POJAVNI OBLICI I TIPOLOGIJA OBLIKA KRIMINALITETA
POJAM KRIMINALITETA
Kriminalitet = pojedinačni akt + dr. fenomen
Pravni pojam kriminaliteta Na
osnovu normi krivičnog prava Kriminalitet = pojave koje ugrožavaju dr. vrednosti, a koje su kvalifikovane kao krivično delo
Sociološki pojam kriminaliteta Prednost:
sveobuhvatnost: Delo Počinilac Faktori Posledice kriminaliteta Problem: neodovoljna određenost
Kriminološki pojam kriminaliteta: Istorijska
i univerzalna
pojava Skup individualnih pojava Pojava dr. karaktera Negativna dr. reakcija (kršenje normi i ugrožavanje vrednosti)
KLASIFIKACIJE KRIMINALNOG PONAŠANJA
Zakonska klasifikacija: Tipologija
dela i izvršioca prema kriterijuma krivičnog zakonika Pravno određenje kriminalnih ponašanja u nekom DR u nekom vremenskom periodu
Društveno-ambijentalna klasifikacija : Prema
karakteristikama društvene sredine u kojoj se formira k. ličnost i odvija k. ponašanje Tip kulturnog sistema (npr. potkulture bandi, narkomana...) Tip privrednog ambijenta Tip političkog okruženja Tip porodične sredine
Klinička klasifikacija: prema stanju duš. zdravlja počionica Uračunjivi
/ smanjeno uračunjivi / neuračunjivi počinioci
Motivaciona klasifikacija– prema pobudama izvršioca Prisvajanje/seks.
motiv/agresija/strast/igra/mržnja
KLASIFIKACIJE KRIMINALNOG PONAŠANJA
Uzrast počionioca: Deca / maloletnici / punoletni Prethodna kažnjivost: Primarni učinioci / recidivisti Stepen društvene opasnosti: Lakša / manje teška / teška krim. ponašanja Oblast vršenja: Nasilje / privreda / saobraćaj / politika...
KRIMINALITET NASILJA
Osnova kriminaliteta nasilja – agresija Ispoljavanje
u različitom intenzitetu i varijantama Agresija – aktivnost čiji je primarni cilj ispoljavanje nasilja; psihička sklonost ka atakovanju (agresivnost) Dilema: da li je agresija urođena ili stečena? Oblici agresije:
Instrumentalna / ekspresivna / odbrambena / ritualna
Nasilje (zloupotreba sile) ≠ agresija ≠ agresivnost Teška kriminalna dela u kojima se pomoću fizičke sile ili psihičke prinude ugrožava fizički integritet ličnosti i materijalna dobra Krivična dela protiv života i tela (lišavanje života, povrede tela, ugrožavanja), slobode odlučivanja i kretanja, lične sigurnosti, dostojanstva ličnosti i morala, braka i porodice
OBLICI KRIMINALITETA NASILJA Organizovano nasilje
Kolektivni čin Racionalno i planirano
Spontano nasilje
Pojedinačno ponašanje
Direktno nasilje
Namerno povređivanje – ubistva, genocid, ratni zločini, zatvaranje, povrede, prinudni rad,tortura, silovanje, mučenje
Indirektno nasilje
Neukazivanje pomoći, zanemarivanje
Kriminalne aktivnosti u okviru delikata nasilja Protiv života i tela
krivni delikti, nasilje u porodici
Protiv polnih sloboda i morala
seksualni delikti
Iz koristoljublja, uz primenu sile
razbojništvo
Protiv prava i sloboda građana
protivpravno lišavanje slobode, iznuđivanje, mobing
Protiv javnog reda i pravnog saobraćaja
sprečavanje službenog lica u vršenju dužnosti
Nasilničko ponašanje na javnom mestu Politički delikti nasilja
politička ubistva, psihičko zlostavljanje
Zločini protiv čovečnosti i međunarodnog prava
ratni zločini, genocid
Karakteristike delinkvenata koji vrše kriminalitet nasilja: Muškarci,
mlađeg i srednjeg uzrasta (do 45 godina) Nisko obrazovanje, nizak profesionalni i ek. status (često nezaposleni) nezadovoljavajuća stambena situacija, devijantno ponašanje (alkoholizam, narkomanija, besposličarenje) lica sa psihopatološkim poremećajima (neuroze, psihopatije) Poreklo nasilnika: nepotpune i nefunkcionalne porodice, nizak profesionalni status roditelja, ispodprosečni ek. status porodica, d/k ponašanje u porodici Kriminalitet nasilja kod žena: često odgovor na nasilje koje trpe
NASILJE U PORODICI
Porodično nasilje, nasilje u porodičnoj zajednici, kućno nasilje... Primena
fizičke i psihičke sile prema članovima porodice uz ugrožavanje i povređivanje sigurnosti i odnosa poverenja i ispoljavanje kontrole i moći nad članovima porodice Nasilje u porodici je ponašanje kojim jedan član porodice ugrožava telesni integritet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice
Oblici nasilja u porodici: Nasilje
u braku Nasilje prema deci Nasilje prema ostalim članovima zajedničkog domaćinstva
Faktori nasilja u porodici: Socio-ekonomski,
T
I
društveno-kulturni, psihološki
Nasilje u porodici nije individualna patologija, već dr. problem Suština:
rodna diskriminacija i dr. tolerisanje agresivnosti
Posledice nasilja u porodici: Individualne
– degradacija fizičkog i psihičkog zdravlja žrtve Društvene
Dva tipa nasilnika u porodici: Tzv. opšti
nasilnici Nasilnici samo u partnerskim odnosima
Nasilje u braku/partnerskim odnosima Fizičko
i seksualno zlostavljanje koje vrši partner nad drugim partnerom, nezavisno od toga da li je ono otkriveno, prijavljeno i bilo predmet krivičnog gonjenja Ko je počinilac? Žene češće žrtve – nasilje izraženije, izraženije posledice Novija istraživanja – muškarci kao žrtve nasilja u P Džonson i saradnici – nasilje koje vrše m i ž u braku/partnerskim odnosima nije jednoobrazno i ne može se upoređivati – bitno: razlika u oblicima nasilja kao posledica razlika u moći Patrijarhalni terorizam/intimni terorizam – težnja m da uspostavi kontrolu nad ž primenom nasilja; sistemsko nasilje Svakodnevno partnersko nasilje – najčešće, epizodno/situaciono, relativno jednako rasprostranjeno i kod m i kod ž
Kelu i Džonson:
P
T
I
Individualna objašnjenja nasilja u braku: Individualna
psiho-patologija m/ž Slaba kontrola impulsa, nerazvijen ego, frustracije u ranom detinjstvu – poremećaji ličnosti (neuroze, psihopatije...), nizak nivo samopoštovanja, nesigurnost (opšta i u pogledu rodnog identiteta), Stres, slaba komunikativnost, nezadovoljstvo u braku
Dodatno: oblici devijantnosti (zavisnost: alkohol, droga, kocka) – uzrok, uslov ili povod (?)
Patološko
ponašanje žene-žrtve – odstupanje žene od normalnog ženskog ponašanja (agresivnost)
Mazohizam žene žrtve – “sama je to tražila”, nenapuštanje muža kao dokaz želje da bude zlostavljana
Ekonomska teorija u objašnjenju nasilja u braku: Dve
struje:
Nizak ek. status - potvrđeno Visok ek. status – uočeno Žrtve iz nižih slojeva češće prijavljuju nasilje Žrtve iz srednjih i viših slojeva imaju više šanse da napuste brak
Sociološka teorija u objašnjenju nasilja u braku: Kompleksan
skup faktora: nezaposlenost, visina i učestalost prihoda, broj dece u porodici, obrazovni nivo, nezadovoljstvo poslom, stambeni uslovi, trudnoća Bitno: dr. očekivanja u pogledu rodnih uloga
Štrausova opšta sistemska teorija u objašnjenju nasilja u braku: Uzorci
u dr. i por. strukturi – nejednakosti Razbijanje idilične slike P – konflikti, nasilje, stres Socijalizacija pomoću nasilja – nasilje kao deo ličnosti i način komunikacije - oblik dr. odnosa Kulturne
norme – opravdavanje/tolerisanje nasilja u partnerskim odnosima Seksizam
Trend rasta broja evidentiranih žrtava nasilja u porodici kod nas Porast
senzibiliteta prema posledicama + snižen prag tolerancije na nasilje u P
Nasilje nad decom: Problem
utvrđivanja – skrivena zona, van dr. intervencije (posebno u tradic. P)
Teško utvrditi obim – neprijavljivanje, teško dokazivanje
Od
19.v. – zlostavljanje dece u školama, na radnom mestu Od 20. v. – zlostavljanje dece u porodici
Zloupotreba deteta (child abuse) Uže:
fizičke povrede (sindrom pretučenog deteta) Šire: onemogućavanje normalnog rasta i razvoja deteta (sindrom zlostavljanog deteta)
Ko su potencijalne žrtve? Neželjena
deca - deca rođena iz incestuozne veze, dete kao plod silovanja, dete rođeno uprkos abortusu, dete sa fizičkim i psihičkim nedostacima, van/poslebračno dete, dete višeg reda rođenja, dete rođeno u doba ek. krize u P....
Fizičko nasilje prema deci: Lakše
/ teže / sadističko
Psihičko nasilje prema deci: Izolacija,
zapostavljanje u odnosu na drugu decu, ispoljavanje ravnodušnosti, devijantno ponašanje roditelja,
Seksualno nasilje prema deci:
Nasilje u porodici u našem pravu: 2002.
– nasilje u porodici u Krivičnom zakoniku prvi put
Do tada: kao telesna povreda, kleveta
Porodični
zakon (2005):
Nasilje u porodici jeste ponašanje kojim jedan član porodice ugrožava telesni integritet, duševno zdravlje ili spokojstvo drugog člana porodice. Nasiljem u porodici smatra se naročito: nanošenje ili pokušaj nanošenja telesne povrede; izazivanje straha pretnjom ubistva ili nanošenja telesne povrede članu porodice ili njemu bliskom licu; prisiljavanje na seksualni odnos; navođenje na seksualni odnos ili seksualni odnos sa licem koje nije navršilo 14. godinu života ili nemoćnim licem; ograničavanje slobode kretanja ili komuniciranja sa trećim licima; vređanje, kao i svako drugo drsko, bezobzirno i zlonamerno ponašanje. Članovima porodice smatraju se: supružnici ili bivši supružnici; deca, roditelji i ostali krvni srodnici, te lica u tazbinskom ili adoptivnom srodstvu, odnosno lica koja vezuje hraniteljstvo; lica koja žive ili su živela u istom porodičnom domaćinstvu; vanbračni partneri ili bivši vanbračni partneri; lica koja su međusobno bila ili su još uvek u emotivnoj ili seksualnoj vezi, odnosno koja imaju zajedničko dete ili je dete na putu da bude rođeno, iako nikada nisu živela u istom porodičnom domaćinstvu.
Nasilje nad decom kod nas: Krivični
zakonik RS: zapuštanje i zlostavljanje maloletnog lica kao krivično delo – zanemarivanje dužnosti zbrinjavanja i vaspitavanja maloletnika
Teži oblik: primoravanje na prinudni rad ili druge radnje štetne za razvoj maloletnika
Zlostavljanje
– ozbiljno prevazilaženje granice dopuštenog disciplinskog kažnjavanja Svi oblici fizičkog, emocionalnog ili seksualnog povređivanja, zanemarivanje, komercijalna ili druga eksploatacija koji dovode do stvarnog ili potencijalnog narušavanja detetovog zdravlja, razvoja ili dostojanstva u okviru odnosa koji uključuje odgovornost, poverenje ili moć
Nasilje nad ostalim članovima zajedničkog domaćinstva – nasilje nad starima: Staro
stanovništvo – hronološko (65+) i funkcionalno određenje Problemi starog stanovništva:
Problem promenjenog psih. života – opadanje emocionalnih veza, veće pridavanje važnosti sopstvenim potrebama (egoizam), nizak osećaj samopoštovanja (povlačenje, samoubistva) Dr. problemi - limitirana participacija u dr., ek. i pol. životu, dr. marginalizovani 1/3 starih nema penziju, nedostatak zdravstvene zaštite
Oblici nasilja nad starima: Fizičko
nasilje – najmanje zastupljeno, povezano sa zanemarivanjem (uskraćivanje/prekomerno hrane, vode, lekova), povezano sa drugim oblicima kriminala (npr. krađe) Psihološko/emotivno nasilje: verbalne pretnje, zapostavljanje Finansijsko nasilje – krađa imovine, falsifikovanje testamenta Seksualno nasilje – gerontofilija (incestoidna seksualna privrženost); veza sa ostarelim licima radi materijalne koristi
ORGANIZOVANI KRIMINAL
Najmanje poznat i istražen oblik profesionalnog kriminaliteta Organizovan kriminal kao metod/proces vršenja krivičnih dela – kriminalno preduzeće Kambovski:
“izvršenje kriv. dela od strane zločinačkih udruženja radi ostvarenja profita i/ili postizanja moći, upotrebom nasilja ili korišćenjem posebnog položaja u društvu, uz smanjenje rizika preko uključivanja u legalne ekonomske, političke i druge tokove” Vodinelić: sprega OK sa državnim i finan. strukturama Bošković: delatnost privrednog tipa koju vrše kriminalna udruženja sa strogo utvrđenom hijerarhijom, disciplinom i normama ponašanja
Istorijat i rasprostranjenost OK: Praćenje
od kraja 19./početka 20.v. – SAD
It. mafija, prohibicija – kocka, neleg. trgovina alkoholom, narkoticima, oružjem, prostitucija, plaćena ubistva – “upakovano” u legalne biznise
Osnova udruživanja: Nacionalna
Jakuze (17/18.v) – izražen grupni kodeks ponašanja, veza sa drž. vlastima, širenje uticaja krajem 20. v. – finansijske transakcije, građevinarstvo, nekretnine, kocka, prostitucija, kriminal “belog” okovratnika / bez uličnog kriminala (pljačke, provale, oružane pljačke) – oko 100.000 članova Trijade (17/18.v.) – pol. i vojni otpor, neleg. trgovina, pranje novca, prostitucija, reketiranje, piraterija Ruska mafija, albanska mafija, kolumbijski karteli....
Srod.
pripadnost:
veze:
Cosa Nostra – 19.v. (zaštita velikih zem. poseda) - jačanje u SAD – narkotici, oružje, reketiranje, prostitucija, falisfikovanje novca (omerta, vendeta) Kamora (Napulj) , Ndrangeta (Kalabrija)
Rasna
pripadnost
Karakteristike OK: Transnacionalnost Sofisticiranost
informacija, veština, metoda– izbegavanje različitih (trans)nacionalnih pravnih sistema Obuhvata zabranjena tržišta (oružje, narkotici, ljudi) ili šverc legalnih proizvoda (duvan, alkohol, antikviteti) Korupcija, “pranje novca”, prevare, utaja Konspirativnost Nasilje – iskorišćavanje žrtava Borba za prevlast u određenom području/aktivnosti Destabilizacija pol. i drž. sistema – teži da preuzme moć – konkurencija ustanovama zvanične vlasti
Karakteristike grupa koje se bave OK: Čvrsta
unutrašnji kodeks ponašanja – hijerarhijski odnosi, poslušnost, lojalnost Teritorijalnost/baza Kooperacija Postupanje po planu i podeli rada Mogućnost uticanja na politiku, medije, javnu upravu, pravosuđe, policiju...
Najveći prihodi, putevi droge
Ratni sukobi
Finan. pronevere, piraterija, pornografija
Ucena, pretnja odmazdom, infiltracija u menadžerske/sindikalne strukture
Legalizovanje profita Sprega sa drž. i ek. strukturama
OK u Srbiji Novijeg
datuma – nakon raspada SFRJ SFRJ – rudimentarni oblici OK (narkotici, trgovina oružjem – podsticanje drž. struktura) Raspad SFRJ – OK kao oblik strategije (drž.) preživljavanja
RECIDIV
Tri pristupa u određenju: Krivično-pravni:
ponovno izvršenje krivičnog dela /
povratništvo
Opšti povrat – ponovno izvršenje bilo kog krivičnog dela, posle izdržane osude Specijalni povrat – ponovno izvršenje istog krivičnog dela, posle izdražen osude Obični recidiv / mutirecidiv
Kriminološki:
ponovno vršenje krivičnog dela bez obzira na osuđivanost za ranije izvršeno krivično delo
Ličnost povratnika kao faktor recidivizma
Penološki:
ponovna institucionalizacija učinioca krivičnog dela radi izvršenja krivične sankcije za delo koje je učinio posle izvršenja kazne za prethodno izvršeno krivično delo
izrečena kazna i primenjen tretman za ranije izvršeno krivično delo nisu dali pozitivne rezultate / resocijalizacija
Elementi recidiva: isto u zakon. sistemima osuda Ponovno izvršenje krivičnog dela Identičnost/sličnost motiva Vremenska distanca između ranijeg i novog k. dela Ranija
Karakteristike povratnika: Osobe
bez izgrađenih pozitivnih shvatanja o dr. V Stereotipnost u reagovanju, elementi psihopatološke ličnosti Nepovoljni soc. uslovi formiranja ličnosti i života
Relativna bliskost povratnika sa P – “začarani krug”
Recidiv
se najčešće javlja u prvih pet godina nakon izdržane kazne Najčešća dela – imovinski kriminal, organizovani kriminal, seksualni delikti
M: imovinski kriminal, telesne povrede, raznovrsna kriv. dela Ž: imovinski kriminal, nedozvoljeni abortus, istovrsna kriv. dela, saučesništvo
Veći
broj običnih recidiva, nego multirecidiva Mlađa životna dob Urbana populacija, ruralno poreklo
Kriminološke klasifikacije povratnika:
Delinkventi iz navike
Dr. neprilagođeni Rano počinjanje Povodljivost Izražena sklonost ka kriminalnom ponašanju – uticaj spoljnih faktora
Delinkventi po tendenciji
Izražena sklonost ka kriminalnom ponašanju – unutrašnji (bio-psiho/patološki) faktori –– poremećaj nagona (delinkventi psihopate) + sredinski faktori (učvršćivanje bio psiho/patoloških faktora)
Profesionalni delinkventi
Kriminalno ponašanje kao jedino zanimanje Viši stepen kriminalne zrelosti – poznavanje kriminalnih tehnika i sredstava, izrazito neprijateljski stav prema DR Npr. krađe imovine ili novca, reketiranje, prevare, kocka...
Faktori recidiva: Opšta
etiologija primarnog kriminaliteta i recidiva Specifična etiologija recidiva:
Neodgovarajući instituc. tretman prilikom izvršenja kazne Dejstvo zatvorske zajednice (“kriminalna zaraza”) Etiketiranje Nedovoljna postpenalna pomoć Maloletnička delinkvencija
Recidiv kao socijalni problem Recidivizam
raste brže od opšteg kriminaliteta – “elastična” pojava Povezanost recidivizma sa devijantnim ponašanjem Kaznena politika Institucionalne i vaninstitucionalne mere resocijalizacije
