώρησε από το Περλ Χάρμπορ στις 12 Αυγούστου 1945. Τρεις ημέρες αργότερα, η Ιαπωνία συνθηκολόγησε και ο Β' ΠΠ τερματίστη­ κε. Το «Birmingham» επέστρεψε στο Σαν Φρανσίσκο στις 22 Μαρτίου 1946, μετά από παραμονή για σημαντικό χρονικό διάστημα στην Αυστραλία. Στις 2 Ιανουαρίου 1947 αποσύρθηκε από την υπηρε­ σία και τέθηκε σε καθεστώς εφεδρείας. Την 1η Μαρτίου 1959 διεγράφη από τα μητρώα του Αμερικανικού Ναυτικού και μερικούς μήνες αργότερα οδηγήθηκε στο διαλυτήριο.EJ

Στις 4 Μαΐου 1945, το «Birmingham» υπέστη για τρίτη φορά σημαντικές ζημιές, ύστερα από τη συντριβή ενός αεροσκάφους αυτοκτονίας στο κατάστρωμά του, κατά τις επιχειρήσεις γύρω από την Οκινάουα. Κυβερνήτης ήταν πλέον ο πλοίαρχος Χάρρυ Ντάγκλας Πάουερ.

Το «Birmingham» κατά τη διάρκεια των επισκευών στο Μάρε Αϊλαντ, τον Ιανουάριο του 1945. Διακρίνονται αρκετές λεπτομέρειες από τον οπλισμό και τον εκτεταμένο ηλεκτρονικό εξοπλισμό. Στο κάτω δεξιό τμήμα της φωτογραφίας διακρίνεται ένας δίδυμος πύργος των 5 in και πίσω οι θέσεις δύο τετράδυμων Bofors των 40 mm.

To πλήρωμα του «Birmingham» παρατηρεί με ενδιαφέρον τις εξελίξεις στο «Princeton». Η φωτογραφία έχει ληφθεί μπροστά από τον δίδυμο πύργο No 3 των 5 in.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Marc D. Bernstein: HELL BROKE LOOSE AT LEYTE GULF, Naval History, October, 2009. (2) AI Adcock: US LIGHT CRUISERS IN ACTION, Warships No 12, Squadron/Signal Publications, Texas, 1999. (3) Antony Preston: CRUISERS, PRC Publishing, London, 1980. (4) CONWAY'S ALL THE WORLD’S FIGHTING SHIPS 1922-1946, Conway Maritime Press, London, 1980. (5) David Brown: WARSHIP LOSSES OF WORLD WAR TWO, Arms and, London, 1990. (6) Thomas Bradshaw, Marsha L. Clark: CARRIER DOWN - -THE STORY OF THE SINKING OF THE USS "PRINCETON", Eakin Press, Austin Texas, 1990. (7) Harry Popham: EYEWITNESS TO TRAGEDY - DEATH OF USS ",PRINCETON", World War II, May, 1997.

ΣΤΡΑΤΙΟΤΙΙΗ UTOPIA 9 1

ΤΑ TIGER ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΣΚ ΓΙΑΝΚΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ

Τα «αιΠουροειΰη» ίων Waffen SS ίο κααιό καλοκαίρι ίου 1943 jjt'

. Jpv

ί

ig ■ / κ

92 I ΣΤΡΑ ΤΙ ΩΤΙ ΚΗ U T O P I A

■ ^L·;

-Λ= »

Η Μάχη ίου Κούροκ αποιέΠεαε ίο σημείο καμπής ίων εξελίξεων οτο Ανατολικό Μέτωπο καθώς και ιην τελευταία γερμανική θερινή επίθεση. Η γερμανική πλευρά συγκέντρωσε σημαντικό αριθμό αρμάτων και μονάδων για να κάμιμει ιη σοβιετική αντίσταση. Τα άρματα μάχης Tiger, στα οποία Βασίζονταν οε μεγάλο βαθμό οι γερμανικές ελπίδες για επικράτηση στη μάχη, δεν κατάιρεραν να αλλάζουν ιην έκβασή της. 0 αριθμός τους ήταν πολύ μικρός συγκριτικά με τις αποστολές που ανέλαβαν και τελικά, παρά τα πλήγματα που προξένησαν στους αντιπάλους τους, δεν απέιρυγαν την υποχώρηση.

Μάχη του Κούρσκ (επιχείρηση «Zitadelle»: Ακρόπολη), το καλο­ καίρι του 1943, αποτέλεσε την αρ­ χή του τέλους για τη Wehrmacht στο Ανατολικό Μέτωπο, με τον Ερυθρό Στρατό να ανακτά πλήρως τη στρατηγική πρωτοβουλία μέχρι την τελική επικράτηση και κατάληψη του Βερολίνου. Τα άρματα μάχης Tiger διαδραμάτισαν ση­ μαντικό ρόλο, αλλά δεν κατάφεραν να ε­ πηρεάσουν την οριστική έκβαση της μά­ χης. Στο άρθρο που ακολουθεί θα εξετά­ σουμε τα βασικά τεχνικά χαρακτηριστικά και θα επικεντρωθούμε στη δράση τους. Σε γενικές γραμμές, το γερμανικό σχέδιο δράσης προέβλεπε την ανάπτυξη της Ομάδας Στρατιών «Κέντρο» (Heeresgruppe Mitte) στο βόρειο τμήμα του θύλακα του Κούρσκ με οκτώ μεραρχίες πάντσερ (οι ο­ ποίες διέθεταν συνολικά 747 άρματα) και

Η

Αρματα Tiger της 9ης Ιλης του 3ου Συντάγματος Αρμάτων της 3ης Μεραρχίας Γρεναδιέρων Πάντσερ S S «Totenkopf» αντιμετωπίζουν σοβιετικά Τ-34/76 κατά τη διάρκεια της μάχης του Κούρσκ.

αιχμή του δόρατος τα Tiger της 505 Επιλαρχίας Βαρέων Αρμάτων (ΕΒΑ ) και τους καταστροφείς αρμάτων Ferdinand του 656 Συντάγματος Κυνηγών Αρμάτων. Τα Tiger είχαν αναλάβει τη διάσπαση της πυκνής σοβιετικής αντιαρματικής άμυνας, αλλά η γερμανική επίθεση πρακτικά διακόπη­ κε, όταν στις 12 Ιουλίου σι Σοβιετικοί επι­ τέθηκαν στο Ορέλ αναγκάζοντας τους Γερμανούς να διαθέσουν δυνάμεις για την ανακοπή της. Στο νότιο τμήμα του θύλακα, η Ομάδα Στρατιών «Νότος» (Heeresgruppe Sued) είχε στη διάθεσή της

επτά μεραρχίες πάντσερ και τέσσερις ενισχυμένες μεραρχίες γρεναδιέρων πά­ ντσερ («Grossdeutschland» και τρεις των Waffen S S), με αιχμή του δόρατος τα Tiger της 503 Ε Β Α και των μεραρχιών γρεναδιέ­ ρων πάντσερ καθώς και τα 200 Panther της 51ης και της 52ης Επιλαρχίας. Συνο­ λικά, η Ομάδα Στρατιών «Νότος» διέθετε 1.035 άρματα μάχης για να επιτύχει τους αντικειμενικούς σκοπούς της.

ΣΤΗ ΦΠΤΙΑ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ Στο πλαίσιο της εξύψωσης του ηθι­ κού των νεοεκπαιδευόμενων πληρωμά­ των στο Πάντερμπορν, μεταφέρθηκε ένα άρμα από την πρώτη γραμμή του μετώ­ που. Το άρμα ανήκε στην 1η Ιλη της 503 Ε Β Α και είχε πολεμήσει στην περιοχή του Ροστόβ, τον Φεβρουάριο του 1943. Κατά τη διάρκεια των σκληρών μαχών στην πε­ ριοχή, το άρμα είχε πληγεί 227 φορές από αντιαρματικά τυφέκια των 14,5 mm, 14 φορές από διατρητικά βλήματα θωράκισης των 45 mm και των 57 mm, και 11 φο­ ρές από διατρητικά βλήματα θωράκισης των 76,2 mm. Οι ερπύστριες είχαν δεχθεί σημαντικό αριθμό πληγμάτων, όπως και η πλειοψηφία των εδαφικών τροχών στη δεξιά πλευρά. Παρά τον τεράστιο αριθμό πληγμάτων, το άρμα κατάφερε να διανύσει 60 χλμ. και να επιστρέψει για πρόχει­ ρες επισκευές στα μετόπισθεν.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΙΤ Ο Ρ ϋ

93

Τον Μάρτιο του 1943 αποφασίστηκε η σύσταση αμιγών μονάδων, παρά τις α­ ντιρρήσεις ορισμένων διοικητών που επέμειναν στη διατήρηση των μέσων αρ­ μάτων για μια σειρά αποστολών για τις

Αρματα Tiger I της 2ης S S ΜΓΠα «Das Reich» κινούνται προς το μέτωπο. Ο βασικός τακτικός σχηματισμός των αρμάτων ήταν η σφήνα. Στο κάτω τμήμα του σκάφους διακρίνονται τμήματα ερπύστριας για πρόσθετη προστασία.

Το πυροβόλο χαρακτηριζόταν από πολύ υψηλά επίπεδα ευστοχίας σε από­ σταση 1.000 m, ξεπερνώντας το 90% σε επιχειρησιακές συνθήκες. Απέναντι στο Τ-34/76, μία αναφορά της 13ης Ιλης του Συντάγματος Αρμάτων της «Grossdeutschland» είναι χαρακτηριστι­ κή της απόδοσης του πυροβόλου των 8,8 cm στη μάχη: «Το πρώτο πλήγμα α­ πέναντι στα Τ-34/76 επιτυγχανόταν από απόσταση 800-1.000 μ. Το βλήμα Pzgr 39 διαπερνούσε εύκολα την εμπρόσθια θωράκιση και συνήθως κατέστρεφε τον κινητήρα στο οπίσθιο τμήμα του σκά­ φους. Στο 80% των περιπτώσεων κατά τις οποίες επιτυγχανόταν ένα πλαγιο­ μετωπικό πλήγμα στο σκάφος με διά­ τρηση προς το οπίσθιο τμήμα, οι δεξα­ μενές καυσίμου ανατινάζονταν. Ακόμα

και από απόσταση μεγαλύτερη των 1.500 μ. και με ευνοϊκές καιρικές συν­ θήκες ήταν δυνατή η διάτρηση της θωράκισης του Τ-34/76 με ελάχιστη κατα­ νάλωση βλημάτων». Η εξέλιξη της δομής των επιλαρχιών Tiger ήταν σταδιακή. Αρχικά, η επιλαρχία αποτελείτο από ίλη διοίκησης και δύο ίλες βαρέων αρμάτων. Η ίλη διοίκη­ σης αποτελείτο από ουλαμό διαβιβάσε­ ων με τρία άρματα διοίκησης (δύο Tiger και ένα Pz.Kpfw. Ill) και ουλαμό μέσων αρμάτων με πέντε Pz.Kpfw. Ill με πυρο­ βόλα 5 cm L/60. Κάθε ίλη αρμάτων απο­ τελείτο από ουλαμό διοίκησης (ένα Tiger και δύο Pz.Kpfw. Ill) και τέσσερις ουλαμούς με δύο Tiger και δύο Pz.Kpfw. Ill ο καθένας. Συνολικά, η επιλαρχία α­ ποτελείτο από 20 Tiger και 26 Pz.Kpfw. III.

οποίες δεν ήταν κατάλληλα τα βαρύτε­ ρα Tiger. Με τη νέα δομή, κάθε επιλαρχία αποτελείτο από ίλη διοίκησης (δύο άρματα διοίκησης και ένα κανονικό άρ­ μα) και τρεις ίλες βαρέων αρμάτων. Κά­ θ ε ίλη αποτελείτο από ουλαμό διοίκη­ σης (δύο άρματα) και τρεις ουλαμούς των τεσσάρων αρμάτων. Συνολικά, η επιλαρχία αποτελείτο από 45 Tiger. Στο βόρειο τμήμα του μετώπου, η 505 Ε Β Α ήταν η μοναδική μονάδα εξο­ πλισμένη με Tiger. Για την εκκαθάριση των ναρκοπεδίων, η επιλαρχία ενισχύθηκε με τον 2ο Ουλαμό της 312 (Fkl) Ιλης που διέθετε τηλεκατευθυνόμενα οχήματα Goliath (Sd.Kfz.302) τα οποία καθοδηγούντο από πυροβόλα εφόδου StuG III. Την πρώτη ημέρα της μάχης, στις 5 Ιουλίου, η μονάδα προσκολλήθηκε στην 6η Μεραρχία Πεζικού (ΜΠ) του XLVII (47ου) Σώματος Πάντσερ (ΣΠα) και συμμετείχε στην επίθεση προς το Ποντογιάν, διεκδικώντας την καταστροφή 42 Τ-34 και προκαλώντας την κατάρρευ­ ση της σοβιετικής 15ης ΜΠ. Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία της 505 ΕΒΑ , αν είχε χρησιμοποιηθεί η 2η Μεραρχία Πά­ ντσερ (ΜΠα), τότε η έκβαση της μάχης θα ήταν διαφορετική. Οι επιτυχίες της 505 Ε Β Α είχαν όμως και βαρύ τίμημα. Από τα 31 άρματα που ξεκίνησαν τη μά­ χη, τα 25 δέχθηκαν πλήγματα από τα α­ ντιαρματικά πυροβόλα και τις νάρκες, ενώ δύο καταστράφηκαν ολοσχερώς. Την επόμενη ημέρα υπήρχαν, αρχικά, διαθέσιμα μόλις έξι Tiger. Εκμεταλλευόμενη την επιτυχία της πρώτης ημέρας, η επίθεση συνεχίστηκε προς τα υψώματα της Ολχοβάτκα, τα ο­ ποία βρίσκονταν στον άξονα προς την πόλη του Κούρσκ. Η 505 Ε Β Α συνέχισε την επίθεση υποστηρίζοντας τις 2η και 9η ΜΠα. Για να καλύψει τα κενά, η σο­ βιετική ηγεσία χρησιμοποίησε σημαντι­ κές τεθωρακισμένες εφεδρείες. Στις 6 Ιουλίου 1943, οι Σοβιετικοί έριξαν στη μάχη το 16ο Τεθωρακισμένο Σώμα, το ο­ ποίο αποτελείτο από δύο ταξιαρχίες αρ­ μάτων. Η προπορευόμενη ταξιαρχία ενεπλάκη σε μάχη με τα Tiger και απώλεσε τα 46 από τα 50 διαθέσιμα άρματα. Η δεύτερη ταξιαρχία που ακολουθούσε, υπέστη απώλεια 23 αρμάτων. Τις επόμε­ νες ημέρες, η σοβιετική άμυνα σκλήρυ-

Κοντινή όψη ενός Tiger που ανήκει στο II βεΣΠα. Το σώμα αυτό αποτελείτο από τις μεραρχίες γρεναδιέρων πάντσερ «LSSAH», «Das Reich» και «Totenkopf».

94

ITPATIQTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ

νε ακόμα περισσότερο και έτσι οι γερ­ μανικές δυνάμεις, παρά τις επιτυχίες τους, δεν προχώρησαν πέρα από την

Σχεδίαση χάρτη: Παρασκευή Ευγενικού / ΓΝΩΜΩΝ Εκδοτική 2013

χχχχ

IK !

7η ΙτΦ

Μπέλγκορονυ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ j Σοβιετικοί ”] Γερμανοί

Στ: Στρατιά ΣτΠα: Στρατιά Πάντσερ ΤΘΣτ: Τεθωρακισμένη Στρατιά ΤΘΣτΦ: Τεθωρακισμένη Στρατιά Φρουράς ΣτΦ: Στρατιά Φρουράς

ΣΣΦ: Σώμα Στρατού Φρουράς ΤΘΣ: Τεθωρακισμένο Σώμα ΤΘΣΦ: Τεθωρακισμένο Σώμα Φρουράς ΜΚΣ: Μηχανοκίνητο Σώμα ΜΚΣΦ: Μηχανοκίνητο Σώμα Φρουράς

ΜΠ: Μεραρχία Πεζικού ΜΠα: Μεραρχία Πάντσερ ΜΓΠα: Μεραρχία Γρεναδιέρων Πάντσερ ΣΣ: Σώμα Στρατού ΣΠα: Σώμα Πάντσερ

Η τρομερή αρματομαχία στην Προχσρόφκα, στις 12 Ιουλίου 1943, οδήγησε στην κορύφωση του δράματος. Αγνοώντας το γεγονός ότι οι Σοβιετικοί διέθεταν ακόμη τεράστιες εφεδρείες, οι Γερμανοί κατεύ&υναν προς τα βορειοανατολικά το II Σώμα Πάντσερ SS, με σκοπό να φράξουν τη δίοδο μεταξύ των ποταμών Πσελ και Ντόνετς, ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί η προέλαση προς βορρά. Ετσι, όμως, ήλθαν αντιμέτωποι με τα 850 άρματα μάχης της 5ης ΤΘΣτΦ, προτού οι δυνάμεις του Αποσπάσματος Στρατιάς Κεμπφ προλάβουν να διαβούν τον Ντόνετς για να συμμετάσχουν στη συμπλοκή.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ I ITC *

1 95

Αρματα Tiger της 3ης Ιλης της 503 ΕΒΑ σε θέση προετοιμασίας πριν από την έναρξη της επίθεσης. Μετά τη λήξη του Β ’ ΠΠ, η σοβιετική προπαγάνδα ανέφερε ότι η Μάχη του Κούρσκ εξελίχθηκε σε νεκροταφείο για τα γερμανικά άρματα και ιδιαίτερα για τα Tiger που υπέστησαν εκατοντάδες απώλειες. Οι απόψεις αυτές υιοθετήθηκαν και από δυτικές πηγές και μόνο από τη δεκαετία του 1980 και με την πρόσβαση σε αρχεία άρχισε να γίνεται γνωστή η πραγματική εξέλιξη της μάχης. Ολχοβάτκα, δεχόμενες συνεχώς αντεπι­ θέσεις. Η 505 Ε Β Α ξεκίνησε τη μάχη με τις δύο ίλες, ενώ ενισχύθηκε με την 3η Ιλη, τρεις ημέρες μετά την έναρξη της μάχης. Παρά τις λυσσώδεις προσπάθει­ ες, η γερμανική προέλαση σταμάτησε στο τόξο μεταξύ Τεπλόγιε και Ολχοβάτ­ κα, ενώ τα Tiger προξένησαν σημαντικές

Ενδιαφέρουσα φωτογραφία ενός Tiger κατά τη διάρκεια της επίθεσης. Στο βάθος διακρίνονται τα αποτελέσματα της έκρηξης. Το πυροβόλο των 8 ,8 cm αποτελούσε ένα επίφοβο όπλο με μεγάλη διατρητική ικανότητα και υψηλά ποσοστά ευστοχίας σε συνθήκες μάχης.

Στη φωτογραφία διακρίνονται τα φλεγόμενα συντρίμμια ενός Τ-34, ενώ αριστερά διακρίνεται ένα Tiger που ήδη αναζητά νέους στόχους.

απώλειες στους επιτιθέμενους. Στις 15 και 17 Ιουλίου, η επιλαρχία κατέστρεψε 22 και 32 άρματα αντίστοιχα. Συνολικά, κατά τη φάση της επίθεσης, η μονάδα σημείωσε αναλογία επιτυχιών προς α­ πώλειες σχεδόν 37 προς 1, ενώ, όταν συμμετείχε αποκλειστικά σε αμυντικό αγώνα (από τις 16 Ιουλίου), η αναλογία μειώθηκε σε 27 προς 1. Η δύναμη των Tiger είχε συγκεντρω­ θεί στο νότιο τμήμα του μετώπου, όπου, εκτός από την 503 ΕΒΑ , είχαν συγκε­ ντρωθεί και οι τέσσερις επίλεκτες με­

σματος Στρατιάς Κεμπφ (Armeeabt. Kempf). Ο διασκορπισμός της δύναμης, σε συνδυασμό με μια σειρά λανθασμέ­ νων επιχειρησιακών τακτικών, είχε ως α­ ποτέλεσμα την απώλεια μεγάλου αριθ­ μού Tiger. Ενδεικτική είναι η αναφορά της επιλαρχίας για τις τρεις πρώτες η­ μέρες της μάχης: «Ξεκινήσαμε με 39 ε­ πιχειρησιακά άρματα στις 5 Ιουλίου και άλλα πέντε άρματα στις 6 Ιουλίου. Την περίοδο 5-8 Ιουλίου, 34 άρματα ήταν πρακτικά εκτός επιχειρησιακής δράσης. Δύο χαρακτηρίστηκαν ως ολική απώ­ λεια, 16 υπέστησαν ζημιές από νάρκες,

ραρχίες γρεναδιέρων πάντσερ. Στις 4 Ιουλίου 1943, μία ίλη από την 503 Ε Β Α προσκολλήθηκε στις 6η, 7η και 19η ΜΠα του III ΣΠα (III. Panzerkorps) του Αποσπά-

εννέα αντιμετώπισαν μηχανικές βλάβες και επτά επλήγησαν. Η επιχειρησιακή κατάσταση της επιλαρχίας στις 12 το μεσημέρι της 8ης Ιουλίου είναι 33 δια­ θέσιμα άρματα, οκτώ άρματα που χρήζουν επισκευών μικρής διάρκειας (ως ο­ κτώ ημερών), δύο που χρήζουν επισκευ­ ών μεγάλης διάρκειας και δύο που χα­ ρακτηρίζονται ως ολική απώλεια». Εξαιτίας της θωράκισής τους, πολύ συχνά τα άρματα τίθεντο επικεφαλής της γερμανικής επίθεσης, χωρίς την προστασία γρεναδιέρων και την υπο­ στήριξη του μηχανικού για την άρση ναρκοπεδίων, γεγονός που αύξανε τις απώλειες. Οι τακτικές αυτές τροποποιήθηκαν κατά την εξέλιξη της μάχης, με την ισχυρή συνοδεία των Tiger από γρε­ ναδιέρους για την εκκαθάριση των ε­ χθρικών ομάδων εξουδετέρωσης αρμά­ των και για την προστασία των σχηματι­ σμών τους. Την πρώτη ημέρα των επι­ χειρήσεων, όλα τα άρματα της 2ης Ιλης της 503 Ε Β Α υπέστησαν ζημιές από ναρ-

Δύο όψεις ενός κατεστραμμένου Tiger της 505 ΕΒΑ. Από την πληθώρα των πληγμάτων εκτιμάται ότι το άρμα εξουδετερώθηκε από αντιαρματικά βομβίδια ΡΤΑΒ που εξαπέλυσαν αεροσκάφη 11-2 σε συνδυασμό με πυρά πυροβολικού. Δεξιά της θυρίδας του οδηγού διακρίνεται το έμβλημα της επιλαρχίας.

9 6 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Γερμανικό βαρύ άρμα μάχης Tiger I AusfE της 8 ης Ιλης (8/sPzKp) της 3ης Μεραρχίας Γρεναδιέρων Πάντσερ SS "Totenkopf", Κούρσκ 1943. Αν και το Tiger διέθετε ισχυρό οπλισμό και θωράκιση, εν τούτοις στη σχεδίασή του δεν είχαν ληφθεί υπόψη τα πλεονεκτήματα της κεκλιμένης θωράκισης του Τ-34. Μπορούσε να θέσει οποιοδήποτε σοβιετικό άρμα εκτός μάχης και μαζί με τα Panther και τα Ferdinand αποτέλεσε την αιχμή των επιθέσεων στη μάχη του Κούρσκ. Οταν η μαζική σοβιετική αντίσταση περιόρισε την ευκινησία του, το Tiger έπεσε θύμα της λεπτής θωράκισης των πλευρών και των νώτων του. Επίσης, κατά τη μεταφορά του στο μέτωπο -είτε δια του οδικού δικτύου είτε με τον σιδηρόδρομο επισημάνθηκε ακόμα ένα σοβαρό μειονέκτημά του: το μεγάλο πλάτος του. Το συγκεκριμένο άρμα φέρει δίχρωμη παραλλαγή με βασικό χρώμα sand yellow και λωρίδες ακανόνιστου σχήματος σε red brown (εικονογράφηση: Δημήτρης Χαδούλας).

κοπέδια, ενώ τα άρματα της 3ης Ιλης διεκδίκησαν την καταστροφή 34 Τ-34/76 στο Σολομίνο, επτά χιλιόμετρα νοτιοα­ νατολικά του Μπέλγκοροντ.

Chadoulas.com φθασε μέχρι πάνω από τις ερπύστριες. To Tiger συνέχισε να κινείται μέχρι που έφθασε στην απέναντι όχθη. Ηταν η στιγμή να ακολουθήσει το επόμενο άρ­ μα, αλλά αυτό δεν επρόκειτο να συμβεί. Το 221 δεν κατάφερε να βρει στέρεο έ­ δαφος και έτσι αναγκάστηκε να επι­ στρέφει. Μία γέφυρα είχε κατασκευα­ στεί στον άνω ρου του ποταμού, αλλά δεν ήταν κατάλληλη για άρματα μάχης με βάρος μεγαλύτερο των 3 0 1. 0α έπρεπε να κατασκευαστεί μία νέα γέφυρα και το μηχανικό έσπευσε στην πρώτη γραμμή για τη ζεύξη του κωλύματος. Τα άρματα παρέμειναν διασκορπισμένα στην κοιλάδα του Ντόνετς, σφυροκοπούμενα από τον ανελέητο ήλιο και πο­

λύ σύντομα από τα πυρά του σοβιετικού πυροβολικού. Οι τραυματίες μεταφέρονταν στα μετόπισθεν και μας παρακαλούσαν να προχωρήσουμε μπροστά, χω­ ρίς να γνωρίζουν ότι αυτό ήταν ακόμα α­ δύνατο. Το μηχανικό κατάφερε να κατα­ σκευάσει τη νέα γέφυρα μετά από περί­ που πέντε ώρες σκληρής και αιματηρής εργασίας. Τελικά έφθασε η ώρα της προέλα­ σης και μετά από μερικές εκατοντάδες μέτρα ήλθαμε σε επαφή με τον εχθρό. Ο διοικητής του άρματος εντόπισε τον πρώτο στόχο: "ώρα 2", καταφύγιο, εκρη­ κτικό βλήμα. Η αντίδρασή μου ήταν αυτοματοποιημένη. Χρησιμοποίησα τα πο­ δοπετάλια για τον μηχανισμό περιστρο-

Ο ανθυπολοχαγός Βάινερτ ήταν δι­ οικητής του άρματος 311, ενώ πυροβο­ λητής του ήταν ο Γκερντ Νίμαν που α­ ναφέρει για την πρώτη ημέρα της επίθε­ σης: «Ολα τα πληρώματα των Tiger συ­ γκεντρωθήκαμε στις 02.00 τα ξημερώ­ ματα για την ανάγνωση της διαταγής της ημέρας η οποία προέβλεπε επίθεση εναντίον των σοβιετικών θέσεων ανατο­ λικά του Ντόνετς, μεταξύ του Μπέλγκοροντ και του Ορέλ. Μετά από περίπου 30 λεπτά, παράλληλα με την έναρξη των πυρών πυροβολικού, τα Tiger ξεχύθη­ καν από ένα ξέφωτο στο δάσος προς την κοιλάδα του Ντόνετς. Η διάβαση του ποταμού θα πραγματοποιείτο σε ένα ρέμα κοντά στο Σολομίνο. Είχαμε προετοιμαστεί γι’ αυτήν την επιχείρηση εκατοντάδες φορές κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης στο Χάρκοβο. Ο δ εύ­ τερος ουλαμός ηγείτο της επίθεσης, στη συνέχεια το άρμα διοίκησης που α­ κολουθείτο από τον πρώτο και τον τρί­ το ουλαμό. Το άρμα 321 πλησίασε αργά αλλά σταθερά το κώλυμα και το νερό έ­

Οι Σοβιετικοί στο Κούρσκ είχαν οργανώσει επάλληλες γραμμές άμυνας που υποστηρίζονταν από ναρκοπέδια, τάφρους και αντιαρματικά πυροβόλα. Στη φωτογραφία, μια παραλλαγμένη θέση με αντιαρματικό πυροβόλο ZiS-22 Model 1939/1941 των 76,2 mm σε θέση βολής. Αρκετές φορές τα πληρώματα των Tiger εξέφρασαν τον θαυμασμό τους για τη γενναιότητα των πληρωμάτων των πυροβόλων. Η παραλλαγή των πυροβόλων ήταν άριστη και τις περισσότερες φορές εντοπίζονταν μόνο όταν άνοιγαν πυρ.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA ι 9 7

ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ TIGER To Tiger υπήρξε το αποτέλεσμα του διαγωνισμού για ένα βαρύ άρμα που θα μπορούσε να διασπάσει τις εχθρικές γραμμές, συν­ δυάζοντας βαριά θωράκιση και ισχυρό οπλισμό. Δύο προτάσεις συμμετείχαν στον σχετικό διαγωνισμό: το V K 45.01 (Ρ) της Porsche και το V K 45.01(H) της Henschel. Το πρόγραμμα του Tiger (Ρ) εγκαταλείφθηκε, διότι απαιτείτο σημαντικό αναπτυξιακό έργο πριν την ένταξή του σε υπηρεσία, κάτι που δ εν μπορούσε να καταστεί δ υ­ νατό λόγω των περιορισμένων χρονικών περιθωρίων εξαιτίας των καταιγιστικών εξελίξεων στο Ανατολικό Μέτωπο. Η Henschel, αρχικά, δεν είχε εμπλακεί στο πρόγραμμα για το 6αρύ άρμα και ασχολείτο με την εξέλιξη του μέσου άρματος VK 36.01 Panzerkampfwagen VI Ausf.B. Για να ανταποκριθεί στο αυστη­ ρό χρονοδιάγραμμα του νέου 6αρέος άρματος, η εταιρία παρου­ σίασε το V K 45.01(H) βασισμένη στο VK 36.01 με πρόσθετη θωρά­ κιση και άλλες αλλαγές καθώς και με τον πύργο της Krupp από το Tiger (Ρ). Η δομή του άρματος ήταν απλή αποτελούμενη από τρία διαμε­ ρίσματα: το διαμέρισμα οδηγού στο εμπρόσθιο τμήμα, το διαμέρι­ σμα μάχης στο κέντρο και το διαμέρισμα του κινητήρα πίσω. Το πλήρωμα ήταν πενταμελές και αποτελείτο από τον αρχηγό πληρώ­ ματος, τον πυροβολητή, τον γεμιστή, τον ασυρματιστή/πολυβολη­ τή και τον οδηγό. Ο οδηγός βρισκόταν στην αριστερή πλευρά του σκάφους και διέθετε θυρίδα παρατήρησης στο εμπρόσθιο τμήμα, η οποία προστατευόταν από ανασηκωμένο θωρακισμένο διάφραγμα. Οταν το άρμα βρισκόταν στη μάχη και η θυρίδα ήταν πλήρως α­ σφαλισμένη, αποκαλύπτονταν δύο μικρές οπές που επέτρεπαν τη χρήση του περισκοπίου K K F 2 (πεδίο θέας 65 μοιρών και μεγέθυν­ ση 1χ). Στη θυρίδα εισόδου διέθετε επιπλέον ένα σταθερό περι­ σκόπιο που κάλυπτε 30 μοίρες αριστερά από τον άξονα κίνησης του άρματος. Ο ασυρματιστής-πολυβολητής βρισκόταν στη δεξιά πλευ­ ρά του σκάφους και χειριζόταν το σύστημα επικοινωνιών FuG 5, το οποίο βρισκόταν πίσω του. Δ ιέθετε σταθερό περισκόπιο στην ορο­ φή του σκάφους και ένα τηλεσκοπικό σκοπευτικό Kugelzielfernrohr (KZF) 2, με μεγέθυνση 1,8χ, για το πολυβόλο MG34 σε βάση Kugelblende 100. Το πολυβόλο είχε όρια ανύψωσης από +15 έως -10 μοίρες και μετακίνησης 15 μοιρών δεξιά και αριστερά. Ανάμεσα στα δύο μέλη, στο εμπρόσθιο τμήμα του σκάφους, βρισκόταν το σύ­ στημα μετάδοσης της κίνησης Maybach Olvar Type OG 40-12-16 με οκτώ σχέσεις για την εμπρόσθια πορεία, τέσσερις για την όπισθεν και με δυνατότητα προεπιλογής της σχέσης μέσω υδραυλικού συ­ στήματος. Το βάρος του άρματος ήταν υπερβολικό για το ευαίσθη­ το σύστημα Olvar και έτσι για την ομαλή λειτουργία του απαιτείτο σημαντική φροντίδα και προληπτική συντήρηση. Ο γεμιστής βρισκόταν στο δεξιό τμήμα του πύργου και εκτός από την τροφοδοσία του πυροβόλου χειριζόταν και το συζυγές πο­ λυβόλο. Εξαιτίας του μεγάλου μήκους της κάννης που προεξείχε πέρα από το σκάφος, υπήρχε μία ειδική αντισταθμιστική ελατηριωτή διάταξη πίσω από τη θέσ η του γεμιστή. Ο πυροβολητής βρι­ σκόταν στο αριστερό τμήμα του πύργου και πίσω του ήταν ο αρχη­ γός. Ο τελευταίος διέθετε θωρακισμένο πυργίσκο, με πέντε θυρί­ δες παρατήρησης, και πίσω του (στο αριστερό τμήμα του πύργου) μία θυρίδα βολής που καταργήθηκε τον Ιανουάριο του 1944. Στα πρώτα άρματα παραγωγής υπήρχαν τρία ανοίγματα στον πύργο (δύο για τις θυρίδες του αρχηγού και του γεμιστή και μία μικρότε­ ρη για το σύστημα εξαερισμού), ενώ αργότερα προστέθηκε ένα ά­

φής του πύργου, με το αριστερό χέρι καθόρισα την απόσταση του στόχου και πραγματοποίησα διορθωτικές κινήσεις, ενώ με το δεξιό χέρι κινούσα τον στρό­ φαλο για την ανύψωση του πυροβόλου. Μόλις ο στόχος εντοπίστηκε, πάτησα τη σκανδάλη. Ο στόχος εξαφανίστηκε μέ­ σα σε ένα σύννεφο σκόνης, αλλά δεν εί­ χαμε χρόνο για να πιστοποιήσουμε την

9 8 I ΙΤΡΑΤΙΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

νοιγμα για το σύστημα εγγύς προστασίας Nahverteidigungswaffe και το περισκόπιο για τον γεμιστή. Το σταθερό περισκόπιο για τον γε­ μιστή τοπ οθετήθηκε από το 184ο άρμα παραγωγής, παράλληλα με την πρόβλεψη για τη μεταφορά τμημάτων της ερπύστριας στις πλευρές του πύργου. Στα πρώτα άρματα τοποθετήθηκαν στις πλευρές του πύργου δύο τριπλοί εκτοξευτές καπνογόνων Nebelkerzenwerfer 39 των 90 mm. Από τον πύργο No 286 αφαιρέθηκαν, διότι πλήγματα από φο­ ρητά όπλα προκαλούσαν την πυροδότησή τους και πρακτικά «τύ­ φλωναν» το πλήρωμα. Η προστασία του άρματος συμπληρωνόταν από πέντε συστήματα εκτόξευσης S-mine των 100 mm (τέσσερα στις γωνίες της υπερκατασκευής και ένα στη δεξιά οπίσθια γωνία του σκάφους) για νάρκες εναντίον προσωπικού Springmine 35 (κά­ θ ε νάρκη διέθ ετε 360 χαλύβδινα σφαιρίδια). Από τον πύργο No 324 (και σε αρκετά παλαιότερα άρματα κατά τη διάρκεια συντήρησης), τοπ οθετήθηκε το σύστημα προστασίας Nahverteidigungswaffe που αντικατέστησε τα S-mine. Πρακτικά ήταν ένας οπισθογεμής όλμος για την εκτόξευση βομβίδων καπνού και θραυσματοποίησης υπό σταθερή κλίση 50 μοιρών και δυνατότητα περιστροφής 360 μοιρών. Το πυροβόλο KwK 36 L/56 των 8,8 cm εξαπέλυε βλήμα Pzgr.39 (panzersprenggranatpatrone), βάρους 10,2 kg και αρχικής ταχύτητας εξόδου από την κάννη 773 m/sec, ενώ μπορούσε να διατρήσει θω­ ράκιση πάχους 99 mm στα 1.000 m και 83 mm στα 2.000 m. Μ ε το α­ κριβότερο Pzgr.40 (panzergranatpatrone) με πυρήνα βολφραμίου, βάρους 7,3 kg και αρχικής ταχύτητας 930 m/sec, η διάτρηση που ε­ πιτυγχανόταν ήταν 138 mm και 100 mm αντίστοιχα. Εκτός από τα διατρητικά βλήματα θωράκισης, το πυροβόλο μπορούσε να βάλει το εκρηκτικό-αντιαρματικό Gr.39HL, βάρους 7,65 kg και αρχικής τα­ χύτητας 600 m/sec, με μέγιστη διατρητική ικανότητα 90 mm, αλλά και το εκρηκτικό-θραυσματοποίησης Panzergranatpatrone L/4,5, με βάρος 9,54 kg και αρχική ταχύτητα εξόδου 820 m/sec. Το σκοπευτικό σύστημα των Tiger I, μέχρι τον Απρίλιο του 1944, ήταν το Turmzielfernrohr 9b της Zeiss με πεδίο θέας 23 μοιρών και δύο χαρακτηριστικές οπές στην αριστερή πλευρά του εμπρόσθιου τμήματος του πύργου. To TzF9b προσέφερε μεγέθυνση 2,5χ και ή­ ταν βαθμονομημένο ανά 100 m μέχρι τα 4.000 m για Τα διατρητικά βλήματα και ως 6.000 m για τα εκρηκτικά βλήματα. Σε κάθε πλευρά υπήρχαν 24 αλληλεπικαλυπτόμενοι εδαφικοί τροχοί, κατανεμημένοι σε τρεις σειρές, με τρεις τροχούς σε καθέναν από τους οκτώ άξονες της ανάρτησης από ράβδους στρέψης. Το σύστημα κίνησης σε κάθε πλευρά συμπλήρωναν ο οπίσθιος τροχός ρύθμισης της τάσης της ερπύστριας και ο εμπρόσθιος κι­ νητήριος τροχός. Ο Maybach HL210P45 που προωθούσε τα πρώτα 250 άρματα παραγωγής, ήταν ένας υδρόψ υκτος 12-κύλινδρος κινητήρας σε διάταξη V, χωρητικότητας 21,33 It, ο οποίος απέδιδε 650 hp στις 3.000 rpm. Στη συνέχεια, από τον Μάιο του 1943, αντικαταστάθηκε από τον Maybach HL230P45 που απέδιδε 700 hp στις 3.000 rpm. Ο ι­ σχυρότερος κινητήρας τοπ οθετή θη κε στα παλαιότερα άρματα κατά τη διάρκεια εκτεταμένω ν συντηρήσεων. Ο κινητήρας δ ιέθ ε ­ τε δύο φίλτρα Feifel στο οπίσθιο τμήμα του διαμερίσματος, τα ο­ ποία συχνά αφαιρούντο. Η μέγιστη ταχύτητα ήταν 45,4 km/h. Το βάρος του άρματος ήταν 57 t, το μήκος με το πυροβόλο εμπρός 8,45 m και μέγιστη θωράκιση στον πύργο 120 mm και στο σκάφος 100 mm.

καταστροφή του. Η επαναλαμβανόμενη διαδικασία εντοπισμού και προσβολής των στόχων συνεχίστηκε για αρκετή ώρα. Ο πύργος του άρματος στρεφόταν αριστερά ή δεξιά για την προσβολή των στόχων, ενώ αρκετές φορές το άρμα κι­ νείτο μπροστά ή προς τα πίσω, ώστε να διαθέτει καλύτερο πεδίο βολής. Εντοπί­ σαμε Σοβιετικούς στρατιώτες μπροστά

μας και το άρμα κινήθηκε

εναντίον

τους. Παρατηρούσαμε τις φιγούρες τους που έβαλλαν εναντίον μας με φο­ ρητά όπλα, αλλά αδυνατούσαν να διαπεράσουν τη θωράκισή μας. Δεν μπορού­ σαν να μας σταματήσουν. Οσοι δεν διέ­ φυγαν ή δεν φονεύθηκαν από τα πυρά των πολυβόλων μας, απλά βρέθηκαν κά­ τω από τις ερπύστριές μας. Στα δεξιά

Μια επιβλητική άποψη ενός Tiger της 2ης Ιλης της 505 ΕΒΑ. Στο πλευρό του σκάφους διακρίνεται αγκαθωτό σύρμα για την απώθηση των σοβιετικών ομάδων πεζικού οι οποίες τοποθετούσαν αντιαρματικές νάρκες. Δεξιά της θέσης του οδηγού διακρίνεται το έμβλημα της μονάδας, ο εφορμών ταύρος. Πριν την έναρξη της Μάχης στο Κούρσκ αφιερώθηκε σημαντικός χρόνος στην εκπαίδευση των πληρωμάτων των Tiger.

μας βρίσκονταν εκτάσεις με σιτηρά που αποτελούσαν ιδανικό μέρος για ενέδρα από αντιαρματικά πυροβόλα. Η εντολή δεν άργησε να έλθει: “ώρα 1”, 50 μέτρα, εκρηκτικό βλήμα. Μέσα από το σκοπευ­ τικό παρατηρούσα την περιοχή, όταν ξαφνικά φάνηκε μια λάμψη μέσα από τα σιτηρά, η οποία δεν κατάφερε να διαπεράσει τη θωράκισή μας, ενώ την ίδια στιγμή σε απόσταση 30-40 μέτρων τινάχθηκε μια στήλη εδάφους. Ασυναίσθη­ τα είχα πατήσει τη σκανδάλη και είχα ε­ ξουδετερώσει το πυροβόλο. Το άρμα μας υπέστη και άλλα πλήγ­ ματα, ενώ παράλληλα βάλλαμε αδιάκο­ πα εναντίον των αντιαρματικών πυρο­ βόλων. Μια έκρηξη συντάραξε το άρμα και ο οδηγός ανέφερε κάτι για διάτρηση της θωράκισης, ενώ ο ασυρματιστής/πο­ λυβολητής τον τραυματισμό του. Ο διοι­ κητής του άρματος με ψυχραιμία μας διέταξε να συνεχίσουμε την προσβολή των στόχων. Ελισσόμενοι αδιάκοπα συ­ ντρίψαμε ένα αντιαρματικό πυροβόλο κάτω από τις ερπύστριες, ενώ ένα πλήγ­ μα από κάποιο άλλο αντιαρματικό πυρο­ βόλο προκάλεσε ζημιές στο ηλεκτρικό σύστημα του άρματος. Εξουδετερώσα­

Σχέδιο τεσσάρων όψεων ενός Tiger I, διαμορφωμένου σε άρμα διοίκησης.

ξη εχθρικών αρμάτων. Καταφέραμε να θέσουμε σε λειτουργία τον κινητήρα χειροκίνητα και ξεκινήσαμε την προέ­ λασή μας. Φθάσαμε σε ένα χωριό που ή­

με άλλα δύο πυροβόλα, όταν ένα πλήγ­ μα στο οπίσθιο τμήμα προκάλεσε τη διακοπή της λειτουργίας του κινητήρα. Προσπάθησα να περιστρέψω τον πύργο χειροκίνητα, αλλά την ίδια στιγμή το α­ ντίπαλο πυροβόλο εξουδετερώθηκε

ταν τυλιγμένο σε φλόγες. Από απόστα­ ση 1.200 μέτρων εντόπισα το πρώτο Τ34 και κατάφερα να το εξουδετερώσω με δύο βλήματα. Ο επόμενος στόχος ή­ ταν πιο δύσκολος, διότι κινείτο με μεγά­ λη ταχύτητα, αλλά και αυτός καταστράφηκε μετά τη βολή τριών βλημάτων. Μ ε­

από άλλο Tiger. Είχαμε καταφέρει να α­ σφαλίσουμε την περιοχή και μια ανά­ παυλα ήταν σχεδόν υποχρεωτική. Το διάλειμμά μας όμως υπήρξε σύντομο, διότι λάβαμε μια αναφορά για την ύπαρ­

τά από λίγο όλα ησύχασαν και η ίλη μας προετοιμάστηκε για την έλευση της νύ­ κτας, σχηματίζοντας μια αμυντική περί­ μετρο». Μέχρι τις 12 Ιουλίου, η 503 Ε Β Α είχε απολέσει τέσσερα άρματα και δέκα

έμπειρους αρματιστές. Είχε έλθει αντι­ μέτωπη με άρματα KV-85 με πυροβόλο των 85 mm καθώς και με τα θηριώδη SU152 με οβιδοβόλο των 152 mm, αλλά είχε καταφέρει να σημειώσει την εντυπωσια­ κή αναλογία επιτυχιών προς απώλειες 18 προς 1. To XLVIII (48ο) ΣΠα της 4ης Στρατιάς Πάντσερ επέπεσε με δύναμη (κατά την πρώτη ημέρα της μάχης) πάνω στην 6η Στρατιά της Φρουράς, ενώ ανατολικότερα το II S S ΣΠα προκάλεσε τεράστια ρήγματα στην πρώτη γραμμή της σοβιε­ τικής άμυνας, καταστρέφοντας αναρίθ­ μητες καλά παραλλαγμένες αμυντ.· £ί θέσεις, αντιαρματικά πυροβόλα <3. ~-

ΙΤΜΤΙΒΤΙΙ1ΙΠΙΊ

99

ΤΑ TIGER ΣΤΟ ΚΟΥΡΣΚ TIGER Η1 Ausf Ε

ΜΟΝΑΔΑ 503 Επιλαρχία Βαρέων Αρμάτων 3ο Σώμα Πάντσερ του Αποσπάσματος Στρατιάς Κεμπφ 505 Επιλαρχία Βαρέων Αρμάτων 47ο Σώμα Πάντσερ της 9ης Στρατιάς 13η Ιλη του 1ου Συντάγματος Αρμάτων των SS της «LSSAH» 2ο Σώμα Πάντσερ των SS της 4ης Στρατιάς Πάντσερ 8η Ιλη του 2ου Συντάγματος Αρμάτων των SS της «Das Reich» 2ο Σώμα Πάντσερ των SS της 4ης Στρατιάς Πάντσερ 9η Ιλη του 3ου Συντάγματος Αρμάτων των SS της «Totenkopf» 2ο Σώμα Πάντσερ των SS της 4ης Στρατιάς Πάντσερ

45 31 13-17 14 15

13η Ιλη του Συντάγματος Αρμάτων της «Grossdeutschland» (μετονομάστηκε την παραμονή της μάχης σε 9η Ιλη της 3ης Επιλαρχίας)

15

48ο Σώμα Πάντσερ της 4ης Στρατιάς Πάντσερ ΣΥΝΟΛΟ

133-137

πρώτη περίπτωση, το άρμα πολέμησε για δύο ώρες καταστρέφοντας 17 άρμα­ τα. Οι Σοβιετικοί υποχώρησαν και το Tiger τους ακολούθησε καταστρέφο­ ντας άλλα πέντε άρματα, εξαντλώντας τα πυρομαχικά του. Εξίσου σημαντικές υπήρξαν και οι ε­ πιτυχίες της 8ης Ιλης του 2ου Συντάγμα­ τος Αρμάτων της 2ης S S ΜΓΠα «Das Reich» με την καταστροφή 35 αρμάτων και ενός θωρακισμένου τρένου κατά τις πρώτες δύο ημέρες της επιχείρησης. Η 9η Ιλη του 3ου Συντάγματος Αρμάτων της 3ης S S ΜΓΠα «Totenkopf» αποτελού­ σε την τρίτη μονάδα του II S S ΣΠα η ο­ ποία ήταν εξοπλισμένη με Tiger. Στις 5 Ιουλίου, η ίλη δρούσε στον οδικό άξονα Γκόνκι-Μπέλγκοροντ και πέντε άρματά της υπέστησαν ζημιές από νάρκες. Στις 7 Ιουλίου, η ίλη βρισκόταν σε επίθεση για 16 ώρες, σε μια συνεχή προσπάθεια απώθησης των σοβιετικών δυνάμεων. Η ίλη απώλεσε δύο διοικητές μέσα σε διά­ στημα λίγων ημερών. Στις 8 Ιουλίου φονεύθηκε από αντιαρματικό τυφέκιο ο υπολοχαγός Σρέντερ, στην προσπάθειά του να απωθήσει το σοβιετικό πεζικό, βάλλοντας με το υποπολυβόλο του από τον πυργίσκο διοίκησης. Αντικαταστά-

Ζεύγος Tiger διέρχεται μέσα από έναν σοβιετικό οικισμό. Τα οχήματα ανήκουν στον 2ο Ουλαμό της 3ης Ιλης της 503 ΕΒΑ που έδρασε στο νότιο τμήμα του θύλακα. Στο οπίσθιο τμήμα του πύργου διακρίνεται η συλλογή μεταφοράς εφοδίων γνωστή και ως Rommelkiste. Τα δύο άρματα φέρουν διαφορετικές παραλλαγές του γερμανικού εθνόσημου στο οπίσθιο τμήμα του πύργου.

Αρματα μάχης Tiger και οχήματα της μεραρχίας «Grossdeutchland» καθ’ οδόν προς το Ανατολικό Μέτωπο. Για τη σιδηροδρομική μεταφορά του Tiger ήταν απαραίτητη η αφαίρεση της εξωτερικής σειράς των εδαφικών τροχών και η τοποθέτηση νέας ερπύστριας πλάτους 520 mm (Kgs 63/520/130). Στο αριστερό τμήμα της φωτογραφίας διακρίνονται οι κανονικές ερπύστριες του άρματος (Kgs 63/725/130).

34. Ενας βετεράνος θυμάται: «Τα άρμα­ τά μας είχαν αναπτυχθεί όπως τα πιόνια στο σκάκι. Οταν τα Tiger άρχισαν να βάλ­ λουν, τα πληρώματα έπρεπε να διατη­ ρήσουν απόλυτη ηρεμία. Προχωρούσαν

των της 1ης S S ΜΓΠα «Leibstandarte Adolf Hitler» (LSSAH) κατέστρεψε 52 άρ­ ματα και 43 αντιαρματικά πυροβόλα χω­ ρίς κάποιο Tiger να χαρακτηριστεί ως ο­ λοκληρωτική απώλεια. Ανάμεσα στους

μερικά μέτρα μπροστά, ελίσσονταν και προσπαθούσαν να θέσουν τον αντίπαλο στο σκόπευτρο. Μετρούσαμε τις στή­ λες φωτιές από τα εχθρικά άρματα που δεν θα ξαναέβαλλαν εναντίον μας. Μ ε­ τά από μία ώρα μάχης, 12 Τ-34 είχαν τυ-

άσσους της 13ης Ιλης περιλαμβάνεται και ο ανθυπολοχαγός των S S Μίκαελ Βίτμαν, διοικητής του 3ου Ουλαμού της Ιλης, ο οποίος επιχειρούσε με το Tiger «1331». Τις πρώτες δύο ημέρες της μά­ χης, το πλήρωμα του Βίτμαν κατέστρε­

λιχθεί στις φλόγες. Τα υπόλοιπα προ­ σπαθούσαν να βάλουν, αλλά η θωράκισή μας ήταν πολύ ισχυρή. Τα βλήματά τους έπεφταν πάνω στη θωράκιση όπως ένα χαλύβδινο χέρι που κρούει τη θύρα. Εμείς απλώς απομακρύναμε τα υπολείμ­ ματα της βαφής από τα πρόσωπά μας, γεμίζαμε, σκοπεύαμε και βάλλαμε ακατάπαυστα». Κατά τις πρώτες δύο ημέρες των μα­ χών, η 13 Ιλη του 1ου Συντάγματος Αρμά­

ψε 12 άρματα, 19 αντιαρματικά πυροβό­ λα και επτά καταφύγια. Στις 8 Ιουλίου, ένα άρμα της ίλης (το «1325») με διοικη­ τή τον λοχία 6’ τάξης Φραντς Στάουντεγκερ, το οποίο ήδη είχε υποστεί ζημιές, κατέστρεψε -σε δύο διαδοχικές περι­ πτώσεις- 22 άρματα στην περιοχή του Τετερεβίνο, σταθεροποιώντας την κατά­ σταση του μετώπου. Το άρμα βρισκόταν για επισκευές, όταν έλαβε μια αναφορά

1 0 0 1ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

για την προσέγγιση 50-60 αρμάτων. Στην

θηκε από τον ανθυπολοχαγό Κέλερ που φονεύθηκε στις 12 Ιουλίου στην περιο­ χή της Καραζέβκα, το βορειότερο τμή­ μα που περιήλθε υπό γερμανικό έλεγχο κατά τη διάρκεια της προέλασης. Μέχρι την 11η Ιουλίου, το II S S ΣΠα είχε διασπάσει τις πρώτες ζώνες άμυ­ νας, καλύπτοντας περισσότερα από 20 χλμ., και είχε φθάσει κοντά στο να επι­ τύχει τη δημιουργία μίας σφήνας ανάμε­ σα στην 1η Τεθωρακισμένη Στρατιά και στην 69η Στρατιά. Η προέλαση του II S S ΣΠα προκάλεσε τη σοβιετική αντίδραση με την αποστολή ξεκούραστων δυνάμε­ ων στην περιοχή της Προχορόφκα. Το πρωινό της 12ης Ιουλίου, υπό πυκνά σύννεφα και συχνά υπό καταρρακτώδη βροχή, η 5η Τεθωρακισμένη Στρατιά της Φρουράς με 501 Τ-34, 261 Τ-70Μ, 35 Churchill Mk III (άλλη εκδοχή αναφέρει 31), μικρό αριθμό KV-1 και 40 αυτοκινού­ μενα πυροβόλα SU-122 και SU-76, έπεσε με ορμή πάνω στις εξαντλημένες με­ ραρχίες γρεναδιέρων πάντσερ των SS. Σε αντίθεση με διάφορες εκδοχές, η μά­ χη στην Προχορόφκα αποτέλεσε ένα ά­ θροισμα μικρότερων μαχών, επιθέσεων και αντεπιθέσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές, με τους Σοβιετικούς να πραγ­ ματοποιούν συνήθως επιθέσεις σε με­ γάλες ομάδες των 50-60 αρμάτων. Την παραμονή της μάχης, η «LSSAH» διέθετε μόλις 67 επιχειρησια­

του ιδρώτα και του αίματος. Το πλήρω­ μα είχε πλήρη συναίσθηση ότι, αν δεν διατηρούσε την προσοχή του τεταμένη, τότε θα έχαναν τη ζωή τους. Γύρω τους άρματα ανατινάζονταν, πύργοι αποκολλώντο και εκσφενδονίζονταν στον αέρα όπως τα φύλλα, ενώ άνδρες πέθαιναν μέσα σε χαλύβδινα φέρετρα. Ηταν μια

Το πλήρωμα ενός Tiger ανεφοδιάζει το άρμα με πυρομαχικά σε κάποια ανάπαυλα της μάχης. Διακρίνονται λεπτομέρειες από το οπίσθιο τμήμα του άρματος. Στη δεξιά φωτογραφία διακρίνονται λεπτομέρειες από τη μεταφορά των βλημάτων μέσα στο άρμα.

κά άρματα και 20 αυτοκινούμενα πυρο­ βόλα, η «Das Reich» 68 άρματα και 27 πυροβόλα εφόδου και η «Totenkopf» 101 άρματα και 21 αυτοκινούμενα πυροβό­ λα, ενώ και οι τρεις μεραρχίες συνολικά διέθεταν μόλις 15 Tiger. Τον κύριο όγκο της σοβιετικής επίθεσης δέχθηκε η «Das Reich» και η «LSSAH», οι οποίες βρίσκονταν δεξιά και στο κέντρο της γερμανικής διάταξης αντίστοιχα, ενώ τα άρματα της «Totenkopf» είχαν αναπτυ­ χθεί βορειότερα στην περιοχή του πο­ ταμού Πσελ (αριστερά της γερμανικής διάταξης), σε μια προσπάθεια να επε­ κτείνουν το προγεφύρωμα που είχαν δημιουργήσει (με τη συνδρομή του 6ου Συντάγματος Γρεναδιέρων Πάντσερ). Τα σοβιετικά άρματα αντιμετωπίστη­ καν αρχικά από τη 2η Επιλαρχία του 1ου Συντάγματος Αρμάτων των SS. Σε έναν χώρο με πλάτος 500 μ. και μήκος 1.000 μ. έλαβε χώρα μια αδυσώπητη μάχη, μετατρέποντάς τον σε νεκροταφείο αρμά­ των. Τα Tiger της 13ης Ιλης επιχείρησαν

να πλευροκοπήσουν τον αντίπαλο από τα αριστερά, όταν ξαφνικά δέχθηκαν την επίθεση από 60 σοβιετικά άρματα που κινήθηκαν με ταχύτητα εναντίον τους, φθάνοντας ακόμα και σε απόστα­ ση 30 μ. Το άρμα του άσσου Μίκαελ Βίτμαν δέχθηκε δύο πλήγματα, με αποτέ­ λεσμα να τραυματιστεί ελαφρά ο ασυρ­ ματιστής, ενώ ο ίδιος κραύγαζε διατα­ γές για τον εντοπισμό των στόχων: «'Ώρα 3", στα 300 μέτρα». Ο Βίτμαν ε­ ντόπισε ένα Τ-34 που είχε μόλις εγκαταλείψει μια συστάδα θάμνων και έστρεφε απειλητικά το πυροβόλο του εναντίον τους. Πριν προλάβει, όμως, να ολοκλη­ ρώσει τη σκόπευσή του, ένα επιτυχημέ­ νο πλήγμα από τον πυροβολητή Βαλτάσαρ Βολ αποκόλλησε τον πύργο του σο­ βιετικού άρματος από το υπόλοιπο άρ­ μα. To Tiger συνέχιζε να βάλλει αδιάκο­ πα, ενώ στο εσωτερικό του άρματος η θερμοκρασία είχε φθάσει τους 60 βαθ­ μούς Κελσίου και ο αέρας ήταν αναμεμιγμένος με την οσμή της πυρίτιδας,

μάχη μέχρι τέλους και για τις δύο πλευ­ ρές, κατά την οποία πλέον δεν αγωνίζο­ νταν για τη νίκη αλλά για το έπαθλο της επιβίωσης. Η μάχη στην Προχορόφκα είχε φθάσει στο αποκορύφωμά της, όταν ο Βί­ τμαν έλαβε μια διαταγή να οδηγήσει τον ουλαμό του στο δεξιό τμήμα της πα­ ράταξης και να ανακόψει επιθέσεις από τα βορειοανατολικά. Ο Βίτμαν κατάφε­ ρε να συγκεντρώσει τα εναπομείναντα τρία άρματα του ουλαμού του λαμβάνοντας νέες θέσεις. Μπροστά του απλώ­ νονταν χωράφια με καλαμπόκια και ένα μικρό ρέμα. Είχαν αφήσει πίσω τους τη φλεγόμενη Προχορόφκα με σκοπό να ε­ πιτεθούν στον εχθρό από πίσω, όταν έ ­ λαβαν μια προειδοποίηση για μεγάλο α­ ριθμό εχθρικών αρμάτων που κατευθύνονταν εναντίον τους. Λίγο αργότερα, ο Βίτμαν εντόπισε τουλάχιστον 100 άρμα­ τα που κινούντο με ταχύτητα προς το μέρος τους. Η διαταγή του ήταν απλή και κοφτή προς τα υπόλοιπα άρματα. «Βολή από στάση. Εναρξη βολών στα 1.800 μ.». Η τεράστια μάζα των σοβιετι­ κών αρμάτων εξαφανίστηκε πίσω από ένα ύψωμα και εμφανίστηκε και πάλι στα σκοπευτικά των Tiger σε απόσταση 1.000 μ. Τα τρία Tiger άνοιξαν πυρ και σύντομα εμφανίστηκαν τα πρώτα κενά στη σοβιετική διάταξη. Σαν ένα τερά­ στιο φουσκωμένο κύμα, η σοβιετική προέλαση συνεχίστηκε, ενώ περισσότε­ ρες μαύρες στήλες καπνού έκαναν την εμφάνισή τους. Οι Σοβιετικοί αρματιστές γνώριζαν ότι έπρεπε να φθάσουν σε απόσταση 800 μ. για να απειλήσουν τα Tiger. Τα πληρώματα των Tiger έβαλ­ λαν ακατάπαυστα και κάθε βολή ήταν πλέον ένα βέβαιο πλήγμα. Μια συνήθης γερμανική πρακτική ήταν η προσβολή του αρχηγού του σχηματισμού, διότι ή­ ταν το μόνο άρμα εφοδιασμένο με σύ­ στημα ασυρμάτου για επικοινωνία. Τα υ-

Δύο μέλη του μηχανικού μεταφέρουν έναν σωλήνα με εκρηκτικά για τη διάσπαση των σοβιετικών ναρκοπεδίων, ενώ στο βάθος διακρίνεται ένα Tiger της 2ης S S ΜΓΠα «Das Reich». Την περίοδο 5-16 Ιουλίου, η συγκεκριμένη μεραρχία κατέστρεψε 448 άρματα και αυτοκινούμενα πυροβόλα με απώλειες 46 άρματα και αυτοκινούμενο πυροβόλα.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1 0 1

Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ TIGER ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΟΥΡΣΚ -7ΕΡ0Μ Η Ν ΙΑ

} 503 ΕΠΙΛΑΡΧΙΑ | 505 ΕΠΙΛΑΡΧΙΑ

Af S «η δύναμη Λκπτληρωση

| «LSSAH»

| «DAS REICH».

[ «TOTENKOPF» [ «GROSSDEUTSCHLAND».

45 0

31 14

13-17 5

14 0

15 0

15 0

4 Ιουλίου

38

26

12

12

11

14

5 Ιουλίου

;

24

7

11

10

3

6 Ιουλίου 7 Ιουλίου

; ;

6 14(3)

13(1) 4

7 6

6 6(1)

2 ;

8 Ιουλίου

33

3

1

6

5

;

9 Ιουλίου

33

29

4

1

2

8

10 Ιουλίου

14(2)

28

4

11 Ιουλίου

23

12 Ιουλίου

23(1)

11

13 Ιουλίου

21

14

14 Ιουλίου

6(1)

15 Ιουλίου

1

2

11

1 (1)

10

8

4(1)

2

10

2

3

1

0

6

20

8

4

5

;

9

14

8

2

7

5

16 Ιουλίου

8

16

9

5

9

5

17 Ιουλίου

15

12(2)

9

9

7

8

18 Ιουλίου

13

17

9

9

7

8

19 Ιουλίου

13

19

9

9

4

20 Ιουλίου

15

19(1)

14

8

5

10

ΑΠΩΛΕΙΕΣ

4

6

2

1

1

0

1

1

4

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Οι αριθμοί αναφέρονται στα επιχειρησιακά Tiger ανά ημέρα. Σε παρένθεση αναφέρονται οι ολικές απώλειες των Tiger ανά μονάδα και ημερομηνία.

πόλοιπα άρματα της μονάδας διέθεταν μόνο συστήματα δέκτη για τη λήψη των διαταγών, αλλά δεν μπορούσαν να επι­ κοινωνήσουν μεταξύ τους. Τα σοβιετικά άρματα έβαλλαν εν κι­ νήσει και σύντομα ένα από τα Tiger ακινητοποιήθηκε από τα πλήγματα. Μια ο­ μάδα 15 αρμάτων προσπάθησε να εκτελέσει μια υπερκέραση, αλλά το προπορευόμενο άρμα επλήγη από το Tiger του Βίτμαν. Με έκπληξη διαπίστωσαν ότι συ­ νέχισε να κινείται, οπότε το Τ-34 δ έχθ η ­ κε και ένα δεύτερο βλήμα. Μέσα από τα σκοπευτικά τους παρατηρούσαν δύο Σοβιετικούς αρματιστές που προσπα­ θούσαν να βοηθήσουν τον αρχηγό τους

Στρατιώτης με το τηλεχειριζόμενο όχημα Goliath για την εκκαθάριση ναρκοπεδίων στο Κούρσκ. Το όχημα μπορούσε να μεταφέρει έως και 60 kg εκρηκτικών (ανάλογα με την έκδοση) και η καθοδήγησή του πραγματοποιείτο μέσω καλωδίων.

1 0 2 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

και να βρουν κάλυψη σε έναν παρακεί­ μενο κρατήρα έκρηξης. Ξαφνικά, το φλεγόμενο Τ-34 άρχισε να κινείται με σκοπό να εμβολίσει ένα Tiger. Το πλήρω­ μά του κατάφερε να το πλήξει και να αποκολλήσει τον πύργο του, αλλά ο γεν­ ναίος Σοβιετικός οδηγός πέτυχε τον σκοπό του, με το υπόλοιπο σκάφος. Σ ύ ­ ντομα, οι φλόγες τύλιξαν και το Tiger, ό­ μως αργά αλλά σταθερά το πλήρωμά του κατάφερε να οπισθοχωρήσει. Τα δύο άρματα χώριζαν μόλις πέντε μέτρα, όταν το Τ-34 εξερράγη. Οταν κατακάθι­ σε η σκόνη, με ανακούφιση το πλήρωμα του Βίτμαν διαπίστωσε ότι το Tiger είχε ξεφύγει από την καταστροφή. Η σοβιε­

Ο στρατάρχης Μανστάιν κατοπτεύει τις σοβιετικές θέσεις, πριν την έναρξη της επιχείρησης, με φόντο τρία άρματα Tiger I.

τική τεθωρακισμένη φάλαγγα είχε ανακοπεί. Ακόμα, όμως, και ακινητοποιημένα Τ-34 συνέχιζαν να βάλλουν εναντίον των Γερμανών μέχρι την τελική εξουδετέρωσή τους. Η γιγάντια αρματομαχία εξελίχθηκε σε μια αιματηρή ισοπαλία, κατά την ο­ ποία και οι δύο αντίπαλοι αντάλλαξαν ι­ σχυρά πλήγματα. Η σοβιετική επίθεση ξεκίνησε στις 9.15 το πρωί εναντίον της «LSSAH», αλλά σι Γερμανοί κατάφεραν να την ανακόψουν μέχρι το απόγευμα. Η «LSSAH» διεκδίκησε την καταστροφή 192 (163) αρμάτων με απώλεια ένα Tiger. Οι Σοβιετικοί, όμως, είχαν καταφέρει να αποκρούσουν τη γερμανική προέλαση

Ενα πρώιμο άρμα παραγωγής του 3ου Ουλαμού της 3ης Ιλης της 503 Επιλαρχίας Αρμάτων σε μια ανάπαυλα της μάχης. Στην οροφή του άρματος διακρίνεται η γερμανική σημαία, χαρακτηριστικό αναγνώρισης για τα γερμανικά αεροσκάφη. Ανάμεσα στις εξαγωγές καυσαερίων του κινητήρα διακρίνεται το συρματόσκοινο ρυμούλκησης.

και τις επόμενες ημέρες εξαπέλυσαν τεράστιες αντεπιθέσεις, συχνά όμως υ­ φιστάμενοι εξίσου τεράστιες απώλειες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η 5η Τεθωρακι­ σμένη Στρατιά της Φρουράς υπέστη βα­ ριές απώλειες και τα εναπομείναντα άρ­ ματα διασκορπίστηκαν στις μονάδες πε­ ζικού δυτικά της Προχορόφκα. Η επι­ κρατέστερη εκδοχή αναφέρει ότι δ ιέθε­ τε μόλις 150-200 άρματα, ενώ οι απώλειές της ξεπερνούσαν τα 600 άρματα. Σύμφωνα με διάφορους ιστορικούς, η μάχη στην Προχορόφκα θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί σε μια γερμανική νίκη, αν οι δυνάμεις των S S συνέχιζαν την ε ­ πίθεση. Το στρατηγικό αποτέλεσμα εξε­ λίχθηκε διαφορετικά και οι δυνάμεις των πάντσερ δεν μπόρεσαν να ανακάμ­ ψου ν από τα σημαντικά πλήγματα που δέχθη καν. Το πρωινό της 13ης Ιουλίου βρήκε τις δυνάμεις των S S αλλά και τις υπόλοιπες μεραρχίες πάντσερ που δραστηριοποιούντο στο νότιο τμήμα του μετώπου, να προσπαθούν -έστω και την ύστατη στιγ­ μή- να σημειώσουν την αποφασιστική διάσπαση των σοβιετικών θέσεων. Οι μά­ χες στον νότιο θύλακα συνεχίστηκαν μέ­ χρι τις 17 Ιουλίου και τελικά εκφυλίστη­ καν. Μέχρι τις 23 Ιουλίου, οι Σοβιετικοί είχαν ανακτήσει όλα τα εδάφη που είχαν χάσει κατά τη γερμανική επίθεση. Οι α­ πώλειες των Tiger κατά τη Μάχη του Κούρσκ έφθασαν τα 14 άρματα, αλλά προκάλεσαν πολλαπλάσιες απώλειες. Τα έμπειρα πληρώματά τους συχνά κονιορ­ τοποιούσαν τις σοβιετικές αντεπιθέσεις από μεγάλη απόσταση. Μέχρι τις 14 Ιου­ λίου, τα Tiger της 13ης Ιλης της «LSSAH» είχαν διεκδικήσει την καταστροφή 150 αρμάτων από την έναρξη της επιχείρη­ σης, καθιστώντας τη μία από τις πιο επι­ τυχημένες ίλες. Το πλήρωμα του Βίτμαν διεκδίκησε την καταστροφή 30 αρμά-

Το «300» ήταν το άρμα του διοικητή της 3ης Ιλης της 503 Επιλαρχίας Αρμάτων, ανθυπολοχαγού Βέρνερ Σερφ. Στη φωτογραφία με μοτοσικλετιστές αγγελιοφόρους της μονάδας. Παρατηρήστε την κεραία στην κορυφή του διαμερίσματος του κινητήρα.

Θαυμάσια όψη ενός άρματος της 8ης Ιλης του 2ου Συντάγματος Αρμάτων των S S της «Das Reich». Το άρμα φέρει συνδυασμό χαρακτηριστικών από διάφορες παρτίδες παραγωγής. Στην αριστερή πλευρά του σκάφους διακρίνεται το έμβλημα της μεραρχίας «Das Reich». To έμβλημα της 8ης Ιλης ήταν ο Λευκός Διάβολος. των, 28 αντιαρματικών πυροβόλων και ο­ κτώ οβιδοβόλων. Την περίοδο 18-20 Ιου­ λίου, όλες οι μονάδες που πολέμησαν με Tiger κατά τη Μάχη του Κούρσκ αποσύρ­

θηκαν για ανάπαυση στα μετόπισθεν. Μπροστά τους είχαν ακόμα πολλές σελί­ δες επιχειρησιακής δράσης μέχρι την τελική πτώση του Γ ’ Ράιχ... Ξ

(1) Thomas L. Jentz: PANZERTRUPPEN - THE COMPLETE GUIDE TO THE CREATION & COMBAT EMPLOYMENT OF GERMANY’S TANK FORCE - 1943-1945, Vol.2, Schiffer Publishing, Atglen, 1996. (2) Pier Paolo Battistelli: PANZER DIVISIONS - THE EASTERN FRONT 1941-1943, Battle Orders No 35, Osprey Publishing, Oxford, 2008. (3) Thomas L. Jentz, Peter Chamberlain, Hilary L. Doyle: ENCYCLOPEDIA OF GERMAN TANKS OF WORLD WAR TWO, Sterling Publishing, New York, 1999. (4) Thomas L. Jentz, Hilary L.Doyle: GERMANY’S TIGER TANKS-D.W TO TIGER I, Schiffer Publishing, Atglen, 2000. (5) Niall Barr, Russell Hart: PANZER - THE ILLUSTRATED HISTORY OF GERMANY’S ARMORED FORCES IN WWII, MBI Publishing, Osceola, 1999. (6) Tadeusz Melleman: PZ.KPFW. VI TIGER, Vol.ll, Tankpower Vol. 14, A J Press, Gdansk, 2002. (7) Franz Kurowski: PANZER ACES, Stackpole Military History Series, Mechanicsburg, 1992. (8) Maksym Kolomyjec, Janusz Ledwoch: PANTHERS AND TIGERS AT THE KURSK BATTLE, Wydawnictwo Militaria No 205, Warszawa, 2004. (9) Wolfgang Schneider: TIGERS IN COMBAT II, Stackpole Military History Series, Mechanicsburg, 1998. (10) Christopher W. Wilbeck: SLEDGEHAMMERS- STRENGTHS AND FLAWS OF TIGER TANK BATTALIONS IN WORLD WAR II, Aberjona Press, Pennsylvania, 2004. (11) Frank \I.De Sisto: PANZER ON THE OSTFRONT 1941-43, Armor At War Series No 7049. Concord Publications, Hong Kong, 2007. (12) Nik Cornish: IMAGES OF KURSK - HISTORY’S GREATEST TANK BATTLE JULY 1943. Brown Partworks Ltd, Virginia, 2002.

ITPATIQTIKH IITOPU

1 03

ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ

Αημιίιρικ ΓεΟεών

Σιραιηνόΐ

Ενίβαρνί Ν ΐΙΐΠ (1890-1944) Οντας γνώοτπς me a^iac me προπανάνϋας, o ΑδόΠιρος Χίτλερ θέΠηοε να Οημιουργησει δύο ήρωες, με ιη βοήθεια ίων οποίων θα πετύχαινε ιη χειραγώγηση ίου γερμανικού λαού. Ο ένας ήταν ο παοίγνωοιος οτρατόρχπς Ερβιν Ρόμμελ, ο επονομαζόμενος και «Ηρωας ίου Ηλίου». 0 δεύτερος, που έιρερε ίο προσωνύμιο «Ηρωος ίου Χιονιού», ήταν ο στρατηγός Ενιβαρνι ΝιιιΠ, ο οποίος είχε λιγόιερο εντυπωοιακή αιαδιοδρομία και ήταν, ως εκ τούτου, λιγόιερο γνωστός. Ο Εντβαρντ Ντιτλ γεννήθηκε στις 21 Ιουνίου του 1890 στο Μπαντ Αϊμπλινκ της Βαυαρίας και ήταν γιος ανώτερου οικονομικού υπαλλήλου. Το 1905 άρχισε τη στρατιωτική σταδιοδρομία του στο 5ο Βαυαρικό Σύνταγμα Πεζικού. Στη συνέχεια, φοίτησε στη Σχολή Αξιωματικών στο Μόναχο, από όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός τον Οκτώβριο του 1911. Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου προήχθη σε υπολοχαγό (το 1915) και, έπειτα, σε λοχαγό (το 1918). Τελείωσε τον πόλεμο έχοντας τραυματιστεί τέσσερις φορές. Το 1919 κατατάχθηκε στο Freikorps του Φραντς ρίττερ φον Ερπ και έναν χρόνο αργότερα εγγράφηκε στο Εθνικοσοσιαλισπκό κόμμα. Το 1923 ο λοχαγός Ντιτλ θεωρείτο ένας από τους καλύτερους διοικητές λόχου στο 19ο Σύνταγμα Πεζικού. ΓΓ αυτόν τον λόγο του ανατέθηκε η εκπαίδευση των SA. Το 1936 βοήθησε στη διοργάνωση των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων, που έγιναν στο Γκάρμις της Βαυαρίας. Το 1938 πήρε μέρος στην ένωση της Αυστρίας με τη Γερμανία ως διοικητής του 99ου Συντάγματος Ορεινών Κυνηγών, ενώ το 1939 συμμετείχε στην κατάκτηση της Πολωνίας. Μάλιστα, την 1η Απριλίου του 1938 προήχθη σε υποστράτηγο και ανέλαβε τη διοίκηση της 3ης Ορεινής Μεραρχίας. Δύο χρόνια αργότερα προήχθη σε αντιστράτηγο και

1 0 4 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

ανέλαβε την επιχείρηση για την κατάληψη της νορβηγικής πόλης Νάρβικ. Η επιχείρηση αυτή εκτελέστηκε στις 9 και 10 Απριλίου του 1940. Κατά τη δεύτερη ημέρα της επιχείρησης βρετανικά πολεμικά βύθισαν όλα τα γερμανικά αντιτορπιλικά που είχαν μεταφέρει γερμανικά τμήματα στο Νάρβικ. Η κίνηση αυτή αποτελούσε μέρος της προσπάθειας των Βρετανών να εμποδίσουν την κατάληψη της Νορβηγίας. Ωστόσο, όταν οι Βρετανοί εγκατέλειψαν την προσπάθεια αυτή (μετά και τη δυσμενή για αυτούς εξέλιξη των μαχών στο Δυτικό Μέτωπο), ο Ντιτλ κατόρθωσε, με τα τμήματά του που είχαν διαφύγει στη γύρω ορεινή περιοχή, να ανακαταλάβει το Νάρβικ. Στις 9 Μα'ί'ου ο αντιστράτηγος Ντιτλ τιμήθηκε με τον Σταυρό των Ιπποτών. Η γερμανική προπαγάνδα έγραψε «...η ηρωική αντίσταση του συγκροτήματος του αντιστρατήγου Ντιτλ, το οποίο επί πολλές εβδομάδες μαχόταν μόνο του κάτω από δύσκολες συνθήκες έναντι της συντριπτικής υπεροχής του εχθρού, στέφθηκε σήμερα με την κορώνα της ολοκληρωτικής νίκης». Ο μικροκαμωμένος, αδύνατος, αλλά σκληροτράχηλος στρατηγός, φανατικός Ναζί και ευνοούμενος του Χίτλερ, έλαβε στις 19 Ιουνίου του 1940 στο Βερολίνο από τον ίδιο τον φύρερ τα Φύλλα Δρυός στον Σταυρό των Ιπποτών. Ο «Ηρωας της Νορβηγίας» - όπως ο ίδιος ο Χίτλερ

αποκάλεσε τον Ντιτλ-ήταν ο πρώτος Γερμανός στρατιωτικός που τιμήθηκε με αυτή τη διάκριση. Την ίδια ημέρα ο ίδιος ανέλαβε τη διοίκηση του Ορεινού Σώματος Νορβηγίας. Πρέπει να τονιστεί ότι ο στρατηγός αυτός ήταν εξαιρετικά δημοφιλής τόσο στους Γερμανούς στρατιώτες όσο και στους Φινλανδούς συμμάχους τους. Ετσι, ο Χίτλερ διέθετε πλέον τον «Ηρωα του Χιονιού», ο οποίος θα του χρησίμευε για εσωτερική προπαγάνδα. Επόμενη αποστολή του Ντιτλ ήταν η κατάληψη του Μουρμάνσκ. Η επιχείρηση, που οργανώθηκε με τη σύμπραξη γερμανικών και φινλανδικών δυνάμεων, είχε στόχο την υποβοήθηση της επιχείρησης «Barbarossa». Η επίθεση στο Μουρμάνσκ τελούσε υπό τη διοίκηση του Γερμανού διοικητή των δυνάμεων της Νορβηγίας στρατηγού Φάλκενχορστ και αναλήφθηκε σε ένα μέτωπο 100 περίπου χιλιομέτρων από την περιοχή του Πετσάμο. Μάλιστα, διεξήχθη σε ένα απίστευτα δύσβατο έδαφος, για το οποίο δεν υπήρχαν καν χάρτες. Στις 17 Ιουλίου του 1941 η προσπάθεια σταμάτησε, όταν έγινε πλέον φανερό ότι τα τμήματα που μάχονταν εκεί δεν μπορούσαν να τη φέρουν εις πέρας. Στις 7 Νοεμβρίου του 1941 ο Χίτλερ, που δεν είχε ποτέ εμπιστοσύνη στον Φάλκενχορστ, εξέδωσε μια κατευθυντήρια

οδηγία, με την οποία δημιουργείτο η Στρατιά της Λαπωνίας, που θα συνίστατο από γερμανικές και φινλανδικές δυνάμεις. Μετά από πολλές απόπειρες αναδιοργάνωσης της Στρατιάς αυτής και έχοντας προαχθεί σε στρατηγό, ο Ντιτλ ανέλαβε πρώτα τα καθήκοντα του διοικητή της Στρατιάς της Λαπωνίας (τον Ιανουάριο του 1942) και έπειτα τη διοίκηση της 20ής Ορεινής Στρατιάς (τον Ιούνιο του ίδιου έτους). Ο Φάλκενχορστ επέστρεψε τότε στα καθήκοντά του στη Νορβηγία, ενώ οι επιχειρήσεις τόσο στη χώρα αυτή όσο και στην αρκτική περιοχή συνεχίστηκαν μέχρι το τέλος του πολέμου, χωρίς, ωστόσο, να επηρεάσουν σημαντικά την έκβασή του. Το τέλος του «Ηρωα του Χιονιού» ήταν άδοξο. Στις 21-22 Ιουνίου του 1944 ο Ντιτλ παρευρέθη μαζί με τους διοικητές των σωμάτων στρατού του σε μια σειρά συσκέψεων που λάμβαναν χώρα στο Μπέργκχοφ υπό τον φύρερ. Στις 23 Ιουνίου το αεροπλάνο Ju 52 που τους μετέφερε κατέπεσε κοντά στο Χάρτμπεργκ της Στυρίας. Από το ατύχημα αυτό δεν επέζησε κανείς. Ο Χίτλερ τίμησε τον αγαπημένο του στρατηγό με κηδεία που έγινε δημοσία δαπάνη και με μεταθανάτια απονομή Ξιφών στον Σταυρό των Ιπποτών.

Δημηιρης Σ. Mnsflezoc

ΚΑΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΧΥΡΑ

Το κάοιρο ΜονΟόν Ενο οχυρό ίων Ναΐιών οιη βόρειο Ιοπονίο Το κάοιρο Μονθόν ταυτίζεται με ιην ιστορία me Ισπανίας. Σιη μακραίωνη ιοιορία ίου, υπήρξε στρατιωτική βάοη και στόχος επιθέσεων ααό όλους me κατακτητές me περιοχής, ενώ συνδέθηκε με τους Αραβες αΠΠά και τους αγώνες των χριστιανών για την εκδίωξή τους από την Ιβηρική, με το ιπποτικό Τάγμα των Ναϊτών, ακόμα και με την εισβολή του ΝαποΠέοντα στην Ισπανία. Στη σύγχρονη εποχή θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της περιοχής του. Το κάστρο Μονθόν βρίσκεται σε ένα ύψωμα που σχηματίζεται στη συμβολή δύο ποταμών. Η στρατηγική σημασία αυτής της θέσης έγινε αντιληπτή από τους Αράδες, όταν κατέλαβαν την Ιβηρική στις αρχές του 8ου αιώνα. Είναι ωστόσο πολύ πιθανό να υπήρχε στην περιοχή και προγενέστερος οχυρωμένος οικισμός, του οποίου όμως δεν έχουν βρεθεί κατάλοιπα. Οι Αραβες οχύρωσαν το ύψωμα, το οποίο κατά τον επόμενο αιώνα απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, επειδή βρισκόταν στα όρια μεταξύ δύο αντιπάλων αραβικών ηγεμονιών. Το 872 η αραβική δυναστεία που βασίλευε στη γειτονική Σαραγόσα κατέλαβε το Μονθόν και εκεί εγκαταστάθηκε ένα από τα επιφανή μέλη της, ο Ισμαήλ. Οι ηγεμόνες της Κόρδοβα δεν μπορούσαν να ανεχθούν την ενίσχυση της δύναμης μιας άλλης δυναστείας και συνέλαβαν τον Ισμαήλ, ο οποίος κατόρθωσε να διαφύγει και να επιστρέψει στο Μονθόν, απ’ όπου εκδικήθηκε με σκληρό τρόπο όλους τους γειτονικούς Αραβες ηγεμόνες που είχαν συμβάλει στη σύλληψή του. Τα γεγονότα αυτά, σε συνδυασμό με τη γενική κατάρρευση της κεντρικής εξουσίας στα αραβικά εδάφη της Ιβηρικής, οδήγησε σε συνεχείς συγκρούσεις στην περιοχή του Μονθόν. Σε αυτές τις συγκρούσεις ενεπλάκη και ο γνωστός Ελ Σιντ, εθνικός ήρωας της Ισπανίας, ο οποίος κατέλαβε το Μονθόν το 1083 για λογαριασμό του εμίρη της Σαραγόσα. Η κατάληψη αυτή συνέβη κατά την περίοδο την οποία ο Ελ Σιντ είχε εκδιωχθεί από τους χριστιανούς και είχε αναγκαστεί να υπηρετήσει ως μισθοφόρος σε Αραβες ηγεμόνες της Ιβηρικής. Η κατάληψη του Μονθόν από την αραβική ηγεμονία της Σαραγόσα, ωστόσο, ήταν μια εξαιρετικά επικίνδυνη εξέλιξη για τους χριστιανούς. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1089 καταλήφθηκε από χριστιανικές δυνάμεις και μάλιστα ο ηγέτης τους, ο πρίγκιπας Πέτρος, έλαβε τον τίτλο του βασιλέα του Μονθόν. Η ηγεμονία αυτή υπήρξε βραχύβια και σύντομα οι Αραβες ανακατέλαβαν το οχυρό. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν, το Μονθόν βρέθηκε στο επίκεντρο της σύγκρουσης χριστιανών και μουσουλμάνων για τον έλεγχο της Ιβηρικής. Μετά από μακρές συγκρούσεις, οι κομήτες της Βαρκελώνης κατόρθωσαν να επιβάλουν την εξουσία τους στις αρχές του 12ου αιώνα. Εκείνη την περίοδο, το οχυρό παραχωρήθηκε μαζί με τη γύρω περιοχή ως φέουδο σε έναν ευγενή, τον Τιθόν (Tizon). Από αυτό το όνομα το ύψωμα του κάστρου αποκλήθηκε αρχικά «βουνό του Τιθόν» (Mont Tizon. στην τοπική διάλεκτο) και έτσι προέκυψε το τοπωνύμιο Μονθόν. Το 1137 ο ηγεμόνας της Αραγωνίας παραχώρησε το κάστρο στο Τάγμα των Ναϊτών. Οι Νάί'τες είχαν ήδη διακριθεί μαχόμενοι εναντίον των μουσουλμάνων στους Αγίους Τόπους και ένα μεγάλο μέρος από το δυναμικό του τάγματος

παρείχε πολύτιμες υπηρεσίες στον αγώνα των χριστιανών ηγεμόνων της Ιβηρικής κατά των Αράβων. Οι Νάίτες επέφεραν τροποποιήσεις στο οχυρό, όπου δημιούργησαν εγκαταστάσεις για ένα μοναστήρι, αφού εκτός από μαχητές ήταν και μοναχοί της Καθολικής Εκκλησίας. Τα μέλη του τάγματος έχαιραν μεγάλης εκτίμησης από την αριστοκρατία του βασιλείου της Αραγωνίας και πολλοί ευγενείς έστελναν στο Μονθόν τους γιους τους για να εκπαιδευτούν από τους Νάί'τες, με αποτέλεσμα το οχυρό να γνωρίσει μεγάλη άνθηση. Ωστόσο, η περίοδος της ακμής τερματίστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα, όταν η Καθολική Εκκλησία αποφάσισε να διαλύσει το Τάγμα των Ναϊτών. Η φρουρά του Μονθόν αρχικά αρνήθηκε να υπακούσει στις εντολές του πάπα και συγκρούστηκε με τις δυνάμεις του βασιλιά της Αραγωνίας, οι οποίες πολιόρκησαν το οχυρό το 1308 και ανάγκασαν του υπερασπιστές του να το παραδώσουν. Το 1317 το Μονθόν παραχωρήθηκε στο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη, το οποίο λίγα χρόνια νωρίτερα είχε μεταφέρει την έδρα του στη Ρόδο. Αρχικά, το κάστρο με τη γύρω περιοχή του συνέβαλε σημαντικά στη λειτουργία του τάγματος προσφέροντας έσοδα, αλλά και επειδή αξιοποιήθηκε ως χώρος για στρατολόγηση και εκπαίδευση νέων μελών. Παράλληλα, όμως, άρχισε σταδιακά να παραμελείται, επειδή η περιοχή δεν αποτελούσε πλέον πεδίο αντιπαράθεσης και συγκρούσεων, όπως στο παρελθόν. Το 1640, κατά τη διάρκεια μιας εξέγερσης των Καταλανών κατά του βασιλιά της Ισπανίας, το Μονθόν καταλήφθηκε προσωρινά. Οταν αποκαταστάθηκε η βασιλική εξουσία, το κάστρο αξιοποιήθηκε ως βάση για τον έλεγχο της περιοχής και αποτροπή νέας εξέγερσης. ΓΓ αυτόν τον λόγο πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης των οχυρώσεων αλλά και προστέθηκαν νέοι προμαχώνες. Δημιουργήθηκε έτσι ένα εκτεταμένο οχυρό, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και κατά τη διάρκεια του πολέμου της Ισπανικής Διαδοχής, στις αρχές του 18ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια αυτής της σύγκρουσης υπήρξε επίκεντρο σκληρών συγκρούσεων, κατά τις οποίες καταστράφηκε ο γειτονικός οικισμός. Ανάλογα χρησιμοποιήθηκε το Μονθόν και στις αρχές του 19ου αιώνα, κατά τον αγώνα των Ισπανών κατοίκων εναντίον των Γάλλων, όταν οι τελευταίοι εισέβαλαν στη χώρα τους. Μετά την απομάκρυνση των Γάλλων, το οχυρό αξιοποιήθηκε ως στρατόπεδο του πυροβολικού ως το τέλος του 19ου αιώνα, γνωρίζοντας για ακόμα μία φορά τη σταδιακή εγκατάλειψη. Στη σύγχρονη εποχή, ωστόσο, έχει αναστηλωθεί και συντηρηθεί ένα σημαντικό μέρος του και προστατεύεται ως εθνικό μνημείο από τις αρχές του ισπανικού κράτους.

ITPATIQTIKH UTOPIA 1 1 0 5

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Avöpsac ΑτιάΓίογηου

Ματωμένο Αιαμανιι (Blood Diamond) Είναι, πράγματι, εντυπωσιακή η εξέλιξη της κινηματογραφικής καριέρας του Λεονάρντο Ντι Κάπριο από την εποχή που ερμήνευε τον φέρελπι νέο στον «Τιτανικό» του Τζέημς Κάμερον έως σήμερα. Ο Ντι Κάπριο απεγκλωβίστηκε γρήγορα από την αγορίστικη εικόνα με την οποία τον είχε ταυτίσει το κοινό, και δεν δίστασε να ενσαρκώσει σκληρούς ρόλους σε περιπετειώδη φιλμ. Ο ταλαντούχος ηθοποιός επιτυγχάνει να αποδώσει με μοναδικότητα τον οριακό τρόπο με τον οποίο δρουν οι χαρακτήρες του, οι οποίοι σχεδόν πάντα είναι εγκλωβισμένοι στην γκρίζα ζώνη δύο επιλογών ή δύο διαφορετικών κόσμων σκέψης και ηθικής. Το 2006, ο Ντι Κάπριο ενσάρκωσε τον ρόλο του κυνικού και καιροσκόπου μισθοφόρου στην ταινία «Το Ματωμένο Διαμάντι», αποδίδοντας μια ερμηνεία χαρακτηριστική του νέου του κινηματογραφικού προφίλ. Η ιστορία της ταινίας έχει ως εξής: Ο Αρτσερ είναι ένας Νοτιοαφρικανός μισθοφόρος ο οποίος κινείται στη σκιά των πολεμικών συγκρούσεων που μαίνονται στη Σιέρα Λεόνε, το 1999, ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις και στην επαναστατική οργάνωση Revolutionary United Front

1 0 6 I ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ UTOPIA

(RUF). Σκοπός του είναι να κερδοσκοπεί μέσα από το λαθρεμπόριο όπλων, αλλά και να δρα καιροσκοπικά εκμεταλλευόμενος κάθε ευκαιρία που του δίνεται. Κάποια στιγμή αντιλαμβάνεται ότι ένας αιχμάλωτος του επαναστατικού μετώπου, ο οποίος είχε αναγκασθεί να δουλεύει σε αδαμαντωρυχείο, είχε ανακαλύψει και κρύψει ένα μεγάλο διαμάντι (το «μήλον της έριδος» για όλους τους εμπλεκόμενους στην εμπορία των διαμαντιών). Ο Αρτσερ προσφέρει την προστασία του στον άτυχο αιχμάλωτο, έναν ντόπιο οικογενειάρχη ψαρά ονόματι Σόλομον Βάντι (τον οποίο ερμηνεύει μοναδικά ο Ντζίμον Χούνσου), με απώτερο σκοπό όμως να αρπάξει το διαμάντι. Η κατάσταση περιπλέκεται, όταν ο αιχμάλωτος αποφασίζει να χρησιμοποιήσει το διαμάντι που έχει ανακαλύψει και κρύψει ως μοναδικό μέσο πίεσης, προκειμένου να ξαναβρεί τη χαμένη οικογένειά του. Καθοριστικό ρόλο στην ιστορία θα διαδραματίσει μια δημοσιογράφος που είναι αποφασισμένη να μεταφέρει στον υπόλοιπο κόσμο την αλήθεια για την παράνομη εμπορία διαμαντιών. Η ταινία, λοιπόν, αποτελεί μια

πολεμική περιπέτεια δράσης, η οποία εξελίσσεται μέσα σε ένα φονικό εμφυλιοπολεμικό περιβάλλον. Οπως και σε άλλες πολεμικές ταινίες, η ληστεία αποτελεί την κύρια ιστορία που εξελίσσεται με φόντο τον πόλεμο, και όχι ο ίδιος ο πόλεμος. Ο κινηματογραφιστής με αυτόν τον τρόπο επιδιώκει να δείξει στον θεατή ότι το βασικό κίνητρο των πολεμικών συγκρούσεων δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αρπαγή πολύτιμων πόρων ή αγαθών. Ετσι, και σε αυτήν την ιστορία, ένα πολύτιμο αγαθό (διαμάντι στη συγκεκριμένη περίπτωση) γίνεται η αιτία για την εμπλοκή όλων των μερών που βρίσκονται πίσω από τις μάχες. Από τον αρχηγό του ανταρτικού σώματος RUF, ο οποίος ονειρεύεται ότι με αυτό το διαμάντι θα επιτύχει την απόδραση από το πολεμικό περιβάλλον, μέχρι τους αρχηγούς μισθοφορικών οργανώσεων και τις τυπικά αμέτοχες εταιρίες εμπορίας διαμαντιών, οι οποίες δεν διστάζουν να πληρώσουν αδρά για την απόκτηση ενός τόσο πολύτιμου περιουσιακού στοιχείου. Η ταινία διαθέτει εκπληκτική κλιμάκωση έντασης. Μεταφέρει με επιτυχία τον θεατή στο παράλογο σκηνικό του εμφύλιου πολέμου στη Σιέρα Λεόνε το 1999 και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει «σκληρές» σκηνές για να το πετύχει. Η βραβευμένη μουσική επένδυση του Τζέημς Νιούτον Χάουαρντ είναι εκπληκτική, ενώ

το έργο ανταποκρίνεται αξιοπρεπώς σε όλα τα επίπεδα της κινηματογραφικής τέχνης (γι' αυτό, άλλωστε, έλαβε πέντε υποψηφιότητες για Οσκαρ), Ο Ντι Κάπριο πραγματικά ερμήνευσε έναν ρόλο που τον αποδέσμευσε στα μάτια του κοινού από την εικόνα του αγοριού και τον επέβαλε ως ερμηνευτή «σκληρών» ρόλων. Τέλος, ο σκηνοθέτης Εντουαρντ Ζουίκ αποδεικνύει, για ακόμα μία φορά, ότι μπορεί να χειριστεί πολύπλοκα σενάρια, χωρίς να προκαλεί σύγχυση στον θεατή και να τον αποπροσανατολίζει από τον κεντρικό κορμό της ιστορίας, ενώ οι ταινίες του πάντα διαθέτουν υποβλητική ατμόσφαιρα και αναδεικνύουν την ποιότητα των χαρακτήρων της ιστορίας. Ας δούμε μερικά στοιχεία σχετικά με το έργο. Ο τίτλος της ταινίας (Blood Diamond) αναφέρεται στην εμπορία διαμαντιών που έχουν ανευρεθεί σε εμπόλεμες περιοχές της Αφρικής (πηγής των δύο τρίτων της παγκόσμιας παραγωγής διαμαντιών). Συνήθως, οι πολέμαρχοι αιχμαλωτίζουν αντιπάλους τους και τους εγκλωβίζουν σε αδαμαντωρυχεία, εξαναγκάζοντάς τους να δουλεύουν υπό από άθλιες συνθήκες (πολλές φορές μέχρι θανάτου). Η εμπορία των πολύτιμων λίθων επιτρέπει στους πολέμαρχους να χρηματοδοτούν τις πολεμικές-πολιτικές επιδιώξεις

τους, προσφερει στις εταιρίες εμπορίας και επεξεργασίας πολύτιμων λίθων έναν φθηνό τρόπο να αποκτούν την πρώτη ύλη τους, ενώ στους μισθοφόρους και τις εταιρίες που τους υποστηρίζουν έναν εύκολο τρόπο να κερδίζουν χρήματα. Από όλους τους εμπλεκόμενους, τα πραγματικά θύματα είναι οι γηγενείς πληθυσμοί των αφρικανικών περιοχών οι οποίοι

είτε εξωθούνται από την παιδική τους ηλικία στο να επανδρώνουν τους στρατούς των πολέμαρχων (στην ταινία παρουσιάζεται το γεγονός αυτό με γραφικό τρόπο), είτε οδηγούνται στη μαζική φυγή για να γλιτώσουν τον εξανδραποδισμό. Το φιλμ επιτυγχάνει με μοναδικό τρόπο να παρουσιάσει πλήρως το προαναφερόμενο αυτό πλαίσιο και, παράλληλα, να ταυτίσει τους

Ματωμένο Διαμάντι Τ ίτλ ο ς : Blood Diamond Ε τα ιρ ία π αραγω γής: Warner Brothers Παραγω γοί: Πάολα Ουεϊνστάιν, Γκίλιαν Γκόρφιλ Σ κ η ν ο θ εσ ία : Εντουαρντ Ζουίκ Σ εν ά ρ ιο : Τσαρλς Λέβι, Εντουαρντ Ζουίκ Μ ο υσ ική: Τζέημς Νιούτον Χάουαρντ Π ρω ταγω νισ τές: Λεονάρντο Ντι Κάπριο, Ντζίμον Χούνσου, Τζένιφερ Κόνελι, κ.ά. Δ ιά ρ κ εια : 143 λεπτά Β ρ α β εία : Προτεινόμενο για Οσκαρ Α’ & Β' Ρόλου, Μοντάζ, Ηχου, Ηχητικών Εφέ, βραβεύσεις σε διάφορους διαγωνισμούς. Σλόγκα ν: Από τον σκηνοθέτη του «Glory» και του «Τελευταίου Σαμουράι». Β ασ ίσ τηκε: Στο πρωτότυπο σενάριο της Warner Brothers, το ο­ ποίο ανέλαβε να εξελίξει ο Τσαρλς Λέβι και επεξεργάσθηκε αρ­ γότερα και ο Εντουαρντ Ζουίκ.

θεατές με το δράμα της προσωπικής ιστορίας των πρωταγωνιστών. Μετά και την προβολή της ταινίας υπήρξε μεγάλη ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με το θέμα και έτσι, με τη βοήθεια ειδικών εκπομπών και κινητοποιήσεων, επιτεύχθηκε ένα καίριο πλήγμα στο εμπόριο των «ματωμένων διαμαντιών», αποδεικνύοντας, για άλλη μία φορά, τη δύναμη του κινηματογράφου. Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί ότι προσπάθειες καταβάλλονται από όλες τις χώρες προκειμένου να σταματήσει το εμπόριο των ματωμένων διαμαντιών, αλλά είναι σαφές ότι η κατάσταση μερικώς μόνο μπορεί να ελεγχθεί και όχι να σταματήσει πλήρως. Στην ταινία παρουσιάζεται και το συνέδριο στο Κίμπερλεϋ, το οποίο έλαβε χώρα το 2000 αποτελώντας τη βάση για τη Συνθήκη του Κίμπερλεϋ σχετικά με τον έλεγχο εμπορίας αδαμάντινων λίθων. Στο έργο, επίσης, γίνεται αναφορά στον ρόλο που διαδραματίζουν οι Νοτιοαφρικανοί μισθοφόροι κατά τις πολεμικές συγκρούσεις της Αφρικής. Είναι πολύ εύστοχος ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το θέμα το φιλμ. Οι Νοτιοαφρικανοί μισθοφόροι θεωρούνται από τους ικανότερους και σκληρότερους που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιος. Εκπαιδευμένοι στις τάξεις ενός ρατσιστικού καθεστώτος, οι σκληροτράχηλοι στρατιωτικοί ανακάλυψαν, μετά την πτώση του Απαρτχάιντ, έναν επικερδή τρόπο για να ζήσουν μέσα από τη μισθοφορική τους συμμετοχή στις δεκάδες στρατιωτικές συγκρούσεις που μαίνονται στην πολύπαθη αφρικανική ήπειρο. Ως προς το Revolutionary United Front (RUF) μπορεί να αναφερθεί ότι υπήρξε όντως μια ανταρτική

οργάνωση που δραστηριοποιήθηκε στη Σιέρα Λεόνε από το 1991 έως το 2002 με σκοπό να καταλάβει την εξουσία, χωρίς όμως να το επιτύχει. Υπήρξε μια οργάνωση σκληρή και αδίστακτη προς τα θύματά της (μεταξύ αυτών πολλά παιδιά). Το 2009, οι αρχηγοί του RUF (είχαν μετατρέψει, στο μεταξύ, την οργάνωσή τους σε πολιτική ομάδα) καταδικάστηκαν για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τέλος, η εταιρία εμπορίας πολύτιμων λίθων «Ντε Μπιρς» που ενοχοποιείται στο έργο ως ηθικός αυτουργός της παράνομης εμπορίας, ζήτησε να αναφερθεί στο τέλος της ταινίας η προσπάθειά της για αλλαγή διεθνώς των όρων εμπορίας αδαμάντινων λίθων και να τονιστεί το γεγονός ότι μετά τη Συνθήκη του Κίμπερλεϋ, το 2000, η παράνομη εμπορία έχει περιοριστεί δραματικά. Γιατί α ξίζει να δ ε ίτ ε τη ν ταινία: • Γιατί η ταινία επιτυγχάνει να αποδώσει σε απόλυτο βαθμό το τι συμβαίνει στην Αφρική της σύγχρονης εποχής. • Γιατί «Το Ματωμένο Διαμάντι» αποτέλεσε την υποκριτική ενηλικίωση του Ντι Κάπριο μέσα από τους ρόλους δράσης. • Για τη σκηνή κατά την οποία ο Ντι Κάπριο εξουδετερώνει δύο φρουρούς σε μια γέφυρα. Σκηνή σύντομη, εκρηκτική και άψογα εκτελεσμένη.

ITPATIQTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ 1 1 0 7

ΜΟΝΤΕΛΙΣΜΟΣ

NiKoüaoc Β. AeiBaöäc

Trumpeter 1/35 (01534)

BMP-3 in Cyprus Service ΒΜΡ-3 in Cyprus service „

Η εικονογράφηση του κουτιού είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή. To Boyevaya Mashina Pekhoty-3 ή Τεθωρακισμένο Οχημα Μάχης (TOMA) ΒΜΡ-3 εμφανίστηκε το 1990. Παρόλο που εκείνη την εποχή ήταν παρόμοιο, σε ό,τι αφορούσε διαστάσεις και προστασία θώρακα, με τα αντίστοιχα δυτικοευρωπαϊκά ΤΟΜΑ, παρουσίαζε σημαντική διαφορά στον οπλισμό. Το κύριο πυροβόλο του, διαμετρήματος 100 mm, σε συνδυασμό με ένα αυτόματο πυροβόλο διαμετρήματος 30 mm, ένα συζυγές πολυβόλο 7,62 mm και δύο ακόμη πολυβόλα των 7,62 mm (τοποθετημένα στο εμπρόσθιο μέρος του σκάφους) το κατέστησαν το καλύτερα εξοπλισμένο ΤΟΜΑ της εποχής του. Μάλιστα πολλές φορές το όχημα αυτό ήταν καλύτερα εξοπλισμένο ακόμα και από άρματα μάχης. Εκτός από τη Ρωσική Ομοσπονδία, το ΒΜΡ-3 έχει εξαχθεί στο Αζερμπαϊτζάν (4 οχήματα), στην Αλγερία (400 οχήματα), στη Βενεζουέλα (130 οχήματα), στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (598 οχήματα), στην Ινδονησία (54 οχήματα), στο Κουβέιτ (110 οχήματα), στην Κύπρο (43 οχήματα), στη Νότιο Κορέα (70 οχήματα), στην Ουκρανία (4 οχήματα) και στη Σρι Λάνκα (45 οχήματα). Το θέμα που επέλεξε αυτή τη

1 0 8 ! ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

φορά η Trumpeter έχει καθαρά ελληνικό ενδιαφέρον, αφού απεικονίζει το ΒΜΡ-3, όπως χρησιμοποιείται από την Κυπριακή Εθνική Φρουρά (28η ΕΤΟΜΑ). Τα κυπριακά ΒΜΡ-3 άρχισαν να παραλαμβάνονται τον Σεπτέμβριο του 1995. Εκτός του κλασικού τύπου, η Εθνική Φρουρά χρησιμοποιεί την έκδοση ΒΜΡ-3Κ (Τεθωρακισμένο Οχημα Διοίκησης) και BREM-L (Τεθωρακισμένο Οχημα Περισυλλογής). Ανοίγοντας το στιβαρό κουτί, διακρίνουμε στο εσωτερικό 12 νάιλον σακουλάκια, τα οποία περιέχουν οκτώ πλαίσια σε μπεζ πλαστικό. Αυτά περιλαμβάνουν τα διάφορα επιμέρους κομμάτια: το κάτω μέρος του σκάφους, το άνω μέρος του σκάφους, τον πύργο, τα πέδιλα των ερπυστριών και τους οδοντωτούς οδηγούς τους («δόντια») που δίδονται κομμάτι κομμάτι. Το κιτ συμπληρώνουν ένα μικρό πλαίσιο φωτοχαραγμένων κομματιών, ένα πλαίσιο με διαφανή κομμάτια (για χρήση σε σκοπευτικά και φώτα), η καρτέλα σημάτων, το φυλλάδιο οδηγιών και ένα έγχρωμο φυλλάδιο, όπου απεικονίζονται η παραλλαγή και τα σημεία τοποθέτησης των σημάτων. Αρκετά από τα πιο μικρά και εύθραυστα κομμάτια διαθέτουν επιπλέον προστασία, που παίρνει

τη μορφή αφρώδους προστατευτικού υλικού και τα περιβάλλει. Το κιτ περιέχει 654 κομμάτια, εκ των οποίων τα 402 αφορούν τις ερπύστριες (180 πέδιλα και 222 «δόντια»), ενώ τα 14 κομμάτια είναι φωτοχαραγμένα. Η συναρμολόγηση ολοκληρώνεται σε 13 στάδια. Τα κομμάτια που δεν χρησιμοποιούνται αναγράφονται στην πρώτη σελίδα του φυλλαδίου οδηγιών. Η κατασκευή ξεκινά με το στάδιο 1 και περιλαμβάνει τη συναρμολόγηση των δύο τροχών μετάδοσης κίνησης, των δύο τροχών ρύθμισης τάσης και των 12 εδαφικών τροχών. Οι έξι από τους 12 βραχίονες της ανάρτησης διαθέτουν αποσβεστήρα κραδασμών (αμορτισέρ). Εφόσον το επιθυμεί ο μοντελιστής, παρέχεται η δυνατότητα τοποθέτησης του συστήματος ανάρτησης με τρόπο που να αναπαριστά την κίνηση του οχήματος σε ανώμαλο έδαφος. Κάθε εδαφικός τροχός αποτελείται από δύο κομμάτια με ωραία ανάγλυφη λεπτομέρεια. Κατά την αφαίρεση των κομματιών από τα πλαίσια θα χρειαστεί λίγη προσοχή, προκειμένου να μη καταστραφούν τα χαρακτηριστικά ανάγλυφα «νεύρα» του ελαστικού μέρους του τροχού. Επίσης, το εξωτερικό κομμάτι του τροχού μετάδοσης της κίνησης αποδίδεται με τον χαρακτηριστικό δακτύλιο, που

αποτρέπει την απόρριψη της ερπύστριας όταν το όχημα κινείται σε μαλακά ή αμμώδη εδάφη. Η προσθήκη του συστήματος ανάρτησης και η τοποθέτηση των τροχών στο κάτω μέρος του σκάφους ολοκληρώνονται στα στάδια 2 και 3. Το κάτω μέρος του σκάφους δίνεται σε ένα ενιαίο κομμάτι, που διαθέτει εντυπωσιακή ανάγλυφη λεπτομέρεια. Προσοχή θα χρειαστεί κατά την τοποθέτηση των βραχιόνων ανάρτησης στο σκάφος, ώστε να εξασφαλιστεί ότι όλοι οι τροχοί πατάνε στο έδαφος.Στο στάδιο 4 ολοκληρώνεται η συναρμολόγηση των ερπυστριών. Σύμφωνα με το φυλλάδιο οδηγιών, απαιτούνται συνολικά 168 πέδιλα (ή 84 πέδιλα για κάθε πλευρά), με συνέπεια να περισσεύουν 12 πέδιλα. Το καθάρισμα και η συναρμολόγηση των ερπυστριών θα αποτελέσουν μια αρκετά χρονοβόρα διαδικασία. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι κάποια στιγμή τα κυπριακά ΒΜΡ-3 «φόρεσαν» ερπύστριες με ελαστικά «τακάκια», προκειμένου να μη προκαλούν φθορές στο οδόστρωμα. Δυστυχώς, οι ερπύστριες του κιτ δεν διαθέτουν αυτή τη λεπτομέρεια. Οσοι θελήσουν να αναπαραστήσουν ένα όχημα που να διαθέτει τέτοιες ερπύστριες θα πρέπει είτε να το φτιάξουν μόνοι τους είτε να προμηθευτούν το σχετικό σετ της Spade Ace Models

Jflf ||gf«

Λεπτομέρεια του χαρακτηριστικού δακτυλίου του τροχού μετάδοσης κίνησης.

Τα πέδιλα και ο οδοντωτός οδηγός της ερπύστριας δίδονται σε ξεχωριστά κομμάτια.

7ο άνω μέρος του σκάφους διακρίνεται για την εξαιρετική ανάγλυφη λεπτομέρεια. (κωδικός SAT-35154). Από το στάδιο 5 ξεκινά η συναρμολόγηση τόσο του εσωτερικού όσο και του άνω τμήματος του οχήματος. Σε ξεχωριστά κομμάτια δίδονται το διαχωριστικό του διαμερίσματος του κινητήρα (Β16), τα εσωτερικά πλευρικά τοιχώματα του διαμερίσματος μάχης (C33, C34, D55, D57) και το εμπρόσθιο εσωτερικό τμήμα του διαμερίσματος οδήγησης. Την εσωτερική λεπτομέρεια συμπληρώνουν τα καθίσματα του προσωπικού, το προστατευτικό κάλυμμα του κινητήρα (C4) και τα πλευρικά εσωτερικά τοιχώματα του διαμερίσματος του κινητήρα. Οι πίσω και οι άνω θυρίδες επιβίβασης και αποβίβασης του προσωπικού (C30, C31, Ν1, Ν2) δίδονται σε ξεχωριστά κομμάτια, διαθέτουν ανάγλυφη λεπτομέρεια τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πλευρά και μπορούν να τοποθετηθούν ανοικτές. Ξεχωριστά δίδονται, επίσης, και τα προστατευτικά καλύμματα των υδροστροβίλων (C13, C14), τα οποία

Λεπτομέρεια του εδαφικού τροχού. τοποθετούνται στο πίσω μέρος του σκάφους. Σε γενικές γραμμές, η παρεχόμενη εσωτερική λεπτομέρεια κρίνεται ικανοποιητική και αποτελεί μια καλή βάση για περαιτέρω προσθήκες και βελτιώσεις, τις οποίες επιθυμούν οι πιο απαιτητικοί μοντελιστές. Δυστυχώς, όμως, υπάρχουν και κάποιες σημαντικές παραλείψεις, όπως είναι η απουσία του κορμού των πολυβόλων του σκάφους. Στο άνω μέρος του σκάφους απεικονίζεται η πρόσθετη θωράκιση, ενώ παρέχεται πληθώρα κομματιών, όπως είναι οι ξεχωριστές χειρολαβές, τα εργαλεία κλπ. Δυστυχώς, οι τέσσερις θυρίδες (Α42) στο άνω μέρος του σκάφους, αν και δίδονται ξεχωριστά, δεν διαθέτουν εσωτερική λεπτομέρεια. Αυτή θα πρέπει να προστεθεί από τον μοντελιστή, εφόσον επιλέξει να τοποθετήσει τις θύρες ανοικτές. Επίσης, η θυρίδα του οδηγού αναφέρεται στο φυλλάδιο οδηγιών ως Β8, ενώ στην πραγματικότητα είναι C8.

Παράλληλα, στο φυλλάδιο οδηγιών δεν αναφέρεται ούτε καταδεικνύεται το σημείο τοποθέτησης του γνωστού κορμού (Β10, Β12), το οποίο χρησιμεύει για την αποκατάσταση της πρόσφυσης του οχήματος σε μη συνεκτικό έδαφος και θα πρέπει να τοποθετηθεί στην αριστερή πλευρά του σκάφους. Η συναρμολόγηση του πύργου ολοκληρώνεται στα στάδια 11 και 12. Και εδώ η παρεχόμενη λεπτομέρεια είναι εντυπωσιακή, όχι όμως χωρίς παραλείψεις. Συγκεκριμένα, παρέχεται το καλάθι του πύργου, ο αυτόματος γεμιστήρας, τα σκοπευτικά του αρχηγού πληρώματος και του πυροβολητή, τα καθίσματά τους, το τηλέμετρο λέηζερ, το κλείστρο του πυροβόλου 2Α70 (διαμετρήματος 100 mm), το προστατευτικό νάιλον κάλυμμα του ασπιδίου του πυροβόλου, ενώ οι θυρίδες δίδονται σε ξεχωριστά κομμάτια με εσωτερική λεπτομέρεια. Πέραν των τριών κατευθυνόμενων πυραύλων 3UBK10 (ΑΤ-10 Stabber),

Λεπτομέρεια του προστατευτικού καλύμματος του υδροστροβίλου.

Το σκοπευτικό του αρχηγού πληρώματος.

Οι άνω θυρίδες επιβίβασης και αποβίβασης του προσωπικού διαθέτουν ανάγλυφη λεπτομέρεια τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πλευρά τους.

Λεπτομέρεια του νάιλον προστατευτικού καλύμματος του ασπιδίου του πυροβόλου.

δεν δίδονται άλλου τύπου πυρομαχικά για το κύριο πυροβόλο. Επίσης, δεν παρέχονται τα κλείστρα τόσο του πυροβόλου 2Α72 των 30 mm όσο και του συζυγούς πολυβόλου. Τα σήματα που συνοδεύουν το κιτ αφορούν δύο οχήματα, ενώ δίδονται και δύο τύποι πινακίδων κυκλοφορίας. Ο ένας τύπος πινακίδας (2,3) φέρει την

Οι πίσω θυρίδες επιβίβασης και αποβίβασης του προσωπικού διαθέτουν ανάγλυφη λεπτομέρεια τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πλευρά τους. κυπριακή σημαία στα δεξιά του αριθμού κυκλοφορίας και είναι λανθασμένος, ενώ ο άλλος τύπος (4,5) φέρει στο αριστερό μέρος του αριθμού κυκλοφορίας την ελληνική σημαία και δεξιά του την κυπριακή σημαία που καθιερώθηκε από το 2003 και μετά. Δίδονται, επίσης, δύο θυρεοί, οι οποίοι, αντί για «ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ», γράφουν «ΕΘΝΧΗ ΦΡΟΥΡΑ», δύο κυπριακές σημαίες (που δείχνουν λίγο συμπιεσμένες), δύο κύκλοι με την κλάση γεφύρωσης, ο πίνακας οργάνων του οδηγού, καθώς και επιχειρησιακή τακτική σήμανση (13>) για ένα όχημα. Μήπως η LM Decals θα μπορούσε να προσφέρει κάποια βοήθεια; Στο σχετικό έγχρωμο φυλλάδιο απεικονίζεται μια τρίχρωμη χρωματική επιλογή με πράσινο, αμμώδες και άσπρο. Τα χρώματα αναγράφονται σε κωδικούς Mr. Hobby, Vallejo, Testors Model Master, Tamiya και Humbrol. Η προτεινόμενη επιλογή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, εφόσον από το 1983 μέχρι το 2002 χρησιμοποιήθηκε τρίχρωμη παραλλαγή με πράσινο, αμμώδες και καφέ χρώμα, ενώ μετά το 2002 εφαρμόστηκε τετράχρωμη παραλλαγή (πράσινο, γκρι / γαιώδες, ανοικτό γκρι / αμμώδες και γκρι). Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι το εμφανισιακά ελκυστικό ΒΜΡ-3 γίνεται ακόμα ελκυστικότερο λόγω της ελληνικότητας του θέματος. Η εταιρία Trumpeter είναι άξια συγχαρητηρίων!

Τα μοντέλα της Trumpeter εισάγονται από το Plastimodellismo, Ιπποκράτους 59, Αθήνα. Περισσότερες πληροφορίες στο www.plastimodellismo.com και στο τηλέφωνο 2103613011

ITPATIQTIKH IITC»

i 109

ΜΟΝΤΕΛΙΣΜΟΣ

Αϋέξανβροΐ Ν. Ανέοιικ

από το Plastimodellismo, Ιπποκράτους 59, Αθήνα. Περισσότερες πληροφορίες στο www.plastimodellismo.com και στο τηλέφωνο 2103613011

F-846/F-86D/F-5A Icarus 1/72 & 1/48

MESSERSCHMITT ΒΠ09Ε-4 Messerschmitt Bf109E-4 Airfix 1/72 (A01008) Το νέο 72άρι Bf 109E-4 της Airfix περιλαμβάνει συνολικά 49 κομμάτια, τα οποία φιλοξενούνται σε τρία πλαίσια. Από αυτά τα δύο (45) είναι ανοιχτού γκρι χρώματος και το τρίτο (4) διαφανές. Ολα τα πλαίσια περιέχονται σε μία και μόνο σακούλα, ενώ τα διαφανή μέρη διαθέτουν ξεχωριστή προστατευτική συσκευασία. Οι επιφάνειες του μοντέλου διαθέτουν εγχάρακτη γράμμωση (η οποία, αν και είναι λίγο εντονότερη του κανονικού, παρουσιάζεται βελτιωμένη σε σχέση με την αντίστοιχη γράμμωση προηγουμένων κυκλοφοριών) αλλά και πολύ καλό ανάγλυφο για τις υφασμάτινες επιφάνειες του αεροσκάφους. Το κόκπιτ συνθέτουν τα δομικά στοιχεία και άλλες λεπτομέρειες στα πλαϊνά της κάθε ατράκτου, το δάπεδο, το κάθισμα, το χειριστήριο, τα ποδωστήρια, ο πίνακας οργάνων και το σκοπευτικό. Το κάθισμα δεν διαθέτει ζώνες, ενώ ο πίνακας οργάνων αναπαρίσταται με χαλκομανία. Τα σκέλη του συστήματος προσγείωσης έχουν αποδοθεί πολύ καλά, ενώ οι τροχοί είναι ελαφρώς υπερτονισμένοι. Υπάρχουν διαφορετικά σκέλη και τροχοί, ανάλογα με το αν θέλουμε να τοποθετήσουμε το σύστημα προσγείωσης ανασυρμένο ή εκτεταμένο. Το πηδάλιο διεύθυνσης και τα πτερύγια καμπυλότητας δίνονται σε ξεχωριστό κομμάτι, ενώ τα πτερύγια της έλικας αναπαρίστανται κάπως λεπτά. Το διαιρούμενο συγκρότημα της

1101 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

καλύπτρας είναι λεπτό και διαυγές. Το φύλλο χαλκομανιών είναι προϊόν της ιταλικής Cartograph και περιλαμβάνει, εκτός από τον πλούσιο αριθμό προειδοποιητικών, μία μόνο επιλογή, η οποία αφορά το αεροσκάφος του επισμηναγού Φραντς φον Βέρα της 3ης Πτέρυγας Καταδιωκτικών όπως έδρασε στη Γαλλία τον Αύγουστο του 1940. Το νέο Bf 109Ε-4 της Airfix είναι σίγουρα ένα από τα καλύτερα μοντέλα αυτού του τύπου στην 1/72 Τα μοντέλα της Airfix εισάγονται

IjU U s

Από τη δική μας Icarus Decals κυκλοφόρησαν τρεις νέες καρτέλες χαλκομανιών με αμιγώς ελληνικά θέματα στις κλίμακες 1/72 και 1/48. Πρόκειται για τα αεροσκάφη F-84G, F-86D και F-5A, για τα οποία δεν υπάρχει προηγούμενη προσπάθεια τέτοιου βεληνεκούς. Η ποιότητα των φύλλων είναι, όπως πάντα, κορυφαία, ενώ διατίθενται και πολλές επιλογές. Πιο συγκεκριμένα, στην καρτέλα των F-84G περιλαμβάνονται αεροσκάφη και των ακροβατικών σμηνών, και αεροσκάφη που διατήρησαν τα χαρακτηριστικά ξένων μοιρών, τα οποία έφεραν κατά την παράδοσή τους στην ΠΑ. Παράλληλα, περιλαμβάνονται και

ICARUS DECALS M t t M k aOMirirn MOWv SMO»

H e lle n ic T h u n d ers P t.2 (F -84G

F S -3 ;

•1 *5 -3 7 0

F S -0

Γ -5 -0 2 7

Θ

κάποια άλλα, λιγότερο εντυπωσιακά αλλά εξίσου ελκυστικά, αεροσκάφη. Αντίστοιχη θεματολογία υπάρχει και στην καρτέλα των F-86D, στην οποία, εκτός των μεταλλικών, περιλαμβάνεται και ένα αεροσκάφος με γκρι-πράσινη παραλλαγή. Τέλος, η καρτέλα των F-5A/B περιλαμβάνει ένα συνονθύλευμα παραλλαγών, όπως είναι η παραλλαγή SEA, η Asia Minor, το μπλε του Αιγαίου, η ολλανδική, η Ghost και η απομίμηση Mirage 2000. Τα νέα φύλλα χαλκομανιών της Icarus Decals θα ικανοποιήσουν και τους πιο απαιτητικούς, διότι αναπαριστούν με ακρίβεια και πιστότητα όλα τα παραπάνω αεροσκάφη της Πολεμικής Αεροπορίας μας σε δύο από τις πιο δημοφιλείς κλίμακες.

ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ;

Γιάννικ Bapoauiic

Ο Ντόναλντ Ουίλς Ντάγκλας στη δεκαετία του 1950.

Η εταιρία Douglas ιδρύθηκε στις 22 Ιουλίου του 1921 από τον Ντόναλντ Ουίλς Ντάγκλας στη Σάντα Μάνικα της Καλιφόρνια. Μέχρι την έλευση του Β ’ ΠΠ η εταιρία ήταν γνωστή για τη σειρά DC (Douglas Commercial), με προεξέχοντα εκπρόσωπο το DC-3, που κατασκευάστηκε στη στρατιωτική έκδοση C-47. Κατά τη διάρκεια του Β ’ ΠΠ η εργατική δύναμη της εταιρίας εκτοξεύθηκε στα 160.000 άτομα, παράγοντας διάφορους τύπους, όπως τα DB-7/A-20 Havoc, Dauntless, Α-26 Invader. Η συνολική παραγωγή έφτασε εκείνη την περίοδο σχεδόν τα 30.000 αεροσκάφη. Μετά τον τερματισμό του Β' ΠΠ η εργατική δύναμη της εταιρίας μειώθηκε δραστικά. Τότε η Douglas ασχολήθηκε με αεριωθούμενα αεροσκάφη, συστήματα πυραύλων και εκτινασσόμενα καθίσματα. Ανάμεσα στις πιο γνωστές σχεδιάσεις της ήταν το Α-4 Skyhawk και τα Α-3 Skywarrior/B66 Destroyer. To 1967 τα προβλήματα ρευστότητας της Douglas την ανάγκασαν να συγχωνευθεί με τη McDonnell, που ιδρύθηκε το 1939 από τον Τζέιμς Σμιθ «Μακ» Μακντόνελ (9 Απριλίου 1899 - 22 Αυγούστου 1980). Η νέα εταιρία με την ονομασία McDonnell Douglas παρέμεινε ανεξάρτητη μέχρι το 1997, οπότε και εξαγοράστηκε από τη Boeing. Ιδρυτής της Douglas ήταν ο Ντόναλντ

Ουίλς Ντάγκλας (6 Απριλίου 1892 - 1 Φεβρουάριου 1981). Το 1909 αυτός εισήχθη στη Ναυτική Ακαδημία στην Αννάπολις, αλλά μετά από τρία χρόνια παραιτήθηκε, για να ακολουθήσει καριέρα στον εμβρυακό αεροναυτικό τομέα. Υπήρξε ο πρώτος απόφοιτος του MIT με πτυχίο αεροναυπηγού το 1914. Η πρώτη του επαγγελματική ενασχόληση ήταν στην κατασκευή της πρώτης αεροσήραγγας στο MIT. Το 1915 εντάχθηκε στο δυναμικό της Connecticut Aircraft Company, όπου συμμετείχε στη σχεδίαση του πρώτου αερόπλοιου DN-1 του Αμερικανικού Ναυτικού. Ο Αύγουστος του 1915 τον βρήκε κύριο σχεδιαστή της εταιρίας Glenn Martin Company. Η συνένωση της εταιρίας αυτής με τη Wright Company οδήγησε στην παραίτησή του. Ωστόσο, αργότερα εντάχθηκε και πάλι στο δυναμικό της νεοσύστατης Glenn L. Martin Company. Τον Μάρτιο του 1920 παραιτήθηκε, για να ιδρύσει την εταιρία Davis Douglas, της οποίας βασικός χρηματοδότης ήταν ο Ντέιβιντ Ντέιβις. Στόχος της νεοσύστατης εταιρίας ήταν η παραγωγή ενός τύπου που θα μπορούσε να πετάξει χωρίς ενδιάμεση στάση για ανεφοδιασμό ανάμεσα στη Ανατολική και Δυτική Ακτή των ΗΠΑ. Το σχέδιο απέτυχε, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να προχωρήσει στην ίδρυση της Douglas Aircraft Company.

ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ TOY CHAUCHAT; Κατά τη διάρκεια του Α' ΠΠ ο Γαλλικός Στρατός ήταν εφοδιασμένος με το οπλοπολυβόλο που έφερε την επίσημη ονομασία Fusil Mitrailleur Mle 1915 των 8 mm. Το πολυβόλο αυτό εντάχθηκε σε υπηρεσία το 1916 και σύντομα απέκτησε την ονομασία Chauchat από το όνομα του σχεδιαστή του, συνταγματάρχη Λουί Σωσά. Υπήρξε ένα από τα πρώτα οπλοπολυβόλα του οποίου η λειτουργία ήταν εφικτή με έναν μόνο χειριστή και χωρίς την αξιοποίηση τρίποδα βαρέος τύπου. Με βάρος που δεν ξεπερνούσε τα 9 kg, το πολυβόλο αυτό έβαλλε το φυσίγγιο Lebel των 8 mm από γεμιστήρα 20 φυσιγγίων με ρυθμό βολής 250 φυσιγγίων ανά λεπτό. Στα σημαντικότερα πλεονεκτήματά του συγκαταλέγονταν η ευκολία της μαζικής παραγωγής και το συνεπακόλουθο χαμηλό κόστος. Η απόδοσή του στα χαρακώματα του Α’ ΠΠ δεν υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, διότι η λάσπη και οι ακαθαρσίες προκαλούσαν συχνότατες εμπλοκές. Επιπρόσθετα, τα Mle 1915

112

ITPATIDTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ

αντιμετώπισαν ποιοτικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της παραγωγής, γεγονός που επέτεινε την κακή φήμη του όπλου. Ανάμεσα στις δυνάμεις που χρησιμοποίησαν τα πολυβόλα αυτά ήταν και ο Ελληνικός Στρατός (που απέκτησε περίπου 4.000 τέτοια όπλα), ενώ τα προμηθεύτηκαν και χώρες όπως η Ιταλία, η Ρουμανία, το Βέλγιο, η Σερβία, οι ΗΠΑ, η Πολωνία κ. ά. Ο Βελγικός Στρατός, μάλιστα, ανέπτυξε μια έκδοση του οπλοπολυβόλου αυτού, που έβαλλε το φυσίγγιο 7,65x53 mm Mauser. Το αμερικανικό εκστρατευτικό σώμα που πολέμησε στη Γαλλία στο τελικό στάδιο του Α' ΠΠ απέκτησε περίπου 16.000 τέτοια πολυβόλα των 8 mm και, επιπλέον, 18.000 πολυβόλα σε διαμέτρημα 0,30 in. Στη δεκαετία του 1920 ο Πολωνικός Στρατός τροποποίησε τα πολυβόλα του, ώστε να βάλλουν το φυσίγγιο 7,92x57 mm. Γενικά, τα οπλοπολυβόλα Chauchat χρησιμοποιήθηκαν σε αρκετές συγκρούσεις, όπως στον πόλεμο μεταξύ της Φινλανδίας και της Σοβιετικής Ενωσης

Το Chauchat κατά τη διάρκεια βολής. Διακρίνεται ο ημικυκλικός γεμιστήρας στο κάτω τμήμα του όπλου. (Πόλεμος του Χειμώνα). Επίσης, ορισμένα από αυτά τα όπλα αξιοποιήθηκαν ακόμα και στον πόλεμο του Βιετνάμ. Σύμφωνα με ορισμένους σύγχρονους ιστορικούς, το Chauchat θεωρείται ένα από τα χειρότερα οπλοπολυβόλα που εμφανίστηκαν ποτέ στο πεδίο της μάχης.

ΒΙΒΛΙΑ

Ειρήνη ΠανέΠη

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΕΣ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ Η εποποιία ίων οχυρών uac Eköooeic ΕΠεύθερη I keijjic Αθήνα 2011, ΣεΠίδες 64

«Ρούπελ. Είπα Ρούπελ και το όνομα αυτό αντηχεί σαν χτύπος μεταλλικού δίσκου. [...] Οταν τον Μάρτη φάνηκε απέναντι τους ο τρομερότερος στρατός του κόσμου, εκείνος που είχε σπάσει σαν γυαλί την απόρθητη γραμμή Μαζινώ και τους έδειχνε με έχθρα τα μοντέρνα όπλα του, τα Ελληνόπουλα, αντί να φοβηθούνε, χάρηκαν: “Δόξα τω Θεώ. Ηρθε και η σειρά μας να νικήσουμε", είπαν». Ο αγώνας του Ελληνικού Στρατού εναντίον της Γερμανίας από τις 6 Απριλίου του 1941 έως την κατάρρευση, ένας αγώνας που εκείνα τα χρόνια παρέμενε άγνωστος και μόλις τον Οκτώβριο του 1943 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά -μυστικά- η περιγραφή του, αναδημοσιεύεται από τις εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις. Πρόκειται για την αφήγηση ενός από τους ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα, ένα πολύτιμο ντοκουμέντο που αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές του αγώνα και συμβάλλει στην ιστορική γνώση. Η πρώτη έκδοση πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Υπηρεσία Τύπου στο Κάιρο και μεταφέρει με κάθε λεπτομέρεια τη σύγκρουση με τον Γερμανό κατακτητή στα μακεδονικά οχυρά Ρούπελ, Ιστίμπεϊ, Κάλη, Καρατάς, Κελκαγιά, Ουσίτα, Περιθώρι και Παλιουριώνες. Απογυμνωμένοι

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1941

Ή έποποιΐα των οχυρών μας

1 1 4 ITPATIDTIKH ΙΣΤΟΡΙΑ

σχεδόν από εξοπλισμό, πυρομαχικά και τεχνικό προσωπικό -τα οποία αποστέλλονταν στις ελληνικές δυνάμεις που μάχονταν στην Αλβανία- οι υπερασπιστές των οχυρών έδωσαν έναν άνισο αγώνα, επιδεικνύοντας απαράμιλλο θάρρος και ηρωισμό, θυσιάζοντας τη ζωή τους στον βωμό της πατρίδας. Η αφήγηση είναι συγκλονιστική. Κάθε σελίδα, κάθε κεφάλαιο διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη και σίγουρα θυμίζει μυθιστόρημα, επιβεβαιώνοντας ότι πολλές φορές η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία. Το βιβλίο διατίθεται από τις εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Ιπποκράτους 112,11472, Αθήνα, τηλ.: 2103614736, www.eleftheriskepsis.gr.

lonathan Fenby

ΣΥΜΜΑΧΙΑ: ΡΟΥΣΒΕΑΤ ΣΤΑΛΙΝ - ΤΣΩΡΤΣΙΛ Η πραγματική ιστορία me ouppaxiac που κέρδισε έναν πόΠειιο και ξεκίνησε έναν άϋϋον Eköooeic Γκοβόοιη Αθήνα 201UEi)iöEC 576

Τρεις χώρες, τρεις ηγέτες, ένας πόλεμος. Το παρασκήνιο και οι μυστικές συναντήσεις, οι συζητήσεις και τα σχέδια των τριών ισχυρών ανδρών που αντιστάθηκαν στον γερμανικό επεκτατισμό. Το βιβλίο του Τζόναθαν Φένμπυ είναι το αποτέλεσμα ενδελεχούς μελέτης και έρευνας σε βιβλιοθήκες και κρατικά αρχεία και περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τις σχέσεις μεταξύ των τριών ανδρών, τις διαβουλεύσεις, τις διαφωνίες και τις επιδιώξεις τους. Η πραγματική ιστορία του τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκαν οι εξελίξεις αποκαλύπτεται αριστοτεχνικά, μέσα από μια γραφή που χαρακτηρίζεται από αμεσότητα και κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Παρακολουθώντας τις εξελίξεις του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και τις διαπραγματεύσεις των Ρούσβελτ, Στάλιν και Τσώρτσιλ, σκιαγραφείται

ταυτοχρονα ο χαρακτήρας και οι ιδιαιτερότητες του καθενός, αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές των ανθρώπων που ανέτρεψαν τον φασισμό και άλλαξαν τον ρου της ιστορίας. Οι διασκέψεις των Τριών Μεγάλων στην Τεχεράνη και στη Γιάλτα, μια μυστική συνάντηση πάνω στο κατάστρωμα ενός πλοίου σε έναν ερημικό όρμο της Νέας Γης, οι συναντήσεις στο Κρεμλίνο, ακόμη και τα μεσημεριανά γεύματα των τριών ηγετών περιγράφονται αναλυτικά, αποκαλύπτοντας το παρασκήνιο του Β’ ΠΠ από την πλευρά των Συμμάχων, αλλά και τις εξελίξεις που οδήγησαν στον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ των ανερχόμενων μεγάλων δυνάμεων -Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ενωσης. Η διάθεση του βιβλίου γίνεται από τις εκδόσεις Γκοβόστη, Ζωοδόχου Πηγής 73,10681, Αθήνα, τηλ.: 2103815433, www.govostis.gr.

Avim rcpapxoc ε .α .

έζησε τα πράγματα εκ των έσω, με γνώμονα την αλήθεια, και με μόνο συμφέρον αυτό της πατρίδας, κατονομάζει όλους όσοι για ίδιον όφελος έβλαψαν με τις πράξεις και τις παραλείψεις τους το σώμα της ΠΑ. Αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος πονήματος, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ήδη από τον πρόλογο ο Παναγιώτης Μπαλές, «υπήρξε η δημοσίευση του βιβλίου του πρώην Αρχηγού ΓΕΑ και Αρχηγού ΓΕΕΘΑ πτεράρχου Ν. Κουρή, με το υπερφίαλο περιεχόμενο και τις εκτός πραγματικότητας "καυχησιολογίες" του». Στο έργο του κάνει λόγο για «κομισάριους», η δράση των οποίων -ή η απουσία αυτής- οδήγησε στο προκλητικό «αλώνισμα» της Τουρκικής Αεροπορίας στο Αιγαίο τη δεκαετία του ’80, για τις κομματικές αποφάσεις που υπονόμευσαν τη μέχρι τότε αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της ΠΑ μας στην περιοχή, για την κρίση του Μαρτίου 1987 και τις παραχωρήσεις που έγιναν στη συνέχεια, για τη συνάντηση του Νταβός τον Ιανουάριο του 1988 και την υπογραφή του μνημονίου του 1988. Πρόκειται για ένα ηχηρό ράπισμα στα μικροκομματικά και προσωπικά συμφέροντα, για μια προσπάθεια αποκατάστασης της αλήθειας και απόδοσης ευθυνών, σε μια εποχή που το «φαγοπότι» και η ασυδοσία αποτελούσε κοινή πρακτική με την ανοχή πολλών ευτυχώς, όμως, όχι όλων. Το βιβλίο διατίθεται από τις εκδόσεις Ινφογνώμων, Φιλελλήνων 14, Σύνταγμα, τηλ.: 210336016, www.infognomon.gr.

Παναγιώ ιικ Η . Μ πάλες

ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΕΣ ΑΕΤΟΝ

ΑΜΠΠΤΕΓΑΡΧΟΥ (I) Ι.α. ΠΑΝΑΠΟΤΗ Η. ΜΠΑΛΕ

Θαρσείν ι αληθή λένειν Eköooeic Ινιροννώμων Αθήνα 2012, I eüiöec 394

Ενα από τα σπάνια έργα που τολμά να καταγγείλει ευθέως τα κακώς κείμενα της διοίκησης της Πολεμικής Αεροπορίας κατά τη δεκαετία του 1980 κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ινφογνώμων. Πρόκειται για ένα αποκαλυπτικό συγγραφικό εγχείρημα από έναν άνθρωπο που

ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΕΣ ΑΕΤΩΝ II Εναίριος Χώρας IOUΑιγαίου tijyipovee "β »19*2-19*9: ΗΠολκμική Acponopta ι αλω -ΚΕΡΚΟΠΟΡΤΑ’ are Αιγαίο ■ Ηγούς ιπιλι>αμσν€< tou "AIΕΝΥ’ΠΚΡΛΤΧΙΝ" μι. ίου 'ΠΑΤΡΙΙ ΕΝΜΕ1ΖΟΝ1 ΜΟΙΡΑ" (ΠΑΛΙΏΝ)

Μ

.

ινφ ογνω μ ω ν