Prawo Rzymskie KuBiSHi tuning enjoy.
Znaczenie nauki Prawa Rzymskiego
Znaczenie terminu „Prawo Rzymskie” Włoski uczony Riccardo Orestano podaje znacze! "Prawa Rzymskiego#$ % Prawo rawo &is &istory torycz czne ne Rzy Rzymu % 'radycja 'radycja romanisty romanistyczna czna w &istorii &istorii (ormowania (ormowania si)* prawodaw prawodawstw stw oparty opartyc& c& na prawie rzymskim rzymskim % "Prawo "Prawo powsze powszec&ne c&ne## tj. system system prawny prawny stworzony stworzony w +redniow +redniowiecz iecznej nej ,uropi ,uropiee na gruncie m.in. prawa rzymskiego % "Pande "Pandekty ktysty styka# ka# trakto traktowan wanaa jako wsp-łc wsp-łczes zesne ne prawo prawo rzymsk rzymskie ie % a auk ukaa pra prawa wa rzy rzymskie skieggo % "romaniz "romanizm# m# % idea idea wyk wykorzy orzystywa stywana na raz jako potwierdz potwierdzenie enie swoic& swoic& racji* racji* /0o /0o prawo rzymskie 0yło 0yło niema1 doskonałe2* doskonałe2* a nieraz w zupełnie zupełnie odwrotnym odwrotnym ce1u*
Pojęcia wstępne Jus, fas 3 prawo/+wieckie4ko+cie1ne2 prawo/+wieckie4ko+cie1ne2 Justitia 3 sprawied1iwo+5 sprawied1iwo+5 Aequitas 3 słuszno+5 Jus naturale 3 Prawo natura1ne Jus gentium 3 Prawo narod-w narod-w Jus civile 3 Prawo o0ywate1i o0ywate1i Negotaia stricti iuris % czynno+ci prawne wywodz6ce si)
z poprawa cywi1nego
Elementy definicji prawa w tekstach jurystów j urystów rzymskich Ulpian: Prawo$ "'ermin prawo wywodzi si) od sprawied1iwo+ci# Sprawied1iwo+5$ "sprawied1iwo+5 3 okre+1ona i stała wo1a rozdzie1ania ka7demu* to* co mu si) na1e7y#
Zasadami prawa s68 "7y5 sz1ac&etnie* innym nie szkodzi5* da5 ka7demu to* co mu si) na1e7y# auka prawa$ "jest znajomo+ci6 spraw 0oskic& i 1udzkic&* wiedz6 o tym* co słuszne i nie słuszne# Celsus: „Prawo to sztuka stosowania tego* co do0re i słuszne ”
Podziały prawa rzymskiego 1) Zasada Zasada terytorialno terytorialności ści i personalnoś personalności ci prawa % Zasada personalności – nie za1e7nie gdzie o0ywate1 pa!stwa*w kt-rym o0owi6zuje ta zasada si) znajduje zawsze pod1ega prawu swojego pa!stwa. % Zasada terytoralności ! o0ywate1 pa!stwa*w kt-rym o0owi6zuje ta zasada zawsze pod1ega prawu pa!stwa* w* kt-rym kt-rym si) znajduje. ") #us ci ci$ile % Było prawem prawem o0y o0ywate1 wate1ii rzymskic& rzymskic& nieza nieza1e7ni 1e7niee czy dotyc dotyczyło zyło zagadn zagadnie! ie! prawa prawa pu01icz pu01icznego nego czy czy prywatnego* stopniowo stopniowo jednak prawo to zacz)ło si) odnosi5 do prawa prawa prywatnego/0yło prywatnego/0yło to prawo 0ardzo (orma1ne i mocno mocno zwi6zane z tradycj629zgromadzenia tradycj629zgromadzenia 1udowe %1eges %1eges i zgromadze! p1e0ejskic&: %) #us #us &enti entiuum % O0ejmował O0ejmowałoo uregu1ow uregu1owania ania prawne* prawne* kt-re kt-re wg wg Rzymia Rzymiann 0yły 0yły wsp-1ne wsp-1ne d1a wszy wszystkic stkic&& narod-w/prawo du7o 0ardziej e1astyczne od ;us ci
#) Podzia* prawa na #us strictum i #us ae+uum % #us strictum – Prawo* w kt-rym 0ezwzg1)dnie musiała 0y5 przestrzegana przez s)dzi-w s)dzi-w 1itera prawa/(ormułki procesowej procesowej otrzymanej otrzymanej przez s)dziego od od pretora2. % #us ae+uum ! – Prawo* w kt-rym nie musiało 0y5 przestrzegane przez s)dzi-w po1ecenie pretor-w/(ormułki procesowej2* oraz wł6czenie do procesu czynnik-w poza prawnyc& o c&arakterze etycznym ##) Podzia* prawa na pu,liczne i prywatne % Prawo pu,liczne -#us pu,licum) – normy odnosz6ce si) do ustroju/organizacja ustroju/organizacja i działa1no+5 pa!stwa$ zakres kompetencji* administracja porz6dek wewn)trzny wewn)trzny i 0ezpiecze!stwo2 0ezpiecze!stwo2 % Prawo prywatne -#us pri$atum) 3 to te* kt-re odnosi odnosi si) do interes-w poszczeg-1nyc& poszczeg-1nyc& jednostek/stosunki jednostek/stosunki mi)dzy oso0ami oso0ami zar-wno rodzinne rodzinne jak i maj6tkowe* własno+5 zo0owi6zania stanowisko prawne os-0 i dziedziczenie2. ###) .ctiones in rem oraz .ctiones in personam % .ctio in rem-erga omnes prawo skuteczne wo,ec wszystkic()/ – gdy pow-d zmierza do wykazania* wykazania* 7e przysługuje przysługuje mu prawo skuteczne skuteczne wo0ec wszystkic& władania rzecz6 materia1n6/nie materia1n6/nie wa7ne* kto zawinił wa7ne* kto jest aktua1nie posiadaczem spornej rzeczy29własno+5 rzeczy* władza nad oso0ami wo1nymi np. "ojcowska#* zastaw: % .ctio in personam- inter partes) prawo skuteczne wo,ec określonyc( os0,)/ ! w przypadku nie wywi6zywania si) z umowy /dotyczyła +ci+1e okre+1onej oso0y2 >&roniła prawa podmiotowe o c&arakterze wzg1)dnym* wzg1)dnym* okre+1ane mianem zo0owi6za!. Podstaw6 stosowania 0yło istnienie stosunku zo0owi6zaniowego* zo0owi6zaniowego* czy1i w)zła zo0owi6zaniowego ł6cz6cego dwie +ci+1e okre+1one oso0y 3 wierzycie1a i dłu7nika.
Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego Ustawa 1" a,lic .23#C4 1!%) Prawo procesowe ' i cz5ściowo ) wewn)trzna organizacja rodziny Rzymskiej ) Prawo spadkowe 6) Stosunki gospodarcze mi)dzy rodzinami Rzymskimi 7) Prawa s6siedzkie 8) Przest)pstwa naruszaj6ce interes o0ywate1a 9 – 1) niekt-re normy prawa sakra1nego sakra1nego pu01icznego 11 – 1") r-7ne normy 4dykt pretorski ?. Zasady Zasady dotycz6c dotycz6cee zakresu zakresu działania działania pretora pretora i post)powania post)powania przed przed jego urz)dem urz)dem @. i A. Przypadki udzie1ania przez pretora pretora oc&rony oc&rony prawnej prawnej przez udzie1anie skargi pow-dztwa pow-dztwa . Sposo0y Sposo0y egzekwowa egzekwowania nia orzecze! orzecze! s6dowyc s6dowyc&& ;ystematyka naukowa 1< #dee Cycerona Cycerona dotycz=ce dotycz=ce sposo sposo,u ,u przedsta przedstawiania wiania prawa prawa Wg >ycerona prawo powinno 0y5 spisane* podzie1one na niewie1k6 1icz0) kategorii* kt-re nast)pnie powinny 0y da1ej dzie1one a7 do e1ement-w podstawowyc& łatwyc& do opisania i zde(iniowania. "< ;ystem ;ystematy atyka ka instyt instytuc ucii >aiu >aiusa sa Caius podzie1ił prawo na dotycz6ce$
% % %
Rzeczy/m Rzeczy/materia ateria1ne9re 1ne9ress corpor corpora1es a1es:: i nie materia1n materia1ne9res e9res incorpora incorpora1es:2 1es:2 Os-0 Ska Skarg/i rg/inn rem rem in person rsoneem2
=FS/prawo2
P,RSOG,/oso0owe2
=B,R=
S,RI=
R,S/rzeczy2
>orpora1es
=ncorpora1es
G>'=O,S/skarg2
=n rem
= P,RSO,E
Działania prawne – pojęcie i klasyfikacja Po5cie Działanie prawne mog6 0y5 niezgodne z o0owi6zuj6cym prawem. Eog6 0y5 te7 zgodne z o0owi6zuj6cym prawem. azywane azywane s6 o0ecnie o0ecnie czynnościami prawnymi 1u0 aktami prawnymi. >zynno+5 prawn6 mo7na okre+1i5 jako o+wiadczenie wo1i zmierzaj6ce do wywołania okre+1onyc& skutk-w prawnyc& Czynności ?ormalne i nie ?ormalne % Czynności ?ormalne to takie* w kt-ryc& o+wiadczenie wo1i musiało 0y5 zło7one w +ci+1e okre+1onej (ormie. Fc&y0ienie tej (ormie ( ormie powodowało niewa7no+5 czynno+ci. % Czynności nie?ormalne to takie* do kt-ryc& zawarcia 0yło wymagane porozumienie o0u stron. O+wiadczenie O+wiadczenie wo1i mogło 0y5 0y5 zło7one w dowo1nej (ormie. Czynności edno – i dwu –stronne %
@ednostronne % c&arakteryzowały si) tym* 7e do dokonania danej czynno+ci wystarczy o+wiadczenie o+wiadczenie Wo1i ty1ko jednej strony/np. testament t estament zawłaszczenie zawłaszczenie itp.2 % Awustronne ! wyma&a= zgodnego o+wiadczenia wo1i dw-c& stron /np. umowy2. Czynności mi5dzy By=cymi-inter $i$ios) i na wypadek śmierci-mortis causa) % #nter $i$os 3 wywołuj6 skutki za 7ycia o0u stron/kupno* sprzeda7 itp.2 % ortis causa 3 wywołuj6 skutki dopiero z c&wi16 +mierci. Czynności rozporz=dza=ce rozporz=dza=ce i zo,owi=zu=ce zo,owi=zu=ce Rozporz=dza=ce – powoduj6 natyc&miastow6 % Rozporz=dza=ce natyc&miastow6 zamian) zamian) maj6tku % Zo,owi=zu=ce – rodz6 rodz6 zo0owi6zanie do dokonania w przyszło+ci czynno+ci rozporz6dzaj6cyc&. rozporz6dzaj6cyc&. Czynności odp*atne i nieodp*atne % Ddp*atne – po1egaj6 na tym* tym* 7e o0ie strony uzyskuj6 uzyskuj6 korzy+ci korzy+ci maj6tkowe. % Eieodp*atne – gdy gdy ty1ko jedna ze stron uzyskuje korzy+ci maj6tkowe. Czynności przyczynowe i a,strakcyne
Przyczynowe Przyczynowe ! to takie* kt-ryc& wa7no+5 uza1e7niona jest od istnienia przyczyny przyczyny ic& dokonania* czy1i czy1i ce1u gospodarczego gospodarczego c&ronionego c&ronionego przez prawo. % .,strakcyne – to to takie* kt-re s6 wa7ne nieza1e7nie od istnienia causa % przyczyny przyczyny %
Czynności ?inducarne %
Oparte Oparte na zau(aniu zau(aniu czynno+5 czynno+5 taka miała miała odpowie odpowiedni6 dni6 k1auzu1e k1auzu1e np.* 7e o0darowana oso0a zac&owa si) w okre+1ony spos-0 w stosunku do na0ytej rzeczy* prawa czy oso0y.
Elementy czynnoci prawnej 4ssentialia ne&otii – istotne e1ementy tre+ci czynno+ci prawnej Eaturalia ne&otii – postanowienia słuszne słuszne i poprawne* poprawne* wynikaj6ce z słusznego o0rotu o0rotu prawnego .ccidentalia ne&otii – czynno+ci czynno+ci nietypowe* najcz)+ciej dodawane to$ warunek* termin i po1ecenie$ % Farunek % % to zdarzenie przyszłe i niepewne od* kt-rego za1e7y skuteczno+5 czynno+ci prawnej/wa7na od samego pocz6tku* a1e jej skuteczno+5 skuteczno+5 jest ograniczona ograniczona w czasie2 warunki warunki dzie1imy na$ ?. Zawie Zawiesza szaj6c j6cee i rozwi6 rozwi6zuj zuj6c 6cee % Z.F#4;Z.@GC4 ! ;kutki prawne powsta= dopiero po ziszczeniu si5 przysz*e&o niepewne&o zdarzenia % RDZF#GZU@GC4 – czynnośH prawna od razu skuteczna i ustae wraz z spe*nieniem warunku @. Potes Potestat tatyw ywne* ne* kaz kazua1 ua1ne ne i miesz mieszane ane uprawnione&o< % PD4;.IFE4 3 kiedy spe*nienie warunku zaleBy od warunkowo uprawnione&o< spe*nienie warunku w o&0le nie zaleBy od warunkowo uprawnione&o< uprawnione&o< % J.ZU.3E4 – kiedy spe*nienie uprawnione&o % #4;Z.E4 – cz5ściowo zaleBne a cz5ściowo niezaleBne od woli warunkowo uprawnione&o A. doda dodatn tnie ie i uje ujemn mnee % ADA.E#4 3 pole&a= na zmianie stanu rzeczy % U@4E4 – pole&a= na utrzymaniu stanu rzeczy % ermin ! zdarzenie przyszłe pewne od* kt-rego za1e7y skuteczno+5 czynno+ci prawnej przysz*e&o pewne&o % Z.F#4;Z.@GCI ! ;kutki prawne powsta= dopiero po ziszczeniu si5 przysz*e&o zdarzenia % RDZF#GZU@GCI – czynnośH prawna od razu skuteczna i ustae wraz z spe*nieniem terminu
Polecenie – nakładał o0owi6zek/ty1ko % Polecenie – o0owi6zek/ty1ko mora1ny2 wykonania jakie+ czynno+ci
!wiadczenie woli ;ymulaca czynno+5 pozorowana pozorowana gdy strony umawiaj6 si) mi)dzy so06* 7e czynno+5 nie 0)dzie miała skutk-w prawnyc& 1u0 wła+ciwyc& wła+ciwyc& skutk-w skutk-w prawnyc&. Reser$atio mentatialis jednostronna niezgodno+5 niezgodno+5 wo1i z o+wiadczeniem o+wiadczeniem /czynno+5 wa7na2 wa7na2 4rror my1ne wyo0ra7enie o istniej6cej rzeczywisto+ci/czasami rzeczywisto+ci/czasami po dokładnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 4rror ?acti nieznajomo+5 nieznajomo+5 oko1iczno+ci (aktycznyc&/czasami (aktycznyc&/czasami po dokładnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 Aaulus-podst5p) strona podst)pne zac&owanie (ałszywe intencje /nie anu1owano czynno+ci* prawo pretorskie dawało oc&ron) przed negatywnymi negatywnymi skutkami2 etys-&roK,a) 3 /nie anu1owano czynno+ci* czynno+ci* prawo pretorskie dawało oc&ron) przed negatywnymi skutkami2
"odyfikacja niewa#nej czynnoci prawnej >zynno+5 prawna powinna odpowiada5 stawianym jej wymog6 inaczej 0yła niewa7na. >zasami na wniosek stron mo7na 0yło udzie1i5 konwersi /poprawi5 czynno+5 przez zamian) na inn6 prawnie poprawn62 1u0 konwalidaci /niewa7na czynno+5 z c&wi16 +mierci darczy!cy na0ierała mocy ) oraz rati&a0itio
$kutki zdarze% prawnych Skutkiem zdarze! prawnyc&* a zwłaszcza czynno+ci prawnyc& jest powstanie* zmiana 1u0 zga+ni)cie stosunku prawnego. Eog6 prowadzi5 do na0ycia praw. a0ycia praw dzie1imy na$ % P#4RFDE4 3 Cdy nie wywodzi si) ic& z praw poprzednika % PDCLDAE4 3 Cdy wywodzi si) ic& z praw poprzednika % Pod tytułem szczeg-1nym 3 jedno szczeg-1ne uprawnienie % Pod tytułem og-1nym 3 na0ywa si) og-ł praw i o0owi6zk-w G tak7e$ % 'rans1atywny% uprawnienia 0ez zmian % Konstytutywny% nowy zestaw praw
&astępstwo
Periodyzacja Prawa Rzymskiego Dkres arc(aiczny – od zało7enia Rzymu do pierwszej wojny punickiej /@ p.n.e.2 % Dkres przedklasyczny – od = wojny punickiej do ko!ca repu01iki /@ p.n.e. 3 @J P.n.e.2 % Dkres klasyczny – od pocz6tku pryncypatu do cezara Diok1ecjana/@J p.n.e. 3 @ n.e.2 % Dkres poklasyczny – od Diok1ecjana do ;ustyniana = /@ % LL2 %
'ródła Prawa w okresie w okresie archaicznym ?. Zwycza – Pocz6tkowo prawo rzymskie opierało si) na zwyczajac& wywodz6cyc& si) z tradycji* a nie na prawie stanowionym. @. 3e&es re&iae -ustawy kr0lewskie) 3 normy ogłaszane przez ko1ejnyc& władc-w Rzymu A. Ustawa M## ta,lic -leN duodecim ta,ularum) 3 Pierwsza z ustaw zajmuj6cyc& si) prawem prywatnym. Powstała w 1atac& L? 3 LM p.n.e.* kiedy to p1e0ejusze domaga1i si) spisania prawa zwyczajowego* zwyczajowego ce1u jego kody(ikacji i 7e0y 0yło ono znane. . 3e&es i Ple,iscita 3 zgromadzenia 1udowe Procedura$ % Fprawniony urz)dnik/konsu1* try0un* dyktator2 wyst)pował z wnioskiem o uc&wa1enie ustawy. % Pytał zgromadzonyc& czy przyjmuj6 projekt % Cłosowanie pocz6tkowo jawne p-Nniej tajne % Przyj)ta ustawa wymagała pocz6tkowo zatwierdzenia przez senat
'ekst ustaw$ % Praescripto – zawierała imi) wnioskodawcy* date zgromadzenia i inne dane dot. ;ej uc&wa1enia % Rogatio – wła+ciwy tekst % Sanctio – sankcja w przypadku jej nie przestrzegania
;anctio ze wz&l5du na kary ustawy dzieli*y si5 na: % Lex perfecta – nieważnoś c!"nności % Lex minus quam perfecta – #ar" !a $o#onanie c!"nności % Lex imperfecta – %e! #ar" 3eN #ulia Papia – wsp-1na nazwa dw-c& ustaw uc&wa1onyc& w r-7nym okresie dotycz6cyc& tej samej kwestii* kt-re w zwi6zku z tym si) poł6czyły. Lex posterior $erogat priori – ustawa p&'nie(s!a uc)"la wc!eśnie(s!*+ Lex retro non agit – ustawa nie $!iaa wstec!+
Consilia ple,s – zjazdy p1e0ejuszy Ple,iscita – uc&wały p1e0su
'ródła prawa w okresie przedklasycznym W okresie prawa przedk1asycznego Nr-dłami prawa nada1 0yły$ a2 zwycza 02 le&es i zr-wnane urz)dnik-w nimi p1e0iscyty ,dykty urz)dnik-w Magistratus – urz)dnicy Edicta – edykty
Pretorzy ! 0y1i to urz)dnicy sprawuj6cy jurysdykcje/władze2* mie1i prawo wydawania edykt-w/nakaz-w2. W momencie wy0oru ogłasza1i sw-j program* czy1i zapowiada1i jak 0)d6 korzysta5 ze swojej władzy9mie1i oni swoist6 władze wykonawcz6:. Prawo Pretorskie mogło pełni5 (unkcje$ % Fspoma&aH ! -adu$are) rea1izacje przepis-w % Uzupe*niaH ! -supplere) % PoprawiaH ! -corri&ere) niesłuszne według pretora normy Wpływ juryst-w na rozw-j i doskona1enie prawa
Pretorzy nie zawsze ,yli prawnikami/ wi5c w tworzeniu edykt0w opierali si5 na radac( i wskaz0wkac( os0, ,ie&*yc( w prawie< Prawnicy okresu repu01iki zajmowa1i si)$ % Ca$ere % układanie (ormu1arzy akt-w prawnyc& % .&ere 3 udzie1anie pomocy stronom w tocz6cym si) procesie. % Respondere 3 udzie1anie porad prawnyc&
'ródła prawa w okresie klasycznym 1< Zaprzestanie uc(walania le&es "< ;enatus cosulta 3 pocz6tkowo ro1e zgromadze! 1udowyc& przej6ł senat. ecz senat* mimo pocz6tkowego wzrostu znaczenia /jego uc&wały uzyskały moc ustawy2 te7 stopniowo tracił na znaczeniu. W p-Nniejszy okresie senat uc&wa1ał wszystko to* co cesarz im dał* a jeszcze p-Nniej uc&wały cesarskie nie pod1egały głosowaniu. %< Uporz=dkowanie edykt0w 3 na po1ecenie cesarza Hadriana* Sa1
4AIJI – postanowienia prywatno%pu01iczne i kwestie administracyjne. .EA.I – wskaz-wki d1a urz)dnik-w/uprawnienia2 A4JR4I – rozstrzygni)cia spraw spornyc&/wyroki2 R4;JRIPI – pisemna odpowiedN cesarza na zapytania prawne
< Prawotw0rcza dzia*alnośH prawnik0w % Jus respondenci – wy0itni prawnicy otrzyma1i od władcy prawo udzie1ania wi676cyc& d1a s6du % ;zko*y prawa i nawy,itniesi uryści – a pocz6tku pryncypatu istniały dwie szkoły prawa zało7one przez Marcus’a Antistius’a Labeo /p-Nniej zwana Proku1ia!sk62 i Gaius’a Ateius’a Capito /p-Nniej zwana Sa0inia!sk62. ajwy0itniejsi prawnicy$ >e1sus* =u1ianus* Pomponius* Caius* Papinianus* Pau1usa* F1pian* Eodestinus. 6< #nstytuce >aiusa 3 Podr)cznik do nauki prawa napisany przez jednego z najwy0itniejszyc& prawnik-w tamtyc& czas-w Caiusa. Podr)cznik miał ksi)gi$ % # ksi5&a – Prawo dotycz6ce os-0 % ## i ### ksi5&a ! Prawo dotycz6ce rzeczy % #O ksi5&a ! Prawo dotycz6ce pow-dztw
'ródła prawa w okresie poklasycznym ?. Pierwsze z,iory konstytuci cesarskic( 3 pod koniec === wieku n.e. powstały dwa prywatne z0iory konstytucji czy1i kodeksy$ % Codex Gregorianus – z0i-r konstytucji carskic& od cesarza Hadriana do @A r./Prawo 2 % Codex Hermogenianus – uzupełnienie do poprzedniego z roku @L. Draz p0Kniesze: % Codex Theodosianus – powstał w A z inicjatywy cesarza 'eodezjusza == i zawierał konstytucje/gł-wnie prawo pu01iczne2 od A?@ 0ył to z0i-r o(icja1ny i p-Nniejsze konstytucje 0yły do niego dołanczane. % Noe!!ae "ostheodosianae # konstytucje wydane w 1atac& A % @. Pr0,y uporz=dkowania $us % w okresie pok1asycznym opinie wszystkic& juryst-w k1asycznyc& uwa7ano za o0owi6zuj6ce s)dzi-w* a nie ty1ko tyc& co mie1i ius respon$en$i. >z)sto zdarzało si) wi)c* 7e strony dawały s)dziom opinie r-7nyc& prawnik-w 0)d6ce z so06 sprzeczne wła+nie temu miały zapo0iec ustawy o cytowaniu. aj0ardziej znana jest konstytuca raweska /o0owi6zuj6ce s6 ty1ko pisma L juryst-w k1asycznyc&$ Caiusa* Papinaiana* Pau1usa* F1piana* Eodestyna2.
1) ") %) ') )
%< Upadek urysprudenci i kultury prawne '< Przedustyniaskie pr0,y kody?ikaci Leges i $us %ragmenta &aticana 3 koniec =I w. zawierała wyj6tki z pism Papiniana* F1epiana i Pau1usa oraz konstytucje cesarskie /gł-wnie Diok1ecjana2 Co!!atio !egum Mosaicarum et 'omanarum 3 por-wnawcze zestawienie przepis-w prawa Eoj7eszowego i rzymskic& zasad prawnyc&. Leges (aecu!ares 3 ksi)ga syryjsko%rzymska* z I w.* zawierała (ragmentu -us i leges Consu!atio eteris cuiusdam iurisconsu!ti 3 I w.* z0i-r opinii prawnyc& oparty na Pauli Sententiae i wy0ranyc& konstytucjac& z kodeks-w gregoria!skic&. (cho!ia (inaitica 3 (ragment komentarza zawieraj6cy kr-tkie o0ja+nienia do dzieła F1piana Li%ri a$ Sa%inom
Rozdział IV:
Prawo dotycz(ce osó) w systematyce *aiusa Podział instytucji Caiusa opiera si) na wyodr)0nieniu trzec& podstawowyc& grup zagadnie! : os0,- personae)/ rzeczy- res)* i skar& – pow0dztw - actiones)<
+olni i niewolnicy UF.># F;QPE4 W pa!stwie rzymskim tak jak w innyc& krajac& staro7ytnyc& poło7enie prawne oso0y za1e7ało od tego czy 0yła wo1na czy nie PDF;.E#4 E#4FD3# iewo1nikiem / servus2 mo7na 0yło zosta5 na skutek$ % Urodzenia si5 w niewoli % Pokonani wro&owie % Eiewyp*acalny d*uBnik % ;kazany na doBywotni= prace w kopalni % Dso,y pomanie przez korsarzy ;IU.C@. PR.FE. E#4FD3E#JF W prawie prywatnym niewo1nik nie miał 7adnyc& praw/nie m-gł posiada5 maj6tku2. "ecu!im – maj6tek powierzany przez pan-w niewo1nikom do swo0odnego zarz6dzania/1ecz 0ył to nada1 maj6tek wła+cicie1a2 $nstrumenum oca!e – inna nazwa niewo1nika narz)dzie m-wi6ce. Eimo* 7e wła+cicie1a dawa1i czasami niewo1nikom swo0od) w o0rocie peculium* to nigdy nie odpowiada1i za zadłu7enia w wyniku działa1no+ci niewo1nika* mog1i czerpa5 ty1ko korzy+ci Q* 7e niewo1nicy mog1i kupi5 rzecz a1e nie mog1i za ni6 zapłaci5 0o wi6zało si) to z ograniczeniem maj6tku wła+cicie1a Q nikt nie c&ciał zawiera5 z nimi um-w. ') wad) zacz)ło ogranicza5 prawo pretorskie. Pretor udziela* skar&i-np< roszcze w*aścicielowi zap*at5) przeciw w*aścicielowi niewolnika: -str<7") % Actio de pecu!io – odpowiadał za zo0owi6zania do wysoko+ci pecu1ium* m-gł jednak najpierw potr6ci5 swoje wierzyte1no+ci. % Actio tributoria 3 w przypadku* gdy pecu1io 0yło przeznaczone na ce1e &and1owe* dzie1ił pecu1io mi)dzy wierzycie1i wprost proporcjona1nie do ic& wierzyte1no+ci.
% Actio *uo iussu – w przypadku* gdy niewo1nik działał na po1ecenie panajego wła+cicie1 odpowiadał na wysoko+5 całej kwoty. % Actio de in rem erso – je+1i w wyniku zawartej przez niewo1nika czynno+ci powi)kszy si) maj6tek wła+cicie1a* odpowiadał on do wysoko+ci przysporzenia. % Actio exercitoria – za zo0owi6zania niewo1nika 0)d6cego kapitanem statku odpowiadał wła+cicie1 % Actio institoria – tak samo jak powy7ej ty1ko niewo1nik kierownik przedsi)0iorstwa.
DdpowiedzialnośH noksalna -str< 7%) – pod67ała za sprawc6 czynu* czy1i odpowiedzia1no+5 wła+cicie1a niewo1nika 91u0 Pater familias: za de1ikty /przest)pstwa prawa cywi1nego2 niewo1nik-w /1u0 os-0 a1ieni iuris2.Q W takim przypadku wła+cicie1 a10o sam ponosił konsekwencje /musiał zapłaci5 okre+1on6 sum) pieni)dzy2 a10o oddawał niewo1nika. Odpowiedzia1no+5 noksa1na 0yła Actio -n rem /2 Za przest5pstwa prawa pu,liczne&o niewolnik odpowiada* oso,iście< W +wiet1e prawa rzymskiego niewo1nicy nie mo&li ,yH w zwi=zku ma*Beskim* a ic& zwi6zki contu%ernium nie rodziły skutk-w prawnyc&. Dzieci z takic& zwi6zk-w 0yły własno+ci6 pana matki. Wła+cicie1 miał nad niewo1nikiem prawo Bycia i śmierci- ius itae ac necis)< Sormalne i nie?ormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w -str<7') Sytuacja prawna os-0 wyzwo1onyc& 0yła r-7na w za1e7no+ci od r-7nyc& kwestii /czy urodzi1i si) wo1ni* czy od urodzenia 0y1i niewo1nikami2. Podział os-0 wyzwo1onyc&$ Folnourodzeni 3 ci co urodzi1i si) wo1ni .li%eri/ Fyzwolecy 3 niewo1nicy otrzymuj6cy wo1no+5 Po wyzwoleniu stawali si5: / 3 je+1i niewo1nik został wyzwo1ony przez o0ywate1a rzymskiego za o0ywate1ami rzymskimi . cies 'omani pomoc6 jednego z uznawanyc& przez ius civile sposo0-w$ manumissio testamento* censu 1u0 indicta+ /% od Lex -unia wyzwo1e!cy nie(orma1ni 1u0 wyzwo1e!cy nie maj6cy jeszcze AM 1at stawa1i Latini atynami . si) atynami junia!skimi. Za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne a1e po +mierci ic& maj6tek przypadał 0yłym wła+cicie1om. ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego na podstawie testamentu. atyn m-gł zosta5 o0ywate1em rzymskim je+1i wykonał procedur)$ =. po+1u0ił o0ywate1k) rzymsk6 1u0 1atynk) i ma z ni6 jednoroczne dziecko9w przypadku je+1i on nie zd67y to o o0ywate1stwo mo7e stara5 si) jego 7ona: otrzymywał wraz z rodzin6 status cives romanis+ ==. od0y5 sze+cio1etni6 słu70) wojskow6 /p-Nniej A2 w stra7y miejskiej w Rzymie ===. o i1e w ci6gu 1at dostarczył statkiem o okre+1onej pojemno+ci z0o7e z ,giptu do Rzymu =I. o i1e po+wiecił połowe swego maj6tku /1icz6cego co najmniej @MM ty+. sesterc-w2 na wy0udowanie domu w Rzymie I. Prowadził przez A 1ata młyn w Rzymie mie16cy okre+1on6 1icz0) z0o7a "eregrini deditctii 3 oso0y* kt-re
przed wyzwo1eniem 0yły kr)powane wi)zami w ce1u ukarania 1u0 kt-rym wypa1ano pi)tno czy do+wiadczono torturami oraz ci kt-rzy wa1czy1i na arenie. igdy nie mog1i si) sta5 o0ywate1ami rzymskimi* nie mog1i prze0ywa5 w Rzymie 1u0 o0r)0ie setnego kamienia mi1owego inaczej znowu stawa1i si) niewo1nikami. ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego z testamentu.
Sormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w:
Manumissio testamento – wyzwo1enie niewo1nika w testamencie* poprzez u7ycie odpowiednic& sł-w/ 0anumissio testamentaria $irecta2* 1u0 poprzez ustanowienie
go spadko0ierc6. W o0u przypadkac& niewo1nik stawał si) wo1ny z c&wi16 kiedy zacz6ł działa5 testament i patronem stawał si) zmarły. Wła+cicie1 m-gł te7 po1eci5 wyzwo1enie własnego* 06dN cudzego/w takim przypadku na1e7ało go najpierw
odkupi52 niewo1nika spadko0iercy 1u0 zapiso0iorcy/ 0anumissio testamentaria in$irecta2 Manumissio censu – podczas spis-w o0ywate1i rzymskic& wła+cicie1 prosił cenzora o wpisanie imienia niewo1nik do spisu o0ywate1i. /raz na pi)5 1at 0ył spis2 Manumissio indicta – pozorowany proces o to* 7e niewo1nik nie jest wo1ny* o0ro!ca wo1no+ci stwierdzał* 7e oskar7ony jest wo1ny a wła+cicie1 nie wnosił sprzeciwu. Manumissio in ecc!esia 1 /okres pok1asyczny2wyzwo1enie dokonane w ko+cie1e wo0ec 0iskupa i gminy.
Eie?ormalne metody wyzwolenia niewolnik0w w gronie przyjaci-ł / inter amicos2 przez napisanie 1istu / per epistu!am2 podczas 0iesiadnej uczty zasadzał go mi)dzy go+5mi / per mensam2 W takim przypadku wła+cicie1 dawał niewo1nikowi ty1ko praktyczn6 a nie (aktyczn6 wo1no+5. Pocz6tkowo m-gł 0y5 on przywr-cony do stanu niewo1i / vin$icato in servitutem 2. iewo1nik m-gł si) jednak zgłosi5 z pro+06 o oc&ron) do pretora /w razie kon(1iktu z 0yłym panem jego wo1no+5 za1e7ała od do0rej wo1i pretora2* nazywano ic& te7 wyzwo1e!cami pretorskimi. Dzi)ki czemu otrzymywa1i status Latini -uniani2 za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne 1ecz po +mierci ic& maj6tek przec&odził na rzecz 0yłego pana.
Ustawodawstwo .u&usta dotycz=ce os0, •
•
Lex %u,ia Caninia 3 /odnosiła si)
do wyzwo1e! w testamencie2 ograniczała 1icz0) wyzwo1onyc& niewo1nik-w w za1e7no+ci od stanu posiadania wła+cicie1a. Bez ograniczenia mo7na 0yło tyko wyzwo1i5 dw-c& niewo1nik-w* po czym ty1ko ułamkow6 cz)+5 og-łu* g-rna granic6 0yło stu. Lex Ae!ia (entia 3 niewo1nik nie m-gł mie5 mniej ni7 AM 1at 1u0 kiedy wyzwa1aj6cy miał mniej ni7 @M 1at/je+1i jeden z nic& miał mniej to trze0a 0yło powoła5 specja1ne consilium i poda5 specja1ne przyczyny wyzwo1enia29dot. 'y1ko wyzwo1e! (orma1nyc&:
;ytuaca prawna wyzwolec0w Poza ograniczeniami w prawie pu01icznym oraz zakazowi zawierania zwi6zk-w mał7e!skic& z oso0ami na1e76cymi do stanu senatorskiego. na wyzwo1e!cac& ci67yło PR.FD P.RDE.U: Patron ! 0yła to oso0a wyzwa1aj6ca wo0ec kt-rej niewo1nik miał o0owi6zki$ Fsług i .$ona, munera/ 9do* kt-ryc& zo0owi6zywał si) jeszcze przed wyzwo1eniem:* kiedy patron nie miał na własne utrzymanie musiał mu pomaga5 / nie m-gł pozywa5 patrona do s6du 0ez zgody pretora* Patron dziedziczył tez po 0ogatym wyzwo1e!cu 9pow. ?MM ty+ sesters-w: jak jego dzieci* 1u0 w przypadku kiedy wyzwo1eniec miał A dzieci nie dziedziczył • • • •
PG'RO E=GT OBOW=UZ,K WOB,> WVZWO,>G 0roni5 wyzwo1e!ca w s6dzie* Patron miał prawo odwołania wyzwo1enia kiedy niewo1nik okazywał jawn6 niewdzi)czno+5
Dso,y in mancipio i stany podo,ne "ersonae in mancipio 3 oso0y 0)d6ce pod władz6 pater familias w wyniku mancypacji. Były to oso0y wo1ne a1e przez swego zwierzc&nika (ami1ijnego odsprzedane w ce1u uzyskania korzy+ci maj6tkowyc&. Sytuacja podo0na 0yła u$
/?X2 Addictus 3 dłu7nik oddany wierzycie1owi na mocy per manus iniectionem* a7 do odpracowania zas6dzonej kwoty /@X2 'edemptus ab hostibus 3 człowiek wykupiony z cudzej niewo1i a7 do uiszczenia kwoty wykupu /AX2 Liber homo bona %ide serines 3 oso0a wo1na kt-ra słu7yła jako niewo1nik na własna zgod) /X2 "o!onus % oso0a wo1na przywi6zana do ziemi* kt-rej nie wo1no 0yło jej opuszcza5
!)ywatele rzymscy – nieo)ywatele ylko o,ywatelom rzymskim przys*u&iwa*y: Fprawnienia po1ityczne - adział grunt-w Fprawnienia w zakresie rzymskiego prawa prywatnego D,ywatelstwo rzymski na,ywa*o si5 przez: urodzenie /matka musiała 0y5 rzymiank6 1u0 mał7e!stwo gdzie jedna oso0a 0yła rzymianinem2 Yorma1nie wyzwo1ony niewo1nik W drodze nadania /na zgromadzeniu 1udowym nadawano o0ywate1stwo całym grupom narodowym2 Za 0o&aterskie czyny Lex $u!ia et "!auta "apiria 3 pierwsze masowe nadanie o0ywate1stwa rzymskiego wszystkim o0ywate1om =ta1ii Constituto Anatominia 3 nadanie o0ywate1stwa rzymskiego wszystkim mieszka!com -mperium Romanum przez
>esarza Karaka11) w @?@ r. n. e.
Podzia* ludności: -
O0ywate1e
-
3ives Romanis Latini /nieco inne prawa ko1oni+ci zakładaj6cy ko1onie na prawie 1aty!skim* Latini coloniari i od czas-w Gugusta Latini -uniani 9wyzwo1e!cy:2 Peregrini
-
iewo1nicy
-
!so)y sui iuris i alieni iuris ;ui iuris 3 oso0y niepod1egaj6ce niczyjej władzy w rodzinie .lieni iuris 3 oso0y pod1egaj6ce władzy pater (ami1ias Pater ?amilias 3 oso0a stoj6ca na cze1e rodziny rzymskiej/m-gł nim 0y5 ty1ko m)7czyzna o0ywate1 rzymski2 anus 3 władza rodzicie1ska Pater (ami1ias nad rodzin6 Pater potestas 3 Władza nad dzie5mi anus % władza nad 7on6 Aominica potestas 3 władza nad niewo1nikami Personae in mancipio 3 oso0y wo1ne* sprzedane nacze1nikowi rodzinny przez innego pater familias Pokrewiestwo .&nacyne – pokrewie!stwo po1egaj6ce no pod1eganiu władzy wsp-1nego przodka Oso06 sui iuris mo7na 0yło zosta5 w spos-0$ Eaturalny 3 w wyniku +mierci pater familias ;ztuczny 3 np. przez emancipatio tako oso0a nie pod1egała ju7 prawu spadkowemu 9pocz6tkowo:
Pokrewie%stwo kognacyjne Pokrewiestwo ko&nacyne 3 pokrewie!stwo krwi 3inea recta 3 spokrewnienie w 1inii prostej /np. ja* ojciec *dziadek* pradziadek itd.2 krewni wst5pni-ascendenci) 3inea trans$era $el o,li+ua – pokrewie!stwo w 1ini 0ocznej 3 wsp-1ny przodek krewni zst5pni-descendenci 2 ;topie pokrewiestwa T i1e urodze! taki stopie! Powinowactwo – stosunek powstały w wyniku mał7e!stwa
&dolno, prawna ZdolnośH prawna 3 sytuacja kiedy kto+ mo7e 0y5 podmiotem w sprawie. W prawie rzymskim podmiotowo+5 w prawie pu01icznym mie1i wszyscy pełno1etni o0ywate1e. W prawie prywatnym zdo1no+5 prawn6 otrzymywało si) z c&wi16 +mierci pater familias /je+1i ojciec umarł przed urodzeniem dziecka* dziecko otrzymywało zdo1no+5 prawn6 w c&wi1i urodzenia2 1u0 w przypadku kiedy dziecko wywodziło z nieprawego ło7a z c&wi16 urodzenia. Posiadanie zdolności prawne zaleBa*o od trzec( rzeczy-status): 3i,ertatis Ci$itatis Samiliae ia* on wolny o,ywatel/ nie zaleBa*a ani od wieku ani od p*ci< ienarodzone dziecko/nasciturus2 miało prawo spadkowe o i1e urodziło si) 7ywe według proku1ian-w musiało krzykn65* Sa0inianom wystarczył jakiko1wiek znak 7ycia. Curator entris – kurator* kt-ry miał 0roni5 praw dziecka /nienarodzone dziecko uwa7ało si) za narodzone je+1i c&odziło o jego korzy+ci2 Captis deminutio 3utrata status /powodowała utarte zdo1no+ci prawnej2 Captis deminutio maxima 3 najwi)ksze uszczup1enie praw jednostki kiedy tracił o0ywate1stwo i wo1no+5 np. popadni)cie w niewo1) /taki o0ywate1 miał ius post!imini /prawo powrotu2 i ,ictio !egis corne!iae /o0ywate1a rzymskiego kt-ry tra(ił do niewo1i uwarzono za zmarłego2
!so)y prawne Dso,a Prawna 3 grupa os-0 posiadaj6ca podmiotowo+5 prawn6 Pa!stwo jako z0iorowo+5 wszystkic& o0ywate1i posiadało maj6tek i mogło nim zarz6dza5 tzn. posiadało zdo1no+5 prawn6 . P-Nniej oso0ami prawnymi 0yły te7$ Cminy Stowarzyszenia/w okresie pryncypatu2zakładane za zgod6 senatu. Były to zwi6zki os-0$ Wykonuj6cyc& wsp-1ny zaw-d. O podo0nej sytuacji maj6tkowej. Zwi6zane ku1tem re1igijnym Do zało7enia stowarzyszenia prawo wymagało co najmniej trzec& os-0 %iscus %
maj6tek pa!stwowy zostawiony do dyspozycji cesarza Areanium % maj6tek pa!stwowy na1e76cy do narodu =nstytucje ko+cie1ne /okres c&rze+cija!stwa2 Yundacje do0roczynne/I%I= w.2 "iae causae -economus 3 zarz6dca maj6tkiem (undacji
Rozdział V:
&aręczyny (ponsa!ia – zar)czyny
Zar)czyny 0yło to uroczyste przyrzeczenie zawarcia mał7e!stwa w przyszło+ci. Były one zawierane w (ormie kontraktu słownego przez ojc-w os-0 zar)czaj6cyc& si) 1u0 przez samyc& zar)czaj6cyc& si) o i1e 0y1i sui iuris /w przypadku nie dotrzymania mo7na 0yło si) u0iega5 o odszkodowanie2. P-Nniej 0yło te7 nie(orma1ne nudus consensus 3 ic& zerwanie nie powodowało 7adnyc& konsekwencji. W okresie k1asycznym zadatek
zar)czynowy/ archa sponsa!icia2* je+1i zerwał młody tracił zadatek je+1i narzeczona* zwracała go poczw-rnie* a p-Nniej potr-jnie.
.ustum matrimonium Ae?inice ma*Bestwa $ustum matrimonium – mał7e!stwo a*Bestwo to zwi6zek mi)dzy m)7czyzn6 i ko0iet6 stanowi6cy wsp-1not) całego 7ycia zar-wno według prawa 0oskiego jak i 1udzkiego Zawarcie ma*Bestwa Prawo nie regu1owało sposo0u zawierania mał7e!stwa /czynno+5 prywatna i nie(orma1na2 Warunki zawarcia mał7e!stwa$ - A,ectio marita!is – trwała zgoda o0u stron na pozostanie w zwi6zku mał7e!skim W przypadku os-0 alieni iuris potrze0na 0yła te7 zgoda zwierzc&nik-w (ami1ijnyc& Fymo&i #ustum matrimonium Eał7e!stwo 0yło uwa7ane za wa7ne według Prawa cywi1nego kiedy spełniało warunki$ Conubium – Eo71iwo+5 zawarcia mał7e!stwa uznanego w prawie rzymskim /posiadanie o0ywate1stwa* 1u0 zgody ius conu0ium nieo0ywate1e2/p1e0ejusze nie mie1i conu0ium patrycjusze == ta01ic2/0rak conu0ium mi)dzy krewnymi w 1inii prostej zawsze w 0ocznej do stopnia2 Fiek c&łopcy ? 1at* dziewczyny 1at ?@ A,ectio marita!is 3 wo1a pozostawania w zwi6zku mał7e!skim P-Nniej zakaz zawierania mał7e!stw mi)dzy r-7nowiercami Rozwi=zanie ma*Bestwa Eał7e!stwo istniało tak długo p-ki istniało A,ectio marita!is. Eał7e!stwo przestawało istnie5 gdy$ Doc&odziło do zgodnego porozumienia do rozwi6zania -diortium) B6dN gdy jedno z mał7onk-w wyra7ało wo1) zerwania zwi6zku .repudium 2 w przypadku kiedy 7ona weszła pod władze m)7a conventio in manum m-gł tego dokona5 ty1ko m67 a skutek +mierci 1u0 utraty o0ywate1stwa Conentio in manum
Feście Bony do rodziny a&nacyne m5Ba: Con,arreatio – w o0ecno+ci kapłan-w i ?M +wiadk-w* przez o(iarowanie jowiszowi c&1e0a orkiszowego /ty1ko patrycjusze2 Co/mptio – przez emancypacje w o0ecno+ci L +wiadk-w i 1i0erpensa za pomoc6 sym0o1icznej zapłaty d1a pater familias 1u0 7ony je+1i 0yła sui iuris. 0sus – roczne nieprzerwane prze0ywanie w domu m)7a •
•
•
Co/mptio ,iduicae causa – sztuczne wej+cie pod władze m)7a 7e0y poz0y5 si) niewygodnego tutora. W takim
przypadku 7ona dziedziczyła po m)7u tak jak jego dzieci.
$tosunki oso)iste i maj(tkowe między mał#onkami ;tosunki oso,iste
'eerentia – o%owi6zek wzajemnego szacunku zakaz wnoszenia przeciw so0ie
skarg in(amuj6cyc&.
ona uzyskiwa*a: 'ytuł mater familias Dzie1iła status społeczny m)7a / )onor matrimoni 2 ia*a o,owi=zki i powinności Zamieszkiwa5 z m)7em Wyc&owywa5 dzieci zgodnie ze wskaz-wkami m)7a Doc&owywa5 mu wierno+ci /cudzoł-stwo a$ulterium 2 nawet +mier52 Uprawnienia m5Ba w stosunku do Bony ie miał prawa 7ycia i +mierci W 3onventio in manum sprawował na 7on6 władze s6dow6 /tzw. =udicium domesticum s6d domowy2 Reszta podo0nie jak w władzy nad dzie5mi • •
• • •
• •
•
;tosunki ma=tkowe W przypadku kiedy mał7e!stwo nie 0yło 3onventio in manum 0yła rozdzie1no+5 maj6tkowa. W przypadku kiedy 0yło 3onventio in manum 0yła wsp-1nota maj6tkowa. [ona nie dziedziczyła w swojej starej rodzinie agnacyjnej ty1ko w nowej* a cały maj6tek na1e7ał do m)7a. Posa& % 1os • •
1os pro,ectcia – posag od ojca 1u0 dziadka 7ony. 1os adenticia – inna oso0a np. 7ona* jej dłu7nik itp.
Posa& ustanawiano w ?ormie: -str< 97) 1otis datio – przeniesienie własno+ci 1otis dictio – jednostronne przyrzeczenie posagu 1otis promissio – przyrzeczenie posagu w (ormie stypu1acji Zwrot posa&u •
•
dos recepticia % Zo0owi6zanie m)7a do zwrotu całego posagu w drodze stypu1acji Q pretor dawał actio ex stipulatu+ Actio rei uxoriae – s#arga pr!eciw m4żowi o zwrot majtku po potr6ceniu cz)+ci na wyc&owanie dzieci / retentionis 3 nie wi)cej ni7 połowa posagu2 i niekoniecznie od razu. E67
0ył zo0owi6zany zwr-ci5 w trzec& rocznyc& ratac& rzeczy zamienne inne od razu.
Aonatio ante nuptis Zakaz darowizn mi)dzy mał7onkami. 1onatio ante nuptis 3 darowizny przed mał7e!skie 1onatio propter nuptis – darowizny podczas mał7e!stwa /ty1ko prawo justy!a!skie2
/stawodawstwo mał#e%ski 0ugusta •
Lex $u!ia de adu!teriis coercendis – 5wprowadzało# przest)pstwo 6+ adu!torium – stosune# ! !am4żn* #o%iet* 7+ stuprum – stosune# ! w$ow* lu% pann*
jako przest)pstwo prawa pu01icznego pod kar6$ ?. /w przypadku ojca maj6cego władze rodzicie1sk6 nad c-rk62 nawet +mierci c-rki i cudzoło7nika
•
•
•
@. /w przypadku m)7a2 +mierci cudzoło7nika A. po M dniac& mog1i wnie+5 skarg) 9proces karnym accusatio iure extreani: przy strupum od razu wszczynano proces karny/ accusatio iure pu%lico2* kar6 0yło wygnanie na wysp) i kon(iskata cz)+ci maj6tku. Lex $u!ia de maritandis ordinibus – nakładała na m)7czyzn w wieku @L 3 M i ko0iety @M 3 LM o0owi6zek pozostawania w zwi6zku mał7e!skim. W przypadku +mierci jednej ze stron m)7czyNni musie1i natyc&miast si) o7eni5* ko0ietom zostawiano pewien okres / vacatio2 przypadku niedotrzymania warunk-w kar6 0yło poz0awienie praw dziedziczenia / cae%lis2 Lex "apia "oppaea – o0owi6zek posiadania dzieci* w przypadku nieposiadania dzieci kar6 w przypadku +mierci wsp-łmał7onka 0yło otrzymanie ty1ko połowy przysporzenia / or%i2. Oso0y maj6ce wi)cej ni7 jedno dziecko otrzymywały przywi1ej ius trium li%eroum Q ko0ieta uzyskiwała pełn6 zdo1no+5 czynno+ci prawnyc&8 m)7czyNni mog1i si) uc&y1i5 od piastowania tute1i i kurate1i. Wprowadzono te7 zakaz wyc&odzenia za m67 mi)dzy senatorami i ic& potomstwem i wyzwo1e!cami oraz mi)dzy wo1nourodzonymi a ko0ietami o nagannej reputacji /aktorki* str)czycie1ki cudzoło7nice2
1onku)inat Concubinatus 3 konku0inat 3 stałe po7ycie mi)dzy ko0iet6 i m)7czyzna mi)dzy* kt-rymi nie istniało conu%ium 1u0 Afectio maritalis. Konsekwencjami 0yły$ -
Brak dziedziczenia dzieci w przypadku 0raku testamentu Eo71iwo+5 o0darowywania si) Dzieci nie 0yły pod władz6 rodzicie1sk6
Po7ycie m)7czyzny i ko0iety z kt-ryc& c&o50y jedno 0yło niewo1nikiem nazywano contu%erium
P02R.0 P!2E$20$ +ejcie pod patria potestas Urodzenie z #ustum matrimonium Ojciec na0ywał patria potestas nad dzieckiem ty1ko je+1i 0yło ono zrodzone z iustum matrimonium jego 1u0 jego syna o i1e ten pozostawał pod jego władz6. Domniemania$ Dziecko musiało si) urodzi5 nie wcze+niej ni7 w ?@ dniu mał7e!stwa i nie p-Nniej ni7 w AMM dniu po jego rozwi6zaniu Ojcem dziecka jest m67 matki Przysposo,ienie: adoptio i adro&atio .doptio – adoptowa5 mo7na 0yło ty1ko oso0) alieni iuris. Przez pozorny proces windykacyjny /podo0nie jak w manussimo vin$icta 2. W prawie justy!a!skim dokonał si) podział na$ - Adoptio p!ena 3 kiedy adoptuj6cym 0ył krewny wst)pny adoptowanego. Gdoptowany zrywał wsze1kie stosunki A$rogatio z dotyc&czasow6 rodzin6. - Adoptio minus p!ena 3 adoptuj6cy 0ył oso0a "o0c6#. Gdoptowany nie wc&odził pod jego władze rodzicie1sk6* a1e otrzymywał prawo do poza testamentowego dziedziczenia. Adrogatio – taka oso0a musiała 0y5 sui iuris* traciła podmiotowo+5 prawn6* wszystkie oso0y 0)d6ce pod jej władz6 rodzicie1sk6 wraz z nim przec&odziły do nowej rodziny agnacyjnej. 'akie przysposo0ienie od0ywało si) ty1ko przy udzia1e zgromadzenia 1udowego. P-Nniej w drodze reskryptu.
/prawnienia i o)owi(zki wynikaj(ce z patria potestas Dciec mia*:
Prawo 7ycia i +mierci nad dzie5mi zakazano za0ija5 dzieci przed A rokiem 7ycia m-gł za0i5 ka1ekiego noworodka /powinien je najpierw pokaza5 s6siadom2 kiedy c&ciał za0i5 starsze dziecko* powinien przeprowadzi5 +1edztwo w o0ecno+ci tzw. -u$icium $omesticum /tj. naj01i7szyc& krewnyc&2* kt-re musiało zaapro0owa5 wyrok Eo7no+5 porzucenia 1u0 sprzeda7y dziecka O0owi6zek utrzymania dzieci O0owi6zek wyc&owania dzieci zgodnie z do0rymi o0yczajami / %oni mores2 Wykształcenie zgodne z jego poc&odzeniem* stanem maj6tkowym* zasadami mora1nymi i prawnymi
+yjcie spod patria potestas Sposo0y wyj+cia spod patria potestas$ Eaturalne: Po +mierci ojca E)7czyNni zajmuj6cy k1uczowe miejsca w pa!stwie >-rki kiedy zostawały westa1kami Cdy ojciec tracił o0ywate1stwo W zawieszeniu gdy ojciec dostawał si) do niewo1i
;ztuczne: -
-
8mancipatio 3 A razy sprzedany syn* ? raz c-rka i wnuki Q po trzeciej sprzeda7y zau(ana oso0a odsprzedawała dziecko ojcu /za pomoc6 emancypacji* 1u0 wyzwa1ał go za pomoc6 manumissio2 a
ten go wyzwa1ał otrzymuj6c prawo patronatu. P-Nniej w prawie pok1asycznym mo7na 0yło dokona5 emancipatio poprzez reskrypt cesarski* w tym przypadku nie dziedziczył.
$ytuacja prawna osó) )ęd(cych pod patria potestas Pocz6tkowo 0yła 0ardzo podo0na do sytuacji niewo1nik-w. Dzieci nie mogły mie5 maj6tku* a1e ojciec m-gł im wydzie1i5 pecu1ium. Za zadłu7enia kontraktowe odpowiadał tak samo jak w przypadku niewo1nika. Ponosił te7 odpowiedzia1no+5 naska1n6. 'ak6 sam6 jak w przypadku niewo1nika/m-gł go wyda59no\ae datio:1u0 zapłaci5 zas6dzon6 sum)2. Syn miał te7 tzw. Pecu1ium castrense tj. maj6tek na0yty podczas słu70y wojskowej/jego prywatna własno+5* kt-r6 m-gł zarz6dza52. P-Nniej powstało Pecu1ium ]uasi castrense tj. maj6tek kt-ry posiadał w zwi6zku z piastowaniem (unkcji pa!stwowyc&. P-Nniej ty1ko to co syn dostał od ojca na1e7ało do zarz6dzania przez ojca. Wsze1ki darowizny spadko0rania nie wc&odziły do maj6tku ojca. W razie +mierci syna i 0raku testamentu ojciec dziedziczył cało+5. 9ilius familias – ograniczona zdo1no+5 prawna dotyczyła swo0odnego zarz6dzania Pecu1ium castrense i Pecu1ium ]uasi castrense
Powołanie opiekuna W przypadku* gdy oso0a sui iuris nie 0yła w stanie sama pokierowa5 swymi czynami wyznaczano jej opiekuna 1u0 kuratora. Tute!a – opieka dzie1iła si) na$ Tute!a impuberum – niedojrzałe ko0iety i m)7czyNni
Tute!a mu!ierum – $o(r!ae #o%iet"
Powołanie opiekuna mogło nast6pi5 w testamencie / tute!a testamentaria2* 1u0 na mocy ustawy == ta01ic naj01i7si krewni agnacyjni / tute!a !egitimia28 1u0 pretor /namiestnik na prowincji* a p-Nniej pretor tutelaris2 kiedy 0rakowało krewnyc& /tute!a datia2
2utela impu)erum Tutor impuberis 3 zarz6dzał maj6tkiem pupi1a i uczył go jak prowadzi5 sprawy maj6tkowe* w wieku J 1at pupi1
uzyskiwał prawo do podejmowania czynno+ci przysparzaj6cyc& w przypadku czynno+ci rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc& potrze0ował zgody tutora / interpositio auctoritatis2. Opieka gasła* gdy$ - 'utor 1u0 pupi1 umierał / captis $eminutio2 - Pupi1 osi6gał pełno1etnio+5 W przypadku niewła+ciwej opieki tutora nad pupi1em m-gł on 0y5 poci6gni)ty do odpowiedzia1no+ci np. na mocy$ - Accusatio suspecti tutoris 3 tj. skargi popu1arnej miała ona za zadanie odsun65 nieuczciwego tutora testamentowego testamentowego na nieuczciwego tutora +ci6gało in(amie. - Actio rationibus distrahendis – wytyczał pupi1 po doj+ciu do dojrzało+ci przeciw opiekunowi ustawowemu* kt-ry rozmy+1nie sprzeniewie7ył jego maj6tek* otrzymywał podw-jn6 warto+5 sprzeniewierzonego maj6tku. - Actio tute!ae – w kt-rej zar-wno pupi1 jak i 'utor doc&odzi1i swyc& praw
2utela mulierum Dojrzała ko0ieta 0)d6ca pod opiek6 tutora* sama zarz6dzała swym maj6tkiem a zgody tutora / interpositio auctoritatis tutoris2 potrze0owała ty1ko w najwa7niejszyc& sprawac&$ wyzwo1enie niewo1nika* testament* emancypacja zaci6gni)cie zo0owi6zania o wie1kiej wadze. /ko0ieta * kt-ra urodziła troje 9wyzwo1enia czworo: dzieci* p-Nniej tak7e ko0ieta* kt-ra dostarczyła statek do przewozu z0o7a z ,giptu* otrzymywała przywi1ej ius trium !iberorum* kt-ry pozwa1ał jej poz0y5 si) tutora.2. W p-Nniejszym okresie pretor m-gł nawet zmusi5 tutora na wyra7enie zgody / interpositio autortatis tutoris2
1uratela Cdy na1e7ało zad0a5 nie o oso0) 1ecz o maj6tek* prawo rzymskie posługiwało si) instytucj6 kuratora. ajstarsz6 (orm6 kurate1i 0yły$ Cura ,uriosi – nad c&orymi psyc&icznie Cura prodigi – nad marnotrawcami a pocz6tku o podj)ciu krok-w w ce1u powstania kurate1i decydowała rada rodziny. W okresie ustawy == ta01ic pre(ekt* a p-Nniej r-wnie7 pre(ekt Rzymu i namiestnik prowincji przeprowadza1i post)powanie .cognitio/ zako!czone dekretem poz0awiaj6cym c&orego czy marnotrawc) zarz6du maj6tkiem i wyznacza1i mu kuratora. Kuratorami pocz6tkowo 0y1i naj01i7si krewni agnacyjni p-Nniej kognacyjni. P-Nniej opiek6 kuratora 0yły o0ejmowane$ -
"uberes minores iginti *uin*ue amnis – oso0y dorosłe kt-re nie uko!czyły @L 1at curator minorum % minor m-gł poprosi5 o udzie1enie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu
czynno+ci prawnyc&. W przeciwie!stwie do opiekuna* kurator 0ył traktowany jako zast)pca a minor m-gł go poci6gn65 do odpowiedzia1no+ci za pomoc6$ actio negotiorum gestoru. W p-Nniejszym okresie pretor wyznaczał kuratora w zwi6zku z konkretnymi sprawami$ Do strze7enia nieo0j)tej masy spadkowej Do oc&rony interes-w dziecka pocz)tego Do pomocy starcom Do pomocy ułomnym i c&orym Do załatwiania spraw os-0 nie o0ecnyc&
&dolno, do czynnoci prawnychZdolnośH do czynności prawnyc( – zdo1no+5 do samodzie1nego składania i przyjmowania o+wiadcze! wo1i wywołuj6cyc& skutki prawne* 0yła czym+ zupełnie odr)0nym od zdo1no+ci prawnej. D&raniczenie zdolności prawnyc( ze wz&l5du na: Fiek $n,antes % Dzieci do J roku 7ycia 0yły poz0awione zdo1no+ci do czynno+ci prawnyc& poza dro0nymi aktami 7ycia codziennego $mpuberes % oso0y w wieku J%? /c&łopcy2 J%?@ dziewcz)ta miały prawo do czynno+ci przysparzaj6cyc&* oraz za zgod6 tutora rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc&. W przypadku czynności kule=ce przysparzaj6cej i rozporz6dzaj6cej jednocze+nie* na kt-r6 tutor nie wyraził zgody* czynno+5 ta 0yła wa7na ty1ko w aspekcie przysporzenia* mogła si) sta5 w pełni skuteczna po osi6gni)ciu przez pupi1a pełno1etnio+ci i jej zatwierdzeniu /nast)powało wtedy rati&i0itio2 "uberes % E)7czyNni powy7ej ? roku 7ycia pełnia zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz do @L roku posiada1i kuratora doradc)4zast)pc) ;tan umys*owy oso0y c&ore psyc&icznie traciły czasowo zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz podczas "prze0łysk-w#* kiedy oso0a uznawana 0yła za zdrow6 odzyskiwała t6 zdo1no+5. P*eH – ko0iety powy7ej 1at J 0yły pod opiek6 tutora* 1ecz pow. ?@ 0ył ty1ko (unkcj6 sym0o1iczn6 patrz tute1a mu1ierum naci+nij prawym przyciskiem myszy i otw-rz &iperł6cze arnotrawstwo - prodigus) pretor pocz6tkowo za pomoc6 .inter$ictio %onorum/ od0ierał marnotrawcy pocz6tkowo w og-1e mo7no+5 zarz6du maj6tkiem* w p-Nniejszym za+ czasie ograniczał jego zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&. $n,amia 3 utrata
czci o0ywate1skiej. Eogła powsta5 0ezpo+rednio na skutek popełnienia czynu &anie0nego 1u0 w spos-0 po+redni na skutek wyroku w procesie karnym 1u0 cywi1nym. Oso0a dotkni)ta in(ami6 nie mogła 0y5 +wiadkiem przy czynno+ciac& uroczystyc&* nie mogła wyst)powa5 w imieniu innyc& ani ustanawia5 zast)pc-w.
Po#ytki 3fructus4 %ructus – 0yły to rzeczy oddzie1one od jakie+ innej rzeczy w drodze norma1nej eksp1oatacji gospodarczej i stanowi6ce przyc&-d z tej rzeczy Rzymianie okre+1a1i jako po7ytki /owoce2 natura1ne .fructus naturales/ %ructus natura!es – po7ytki /owoce2 natura1ne %ructus pendentes – owoce stanowi6ce cz)+5 rzeczy* np. wełna na owcy %ructus separati – rzeczy oddzie1one od rzeczy macierzystej %ructus cii!es – doc&ody uzyskiwane z rzeczy w drodze czynno+ci prawnej* np. czynsz z tytułu najmu
Podziały rzeczy 3str5 6674
'es in patrimonio – 'es extra patrimonium 'es in patrimonio – rzeczy znajduj6ce si) w maj6tku wła+cicie1a. 'es extra patrimonium – rzeczy znajduj6ce si) poza maj6tkiem wła+cicie1a.
'es corpora!es – 'es incorpora!es
'es corpora!es /rzeczy materia1ne2 – rzeczy* kt-re mo7na pozna5 za pomoc6 dotyku /niewo1nik* sza(a* złoto2 'es incorpora!es /rzeczy niemateria1ne2 – rzeczy* kt-ryc& nie mo7na dotkn65 /spadko0ranie* u7ytkowanie*
zo0owi6zania2
'es mancipi – res nec mancipi 'es manipi – rzeczy wymagaj6ce mancypacji 'es nec mancipi – rzeczy nie wymagaj6ce emancypacji 'uchomo2ci .res mobi!es) – nieruchomo2ci .res inmobi!es)
Rzeczy oznaczone co od &atunku - negus ) – rzeczy oznaczone&o co do toBsamości - species ) Oznaczone co do gatunku 3 0yły rzeczami zamiennymi/to co mo7na zwa7y5* po1iczy5* zmierzy52* nie posiadaj6cymi 7adnyc& szczeg-1nyc& cec& wyr-7niaj6cyc& je od reszty Oznaczone co do to7samo+ci 3 inaczej niezamienne* 0yły to rzeczy wyr-7niaj6ce si) jakimi+ szczeg-1nymi cec&ami. Rzeczy zuBywalne – rzeczy niezuBywalne Rzeczy zuBywalne – to takie kt-ryc& norma1ne u7ywanie prowadzi do ic& zu7ycia /np. .7ywno+5* pieni6dze2 Rzeczy niezuBywalne – to takie* kt-re nie u1egaj6 zu7yciu na skutek ic& norma1nego u7ycia
Rzeczy podzielne – Rzeczy niepodzielne Rzeczy podzielne – to takie* kt-re mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wła+ciwo+ci i warto+ci /np. wino o1iwa2 Rzeczy niepodzielne ! to takie* kt-ryc& nie mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wła+ciwo+ci i warto+ci /np. o0raz* rzeN0a* ko!* owca2
Rzeczy poedyncze – rzeczy z*oBone – rzeczy z,iorowe Rzeczy poedyncze – stanowiły cało+5 tak pod wzg1)dem (izycznym jak i prawnym/0e1ka* niewo1nik2 Rzeczy z*oBone – to rzeczy na* kt-re składa si) ki1ka pojedynczyc& e1ement-w* poł6czonyc& ze so06 w spos-0 trwały tak* 7e stanowi6 cało+5 tak pod wzg1)dem ekonomicznym jak i prawnym/np. 0udynek* w-z2 Rzeczy z,iorowe – rzeczy (izycznie samodzie1nyc& istniej6cyc& jako cało+5 ty1ko w sensie prawno% ekonomicznym/0i01ioteka* stado zwierz6t2
+łasno, 3władztwo prawne4 1ominium V proprietas – Własno+5 'em meam esse ex iure 3uiritium aio – rzecz jest moja według prawa kwiyt-w Erus V dominus V proprietarius – Wła+cicie1 "!ena in re potestas – pełne władztwo nad rzecz6
Rodzaje własnoci ?. F*asnośH kwirytarna – przysługiwała ty1ko o0ywate1om rzymskim. Dotyczyła ona tak res mancipi jak i nec mancipi. Przy przeniesieniu własno+ci res mancipi na1e7ało dokona5 (orma1nyc& akt-w mancipatio 1u0 in iure cessio* za+ własno+5 res nec mancipi mo7na 0yło przenie+5 za pomoc6 nie(orma1nej tra$itio. 'y1ko wła+cicie1om kwirytarnym przysługiwała oc&rona według prawa cywi1nego$ rei vin$icatio i actio negatoria+
@. F*asnośH ,onitarna – powstawała w wyniku nie(orma1nego przekazania res mancipi /np. przez traditio2 na0ywcy* wed1e prawa wła+cicie1em nada1 0ył z0ywca* na0ywca miał ty1ko rzecz w swoim maj6tku* rzecz taka stawała si) własno+ci6 na0ywcy dopiero w drodze zasiedzenia / Actio Pu%liciana 3 oc&rona pretorska własno+ci 0onitarnej przed wła+cicie1em2. Przed zasiedzeniem istniała tzw. 1up!ex dominium podw-jna własno+5. A. Eieruc(omości w Prowincac( – na1e7ały 06dN do cesarza* 06dN do 1udu rzymskiego. Yaktycznie jednak na1e7ały do os-0 prywatnyc&. =c& władztwo* c&o5 dziedziczne* z0ywa1ne* 0ezwzg1)dne nie 0yło okre+1ane w Nr-dłac& jako ic& własno+5. . F*asnośH pere&ryn0w 3 W +wiet1e ius civile nie mog1i 0y5 posiadaczami* a ic& "własno+5# 0yła c&roniona przez pretora 1u0 namiestnika prowincji. /do @?@r. /Karaka11a22
/prawnienia właciciela i ich ograniczenia 3str5 6894 UprawnieniaW $us possidendi 3 prawo
posiadania
$us utendi –
u7ywania $us abutendi 3 zu7ycie rzeczy $us ,rutendi – po0ierania po7ytk-w $us disponendi – rozporz6dzania rzecz6 D&raniczenia: Ograniczenia pu01iczne Sanitarne Budow1ane Komunikacyjne Gdministracyjne Ograniczenia o0yczajowe /zanied0ywanie uprawy ro1i2 Ograniczenia wynikaj6ce z prawa s6siedzkiego >i)7ary pu01iczne Prawa na rzeczy cudzej Prawo elastyczne – po odpadni)ciu jakiego+ ograniczenia prawo własno+ci wracało do swyc& pierwotnyc&* nieograniczonyc& rozmiar-w. Prawo ,ezwz&l5dne – wył6czenie ingerencji innyc& os-0* nikomu nie wo1no wkracza5 w s(er) uprawnie! wła+cicie1a
+spółwłasno, Communio pro indiiso – /wsp-łwłasno+5 w cz)+ciac& idea1nyc&2
wsp-łwłasno+5 kiedy ka7dy z wsp-łwła+cicie1i miał sw-j udział w cz)+ci ułamkowej. Powstawała na skutek dziedziczenia* z tytułu sp-łki* zmieszania rzeczy jednorodnyc&.
Posiadaniem i jego rodzaje 3władztwo faktyczne4 str56:; Posiadanie - possessio) – własno+5 (aktyczn6 Przesłanki posiadania$ Corpore possidere – trzymanie rzeczy swoic& r)kac& Animus rem sibi habendi – wo1a zac&owania rzeczy d1a sie0ie 4onae ,idei – posiadanie w do0rej wierze Aetenca – corpus /posiadanie rzeczy2 0ez animus /wo1a posiadania rzeczy2
Posiadanie wadliwe 3 posiadanie na0yte od przeciwnika potajemnie* sił6* 1u0 prekayjnie
Sposo0ami na0ycia własno+ci s6$ Mancipatio – Gkt uroczystego kupna sprzeda7y* kt-rego dokona5 mog1i ty1ko o0ywate1e rzymscy w o0ecno+ci L +wiadk-w* li%erpensa /trzymaj6cego wag)2* mancipio accipiens/kupuj6cy2. Eancypacja wyszła z u7ycia w okresie prawa pok1asycznego. W kody(ikacji justynia!skiej słowo mancipatio zostało zast6pione przez tra$itio. $n iure cesssio – pozorny proces windykacyjny Traditio – przeniesienie prawa własno+ci % /res nec manicpi2 nie(orma1ne wr)czenie rzeczy z r)ki do r)ki. Potrze0ne 0yły jednak przesłanki /z0ywca 0ył wła+cicie1em* istnienie zgodnej wo1i* a wr)czenie rzeczy nast6piło na zasadzie zgodnego tytułu 9po0udki* ce1u:2 Traditio brei manu – doc&odziła do skutku kiedy oso0a na0ywaj6ca rzecz 0yła ju7 jej wła+cicie1em natura1nym. Constitutum possessorium – z0ywca przenosił własno+5 na na0ywc) 0ez jej wydawania. Traditio !onga manu – przekazanie rzeczy 0ez (izycznego kontaktu /poprzez wkazanie2 Traditio smbo!ica – sym0o1iczne przeniesienie własno+ci /przekazanie k1uczy do składu2
0sucapio i !ongi temporis praescriptio
0sucapio -zasiedzenie) – ? rok ruc&omo+ci @ 1ata nieruc&omo+ci. /Do ;ustyniana2
0sucapio pro herede – miała zmusi5 )ere$es extranei do szy0kiego wypowiedzenia si) czy
przyjmuj6 maj6tek spadkowy. Zasiedzenie testamentu /nie wymagano tytułu i pocz6tkowo do0rej wiary2 zasiedzenie w przypadku nieo0j)ci spadku przez spadko0ierc). 0sureceptio ,induciae causa – po1egała na odzyskaniu przez zasiedzenie własnej rzeczy* kt-ra została przeniesiona (iducjarnie na inn6 oso0) 1u0 0yła za0ezpieczeniem wierzyte1no+ci / ,inducia cum creditore contracta2* 06dN w ce1u przec&owania 1u0 u7yczenia rzeczy / ,iducia cum amico contracta2. Cdy rzecz zna1azła si) w jakiko1wiek spos-0 w r)kac& poprzedniego wła+cicie1a* w-wczas 0ez wzg1)du na tytuł i do0r6 wiar) odzyskiwał on własno+5 przez zasiedzenie 1u0 je+1i spłacił sw-j dług. Longi temporis preascriptio – pocz6tkowo 0yła ty1ko +rodkiem procesowym* skutecznym tak długo* jak długo pozwany 0ył w posiadaniu gruntu. Z czasem stała si) instytucj6 prawa materia1nego 3 spos-0 na0ycia własno+ci grunt-w prowincjona1nyc&. Przes*anki zasiedzenia: 'es habi!is – to rzecz* kt-ra nadawała si) do zasiedzenia Titu!us – posiadanie musiało si) opiera5 na słusznym i prawdziwym tytu1e 4ona ,ides – do0ra wiara /przy rozpocz)ciu zasiedzenia2 "ossessio – oznaczało* 7e do zasiedzenia prowadziło ty1ko władanie rzecz6 z wo16 zatrzymania jej d1a sie0ie* sprawowane w spos-0 nie przerwany. Tempus – odpowiedni czas zasiedzenia -ccupatio -zaw*aszczenie) – na0ycie rzeczy niczyjej /zawładni)cie dzikimi zwierz)tami* złowienie ry0y* zawładni)cie rzeczami wyrzuconymi przez morze* mienie na1e76ce do nieprzyjacie1a znajduj6ce si) na terytorium rzymskim w c&wi1i wy0uc&u wojny* rzeczy +wiadomie porzucone przez wła+cicie1a2 Accessio -po*=czenie) – do poł6czenia za1iczano$ -nieruc(omośH z nieruc(omości=)/ przymu1isko/rzeka osadzaj6ca piasek2* oderwanie kawałka gruntu* koryto wysc&ni)tej rzeki* starorzecze* wyspa na rzece8 a tak7e -ruc(omośH z nieruc(omości=) - super,icies so!o cedit 3 rzecz trwa1e zwi6zana z gruntem jest własno+ci6 wła+cicie1a gruntu2$ postawienie domu* zasadzenie drzewa* zasianie / Ruc(omości z ruc(omości=) po poł6czeniu rzecz stawała si) własno+ci6 wła+cicie1a rzeczy gł-wnej. W razie z1ania płyn-w 1u0 ciał stałyc& powstawała wsp-łwłasno+5 w stosunku do warto+ci materiał-w. W razie z1ania pieni)dzy wła+cicie1em stawał si) posiadacz. W przypadkuy złej wiary poszkodowany dysponował skargami$ actio furti* con$ictio furtiva. (peci,icatio -przetworzenie) ;a,inianie: wła+cicie1em jest wła+cicie1 produkt-w
Prokulianie: rzecz na1e7ała do przetw-rcy P-Nniej złoty +rodek$ je+1i mo7na 0yło przywr-ci5 do stanu pierwotnego* wła+cicie1 materiału*
a je+1i nie* przetw-rca. Thesaurus – zna1ezienie skar0u /rzeczy* kt-ra miała kiedy+ wła+cicie1a a1e 0yła tak długo ukryta* 7e nie mo7na 0yło go usta1i52* pocz6tkowo wła+cicie1em skar0u 0ył wła+cicie1 nieruc&omo+ci* poNniej własno+5 pa!stwa* p-Nniej po połowie zna1azcy i wła+cicie1owi gruntu. %ructus – po7ytki* na1e7ały do wła+cicie1a rzeczy 1u0 w niekt-ryc& przypadkac& innym8 em(iteucie z c&wi16 odł6czenia od rzeczy macierzystej a usus(ruktuarjuszowi i dzier7awcy z c&wi16 o0j)cia.
!chrona własnoci 3ochrona petytoryjna4 3str5 6=>4
'ei indicatio – Słu7yła d1a oc&rony własno+ci kwiryta1nej* kiedy jej wła+cicie1 został poz0awiony jej posiadania* przeciw posiadaczowi* kt-ry twierdził* 7e rzecz jest jego/ contra$indicatio2. a czas procesu Pretor powierzał rzecz jednej ze stron* kt-ra musiała za0ezpieczy5 drug6/o0ieca5 oddanie rzeczy* dr)czycie1e odpowiada1i za przekazanie rzeczy powrotem* p-Nniej wytworzyła si) inna (orma sponsio praeiudicia1is przyrzeczenie zapłaty2. Pozywany musiał udowodni5* 7e rzecz jest jego a wi)c musiał udowodni5 prawa wszystkic& poprzednik-w do rzeczy* a7 do na0ycia pierwotnego* wi)c najcz)+ciej udowadniał* 7e zasiedział rzecz. W takim procesie s)dzia m-gł ty1ko zas6dzi5 okre+1ona sum) odszkodowania* 7e0y odzyska5 rzecz pozwany musiał podczas sprawy zrzec si) rzeczy/ klauzula ar,itralna2. Zwrot po7ytk-w$ je+1i posiadacz 0ył w złej wierze musiał zwr-ci5 r-wnowarto+5 wszystkic& owoc-w* je+1i w do0rej ty1ko od momentu ugruntowania sprawy. Wygrywaj6cy musiał zwr-ci5 pozwanemu nakłady wło7one w rzecz 1u0 zezwo1i5 na ic& za0ranie. Posiadaczowi w do0rej wierze musiał zwr-ci5 nak*ady konieczne -impensae necessariae) i nak*ady uByteczne -impensae utilis)< Eak*ady za,ytkowe-impensae $oluptuariae) zdo0i6ce mogły 0y5 za0rane je+1i 0yło to mo71iwe 0ez uszkodzenia rzeczy.
Actio negatoria – wytyczał wła+cicie1 kwiryta1ny* kt-ry nie utracił posiadania rzeczy* a naruszaj6cy twierdził* 7e ma do niej prawo i w zwi6zku z tym naruszał posiadanie tej rzeczy. Pow-d musiał udowodni5* 7e jest wła+cicie1em kwiryta1nym a pozwany* 7e ma prawo narusza5 własno+5 powoda. Pow-d je+1i wygrał miał prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do Za0ezpieczenia w (ormie stypu1acji* 7e si) to nie powt-rzy
Actio "ub!iciana – Słu7yła do oc&rony własno+ci 0onitarnej/? p. n. e.2 skarga posiadała (ikcj) upływy czasu potrze0nego do zasiedzenia a wi)c s)dzia musiał traktowa5 powoda jak wła+cicie1a kwiryta1nego. Pow-d musiał udowodni5* 7e istniej6 wszystkie przesłanki potrze0ne do zasiedzenia opr-cz upływu czasu. Kwesti) po7ytk-w i nakład-w rozwi6zywano podo0nie do rei &y0a 7e nie c&ciał wyda5 rzeczy wła+cicie1 0onitarny kopiował ekscerpcj)/je+1i kupił rzecz 06dN dostał j6 z innego tytułu2. Dw-c& 0onitarnyc&$ ?2 je+1i na0y1i od jednej oso0y ten* kt-ry na0ył pierwszy* miał 1epsze prawo @2 je+1i na0y1i od dw-c& r-7nyc& os-0 nie 0)d6cyc& wła+cicie1ami to wygrywał ten* kt-ry rzecz miał aktua1nie* Gctio pu01iciana m-gł wytoczy5 te7 wła+cicie1 kwiryta1ny je+1i wiedział* 7e nie uda mu si) przeprowadzi5 dowodu wymaganego przy rei
?rodki ochrony wynikaj(ce ze stosunków s(siedzkich 3str5 6@84
Actio a*uae p!uiae arcendae – skarga przeciwko wła+cicie1owi gruntu* kt-ry zmienił natura1ny spływ wody i pogorszył tym stan s6siada
Actio ,inium regundorum – skarga o wytyczenie zatartyc& granic. ;e+1i sp-r dotyczył pasa szerszego ni7 L st-p na1e7ało wytoczy5 rei vi$icatio. Cautio damni in,ecti – za0ezpieczenie przed szkod6 zagra7aj6c6 z s6siedniego gruntu [6danie kaucji zło7onej w (ormie stypu1acji o pokrycie ewentua1nyc& szk-d* je+1i nie pretor wprowadzał wła+cicie1a zagro7onego gruntu w czasowe posiadanie tego kawałka gruntu/missio =n possessionem e\ prima decreto2 po roku wc&odził w 0ezterminowe posiadanie w drodze do zasiedzenia -peris noi nuntiatio – zakaz da1szego wznoszenia nowej 0udow1i .opus/ na gruncie s6siada
!chrona posiadania 3interdykty4 3str5 6@=4
#nterdykty retinendae possessionis – słu76ce do utrzymania naruszanego posiadania #nterdykt uti possidetis – dotyczył nieruc&omo+ci* pretor nakazywał 0y przy posiadaniu pozostał ten* kt-ry w c&wi1i wydania interdyktu 0ył posiadaczem niewad1iwym /tzn. nie na0ył przemoc6* podst)pem* prekaryjnie2. #nterdykt utrubi – odnosił si) do ruc&omo+ci* gł-wnie niewo1nik-w. Pretor nakazywał w nim 0y przy posiadaniu pozostał ten* kt-ry w ci6gu roku 0ył dłu7ej posiadaczem w spos-0 niewad1iwy. #nterdykty recuperandae possessionis – słu76ce do odzyskania posiadania. #nterdykt unde i – przysługiwał niewad1iwemu posiadaczowi* kt-rego wyzuto z posiadania sił6 /w ci6gu roku od wyrzucenia z posiadania2 #nterdykt de i armata – przysługiwał wad1iwemu posiadaczowi kt-rego wyzuto z posiadania sił6 z0rojn6* mo7na go 0yło wnie+5 nawet po upływie roku. #nterdykt de precario – 0ył skierowany przeciwko prekarzy+cie* kt-ry nie zwracał rzeczy oddanej mu w prekarium #nterdykty adipiscendae possessiois – Słu7yły do uzyskania posiadania #nterdykt ;alwiaski – dotyczył wej+cia w posiadanie zastawionego przy umowie dzier7awy inwentarza #nterdykt +uorum ,onorum – umo71iwiał dziedzicom prawa pretorskiego wej+cie w posiadanie rzeczy spadkowyc&
&miany w prawie poklasycznym i Austynia%skim 3str5 6@>4 W prawie pok1asycznym interdykty posesoryjne stały si) pow-dztwami. W prawie justynia!skim interdykt $e vi armata i interdykt un$e vi poł6czono w jeden +rodek procesowy. Wyzuty siła m-gł ty1ko w ci6gu roku doc&odzi5 zwrotu posiadania nieruc&omo+ci* a 76daniu temu nie mo7na 0yło przeciwstawi5 zarzutu posiadania wad1iwego.
$łu#e)noci gruntowe 3str5 6@74 ;*uBe,ności &runtowe -seritutes praediorum ) – stanowiły o0ci67enie jednego gruntu na rzecz drugiego /nie 0yły zwi6zane z oso0ami2. Oznaczało to* 7e ka7dorazowy wła+cicie1 jednego gruntu /władn6cy2 m-gł w +ci+1e okre+1ony spos-0 korzysta5 z gruntu s6siada /słu7e0ny2.
;*uBe,ności &runt0w wieskic( – czy1i te* kt-re miały si) przysłu7y5 uprawie iter – prawo przec&odzenia pieszo 1u0 konno przez grunt s6siada actus – prawo przep)dzenia zwierz6t poci6gowyc& i przejazdu wozem ia – iter ^ actus a*uae ductus – prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt a*uae haustu s – słu7e0no+5 czerpania wody pecoris ad a*uam adpu!sus – dopuszczenia 0ydła do wody ius pascendi – prawo wypasania ca!cis co*uendae – wypa1ania wapna harenae ,odiendae – kopania piasku
;*uBe,ności &runt0w mieskic( – czy1i te* kt-re zwi6zane 0yły z za0udow6 (eritutes oneris ,erendi – prawo oparcia własnego 0udynku o +cian) s6siada. (eritutes tigni immittendi – prawo wpuszczenia 0e1ki w 0udynek s6siada (eritutes sti!!icidii – prawo +ciek-w i okap-w* czy1i kierowania ic& na grunt s6siada (eritutes a!tius non to!!endi – ograniczenia wysoko+ci 0udynku 0y nie zasłaniał sło!ca s6siadowi
$łu#e)noci oso)iste 3str5 6@B4 ;*uBe,ności oso,iste – (eritutes personarum 3 w swej konstrukcji z01i7one 0yły do słu7e0no+ci gruntowyc& ty1ko* 7e przysługiwały konkretnej oso0ie* a nie 0yły przypisane do gruntu nieza1e7nie od oso0y nim władaj6cej* przez czas okre+1ony. 0sus,ructus – Prawo po0ierania po7ytk-w z rzeczy 0ez naruszania jej su0stancji. Przedmiotem 0yły rzeczy niezu7ywa1ne np. nieruc&omo+ci* niewo1nicy. W ce1u za0ezpieczenia wła+cicie1a usus(ruktuariusz zawierał z nim stypu1acj) gwarancyjn6 / cautio ususfructuaria2. 0sus – Prawo po0ierania po7ytk-w z rzeczy* a1e ty1ko na własne codzienne potrze0y. ie m-gł go odst6pi5 innej oso0ie 3uasi 0sus,ructus – kiedy przedmiotem umowy 0yły te7 rzeczy zu7ywa1ne* usus(ruktua(iusz zo0owi6zywał si) zwr-ci5 tak6 sam6 1icz06 i tego samego rodzaju co rzeczy zu7ywa1ne.. Habitatio – prawo mieszkania w cudzym 0udynku -perae serorum et anima!ium – prawo korzystania z pracy cudzego niewo1nika
/stanowienie i wyganięcie słu#e)noci 3str5 6>64 Ustanowienie: -n iure cessio 0ancipatio /grunty wiejskie2
Przeniesienie praw 'estament Zasiedzenie Fy&aśni5cie Zniszczenie rzeczy Z0ieg z prawem własno+ci Zrzeczenie si) iewykonywanie przez długi okres czasu
!chrona słu#e)noci 3str5 6>64 Wszystkie słu7e0no+ci pod1egały oc&ronie za pomoc6 skargi in rem, skutecznej erga omnes, kto naruszył uprawnienie maj6cego dan6 słu7e0no+5. Skarga ta* zwana indicatio seritutis 1u0 actio con,essoria* 0yła kierowana przez maj6cego słu7e0no+5 najcz)+ciej przeciw wła+cicie1owi* kt-ry uniemo71iwiał wykonanie słu7e0no+ci. Było to pow-dztwo przeciwne do actio negatoria+
&asady dotycz(ce słu#e)noci 3str5 6>84 ?. Słu7e0no+5 nie po1ega na działaniu. Wła+cicie1 ty1ko powstrzymuje si) od działania / non facere2 1u0 znosi cudze działanie / pati2 @. ie mo7e istnie5 słu7e0no+5 na słu7e0no+ci A. Słu7e0no+5 na1e7y wykonywa5 og1)dnie /w spos-0 jak najmniej uci671iwy d1a wła+cicie1a2 . nie mo7na mie5 słu7e0no+ci na własnej rzeczy L. Słu7e0no+ci gruntowe powinny 0y5 ustanawiane na gruntac& s6siednic& . powinny przynosi5 gruntowi władnemu stałe korzy+ci
&astaw 3str5 6>84 Zastaw – rea1ne za0ezpieczenie wierzyte1no+ci
%iducia – dłu7nik d1a za0ezpieczenia rea1izacji swojego długu* przenosił
za pomoc6 czynno+ci (iducjarnej na wierzycie1a własno+5 rzeczy. Wierzycie1 pocz6tkowo nawet po spłacie długu miał ty1ko mora1ny o0owi6zek oddania rzeczy. G0y za0ezpieczy5 interesy dłu7nika zacz)to dodawa5 nie(orma1ne porozumienie pactum ,iduciae5 na mocy kt-rego* zastawnik 0ył ju7 zo0owi6zany do oddania zastawionej rzeczy / actio ,induciae directa 3 in(amuj6ce pow-dztwo o odzyskanie zastawionej rzeczy2 Zastaw r5czny - pignus) – powstawał na skutek zawarcia kontraktu rea1nego* w kt-rym zastawca przenosił na zastawnika jedynie detencj)* czy1i possesio naturalis zastawianej rzeczy* zatrzymuj6c prawo własno+ci. Zastaw umowny -(ipoteka) %
/stanowienie i wyganięcie zastawu 3str5 6>=4 Zastaw ustanawiano najcz)+ciej w drodze nie(orma1nej umowy mi)dzy dłu7nikiem i wierzycie1em. W pewnyc& typowyc& sytuacjac& nie trze0a 0yło nawet umowy* gdy7 uwa7ano* i7 zastaw został ustanowiony mi1cz6co* na podstawie zwyczaju 1u0 przepisu prawa. Zastaw m-gł ustanowi5 r-wnie7 s)dzia w ce1ac& egzekucyjnyc&. Zastaw 0)d6c prawem akcesoryjnym gasł w c&wi1i wyga+ni)cia zo0owi6zania* kt-rego wykonanie za0ezpieczał. a mocy konstytucji cesarza Cordiana* ustanowiono prawo wierzycie1a do zatrzymania przedmiotu zastawu* nawet po zapłaceniu za0ezpieczonego nim długu* je+1i wierzycie1 miał wo0ec tego samego dłu7nika inn6* niezrea1izowan6 jeszcze wierzyte1no+5 /tzw. pignus :or$ianum/
Przedmiot zastawu 3str5 6>@4 Przedmiotem zastawu mogły 0y5 poszczeg-1ne rzeczy materia1ne. W okresie cesarstwa pojawił si) zastaw na całym maj6tku dłu7nika$ (ipoteka &eneralna< Zacz)to te7 ustanawia5 zastaw na poszczeg-1nyc& rzeczac& niemateria1nyc& 3 prawac&* np. u7ytkowaniu.
Realizacja zastawu 3str5 6>@4 Zastawnik maj6c possesio naturalis m-gł rzecz odda5 w podzastaw* a1e nie m-gł jej u7ywa5. W przypadku u7ytkowania zastawionej rzeczy popełniał ,urtum usus+ E-gł je u7ywa5 ty1ko w drodze dodatkowej umowy z zastawc6 pactum antichreticum< W razie niespełnienia +wiadczenia w okre+1onym terminie wierzycie1 m-gł zaspokoi5 sw6 wierzyte1no+5 z zastawionej rzeczy* na warunkac& okre+1onyc& przez umow) /Zastawnik m-gł m-c np. sprzeda5 rzecz* a nie m-gł sta5 si) jej wła+cicie1em / pactum de endendo22* nadwy7k) wynikł6 ze sprzeda7y musiał zwr-ci5 dłu7nikowi. W przypadku &ipoteki na1e7ało najpierw wej+5 w posiadanie rzeczy. Słu7yła do tego actio (eriana skuteczna wo0ec wszystkic&. W przypadku &ipoteki* kiedy 0yło wi)cej ni7 jeden zastaw ustanowionyc& jednocze+nie pocz6tkowo ro1) uprzywi1ejowan6 miał ten* kt-ry miał rzecz* p-Nniej prawa wszystkic& si) zr-wnały. W przypadku r-7nyc& okres-w pierwsze!stwo miał ten u kt-rego dłu7nik zadłu7ył si) najwcze+niej.
Emfiteuza 3str5 6>94 Emphteusis ! wieczysta dzier7awa* istniała dop-ki dzier7awca i jego spadko0iercy płaci1i czynsz % ectiga! .
Yorma1nie wyodr)0niła si) dopiero za czas-w cesarza Zenona. Stan prawny ,m(iteuty 0ył niema1 taki sam jak wła+cicie1a. Eusiał on ty1ko płaci5 czynsz i musiał powiadomi5 o p1anowanym z0yciu wła+cicie1a* kt-ry m-gł skorzysta5 z prawa pierwokupu. ;e+1i tego nie zro0ił otrzymywał @_ ceny uzyskanej przez em(iteuzie. ie m-gł te7 pogarsza5 rzeczy. W razie niespełnienia powy7szyc& punkt-w wła+cicie1 miał prawo odwoła5 em(iteuz).
$uperficies Prawo na rzeczy cudzej 3 dziedziczne i z0ywa1ne prawo do odpłatnego korzystania z 0udynku wzniesionego na cudzym gruncie. /2 Budynek na ziemi cudzej* podo0ne do ,m(iteuty ty1ko nie musiał powiadamia5 wła+cicie1a o sprzeda7y 0udynku a Wła+cicie1owi nie przysługiwało prawo pierwokupu.
Cereditas 3str569;4 ;padko,ranie -hereditas) – jest wej+ciem w og-ł praw* jakie posiadał zmarły. Wraz z +mierci6 oso0y gasły ty1ko uprawnienia dotycz6ce prawa rodzinnego/np. patria potests* manus* tute1a2. a spadko0ierc) przec&odziły nie ty1ko rzeczy materia1ne a1e i uprawnienia a tak7e o0owi6zki zmarłego. W prawie arc&aicznym na spadko0ierc) przec&odziły te7 o0owi6zki wynikaj6ce z prawa sakra1nego. Eaj6tek spadko,iercy - heres) z1ewał si) z maj6tkiem wraz ze wsze1kimi zwi6zanymi z tym konsekwencjami. Od ustawy == ta01ic spadko0ierc6 mogła si) sta5 ty1ko oso0a powołana do spadku. Powołanie to -de!atio hereditatis) nast)powało 06dN na podstawie testamentu /e\ testamento2* 06dN na podstawie przepis-w prawa /ad intestato2. Powołana oso0a powinna wyrazi5 wol5 przy5cia spadku -ac*uisitio hereditatis) przez cały okres prawa rzymskiego /z wyj6tkiem prawa pok1asycznego2 dziedzicem mogła 0y5 ty1ko jedna oso0a* z pewnymi wyj6tkami testamencie 7ołnierskim* oraz dziedziczeniu przeciwtestamentowym.. Seme1 &eres temper &eres 3 kto raz zostanie dziedzicem pozostanie nim na zawsze
*eneza )onorum possessio 3str5 6964 Spadko0ierc6 stawała si) oso0a powołana do spadku zgodnie z ius civile jednak ju7 w prawie pok1asycznym z dziedziczeniem cywi1nym wsp-łistniało dziedziczenie oparte na prawie pretorskim - bonorum possessio)< #< w prawie == ta01ic ty1ko jedna oso0a mogła sta5 si) &eres* i mogła ni6 zosta5 ty1ko oso0a 0)d6ca pod władz6 spadko0iercy da1si krewni powołani do spadku / poximi aganti* gentiles2* otrzymywa1i ty1ko maj6tek. Heres stawał si) dziedzicem z mocy prawa* a agnaci i wenty1e musie1i prosi5 pretora o wprowadzenie ic& w posiadanie czy1i o %onorum possessio+
##< powodem powstania dziedziczenia pretorskiego 0yły spory mi)dzy dziedzicami* kt-rzy pretendowa1i do spadku na podstawie ius ci
$ytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiego Według przewa7aj6cyc& opinii dziedzic prawa pretorskiego / %onorum possessor2 nie 0ył sukcesorem uniwersa1nym* jakim 0ył dziedzic prawa cywi1nego 3 )eres+ Stawał si) ty1ko posiadaczem niekt-ryc& przedmiot-w wc&odz6cyc& w skład spadku* kt-re m-gł dopiero zasiedzie5 / usucapio pro )ere$e 2. Pretor dawał mu +rodki oc&rony ana1ogiczne do tyc& kt-re miał )eres* 0yły to$ inter$ictum quorum %onorum 3 o wydanie maj6tku spadkowego* oraz skargi z zastosowaniem (ikcji 06dN z przestawionymi podmiotami /w przypadku oc&rony własno+ci i doc&odzenia wierzyte1no+ci2.
Pojęcie testamentu estament to jednostronne rozporz6dzenie ostatniej wo1i na wypadek +mierci* zawieraj6ce ustanowienie dziedzica. ?. ;ako rozporz6dzenie ostatniej wo1i m-gł 0y5 a7 do +mierci testatora zmieniany. @. Rodził skutki dopiero z c&wi16 +mierci spadkodawcy A. Eusiał zawiera5 ustanowienie dziedzica 3 )ere$is institutio . Fstanowienie dziedzica stanowiło pocz6tek i podstaw) całego testamentu L. Dziedzic powinien 0y5 ustanowiony do cało+ci spadku W prawie pok1asycznym w przpadku ustanowienia wi)kszej 1icz0y )ere$es* te dodatkowe postanowienia zacz)to traktowa5 jako wskaz-wki przy podzia1e spadku na podstawie actio familiae erciscun$ae.
0rchaiczne formy testamentu Prawo okresu == ta01ic znało dwie pu01icznie* ustne (ormy tworzenia testamentu$ Testamentum ca!atis comitiis – m-gł 0y5 sporz6dzony w czasie pokoju na zwoływanyc& dwa razy do roku zgromadzeniac& 1udowyc&* do jego wa7no+ci potrze0na 0yła apro0ata zgromadzenia /nie 0yło jednostronnym o+wiadczeniem wo1i2 Testamentum in procinctu – po1egał na jednostronnym o+wiadczeniu wo1i testatora wo0ec ki1ku naj01i7ej stoj6cyc& w szyku 0ojowym +wiadk-w.
"ancipio familiae – testament mancypacyjny 3str5 69=4 Mancipatio ,ami!iae 0yło (orm6
(inducjarn6. Spadkodawca (ikcyjnie sprzedawał sw-j maj6tek zau(anej oso0ie* aktem emancypacji przy* kt-rym dodawał ustne po1ecenie 0y po jego +mierci przekazał maj6tek wskazanej w ustnym po1eceniu /nuncupatio2 oso0ie. a0ywca przekazywał po +mierci maj6tek testatora za pomoc6 mancypacji spadko0iercy. estament mancypacyny ! Z 0iegiem czasu decyduj6cego znaczenia na0rała nie sama mancypacja nuncupatio* w zwi6zku z tym familiae emptor nie na0ywał własno+ci maj6tku ty1ko stawał si) wykonawc6 testamentu. Nuncaptio zacz)to wydawa5 w (ormie pisemnej. Dokument ten natyc&miast po sporz6dzeniu piecz)towano a na sznurku wi676cym ta01iczki z tekstem przykładało swe piecz)ci L +wiadk-w.
2estament pretorski 3str5 69@4 Pod koniec repu01iki dwie pierwsze sposo0y spadku pu01icznego zanikły. W = w. p.n.e. powstał testament pretorski Podstaw6 jego skuteczno+ci 0yła zapowiedN pretora w edykcie* 7e udzie1i %onorum possessio ka7demu kto przedło7y pisemny dokument opatrzony piecz)ciami J +wiadk-w /L +wiadk-w* familiae emptor i li%erpens2 W okresie k1asycznym testamenty sporz6dzano w (ormie testamentu pretorskiego 1u0 testamentu mancypacyjnego.
2estamenty w okresie poklasycznym Wyłoniły si) pu01iczne (ormy testamentu$
testamentum apud acta conditum % wpisaniu ostatniej wo1i testatora do akt s6dowyc& testamentum principi ob!atum % zło7enia ostatniej wo1i w kance1arii cesarza testamentum tripertitum – prywatna (orma testamentu pisemnego
testament (olo&ra?iczny 3 własnor)cznie sporz6dzony i podpisany przez testatora
2estament #ołnierski 'estament 7ołnierski 0ył wa7ny nawet 0ez wyznaczenia dziedzica* poprzez rozporz6dzenie 1egat-w. Eo7na 0yło wyznaczy5 dziedzica do poszczeg-1nyc& rzeczy* mo7na 0yło te7 doda5 termin 1u0 warunek rozwi6zuj6cy* mo7na 0yło ustanowi5 dziedzicem peregryna czy 1atyna* pomini)cie sui )ere$es nie powodowało 7adnyc& reperkusji* tracił wa7no+5 w rok po zwo1nieniu ze słu70y wojskowej.
Ceredis institutio 3str5 69>4 Fstanowienie dziedzica w okresie prawa przedk1asycznego i k1asycznego musiało nast6pi5 w słowac& imperatywnyc&$ niec& 'ytus 0)dzie 1u0 nakazuje 0y 'ytus został8 mniej stanowcze s(ormułowania powodowały niewa7no+5 testamentu. Fstanowienie dziedzica musiało 0y5 na pocz6tku testamentu. Postanowienia poprzedzaj6ce ustanowienie dziedzica uwa7ano za niewa7ne /proku1ianie uwa7a1i* 7e ustanowienie tutora mo7e wyprzedzi5 )ere$is institutio2. Dziedzic powinien 0y5 ustanowiony do cało+ci spadku 1u0 jego ułamkowej cz)+ci. 'y1ko dzi)ki interpretacji wo1i testatora mo7na 0yło uzna5 inny zapis ni7 cz)+5 ułamkow6 prze1iczaj6c j6 na cz)+5 ułamkow6. Wyznaczona oso0a powinna 0y5 indywidua1nie okre+1ona np. m-j najstarszy syn. Oso0y prawne mogły zosta5 dziedzicami dopiero w okresie pok1asycznym.
$u)stitutio 3str5 6974 Fstanowienie dziedzica mogło nast6pi5 pod warunkiem zawieszaj6cym. 'ypowym przykładem 0yła su,stytuca -subsitutio) czy1i podstawienie testamencie ustanawiano ki1ka stopni spadko0ierc-w na wypadek kiedy pierwszy z nic& nie m-gł 1u0 nie c&ciał przyj65 maj6tku. ! ;u,stytuca pospolita – u!garis ! ustanowienie ki1ku stopni spadko0rania na wypadek kiedy pierwszy i nast)pni nie mog1i 1u0 nie c&cie1i wzi65 spadku na ko!cu zazwyczaj stawiano niewo1nika* kt-ry stawał si) wo1ny < ! ;u,stytuca pupilarna – pupi!!aris ! ustanawiano j6 d1a niepełno1etniego na wypadek nie doj+cia jego do 1at pełno1etnic& ! ;u,stytuca +uasi pupilarna – *uasi pupi!!aris ! 0yła to su0stytucja d1a umysłowo c&orego.
.nne postanowienia zawarte w testamencie 3str5 69B4 Farunek potestatywny zawiesza=cy uemny - Cautio Muciana) W tym przypadku dziedzic powinien otrzyma5 spadek dopiero po +mierci* jury+ci rozwi6za1i t6 spraw)$ dziedzic otrzymywał spadek pod warunkiem* 7e przyrzekł w drodze stypu1acji zwrot maj6tku je+1i nie dotrzyma warunku.
+ydziedziczenie 3exheredatio 4 i tzw5 Dziedziczenie przeciwtestamentowe5 3str5 67;4 W przypadku kiedy testuj6cy nie c&ciał* 7e0y kto+ po nim dziedziczył musiał go wyraNnie wydziedziczyH -exheredatio) podo0nie kiedy c&ciał ty1ko jedno ze swoic& dzieci ustanowi5 dziedzicem pozostałe dzieci musiał wydziedziczy5 po imieniu 1u0 inny wyraNny spos-0. ;e+1i testator nie wydziedziczył kogo+* doc&odziło do dziedziczenia przeciwtestamentowe&o ?ormalne&o< ;e+1i nie wydziedziczył syna testament uwa7ano za niewa7ny i doc&odziło do dziedziczenia pozatestamentowego. ;e+1i za+ pomin6ł inne oso0y testament 0ył wa7ny a1e pomini)te oso0y dziedziczyły kosztem wymienionyc& w testamencie. ;e+1i oso0ami uwzg1)dnionymi w testamencie 0yły oso0y sui )ere$es w-wczas pomini)ta oso0a dziedziczyła swoj6 cz)+5 testamentow6* je+1i za+ 0yły to oso0y postronne* to pomini)ta oso0a 3y dziedziczyły ` spadku. Pocz6tkowo ojciec powinien wydziedziczy5 ty1ko oso0y 0)d6ce pod jego władz6 p-Nniej musiał wydziedziczy5 wszystkie dzieci i ic& potomstwo w 1inii m)skiej / Pretorskie dziedziczenie pozatestamentowe2. ;ustynian postanowił* 7e wszystkie dzieci i wnuki /po synu2 powinny 0y5 wydziedziczone imiennie a niedokonanie tego powodowało dziedziczenie 0eztestamentowe. P-Nniej pod koniec repu01iki zacz)to uwa7a5* 7e wydziedziczenie naj01i7szyc& zwłaszcza sui )ere$es na rzecz os-0 postronnyc& jest sprzeczne z natura1nym porz6dkiem rzeczy. 'acy testatorzy 0y1i traktowani jak oso0y działaj6ce w zamroczeniu umysłu* a taki testament 0ył nazywany testamentum inofficiosum i mo7na go 0yło o0a1i5. Pocz6tkowo dziedzic prawa cywi1nego m-gł wnie+5 skarg) przeciw dziedzicom testamentowym o wydanie spadku / )ere$itas petitio2 przeciw dziedzicowi testamentowemu. F sc&yłku repu01iki utworzono now6 skarg) *uere!a ino,,iciosi testamenti /w ci6gu L 1at oso0a uprawniona do %onorum possessio a$ intestato 2 wytoczenie tej skargi prowadziło do o0a1enia testamentu 9dzieci i da1si krewni zst)pni w 1inii m)skiej8 parentes8 0rat i siostraje+1i spadko0ierc6 0yła oso0a niegodziwab: wy7ej wymienione oso0y mogły wyst6pi5 z t6 skarg6 wtedy gdy w norma1nyc& warunkac& 0y dziedziczy1i a ze spadku nie otrzyma1i co najmniej minima1nego udziału zwanego zac(owkiem - pars !egitma/ portio debita) do ;ustyniana /od ;ustyniana ?4A * wyj6tkowo?4@2 tego co dana oso0a 0y otrzymała przy dziedziczeniu 0eztestamentowym* w przypadku 0raku zac&owka oso0a do niego uprawniona mogła o0a1i5 testament wnosz6c querela inofficiosi testamenti po czym doc&odziło do dziedziczenia 0eztestamentowego /mo71iwo+5 o0a1enia testamentu z tego powodu dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne 2. ;ustynian okre+1ił przypadki kiedy mo7na 0yło wydziedziczy5 syna* oraz okre+1ił 7e dziedzice całkowicie pomini)ci w testamencie mog1i wnie+5 querela inofficiosi testamenti a ci co dosta1i za mały zac&owek skarg) o uzupełnienie zac&owka actio a$ supplen$am legitimam+
pretorskim zniszczenie testamentu uwa7ano za jego uniewa7nienie. Dopiero w prawie ;ustyunia!skim dozwo1ono uniewa7nienie testamentu 0ez pisania nowego.
1odycyl 3str5 67:4 Od czasu Gugusta przyj)to* 7e pewne postanowienia na wypadek +mierci mo7na 0yło zawrze5* w (ormie pro+0y w nie(orma1nym 1i+cie zwanym kodycylem /codoci!!i 2 skierowanym do spadko0ierc-w testamentowyc& /je+1i sporz6dził testament2 06dN 0eztestamentowyc& /je+1i nie sporz6dził testamentu2. Rozporz6dzenia te mogły zawiera5 r-7ne nie(orma1ne zapisy /(ideikomisy2 i wszystkie inne dyspozycje testamentowe opr-cz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. D1atego w testamentac& umieszczano cz)sto k1auzu1e kodycy1arn6* kt-ra w razie o0a1enia go na podstawie nieodpowiedniej (ormy 1u0 tre+ci utrzyma5 go w mocy jako kodycy1. G spadko0iercy w nim ustanowieni 0y1i traktowani jako (ideikomisariusze uniwersa1ni.
Dziedziczenie )eztestamentowe 3ab intestato 4 wstęp W przypadku kiedy zmarły nie zostawił testamentu 1u0 kiedy jego testament 0ył niewa7ny doc&odziło do dziedziczenia 0eztestamentowego* zwanym r-wnie7 dziedziczeniem ustawowym.
Dziedziczenie według ustawy F.. ta)lic Według ustawy == ta01ic po zmarłym dziedziczy1i ty1ko krewni agnacyjni. ;e+1i zmarły 0ył oso06 wo1no urodzon6 .ingennus/* dziedziczono po nim w nast)puj6cej ko1ejno+ci$ W pierwszej ko1ejno+ci dziedziczyły te oso0y* kt-re z c&wi16 +mierci spadkodawcy stawały si) oso0ami sui iuris /sui heredes2 /wszystkie dzieci z iustum matrimonium* adrogowane* adoptowane* nienarodzone i 7ona je+1i 0yła pod manus m)7a2. Ka7de dziecko dostawało ty1e samo według gł-w /i n captia2. W razie +mierci syna maj6cego dzieci* wnuki* itd. jego dzieci dzie1iły si) cz)+ci6 rodzica / in stripes2 W przypadku 0raku sui )ere$es do spadku powoływano naj01i7szyc& krewnyc& agnacyjnyc& proximi agnati czy1i te oso0y* kt-re pozostawały wcze+niej pod władz6 jednego przodka /rodze!stwo* oraz matka je+1i 0yła pod władz6 m)7a2 krewni agnacyjni tego samego stopnia dziedziczy1i według gł-w* 01i7si krewni odsuwa1i od dziedziczenia da1szyc& krewnyc&* w przypadku 0raku rodze!stwa dziedziczy1i synowie zmarłego 0rata 3ci według in stripes. Cdy 0rakowało poximi agnati* według ustawy == ta01ic do spadku 0y1i powoływani członkowie rodu .gentiles/ 3 genty1e. Po zmarłym wyzwo1e!cu /a tak7e emancypowanym synu2 dziedziczyły jego dzieci. ;e+1i ic& nie miał dziedziczył patron 1u0 potomstwo patrona. Po 1atynac& dziedziczy1i jego 0y1i wła+cicie1e. ;e+1i naj01i7szy krewny nie przyj6ł spadku nie o(erowano go da1szym krewnym ty1ko stawał si) spadkiem 1e76cym / hereditas iacens2 i do czas-w Gugusta ka7dy m-gł go zasiedzie5* od czas-w Gugusta przepadał na rzecz skar0u pa!stwa.
Dziedziczenie według edyktum pretorskiego 3str5 67@4 W pierwszej k1asie 3 unde !iberi 3 powołane do spadku po zmarłym 0yły wszystkie jego dzieci* o i1e nie weszły do nowej (ami1ii oraz da1si zst)pni w 1inii m)skiej. Wewn6trz tej k1asy dziedziczyło si) podo0nie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego. W przypadku kiedy o %onorum possessio u0iegał si) emancypowany syn i jego dzieci dzie1i1i si) po połowie. ,mancypowany syn m-gł u0iega5 si) o spadek ty1ko pod warunkiem collatio %onorum /za1iczenia na dział spadkowy2. Od pierwszego wieku emancypowany syn musiał si) podzie1i5 z rodze!stwem czystym maj6tkiem* podo0nie o0j)to p-Nniej t6 zasad6 c-rki ze wzg1)du na otrzymany posag / collatio $otis2* czy dziedzica * kt-ry za 7ycia spadkodawcy otrzymał darowizn) .collatio $onationis/
W razie 0raku 1u0 niezgłoszenia si) nikogo z pierwszej k1asy do dziedziczenia doc&odziła druga k1asa unde !egitimi 3 krewni agnacyjni* kt-rzy dziedziczy1i według ius civile W trzeciej k1asie 3 unde cognati ! do dziedziczenia 0y1i dopuszczeni wszyscy krewni kognacyjni* zar-wno 1inii m)skiej jak i 7e!skiej do stopnia /J w przypadku prawnuk-w rodze!stwa2 W czwartej k1asie 3 unde ir et uxor dziedziczy1i po so0ie mał7onkowie.
(uccessio ordinum et graduum je+1i w okre+1onym czasie do spadku nie zgłosi1i si) 01i7si krewni* pretor o(erował go
da1szym krewnym w tej samej k1asie 1u0 dziedzicom z nast)pnej k1asy.
&miany w dziedziczeniu )eztestamentowym w okresie pryncypatu 3str5 6794 >esarz K1audiusz przyznał prawo dziedziczenia matce posiadaj6cej ius trium li%erorum prawo do dziedziczenia po jej dzieciac& je+1i nie wyprzedziły jej* jej wnuki ojciec 1u0 matka m)7a. Postanowienie K1audiusza potwierdzono w senatus consultum ;ertullianum /za Hadriana2. ;ustynian dał go ka7dej matce. Od ?J po zmarłej matce dziedziczyły wszystkie jej dzieci* nawet nie+1u0ne.
Dziedziczenie według nowel Austynia%skich 3str5 6794 >ałkowite zniesienie pokrewie!stwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego. Powołano k1asy krewnyc& kognacyjnyc& Liberii !egitimi 3 dzieci* a zamiast nie7yj6cyc& wnuki itd. /tak7e c-rki2. Zr-wnanie w prawac& do dziedziczenia m)7czyzn i ko0iet. Cdy nie 0yło dzieci z iustum matr"monium ani wnuk-w itp. Do dziedziczenia mogły doj+5 dzieci z konku0inatu /otrzymywały ?4 spadku po ojcu2. Ascendenci % krewni wst)pni i rodzone rodze!stwo ojca a tak7e dzieci po zmarłyc& 0raciac& i siostrac&. [yj6cy rodzice wyk1ucza1i dziadk-w je+1i nie 0yło rodzic-w jedn6 połow) otrzymywa1i wst)pni ojca a drug6 wst)pni matki. Rodze!stwo rodzone i przyrodnie* rodzone wyk1uczało przyrodnie /nie wnukowie przyrodnic&2 Wszyscy inni krewni kognacyjni Jwarta u,o&ie Bony – je+1i 7ona 0yła u0oga miała prawo do czwartej cz)+ci spadku* je+1i dziedziczyło wi)cej ni7 troje dzieci 7ona dziedziczyła na r-wni z nimi. Zakazał te7 wst)pnym wydziedzicza5 zst)pnyc& 0ez podania odpowiedniej przyczyny.
+ielo, dziedziców 3str5 6B64 Fsp0*dziedzice -coheredes ) ! ka7dy z dziedzic-w powoływany 0ył do całego spadku 1ecz otrzymywał ty1ko cz)+5* poniewa7 jego uprawnienia 0yły ograniczane przez uprawnienia innyc& wsp-łdziedzic-w. Wi)c je+1i kto+ z jaki+ powod-w nie przyj6ł spadku ani nie przekazał go innej oso0ie* ani nie 0yło su0stytuta* to pozostałe cz)+ci automatycznie si) powi)kszały w cz)+ciac& proporcjona1nyc& do ic& udział-w prawo przyrostu - ius accrescendi )/ . W dawnym prawie sui )ere$es mog1i kontynuowa5 jedno+5 maj6tku tworz6c consortium ercto non cito* kt-re mogło 0y5 zniesione w ka7dej c&wi1i przez skarg) actio ,ami!iae erciscundae<
!chrona spadko)iercy 3str5 6B84 Hereditatis petitio – skarga do oc&rony praw dziedzica /dziedzic prawa cywi1nego2* słu7yła do wydania spadku jako cało+ci./ possessor pro )ere$e 3 ten* kt-ry ro+cił so0ie prawo do maj6tku2 1u0 w okresie procesu (ormułkowego przeciw temu kto kwestionował prawo / possessor pro possessore2.
#nterdicum +uorum ,onorum – interdykt c&roni6cy posiadanie dziedzica prawa pretorskiego.
&apisy testamentowe 3legaty4 3str5 6B:4 3e&at windykacyny - per indicationem) – Fstanawiano w słowac&$ Aa5V zapisue i powodowało to* 7e
z c&wi16 przej)cia przez spadko0ierc) spadku 1egatariusz stawał si) wła+cicie1em kwiryta1nym rzeczy. /Przysługiwała mu rei vin$icatio2. 3e&at damnacyny - per damnationem) – Fstanawiano w słowac& Aa5V wyda5 zapis ten w 7aden spos-0 nie powodował powstania własno+ci kwiryta1nej* 1ecz powodował wierzyte1no+5 1egatariusza wo0ec spadko0iercy. /Przysługiwała mu actio ex testamento2. Eo7na 0yło zapisa5 cudz6 rzecz. Legat sinendi modo – ustanawiano w słowac& niec( m0 spadko,ierca ,5dzie zo,owi=zany do zezwolenia/ ,y ytus za,ra* i mia* . Podo0nie jak powy7ej powodowało to zo0owi6zanie* w kt-rym wierzycie1 miał sam so0ie za0ra5 rzecz. /Przysługiwała mu skarga actio ex testamento2. Eo7na 0yło zapisa5 rzecz spadkodawcy 1u0 spadko0iercy. Legat per praeceptionem – Fstanawiano w słowac& niec( uprzednio weKmie * i mo71iwy 0ył ty1ko pomi)dzy wsp-łdziedzicami /przysługiwała mu actio familiae erciscun$ae* 06dN actio vin$icatio2. Lex %a!cidia % M p.n.e. ty1ko
"czystego# spadku mogły 0y5 rozporz6dzone za pomoc6 1egat-w
Gideikomisy 3fideicommissa4 3str5 6B>4 Sideikomis – nie(orma1na pro+0a do spadko0iercy o wydanie przysporzenia maj6tkowego. Od Gugusta wydanie rzeczy stało si) o0owi6zkiem. Yideikomisem mo7na 0yło o0ci67y5 ka7d6 oso0)* kt-ra co+ dostała ze spadku. Sideikomis uniwersalny – pro+0a do spadko0iercy o przekazanie cało+ci 06dN cz)+ci ułamkowej spadku.
omina temper sunt di
/wagi wstępne 3str5 6BB4 Zo,owi=zanie -ob!igatio) – Stosunek prawny* w kt-rym jedna strona jest zo0owi6zana wo0ec drugiej do +wiadczenia. Stron) uprawnion6 nazywamy wierzycie1em* a zo0owi6zan6 dłu7nikiem. 4lementy zo,owi=zania: Fz&l5dny c(arakter – ł6czy ty1ko +ci+1e oznaczone oso0y$ wierzycie1a / creditor 2 i dłu7nika /debitor 2 Xwiadczenie 3 o0owi6zek dłu7nika jego wykonania* mogło po1ega5 na o 1are % zapewnieniu wierzycie1owi wył6czno+ci władania rzecz6* o %acere % podejmowaniu okre+1onyc& działa! , non facere – powstrzymanie si) od działania
o
"raestare %
wzg1)dne zapłacenie odszkodowania
ZaskarBalnośH
2eorie genezy o)ligatio 3str5 8;;4 ?. Według pierwszej teorii powstania zo0owi6za! jej pocz6tk-w na1e7 dopatrywa5 si) w odpowiedzia1no+ci za czyny niedozwo1one* pocz6tkowo stosowano zemsty rodowe* p-Nniej władza ograniczała je do kary ta1ionu* p-Nniej dozwo1ono jednak na do0rowo1nej ugody mi)dzy stronami @. Według drugiej teorii o01igatio wyłoiło si) z arc&aicznyc& akt-w dokonywanyc& za pomoc6 spi7u i wagi* z kt-ryc& dopiero wyłoniła si) odpowiedzia1no+5 de1iktowa. A. Ko1ejna twierdzi* 7e pocz6tkowo zaci6gni)cie zo0owi6zania stwarzało jedynie o0owi6zek dłu7nika* zwany długiem. ie stwarzało jednak jego własnej odpowiedzia1no+ci* kt-r6 na1e7ało uwzg1)dni5 ko1ejn6 czynno+ci6* po1egaj6c6 na ustanowieniu dr)czycie1a. G dopiero p-Nniej dozwo1ono 0y dłu7nik 0ył sam swoim dr)czycie1em.
Podziały zo)owi(za% 3str5 8;:4 @ednostronne i dwustronne Zo,owi=zania ednostronne .ob!igatio uni!atera!is) 3 maj6 miejsce wtedy* gdy ty1ko jedna strona jest
wierzycie1em* a druga jest ty1ko dłu7nikiem. Zo,owi=zania dwustronne 3 ma miejsce wtedy* gdy o0ie strony stosunku s6/1u0 mog6 0y52 zar-wno wierzycie1ami jak i dłu7nikami. R0wnoczesne – ob!igationes bi!atera!es ae*ua!es -synala&matyczneVwzaemne) – poprzez sam (akt powstania zo0owi6zania* o0owi6zku spełnienia przez strony wzajemnyc& +wiadcze!. Eier0wnoczesne – powstawały wtedy gdy w c&wi1i powstania +wiadczenia jedna ze stron 0yła uprawniona a druga zo0owi6zana. Xcis*e&o prawa i do,re wiary Zo,owi=zania stricti iuris – pisana d1a s)dziego (ormułka 0yła z0udowana w ten spos-0* 7e s)dzia musiał trzyma5 si) +ci+1e tre+ci w niej zawartej. Zo,owi=zania bonae ,idei ! udzie1ano (ormułki procesowej umo71iwiaj6cej s)dziemu zas6dzenie tego co si) na1e7ało poszkodowanemu z uwzg1)dnieniem zasad do0rej wiary. Cywilne i naturalne Zo,owi=zania cywilne – zaskar7a1ne Zo,owi=zania naturalne – niezaskar7a1ne
Pojęcie i rodzaje wiadcze% Podstawowym e1ementem ka7dego +wiadczenia jest o,owi=zek spe*nienia określone&o świadczenia<
+ymagania dotycz(ce wiadczenia 3str5 8;94 ?. @. A. .
+wiadczenie musiało 0y5 prawnie i (aktycznie mo71iwe do wykonania. +wiadczenie musiało mie5 warto+5 maj6tkow6* daj6c6 si) wyrazi5 w pieni6dzac&. +wiadczenie musiało 0y5 wyraNnie okre+1one a10o nadawa5 si) do okre+1enia w przyszło+ci. +wiadczenie nie mogło 0y5 sprzeczne z do0rymi o0yczajami* ani te7 0y5 oparte na złej przyczynie.
?wiadczenie rzeczy oznaczonej co do gatunku i co do to#samoci 3str5 8;74 wiadczenie rzeczy co do gatunku 0yło zawsze wa7ne* nawet je+1i rzecz została zniszczona nie z winy dłu7nika. atomiast +wiadczenie rzeczy oznaczonej co do to7samo+ci* stawało si) niewa7ne z c&wi16 zniszczenia przedmiotu* c&y0a* 7e została zniszczona z winy dłu7nika. Wtedy +wiadczenie przemieniało si) w o0owi6zek odszkodowania.
&o)owi(zanie przemienne i upowa#nienie przemienne 3str5 8;74 Zo,owi=zanie przemienne 3 jest to zo0owi6zanie z* kt-rego tre+ci wynika wi)cej ni7 jedno +wiadczenie* spełnienie jednego z nic& zwa1niało dłu7nika z zo0owi6zania. Wy0-r +wiadczenia za1e7ał w zasadzie do dłu7nika* c&y0a 7e
strony um-wiły si) inaczej. iemo7no+5 spełnienia jednego +wiadczenia nie powoduje wyga+ni)cia +wiadczenia ty1ko mo71iwo+ci wy0oru. UpowaBnienie przemienne – ;est to przypadek gdy w tre+ci +wiadczenia jest ty1ko jedno +wiadczenie* a1e dłu7nik mo7e je zast6pi5 innym* kt-rego nie ma w tre+ci. 'akie +wiadczenie zanika kiedy nie jest mo71iwe wykonanie +wiadczenia gł-wnego.
Podzielno, wiadczenia i solidarno, 3str5 8;B4 PodzielnośH ;e7e1i przedmiot +wiadczenia 0ył rzecz6 podzie1n6 +wiadczenie dzie1ono na i1o+5 dłu7nik-w 1u0 wierzycie1i. Przy +wiadczeniu niepodzie1nym +wiadczenie wykonywał jeden z dłu7nik-w na rzecz jednego z wierzycie1i. ;olidarnośH ;olidarnośH czynna – wie1o+5 wierzycie1i* ka7dy m-gł 76da5 od dłu7nika co zwa1niało go ze +wiadczenia wo0ec pozostałyc&. ;olidarnośH ,ierna – wie1o+5 podmiot-w po stronie dłu7nika. W tym przypadku* m-gł 76da5 spełnienia +wiadczenia od jednego z dłu7nik-w* co zwa1niało pozostałyc&.
1lasyfikacja Hródeł zo)owi(za% przedstawiona przez *aiusa w instytucjach i jej rozwój w Res Iottidianae Podział zo0owi6za! w instytucjac& Caiusa* dzie1ił je na Jontrakty i Aelikty* a p-Nniej c&o5 nie wprost* dodaje jeszcze trzeci6 kategori) ,ezpodstawne wz,o&acenie. W zamieszczonym w digestac& justynia!skic& (ragmencie innego dzieła Caiusa Res >ottidiantae uzupełnia dw-j podział przekazany w instytucjac& trzeci6 grup)$ "R-7ne inne oko1iczno+ci powstania zo0owi6za!#
1lasyfikacja Hródeł zo)owi(za% w .nstytucjach Austynia%skich 3str5 86:4 =nstytucje ;ustynia!skie wprowadziły czw0rpodzia* na$ ?2 powstaj6ce z kontrakt-w* @2 jak0y z kontrakt-w /]uasi kontrakt-w2* A2 z de1ikt-w 2 jak0y de1ikt-w /]uasi de1ikt-w2.
.nne klasyfikacje Hródeł zo)owi(za% 3str5 86=4 F1pian przeprowadza podział Nr-deł zo0owi6za! na$ ?2 wynikaj6ce kontraktu* @2 ze zdarzenia* A2 na podstawie stanu (aktycznego. Eodestyn wymienia natomiast$ ?2 wr)czenie rzeczy* @2 wypowiedzenie sł-w* A2 samo wyra7enie porozumienia* 2 przepis ustawy* L2 prawo pretorskie* 2 konieczno+5 J2 czyn niedozwo1ony.
*eneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego 3str5 8694 Pocz6tki Rzymskiego systemu kontraktowego zwi6zane 0yły z najstarszymi aktami prawnymi* takimi jak sponsio czy nexum* kt-re dawały podstaw) do oc&rony procesowej actio in personam. Wła+ciwy rozw-j rzymskiego systemu o01igacyjnego wi6zał si) ze zwyci)stwem systemu (ormułkowego* kt-ry dał szerokie uprawnienia pretorowi w dziedzinie interpretacji (akt-w i s6downictwie. W rzymskim prawie okresu k1asycznego o0owi6zywała zasada nominalizmu kontraktowe&o< Oznaczało to* 7e ty1ko +ci+1e okre+1one prawnie rodzaje działa! mog6 zawi6za5 taki stosunek.
1lasyfikacja kontraktów 3str5 8674 Fydanie rzeczy – /kontrakty rea1ne2 po1egały na wydaniu rzeczy i przeniesieniu własno+ci 1u0 posiadania. PoByczka - mutuum) – str< "19 UByczenie - commodatum) – str< ""1 Przec(owanie - depositum) – str< """ Zastaw r5czny - pignus) – str< """ Fypowiedzenie oznaczonyc( s*0w – str< ""% /kontrakty słowne2 (ponsio (tipu!atio %idepromissio %ideiussio Cautio Zawarcie kontrakt0w w ?ormie pisemne – str< "" /kontrakty 1itera1ne2 ;krypty d*uBnicze - chirographa5 sngraphae ) Fpis do ksi5&i rac(unkowe - nomina transcripticia5 expensi!atio) Eie?ormalne wyraBenie z&ody przez strony 3 /kontrakty konsensua1ne2 ic& istot6 0yło uznanie za rodz6cy
skutek prawny nie(orma1nyc& porozumie! o tre+ci okre+1onej przez prawo. Jupno – sprzedaB - emptio enditio) – str< ""6 Eaem -!ocatio conductio) – str< ""9 ;p0*k5 -sociates) – str< "%1 Zlecenie -mandatum ) – str< "%%
JDER.JI R4.3E4 -str< "19)
Po#yczka 3mutuum4 3str5 86B4 Rzymska po7yczka wywodzi si) z arc&aicznego aktu nexum* dokonywanego za pomoc6 spi7u i wagi w o0ecno+ci L +wiadk-w i li%ripensa. Wierzycie1owi do zwrotu długu przysługiwało legis actio per manus iniectionem . W rozwini)tym prawie rzymskim po7yczka doc&odziła do skutku za pomoc6 kontraktu rea1nego mutuum. Kontrakt ten po1egał na tym* 7e udzie1aj6cy po7yczki / mutuum dans2 przenosił na własno+5 0ior6cego / mutuum accipiens2 pewn6 sum) pieni)dzy 1u0 okre+1on6 1icz0) rzeczy zamiennyc&. Dłu7nik 0ył zo0owi6zany do zwrotu takiej samej 1icz0y rzeczy* tego samego gatunku jaki otrzymał. Po7yczka stwarzała zo0owi6zanie jednostronne stricti iuris. Za Wespazjana zakazano dawania po7yczek pieni)7nyc& synom pod1egaj6cym patria potestas. [e0y m-c po0iera5 odsetki trze0a 0yło zawrze5 oddzie1ny akt / stipu!atio usurarum2. Wierzycie1owi przysługiwała$ conditio certae creditae pecuniae /pieni6dze2* conditio certae rei /rzeczy2 PoByczka morska – zac&odziła wtedy gdy kto+ zawierał po7yczk) na zakup towar-w przewo7onyc& morzem. Wierzycie1 m-gł domaga5 si) zwrotu po7yczki ty1ko wtedy* gdy statek szcz)+1iwie dopłyn6ł do portu* z tego powodu wierzycie1 m-gł zastrzec płacenie wysokic& odsetek* mogło 0y5 ono uczynione pod nie(orma1n6 umow) 3 pactum.
/#yczenie 3commodatum4 3str5 8864 F7yczenie podo0nie jak zastaw* wywodziło si) z dokonywanyc& za pomoc6 mancipatio 1u0 in iure cessio akt-w powierniczyc&. Punktem wyj+cia d1a p-Nniejszego u7yczenia 0yła ,iducia cum amico contracta+ W rozwini)tym prawie rzymskim u7yczenie stało si) kontraktem rea1nym po1egaj6cym na oddaniu przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidua1nie komodatariuszowi w nieodpłatne władanie (aktyczne na okre+1ony czas. F7ytkownik miał prawo korzysta5 z rzeczy 1ecz nie miał prawa po0iera5 z niej po7ytk-w* 0ył te7 zo0owi6zany zwr-ci5 rzecz w stanie nienaruszonym* 0ył te7 zo0owi6zany strzec rzeczy ze szczeg-1na staranno+ci6. 'akie zo0owi6zanie 0yło dwustronne nie r-wnoczesne* oparte na do0rej wierze. Komodantowi przysługiwała actio comodati directa* a komodatariuszowi actio comodati contraria+
Przechowanie 3depositum4 3str5 8884 Przec&owanie wywodziło si) podo0nie jak komodat z ,iducia cum amico contracta.
W rozwini)tym prawie rzymskim przec&owanie stało si) kontraktem rea1nym* po1egaj6cym na oddaniu rzeczy ruc&omej* oznaczonej indywidua1nie przez deponenta w (aktyczne władztwo depozytariuszowi w ce1u nieodpłatnego jej przec&owania. Depozytariusz 0ył zo0owi6zany zwr-ci5 rzecz depozytariuszowi na ka7de jego 76danie* nie miał prawa u7ywania rzeczy* a przy jej przec&owywaniu 0ył zo0owi6zany do zac&owania zwykłej staranno+ci. Było to zo0owi6zanie dwustronne nie r-wnoczesne* oparte na do0rej wierze. Deponentowi przysługiwało actio depositi directa* a depozytariuszowi actio depositi contraria+ Szczeg-1nymi (ormami depozytu 0yły$ ?. Aepozyt nieprawid*owy /$epositum irregulare/ 3 przeniesienie na własno+5 depozytariusza rzeczy oznaczonyc& gatunkowo. @. Aepozyt konieczny .$epositum misera%ile/ 3 0ył przyjmowany w sytuacji przymusowej* w jakiej zna1azł si) deponent. Powodował zaostrzon6 odpowiedzia1no+5 depozytariusza* na podw-jna wysoko+ci szkody. A. Aepozyt sekwestrowy .sequestrum/ 3 miał miejsce gdy rzecz została przyjmowana przez oso0) trzeci6* na czas sporu mi)dzy stronami
&astaw ręczny 3str5 8884 Zastaw ten wywodził si) z umowy powierniczej 0yła to ,iducia cum creditore contracta+ W rozwini)tym prawie rzymskim wykształcił si) zastaw r)czny 3 pignus. Był to kontrakt rea1ny. Doc&odził on do skutku przez przeniesienie posiadania natura1nego rzeczy przez zastawce na zastawnika* w ce1u za0ezpieczenia okre+1onej wierzyte1no+ci. Zastawnik miał o0owi6zek przec&owywa5 rzecz z zac&owaniem szczeg-1nej ostro7no+ci oraz zwr-ci5 j6 po zwr-ceniu przez zastawc) długu. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa* a zastawnikowi actio pigneraticia contraria+ Szczeg-1nym przypadkiem 0ył zastaw antyc(retyczny 3 zastawnik po0ierał po7ytki na poczet długu.
JDER.JI ;YDFE4 -str< ""%) Kontrakty wer0a1ne wywodz6 si) ze sponsio /na pytanie przyszłego wierzycie1a odpowiadał* 7e przyrzeka2. Fdział +wiadk-w nie 0ył tu niez0)dny d1a wa7no+ci aktu* 1ecz m-gł mie5 znaczenie jedynie dowodowe. Sponsio 0yła dost)pna ty1ko d1a o0ywate1i rzymskic& i rodziła zo0owi6zania jednostronne stricti iuris+ azwy poszczeg-1nyc& kontrakt-w poc&odziły od u7ywanyc& przy ic& zawieraniu sł-w np.$ stipulatio* fi$eipromissio* fi$eiussio+ Do doc&odzenia na1e7no+ci z tytułu sponsio słu7yła w procesie 1egis1acyjnym !egis actio per iudicis postu!ationem8 w procesie (ormułkowym 0yły stosowane condictio certae creditae pecuniae * conditio certae rei * oraz actio ex stipu!atu+ W ce1u zapewnienia dowodu zawarcia stypu1acji strony sporz6dzały cz)sto dokument zwany cautio. JDER.JI 3#4R.3E4 -str< "") W k1asycznym prawie rzymskim (orma pisemna 0yła rzadko spotykana8 w ksi)gac& rac&unkowyc& prowadzonyc& przez zamo7nyc& rzymian wyst)powały dwa rodzaje wpis-w$ nomina arcaria oraz nomina transcripticia+ Pierwsze z nic& nie tworzyły zo0owi6zania* miały one ty1ko znaczenie dowodowe* potwierdzaj6ce istnienie jakiego+ zo0owi6zania. Wła+ciwym kontraktem 1itera1nym* 0ył dokonywany w ksi)gac& rac&uJnkowyc& wpis (ikcyjnyc& wpłat i wypłat /najpierw dostawał* p-Nniej oddawał t6 sam6 kwot)2 expensi!atio , taki wpis powodował przekształcenie istniej6cego zo0owi6zania w zo0owi6zanie a0strakcyjne* mogło dotyczy5 tyc& samyc& os-0 1u0 zmieni5 dłu7nika 1u0 wierzycie1a. W okresie pok1asycznym pojawiły si) w Rzymie skrypty dłu7nicze* zwane chirographa i sngraphae + JDER.JI JDE;4E;U.3E4 -str< ""6)
1upno sprzeda# 3emptio Jenditio4 3str5 88>4 W czasac& arc&aicznyc& aktu kupna sprzeda7y dokonywano za pomoc6 aktu mancypacji. atomiast w o0rocie z peregrynami dominowało nie(orma1ne porozumienie stron* kt-re z czasem wyparło mancypacj).
Rzymska sprzedaB konsensualna 0yła czynno+ci6 rodz6c6 zo0owi6zania ty1ko mi)dzy stronami. Sam (akt zawarcia umowy nie przenosił własno+ci rzeczy. Zo0owi6zanie z kupna sprzeda7y 0yło aktem dwustronnym r-wnoczesnym* po1egaj6cym na do0rej wierze. Sprzedawcy przysługiwała actio enditi * a na0ywcy actio empti+ >ena według Proku1ian-w powinna 0y5 usta1ona w +ci+1e oznaczonej kwocie pieni)7nej /Sa0inianie dopuszcza1i cen) w innym towarze2. 'owarem mogła 0y5 ka7da rzecz przeznaczona do o0rotu prawnego ju7 istniej6ca jak i taka* kt-ra ma powsta5 w przyszło+ci /kupno ry0 z połowu2 czy1i kupno szansy / emptio spei 2* kt-re doc&odziło do skutku nawet je+1i nie powstała ta rzecz. Kupno rzeczy przyszłej / empatio rei speratae % kupno przyszłyc& p1on-w2* ten rodzaj kupna sprzeda7y 0ył traktowany jak kontrakt pod warunkiem zawieszaj6cym. W przypadku kiedy rzecz oznaczona indywidua1nie u1egła zniszczeniu 1u0 pogorszeniu skutki ponosi na0ywca. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady rzeczy$ ?. DdpowiedzialnośH za wady prawne 3 wtedy kiedy sprzedawca nie 0ył wła+cicie1em rzeczy /a kupuj6cemu j6 ode0rano2* 1u0 sprzedał rzecz o0ci67on6 zastawem a10o innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzeda7y mancypacyjnej odpowiedzia1no+5 wynikała z samego prawa. Eusiał on pomaga5 na0ywcy w procesie wydo0ywczym przeciw oso0ie trzeciej* w przypadku nieudzie1ania pomocy 1u0 przegrania procesu płacił on podw-jn6 warto+5 rzeczy. Przy sprzeda7y konsensua1nej sprzedawca nie ponosił odpowiedzia1no+ci c&y0a* 7e zostało to zawarte w umowie. Z 0iegiem czasu zacz6ł on odpowiada5 nawet 0ez dodatkowej umowy. @. odpowiedzialnośH sprzedawcy za wady ?izyczne 3 za1e7ała od rodzaju wad i jego +wiadomo+ci. ie 0ył odpowiedzia1ny za wady jawne. Za wady ukryte odpowiadał je+1i o nic& wiedział i podst)pnie je zataił. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady ukryte 0ez wzg1)du na jego +wiadomo+5 została wprowadzona w edykcie edy1-w kuria1nyc&.
onductor zwa1niał si) z +wiadczenia dopiero po wr)czeniu "dzieła# 1okatorowi. A. Eaem pracy - !ocatio conductio operarum) – po1egało na zo0owi6zaniu +wiadczeniu pracy / locator 2 na rzecz pracodawcy / con$uctor 2* w zamian za płacone okresowo wynagrodzenie. okatorowi przysługiwała zapłata gdy z przyczyn nieza1e7nyc& od sie0ie nie m-gł +wiadczy5 czynno+ci* a zgłaszał tak6 gotowo+5. ajem transportu morskiego* !ex 'hodia de iactu w przypadku zrzucenia cz)+ci ładunku w ce1u uratowania statku* wła+cicie1e ładunk-w uratowanyc& płaci1i proporcjona1nie odszkodowanie wynagradzaj6ce straty. Wzajemne roz1iczenia actio locati i actio con$ucti+
$półka 3societas4 Rzymska sp-łka wywodzi si) ze wsp-1no+ci maj6tkowej mi)dzy wsp-łdziedzicami / consortium ercto non cito2. a podstawie tego aktu mogły 0y5 tworzone do0rowo1ne wsp-1noty maj6tkowe na podstawie zgodnej wo1i stron. Sp-łki mo7na podzie1i5 na$ ?. Dotycz6ce całego maj6tku 3 societas omnium bonorum @. Dotycz6ce jednej ty1ko transakcji – societas unius rei A. 'ransakcji okre+1onego rodzaju 3 (ocietas a!icuius negotionis Sp-łka rodziła zo0owi6zania dwustronne* r-wnoczesne i do0rej wiary. Kontrakt doc&odził do skutku poprzez nie(orma1ne porozumienie stron* w kt-rym wsp-1nicy zo0owi6zywa1i si) do osi6gni)cia okre+1onyc& ce1-w gospodarczyc& poprzez wniesienie wkład-w rzeczowyc& 1u0 własnej pracy. mier5 jednej ze stron powodowała rozwi6zanie sp-łki* tak samo wo1a jednej ze stron. Wsp-1nicy odpowiada1i cu!pa !eis in concreto. Straty przysporzone przez jednego wsp-1nika o0ci67ały ty1ko t) cz)+5 zysku* kt-ra na niego przypadała. O podzia1e zysku decydowała umowa* a nie wysoko+5 wkład-w* ani praca. Fmowa okre+1ała te7 prawa i o0owi6zki. iedopuszcza1na 0yła 1wia sp-łka* w kt-rej jeden z członk-w uczestniczył ty1ko w stratac&. Do doc&odzenia roz1icze! z tytułu sp-łki słu7yła actio pro socio* po zas6dzeniu tworzyła rozwi6zanie sp-łki i in(amie oskar7onego. Wo0ec os-0 trzecic& odpowiedzia1no+5 ponosiła ty1ko oso0a 0ezpo+rednio z nimi zwi6zana* gdy7 sp-łka rodziła skutki ty1ko pomi)dzy wsp-1nikami. P-Nniej sp-łki tzw. (ocietas pub!icanorum zacz)ły tworzy5 oso0owo+5 prawn6 /wsp-1na kasa maj6tek* zarz6dca nie wygasały wraz ze +mierci6 jednego członka* so1idarno+5 wsp-1nik-w2.
&lecenie 3mandatum4 3str5 8::4 Było kontraktem* w kt-rym z1ecenio0iorca / mandatarius2 zo0owi6zywał si) na rzecz z1eceniodawcy / mandans2 wykona5 nieodpłatnie okre+1on6 czynno+5 prawn6 (aktyczn6. >zynno+5* kt-r6 z1ecał musiała 1e7e5 w interesie z1eceniodawcy 1u0 w interesie innyc& os-0. ie mogła 1e7e5 w interesie ty1ko z1ecenio0iorcy. Eandat tworzył zo0owi6zanie dwustronne nie r-wnoczesne oparte na do0rej wierze. Eandansowi przysługiwało actio mandati directa. Eandatariusz doc&odził zwrotu koszt-w poniesionyc& przy wykonywaniu z1ecenia oraz zwo1nienia ze zo0owi6za! zaci6gni)tyc& w zwi6zku z wykonywaniem mandatu za pomoc6 actio mandati contraria. Eandatariusz powinien wykona5 z1ecenie w +ci+1e usta1onyc& granicac&. Z1ecenie powodowało skutki ty1ko pomi)dzy jego stronami* d1a innyc& os-0 z1ecenio0iorca wyst)pował we własnym imieniu. Z1ecenie gasło po +mierci jednej ze stron. Z1ecenio0iorca m-gł przyj65 do0rowo1ne &onorarium* 1ecz nie m-gł si) go domaga5 /dopiero w okresie pryncypatu m-gł 76da5 zapłaty2.
Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego 3str5 8:=4 Rzymski system kontraktowy* stopniowo odc&odził od nomina1izmu kontraktowego* co przejawiało si) w udzie1eniu zaskar7a1no+ci niekt-rym nowym umowom.
1ontrakty realne nienazwane 3contractus reales innominati4 3str5 8:@4 W rzeczywisto+ci stanowiły rozwini)cie rzymskic& syna11agmatycznyc& kontrakt-w konsensua1nyc&. W tyc& kontraktac& odpowiedzia1no+5 opierała si) na idei* 7e umowa o spełnienie +wiadczenia wzajemnego rodziła zo0owi6zanie po spełnieniu +wiadczenia jednej ze stron. Pocz6tkowo spełnienie +wiadczenia jednej ze stron i nie wypełnienie +wiadczenia wzajemnego stwarzało jedynie mo7no+5 stosowania skargi o zwrot 0ezpodstawnego wz0ogacenia* mogły 0y5 te7 stosowane actio do!i i pretorska actio in ,atum. Ostatni6 (orm6 powstania kontrakt-w rea1nyc& nienazwanyc& 0yło wprowadzenie pow-dztwa o wypełnienie +wiadczenia wzajemnego actio praescriptis erbis+ W prawie ;ustynia!skim kontrakty rea1ne nienazwane zostały za1iczone do czterec& sc&emat-w$ ?. Przeniesienie własno+ci rzeczy w zamian za przeniesienie własno+ci innej rzeczy$ "daj)* a0y+ dał#/ do ut des2 @. Przeniesienie własno+ci rzeczy w zamian za wykonanie jakie+ czynno+ci (aktycznej / do ut ?acias2 A. Wykonanie pewnej czynno+ci (aktycznej w zamian za przeniesienie własno+ci / ?actio ut des2 . Wykonanie pewnej czynno+ci (aktycznej w zamian za wykonanie innej czynno+ci / ?actio ut ?acias2 ajwa7niejszymi kontraktami rea1nymi nienazwanymi s68 ?. zamiana - permutatio)/ za1iczan6 do sc&ematu $o ut $es @. kontrakt estymacyny - aestimatum)/ kt-ry mo7na za1iczy5 do r-7nyc& sc&emat-w* po1egał na oddaniu innej oso0ie rzeczy oszacowanej w ce1u jej sprzeda7y. Otrzymuj6cy rzecz powinien w razie jej sprzeda7y ui+ci5 um-wion6 kwot)* w przeciwnym razie powinien j6 odda5. A. U&oda -transactio)/ za1iczana jest do sc&ematu factio ut facia. Po1egał na wzajemnym zrezygnowaniu przez strony z roszcze! . "recarium – za czas-w ;ustynia!skic& starano si) j6 podci6gn65 pod kontrakty rea1ne nienazwane.
Pacta 3str5 8:>4 Da1sze rozwini)cie rzymskiego systemu kontraktowego wi6zało si) z przyznaniem zaskar7a1no+ci nie(orma1nym porozumieniom /o i1e nie s6 sprzeczne z zasadami uczciwo+ci i przepisami prawa2. Powodowało to mo7no+5 wykorzystania ic& jako zarzut-w procesowyc&. Pewn6 skuteczno+5 mogły uzyska5 pacta a$iecta czy1i umowy dodawane do kontrakt-w do0rej wiary w c&wi1i ic& zawierania. Prawo pretorskie uznało z 0iegiem czasu zaskar7a1no+5 /przez udzie1enie actio in factum2 niekt-ryc& nie(orma1nyc& porozumie!* wyraNnie przewidzianyc& w edykcie pretorskim. W+r-d tzw. pakt-w pretorskic& / pacta pretoria2 wymienia si) zazwyczaj$ ?. nie(orma1n6 umow) o wypełnienie zo0owi6zania ju7 istniej6cego* zwan6 constitutum debiti < Eogła dotyczy5 zapłaty swojego własnego długu* dzi)ki czemu dodawała dodatkow6 skarg) actio $e pecunia constituta . Eogła r-wnie7 dotyczy5 zapłaty cudzego długu stanowiła wtedy rodzaj zo0owi6zania dodatkowego* z01i7onego w skutkac& do por)czenia. @. receptum argentarii czy1i nie(orma1ne zo0owi6zanie 0ankiera gwarantuj6ce pokrycie długu jego k1ienta wo0ec os-0 trzecic&. Przysługiwała przeciw 0ankierowi actio recepticia. A. receptum nautarum5 cauponum5 stabu!ariorum nie(orma1ne o+wiadczenie zło7one przez wła+cicie1i statk-w* zajazd-w i stajen gwarantuj6ce ic& zwi)kszon6 odpowiedzia1no+5 za przedmioty wniesione przez podr-7nyc&* podnosiło to odpowiedzia1no+5 za rzeczy nawet o sił) wy7sz6. P-Nniej została ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy. . ie(orma1na umowa o zło7enie do0rowo1nej przysi)gi w post)powaniu in iure. Konstytucje carskie rozszerzyły / pacta !egitima2$ ?. nie(orma1n6 umow) o usta1enie posagu @. nie(orma1n6 umow) darowizny
A. nie(orma1n6 umow) o powierzenie prywatnemu ar0itrowi rozstrzygni)cia sporu mi)dzy stronami /warunkiem skuteczno+ci 0yło uprzednie mo71iwe usta1enie kar w (ormie wzajemnyc& stypu1acji2.
Rozszerzenie pojęcia kontraktów 3str5 8:74 Proces zacierania si) r-7nic pomi)dzy kontraktami nazwanymi a nienazwanymi /przyznanie zaskar7a1no+ci porozumieniom nie(orma1nym* nadanie skuteczno+ci prawnej dokumentom pisanym2 doprowadziło do stworzenia za ;ustyniana zasady* 7e porozumienie zawarte mi)dzy stronami w ce1u zawarcia zo0owi6zania* takie zo0owi6zanie tworzy. Wprost ta zasada została przyj)ta w para(razie kodeksu ;ustynia!skiego* 'eo(i1a. W doktrynie g1osator-w poj)cie kontrakt-w uto7samiono zostało ze wsze1kimi porozumieniami nie(orma1nymi. St6d i z p-Nniejszyc& dzieł wynika zasada* 7e porozumie! trze0a dotrzymywa5.
Pojęcie jak)y kontraktów 3str5 8:B4 Rzymskie prawo nie wydzie1iło "jak0y kontrakt-w# jako wyraNnie okre+1onej kategorii. >ec&y c&arakterystyczne wyr-7niaj6ce "jak0y kontrakty# dotyczyły zawsze okre+1onego stanu (aktycznego. W tekstac& przekazanyc& w kody(ikacji justynia!skiej wymienione s6 nast)puj6ce "jak0y kontrakty#$ negotiorum gestio* tutela, legatum per $amnationem i solutio in$e%iti+
2utela 3str5 8=;4 Zo0owi6zanie wynikaj6ce z wykonywania opieki. Opieka taka tworzyła* zo0owi6zanie z01i7one do z1ecenia8 0yło to zo0owi6zanie dwustronne* nier-wnoczesne* do0rej wiary. Pupi1owi przysługiwała skarga actio tute!ae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakład-w m-gł stosowa5 actio tute!ae contraria++
Kegatum 3str5 8=;4 Zo0owi6zanie spadko0iercy wo0ec 1egatariusza /ty1ko 1egatum$ per $amnationem i sinnen$i mo$o2. Przeciw dziedzicowi mo7na 0yło stosowa5 !egis actio per manus iniectionem i w procesie (ormułkowym actio ex testamento. Było to zo0owi6zanie jednostronne* +cisłego prawa.
$olutio inde)iti 3str5 8=;4 ;est to zo0owi6zanie wynikaj6ce z wypełnienia niena1e7nego +wiadczenia. W przypadku +wiadomego przyj)cia niena1e7nego +wiadczenia mogła wyst)powa5 actio ,urti * w przypadku kiedy nie 0ył +wiadomy stosowano skarg) zwan6 condictio indebiti < Było to zo0owi6zanie jednostronne* +cisłego prawa. Eo71iwo+5 76dania zwrotu niena1e7nego +wiadczenia otworzyła mo71iwo+5 wnoszenia skarg z tytułu 0ezpodstawnego wz0ogacenia. /condictiones2$ ?. Condictio ob rem dati i condictio ob causa non secuta – stosowane przy kontraktac& rea1nyc& nienazwanyc& @. Condictio ob trupem causam – stosowana w przypadku przyj)cia przysporzenia w ce1u powstrzymania si) od działania &anie0nego 1u0 wykonywania o0owi6zku prawnego A. Condictio ,urtia – stosowana przeciwko złodziejowi* kt-rego maj6tek powi)kszył si) o warto+ci uzyskan6 po sprzedaniu rzeczy skradzionej.
. Condictio sine causa 1u0 condictio ob iniustam causam – stosowane w przypadku wypełnienia zo0owi6zania* kt-re 0yło poz0awione podstawy prawnej 1u0 opierało si) na niesłusznej przyczynie pot)pianej przez prawo pretorskie.
Pojęcie czynu niedozwolonego w prawie pretorskim 3str5 8==4 Drugim Nr-dłem zo0owi6za! 0yły de1ikty / de!icta2 czy1i przest)pstwa prawa prywatnego. Rodziły one odpowiedzia1no+5 sprawcy w postaci o0owi6zku zapłaty kary prywatnej* na rzecz poszkodowanego 1u0 w niekt-ryc& przypadkac& na rzecz ka7dego kto wni-sł odpowiedni6 skarg). >e1em skargi 0yło uzyskanie od sprawcy kary pieni)7nej* z kt-r6 mogło si) wi6za5 odszkodowanie. Przest)pstwa je+1i godziły w do0ro og-łu pod1egały sankcji pu01icznej rea1izowanej przez władz) pa!stwow6 /crimen ! z0rodnia2. >zyny przest)pne godz6ce 0ezpo+rednio w interesy oso0iste i maj6tkowe poszczeg-1nyc& os-0 / de!ictum2. Warunkiem koniecznym 0yło powstanie stosunku zo0owi6zaniowego pomi)dzy sprawc6 a poszkodowanym. Zo0owi6zanie to 0yło c&ronione za pomoc6 actio in personam+
Gurtum 3str5 8=@4
Surtum w ustawie M## ta,lic i w prawie przedklasycznym Fstawa == przewidywała dwa gł-wne rodzaje kradzie7y8 ?. JradzieB awna % " ,urtum mani,estum# 3 wed1e ustawy == ta01ic 0yła karana kar6 pu01iczn6. >złowiek wo1ny pod1egał c&ło+cie* a nast)pnie 0ył oddawany oso0ie poszkodowanej /zostawał niewo1nikiem 1u0 pozostawał w (aktycznej za1e7no+ci2* niewo1nika po wyc&łostaniu karano +mierci6. Szczeg-1nie surowa kara spotykała złodzieja złapanego na gor6cym uczynku noc6* ustawa dozwa1ała za0icie takiego złodzieja na miejscu pod warunkiem* 7e poszkodowany podni-sł krzyk* je+1i został złapany w dzie! ty1ko wtedy* kiedy 0ronił si) u7ywaj6c nie0ezpiecznego narz)dzia. Prawo pretorskie złagodziło odpowiedzia1no+5 wprowadzaj6c zamiast kary pu01icznej prywatn6 kar) pieni)7n6* płacon6 poszkodowanemu w wysoko+ci czterokrotnej warto+ci rzeczy. Kradzie7 0yła jawna kiedy$ złapano złodzieja na gor6cym uczynku* sc&wytano złodzieja w miejscu gdzie popełnił przest)pstwo* sc&wytano go w czasie przenoszenia rzeczy w miejsce gdzie miał j6 dostarczy5. @. JradzieB nieawna % " ,urtum nec mani,estum# 3 to co nie 0ył kradzie76 jawn6* zas6dzano podw-jn6 warto+5 rzeczy. Skargi $ ?. Actio ,urti concepti et ob!ati 3 skarga przeciwko przec&owuj6cemu skradzion6 rzecz /podw-jna warto+5 rzeczy2. Rewizja taka musiała 0y5 przeprowadzona przez nagiego człowieka /ty1ko przepaska na 0iodrac&2* kt-ry w r)kac& trzymał mis). @. Actio ,urti prohibiti 3 skarga przeciwko so0ie* kt-ra utrudniała poszukiwanie rzeczy skradzionej* taka oso0a odpowiadała na czterokrotn6 warto+5 rzeczy. Surtum w prawie klasycznym Kradzie7 0yła de(iniowana jako " nieuczciwe dotkni)cie cudzej rzeczy w ce1u osi6gni)cia z tego powodu korzy+ci* a10o przez za0-r samej rzeczy* a10o przez jej u7ywanie* a10o posiadanie.# Kradzie76 0yło wi)c nie ty1ko za0ranie rzeczy / ,urtum rei 2 wła+cicie1owi* a1e te7 0ezprawne u7ywanie rzeczy / ,urtum usus 3 np. u7ywanie rzeczy przez depozytariusza2 oraz ,urtum rei suae zwane tak7e ,urtum possessionis /np. za0ranie rzeczy przez zastawc) zastawnikowi2* mie+ciło si) w tym te7 +wiadome przyj)cie niena1e7nego +wiadczenia oraz zniszczenie dokumentu dotycz6cego jakiego+ uprawnienia* tak7e przywłaszczenie oszustwo* paserstwo* u7ywanie cudzej rzeczy* pr-0a popełnienia kradzie7y. 'aka kradzie7 musiała od0y5 si) w0rew wo1i uprawnionego do wniesienia actio ,urti * do powstania odpowiedzia1no+ci wymagane 0yły tak7e$ zły zamiar* po1egaj6cy na ce1owym nieuczciwym działaniu sprawcy* maj6cym na ce1u osi6gni)cie zysku. Fprawnionymi do wniesienia skargi poza wła+cicie1em 0yły oso0y zo0owi6zane do szczeg-1nego strze7enia rzeczy* a opiewało na dwukrotn6 1u0 czterokrotn6 warto+5 rzeczy.
Wysoko+5 kary za1e7ała od sposo0u popełnienia przest)pstwa. Kradzie7 zwyczajna 3 podw-jna8 kradzie7 jawna 3 czterokrotna8 popełnienie kradzie7y opr-cz odpowiedzia1no+ci pena1nej nie wyk1uczało mo71iwo+ci stosowania skarg odszkodowawczyc&* rei indicatio* i conditio ,urtia. Surtom w prawie poklasycznym Powa7niejsze rodzaje kradzie7y 0yły +cigane w drodze cognitio extra ordinem i zacz)ły 0y5 karane jako z0rodnie karane kar6 pu01iczn6.
Rapina 3str5 8=B4 Ra0unek stanowił kwa1i(ikowan6 (orm) popełnienia kradzie7y tj. przy u7yciu siły. ?. Fstawa == ta01ic nie przewidywała specja1nej kary @. Pod koniec repu01iki pretor wprowadził actio i bonorum raptorum* kt-ra przewidywała kar) prywatn6 poszkodowanemu przez ra0usia* mogła 0y5 stosowana ty1ko w ci6gu roku po kradzie7y.
Damnum iniuria datum 3str5 8=B4
DdpowiedzialnośH za wyrz=dzenie szkody w cudzym ma=tku wed*u& ustawy M## ta,lic Przypadkami wymienionymi w ustawie == ta01ic 0yły$ ?. actio de arboribus succissis 3 skarga przysługuj6ca wła+cicie1owi nieruc&omo+ci* kt-remu zniszczono rosn6ce na niej drzewo 1u0 krzew. Za co kar6 0yło @L as-w. /w (ormułce trze0a zawsze 0yło skar7y5 o wyci)cie drzewa2 @. Fszkodzenie ciała cudzego niewo1nika 3 uszkodzicie powinien zapłaci5 kar) ?LM as-w. DdpowiedzialnośH za wyrz=dzenie szkody wed*u& !ex a*ui!ia Lex A*ui!ia została uc&wa1ona w @ r. p.n.e. /jeden z pierwszyc& p1e0iscyt-w po !ex Hortensia2. Wprowadzała specja1n6 skarg)* zwan6 acto damni iniuriae ex !ege A*ui!ia* kt-ra mogła 0y5 stosowana w przypadkac& zamieszczonyc& w trzec& rozdziałac& ustawy$ ?. wprowadzał odpowiedzia1no+5 oso0y* kt-ra w 0ezpo+rednim kontakcie za0iła cudzego niewo1nika4 zwierze czworono7ne za1iczane do pecus /res mancipi2. Odszkodowanie wynosiło najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatniego roku. @. Regu1ował odpowiedzia1no+5 adstypu1atora /wierzycie1a dodatkowego2* kt-ry nieuczciwie umorzył podst)pnie dług dłu7nika wo0ec wierzycie1a gł-wnego. Eusiała zapłaci5 r-wnowa7no+5 strat poniesionyc& przez wierzycie1a gł-wnego. A. Regu1ował odpowiedzia1no+ci oso0y* kt-ra w wyniku działania okre+1onego w rozdzia1e pierwszym zraniła cudzego niewo1nika 1u0 zwierz). Odszkodowanie wynosiło najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatnic& trzydziestu dni. Przes*anki: ?. Szkoda musiała nast6pi5 w wyniku 0ezpo+redniego działania oskar7onego na rzecz @. Szkoda musiała nast6pi5 w wyniku działania sprawcy* a nie w wyniku jego zaniec&ania. Działanie to musiało 0y5 0ezprawne/oceniana o0iektywnie2 A. Rzecz musiała 0y5 rzeczywi+cie zniszczona 1u0 uszkodzona . Wymagała okre+1enia wysoko+ci poniesionej szkody* według rynkowej warto+ci rzeczy L. Fstawa nie odnosiła si) do odpowiedzia1no+ci za szkody maj6tkowe wyrz6dzone na cie1e wo1nej oso0y. . do wniesienia skargi 0ył 1egitymowany pocz6tkowo ty1ko wła+cicie1 kwirytarny rzeczy. Rozw0 odpowiedzialności z !ex a*ui!ia w prawie pretorskim i klasycznym ?. Prawo pretorskie poprzez udzie1enie actio ex lege Aquilia utilis 1u0 actio in fatum umo71iwiało rozci6gni)cie odpowiedzia1no+ci r-wnie7 na przypadki kiedy sprawca oddziaływał na zniszczon6 rzecz jedynie po+rednio* 1u0 przyczynił si) do powstania szkody przez zaniec&anie. Rozszerzenie odpowiedzia1no+ci o0ejmowało te7* przypadki kiedy wła+cicie1 poni-sł szkod) nie przez zniszczenie rzeczy a1e przez to* 7e utracił nad ni6 (aktyczne władztwo.
@. Została wprowadzona przesłanka winy tzw. zasada winy* o0ejmowała wszystkie stopnie winy8 po1egała ona na niezac&owaniu jakiejko1wiek staranno+ci8 o0ejmuje te7 najdro0niejsz6 win). A. Znacznemu rozszerzeniu u1egło poj)cie warto+ci rzeczy* poprzez wprowadzenie odpowiedzia1no+ci na rzeczywist6 szkod) jak6 poni-sł poszkodowany. . Eogła 0y5 stosowana w przypadku szk-d maj6tkowyc& wynikłyc& z uszkodzenia ciała oso0y wo1nej. L. Pretor rozszerzył r-wnie7 zakres os-0 1egitymowanyc& do wniesienia skargi. O0ok pierwszej opartej na lex Aquilia ty1ko d1a kwirytarnyc&* została dopuszczona pretorska actio in ,actum* d1a 0onitarnyc& i niekt-ryc& os-0 władaj6cyc& rzecz6 /u7ytkownik* dzier7ycie12
.niuria 3str5 8@=4
Po5cie iniuria 3 "Wszystko to co jest czynione niezgodnie z prawem* og-1nie nazywa si) 0ezprawiem. W szczeg-1nym znaczeniu iniuria oznacza czasami zniewag)* czasem win)* czasem niesłuszno+5 i niesprawied1iwo+5. " F1pian. "Zniewaga morze dotyczy5 ciała człowieka a10o jego godno+ci* a10o zniesławienia#. #niuria w ustawie M## ta,lic ?. a,lica 8 i " 3 regu1owała odpowiedzia1no+5 za membrum ruptum.% trwałe uszkodzenie ciała8 kara ta1ionu c&y0a* 7e strony uzgodniły kar) pieni)7n6. @. a,lica 8 i % – dotyczyła przest)pstwa zwanego os ,ractum 3 uszkodzenie ciała8 człowieka wo1nego 3 AMM as-w niewo1nika ?LM as-w. A. a,lica 8 i ' – dotyczyła naruszenia nietyka1no+ci cie1esnej 0ez wyraNnego uszkodzenia ciała* @L as-w. . Fwzg1)dniona 0yła te7 w ustawie == ta01ic kara za układanie złyc& pie+ni / ma!a carmina2* kt-ryc& ce1em 0yło sprowadzenie +mierci* c&oro0y 1u0 o0ra7enie godno+ci. Dotyczyła te7 zauroczenia p1on-w. $niuria w prawie pretorskie i klasycznym Prze0udowy odpowiedzia1no+ci de1iktowej dokonał pretor w edykcie de iniuriis. Cdzie zapowiedział udzie1enie skargi actio iniuriarum aestimatoria* kt-ra odc&odziła od +cisłyc& stawek kar* a s)dziowie 0y1i zo0owi6zani udzie1a5 odszkodowa! wed1e zasad słuszno+ci i sprawied1iwo+ci* nie mogła jednak 0y5 wy7sza od kary wskazanej przez samego poszkodowanego. Ko1ejny edykt Ne *uid in,amandi causa ,iat * wprowadziła odpowiedzia1no+5 przeciwko ka7demu* kto w jakiko1wiek spos-0 o0raził inna oso0). Dodano te7$ ?. ,dykt 1e conicio – kto sprzecznie z do0rymi o0yczajami o0raził inn6 oso0) @. ,dykt 1e adtemptata pudicitia 3 o0raza przez zaczepienie* mo1estowanie 1u0 natr)tne c&odzenie za ko0iet6 do0ryc& o0yczaj-w w miejscu pu01icznym. Pretorska skarga mogła 0y5 wytyczona nie ty1ko przez poszkodowanego* a1e i pater familias* za zniewagi wo0ec jego potomk-w i 7ony /nieza1e7nie od manus 2. W razie nieskuteczno+ci actio iniuriarum uniewinniony m-gł wytoczy5 przeciwko oskar7ycie1owi contrario iniuriarum iudicium domagaj6c si) zapłaty ?4?M warto+ci 76dania. DdpowiedzialnośH kryminalna za iniuria W okresie niepokoj-w pod koniec repu01iki została wprowadzona konkuruj6ca z pu01iczn6 krymina1na odpowiedzia1no+5 za uderzenie* wyc&łostanie i naj+cie domu.
Przestępstwa prawa pretorskiego uwagi wstępne Przest)pstwa prawa pretorskiego to$ metus5 do!us5 ,raus creditorum i seri corruptio
"etus 3groH)a4 3str5 8@74 W dawnym prawie rzymskim po0udki dokonywania czynno+ci nie miały znaczenia* tak wi)c czynno+ci dokonane pod wpływem groN0y 0yły wed1e prawa wa7ne. Dopiero prawo pretorskie wzi)ło pod oc&ron) oso0) działaj6c6 pod wpływem metus. ">o zostanie zawarte pod wpływem strac&u tego nie uznam# M p.n.e. Dłu7nik pozwany w procesie z czynno+ci dokonanej pod wpływem metus m-gł si) 0roni5 przez exceptio *uod metus causa* natomiast ten kto poni-sł ju7 szkod) na skutek działania metus m-gł zwr-ci5 si) do pretora o udzie1enie restitutio in integrum 1u0 pretorskie skargi actio *uod metus causa o odzyskanie czterokrotnej warto+ci rzeczy* przed wydaniem wyroku m-gł do0rowo1nie zwr-ci5 rzecz co zwa1niało go z pozostałyc& +wiadcze! rzeczy* mogła 0y5 wniesiona ty1ko w ci6gu roku od ustania zagro7enia* po roku ty1ko actio in ,actum o odzyskanie warto+ci na jak6 pozwany si) wz0ogacił.
Dolus 3podstęp4 3str5 8@B4 Podo0nie jak groN0a w prawie cywi1nym nie miał znaczenia* d1a wa7no+ci czynno+ci* d1atego te7 prawo pretorskie 0rało w oc&ron) oso0) zagro7on6 przez do!us* przyznaj6c jej zarzut procesowy exceptio do!i . Pretor m-gł w razie 0raku innyc& mo71iwo+ci udzie1i5 specja1nej skargi actio do!i / p.n.e.2* kt-ra 0yła skarg6 pena1n6* przyznawan6 poszkodowanemu 1u0 jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody* zas6dzenie opiewało na wysoko+5 szkody oraz poci6gało za so06 in(ami)* mogła 0y5 wniesiona w ci6gu roku od powzi)cia wiadomo+ci o podst)pie drugiej oso0y 1u0 oso0y trzeciej.
$erJi corruptio 3str5 8>;4 Corszenie cudzego niewo1nika* mogło po1ega5 na niekorzystnym wpływie na jego psyc&ik). W takic& przypadkac& pretor m-gł udzie1i5 panu niewo1nika pena1nej skargi actio seri corrupti przesłank6 odpowiedzia1no+ci 0ył zły zamiar gorszycie1a oraz rzeczywiste zgorszenie niewo1nika. Sprawca 0ył zas6dzony na podw-jn6 wysoko+5 zmniejszenia warto+ci zgorszonego niewo1nika.
Graus creditorum 3str5 8>;4 W+r-d przest)pstw prawa pretorskiego wymienione jest podejmowanie przez dłu7nika akt-w uszczup1aj6cyc& maj6tek w ce1u uniemo71iwienia egzekwowania przez wierzycie1a swyc& na1e7no+ci. Pocz6tkowo wierzycie1e zapo0iega1i temu restitutio in integrum 1u0 specja1nego interdyktu interdictum ,raudatorium/ skierowanego do oso0y* kt-ra +wiadomie na0yła maj6tek dłu7nika. W prawie ;ustynia!skim została wprowadzona actio Pauliana* kierowana przeciwko oso0om* kt-re osi6gn)ły zysk w nieuczciwym o0rocie maj6tkiem dłu7nika.
Pojęcie LAak)y deliktówM 3str5 8>;4 Prawo rzymskie nie wyr-7niało ic& jako oddzie1nej kategorii. 'eksty zamieszczone w digestac& i instytucjac& ;ustynia!skic& zawsze opisuj6 "zo0owi6zywa5 si) jak0y z de1ikt-w#. =c& cec&6 wyr-7niaj6ca jest to* 7e dotyczyły poszczeg-1nego (aktu a nie całej grupy* poza tym odpowiedzia1no+5 z jak0y de1ikt-w opierała si) na winie a nie na podst)pie % $olus. W tekstac& justynia!skic& wymienione s6 cztery zo0owi6zania jak0y z de1ikt-w$ iudex *ui !item suam ,ecit * e,,usum e! deiectum * positum aut suspensum oraz execitores nais aut cauponae aut tabu!i de damno aut ,urto.
.udeN Oui litem suam fecit 3str5 8>64 >zy1i odpowiedzia1no+5 s)dziego. S)dzia prywatny otrzymywał uposa7enie na podstawie !itis contestatio* kt-rego skutkiem 0yło powstanie zo0owi6zania s)dziego do os6dzenia sprawy oraz stron do 0rania udziału w post)powaniu s6dowym i zastosowania si) do przyszłego wyroku. Caius opiera odpowiedzia1no+5 s)dziego na samej niestaranno+ci w wykonywaniu swyc& o0owi6zk-w. F1pian uza1e7nia odpowiedzia1no+5* od jego podst)pnego nieuczciwego działania. W razie pomy+1nego przeprowadzenia post)powania !item suam ,acere na miejsce dotyc&czasowego dłu7nika* wc&odził nieudo1ny s)dzia. /w takim procesie zas6dzenie zwyk1e r-wne 0yło* warto+ci przedmiotu procesowego pierwotnego.2
Effusum Jel deiectum 3str5 8>84 =nnym rodzajem odpowiedzia1no+ci z01i7onej do de1iktowej 0yła wprowadzona przez pretora actio de e,,usis e! deiectis. ,dykt pretorski przewidywał trzy przypadki odpowiedzia1no+ci oso0y zajmuj6cej pomieszczenie w 0udynku za szkody wyrz6dzone przez wyrzucenie 1u0 wy1anie czego+ na u1ic). ?. wła+cicie1 zniszczonej 1u0 uszkodzonej rzeczy m-gł si) domaga5 podw-jnej warto+ci rzeczy wyrz6dzonej szkody* odszkodowania mog1i tez domaga5 si) dziedzice poszkodowanego. @. W przypadku +mierci wo1nego człowieka* zapłaty m-gł si) domaga5 ka7dy kto pierwszy wni-sł skarg)* w ci6gu roku. Kara 0yła r-wna LM MMM sesters-w. A. W przypadku uszkodzenia ciała wo1nego człowieka kara 0yła przydzie1ana według uznania s)dziego. Poszkodowany m-gł wyst6pi5 zawsze* ze skarg6* m-gł te7 wyst6pi5 ka7dy w ci6gu roku. ie 0yła 0adana przyczyna* wina* 1ecz skarga opierała si) na samym (akcie wypadni)cia czego+ z 1oka1u zajmowanego przez oskar7onego.
Positum aut suspensum 3str5 8>:4 Wydany przez pretora edykt de positis aut suspensis m-wił o odpowiedzia1no+ci na wysoko+5 ?M MMM sesterc-w oso0y* kt-ra wywiesiła 1u0 wystawiła na okapie jaki+ przedmiot* nad miejscem* w kt-rym norma1nie przec&odz6 1udzie* je+1i mogło to spowodowa5 szkod). Actio de positis aut suspensis* 0yła skarg6 pena1n6* gasn6c6 w c&wi1i +mierci odpowiedzia1nego* skarg) wnie+5 m-gł ka7dy o0ywate1.
ENercitores naJis aut cauponae aut sta)uli de damno aut furto 3str5 8>=4 Odpowiedzia1no+5 wła+cicie1i statk-w* zajazd-w i stajen za uszkodzenia i kradzie7e przedmiot-w wniesionyc& przez k1ient-w* dokonane przez persone1 tyc& zakład-w. Przeciwko wła+cicie1owi zakładu mogła 0y5 stosowana 0yła pena1na skarga in dup!um* podstaw6 odpowiedzia1no+ci 0yła wina wła+cicie1a w złym o0iorze persone1u. ,dykt wprowadził te7 odpowiedzia1no+5 za oso0y sta1e zamieszkuj6ce w zakładzie.
.nne przypadki zaliczane do Ljak)y deliktówM 3str5 8>=4 ?. Odpowiedzia1no+5 noksa1na @. odpowiedzia1no+5 za szkody maj6tkowe wyrz6dzone przez zwierz)ta /wydanie zwierz)cia 1u0 pokrycie szkody2 A. odpowiedzia1no+5 za gorszenie cudzyc& niewo1nik-w
.ntercessio 3str5 8>@4 Fmocnienie zo0owi6za! okre+1ane jest terminem intercessio* kt-re oznacza zar-wno za0ezpieczenie oso0owe jak i rzeczowe* to jest stworzenie dodatkowego zo0owi6zania* w kt-rym oso0a trzecia zwana r)czycie1em zo0owi6zywała si) spełni5 +wiadczenie w miejsce dłu7nika.
Rzeczowe umocnienie zo)owi(za% 3str5 8>@4 Były dokonywane poprzez oddanie wierzycie1owi rzeczy na1e76cej do dłu7nika 1u0 innej oso0y. W najdawniejszym prawie rzymskim przenoszono własno+5 przedmiotu na wierzycie1a / ,iducia cum creditore contracta 2. Zastaw r)czny / pignus2 0ył pierwszym rodzajem za0ezpieczenia* 0)d6cym ograniczonym prawem na rzeczy cudzej. Ostatni6 (orm6 za0ezpieczenia 0yła &ipoteka.
!so)owe umocnienie zo)owi(za% 3str5 8>>4 Oso0owe (ormy za0ezpieczenia po1egały na tym* 7e opr-cz dłu7nika za wykonanie zo0owi6zanie odpowiedzia1ne 0yły inne oso0y /por)czycie1e2. aj0ardziej typow6 (orm6 zawierania tego typu por)czenia dokonywane 0yło za pomoc6 kontraktu wer,alne&o /sponsio5 ,ideipromissio5 ,ideiussio 2. Sponsio ty1ko o0ywate1* i podo0nie jak fi$eipromissio nie przec&odziło takie zo0owi6zanie na dziedzic-w. 9i$eiussio słu7yła do umocnienia wszystkic& zo0owi6za!* r-wnie7 natura1nyc&* a w p-Nniejszyc& czasac& nawet de1iktowyc&* i 0yła dziedziczna. Zo0owi6zanie por)czycie1a 0yło akcesoryjne /trwało tak długo jak trwało zo0owi6zanie dłu7nika2. Odpowiedzia1no+5 por)czycie1a nie mogła 0y5 wi)ksza od
odpowiedzia1no+ci dłu7nika* po wykonaniu +wiadczenia przez por)czycie1a m-gł si) on domaga5 zwrotu koszt-w od dłu7nika gł-wnego na podstawie kontraktu z1ecenia.
$kutki niewykonania zo)owi(za% 3str5 8>>4 Podstawowym o0owi6zkiem dłu7nika 0yło prawidłowe wykonanie +wiadczenia* zgodne z jego tre+ci6. iewykonanie 1u0 niena1e7yte wykonanie +wiadczenia powodowało w zasadzie odpowiedzia1no+5 dłu7nika. Kiedy niemo7no+5 wykonania +wiadczenia wynikała z przyczyn* za kt-re dłu7nik nie odpowiadał* uniewa7niało to zo0owi6zanie /siła wy7sza* zdarzenie przypadkowe2.
Podstawy odpowiedzialnoci za niewykonanie zo)owi(zania 3str5 8>94 ?. do!us – dłu7nik 0ył zawsze odpowiedzia1ny za +wiadome i podst)pne niewykonanie zo0owi6zania. 'ej odpowiedzia1no+ci nie mo7na 0yło wył6czy5. @. cu!pa !ata – gru0e nied0a1stwo* czy1i nie doc&owanie jakiejko1wiek staranno+ci* wymaganej od człowieka. Rodziła odpowiedzia1no+5 na r-wni z do1us. A. cu!pa !eis in abstracto – niedoc&owanie staranno+ci jakiej mo7na 0yło oczekiwa5* od starannego ojca rodziny. /odpowiadał dłu7nik* gdy czerpał zyski z kontraktu2 . cu!pa !eis in concreto – niedoc&owanie staranno+ci* jak6 przejawiała w stosunku do własnyc& rzeczy. W rozwini)tym prawie rzymskim. iewykonanie 1u0 niena1e7yte wykonanie zo0owi6zania rodziło skutki ty1ko wtedy* kiedy dłu7nikowi mo7na 0yło zarzuci5 win). W arc&aicznym prawie rzymskim. Odpowiedzia1no+5 za niewykonanie zo0owi6zania oparta 0yła na przesłankac& o,iektywnyc( /wina nie miała znaczenia2. ;u,iektywizaca prawa nast6piła na pocz6tku na gruncie odpowiedzia1no+ci za czyny niedozwo1one. Szczeg-1ne znaczenie miała tu lex Aquilia. W prawie k1asycznym odpowiedzia1no+5 o0iektywna istniała ju7 ty1ko w wyj6tkowyc& przypadkac&.
$zkoda maj(tkowa i odszkodowanie 3str5 8>B4 Warunkiem odszkodowania 0yło powstanie rzeczywistej szkody maj6tkowej. Eusiała si) ona da5 wyrazi5 w pieni6dzac&. Warto+5 rzeczy 0yła usta1ana w oparciu o rynkow6 warto+5 rzeczy zniszczonej 1u0 nie na0ytej rzeczy. Do okre+1enia warto+ci poniesionej szkody mo7na 0yło do1iczy5 zysk jaki wła+cicie1 rzeczy utracił w zwi6zku z jej uszkodzeniem. Wysoko+5 zas6dzanego odszkodowania za1e7ała od s)dziego.
&włoka 3str5 8>B4 a zakres odpowiedzia1no+ci mogła te7 wpłyn65 zwłoka dłu7nika 1u0 wierzycie1a. Zwłoka miała miejsce w przypadku nie wykonania +wiadczenia w terminie. Eogła poci6ga5 za so06 zmian) +wiadczenia. Zw*oka d*uBnika -mora debitoris) 3 wyst)powała* gdy dłu7nik z przyczyn od niego za1e7nyc& i zawinionyc& nie wykonał +wiadczenia. Przy zo0owi6zaniac& de1iktowyc& dłu7nik od powstania zo0owi6zania 0ył w zwłoce. Zwłoka powodowała zaostrzenie odpowiedzia1no+ci dłu7nika. Odpowiadał on te7 za sił) wy7sz6* c&y0a 7e udowodnił* i7 szkoda powstała0y nawet wtedy* gdy0y spełnił +wiadczenie w terminie. Odsetki za zwłok) mogły 0y5 pocz6tkowo zas6dzane ty1ko ze zo0owi6za! do0rej wiary /w justynia!skim nie ty1ko2. Zwłoka dłu7nika powodowała tzw. perpetuatio ob!igationes /uwiecznienie zo0owi6zania2* co miało skutek* 7e zo0owi6zanie dłu7nika miało 0y nada1 skutek nawet je+1i stało 0y si) niemo71iwe do wykonania. iekorzystne skutki ustawały kiedy dłu7nik zao(iarował wierzycie1owi +wiadczenie* je+1i wierzycie1 nie c&ciał go przyj65 sam popadał w zwłok).
Zw*oka wierzyciela - mora creditoris) 3 kiedy wierzycie1 0ez uzasadnionyc& przyczyn nie c&ciał przyj65 +wiadczenia. Zwłoka wierzycie1a zmniejszała zakres odpowiedzia1no+ci dłu7nika* stawał si) odpowiedzia1ny ty1ko za $olus* dłu7nik miał te7 prawo sprzeda5 przedmiot +wiadczenia.
+yganięcie zo)owi(za% 3str5 89;4
Fykonanie świadczenia – Wyga+niecie zo0owi6zania nast)powało najcz)+ciej z c&wi16 wykonania +wiadczenia przez dłu7nika / so!utio2. W arc&aicznym prawie /kiedy zostało zawarte aktem (orma1nym2 (orma1ne zwo1nienie dłu7nika z zo0owi6zania nast)powało dopiero pod dokonaniu (orma1nego aktu zwo1nienie dłu7nika ze +wiadczenia /stanowił odwrotno+5 aktu* kt-ry tworzył zo0owi6zanie 9 contrarius actus: np. sponsio
Podstawowe pojęcia z zakresu procesu prywatnego 3str5 8994
@urysdykca -iurisdictio) – poj)cie jurysdykcji w prawie rzymskim wi6zało si) z działa1no+ci6 urz)dnik-w jurysdykcyjnyc& /gł-wnie pretora2. W okresie repu01iki i pryncypatu iuris$ictio w zakresie prawa prywatnego* oznaczała udzie1enie skargif pow-dztwa / dare actionem 2* co oznaczało upowa7nienie do rozstrzygni)cia sprawy przez s)dziego 1u0 s)dzi-w prywatnyc&. =naczej miała si) sprawa w prawie karnym* gdzie urz)dnik rozstrzygał spraw) i zas6dzał kar) pu01iczn6. Skargi pow-dztwa* kt-re 0yły przydzie1ane stronom dzie1iły si) na iudica !egitima -w Rzymie i w od1egło+ci ? mi1i od Rzymu* gdy stronami 0y1i o0ywate1e Rzymu i gdy s)dzia 0ył jednooso0owy8 sprawa miała 0y5 rozstrzygni)ta w ci6gu roku i miesi)cy ) i iudica *uae imperio continentur -gdy spraw) spełniaj6ca warunki iudicium !egitimum s6dził zesp-ł s)dziowski* proces poza granicami Rzymu 1u0 c&o5 jedna ze stron 1u0 s)dzia miał o0ywate1stwo rzymskie ) Actio – skar&a ! pow0dztwo – Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu pow-dztwu. =naczej jednak ni7 wsp-łcze+nie rzymskie pow-dztwo nie musiało wynika5 z wyraNnie okre+1onego uprawnienia podmiotowego
znajduj6cego podstawy w przepisac& ius civiles /actio 3 wniosek zgłoszony przez powoda do s6du o przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej oso0ie* zwanej pozwanym2. W przypadku kiedy w ius civile nie 0yło odpowiedniego umocowania prawnego* pretor zgodnie z zasadami słuszno+ci i sprawied1iwo+ci m-gł udzie1i5 oc&rony. ;trony – Wyst)puj6ce w procesie strony okre+1ane s6 mianami pozwanego/ reus2 i powoda /actor 2. Przesłanki wyst)powania w c&arakterze strony$ ?. ZdolnośH procesowa ! czy1i mo71iwo+5 wyst)powania w procesie* za1e7ała w Rzymie od posiadania zdo1no+ci do czynno+ci prawnej. Peregryni otrzyma1i zdo1no+5 procesow6 dopiero w procesie (ormułkowym. Zdo1no+5 procesowa os-0 Alieni iuris stopniowo u1egała rozszerzeniu. @. 3e&itymaca procesowa – czy1i uprawnienie do wyst)powania w c&arakterze strony w konkretnej sprawie* za1e7ała w Rzymie od tego czy oso0a wyst)powała jako pozwany / le&itymizaca ,ierna2 czy pow-d /le&itymizaca czynna) mogła wyst)powa5 w takim c&arakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego. W arc&aicznym prawie rzymskim nie dozwo1one 0yło zast)pstwo procesowe. Z 0iegiem czasu wykształci1i si) zast)pcy jako$ przedstawiany przed s6dem o(icja1nie cognitor / oraz działaj6cy na podstawie nie(orma1nego z1ecenia procurator < Skutki działania cognitora spadały 0ezpo+rednio na zast)powanego* za+ czynno+ci prokuratora musiały 0y5 zatwierdzone* d1atego prokurator musiał da5 za0ezpieczenie* 7e jego działania zostan6 zatwierdzone. JontradyktorynośH 3 strony decydowały samodzie1nie o 1osac& post)powania procesowego i o stawianyc& wnioskac& dowodowyc&. ie oznaczało to jednak tego* 7e pretor nie m-gł si) nie zgodzi5 z nadu7yciem prawa przez powoda* odmawiaj6c mu udzie1enia oc&rony procesowej* 1u0 c&roni6c pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego. W post)powaniu apu$ iu$icem s)dzia nie m-gł wyj+5 poza zakres upowa7nienia zawarty w litis contestatio. Ci5Bar dowodu 3 >i)7ar dowodu zawsze spoczywał na tym kto twierdził. /pow-d musiał udowodni5 (akt zamieszczony w (ormułce8 ewentua1nie pozwany musiał udowodni5 exceptio2. Rodzaje dowod-w$ 1< zeznania świadk0w "< ,ie&li rzeczoznawcy A. dow0d z dokumentu ! na0rał znaczenia dopiero w okresie pok1asycznym '< przysi5&a sk*adana przez powoda lu, pozwane&o<
Przemiany postępowania s(dowego w Rzymie 3str5 8764 W &istorii prawa rzymskiego oc&rona praw prywatnyc& rea1izowana 0yła poprzez trzy post)powania s6dowe$ 1egis1acyjne* (ormułkowe i kognicyjne. ?. post5powanie le&islacyne – ajstarszy rodzaj post)powania s6dowego* mo7na w nim zna1eN5 wie1e e1ement-w pomocy własnej 0yło to tzw. post)powanie zwyczajne / iudicium !egitimum2* do połowy @ w. p.n.e. pozostało jedynym post)powaniem zwyczajnym. Był post)powaniem niezmiernie ?ormalistycznym< Skuteczno+5 działa! stron za1e7ała od dokładnego wypowiedzenia +ci+1e oznaczonyc&* wymienionyc& przez ius civile (ormuł słownyc&. Dozwo1one 0yło ty1ko mi)dzy o0ywate1ami. @. Post5powanie ?ormu*kowe – nazwa wywodzi si) od udzie1anej przez pretora (ormułki / ,ormu!a2* stanowi6cej instrukcj) d1a s)dziego. Pocz6tkowo stosowana 0yła mi)dzy o0. peregrynami i o0ywate1ami* p-Nniej zacz)to stosowa5 je tak7e do rozstrzygania spor-w mi)dzy o0ywate1ami. Poprzez !ex Aebutia -== w. p.n.e.) została uznana za post)powanie zwyczajne. W A@ ostatecznie z1ikwidowane zostało to post)powanie dzi)ki cesarzom. A. Proces ko&nicyny – zacz6ł powstawa5 w okresie cesarstwa* jako spos-0 rozstrzygania spor-w przez urz)dnik-w cesarskic&. Został on okre+1ony jako post)powanie nadzwyczajne /cognitio extra ordinem2.
!gólna charakterystyka postępowania legisakcyjnego i formułkowego 3str5 87=4
Podzia* post5powania na dwa stadia: a. $n iure 3 od0ywało si) przed urz)dnikiem sprawuj6cym jurysdykcj) /pocz6tkowo ty1ko pretor miejski* w p-Nniejszym okresie tak7e pretor d1a peregryn-w a tak7e edy1owie kuru1ni na targowiskac&2. W procesie 1egisakcyjnym po wysłuc&aniu (ormuł stron i w oparciu o ic& prawn6 poprawno+5 pretor udzie1ał 1u0 nie udzie1ał skargi. W procesie (ormułkowym to pretor w oparciu o postu1aty stron i własn6 wiedz) o prawie pisał (ormułk)* a skarg) udzie1ał w oparciu o ocen) prawn6 zdarzenia a nie (ormułki. 0. $n iudico 6 apud iudicem – od0ywało si) przed s)dziom prywatnym* kt-rego zadaniem 0yło merytoryczne rozstrzygni)cie sporu. Był to najcz)+ciej s6d jednooso0owy. Do niekt-ryc& spraw 0y1i powoływani s)dziowie ko1egia1ni$ ?. recuperatores – sprawy na1e76ce do pretora do spraw peregryn-w i niekt-re sprawy de1ikt-w. @. decemiri st!itibus iudicandis – orzekaj6cy w sporac& o wo1no+5 A. centumiri – sprawy spadkowe i o nieruc&omo+ci. Pozew prywatny akłonienie pozwanego 0y stawił si) przed s6dem w ce1u przeprowadzenia pierwszej (azy procesu na1e7ało ty1ko do powoda. Yorma1ne wezwanie pozwanego do stawienia si) przed urz)dnikiem w okre+1onym terminie /in ius ocatio2 0yło aktem o c&arakterze prywatnym. Po zastosowaniu takiego wezwania pozwany musiał stawi5 si) przed s6dem* pocz6tkowo pozwany miał prawo u7y5 przemocy wo0ec pozwanego* kt-ry nie uczynił zado+5 temu 76daniu. Pozwany m-gł te7 da5 powodowi za0ezpieczenie* 7e przyjdzie* po1egało ono na usta1eniu dr)czycie1a. iekiedy 0yło mo71iwe danie za0ezpieczenia pieni)7nego w (ormie stypu1acji. W procesie (ormułkowym przed (orma1nym zło7eniem in ius ocatio pow-d miał o0owi6zek poin(ormowa5 pozwanego o zamiarze wytyczenia mu procesu / editio actionis2. W przypadku nie zgłoszenia si) pozwanego pretor m-gł udzie1i5 powodowi specja1n6 skarg) o zapłacenie kary prywatnej 1u0 te7 zezwo1enie na zaj)cie całego maj6tku pozwanego.
Litis contestatio Pierwsze stadium post)powania in iure ko!czyło si) (orma1nym ugruntowaniem sporu* zwanym !itis contestatio. Dopiero jej dokonanie dawało s)dziemu prywatnemu 1egitymacj) do działanie w procesie. Pretor wyznaczał w o0ecno+ci i za zgod6 stron s)dziego. Skutkiem litis contestatio 0yło powstanie o0owi6zku stron do poddania si) wyrokowi* stwarzała r-wnie7 o0owi6zek po stronie s)dziego do wydania wyroku. Zo0owi6zanie powstałe w wyniku litis contestatio 0yło okre+1one zwrotem condemnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yło doc&odzenie wierzyte1no+ci opartej na ius civile* doc&odzonej w iu$icium legitimum* dokonanie litis contestatio powodowało wyga+ni)cie pierwotnego zo0owi6zania /z $are, facere, prastare, oportere2 i 9przemian6 go w zo0owi6zanie z con$emnari oportere . W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yło zo0owi6zanie oparte na prawie pretorskim 1u0 gdy c&odziło o naruszenie praw władczyc&* zo0owi6zanie nie gasło 1ecz pozwanemu przysługiwała w ko1ejnym procesie exeptio+ Litis contestatio stanowiła ostateczny moment ugruntowania si) przedmiotu sporu i
wsze1kie p-Nniejsze zmiany w przedmiocie sprawy jak np. zwr-cenie rzeczy nie mogły 0y5 przez s)dziego uznawane. Dokonanie litis contestatio 0yło* mo71iwe ty1ko przy udzia1e o0u stron. ?. W przypadku gdy przedmiotem procesu 0yło zo0owi6zanie* pozwany* kt-ry nie c&ciał dokona5 litis contestatio 0ył traktowany jak inde,ensus -oso0a* kt-ra si) nie 0roni )< W skargac& in personam pretor zezwa1ał na za0ranie pozwanego do wi)zienia prywatnego /$uctio2* 06dN wprowadzał powoda w maj6tek pozwanego/ missio in %ona2* do czasu kiedy zgodził si) na litis contestatio.
@. W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0yła rzecz 1u0 oso0a 0rak litis contestatio m-gł powodowa5 udzie1enie powodowi posiadania nad rzecz6 /ty1ko wtedy przedmiot przyni-sł pretor2. A. W przypadku gdy pozwany ukrył rzecz przed pretorem* miała miejsce specja1na skarga actio ad exhibendum * stwarzała o0owi6zek wdania si) w sp-r* ewentua1ny wyrok miał wysoko+5 warto+ci rzeczy. . W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0yła nieruc&omo+5* przeciwko pozwanemu mo7na 0yło stosowa5 interdictum *uem ,undum* kt-ry po+rednio zmuszał pozwanego do wdania si) w sp-r. Do !itis contestatio nie doc&odziło gdy$ ?. Pozwany uznał 76dania powoda w trakcie post)powania in iure /con,essio in iure2 @. iusiurandum in iure 3 czy1i przysi)ga składana przez pozwanego* 7e roszczenie powoda nie istnieje. Roszczenie przysi)gi mogło 0y5 przerzucone na powoda* 7e jego roszczenie istnieje. Zło7enie przysi)gi przez pozwanego mogło zako!czy5 proces 1u0 da5 mu exceptio. Da1ej mogło istnie5 post)powanie z krzywoprzysi)stwa. Fyrok S)dzia musiał trzyma5 si) +ci+1e upowa7nienia zawartego w !itis contestatio+ Ocena dowod-w na1e7ała do s)dziego* wyrok 0ył ostateczny i nie pod1egał zaskar7eniu. D1a strony przegrywaj6cej wydanie wyroku /iudicatum2 stwarzało o0owi6zek jego wykonania* powstaj6ce z wyroku zo0owi6zanie zast)powało powstaj6ce w wyniku litis contestatio.
Post5powanie e&zekucyne W przypadku nie wykonania przez dłu7nika wyroku wierzycie1 m-gł przyst6pi5 do egzekucji przez dokonanie nowej in ius ocatio. Podstaw6 wszcz)cia tego post)powania 0yło przyznanie si) do winy 1u0 wydanie wyroku. W post)powaniu in iure jako podstaw) pozwany podawał istnienie wyroku i (akt jego niewykonania. W przypadku uznania wyroku doc&odziło do e(ektywnej egzekucji /przedmiotem 0yło w 1egisakcyjnym dłu7nik* w (ormułkowym maj6tek dłu7nika2. Pozwany m-gł tez przed pretorem zakwestionowa5 (orma1n6 prawidłowo+5 wyroku. W tym przypadku doc&odziło ponownie do !itis contestatio* kt-rego przedmiotem nie mogła 0y5 zasadno+5 pierwszego wyroku* mo7na 0yło ty1ko wysnuwa5 argumenty odnosz6ce si) do niewa7no+ci post)powania. >i)7ar udowodnienia niewa7no+ci post)powania na1e7ał w tym procesie do pozwanego. Zas6dzenie w tym procesie wi6zało si) z zapłaceniem podw-jnej warto+ci przedmiotu sporu. Kiedy wygrał pozwany otrzymywał on warto+5 rzeczy.
Postępowanie legisakcyjne ogólna charakterystyka 3str5 8B;4 >ec&6 c&arakterystyczn6 post)powania 1egisakcyjnego 0yła niezwykła (orma1istyka* w szczeg-1no+ci przy nawi6zaniu sporu przed pretorem. Post)powanie in iure sprowadzało si) do u7ycia ki1ku (ormuł słownyc& / !egis actiones2* kt-re musiały 0y5 wypowiedziane przed pretorem 0ez najmniejszyc& pomyłek ani zaj6kni)5* w przeciwnym razie pow-d tracił mo71iwo+5 wniesienia skargi. Dzi)ki Caiusowi znamy pi)5 !egis actiones$ 6+ 7+ <+ =+
L.
legis actio sacramento legis actio per manus iniectionem legis actio per iu$icis legis actio postulationem legis actio per con$ictionem oraz legis actio per pignoris capionem
Poszczególne legis actions 3str5 8B64
Legis actio sacramento – według Caiusa okre+1ana jako skarga og-1na / actio genera!is2. 'o znaczyło* 7e miała zastosowanie do wszystkic& nieokre+1onyc& w ustawac& spraw. =stot6 tego post)powania 0yło wypowiedzenie +ci+1e okre+1onyc& (ormuł słownyc&* za pomoc6 kt-ryc& strony stwierdzały sp-r do istnienia* 06dN nieistnienia pewnego uprawnienia. ast)pnie strony wyznaczały zakład przez wyznaczenie okre+1onej o(iary* pocz6tkowo zwierz)ta p-Nniej pieni6dze. Strony zgadzały si)* 7e0y słuszno+5 ic& roszcze! os6dził s)dzia prywatny wyznaczany za ic& zgod6 przez pretora. S)dzia os6dzał ty1ko słuszno+5 06dN nie pozwu. Rozstrzygni)cie to
tworzyło mi)dzy stronami zo0owi6zanie zwane iudicatum* kt-re powinno 0y5 do0rowo1nie wykonane przez stron) przegrywaj6c6. Pocz6tkowo nie wykonanie tego zo0owi6zanie 0yło zagro7one przymusem wygrywaj6cego p-Nniej now6 skarg6 !egis actio per manus iniectionem . Post)powanie za pomoc6 !egis actio in rem od0ywało si)$ ?. wła+cicie1 rzeczy 1u0 maj6cy prawo władcze nad oso06* kt-ry został poz0awiony (aktycznego władztwa nad rzecz6 1u0 oso06* wzywał oso0) posiadaj6c6 jego rzecz 1u0 u kt-rej znajdowała si) oso0a do stawienia si) przed pretorem @. Pozwany musiał si) stawi5 przed pretorem wraz z przedmiotem sporu 1u0 jego sym0o1em A. Pow-d wypowiadał przed pretorem +ci+1e okre+1one przez ustaw) słowa i dotykał przedmiotu sporu/to działanie
Legis actio per manus iniectionem Była to skarga in personam. Eogła słu7y5 do doc&odzenia zo0owi6za! wynikaj6cyc& z wyrok-w s6dowyc& oraz niekt-ryc& uprzywi1ejowanyc& wierzyte1no+ci /po7yczki dokonywanej spi7em i wag6* z zapisu testamentowego z niekt-ryc& de1ikt-w2* kt-re stwarzały o0owi6zek okre+1any zwrotem $amnas esto .$amnatio 2 ?. Pow-d dokonywał / manus iniectio2 przed pretorem* nało7enia r)ki na oso0) dłu7nika* wypowiadaj6c (ormuł) stwierdzaj6c6 i7 pow-d dokonuje nało7enia r)ki na dłu7nika z powodu nie wywi6zania si) przez niego z o0owi6zku* kt-ry na nim ci67ył. @. Pretor zezwa1ał na za0ranie dłu7nika do domu powoda w ce1u wykonania egzekucji. ;e7e1i nikt nie wykonał długu za dłu7nika* pow-d m-gł go sprzeda5 poza o0r)0 Rzymu. Pocz6tkowo m-gł tez go nawet za0i5. P-Nniej doszło do złagodzenia post)powania wo0ec dłu7nik-w. A. ;e7e1i dłu7nik kwestionował zasadno+5 dokonania na jego oso0ie manus iniectio* m-gł poprosi5 oso0) trzeci6 .vin$ex/ o odtr6cenie r)ki powoda i wdanie si) w sp-r. W niekt-ryc& przypadkac& pozwany m-gł sam odtr6ci5 r)k) powoda. W przypadku odtr6cenia r)ki doc&odziło do litis contestatio i procesu gdzie s)dzia miał rozstrzygn65 czy manus iniectio 0yła zasadna. >in$ex i dłu7nik ryzykowa1i w procesie podw-jn6 warto+ci6 rzeczy a wierzycie1* kt-ry niesprawied1iwie wszcz6ł post)powanie* 0ył on zo0owi6zany zapłaci5 pozwanemu r-wnowarto+5 przedmiotu sporu.
Legis actio per iudicis postu!ationem Była skarg6 in personam mogła 0y5 doc&odzona do +ci+1e okre+1onyc& wierzyte1no+ci pieni)7nyc&* w +ci+1e okre+1onyc& przez ustaw) przypadkac&. Pow-d wzywał pozwanego do uznania 1u0 zaprzeczenia długu. W
przypadku kiedy pozwany zaprzeczył prosił on pretora o ustanowienie s)dziego prywatnego. Słu7yła do doc&odzenia gł-wnie wierzyte1no+ci zawartyc& w (ormie sł-w /pyta! i odpowiedzi2 oraz przy roz1iczeniac& wsp-łdziedzic-w /w tym przypadku s)dzia ar0iter2* r-wnie7 z tytułu wsp-łwłasno+ci
Legis actio per condictionem Była skarg6 in personam. Pow-d wzywał pozwanego do uznania 1u0 zaprzeczenia długu. W przypadku kiedy pozwany zaprzeczył prosił on pretora o ustanowienie s)dziego prywatnego. Powstała w === w. p.n.e. na mocy dw-c& ustaw Lex Licinia do doc&odzenia +ci+1e oznaczonyc& wierzyte1no+ci pieni)7nyc& oraz Lex 3alpurnia o +wiadczenie +ci+1e oznaczonyc& rzeczy innyc& ni7 pieni6dze. Pow-d przed pretorem wymieniał wierzyte1no+ci i m-wił* 7e je+1i w ci6gu AM dni nie zostan6 wyr-wnane to pozwany powinien si) stawi5 przed pretorem w ce1u wyznaczenia s)dziego.
Legis actio per pignoris capionem Było to pozas6dowe zaj)cie przedmiot-w na1e76cyc& do dłu7nika w ce1u zmuszenia go do dokonania 76danego +wiadczenia. Zaj)cia dokonywano przy udzia1e +ci+1e oznaczonyc& sł-w. Dotyczyło ty1ko do oznaczonyc& nie1icznyc& przypadk-w doc&odzenia na1e7no+ci. /zapłata 7ołdu* na1e7no+ci podatkowyc&* oraz wynikaj6cyc& z prawa sakra1nego2.
Postępowanie formułkowe ogólna charakterystyka 3str5 8B>4 Post)powanie (ormułkowe 0yło zdecydowanie mniej (orma1istyczne ni7 1egisakcyjne. Strony ju7 nie musiały d67y5 do tego a0y doszło do litis contestatio wypowiedzie5 okre+1onyc& (ormuł słownyc&* strony przedstawiały ty1ko w spos-0 nie(orma1ny pretorowi swoje racje* na tej podstawie pretor decydował o udzie1eniu 06dN nie skargi. Pretor w oparciu o istniej6cy stan prawny i zasady słuszno+ci pisał (ormułk)* wyznaczał s)dziego i dawał mu upowa7nienie do osadzenia sprawy. Yormułka 0yła zwyk1e pisemna* po jej napisaniu pretor wr)czał j6 stronom i w tym momencie nast)powało litis contestatio+
Gormułka 3str5 8B>4
#stota ?ormu*ki ! stanowiła instrukcj) d1a s)dziego* jakie oko1iczno+ci ma usta1i5 i jaki ma wyda5 wyrok* miała zazwyczaj (orm) zdania warunkowego. ;ego pierwsza cz)+5 0ył to warunek /opis stanu (aktycznego na* kt-rego t1e doszło do sporu2 druga stanowiła propozycj) wyroku* kt-ry s)dzia miał o0owi6zek wyda5. Cz5ści zwyczane ?ormu*ki – >z)+ci kt-re musiały zna1eN5 si) w (ormułce$ ?. Nominatio – wyznaczenie s)dziego prywatnego* 0yło dokonywane w (ormie imperatywnej na pocz6tku (ormułki. @. $ntentio – cz)+5 (ormułki* w kt-rej pow-d zawiera swoje 76dania. W intentio actio in personam wymienieni 0y1i wierzycie1 i dłu7nik* kwota 1u0 przedmiot +wiadczenia. W intentio actio in rem zawarte 0yło ty1ko nazwisko powoda oraz opis przysługuj6cego mu uprawnienia władczego nad rzecz6 1u0 oso06* kt-rego naruszenie 0yło powodem wszcz)cia procesu. Zazwyczaj intentio wyst)powało ł6cznie z con$emnatio jedynie w skargac& działowyc& i tyc&* kt-ryc& ce1em 0yło usta1enie istniej6cego prawa nie 0yło z ni6 poł6czona. /'e skargi nazywamy preudycalnymi/ 0ez kary ty1ko o istniej6ce mi)dzy stronami uprawnienia2 >z)+ciami zwyczajnymi wyst)puj6cymi tylko w niekt0ryc( ?ormu*kac( 0yły$ ?. 1emonstratio – cz)+5 znajduj6ca si) na pocz6tku przedstawiaj6ca sprawc). @. Condemnatio – cz)+5 (ormułki* w kt-rej daje si) s)dziemu prawo do zas6dzenia a10o uwo1nienia. Wyrok m-gł w zasadzie opiewa5 ty1ko na pieni6dze. >zasami znajdowała si) klauzula ar,itralna -restytucyna) upowa7niaj6ca s)dziego* a0y przed wydaniem ostatecznego wyroku stwierdził* czy pow-d ma racj). >o umo71iwiało wykonanie +wiadczenia. A. Adiudicatio – 0yła cz)+ci6 (ormułki przyzwa1aj6c6 s)dziemu na przys6dzenie rzeczy* kt-rej+ ze spieraj6cyc& si) stron. Cdzie rozstrzygni)cie sporu mogło si) wi6za5 ze zmian6
istniej6cyc& stosunk-w prawnyc& przez s)dziego /np. zniesienie wsp-łwłasno+ci* podział maj6tku spadkowego w sporze o wytyczeniu granic2. Cz5ści nadzwyczane ?ormu*ki ?. exceptio – czy1i zarzut procesowy* dawała pretorowi mo71iwo+5 przeciwdziałania krzywdz6cym stron) pozwan6 skutkom* kt-re mogły wynika5 z restrykcyjnego stosowania norm ius civile np. a. oso0a* kt-ra wypełniła +wiadczenie z tytułu zo0owi6zania powstałego przez akt (orma1ny* 0yła zwo1niona dopiero po wydaniu odpowiedniego aktu* 0ez niego wierzycie1 m-gł0y ci6g1e 76da5 procesowo wykonanie +wiadczenia /przeciwdziała exceptio $oli 9podst)p:2 0. Zo0owi6zanie zawarte przez akt (orma1ny /np. sponsio2 i zawarcie przez wierzycie1a z dłu7nikiem nie(orma1nej umowy o odroczenie zapłaty 1u0 darowanie długu* co 0yło prawnie niewa7na / exceptio pacti 9porozumienie:2 c. W przypadku czynno+ci zawartyc& pod wpływem $olus 1u0 metus* czynno+5 zgodnie z ius civile rodziła skutki prawne/ exceptio $oli 1u0 exceptio quo met"s causa 2 d. W przypadku kiedy wła+cicie1 kwirytarny rzeczy na1e76cej do res mancipi sprzedał j6 a nast)pnie wydał przez tra$itio nie tracił swego prawa własno+ci opartego na prawie cywi1nym. = m-gł na podstawie ius civile 76da5 wydania rzeczy / exceptio rei ven$itae ac tra$itae2 e. W przypadku kiedy wła+cicie1 po wydaniu wyroku w procesie in rem a nawet po samym litis contestatio* wytoczył proces o zwrot rzeczy przeciwko tej samej oso0ie* z kt-r6 ju7 raz $o#ona litis contestatio /exceptio rei iu$icatae vel in iu$icium $e$uctae .2 W odpowiedzi na exceptio pow-d m-gł prosi5 o umieszczenie w (ormułce replicatio stanowi6cej ustosunkowanie si) do zarzutu procesowego. 'ego rodzaju zarzuty mogły 0y5 ponawiane w postaci dup!icatio /w interesie pozwanego2 trip!icatio /powoda2. Podniesienie w procesie e\ceptio 0yło zwi6zane z o0owi6zkiem udowodnienia @. "raescriptio – mogła wyst6pi5 w (ormie pro reo/ kt-ra spełniała tak6 sam6 ro1) co exceptio* 1u0 w (ormie pro actore czy1i zastrze7enia na korzy+5 powoda* zastrze7enie to umieszczone przed intentio umo71iwiało powodowi doc&odzi5 cz)+ci wierzyte1no+ci nie uniemo71iwiaj6c doc&odzenia pozostałej cz)+ci.
Przykłady formułek 3str5 :;64 1lasyfikacja skarg 3str5 :;=4 7+ Actiones in rem5 Actiones in personam a. Actiones in rem 3 słu7yły do
doc&odzenia praw o c&arakterze władczym nad rzeczami 1u0
oso0ami. 0. Actiones in personam 3 przysługiwały wierzycie1owi* mogły 0y5 stosowane ty1ko przeciwko dłu7nikowi. "< ;kar&i cywilne i ;kar&i pretorskie a. Skargi cywi1ne % 0yły udzie1ane przez pretora na podstawie uprawnie!* kt-ryc& oc&ron) przewidywało ius civile. 0. Skargi pretorskie dzie1iły si) na$ ?. actiones uti!es – pretor udzie1ał te skargi* gdy 0rakowało jednej przesłanki potrze0nej do wytyczenia ius civile+ @. Actiones ,icticiae – Fmo71iwiały udzie1enie skargi poprzez przyj)cie (ikcji* i7 zostały spełnione wymogi przewidziane w istniej6cyc& ju7 unormowaniac& prawnyc&
A. ;kar&i z przestawieniem podmiot0w w ?ormu*ce – kt-re po1egały na przedstawieniu w con$emnatio nazwiska innej oso0y ni7 ta* kt-ra wyst)powała w intentio jako pow-d 1u0 pozwany. Fmo71iwiała zmian) dłu7nika 1u0 wierzycie1a 0ez potrze0y dokonywania odnowy zo0owi6zania. Była te7 udzie1ona dziedzicowi rektorskiemu 1u0 na0ywcy maj6tku upadłego dłu7nika. Wył6cznie na imperium pretora opierały si) actiones in ,actum – skargi za pomoc6* kt-ryc& pretor c&ronił jaki+ stan (aktyczny* kt-ry nie znajdował 7adnego unormowania w ius civile %< ;kar&i ścis*e&o prawa i skar&i do,re wiary -str< %6) a. Stricti iuris 3 s)dzia 0ył zo0owi6zany +ci+1e trzyma5 si) tre+ci (ormułki 0. Do0rej wiary 3 w skargac& do0rej wiary s)dzia 0ył zo0owi6zany wzi65 pod uwag) wszystkie oko1iczno+ci* nawet je+1i nie znajdowały si) one w (ormułce. '< ;kar&i odszkodowawcze i skar&i penalne a. >e1em skarg odszkodowawczyc& 0yło pokrycie poniesionej szkody 0. >e1em skarg pena1nyc& 0yło wymierzenie kary prywatnej. ie mogły 0y5 stosowane wo0ec dziedzic-w poszkodowanego < #nne podzia*y skar& -str< %7) a. Actiones privatae 3 czy1i skargi* kt-re mogły 0y5 wnoszone jedynie przez oso0y* kt-rym uprawnienie takie przysługiwało ze wzg1)du na stosunek prawny* kt-rego 0yły stronom 1u0 naruszenie przysługuj6cemu im prawa władczego. Actiones populares* kt-re m-gł wnie+5 ka7dy o0ywate1. 0. Actiones perpetuae % czy1i skargi wieczyste* 0ez ograniczenia w czasie i Actiones ;emporales* kt-re mo7na 0yło wnosi5 jedynie w okre+1onym czasie.
Postępowanie egzekucyjne 3str5 :;74 W okresie procesu (ormułkowego egzekucja od0ywała si) w drodze nowego post)powania actio iudicati < ;e7e1i pozwany kwestionował przed pretorem słuszno+5 wszcz)cia post)powania* doc&odziło do litis contestatio i oddania sprawy s)dziemu i w razie przegrania procesu zapłat) podw-jnej warto+ci rzeczy. W ponownym procesie* prowadzonym na podstawie actio iudicati * s)dzia miał jedynie mo7no+5 0adania (orma1nej wa7no+ci iu$icatum* a nie zasadno+ci 76dania* kt-re 0yło podstaw6 pierwszego procesu. ;e7e1i pozwany uznał zasadno+5 actio iu$icati doc&odziło do e(ektywnej egzekucji enditio bonorum* ?. Rozpoczynała si) od wprowadzenia wierzycie1a w cały maj6tek dłu7nika / missio in ,ona2 @. Podaniem tego do wiadomo+ci pu01icznej / proscriptio bonorum2* co rwało od ?L do AM dni* miało to na ce1u poin(ormowanie pozostałyc& dłu7nik-w i umo71iwienie im przyst6pienia do post)powania. Proscriptio miała dodatkowy skutek in(amuj6cy. A. Po zako!czeniu proscriptio pozosta1i wierzycie1e wy0iera1i spo+r-d sie0ie magistra %onorum * m-gł on w ce1u przywr-cenia umniejszonego maj6tku upadłego dłu7nika prosi5 pretora o udzie1enie restitutio in integrum 1u0 inter$ictum frau$atorium /za0ezpieczenie skuteczno+ci czynno+ci dłu7nika zmierzaj6cyc& do pokrzywdzenia wierzycie1i2 . Przeprowadzał sprzeda7 całego maj6tku dłu7nika w drodze pu01icznej 1icytacji. a0ywca maj6tku 0ył traktowany jako uniwersa1ny nast)pca dłu7nika / bonorum emptor 2. Odpowiadał przed wierzycie1ami do wysoko+ci sumy usta1onej podczas 1icytacji. L. E-gł te7 doc&odzi5 wierzyte1no+ci upadłego dłu7nika stosuj6c actio Rutiliana z przedstawionymi podmiotami w (ormułce. . Dłu7nik m-gł unikn65 skutku in(amuj6cego je+1i do0rowo1nie wydał cały sw-j maj6tek wierzycie1om /cessio bonorum2* w tym przypadku m-gł zac&owa5 cz)+5 maj6tku niez0)dn6 do prze7ycia. O0ok tego rodzaju egzekucji pojawiła si) egzekucja syngu1arna po1egaj6ca na sprzeda7y poszczeg-1nyc& rzeczy a7 do zaspokojenia wierzyte1no+ci.
Postępowanie kognicyjne ogólna charakterystyka 3str5 :;B4
Rozw0 post5powania ko&nicyne&o 3 Rozw-j trzeciej (ormy post)powania s6dowego w Rzymie 3 zwanego cognitio extra ordinem 1u0 procesem ko&nicynym % wi6zał si) z powstaniem urz)d-w cesarskic&. W okresie pryncypatu 0yło ono traktowane jako nadzwyczajne* wo0ec powszec&nego (ormułkowego. Frz)dnicy cesarscy ju7 w pocz6tkowym okresie rozpoznawa1i sprawy* kt-ryc& oc&rona 0yła przewidziana w konstytucjac& cesarskic& i kt-re nie pod1egały oc&ronie w try0ie post)powania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami pod1egaj6cymi temu post)powaniu 0yły sprawy o nie(orma1ny zapis powierniczy* ustawionego na wypadek +mierci* nast)pnie niekt-re sprawy opiekun
Rozpoznawanie spraw w procesie kognicyjnym 3str5 :664
;ystem s=d0w cesarskic( – W pocz6tkowym okresie rozstrzyganie okre+1onyc& rodzaj-w spraw na1e7ało do specja1nyc& urz)dnik-w repu01ika!skic&. Była to działa1no+5 prowadzona zgodnie z procedur6 usta1on6 d1a okre+1onego rodzaju spraw np. praetor fi$eicommissarius. Od czas-w Oktawiana cesarze podejmowa1i si) sami* 1u0 za po+rednictwem pod1egłyc& im urz)dnik-w* prowadzenia proces-w w sprawac&* o rozstrzygni)cie kt-ryc& prosiły zainteresowane strony. Z 0iegiem czasu taki spos-0 rozstrzygania spraw stał si) zwyczajny. W okresie dominatu wykształciła si) &ierarc&ia i kompetencje s6d-w cesarskic&* na gminy* prowincje* diecezje* oraz pre(ektury. Rozpocz5cie procesu – pozew zaczynał si) od dor)czenia pozwanemu pozwu -urz)dniczego 1u0 p-ł urz)dniczego wezwania do stawienia si) przed odpowiednim s)dziom* ustne 9pow-d: 06dN pisemne 9urz)dnik:)< Kiedy nie wiadomo 0yło gdzie pozwany si) znajduje dokonywano pozwu przez ogłoszenie pu01icznie. W okresie dominatu pozwanie dokonywano zwyk1e pisemnie* pismo to 0yło dor)czane pozwanemu przez urz)dnika zwanego exsecutor . W przypadku stawienia si) o0u stron przed s)dziom nast)powało litis contestatio. Zawi6zanie sporu nast)powało po zre(erowaniu sprawy przez powoda i ustosunkowanie si) przez pozwanego. ie zgłoszenie si)* kt-rejko1wiek ze stron do s6du dawało podstaw) do zawi6zania sporu 0ez pozwanego. Rozprawa – s)dzia m-gł na własn6 r)k) przeprowadzi5 post)powanie dowodowe. Był jednak zwi6zany (orma1n6 ocen6 dowod-w /dokument pu01iczny* dokumenty prywatne sporz6dzone przez notariusza* zeznania +wiadk-w 9od =I w. poni7ej pisemnyc&:*itd.2. Pojawiaj6 si) domniemania* kt-ryc& nie mo7na o0a1i5. >zynno+ci dokonywane przez s)dziego 0yły protokołowane.
