Stawecki, Winczorek - prawoznastwo skrypt

© „Piguła” by Rafał Lesiecki TOMASZ STAWECKI, PIOTR WINCZOREK – „WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA”; wyd. 4. Warszawa 2003 Rdz. I: Pojęcie i funkcje prawa A. Idea ładu społecznego i wizje prawa Starożytne refleksje nad ładem społecznym: o Pitagorejczycy – ludzki porządek (ład społeczny) jest częścią ładu naturalnego istniejącego w całym wszechświecie o Sofiści – ustroje społeczne są wytworem człowieka, prawo powinno być sprawiedliwe; zauważono, że może dojść do konfliktu między dwoma porządkami prawnymi: naturalnym i państwowym (stanowionym) (vide (vide Antyg Antygona ona); ); prawo prawo pańs państwo twowe we jako jako środek środek oddz oddział iaływa ywania nia na zacho zachowa wania nia ludzi ludzi i instru instrumen mentt osiągania przyjętych celów sprawiedliwości (iustitia) i o Rzym – kierowanie się nie tylko literą prawa, ale również zasadą sprawiedliwości słuszności (aequitas); paremie (krótkie sentencje, aforyzmy – np. Violenti non fit iniuria – Chcącemu nie dzieje się krzywda) Prawo Prawo pozytyw pozytywne ne – obowią obowiązują zujące ce tu i teraz teraz z mocy mocy ustano ustanowie wienia nia lub uznani uznania a przez przez legalną władzę publiczną!!! o Prawo pozytywne wraz z dominacją liberalizmu w XIX w. stało się podstawowym instrumentem władzy o Stało się ono samodzielnym, samodzielnym, coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowania postępowania o Od Oświecenia inne systemy normatywne normatywne traciły na znaczeniu Tradycje myślenia o prawie: prawie: zespół   norm   ustanowionych   i   chronionych o Kierunek   pozytywistyczny –   prawo   to przez państw państwo o posługu posługując jące e się środka środkami mi przymus przymusu u; prawo (sankcjonowanych) przez prawo istnieje istnieje przede wszystkim w postaci tekstów aktów normatywnych normatywnych  Podstawowe cechy norm prawa (G. Jellinek):  Dotyczą Dotyczą tylko tylko zewnętrznego zewnętrznego zachowania zachowania ludzi – państwo nie kontroluje sumienia ani myśli obywateli, lecz tylko ich czyny  Normy te są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec autorytet: suwerena nich autorytet:  Przestrzegan Przestrzeganie ie   prawa   zagwarantowan zagwarantowane e   jest   przez   przymu państwowy! – chodzi o gwarancję, gwarancję, że przypadki niesubordynacji niesubordynacji będą karane  Dalsze wnioski:  Normy tworzą względnie uporządkowany i logiczny system prawa  Porządek Porządek prawny prawny przyjmuje przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego stanowionego (Europa kontynentalna)  Nie ma związku między prawem a moralnością – prawu (niezależnie czy tyrańskiemu, tyrańskiemu, sprawiedliwemu sprawiedliwemu itp.) należy się bezwzględny bezwzględny posłuch  Pozytywizm prawniczy dzisiaj:  Państwo jako główny, ale nie jedyny twórca prawa  Prawo składa się nie tylko z norm typu rozkaz, ale również z wzorców i wytycznych postępowania, standardów etycznych itp.  System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny niesprzeczny wewnętrznie  Separacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna, bezwzględna, jak wcześniej sądzono  Rodzaje postulatów wobec prawa:  Postulaty de lege lata – co do poprawnego rozumienia prawa już istniejącego  Postulaty de lege ferenda – co do przyszłej zmiany prawa, jego uzupełnienia, modyfikacji, modyfikacji, uchylenia Kierunek prawnonatural prawnonaturalny ny – prawo o Kierunek prawo  po  pozyt zytywn ywne e  nie  nie jest jest wyłącz wyłącznym nym ani ani najwy najwyższ ższym ym wzorem wzorem zachowań  Tradycyjne (tomistyczne) ujęcie prawa naturalnego: naturalnego:  Prawo naturalne wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach – prawodawcą jest Bóg (prawo wieczne – lex aeterna), nasze sumienie zaś – organem promulga promulgacyjn cyjnym ym (taki (taki Monitor Monitor Polski Polski ); istnieją obok siebie i konkurują ze sobą dwa porządki prawne: pozytywny i naturalny  Prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować  W   razie   sprzeczności sprzecznościprawo   naturalne   ma   pierwszeństwo   nad pozytywnym  Ujęcie współczesne: współczesne: •

•

•

1

Źródłem prawa naturalnego naturalnego nie jest boskie boskie objawienie objawienie,, lecz godność człowieka, człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.  Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana – dot. gł. praw człowieka  Szkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) – prawo zmienia a się history historyczn cznie, ie, odzwier odzwiercie ciedla dla moraln moralność ość epoki epoki itp.; naturalne zmieni itp.; znaczeni znaczenie e słowa słowa „sprawiedliwość” „sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokach  Nie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania prawa pozytywnego; pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się jego wyłączność jako podstawowego regulatora zachowań ludzi o Kierunek realistyczny – krytyka obu powyższych kierunków kierunków  Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) – istotą praw są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania  Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) – istotą prawa są zachowania ludzi; wzory postępowania ujawniają się w powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne dialogu , w którym uczestniczą: o Kierunek heurystyczny – normy prawa kształtują się w procesie dialogu, autorzy prawa, jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły Wszystkie kierunki mają wspólną cechę – prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno być, a nie co jest) B. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie odpowiednie organy państwa, państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostatecznośc ostatecznościi dzięki dzięki przymus przymusowi owi,,  jak  jakii stosow stosować ać może może państwo państwo(ta (ta  definicja  wynika  z   faktu,  że  w współczesnym współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny) pozytywistyczny) C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa Prawo jako zjawisko społeczne – prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione tylko w ramach istniejących grup społecznych Normat Normatywn ywny y charak charakter ter prawa prawa – prawo prawo nie opisuj opisuje e stanu stanu faktyc faktyczne znego, go, lecz lecz wskazu wskazuje je powinność Prawo ma charakter perswazyjny – zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego względnie   swobodnie swobodnie   przez   obywatela;   konsekwencją   tego   jest   to,   że   możliwe z: niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z: o Postawy legalistycznej – szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejsze najkorzystniejsze o Postawy oportunistycznej – chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia kar o Postawy konformistycznej – chęci naśladowania naśladowania innych lub dostosowania dostosowania się do nich Prawo jest heteronomic heteronomiczne zne – zewnętrzn zewnętrzne e wobec wobec jednostk jednostki; i; pochodzi pochodzi od jakiegoś jakiegoś podmiot podmiotu u zewnętrznego Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński): Ziembiński): o Uzasadnione aksjologicznie – moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez człowieka wartości Uzasadnione tetycznie tetycznie – moc obowią obowiązyw zywani ania a zawdzi zawdzięcz ęczają ają faktowi faktowi ustanow ustanowien ienia ia przez przez o Uzasadnione podmiot posiadający władzę nad daną osobą D. Funkcje prawa Funkcja a cel: o Cel – postu postulow lowan any y stan stan rzeczy rzeczy,, który który ma być być osiąg osiągnię nięty ty dzięk dziękii podj podjęci ęciu u określ określon onych ych czynn czynnoś ości, ci, ustanow ustanowieniu ieniu norm, wprowad wprowadzeni zeniu u rozwiąza rozwiązań ń organiza organizacyjn cyjnych ych itp.; itp.; cel jest zawsze zawsze planowan planowany y i nie zawsze osiągany o Funkcj Funkcja a – rzeczy rzeczywis wisty, ty, obiek obiektyw tywny ny skutek skutek dział działan ania/ ia/ist istnie nienia nia czego czegośś tam; tam; skutek skutek ów mo może że być zaplanowany zaplanowany i oczekiwany, wtedy (o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:  Eufunkcjonalne Eufunkcjonalne – korzystne z punktu widzenia prawodawcy  Dysfunkcjonalne Dysfunkcjonalne – niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone: o Podejście teleologiczne – istnieje globalny cel istnienia prawa o Poszczególne normy prawne prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość – nie Podstawowe funkcje prawa: prawa: o Stabilizacyjna – utrwalanie istniejącego ładu o Dynamizacyjna – promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego o Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego społecznego punktu widzenia 

•

•

•

•

•

•

•

•

•

2

Źródłem prawa naturalnego naturalnego nie jest boskie boskie objawienie objawienie,, lecz godność człowieka, człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.  Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana – dot. gł. praw człowieka  Szkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) – prawo zmienia a się history historyczn cznie, ie, odzwier odzwiercie ciedla dla moraln moralność ość epoki epoki itp.; naturalne zmieni itp.; znaczeni znaczenie e słowa słowa „sprawiedliwość” „sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokach  Nie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania prawa pozytywnego; pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się jego wyłączność jako podstawowego regulatora zachowań ludzi o Kierunek realistyczny – krytyka obu powyższych kierunków kierunków  Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) – istotą praw są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania  Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) – istotą prawa są zachowania ludzi; wzory postępowania ujawniają się w powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne dialogu , w którym uczestniczą: o Kierunek heurystyczny – normy prawa kształtują się w procesie dialogu, autorzy prawa, jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły Wszystkie kierunki mają wspólną cechę – prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno być, a nie co jest) B. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie odpowiednie organy państwa, państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostatecznośc ostatecznościi dzięki dzięki przymus przymusowi owi,,  jak  jakii stosow stosować ać może może państwo państwo(ta (ta  definicja  wynika  z   faktu,  że  w współczesnym współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny) pozytywistyczny) C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa Prawo jako zjawisko społeczne – prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione tylko w ramach istniejących grup społecznych Normat Normatywn ywny y charak charakter ter prawa prawa – prawo prawo nie opisuj opisuje e stanu stanu faktyc faktyczne znego, go, lecz lecz wskazu wskazuje je powinność Prawo ma charakter perswazyjny – zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego względnie   swobodnie swobodnie   przez   obywatela;   konsekwencją   tego   jest   to,   że   możliwe z: niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z: o Postawy legalistycznej – szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejsze najkorzystniejsze o Postawy oportunistycznej – chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia kar o Postawy konformistycznej – chęci naśladowania naśladowania innych lub dostosowania dostosowania się do nich Prawo jest heteronomic heteronomiczne zne – zewnętrzn zewnętrzne e wobec wobec jednostk jednostki; i; pochodzi pochodzi od jakiegoś jakiegoś podmiot podmiotu u zewnętrznego Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński): Ziembiński): o Uzasadnione aksjologicznie – moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez człowieka wartości Uzasadnione tetycznie tetycznie – moc obowią obowiązyw zywani ania a zawdzi zawdzięcz ęczają ają faktowi faktowi ustanow ustanowien ienia ia przez przez o Uzasadnione podmiot posiadający władzę nad daną osobą D. Funkcje prawa Funkcja a cel: o Cel – postu postulow lowan any y stan stan rzeczy rzeczy,, który który ma być być osiąg osiągnię nięty ty dzięk dziękii podj podjęci ęciu u określ określon onych ych czynn czynnoś ości, ci, ustanow ustanowieniu ieniu norm, wprowad wprowadzeni zeniu u rozwiąza rozwiązań ń organiza organizacyjn cyjnych ych itp.; itp.; cel jest zawsze zawsze planowan planowany y i nie zawsze osiągany o Funkcj Funkcja a – rzeczy rzeczywis wisty, ty, obiek obiektyw tywny ny skutek skutek dział działan ania/ ia/ist istnie nienia nia czego czegośś tam; tam; skutek skutek ów mo może że być zaplanowany zaplanowany i oczekiwany, wtedy (o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:  Eufunkcjonalne Eufunkcjonalne – korzystne z punktu widzenia prawodawcy  Dysfunkcjonalne Dysfunkcjonalne – niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone: o Podejście teleologiczne – istnieje globalny cel istnienia prawa o Poszczególne normy prawne prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość – nie Podstawowe funkcje prawa: prawa: o Stabilizacyjna – utrwalanie istniejącego ładu o Dynamizacyjna – promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego o Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego społecznego punktu widzenia 

•

•

•

•

•

•

•

•

•

2

Organizacyjna – tworzy zinstytucjonalizowane zinstytucjonalizowane warunki życia społecznego społecznego i państwowego Represyjn yjna a i wychow wychowawc awcza za –   prawo   działa   przez   obawę   dolegliwości,   które o Repres kt óre   mogą   sp naruszyciela norm o Kontrolna – poddaje zachowania ludzkie społecznej kontroli o Dystrybutywna – prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów o Regulacja konfliktów – rozstrzyga spory między ludźmi E. Wieloznaczność terminu „prawo” – pojęciem prawo oznaczamy: Poszczególne Poszczególne gałęzie prawa – np. prawo publiczne, prywatne, cywilne, karne, rolne Konkretne uprawnienia lub zespoły uprawnień – np. prawo wyborcze, prawo własności Ponadto istnieją podziały na: ogół   norm   regulujących   treść   stosunków   prawnych o Prawo   materialne – (obowiązki   i uprawnienia podmiotów tych stosunków, ewentualnie sankcje) o Prawo formalne (procesowe) – określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym o Prawo przedmiotowe – zespół norm regulujących daną dziedzinę życia o Prawo podmiotowe – zespół uprawnień danego podmiotu o

• • •

3

Rdz. II: Prawo jako przedmiot badań naukowych A. Podstawowe problemy nauk prawnych Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, która początkowo oznaczała jedynie znajomość prawa, z czasem nabierała wymiaru bardziej ogólnego Dwa gł. nurty myślenia o prawie: o Ogólny – prawo jako część świata społecznego, który nas otacza; zrozumienie prawa odbywa się tą samą drogą jak poznanie istoty każdego innego zjawiska (prawo jako przedmiot poznania – gł. Europa) o Praktyczny – nacisk na praktykę prawa i posługiwanie się nim w życiu codziennym; chodzi o oddziaływanie na życie ludzi przy pomocy prawa, a nie o poznanie i wyjaśnienie jego natury (prawo jako narzędzie działania praktycznego – gł. USA) W ramach nauki o prawie wyodrębniono 4 dziedziny/dyscypliny: Dogmatyczne   (dogmatyka   prawa) o –   interpretacja   przepisów,   ustalanie   ich   obowiązywania (zagadnienia walidacyjne) oraz systematyzacja przepisów; chodzi o przepisy prawa obowiązującego tu i teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego; o dogmatyzmie mówimy dlatego, że przedmiotem badania są przepisy ustanowione przez ustawodawcę, „dane z góry”; prawo jest postrzegane jako zespół/system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatów o Filozoficzne (filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teoria prawa) – o przedmiot badań filozofii prawa toczą się spory; myślę, że nie ma potrzeby się w to zagłębiać  o Historyczne   (nauki   historyczno-prawne) –   badają   wcześniejsze   rozwiązania   prawne   (np. podstawowe instytucje prawne) i ich ewolucję w czasie o Empiryczne (socjologia i psychologia prawa) – badają realne funkcjonowanie prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie; prawo w kategoriach socjologicznych to zespół reguł i zasad postępowania ujawniających swe rzeczywiste istnienie przez masowe, powtarzalne zachowanie jednostek i grup społecznych; psychologiczny aspekt prawa kładzie nacisk na przeżycia psychiczne jednostek (gł. emocje) wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnych obowiązków i uprawnień Problematyka   państwa w   naukach   prawnych   –   najczęściej   przyjmuje   pewne się,   że zagadnienia   dot.   państwa,   zwłaszcza   sposobu   jego   organizacji   i   zasad   dzia poszczególnych   organów   władzypublicznej,   powinny   być   uznawane   przedmiot za zainteresowania nauk prawnych B. Metody badawcze w prawoznawstwie Językowo-logiczna analiza tekstów prawnych (gł. aktów normatywnych) – gł. metoda dogmatyki prawa; wykorzystanie dorobku językoznawstwa, logiki oraz metod rozumowań jurydycznych (służą gł. wykładni prawa) Metody badawcze socjologii i psychologii – charakterystyczne dla podejścia empirycznego; np. statystyka, eksperymenty, introspekcja (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych [niezłe co? ]), metody behawioralne (wnioskowanie o przeżyciach wewnętrznych wg zachowania danej osoby) itp. Filozoficzna  refleksjanad   naturą   wartości   oraz studia nad  językiemjako  narzędziem komunikowania – stosowana w filozofii prawa Ujęcia porównawcze (komparatystyczne) lub historyczne C. Naukowość prawoznawstwa – czyli czy prawoznawstwo w ogóle jest nauką? Dwa modele nauki: o Pozytywistyczny – celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i prawidłowości niezależne od człowieka. Opis ten dokonywany jest w postaci zdań logicznych (da się stwierdzić ich prawdziwość lub fałszywość); dominują badawcze metody empiryczne o Humanistyczny – przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń lub powiązanie ich z wartościami przyjmowanymi przez ludzi), a nie tylko ich opisanie. Nie tylko zdania logiczne, ale i zdania ocenne/normatywne Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

4

Rdz. III: Prawo a inne regulatory zachowań A. Prawo i wartości Wartości – podejścia do problemu: o Absolutyzm aksjologiczny – wartości to byty obiektywne, istniejące samoistnie lub z woli Boga; wartości są niezmienne i mogą być przedmiotem poznania (kognitywizm) o Akognitywizm (antykognitywizm) – wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie uważają za cenne; są historycznie i społecznie uwarunkowane i przez to zmienne oraz nie mogą być przedmiotem poznania Oba podejścia przyznają, że kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych wartości; co nie zmienia jednak faktu, że społeczeństwa pod względem aksjologicznym są wew. zróżnicowane Wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa, cele, które należy osiągnąć, oraz środki, z których wolno korzystać! B.  Wielość systemów normatywnych– Prawo  nie  jest jedynym społecznym regulatorem zachowań ludzkich. Regulatory  owemogą mieć charakter normatywny, jak prawo, lub nienormatywny (np. tradycje, przesądy); Każdy z nas należy do wielu grup społecznych i pełni mnóstwo społecznych ról, co pociąga za sobą podleganie różnym normom społecznym; czasem są one ze sobą zgodna, czasem sprzeczne itp. C. Normy moralne i obyczajowe Normy moralne – odnoszą się do zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra; gł. różnice między normami moralnymi i prawnymi: o Przedmiot regulacji – nie tylko odnoszą się do zachowania człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji o Sposób regulacji – podejścia:  Maksymalistyczne – domaganie się od człowieka dążenia do doskonałości  Minimalistyczne – koncentruje się na spełnianiu podstawowych obowiązków; w przypadku moralności występuje rzadziej; w przypadku prawa jest regułą o Geneza norm – są to normy gł. autonomiczne: obowiązują gł. z nakazu sumienia lub rozumu; wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przyjmowane za własne (internalizacja norm); internalizacji podlegają też normy prawne o Sposób ogłoszenia i formalizowania norm – normy moralne zwykle nie są spisane; są przekazywane za pośrednictwem przykładów postępowania osób cieszących się uznaniem (autorytetów moralnych) lub mniej lub bardziej literacko sformułowanych opowiadań (np. bajki, legendy rycerskie); rzadkie jest stanowienie kodeksów etycznych o Sposób obrony wzorów określonych w normach (sposoby wymuszenia posłuchu wobec norm; sposoby sankcjonowania) – sankcja rozproszona i spontaniczna (odrzucenie ze strony grupy społ.), zamiast działania jakiejś sformalizowanej instytucji; niezwykle istotnym rodzajem sankcji są przeżycia wewnętrzne (np. wstyd, wyrzuty sumienia) Normy obyczajowe –   odwołują   się   do   pewnej   konwencji   społecznej   i   dotyczą   za ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest przyjęte”, „wypada – nie wypada” w danych okolicznościach i w danym środowisku Normy religijne – mają specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są bronione przez dany związek wyznaniowy jako zorganizowaną instytucję; część z nich przypomina n. obyczajowe, inne mają charakter wewnątrzorganizacyjny D. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju Związki treściowe – przyjmujemy statyczny punkty widzenia o Moralność ma inny zakres regulacji niż prawo – spotykamy więc zachowania:  Regulowane przez moralność, ale nieregulowane przez prawo – np. sposób odnoszenia się dzieci do rodziców  Regulowane   przez   prawo,   ale   nieregulowane   przez   moralność –   np. prowadzenie rejestru meldunkowego; istnienie tego rodzaju norm jest kwestią sporną  Regulowane zarówno przez normy prawne, jak i moralne – regulacja ta może być:  Zbieżna – normy prawne i moralne pokrywają się w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążący (dyspozycja normy); konsekwencje naruszenia obu norm, choć są różne (patrz wyżej), nie wykluczają się, lecz dopełniają; w ten sposób normy prawne i moralne wzmacniają siłę swego oddziaływania •

•

•

•

•

•

•

5



Rozbieżna (kolizja norm) – np. religia katolicka zabrania rozwodów, zaś

prawo na to pozwala; Związki funkcjonalne – oddziaływanie na siebie norm moralnych i prawnych, odsyłanie jednych do drugich, wspieranie wzajemne lub osłabianie norm; uwzględniamy ciągłą zmienność i dynamikę sytuacji; kiedy zachodzą: o Tworzenie prawa – przekonania aksjologiczne prawodawców wpływają na kształt prawa; występuje coraz rzadziej; tworzenie w prawie klauzul generalnych (przepisów ogólnych) o Stosowanie prawa przez organy państwa – moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji prawnych o Przestrzeganie prawa przez obywateli – wzajemne wzmacnianie się lub osłabianie norm (związki walidacyjne między prawem a moralnością); kwestia prawowitości (legitymacji społecznej) prawa E. Kultura prawna Kultura prawna – w zależności od znaczenia obejmuje: o Znaczenie węższe – wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian o Znaczenie szersze – stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa + to co w znaczeniu węższym Okoliczności różnicujące kultury prawne w szerszym znaczeniu: o Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz znaczenie przypisywane realizacji prawa – np. Europa a Chiny o Sposób tworzenia prawa – np. porządek kontynentalny a anglosaski o Wpływ religii i instytucji wyznaniowych – np. prawo jako pochodna sacrum w Iranie czy Arabii Saudyjskiej a laickie prawo w Europie o Poziom represyjności obowiązującego prawa – por. średniowiecze i obecnie o Odmienne podejście do celów przypisywanych prawu – np. prawo jako granica działań władzy a prawo jako instrument panowania politycznego •

•

•

6

Rdz. IV: Prawo jako zjawisko polityczne A. Prawo w procesie sprawowania władzy Jak zapewne wszyscy pamiętają  prawo tym się wyróżnia od innych systemów normatywnych, że jest wspierane przez organy władzy publicznej – to przesądza o tym, że prawo jest zjawiskiem politycznym Związek prawa z procesami sprawowania władzy: o Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, dzięki któremu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele („lud prosty” boi się sankcji za czyny niezgodne z prawem) o Prawo jest (a przynajmniej powinno być ) ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę – wyznacza ono cele działań władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury decyzyjne oraz konsekwencje wykroczenia poza kompetencje, co chroni obywateli przed nadużyciem władzy o Prawo określa obowiązki i uprawnienia obywateli w ich stosunkach wzajemnych oraz w stosunkach z instytucjami publ. – zmniejsza ryzyko przypisania sobie władzy przez kogoś, kto nie ma takich uprawnień o Prawo wyraża określone treści aksjologiczne Proces sprawowania władzy, a przez to proces tworzenia i stosowania prawa, dokonuje się określonych ramach instytucjonalnych – współcześnie funkcję takiej ramy pełni państwo; normy prawne   pozbawione   państwowego   charakteru   (np.   prawo   zwyczajowe)   z   reguły   strac znaczeniu B. Określenie państwa – W uproszczeniu państwo to polityczna, hierarchiczna, przymusowa, terytorialna i suwerenna organizacja obejmująca całe społeczeństwo Państwo jako organizacja to wielka, społeczna grupa, sformalizowana, wyposażona w organy władzy i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo) Organizacja społeczeństwa – obejmuje cała ludność  zamieszkałą  na danym terytorium i jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej zbiorowości normy i zasady Jest jedną z wielu grup społecznych – więź z państwem występuje obok wielu innych więzi; państwo wyróżnia się jednak przymusowym charakterem przynależności Naród –  wg  koncepcji  politycznych  jestwspólnota  wszystkich  obywateli  państwa  to niezależnie od przynależności etnicznej i kulturowej; demokratyczno-liberalne doktryny konstytucyjne uznają tak rozumiany naród za suwerena i najwyższego twórcę prawa W socjologii polskiej dominuje kulturowe pojęcie narodu (S. Ossowski) – naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę (wspólny język, tradycję, symbole, bohaterowie, nierzadko religia, zwykle związana z jakimś terytorium zwanym ojczyzną) Państwo jest organizacją polityczną – władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej; wspólnota ludzi, która powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej – podstawowym elementem ją spajającym jest fakt podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy Państwo to organizacja hierarchiczna – hierarchia organów władzy  państwowej stanowi jednocześnie   jedno   z  podstawowych   kryteriów   zróżnicowania   norm   prawnych;   współcze hierarchiczność jest podważana przed idee samorządności i autonomii Państwo to organizacja przymusowa – przymus państwowy jest: o Skupiony – mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem o Sformalizowany – ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo o Dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną; jedynie ono jest do takich działań uprawnione o Przymus państwowy ma najszerszy charakter podmiotowy – dot. wszystkich osób znajdujących się na terytorium państwa Przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny –  człowiek  zwykle  staje  się obywatelem w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli, możliwości swobodnego wyboru są niewielkie Terytorialny charakter państwa – państwo musi być trwale związane z jakiś obszarem; w stosunku do tego terytorium obowiązuje jurysdykcja państwa, dotyczy ona również pokładów statków morskich i powietrznych, choć one akurat do terytorium państwowego się nie zaliczają; eksterytorialność ambasad nie oznacza, że są one enklawami innego państwa, lecz jedynie, że władze państwa goszczącego zobowiązują się nie wykonywać swego władztwa na tym właśnie terytorium Państwo jest organizacją suwerenną – a więc władza państwowa jest zwierzchnia i niezależna; suwerenność przejawia się w dwóch sferach sprawowania władzy: •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

7

Suwerenność wewnętrzna – w stosunkach wew., wobec mieszkańców własnego kraju (tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji) o Suwerenność zewnętrzna – w stosunkach zew. organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła, niepodległa Faktyczna niezależność (zarówno wew., jak i zew.) państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie, ale w naukach prawnych uznaje się, że suwerenność jako cecha państwa jest przede wszystkim konstrukcją prawną; tak rozumiana suwerenność jest niestopniowalna (jest albo jej nie ma) – wyjątkiem są tu państwa federalne (suwerenność podzielona między władze federalne i władze części składowych) o Zgodnie z tym poglądem suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte przez władze państwa (są one zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej) o Współczesne   teorie   prawa   i   konstytucje   wielu   państw   dopuszczają   możliwość   ograni suwerenności – na mocy swobodnie przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre kompetencje własnych organów (dot. gł. członków UE) C. Związki prawa i państwa Teorie pozytywistyczne: o Kontynentalne – prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem; twórcą prawa jest   państwo,   w   historycznym   ujęciu   państwo   i   prawo   pojawiły   się   równocześnie;   p instrumentem i normatywną ramą władztwa państwowego o Anglosaskie – twórcą i wykonawcą prawa jest szeroko rozumiany rząd (government  ; obejmuje wszystkie trzy rodzaje władzy); prawo to związek reguł postępowania, zaś określona reguła staje się częścią prawa, jeśli zostanie uznana za prawną zgodnie z jedną z przyjętych w danym kraju procedur (H.L.A. Hart) Teorie prawnonaturalne – odmawia statusu prawa normom pozytywnym, które nie są tworzone w celu osiągnięcia dobra wspólnego lub pozostającym w kolizji z prawem naturalnym, choćby były tworzone i bronione przez państwo Szkoły socjologiczne i psychologiczne – bardziej zwracają uwagę na konkretne instytucje publiczne lub na pozapaństwowe źródła powstawania i przejawiania się prawa niż na związki prawa z państwem Związki państwa współczesnego z prawem: o Państwo działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym, choć nie zawsze jedynym, czynnikiem procesu prawotwórstwa o Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swe funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy o Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwa o Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej D. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych Państwo nie jest jedynym twórcą prawa, a prawo tworzone w państwie (prawo wewnętrzne) nie jest jedyną postacią prawa Prawo międzynarodowe publiczne – w pewnym sensie pochodzi od państwa, tyle że nie od jednego suwerena, lecz od dwóch lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających pewien wspólny akt normatywny o Warunkiem   związania   danego   państwa   i   ewentualnie   jego   obywateli   normami   ratyfikacja umowy  międzynarodowej międzynarodowego   publicznego   (traktatowego)   jest  zwykle (formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy międzynarodowej) o Oprócz tego ważną rolę odgrywały normy zwyczajowe prawa międzynarodowego – ich znaczenie maleje o Źródła prawa międzynarodowego uzupełniają tzw. zasady prawa międzynarodowego Prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie, czyli prawo UE) – słabo związane z państwami o U podstaw członkostwa państwa w UE leżą umowy międzynarodowe, ale dalsze normy prawne nie są tworzone lub uznawane przez władzę państwa, lecz przez organy UE o Nie podlegają one ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich, lecz obowiązują bezpośrednio, wiążąc zarówno władze państwowe, jak i obywateli o W przypadku UE są to:  Rozporządzenia o

•

•

•

•

•

•

•

•

8

Dyrektywy – władze państwowe mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa wewnętrznego z celami i zasadami przyjętymi w dyrektywie  Decyzje E. Instrumentalizacja prawa Instrumentalizacja prawa – zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je – wynika to z: o Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługują o Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych (kazuistycznych) regulacji normatywnych, coraz   ostrzejszych   sankcji   (najczęściej   kar)   za   niepodporządkowanie   się   prawu,   coraz   rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania prawa o Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej przez ludzi akceptowane, normy społeczne  [czy nie kojarzy się wam to wszystko z „nadprodukcją” ustaw przez parlament w ostatnich kilkunastu latach i planami zaostrzenia KK prze obecnie rządzących? Bo mnie tak.] Prawo może być na dłuższą metę skutecznym instrumentem sprawowani władzy tylko wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości 

•

•

•

9

Rdz. VI: Normy i przepisy prawne A. Pojęcie normy postępowania Wypowiedź normatywna, czyli wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, staje się normą, gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania (jakiś podmiot wspiera normę) Normy prawne są jednym z rodzajów norm postępowania B. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa Zasadnicze cechy norm prawnych: o Generalność – norma jest skierowana do jakiejś kategorii adresatów, wskazanych przez ich cechy rodzajowe; wiele norm jest skierowanych do wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze obowiązywania jakiegoś (np. polskiego) prawa; generalności norm nie przeczy to, że niektóre z nich wskazują takie cechy rodzajowe, że ich adresatem może być tylko jedna osoba (np. normy dot. prezydenta – taka norma jest skierowana do osoby pełniącej daną funkcję, a nie do osoby oznaczonej z imienia i nazwiska) o Abstrakcyjność – wzór zachowania określony w normie jest wskazany na podstawie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania; określone w normie zachowanie musi być powtarzalne; przeciwieństwem norm abstrakcyjnych są kazuistyczne Akty stosowania prawa/Postanowienia (np. orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) – mają charakter norm konkretnych i indywidualnych Generalność i abstrakcyjność norm prawnych służy również ochronie obywateli przed nadużyciem władzy; ponadto zbyt kazuistyczne prawo jest niepraktyczne C. Elementy norm prawnych W każdej normie występują dwie podstawowe części składowe o Hipoteza – określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresat ma jakiś nakaz, zakaz lub dozwolenie (KTO I W JAKICH OKOLICZNOŚCIACH) o Dyspozycja – określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego (JAK) W doktrynie trwają spory o miejsce sankcji (patrz też pkt 2.J.-K.) o Według trójelementowej koncepcji normy prawnej jest ona integralnym składnikiem każdej normy o Socjologiczne ujęcie sankcji – nie jest ona trzecią częścią normy, lecz treścią normy odmiennej (tzw. norma sankcjonująca; w takim wypadku hipoteza + dyspozycja = norma sankcjonowana; koncepcja norm sprzężonych) o Sankcja określa rodzaj i stopień dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która normę złamała; (która będąc adresatem normy, naruszyła jej dyspozycję w warunkach  wskazanych  w hipotezie) D. Hipoteza normy prawnej – określa dwa elementy: (1.) cechy adresata normy oraz (2.) okoliczności, w jakich adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić; może dot. elementów podmiotowych (wskazanie adresata i jego cech), celu i/lub sposobu działania, przedmiotu działania (stanów, zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata), miejsca i/lub czasu działania E. Dyspozycja normy prawnej – wyznacza treść powinnego zachowania; jej przedmiotem mogą być różne rodzaje zachowań (czyny lub czynności konwencjonalne): o Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne konwencjonalne – zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne o Czynność znaczenie, inne niż wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności (np. podniesienie ręki przez posła podczas głosowania w Sejmie); wśród czynności konwencjonalnych dokonywanych przez organy państwa są akty tworzenia i akty stosowania prawa, zaś prawnie istotne czynności konwencjonalne osób prawnych i fizycznych to czynności prawne (wymagają one oświadczenia woli i zmierzają do wywołania określonych skutków prawnych)  Za podziałem na czyny  i czynności  konwencjonalne  idzie  podział norm prawnych  na (1.) nakazujące lub zakazujące podjęcia pewnych zachowań (czynów) oraz (2.) nakazujące określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej prawnie Kwalifikacja zachowań: o Nakaz – (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:  Nakazana jest tylko jedna czynność  Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności Jedno   zachowanie   jest   nakazane,   a   w   specyficznych   okolicznościa  nakazane jest inne zachowanie •

•

•

•

•

•

•

•

•

10

Zakaz –  wskazujetypy zachowań  uznanych  przez prawo  za niedopuszczalne ,  zaś  ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:  Sformułowanie   normy   jednoznacznie   kwalifikującej   dane   zachowanie   niedopuszczalne  Sformułowanie   normy   określającej   sankcję,   jaka   powinna   być   zastosowana sprawcy określonego zachowania o Dozwolenie – możliwe formy:  Dozwolenie słabe – dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej  Dozwolenie mocne – prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma F. Obowiązek i uprawnienie – w treści dyspozycji normy prawnej sformułowany może być: Obowiązek – norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach (określonych w hipotezie) nakaz lub zakaz określonego zachowania Uprawnienie – norma prawna przewiduje dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata ( dozwolenie); rodzaje uprawnień: o Uprawnienia podmiotów do zachowań własnych – wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego; wyróżniamy:  Wolności prawnie chronione – możliwość podejmowania pewnych czynów; nie wiąże się z nimi żaden obowiązek innego podmiotu do działania, lecz założenie, że inne podmioty powstrzymają się od naruszania tego uprawnienia (DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)  Immunitet – niepodleganie kompetencji innych podmiotów (np. organów władzy); (wyłączenie spod jakiegoś obowiązku – wolność od)  Prawa-upoważnienia – określane przez prawo uprawnienie do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych; w prawie cywilnym są one podstawą czynności prawnych; w prawie publicznym nazywamy je kompetencjami; w odróżnieniu od wolności prawnie chronionych oprócz obowiązku innych osób do nieingerencji w zachowania uprawnionego mogą DLA  ( INNEGO PODMIOTU MOGĄ przewidywać  też obowiązek  podjęcia  określonego  działania WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA) {upoważnienie  jakiegoś  organu  do  wydania  aktu  wykonawczego  na  podstawie  ustawy   obligatoryjne lub fakultatywne}  Przywilej – podmiot jest uprawniony do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami; (uprawnienie do czegoś pozytywnego – wolność do) o Uprawnienia sensu stricto – uprawnienia do zachowań innych podmiotów; uprawnieniu podmiotu A odpowiada obowiązek podmiotu B Kompetencja – patrz niżej G. Prawo podmiotowe – zespół uprawnień podmiotu prawa (gł. osoby fizycznej lub prawnej) W teorii prawa naturalnego prawa podmiotowe są przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić W teorii praw pozytywnych podlegają one jedynie silniejszej ochronie Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych – prawa człowieka Prawa podmiotowe proste i złożone: o Proste – pojedyncze uprawnienie o Złożone – zespół uprawnień różnego rodzaju (np. prawo własności) Podział na erga omnes i inter partes: o Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) o Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami ( inter partes) – np. stronami umowy Majątkowe   (np.   prawo   własności,   prawo   dziedziczenia)   i   osobiste   prawa   podmiotowe nietykalność cielesna, prawa wyborcze, niemajątkowe prawa autorskie) o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

11

H.  Kompetencja– upoważnienie przyznane   pewnemu   podmiotowi do  dokonania  określonej doniosłej   prawnie   czynności   konwencjonalnej skorzystanie   z   takiego ,   przy   czym upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się: o Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej – za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważności o Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność – za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień: o Dot. szczególnych podmiotów – organów państwa itp. o Bardzo   często   są   powiązane   z   obowiązkiem   działania   podmiotu   wyposażonego kompetencję Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji – czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK  Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje: o Kompetencję rzeczową – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze o Kompetencję miejscową – obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze o Kompetencję hierarchiczną – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju Prerogatywy – uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencji I. Normy prawne: reguły i zasady prawne Normy-reguły – wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą Normy-zasady – można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu o Zasady prawa w sensie dyrektywalnym – nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno o Zasady prawa w sensie opisowym – wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej J. Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę) Rodzaje sankcji: o Sankcja egzekucyjna – (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi o Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej  Nieważność bezwzględna – następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną;   do muszą   być  unicestwione; nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:  Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,  Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,  Czynność   została   dokonana   bez   zachowania   formy   zastrzeżonej   przez   prawo   pod   nieważności  Nieważność względna – gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie  czynności ex tunc (dot.   czynności   prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu)  Bezskuteczność zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność   jest   ważna,   ale   „kulejąca”,   nieuzyskanie   zgody   powoduje   bezwzglę nieważność czynności •

•

•

•

•

•

• •

•

•

12

Bezskuteczność względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich o Sankcja karna (represyjna, penalna) – sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:  Represyjna  Odpłata – odpowiedź złem za zło Resocjalizacja przestępcy   Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych – prewencja indywidualna i ogólna  Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw  Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze Normy a sankcje: o Lex perfecta (prawo doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą (prawo   więcej   niż   doskonałe)   –   norma   opatrzona  sankc o Lex   plus   quam   perfecta nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną o Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna o Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) – norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej K. Koncepcje budowy normy prawnej Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne: o Pierwotne – zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań o Wtórne – pomocnicze wobec reguł pierwotnych:  Reguły uznania – określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą  Reguły zmiany – określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych  Reguły orzekania – upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji Cz. Znamierowski – podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) – para norm, na którą składa się: o Norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone   czynić oraz   treść   nakazu,   zakazu   lub   dozwolenia ;   hipoteza   +   norma   (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej – pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni) o Norma sankcjonująca – stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę sankcjonowaną Trójczłonowa koncepcja normy prawnej – norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcję L. Przepis prawny. Norma a przepis prawny Przepis prawny – najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp. Przepis a norma – norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treścią M. Rodzaje norm i przepisów prawnych Rodzaje norm: 

•

•

•

•

•

•

•

•

13

Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) – ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję o Normy względnie wiążące (ius dispositivum) – ustanawiają  pewne wzorce zachowania  do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnym o Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) – gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna) Rodzaje przepisów prawnych o Ogólne i szczególne  Ogólne (leges generales) – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania  Szczególne (leges speciales) – ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny ( lex specialis derogat legi generali) o Odsyłające i blankietowe – zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa Odsyłające   Odesłania wewnątrzsystemowe – odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnych  Odesłania pozasystemowe – odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)  Blankietowe – wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających o Przejściowe, uchylające i wprowadzające:  Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) – dwa rodzaje:  Kolizyjne – odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowań  Regulacje ad hoc – regulują stany rzeczy tymczasowo  Uchylające (derogacyjne) – określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego  Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny o Przepisy końcowe – zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających N. Instytucje prawne – (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych – np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm o

•

Rdz. V: Język prawa A. Rodzaje wypowiedzi Prawo jako zjawisko językowe jest zespołem wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania, ujętych na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wew., a także związanych z innymi rodzajami wypowiedzi Prawo ma charakter perswazyjny, zaś podstawowym środkiem perswazji jest sama wypowiedź – inne (jak np. fizyczny przymus) mają znaczenie uboczne i pomocnicze Najważniejsze rodzaje wypowiedzi: o Opisowe (zdania w sensie logicznym – podlegają ocenie z punktu widzenia kryterium prawdy) – stwierdzają fakty, przekazują informacje, pełnią funkcję sprawozdawczą; schemat: „jest tak, że X” o Ocenne – zawsze pełnią funkcję ekspresyjną, uzewnętrzniają stosunek nadawcy do wskazanego fragmentu rzeczywistości; treść: aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy; schemat: „X zasługuje na aprobatę/dezaprobatę ze względu na cechę Y”; dwa rodzaje ocen:  Oceny zasadnicze samoistne – subiektywne (mówi nie o rzeczywistych cechach ocenianego X, lecz o przekonaniu nadawcy na ten temat); wypływają z indywidualnego, subiektywnego •

•

•

14

poczucia dobra, piękna itp.; nie nadają się do weryfikacji logicznej (prawda/fałsz) [ewentualnie oceniać tak można presupozycję wypowiedzi]  Oceny o charakterze instrumentalnym – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka, prowadzącego do osiągnięcia celu, korzyści; nadają się do weryfikacji logicznej  Oceny obu rodzajów można weryfikować przez uzgodnienie ich kryteriów o Normatywne – wskazują pewien wzór powinnego zachowania; sugerują, że określony podmiot powinien zachować się w określony sposób; pełnią funkcję perswazyjną; schemat: „X powinien (może) Y” (wskazanie adresata i wyznaczenie powinności wg określonego wzoru)  Powinność może być wyrażona za pomocą funktorów normotwórczych – np. „musi”, „należy”, „jest obowiązany”, „ma obowiązek”  „Powinien” wyraża nakaz lub zakaz  wypowiedzi Wypowiedzi   normatywne   są   częścią   szerszej   kategorii dyrektywalnych (tak jak polecenia, prośby, życzenia, rady, wytyczne, rekomendacje)  Wypowiedzi normatywne mogą być ukryte pod postacią wypowiedzi opisowych – np. „sąd orzeka…” w przepisach prawa oznacza „sąd ma obowiązek orzec” o Performatywne (dokonawcze) – wyrażają sens czynności konwencjonalnych, np. „Mianuję pana na stanowisko…”; schemat: „Czynię X” B. Język prawny i język prawniczy Język prawny – język aktów prawnych; odmiana języka naturalnego, lecz ze względu na szczególne cechy zbliżona do języka sztucznego (tworzonych specjalnie dla jakiś potrzeb); cechy szczególne: o Nieco odmienne słownictwo – terminologia prawna o Osobliwości gramatyczne – specyficzne użycie czasu teraźniejszego o Nieco odmienne zasady stylistyki – dopuszczalność kilkakrotnego powtarzania jakiegoś wyrazu/zwrotu w jednym zdaniu Język prawniczy – język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie i zjawiskach prawnych o Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują o Również szczególna postać języka naturalnego Zapisy norm prawnych powinny być jasne i nie budzić wątpliwości – w tym celu: o Przyjmuje się zasadę, że przepisy prawne muszą być sporządzone w języku narodowym o Przepisy prawa powinny być formułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny – dla zapewnienia największej jasności  Definicje legalne – przepisy, które ustalają znaczenie użytych terminów Pewnej otwartości prawa nie da się uniknąć z powodu naturalnej nieostrości języka – nigdy jednej nazwie nie odpowiada jeden przedmiot (desygnat) •

•

•

•

15

Rdz. VII: Obowiązywanie prawa A. Pojęcie obowiązywania prawa Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”: o Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym – zgodność norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności  brak mówimy o „ustawowym   bezprawiu ”);   stanowisko   radykalne,   rzadko   przyjmowane   przez   prawników   przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się do idei państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw. obywatelskie/cywilne nieposłuszeństwo o Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa – polega na występowaniu w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez hipotezę, a kompetentne organy władzy publicznej nie stosują sankcji  ( ) – zjawisko   długotrwałego Problem   tzw. odwyknienia   desuetudo niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie przepisu! – przepisy uważane za archaiczne lub z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni); desuetudo istnieje, gdy przepisy obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega o Formalne (tetyczne – wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne dla pozytywizmu prawniczego, szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) – prawo (ściślej – norma prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny), obowiązuje gdy:  Zostało właściwie ustanowione – przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym Zostało właściwie ogłoszone   Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie udało się wyeliminować Nie zostało uchylone przez przepisy  Nie   zostało   uznane   za   sprzeczne   z   Konstytucją,   ustawami    ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał Konstytucyjny Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy obowiązują w znaczeniu formalnym Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa – jego rozwiązanie jest różne, w zależności od podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne), jakie przyjmiemy B. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasie B1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub (w przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwa o Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwa o Zasada terytorialności – każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego prawu tj. jego jurysdykcji    wyjątki np.   dot.   personelu   dyplomatycznego, Od   tej   zasady  nieliczne są posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od suwerena krajowego,  może być  stosowane   w stosunkach   wewnętrznych   danego  państwa postanowienia   umów   międzynarodowych   stają   się   elementem   pra wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa) ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana – dot. to gł. wolności i praw o Konieczność człowieka i obywatela zawartych w umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla ochrony   tych   praw   usprawiedliwiona   jest   międzynarodowa   interwencja   (akcja   human podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwa o Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego przyjmowane przez praktykę Prawo   wewnątrzkrajowe   poszczególnych   państw   dopuszcza   także   w   pewnych   przypad możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego  podmiotu cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) – np. o zdolności do zawarcia małżeństwa przez obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego) •

•

•

•

•

•

•

16

B2. Obowiązywanie prawa w czasie Istnieje   moment   początkowy   i   końcowy   obowiązywania   prawa   (przepisu   prawnego   normatywnego) Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie – norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania Generalna zasada w Polsce – akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążące o Jeśli   ustawodawca   chce,   by   przepis   prawny/akt   normatywny   obowiązywał   od   jakiegoś   określonego dnia, zamieszcza odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu normatywnego o Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życie o Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczych o Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem publikacji Vacatio legis (czas spoczynku prawa) – czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie aktu normatywnego; służy zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego przestrzegania i stosowania Retroakcja (działanie prawa wstecz) –   wiązanie   skutków   prawnych   ze   zdarzeniami   lu zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego o Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agit  o Nie można stosować wstecz prawa surowszego o Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to mówiła dr Łabędzka – prawo nie działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela) Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych – prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie bezterminowo Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania danego aktu – np. na mocy Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31 grudnia danego roku Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów derogacyjnych (uchylających) zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od tego, jakie podejście przyjmiemy] (przepis   późniejszy   uchyla   przepis lub zasada lex   posterior   derogat   lex   priori  wcześniejszy) •

•

•

•

•

•

•

•

Rdz. XIII: Odpowiedzialność prawna A. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych – np. myśli Odpowiedzialność prawna – obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą   negatywnych   skutków   zachowań   sprzecznych   z   dyspozycją   norm sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka: o Za zachowania własne o Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) – dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej: •

• • •

•

17

Odpowiedzialność   karna – dot.   osób   fizycznych (wyjątkowo   osób   prawnych   i   jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej – od 2002); odpowiadać można tylko za własne czyny o Odpowiedzialność cywilna – dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za zachowania   zwierząt,   na   zasadzie   ryzyka   związanego   z   prowadzeniem   określonej   dział (niezależnie od winy zobowiązanego); typy:  Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) – za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu ( ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]  Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej ( ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA] Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie: o Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi czynnościami służbowymi o Parlamentarna (polityczna) – ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności) o Konstytucyjna –   odpowiedzialność   najwyższych   funkcjonariuszy   państwa   za   czyny   zawini niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasikarnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawa B. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki) Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu) Wiek sprawcy – min. 17 lat Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy – np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności) Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem – typowy dla danej sytuacji, „zwykły” Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy) – wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje: o Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego  Zamiar bezpośredni (dolus directus) – chce popełnić czyn  Zamiar   pośredni/ewentualny   ( ) –   przewiduje   możliwość dolus   eventualis popełnienia czynu i na to się godzi o Nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego  Lekkomyślność – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie  Niedbalstwo – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć o Kombinowana – zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nieumyślną C. Fikcja powszechnej znajomości prawa Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat  – nie usprawiedliwia) Fikcja   powszechnej   znajomości   prawa   –   założenie,   że   należycie   ogłoszone   normatywne uważa się za powszechnie znane Jest to założenie kontrfaktyczne – nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona o

•

•

•

• • •

•

• •

•

•

• •

18

Rdz. VIII: System prawa A. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa System – całość złożona z elementów powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad Podział systemów: o Ze względu na genezę:  Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka  Systemy sztuczne – są dziełami człowieka, z reguły są zaplanowane i celowe o Ze względu na cechy elementów składowych systemu i więzi między nimi  Systemy realne – składają się z realnie istniejących obiektów  Systemy pojęciowe (nominalne) – składają się z tworów kultury: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych System   prawa   –   zbiór   powiązanych   ze   sobą   i   uporządkowanych   generalny abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów pranych i obowiązujących w danym państwie w określonym czasie o Szkoła prawnonaturalna – system prawa to system naturalny (przynajmniej częściowo) i nominalny o Szkoła pozytywistyczna – system prawa to system sztuczny i nominalny B. Elementy systemu prawa i związki miedzy nimi Elementami   systemu   prawa   pozytywnego   są   TYLKO   norm  (zarówno prawne   te wyprowadzone z przepisów prawa, jak i z innych norm (zgodnie z regułami inferencyjnymi)) Związki łączące normy prawne: o Treściowe (badamy normy prawne w ujęciu poziomym)  Logiczne powiązania miedzy normami (normy nie są logicznie sprzeczne)  Wspólna podstawa aksjologiczna dla norm należących do systemu  Jednolitość języka prawnego (pojęcia używane zawsze w tym samym znaczeniu) Przepisy odsyłające  o Hierarchiczne – wyższą moc obowiązującą mają normy ustanowione przez organ wyżej usytuowany w hierarchii organów; normy niższej rangi nie mogą być sprzeczne z normami wyższej rangi (badamy normy prawne w ujęciu pionowym) o Formalne – czynność konwencjonalna, jaką jest stanowienie prawa, jest skuteczna tylko wówczas, jeśli odbywa się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur (badamy normy prawne w ujęciu pionowym) Pionowe ujęcie norm prawa jest podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego Hierarchia aktów prawnych – 1. Konstytucja, 2. Ratyfikowane traktaty międzynarodowe, 3. Ustawy i akty im równe, 4. Akty wykonawcze (np. rozporządzenia), 5. Akty niższego rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie (np. zarządzenia wewnętrzne) C. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego Poziome ujecie systemu prawa – na podstawie związków treściowych między normami możemy podzielić prawo pozytywne na gałęzie i dyscypliny Pierwotnie w prawie rzymskim istniał podział na prawo publiczne i prywatne, na ius civile (regulowało stosunki między obywatelami Rzymu) i ius gentium (prawo ludów – regulowało stosunki z cudzoziemcami) oraz na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo religijne); najważniejszy jest podział na prawo publiczne i prywatne, który zachował się do dziś: o Prawo publiczne – reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa o Prawo prywatne – reguluje stosunki między równoprawnymi podmiotami Systemy prawne w szerokim znaczeniu (zespoły norm i instytucji występujące w kilku krajach równocześnie): o System prawa kontynentalnego (romańsko-germański)  – ukształtowany  na podstawie  prawa rzymskiego i doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:  Wyłączność (a przynajmniej zdecydowana dominacja) prawa stanowionego jako źródła prawa  Zakaz tworzenia prawa przez sądy (zajmują się one wyłącznie jego stosowaniem)  Minimalizowana rola innych postaci prawa (np. zwyczajowego) Założenie, że prawo jest racjonalnie zbudowanym systemem i nie powinno  być wewnętrznie sprzeczne, ani zawierać luk   Kodeks jako najdoskonalsza forma ustawodawstwa • •

•

•

•

• •

•

•

•

19

System common   law (anglosaski) –   ograniczony   wpływ   prawa   rzymskiego,   czy   doktryn pozytywizmu prawnego; fundamenty: Prawo jest mozaiką prawa stanowionego, precedensowego, zwyczajowego i  zasad słuszności Prawo stanowione ma prymat, ale nie wyłączność   Istotna rola sądów formułujących ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania  System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny, czy pozbawiony luk  ; stąd większe znaczenie szczegółowych umów prywatnych D. Podział prawa na gałęzie – Podstawą podziału prawa na gałęzie są: stosunków społecznych (przedmiot regulacji)  – jest  to  podział o Charakter regulowanych podstawowy!;   w   poszczególnych   gałęziach   prawa   przyjęte   zostały   różne   fundamentalne   z prawne!!! Grupa gałęzi prawa publicznego  Grupa gałęzi prawa prywatnego  Gałęzie sytuujące się na styku dwóch powyższych  o Podmiot regulacji – określenie, kogo dot. prawo; obecnie zanika (np. cześć wojskowa KK, prawo dot. cudzoziemców) o Zakres terytorialny regulacji – prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe (zasięg lokalny); podział istotny w państwach związkowych Podział   prawa   ze   względu   na   metody   regulacji:   prawnocywilną,   prawnoadministracyj prawnokarną (penalną) Podział prawa na wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (dawna nazwa: prawo narodów): obowiązuje   wewnątrz   państwa o Prawo   wewnętrzne – ;   dot.   jego   obywateli;   (do   prawa wewnętrznego należy prawo międzynarodowe prywatne, które rozstrzyga, w jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może być stosowane w kraju w sprawach prawa prywatnego) o Prawo   międzynarodowe   publiczne – prawo   między   państwami , wynika   z   umów równorzędnych   podmiotów(suwerennych   państw   i   in.), przewaga   norm   dyspozytywnych związana z brakiem podmiotu zwierzchniego (kilka norm imperatywnych – np. praw człowieka), brak sankcji w rozumienia prawa wewnętrznego, skutkuje w stosunkach wewnętrznych, gdy zostanie uznane przez dane państwo Prawo wspólnotowe – specyficzny rodzaj prawa w UE; powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wew. członków UE; stosowane bezpośrednio (brak  ratyfikacji) E. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne Wedle teorii pozytywizmu prawniczego system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny; rodzaje sprzeczności norm: o Sprzeczności logiczne – postacie:  Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić zakazuje (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)  Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)  Jedna norma zakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie) o Przeciwieństwa logiczne – dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; spotyka się często przeciwieństwa polegające na tym, że jedna norma wskazuje jakąś regułę postępowania, a druga norma – wyjątek od tej reguły (niemożliwe jest zastosowania obu norm jednocześnie); nie jest to jednak wada systemu prawa o Sprzeczności prakseologiczne (praktyczne) – zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą Reguły kolizyjne – służą usuwaniu sprzeczności norm; rodzaje (i jednocześnie kolejność stosowania reguł kolizyjnych!): o Reguła porządku hierarchicznego – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu o Reguła porządku czasowego – norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą o Reguła porządku treściowego – norma szczególna uchyla normę ogólną (wprowadza od niej wyjątek) Reguły kolizyjne są stosowane tylko wówczas, gdy same akty normatywne nie zawierają przepisów derogacyjnych (uchylających) Jeśli jakiś sąd rozpatrując jakąś sprawę uzna np. rozporządzenie RM za sprzeczne z ustawą, może odmówić jego zastosowania, ale taka decyzja nie jest wiążąca dla innych organów państwa, owe o

•

•

•

•

•

•

•

20

przykładowe rozporządzenie obowiązuje nadal; taka sama decyzja TK oznacza ostateczne uchylenie wadliwego prawa F. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie Luki w prawie – podejścia: o W prawie nie ma luk, gdyż ustawodawca uregulował wszystko, co chciał uregulować; to, co znajduje się poza systemem prawa, jest nieistotne o W prawie istnieją luki, gdyż nie wszystkie istotne kwestie zostały uregulowane – ten pogląd jest powszechniejszy Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest on przez ustawodawcę zamierzony Luki konstrukcyjne: o Swoista luka w prawie – ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew zapowiedzi (np. brak rozporządzeń wykonawczych do ustawy) o Techniczna luka w prawie – nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, mimo zakończenia procesu legislacyjnego (np. utworzono organ, któremu nie przyznano kompetencji) Luka aksjologiczna – ustawodawca powinien uregulować jakiś stan rzeczy (w ogóle lub w określony sposób), jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi (luki pozorne – bo istnieją jedynie w opinii ludzi oceniających prawo) Luka logiczna – wynika z istnienia norm sprzecznych i przeciwstawnych logicznie (dochodzi do próżni prawnej). De facto nie istnieją ze względu na stosowanie reguł kolizyjnych Analogia (wniosek z podobieństwa) – metoda usuwania luk w prawie przez stosujących prawo •

•

•

•

•

•

21

Rdz. IX: Tworzenie prawa A. Pojęcie źródeł prawa W procesie tworzenia prawa uczestniczy państwo; w szerszej perspektywie mówimy też o czynnikach kulturowych i społecznych Źródło prawa w znaczeniu formalnym – akty normatywne (prawotwórcze), zawierające przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa Źródła prawa w znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, które   wpłynęły   na   treść   i   formę politycznym,   społecznym   i   religijnym   charakterze, obowiązującego prawa Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym – instytucje, które prawo tworzą lub sankcjonują Szerokie ujęcie źródeł prawa – fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych instytucji, np.: stanowienie ustaw przez parlament, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe Źródła poznania prawa – dokumenty, publikacje, inskrypcje itp., w tym akty/organy promulgacyjne B. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju B1. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo Zwyczaj/obyczaj – w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania przez członków danej zbiorowości; rodzi się długo, spontanicznie, bez udziału państwa, często wbrew jego   woli;   grupowy   twórca,   najczęściej   anonimowy;   poddaje   się   głębokiej   i   pow internalizacji (uznaniu normy zew. za własną) Prawo zwyczajowe powstaje, gdy w danej zbiorowości upowszechni się przekonanie, że istniejące zwyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej i gdy rzeczywiście tak się dzieje; jest charakterystyczne dla społeczności, w których zmiany społeczne zachodzą powoli, nierewolucyjnie; rozpowszechnione gł. w średniowieczu Współcześnie prawo zwyczajowe jest zjawiskiem rzadkim – art. 56 KC: czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również i te, które wynikają m.in. z ustalonych zwyczajów; normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm imperatywnych, ale mają pierwszeństwo przed dyspozytywnymi; prawo zwyczajowe jest też istotne w prawie międzynarodowym Zwyczaj prawny a prawo zwyczajowe (rozróżnienie nie jest wyraźne): pewien   ustabilizowany   sposób   rozumienia   prawa,   korzystania   o Zwyczaj   prawny – uprawnień i wykonywania obowiązków; sposób realizacji prawa już obowiązującego (gł. stanowionego); np. zwyczaj desygnowania na premiera przywódcy ugrupowania, które wygrało w wyborach, wyrzucanie do kosza nieuchwalonych projektów ustaw Sejmu poprzedniej kadencji (zasada dyskontynuacji) o Prawo zwyczajowe – źródło prawa obowiązującego B2. Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów Opinie prawne wybitnych prawników miały moc wiążącą w prawie rzymskim; dziś w islamskim (Koran i Sunna) Obecnie opinie uczonych oddziaływają na ustawodawcę i stosujących prawo jedynie siłą autorytetu intelektualnego; oczywiście wybitni prawnicy uczestniczą w procesie legislacyjnym (vide lex Makarewicz  ) Opinie autorytetów naukowych wpływają też na stosowanie prawa – sędziowie posługują się nimi przy orzekaniu B3. Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law) Precedens – pierwsze dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych Precedens jest ważnym źródłem prawa w krajach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis) Sędzia stojąc przed precedensową sprawą, kierując się swoją wiedzą, doświadczeniem i poczuciem słuszności, tworzy odpowiednią regułę decyzji (ratio decidendi  ); reguła ta, jeśli jest dostatecznie przekonująca i pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądami w podobnych przypadkach Podstawą wyrokowania w sprawach podobnych jest ratio decidendi, a nie obiter dicta (szczególne, niepowtarzalne, incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku) Stosowanie precedensu zapewnia znaczą elastyczność prawotwórstwa i odpowiada potrzebie równego traktowania wszystkich, podobnych, ale nie identycznych przypadków rozpatrywanych przed sądami Prawo precedensowe jest rozpowszechnione w krajach anglosaskich (system common law) •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

22

W Polsce prawo precedensowe nie jest bezpośrednio uznawane za odrębny rodzaj prawa, ale działalność TK i SN jest de facto prawotwórcza Nt. uznania twórczego charakteru wykładni sądowej istnieje jednak spór w doktrynie B4. Stanowienie prawa Prawo stanowione jest współcześnie podstawowym źródłem prawa, zwłaszcza w systemie kontynentalnym Stanowienie   prawa   jest   aktem   (procesem)   świadomym   i   celowym;   jest sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt władzy publicznej o Sformalizowanie aktu stanowienia prawa polega na:  Oddaniu   go   w   ręce   kompetentnych   organów   władzy   publicznej   –   najc państwowych, rzadziej samorządowych  Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów określonym procedurom decyzyjnym  Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób,  z czym z reguły związane jest uzyskanie mocy obowiązującej i wejście ich w życie o Charakter prospektywny – akty stanowienia prawa zwrócone są ku przyszłości; lex retro non agit  o Konstytutywność – wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne; stanowienie tworzy lub uchyla normy prawa, nie zaś stwierdza obowiązywanie norm już istniejących; charakter deklaratoryjny mają jedynie fragmenty konstytucji dot. praw i wolności obywatelskich, których źródło przypisuje się przyrodzonej godności człowieka Kształtowanie prawa własnego przez recepcję prawa obcego – np. wykorzystanie w prawie całej Europie Kodeksu Napoleona, adaptacja cywilnego prawa niemieckiego i szwajcarskiego przez Turcję i Japonię; recepcja prawa nie jest samodzielnym źródłem prawa B5. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym Prawo ustanowione na mocy zawarcia umowy (prawo konsensualne) jest w istocie prawem stanowionym tyle, że nie jednostronną decyzją władzy publicznej, lecz w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami Najczęściej dot. prawa międzynarodowego, w prawie wewnątrzkrajowym występuje w prawie pracy (układy zbiorowe pracy – są skuteczne również wobec osób trzecich (prawo powszechnie obowiązujące – erga omnes)!!!) oraz relacji państwo-Kościół  Ponadto prawo stanowione, by nie było martwe, musi mieć oparcie na zgodzie obywateli i grup społecznych na jego postanowienia Nie zaliczamy do kategorii faktów prawotwórczych umów gł. cywilnych tworzących „prawo” między stronami umowy C. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne. Akty prawne Prawo stanowi „ustawodawca” – jest to termin techniczny języka prawniczego; dot. też twórców prawa o randze niższej od ustawy, choć można też wyróżnić „prawodawcę” Fundamentalne zasady stanowienia prawa w państwach prawnych: o Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publ. mają charakter prawotwórczy (ustalenie katalogu i hierarchii źródeł prawa) o Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym o Uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie praw przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi procedurami o Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania o Jeśli konstytucja to dopuszcza, parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom wykonawczym   (delegacja   ustawowa,   ustawodawstwo   delegowane);   zakazane   jest   natom przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji) o (Prawie) Wszystkie akty normatywne są podawane do publicznej wiadomości w sposób urzędowy o Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja przez sądy bądź specjalne trybunały konstytucyjne Tryb prac nad ustawą: o Inicjatywa ustawodawcza – wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu; parlament ma obowiązek taki projekt rozpatrzyć; Prawo inicjatywy ustawodawczej w RP mają:  Posłowie – 15 lub komisja sejmowa  Rada Ministrów – obowiązek przeprowadzenia odpowiednich konsultacji i prac w Radzie Legislacyjnej Senat – analogicznie jw.  •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

23

Prezydent Grupa co najmniej 100 tys. obywateli  o Procedura prac nad projektem ustawy w parlamencie obejmuje:  Czytania projektu – trzy; pierwsze w komisjach chyba, że dotyczy  ustaw o najważniejszym znaczeniu; pozostałe dwa na posiedzeniach plenarnych Sejmu  Prace nad projektem w komisjach – stałych lub specjalnych; proponują poprawki lub sugerują przyjęcie/odrzucenie projektu  Głosowania – w komisjach mają charakter rekomendacji dla parlamentu; ostateczne na  posiedzeniu  plenarnym  Sejmu;  do   przyjęcia  ustawy  potrzeba,  by   Sejm  uchwalił   większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ( quorum)  Prace w Senacie po uchwaleniu ustawy przez Sejm – w komisjach i głosowanie  Odrzucenie ustawy lub wprowadzenie do niej poprawek – ustawa wraca do Sejmu, który może odrzucić decyzje Senatu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów  Przedstawienie ustawy głowie państwa do podpisu – prezydent ma prawo odmówić (weto zawieszające; weto bezwzględne jest obecnie rzadkie); weto prezydenta może zostać przełamane przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Ogłoszenie podpisanej ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym  Kontrola ustawy pod względem zgodności z konstytucją przez TK   W wyniku procesu stanowienia prawa powstają akty normatywne (prawodawcze)  Akt normatywny – dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych; ma charakter językowy – jest tekstem zawierającym materiał do budowy norm prawnych Tekst autentyczny – należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego; ma charakter ostatecznie wiążący; dot. też poprawek do aktu normatywnego Tekst jednolity – opublikowanie pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi nań wszystkimi nowelizacjami; czynione z upoważnienia ustawodawcy np. przez ministra lub Marszałka Sejmu; nie jest tekstem autentycznym (???) D. Budowa aktu normatywnego Elementy aktu normatywnego: o Nazwa rodzajowa aktu normatywnego – ustawa, rozporządzenie itp. o Data uchwalenia/ustanowienia aktu o Tytuł określający zakres przedmiotowy o Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp – występuje sporadycznie o Część ogólna aktu normatywnego – przepisy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych oraz definicje legalne używanych pojęć o Część szczególna – zasadnicza materia aktu normatywnego (Podział na część ogólną i szczególną występuje jedynie aktach normatywnych regulujących cały kompleks stosunków społecznych – gł. kodeksy) o Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie) o Podpis odpowiedniego organu Systematyka aktu normatywnego: o Numeracja artykułów jest ciągła o Akt normatywny bywa podzielony na większe niż artykuły jednostki systematyzujące (patrz: wykład) o Zakłada się, że położenie przepisu w akcie normatywnym zostało przez ustawodawcę świadomie zaplanowane, więc ma ono wpływ na interpretację i wykładnię prawa E. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski Podział na dwie grupy: o Źródła prawa powszechnie obowiązującego – normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza na osoby fizyczne ciężary i obowiązki: Konstytucja  Ustawy  Ratyfikowane umowy międzynarodowe  Rozporządzenia   Prawo miejscowe stanowione   na   podstawie   upoważnienia   ustawowego   przez organy samorządu terytorialnego 

• •

•

•

•

•

•

24

Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna) – normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej, nakładające obowiązki i ustanawiające uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akt normatywny – np.:  Uchwały Rady Ministrów  Zarządzenia ministrów i prezydenta Katalog   źródeł   prawa   powszechnie   obowiązującego   zawarty   w   konstytucji   zamknięty!!! – zapobiega to stosowaniu tzw. prawa powielaczowego Natomiast katalog aktów prawa wewnętrznie obowiązującego i organów uprawnionych do ich wydawania jest otwarty E1. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie (wyjątek w państwach złożonych) Najwyższa   moc   obowiązywania–   wymóg   zgodności   z   nią   wszystkich   innych   ak normatywnych Szczególny tryb uchwalenia i zmiany (konstytucje sztywne – najczęściej występujące; są też konstytucje giętkie – procedura uchwalenia i zmiany taka sama jak przy ustawie – ale są rzadsze) Szczególna treść – podstawowe zasady ustrojowe, organizacja, zadania, kompetencje i wzajemne relacje organów państwa i jednostek samorządu terytorialnego, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywatelskie Ponadto: zawierają  najistotniejsze  zasady  organizacji  i o Małe  Konstytucje (1919,   1947,   1992)   – funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia całościowej konstytucji o Do 1997 istniała praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych – uchwalanych w trybie takim jak dla konstytucji i mających równą z nią moc obowiązywania; wprowadzały trwałe lub czasowe zmiany i uzupełnienia   do   obowiązującej   konstytucji   (np.   ustawa   konstytucyjna   z   23.04.1992   r.   o przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP) E2. Ustawa Akt parlamentu, który może zostać uregulowana każda kwestia, niebędąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej Niektóre kwestie muszą być uregulowane przez ustawy – budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie i inne sprawy wskazane wprost w konstytucji) Z ustawami muszą być zgodne wszystkie niższe akty normatywne Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi traktatami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie Tryb uchwalania ustaw jest przewidziany w konstytucji i regulaminach Sejmu i Senatu E3. Akty normatywne o randze ustawy Prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy miał od 1926 prezydent RP – do dziś trochę ich obowiązuje W latach 1947-1989 prawo wydawania dekretów z mocą ustawy miała Rada Państwa – niektóre obowiązują do dziś Obecna konstytucja (art. 234) przewiduje, że w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w określonym zakresie i granicach Wszystkie powyższe  akty o mocy  ustawy podlegały/podlegają  zatwierdzeniu  przez Sejm na najbliższym posiedzeniu E4. Umowy międzynarodowe i prawo europejskie Są źródłem prawa wewnętrznego, jeżeli ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na terenie państwa zawierającego umowę Ratyfikowane umowy międzynarodowe są uznawane za część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośrednio, chyba że jest to uzależnione od wydania ustawy Ratyfikacja – czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony organ (Prezydenta RP), która podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo; umowa wchodzi w życie po zakończeniu ratyfikacji przez wszystkie strony, które ją podpisały Warunkiem ratyfikacji niektórych, najważniejszych umów międzynarodowych jest wyrażenie na to zgody w formie ustawy Umowy międzynarodowe, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej mogą być ratyfikowane dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb większością 2/3 przy o

•

•

•

•

•

•

•

•

•

• •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

25

quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb (alternatywnie można rozpisać referendum ogólnokrajowe) (art. 90 Konstytucji) W razie sprzeczności ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą W przypadku przystąpienia Polski do org. międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w razie kolizji (w praktyce dot. prawa europejskiego) (art. 91) E5. Rozporządzenia wykonawcze Kto wydaje: Rada Ministrów, premier, ministrowie „resortowi”, prezydent, KRRiT Wydawane (1.) na podstawie szczegółowego upoważnienia lub zobowiązania ustawowego przez uprawnione konstytucyjnie organy państwa i (2.) w celu wykonania ustawy Muszą zawierać odwołania do przepisu ustawy, na podstawie którego zostały wydane Rozporządzenia muszą: zgodne z aktami wyższego rzędu (konstytucją,   ustawami   i   ratyfikowanymi   umowami o Być międzynarodowymi) o Dotyczyć tylko tych kwestii które obejmuje nakaz lub upoważnienie zawarte w ustawie ( nie mogą przekroczyć zakresu ustawowego) Do wydania może być upoważniony np. jeden minister, kilku ministrów lub jeden minister w porozumieniu z innym/-i Organ, który został upoważniony, nie może przekazać tego upoważnienia innemu organowi E6. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu Wg konstytucji nie należą do katalogu aktów prawa powszechnie obowiązującego Najważniejsze   są   tu   regulaminy   Sejmu   i  , Senatu   które   częściowo   mają   cechy charakterystyczne dla aktów prawa wewnętrznie obowiązującego, a częściowo – aktów prawa powszechnie obowiązującego (stosunki Sejmu i Senatu z innymi organami państwa) Istnieją też uchwały nienormatywne, ale to nie o nich tu mowa (np. z okazji 600-lecia UJ) E7. Pozostałe sprawy związane z aktami normatywnymi Do wejścia w życie konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego konieczna jest ich promulgacja (ogłoszenie): o Konstytucja,   ustawy,   rozporządzenia   oraz   ratyfikowane   umowy   międzynarodowe   ogłaszane w „Dzienniku Ustaw RP” o Akty prawa miejscowego są zwykle ogłaszane w dziennikach urzędowych lub np. przez rozplakatowanie lub podanie do wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminy normatywne o charakterze wew. są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor o Akty Polski” lub innych dziennikach urzędowych o Bywają też akty, które nie są w ogóle ogłaszane Sprostowanie błędów w druku aktów – następuje w drodze obwieszczenia w tym samym dzienniku urzędowym, w którym akt był ogłoszony Kodeksy – szczególny akt prawny wydany w formie ustawy, który reguluje kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego; zajmuje centralną pozycję wśród uregulowań prawnych w danej dziedzinie życia Kodyfikacja prawa – całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w sposób,   który   może   stanowić   odstępstwo,   niekiedy   zupełnie   zasadnicze   i   nowatorsk uregulowań dotychczasowych Inkorporacja prawa – kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dot. danego zagadnienia lub danej sfery życia publ. bez dokonywania zmian w treści tych aktów; służy łatwiejszemu posługiwaniu się materiałem normatywnym; jedną z jej form jest tekst jednolity F. Polityka prawa. Racjonalność w tworzeniu prawa Powody i cele tworzenia prawa: o Teorie prawnonaturalne – zadaniem ustawodawcy jest oficjalne zadeklarowanie zasad prawa wyższego – naturalnego; potrzeba tworzenia prawa słusznego, odpowiadającego poczuciu sprawiedliwości o Pozytywizm prawniczy – racje przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego (ratio legis); ustalenie tego, co chciał osiągnąć ustawodawca dokonuje się ex post  , gł. na podstawie analizy przepisów prawa stanowionego; odtworzenie ratio legis ma szczególne znaczenie przy dokonywaniu wykładni prawa, zwłaszcza celowościowej Polityka   prawa   –   ma   prowadzić   przede   wszystkim   do   znalezienia   empiry sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych o L. Petrażycki – zadaniem polityki prawnej jest urzeczywistnienie miłości powszechnej  •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

26

Idea racjonalności ustawodawcy (dziedzictwo Oświecenia; najsilniejsze w nurcie pozytywizmu prawniczego): o Przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań i decyzji o Wyznaczanie   celów   możliwych   do   osiągnięcia   w   świetle   wiedzy   o   rzeczywistości   d działającemu o Kierowanie się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i naczelnych w niesprzeczną hierarchię o Wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów Racjonalne prawodawstwo powinno być o Cele regulacji prawnej powinny być, w świetle wiedzy o rzeczywistości, możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (nie tylko w sensie ekonomicznym) o Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia celów; niekoniecznie właściwe muszą być środki prawne (zakazy, nakazy lub dozwolenia); należy też zastanowić się nad kosztami zastosowania się konkretnych środków Stąd   wynika   wieloraka   kontrola   projektu   aktu   prawnego,   długość   procedury   legisla konieczność określenia przewidywanych kosztów realizacji ustawy w uzasadnieniu jej projektu, czy uzupełnienia projektu opinią prawną o jego zgodności z prawem UE Racjonalność   działań   powinna   być   oceniana   w   świetle   rzeczywistej   wiedzy   i   aksjologicznej działającego – punkt widzenia zależy od punktu siedzenia  Do idei racjonalności tworzenia prawa nawiązuje się najczęściej przy dokonywaniu wykładni prawa •

•

•

•

•

27

Rdz. X: Wykładnia prawa A. Pojęcie wykładni prawa Wykładnia (interpretacja prawa) – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa – wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa Stanowiska nt. wykładni: o Klasyfikacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu – chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:  Nieuniknionych,   naturalnych   niejednoznaczności   języka   naturalnego   i   język prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych  Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i  nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom – większej swobody działania  Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością o Derywacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów  Wykładnia praw jest konieczna zawsze – nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że  wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów B. Teorie wykładni prawa B1. Teoria wykładni statycznej Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować Zwana też wykładnią subiektywną – bo ustalamy, co ustanowił określony legislator Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemów B2. Teoria wykładni dynamicznej Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie  z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb Zwana wykładnią obiektywną – zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe Trzeba uważać – między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granica B3. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej – łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności) Wskazówką,   jaką   należy   posługiwać   się   interpretując   prawo,   są   prefer aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom – SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna – przepisów starszych C. Założenie racjonalności ustawodawcy Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa – jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne – wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę •

•

•

• •

• • •

•

•

•

•

•

• •

•

• •

•

28

Założenia   racjonalności   ustawodawcy   nie   poddajemy   porównaniu   z   rzeczywistymi   fak (założenie kontrfaktyczne) D. Rodzaje wykładni prawa D1. Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa) Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił  ; zasięg i moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie   terytorialnym   i   hierarchicznym);   najczęściej   występuje   w   odniesieniu   do   wykonawczych wobec ustawy Wykładnia legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią legalną, czy operatywną; o Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych) Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – dokonywana na użytek  aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ  dokonujący  wykładni  i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK): o W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) – sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane o SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa  o SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił o Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznie 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych o Do przepisów Wykładnia doktrynalna – dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących D2. Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność   odpowiada ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej) Wykładnia językowa (językowo-logiczna) –   interpretacja  przepisów  prawnych wg reguł  znaczeniowych  i konstrukcyjnychjęzyka prawnego i naturalnego, a  takżereguł logiki formalnej i prawniczej Wykładnia systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) – ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis – zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa Wykładnia porównawcza – ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych o W układzie synchronicznym – porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawa •

•

•

•

•

•

•

•

•

29

W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) – porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi D3. Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) – występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za   pomocą   odmiennych   rodzajów   wykładni   wybierzemy   to,   które   zostało   ustalone zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi – nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni rozszerzającej Wykładnia rozszerzająca – polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji   językowej   (literalnej)   po   porównaniu   wykładni   językowej   z   systemową celowościową Wykładnia zwężająca – przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową E. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa – są częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa zostały Raczej   nie   są   dziełem   ustawodawcy   – wypracowane  przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa: o Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować o Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego o Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku o Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie) o Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie o Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej szczegółowe) Oprócz tego stosuje się: o Reguły interferencyjne – logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu na   wyprowadzanie   nowych   norm   z prawa,   bo pozwalają (w   imię   logicznej   spójności) obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:  Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”  Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej”  Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario – z przeciwieństwa) Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) – szczególnie ważne przy usuwaniu  luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa – szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:  Analogia z ustawy – stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnym  Analogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa  [analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo – prawa publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa]  Wnioskowanie z celu na środki – cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie karnym) o Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu – wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym  Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego  o

•

•

•

•

•

•

•

•

30

Rdz. XI: Przestrzeganie i stosowanie prawa A. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie ; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania winy   czy   oceny   doniosłości   nieprzestrzegania   prawa;   obowiązuje   zarówno   pierwotnych, wtórnych adresatów norm Nieprzestrzeganie prawa może polegać na: o Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) – polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą  Obywatelskie nieposłuszeństwo – wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną o Zachowaniu obok prawa (praeter legem)  Nadużycie prawa podmiotowego – działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu,   ale   jednocześnie   sprzeczne   z   zasadami   współżycia   społecznego   lub   tzw.   sp gospodarczym przeznaczeniem rzeczy  Omijanie prawa – osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?) Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi;   organ   stosujący   prawo   musi   go   jednocześnie   przestrzegać,   inaczej podstawa do uchylenia decyzji/wyroku Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawa B. Ideologie stosowania prawa Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex  ] Ideologia decyzji swobodnej – wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość ius] Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) – ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym Tak na marginesie – Spór o ius i lex  : o Ius –   prawo   sprawiedliwe,   słuszne,   choć   nieobowiązujące   w   formalnym   znaczeniu   te „obowiązywanie”; utożsamiane z prawem natury o Lex  – ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne C. Proces stosowania prawa i jego etapy – stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy: Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne – inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne – dwie drogi: o Udowodnienie faktu – dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:  Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu – co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w KK  •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

31

Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem  Sposób   oceny   dowodów   przez   organ   stosujący  (bo prawo   mogą   być nieprawdziwe) – dwie teorie dowodowe:  Teoria swobodnej oceny dowodów – uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)  Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) – z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach, dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym  Cele postępowania dowodowego – zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem – prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej – prawo cywilne)  Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia o Przyjęcie określonych domniemań prawnych – domniemanie ( praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:  Domniemania faktyczne – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów  Domniemania prawne – nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie) Ustalenie   treści   obowiązujących   norm   prawnych,   określających   skutki   praw zaistnienia faktu – etapy: o Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną) o Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji – ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem stosowania prawa nie zawsze są sankcje Wykonanie decyzji – może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym D. Stanowienie a stosowanie prawa – w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a stosowania prawa sensu stricte – indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da. E. Znajomość prawa a jego przestrzeganie Aby prawo było przestrzegane, musi być znane – ignorantia iuris nocet  nie tylko obywatelom Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym Generalnie obywatele słabo znają prawo – powody: o Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych o Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego o Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem o Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie: 

•

•

•

• • •

•

32

Informacji w mediach o Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo o Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia o Informacji uzyskanych od zawodowych prawników F. Skuteczność prawa Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby: o Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”) o Skuteczność behawioralna – skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmu o Skuteczność aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną o

•

33

Rdz. XII: Stosunki prawne A.   Pojęcie   stosunku   prawnego są   rodzajem   stosunków   społecznych –   Stosunki   prawne uregulowanym przez normy prawne. Pojęcie to opisuje zależności między podmiotami prawa B. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają (ustają) na skutek faktów prawnych Fakty prawne: o Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej o Zachowania – wydarzenia zależne od woli ludzkiej Czynności konwencjonalne   Czynności prawne – wymagają oświadczenia woli i zmierzają do wywołania skutków prawnych; podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne  Akty tworzenia prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem  Akty stosowania prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem Czyny   Zgodne z prawem – nakazane lub dozwolone  Niedozwolone – przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie komunikatu w jakiejkolwiek formie (byle dostatecznie jasne i skuteczne), że chce się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny Elementy stosunku prawnego to: o Podmiot o Przedmiot o Treść C. Podmioty (strony) stosunku prawnego – osoby (adresaci norm regulujących ów stosunek), które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego Podmioty stosunków prawnych w prawie konstytucyjnym – np. państwo, organy władzy, jednostki samorządu teryt. i ich organy, naród, obywatele w różnych rolach Podmioty stosunków prawnych w prawie administracyjnym – organy państwa i samorządów, obywatele w różnych rolach, cudzoziemcy, instytucje Podmioty stosunków prawnych w prawie karnym – państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów Podmioty stosunków prawnych w prawie cywilnym – osoby fizyczne i osoby prawne, ułomne osoby prawne o Osoby fizyczne – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci  Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; możność uczestniczenia w stosunkach prawnych; ma ją każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci; nie można jej ograniczyć ani odebrać; pewne elementy zdolności prawnej ma niekiedy dziecko poczęte, lecz nienarodzone (nasciturus)  Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań; pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, które nie są częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione  Osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione dysponują ograniczoną zdolnością do czynności prawnych; czynności prawne za nie dokonują przedstawiciele prawni  Czynność dokonana przez osobę całkowicie pozbawioną zdolności do czynności prawnych (poniżej 13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolniona) jest z mocy prawa nieważna, chyba że jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz taka osoba nie została rażąco pokrzywdzona o Osoby prawne – twór prawny powstały na podstawie i zgodnie z KC lub innych przepisów; zwykle dysponuje pewnym majątkiem; działa przez swoje organy  Podział osób prawnych (w praktyce zaciera się):  Zrzeszenia – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznych  Zakłady – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnego majątku Tryby powstawania osób prawnych:  •

•

•

•

•

•

•

•

34

Rejestrowy –   osobowość   prawna   jest   uzyskiwana po   wpisaniu   do odpowiedniego rejestru (KRS) na podstawie decyzji sądu  Ustawowy (erekcyjny) – osoba prawna powstaje i otrzymuje osobowość prawną na mocy ustawy  Notyfikacyjny –   warunkiem   uzyskania   osobowości   prawnej   jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych; obecnie upodabnia się do rejestrowego o Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną – tzw. ułomne osoby prawne Osobowość prawna – posiadanie przez osobę prawną zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych Państwo posiada osobowość prawną pod postacią Skarbu Państwa, organy państwa osobowości prawnej nie mają Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną Obrót   prawny   =   nawiązywanie,   kształtowanie   i   rozwiązywanie   treści   stosun prawnych D. Przedmiot i treść stosunku prawnego Przedmiotu stosunku prawnego dot. uprawnienia i obowiązki stron; mogą nim być: o Określone zachowanie o Przedmiot materialny (majątkowy) o Prawa np. osobiste Treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki stron (podmiotów); zwykle są rozłożone między wszystkie podmioty stosunku prawnego; z reguły uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej E. Rodzaje stosunków prawnych Podział ze względu na metodę regulacji prawnej o Stosunki cywilnoprawne – cechy: Strony są równorzędne  Nawiązanie stosunków jest bardzo często dobrowolne   Przedmiot i treść stosunków (z wyjątkiem tych, do których odnoszą się normy bezwzględnie obowiązujące) są swobodnie określane przez strony Sankcje – nieważności i egzekucyjna  o Stosunki prawnoadministracyjne – cechy:  Strony nie są równorzędne – państwo reprezentowane przez któryś ze swych organów zajmuje pozycję władczą Zawiązanie stosunku prawnego – dobrowolne dla jednej lub obu stron lub  wynikające z jednostronnej decyzji organu lub z mocy prawa Przedmiot i treść określane są przez normy bezwzględnie obowiązujące  Sankcje – egzekucyjna, rzadziej nieważności  o Stosunki prawnokarne – cechy: Nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu  zabronionego Stroną stosunku jest sprawca i państwo za pośrednictwem kompetentnych  organów, w mniejszym stopniu pokrzywdzony Położenie prawne stron wyznaczają normy bezwzględnie obowiązujące  Sankcje – karne, posiłkowo egzekucyjne  Podział ze względu na liczbę uczestniczących podmiotów: o Stosunki dwustronne o Stosunki wielostronne –  występuje  więcej  niż  dwu  uczestników;  często  otwarte  na  n uczestników Podział ze względu na „stopień aktualizacji” podmiotu (aktualizacja = możliwość wskazania tożsamości podmiotu) o Stosunki dwustronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość wszystkich stron; mogą powstać, ustać lub zmienić się tylko w wyniku działań obu podmiotów; rzadko tylko jednego z nich jednostronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość tylko jednej o Stosunki strony, inne podmioty występują anonimowo; (np. własność) o Stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) – żaden podmiot nie jest znany co do tożsamości (np. konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa dot. wszystkich) 

•

•

• •

•

•

•

•

•

35

Rdz. XIV: Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność) A. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa Co to jest sprawiedliwość – filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności – darujemy sobie szczegóły Arystoteles – podział na: o Sprawiedliwość wyrównawcza – „odpłata” za dobro lub zło o Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) – podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości: o Dobro etyczne, cnota o Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów – ta nas bardziej interesuje Materialne koncepcje sprawiedliwości – czyli jak dzielić dobra: o Każdemu wg jego dzieł  – liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy o Każdemu wg jego zasług – nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia o Każdemu wg jego potrzeb – bliskie idei miłosierdzia ( caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzeb o Każdemu wg jego pozycji – formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych   i   dzieci,   zdrowych   i   chorych   oraz   stosowanie   organizacjach   o   wyraźnej   („mundurowych”) o Każdemu to samo – skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie wyborczym o Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo – odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł  Formalna   koncepcja   sprawiedliwości („zasada   zasad” :   zasada   równej   miary,   zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) – równe traktowanie podmiotów znajdujących się już przyjąłeś jedną z w  jednakowej  sytuacji  lub  noszących  jednakowe  cechyjak  (czyli: materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu ) o W praktyce to cholernie skomplikowane o Sprawiedliwość proceduralna – uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa ( ) –   ma   łagodzić   skutki   rygorystycznie   stosowanych   reg aequitas o Zasada   słuszności   sprawiedliwości B. Państwo prawne (rządy prawa) Idea   sprawiedliwości   –rozbudowana,   subiektywna,   często   stosowana   ideologicznie   nie   wystarczająca – Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa) Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących)) Aspekty zasady rządów prawa: o Negatywny – służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowych o Pozytywny – zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli Można mówić od odmianach – demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne” Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego: o Liberałowie – zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali prawa o Dawne kraje bloku wschodniego – zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone) Zasada państwa prawnego: o Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów o Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej – luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki o Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności – ideały nie występują w przyrodzie Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego: •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

36