Prawo Rodzinne i Opiekuńcze

AKjvOgA= AK

zakupiono w sklepie: identyfikator transakcji: e-mail nabywcy:

Empik.com 4665659 [email protected]

znak wodny:

AKjvOgA= AK

SKRYPTY BECKA Prawo rodzinne i opiekuńcze

AKjvOgA= AK

W sprzedaży: T. Smyczyński PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, t. 11, wyd. 2 System Prawa Prywatnego

K. Gromek KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY. KOMENTARZ, wyd. 4 Komentarz Becka

T. Smyczyński PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 6 Podręczniki Prawnicze

M. Snitko-Pleszko PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 2 Ćwiczenia Becka

J. Ignaczewski (red.) ALIMENTY, wyd. 3 Sądowe Komentarze Tematyczne

KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY, wyd. 18 Twoje Prawo

www.ksiegarnia.beck.pl

AKjvOgA= AK

Prawo rodzinne i opiekuńcze dr hab. Marek Andrzejewski Uniwersytet Szczeciński

5. wydanie zmienione i uaktualnione

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2014

AKjvOgA= AK

Wydawca: Aneta Flisek Recenzent wydawniczy: dr hab. Janusz Gajda

© Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Totem, Inowrocław

ISBN 978-83-255-6638-8 ISBN e-book 978-83-255-6639-5

AKjvOgA= AK

SPIS TREŚCI Wykaz skrótów ............................................................................................................ XI Wykaz literatury........................................................................................................... XIII Przedmowa do wydania Piątego ................................................................................ XV Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające .................................................................. 1 § 1. Prawo rodzinne i prawo opiekuńcze w systemie prawa .................................... 3 I. Pojęcie prawa rodzinnego ......................................................................... 3 II. Prawo opiekuńcze ..................................................................................... 4 III. Prawo rodzinne a prawo dotyczące rodziny ............................................. 5 § 2. Źródła prawa rodzinnego i prawa dotyczącego rodziny ................................... 6 I. Konstytucja RP ......................................................................................... 6 II. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ................................................................. 7 III. Źródła prawa dotyczącego rodziny . ......................................................... 10 1. Ważniejsze ratyfikowane umowy międzynarodowe . .......................... 10 2. Ważniejsze ustawy ............................................................................... 14 § 3. Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny . ........................................................... 17 I. Rodzina ..................................................................................................... 17 II. Małżeństwo ............................................................................................... 19 III. Dziecko . .................................................................................................... 19 IV. Pokrewieństwo .......................................................................................... 21 V. Powinowactwo .......................................................................................... 22 § 4. Zasady prawa rodzinnego .................................................................................. 24 § 5. Stan cywilny . ..................................................................................................... 28 § 6. Sądy rodzinne i inne instytucje powołane do ochrony rodziny ........................ 30 I. Sądy rodzinne ........................................................................................... 30 II. Prokuratura ............................................................................................... 32 III. Rzecznik Praw Obywatelskich ................................................................. 32 IV. Rzecznik Praw Dziecka ............................................................................ 33 V. Organy pomocy społecznej . ..................................................................... 34 VI. Organizacje pozarządowe, Kościół katolicki oraz inne kościoły i związki wyznaniowe .............................................................................. 34 Rozdział II. Małżeństwo.............................................................................................. § 7. Pojęcie i funkcja społeczna małżeństwa............................................................. § 8. Zasady prawa małżeńskiego............................................................................... I. Wstęp..........................................................................................................

AKjvOgA=

36 37 38 38

AK

Spis treści

VI

II. Zasada monogamii .................................................................................... 38 III. Zasada równouprawnienia małżonków .................................................... 39 IV. Zasada świeckości małżeństwa ................................................................ 40 V. Zasada trwałości związku małżeńskiego ................................................. 40 § 9. Standardy międzynarodowe prawa małżeńskiego ............................................ 40 § 10. Małżeństwo a inne formy trwałego pożycia . .................................................... 41 I. Konkubinat . .............................................................................................. 41 II. Związki homoseksualne . .......................................................................... 43 § 11. Zawarcie związku małżeńskiego ....................................................................... 43 I. Przesłanki zawarcia małżeństwa .............................................................. 43 II. Przesłanki unieważnienia zawartego związku małżeńskiego ................. 46 1. Uwaga wstępna ..................................................................................... 46 2. Przeszkody małżeńskie ........................................................................ 47 2.1. Wstęp ............................................................................................ 47 2.2. Brak wymaganego wieku ............................................................. 47 2.3. Ubezwłasnowolnienie całkowite .................................................. 48 2.4. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy . ....................... 48 2.5. Zakaz wielożeństwa ..................................................................... 50 2.6. Zbyt bliskie pokrewieństwo ......................................................... 51 2.7. Powinowactwo w linii prostej....................................................... 52 2.8. Więź adopcyjna ............................................................................ 53 3. Inne podstawy unieważnienia małżeństwa ......................................... 53 4. Unieważnienie małżeństwa – informacje proceduralne ...................... 54 III. Forma zawarcia małżeństwa ..................................................................... 55 1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC . ............................... 55 2. Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa ........................................... 56 § 12. Prawa i obowiązki małżonków .......................................................................... 60 I. Uwaga wstępna ......................................................................................... 60 II. Wspólne pożycie małżonków ................................................................... 60 III. Obowiązek wzajemnej pomocy ................................................................ 61 IV. Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny ......................................... 61 V. Ustrój podstawowy stosunków majątkowych małżonków . ..................... 64 VI. Wzajemna reprezentacja małżonków ....................................................... 64 § 13. Nazwisko małżonków ........................................................................................ 65 § 14. Małżeńskie ustroje majątkowe ........................................................................... 67 I. Wstęp ......................................................................................................... 68 II. Standardy międzynarodowe ..................................................................... 70 III. Ustawowy ustrój majątkowy . ................................................................... 71 1. Wprowadzenie ...................................................................................... 71 2. Składniki majątku wspólnego małżonków (art. 31 KRO) ................... 72 3. Składniki majątków osobistych małżonków (art. 33 KRO) . ............... 74 4. Zarząd majątkiem wspólnym ............................................................... 76 4.1. Pojęcie zarządu i równouprawnienie małżonków w jego sprawowaniu ................................................................................. 76 4.2. Sprzeciw współmałżonka . ........................................................... 77 4.3. Czynności prawne, do dokonania których potrzebna jest zgoda współmałżonka . ........................................................................... 78

AKjvOgA= AK

Spis treści

VII

4.4. Czynności prawne określone w art. 37 KRO, a ochrona osób trzecich . ........................................................................................ 79 4.5. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków przed nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17.6.2004 r. (kwestie wybrane) . ....................................................................... 81 4.6. Zgoda sądu na dokonanie czynności prawnej dotyczącej zarządu majątkiem wspólnym ...................................................... 83 4.7. Pozbawienie małżonka prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym . .................................................................. 83 5. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania ................................ 84 6. Przesunięcia składników między majątkami . ..................................... 86 7. Ustanie ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej i ustrój przymusowy ............................................................................. 87 8. Skutki ustania ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej . .............. 90 IV. Umowne ustroje majątkowe ...................................................................... 91 § 15. Ustanie małżeństwa – uwagi ogólne . ................................................................ 95 I. Sposoby ustania małżeństwa .................................................................... 96 II. Zasada trwałości małżeństwa ................................................................... 96 1. Trwałość a nierozerwalność ................................................................. 96 2. Podstawy prawne zasady trwałości małżeństwa ................................. 97 III. Rozwód i separacja – standardy międzynarodowe .................................. 98 § 16. Rozwód . ............................................................................................................. 99 I. Zagadnienia wstępne . ............................................................................... 99 II. Przesłanki materialnoprawne rozwodu .................................................... 101 1. Rozkład pożycia małżeńskiego ............................................................ 101 2. Przesłanki wyłączające rozwód ........................................................... 103 2.1. Wstęp ............................................................................................ 103 2.2. Rozwód a zagrożenie dobra dziecka ............................................ 104 2.3. Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego . ...... 105 2.4. Żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia . ......................................................................... 105 III. Skutki prawne rozwodu ............................................................................ 107 1. Uwaga wstępna ..................................................................................... 107 2. Wina rozkładu pożycia ......................................................................... 108 3. Władza rodzicielska po rozwodzie ..................................................... 110 4. Kontakty z dzieckiem po rozwodzie .................................................... 111 5. Dostarczanie środków utrzymania . ..................................................... 112 6. Korzystanie ze wspólnego mieszkania po rozwodzie ......................... 114 7. Podział majątku wspólnego .................................................................. 115 8. Uwagi końcowe...................................................................................... 116 IV. Postępowanie sądowe w sprawach o rozwód – wybrane informacje . ..... 116 § 17. Separacja ............................................................................................................ 118 I. Funkcja społeczna ..................................................................................... 118 II. Przesłanki orzeczenia separacji ................................................................ 119 III. Skutki separacji ......................................................................................... 119 IV. Wybrane informacje proceduralne ........................................................... 120 V. Zniesienie separacji . ................................................................................. 121

AKjvOgA= AK

Spis treści

VIII

Rozdział III. Rodzice – dzieci .................................................................................... § 18. Pochodzenie dziecka .......................................................................................... I. Funkcja społeczna i międzynarodowe standardy prawne ........................ II. Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa .................................................. III. Ustalenie ojcostwa .................................................................................... 1. Wstęp .................................................................................................... 2. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobietę zamężną – domniemanie i zaprzeczenie ojcostwa męża matki .......................... 3. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobietę niezamężną ............. 3.1. Uwaga wstępna ............................................................................. 3.2. Uznanie ojcostwa . ........................................................................ 3.2.1. Uznanie dziecka w świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sprzed nowelizacji z 6.11.2008 r. – podstawowe informacje ............................ 3.2.2. Uznanie ojcostwa – charakter prawny ............................... 3.3. Sądowe ustalenie ojcostwa ........................................................... 3.3.1. Domniemanie ojcostwa z art. 85 KRO .............................. 3.3.2. Wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa .............................. 4. Dowody powoływane w sprawach sądowych o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa ........................................................................ 5. Dylematy związane ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji . § 19. Pozycja rodziców względem dziecka w świetle standardów międzynarodowych i Konstytucji RP . .............................................................. § 20. Władza rodzicielska ........................................................................................... I. Uwaga terminologiczna ............................................................................ II. Charakter prawny władzy rodzicielskiej .................................................. III. Powstanie i wygaśnięcie władzy rodzicielskiej . ...................................... IV. Treść i sprawowanie władzy rodzicielskiej .............................................. 1. Piecza nad osobą dziecka ..................................................................... 2. Piecza nad majątkiem dziecka . ............................................................ 3. Reprezentacja ustawowa dziecka.......................................................... § 21. Ingerencje sądu w sferę władzy rodzicielskiej................................................... I. Uwaga wstępna ......................................................................................... II. Zawieszenie władzy rodzicielskiej............................................................ III. Ograniczenia władzy rodzicielskiej . ........................................................ IV. Pozbawienie władzy rodzicielskiej ........................................................... V. Pozbawienie a ograniczenia władzy rodzicielskiej związane z umieszczeniem dziecka poza rodziną . .................................................. § 22. Piecza zastępcza ................................................................................................. I. Uwaga wstępna ......................................................................................... II. Pojęcie pieczy zastępczej .......................................................................... III. Piecza zastępcza – standardy międzynarodowe ....................................... IV. Funkcja społeczna instytucji pieczy zastępczej ....................................... V. Formy pieczy zastępczej i specyfika ich funkcjonowania ....................... 1. Uwaga wstępna ..................................................................................... 2. Rodzinne formy pieczy zastępczej . ..................................................... 3. Rodziny zastępcze a przysposobienie .................................................. 4. Instytucjonalne formy pieczy zastępczej..............................................

AKjvOgA=

122 122 123 124 126 126 126 129 129 130 130 131 134 134 136 137 138 140 143 143 144 146 147 147 150 152 153 153 153 154 156 157 160 160 161 162 164 166 166 166 167 169

AK

Spis treści

IX

VI. Osoby pełniące funkcję rodziny zastępczej lub prowadzące rodzinny dom dziecka .............................................................................................. VII. Ocena zasadności pobytu dziecka w pieczy zastępczej i ocena funkcjonowania rodzinnych form tej pieczy ............................................ VIII. Sprawowanie pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej ................................................................................... IX. Wsparcie socjalne dla wychowanków pieczy zastępczej ......................... 1. Świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania wychowanków rodzinnych form pieczy . ...................................................................... 2. Pomoc dla osób usamodzielnianych . ................................................... § 23. Postępowanie w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej i pieczy zastępczej – wybrane zagadnienia ....................................................... I. Uwaga wstępna ......................................................................................... II. Pozycja prawna dziecka w sprawach dotyczących ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej . .................................................................. III. Umieszczanie dzieci w pieczy zastępczej – wybrane aspekty proceduralne . ............................................................................................ IV. Postępowanie o odebranie dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej lub opiece .................................................................................................. § 24. Kontakty rodziców i osób bliskich z dzieckiem ................................................ I. Wzajemne kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi jako prawo człowieka ................................................................................ II. Spory dotyczące kontaktów z dzieckiem ................................................. III. Kontakty z innymi osobami niż rodzice i kontakty z dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej . ........................................................ IV. Egzekwowanie orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem ............... § 25. Imię i nazwisko dziecka . ................................................................................... § 26. Przysposobienie (adopcja) . ................................................................................ I. Pojęcie i funkcja przysposobienia . ........................................................... II. Przysposobienie w świetle standardów międzynarodowych ................... III. Przesłanki ustanowienia przysposobienia ................................................ 1. Dobro przysposabianego ...................................................................... 2. Przesłanki dotyczące stron stosunku przysposobienia ........................ 2.1. Wstęp ............................................................................................ 2.2. Przysposabiany ............................................................................. 2.3. Przysposabiający .......................................................................... 3. Zgoda na przysposobienie .................................................................... 3.1. Charakterystyka prawna zgody na przysposobienie . .................. 3.2. Zgoda przysposabianego .............................................................. 3.3. Zgoda współmałżonka osoby przysposabiającej ......................... 3.4. Zgoda rodziców przysposabianego dziecka lub jego opiekuna ... IV. Dodatkowe przesłanki ustanowienia adopcji związanej z przeniesieniem dziecka za granicę . ....................................................... V. Rodzaje przysposobień ............................................................................. 1. Przysposobienie niepełne ..................................................................... 2. Przysposobienie pełne .......................................................................... 3. Przysposobienie całkowite (nierozerwalne, blankietowe) ................... VI. Rozwiązanie adopcji .................................................................................

AKjvOgA=

172 173 174 177 177 178 180 180 180 183 184 185 185 186 188 189 190 193 193 197 197 197 198 198 199 200 200 200 201 202 202 204 205 205 207 209 210

AK

Spis treści

X

1. Uwagi wstępne ..................................................................................... 2. „Ważne powody” rozwiązania przysposobienia .................................. 3. Sprzeczność rozwiązania przysposobienia z dobrem dziecka ............ 4. Legitymacja czynna w sprawach o rozwiązanie przysposobienia ...... 5. Skutki rozwiązania przysposobienia . .................................................. VII. Wybrane kwestie proceduralne . ............................................................... § 27. Obowiązki alimentacyjne .................................................................................. I. Funkcja społeczna obowiązków alimentacyjnych . .................................. II. Pojęcie i charakter obowiązków alimentacyjnych . .................................. III. Alimentacja – standardy międzynarodowe .............................................. IV. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego ................................................... 1. Osoby uprawnione i zobowiązane do alimentacji . .............................. 2. Kolejność obowiązku alimentacyjnego . .............................................. 3. Niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby uprawnionego . .............. 4. Zarobkowe i majątkowe możliwości dłużnika ..................................... 5. Zgodność żądania alimentów z zasadami współżycia społecznego . .. 6. Dodatkowa przesłanka obowiązku alimentacyjnego pasierba lub pasierbicy względem ojczyma lub macochy .................................. V. Sposób realizacji obowiązków alimentacyjnych ...................................... 1. Forma świadczeń .................................................................................. 2. Zmiana wysokości świadczeń .............................................................. 3. Zabezpieczenie wykonania obowiązków alimentacyjnych ................. 4. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych . .......................................... VI. Dochodzenie alimentów – wybrane informacje proceduralne ................ VII. Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (fundusz alimentacyjny) . .......................................................................... VIII. Niealimentacja jako czyn karalny . ...........................................................

210 210 212 212 212 213 215 215 217 218 219 219 220 223 226 227

Rozdział IV. Opieka prawna i kuratela . ................................................................... § 28. Pojęcie i funkcja społeczna opieki prawnej ....................................................... § 29. Opieka nad małoletnim ...................................................................................... I. Ustanowienie opieki . ................................................................................ II. Opiekun ..................................................................................................... III. Sprawowanie opieki .................................................................................. IV. Nadzór sądu opiekuńczego nad sprawowaniem opieki ............................ V. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki ....................................................... § 30. Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie ............................. I. Wstęp ......................................................................................................... II. Przesłanki ubezwłasnowolnienia .............................................................. III. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia ....................................................... IV. Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie – wybrane informacje proceduralne (art. 544–560 KPC) .......................................... V. Sprawowanie opieki prawnej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną ................................................................................. § 31. Kuratela ..............................................................................................................

239 239 242 242 242 245 248 249 251 251 252 253

Indeks rzeczowy . .........................................................................................................

259

AKjvOgA=

228 228 228 229 230 231 231 233 237

254 255 255

AK

WYKAZ SKRÓTÓW art. �� cyt. �� Dz.U. �� KC �� KK �� KoPD �� KPA �� KPC �� KPP �� KRO �� MEN �� MoP �� M.P. �� MPiPS �� MPS �� nast. �� NielU �� NP �� Nr �� NSA �� ONSA �� orz. �� OSNAPiUS �� OSNC �� OSNCP �� OSNPG �� OSPiKA �� OTK �� Pal. ��

artykuł (-y) cytowany (-a, -e) Dziennik Ustaw Kodeks cywilny Kodeks karny Konwencja o Prawach Dziecka z 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.) Kodeks postępowania administracyjnego Kodeks postępowania cywilnego Kwartalnik Prawa Prywatnego Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ministerstwo Edukacji Narodowej Monitor Prawniczy Monitor Polski Minister Pracy i Polityki Społecznej Minister Polityki Społecznej następny (-a, -e) ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382) Nowe Prawo numer Naczelny Sąd Administracyjny Orzecznictwo NSA orzeczenie Zbiór Orzeczeń SN – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych od 1995 r. Zbiór orzeczeń SN – Izba Cywilna od 1995 r. Zbiór orzeczeń SN – Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych od 1963 r. do 1994 r. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Palestra

AKjvOgA= AK

Wykaz skrótów

XII

PiP �� Państwo i Prawo pkt �� punkt PomSpołU �� ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 ze zm.) post. �� postanowienie POW �� Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze poz. �� pozycja PrASC �� ustawa z 29.9.1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.) Prok. i Pr. �� Prokuratura i Prawo PrPrywM z 1965 r. �� ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) PrPrywM z 2011 r. �� ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) przyp. Aut. �� przypis Autora PS �� Przegląd Sądowy red. �� redakcja rozdz. �� rozdział RP �� Rzeczpospolita Polska RPEiS �� Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RPD �� Rzecznik Praw Dziecka RPO �� Rzecznik Praw Obywatelskich Rzeczp. �� Rzeczpospolita SC �� Studia Cywilistyczne SIS �� Studia Iuridica Silesiana SN �� Sąd Najwyższy SP �� Studia Prawnicze System �� T. Smyczyński (red.), Prawo rodzinne i opiekuńcze, [w:] Z. Radwań ski (red.), System Prawa Prywatnego, t. 12, Warszawa 2003 tekst jedn. �� tekst jednolity TK �� Trybunał Konstytucyjny uchw. �� uchwała uchw. SN (7) �� uchwała Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów UE �� Unia Europejska USC �� Urząd Stanu Cywilnego wyr. �� wyrok zd. �� zdanie zł �� złote (-ych) zm. �� zmiany ZUS �� Zakład Ubezpieczeń Społecznych

AKjvOgA= AK

WYKAZ LITERATURY H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2013 S. Grzybowski, Prawo rodzinne – zarys wykładu, Warszawa 1980 M. Nazar, J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2012 K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2011 J. S. Piątowski (red.), System prawa rodzinnego i opiekuńczego. Praca zbiorowa, Ossolineum 1986 J. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, Warszawa 1993 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2012 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2014 T. Smyczyński (red.), Prawo rodzinne i opiekuńcze, [w:] Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego, t. 12, wyd. 2, Warszawa 2010 T. Smyczyński (red.), Prawo rodzinne i opiekuńcze, [w:] Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego, t. 11, wyd. 2, Warszawa 2014 T. Sokołowski, Prawo rodzinne zarys wykładu, Poznań 2014 J. Strzebińczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2013 B. Walaszek, Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, Warszawa 2001 A. Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2000

AKjvOgA= AK

AKjvOgA= AK

PRZEDMOWA DO WYDANIA PIĄTEGO Ze zdziwieniem i przyjemnością zauważam, że kolejne wydanie skryptu nie wiąże się z nadmiarem zmian legislacyjnych lecz z prostą potrzebą poprawiania i uaktualniania niektórych fragmentów tekstu. Stabilizacja jest tak znaczna (jak na czasy licznych zmian), że 11.7.2012 r. ukazał się urzędowy tekst jednolity Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U. z 2012 r. poz. 788, zm.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1529). Kolejne zmiany jednak niebawem nadejdą, czego dowodzą liczne publikacje i konferencje przynoszące wnikliwe analizy i postulaty – jak to się zwykło z optymizmem mówić – udoskonalania prawa. W najbliższym czasie należy spodziewać się zmian prawa dotyczącego osób z niepełnosprawnością. Czynione są zwłaszcza zakusy, by odejść od instytucji ubezwłasnowolnienia na rzecz elastyczniejszych rozwiązań. Bez przerwy też prowadzona jest ewaluacja funkcjonowania pieczy zastępczej z czym wiążą się zapowiedzi nowelizacji uchwalonej trzy lata temu ustawy. Ale to przyszłość. Tymczasem Autor i Wydawnictwo oddają Czytelnikom piąte wydanie skryptu życząc powodzenia na egzaminach i licząc nieśmiało, że może jego lektura nie zniechęci do prawa tych, którym jest on zadawany na kierunkach nieprawniczych, a studentów prawa skłoni do wybrania seminarium z prawa cywilnego. dr hab. Marek Andrzejewski

Poznań–Szczecin, lipiec 2014 r.

AKjvOgA= AK

AKjvOgA= AK

ROZDZIAŁ I

ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE Literatura: F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002; M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina, państwo), Kraków 2003; tenże, Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi, [w:] M. Racław-Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, Warszawa 2005; tenże, Rozwiązywanie rodzinnych sporów prawnych – między koncyliacją a kontradyktoryjnością, [w:] W. Czapliński (red.), Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Praca zbiorowa, Warszawa 2006; tenże (red.), Prawa dziecka – konteksty prawne i pedagogiczne, Poznań 2012; tenże (red.), Związki partnerskie. Debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toruń 2013; M. Arczewska, Role społeczne sędziów rodzinnych, Warszawa 2009; B. Balcerzak-Paradowska, Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków. Przemiany, zagrożenia, potrzeby działań, Warszawa 2004; B. Banaszkiewicz, Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków homoseksualnych, KPP 2004, z. 2; tenże, „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny”. O niektórych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, z. 3; H. Goch, P. Kasprzyk (red.), Z zagdanień prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego, Lublin 2007; B. Czech (red.), Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego? Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21 i 22 września 1995 roku w Katowicach, Katowice 1997; L. Dyczewski, Rodzina, społeczeństwo, państwo, Lublin 1993; tenże, Więź pokoleniowa w rodzinie, Lublin 2002; A. Grześkowiak, Rodzina w projektach konstytucji, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Człowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; H. Haak, Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Toruń 2002; T. Jasudowicz (red.), Prawa rodziny – prawa w rodzinie. Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca Świętego, Toruń 1999; tenże, O potrzebie rzeczywistego upodmiotowienia rodziny, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz, Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1997; L. Kocik, Rodzina w obliczu wartości i wzorów ponowoczesnego świata, Kraków 2006; P. Kryczka (red.), Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie, Lublin 1997; A. Mączyński, Konstytucyjne podstawy prawa rodzinnego, [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla [P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.)], Warszawa 2012; C. Mik, Międzynarodowe prawo rodzinne Unii Europejskiej na tle ewolucji współpracy sądowej w sprawach cywilnych, [w:] L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; D. Milczarek (red.), Subsydiarność, Warszawa 1996;

AKjvOgA= AK

Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające

2

M. Nazar, Wprowadzenie, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy i inne akty prawne, Kraków 2002; tenże, Konkubinat a małżeństwo, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; M. A. Nowicki, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 1996; M. Pazdan, O mediacji i projekcie jej unormowania w Polsce, Rejent 2004, Nr 2; Z. Radwański, Uwagi o zakresie Kodeksu cywilnego. Zagadnienie inkorporacji do Kodeksu cywilnego prawa rodzinnego i gospodarczego, RPEiS 1960, z. 4; tenże, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, SC 1981, t. XXXI; tenże, Badania nad prawem rodzinnym, [w:] Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy badań nad rodziną, Poznań 1980; tenże, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; tenże (red.), Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2006; tenże, Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego, [w:] J. Błeszyński, J. Rajski (red.), Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; G. Rdzanek-Piwowar, Ochrona praw dziecka w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, [w:] Biuletyn RPO Materiały 1996, Nr 30; A. Redelbach, Prawa naturalne – prawa człowieka – wymiar sprawiedliwości. Polacy wobec Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Toruń 2000; A. Ryng, R. Zegadło, Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci a prawo polskie, Rodzina i Prawo 2007, Nr 1(4); M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; M. K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002; T. Smyczyński, Ochrona praw dziecka, [w:] R. Wieruszewski (red.), Prawa człowieka. Model prawny, Ossolineum 1991; tenże, Rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji, PiP 1997, z. 12; tenże, Stosunki między rodzicami a dzieckiem w ustawodawstwie Rady Europy, PiP 1995, z. 1; tenże (red.), Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1998; tenże, Kierunki reformy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, KPP 1999, z. 2; tenże, Prawo rodzinne i stosunki rodzinno-prawne, Studia Prawa Prywatnego 2007, Nr 1; tenże, Stan cywilny i jego ochrona, ZN Uniwersytetu Szczecińskiego. Roczniki Prawnicze 2009, Nr 19; W. Stojanowska, Dobro dziecka jako instrument wykładni norm konwencji o prawach dziecka oraz prawa polskiego i jako dyrektywa jego stosowania, [w:] T. Smyczyński (red.), Konwencja o prawach dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1998; taż, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979; A. Strzembosz, Polskie prawo rodzinne w świetle konwencji międzynarodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Człowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010; P. Telusiewicz, Służebna rola zwrotu „rodzinny” w przepisach prawa polskiego, Lublin 2013; Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1979; E. Wiśniewska, Pojęcie rodziny w ustawodawstwie polskim, Acta UWr 1990, Nr 1152, Prawo CLXXXVI; F. Zedler, Sądy rodzinne. Wybrane zagadnienia organizacyjne i procesowe, Warszawa 1984; A. Zieliński, Instytucja Rzecznika Praw Dziecka w świetle Konstytucji RP, [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; Z. Ziembiński, Unormowania prawne a unormowania moralne w zakresie prawa rodzinnego, RPEiS 1977, z. 2; tenże, Wieloaspektowość badań nad prawem dotyczącym rodziny, [w:] Z. Tyszka (red.), Metodologiczne problemy badań nad rodziną. Praca zbiorowa, Poznań 1980; tenże, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Ziemska (red.), Rodzina współczesna, Warszawa 1999.

AKjvOgA= AK

§ 1. Prawo rodzinne i prawo opiekuńcze w systemie prawa

3

§ 1. Prawo rodzinne i prawo opiekuńcze w systemie prawa I. Pojęcie prawa rodzinnego Prawo rodzinne tworzą normy regulujące podstawowe kwestie związane z funkcjonowaniem rodziny, takie jak: sposób zawarcia małżeństwa, osobowe i majątkowe relacje między małżonkami, ustanie związku małżeńskiego, a także normy dotyczące relacji łączących rodziców z dziećmi, począwszy od uregulowań odnoszących się do ustalenia pochodzenia dziecka poprzez sprawowanie władzy rodzicielskiej, alimentację, po unormowanie ewentualnego – czasowego lub trwałego – umieszczenia dziecka poza rodziną (w formie przysposobienia, umieszczenia w rodzinie zastępczej czy też w placówce opiekuńczo-wychowawczej). Są to, jak powiedziano, jedynie kwestie najbardziej podstawowe spośród ogółu regulacji prawnych dotyczących rodziny. Inne, przyjęte poza Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, bardzo liczne uregulowania są w tym opracowaniu określane jako prawo dotyczące rodziny i zostały scharakteryzowane niżej w rozdz. I, § 1, pkt III. Prawo rodzinne nie ma samodzielnego charakteru. W nauce dominuje trafny pogląd, że jest ono działem prawa cywilnego. Za takim jego zakwalifikowaniem przemawia przede wszystkim cywilistyczna metoda regulacji stosunków rodzin noprawnych oparta na równorzędności stron i rozstrzyganiu sporów między nimi przez sąd. Należy jednak dostrzec również specyfikę (cechy szczególne) stosunków praw nych powstających na gruncie prawa rodzinnego na tle klasycznych konstrukcji cywilistycznych. Wśród charakterystycznych cech stosunków prawnorodzinnych wymienić należy m.in. to, że: 1) łączą ściśle określone podmioty, a zmiana stron tych stosunków nie jest dopuszczalna; 2) ich uregulowania są skutkiem dążenia ustawodawcy do maksymalnej stabilności grupy rodzinnej i poszanowania jej autonomii (co przejawia się w interweniowaniu prawa rodzinnego dopiero gdy jest to niezbędne dla rozwiązania rodzinnego problemu prawnego); 3) będące ich podstawą uregulowania prawne mają silny związek z etyką, czego dowodzi m.in. częste występowanie w nich klauzul generalnych; – – –

Liczne są w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odwołania do: dobra dziecka (zob. art. 56 § 2, art. 611 § 2, art. 95 § 3, art. 106, 109 § 1, art. 113 § 1, art. 114 § 1, art. 118 § 3, art. 119 § 2, art. 120, 125 § 1, art. 149 § 1, art. 154), zasad współżycia społecznego (zob. art. 56 § 2 i 3, art. 611 § 2, art. 144 § 1, art. 1441, 179 § 2), dobra rodziny (zob. art. 10 § 1, art. 23, 39, art. 45 § 2).

4) w owych uregulowaniach dużą doniosłość mają normy postępowania, które nie zostały obwarowane sankcją prawną (leges imperfectae); Zob. zwłaszcza: art. 23, 614 § 3, art. 87, 95 § 2, art. 152 zd. 1 KRO. Obecność tego rodzaju unormowań przypisać należy intencji wyrażenia w tekście prawnym aprobowanej przez ustawo-

AKjvOgA= AK


4

dawcę wizji rodziny połączonej z uzasadnionym, moim zdaniem, przekonaniem o nieużyteczności stosowania przymusu prawnego do jej realizacji.

5) uregulowania dotyczące stosunków prawnych łączących poszczególnych członków rodziny lub odnoszące się do relacji między nimi formułowane są w taki sposób, aby ochrona prawna obejmowała również rodzinę, którą oni współtworzą. –

– – – –

Przejawia się to m.in. w: uzależnieniu wydania przez sąd rodzinny zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobietom, które nie ukończyły 18. roku życia, a także osobom umysłowo upośledzonym lub psychicznie chorym (art. 10 § 1 i art. 12 § 1 KRO) od oceny, czy byłoby to zgodne z dobrem założonej rodziny, obowiązku małżonków zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli (art. 27 KRO), regułach dotyczących wspólnej odpowiedzialności małżonków, żyjących w ustroju wspólności majątkowej, za długi jednego z nich (art. 41 KRO), obowiązku dziecka, które mieszka u rodziców, a ma dochody z własnej pracy, przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny (art. 91 § 1 KRO), obowiązku dziecka, które pozostaje na utrzymaniu rodziców i mieszka u nich, pomocy im we wspólnym gospodarstwie (art. 91 § 2 KRO).

Na poparcie tezy, że prawo rodzinne nie jest działem prawa cywilnego, lecz odrębną gałęzią prawa, przywoływany bywa formalny argument, iż jest ono uregulowane w odrębnym kodeksie. Tymczasem to ów kodeks właśnie jest być może najmocniejszym dowodem wspierającym tezę przeciwną. Ten najważniejszy dla prawa rodzinnego akt prawny nie ma bowiem części ogólnej i nie reguluje wielu pojęć, którymi się posługuje (m.in. zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych, przedstawicielstwo, przedawnienie, odpowiedzialność solidarna, współwłasność i wiele innych). Ich sens określony został natomiast w Kodeksie cywilnym. Więź przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z uregulowaniami Kodeksu cywilnego jest tak silna, że przepisy cywilistyczne stosuje się do prawa rodzinnego wprost, chyba że w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym znajdziemy wyraźne stwierdzenie, iż należy je w danym przypadku stosować odpowiednio (zob. odwołania tej treści w art. 38 KRO do art. 169 § 1 KC, art. 163 § 1 KRO do art. 734 i nast. KC). W pracach nad nowym kodeksem cywilnym, prowadzonych w Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości a kierowanej przez prof. Z. Radwańskiego, górę wzięło przekonanie o konieczności uczynienia prawa rodzinnego jedną z ksiąg tego kodeksu (zob. Z. Radwański (red.), Zielona Księga...).

II. Prawo opiekuńcze Prawo opiekuńcze to z kolei normy dotyczące ochrony ogółu interesów życiowych (zarówno spraw osobowych, jak i majątkowych) osób małoletnich, nad którymi nikt nie sprawuje władzy rodzicielskiej oraz całkowicie ubezwłasnowolnionych osób dorosłych. Względy funkcjonalne sprawiły, że współtworzą one wraz z prawem ro-

AKjvOgA= AK

§ 1. Prawo rodzinne i prawo opiekuńcze w systemie prawa

5

dzinnym jeden kodeks, choć zasadny wydaje się dominujący w doktrynie pogląd, że prawo opiekuńcze przypisać należy raczej do osobowego prawa cywilnego.

III. Prawo rodzinne a prawo dotyczące rodziny Wyodrębnienie pojęcia „prawo dotyczące rodziny” wynika ze spostrzeżenia, że poza prawem rodzinnym w znaczeniu ścisłym, czyli normami zawartymi w przepisach Konstytucji i Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które wyznaczają zasadnicze ramy grupy rodzinnej, formy jej przekształceń, a także podstawowe konsekwencje istnienia więzów rodzinnoprawnych, stosunki prawne dotyczące życia rodzinnego regulowane są również przez przepisy wielu innych aktów prawnych, należących nierzadko do różnych gałęzi prawa. Dotyczą one obowiązków (i odpowiednio takiego czy innego typu praw) w zakresie ról w grupie rodzinnej, obowiązków względem określonych osób jako członków grupy rodzinnej. Są to również normy, które – co prawda – bezpośrednio nie regulują obowiązków członków rodziny, lecz mają wyraźny wpływ na funkcjonowanie instytucji rodziny. Składają się one na prawo dotyczące rodziny – zbiór norm, który nie jest gałęzią prawa wyodrębnioną według klasycznych kryteriów, tj. jako spójny kompleks norm regulujących określone kategorie stosunków społecznych, według pewnych założeń ogólnych, tak jak np. prawo konstytucyjne, cywilne (jego działem jest prawo rodzinne), administracyjne, karne i inne, lecz jest to zbiór norm należących do różnych gałęzi prawa wyodrębniony według kryterium funkcji, jaką jest ochrona rodziny. Konsekwencją zaliczenia określonych przepisów do prawa dotyczącego rodziny jest sposób ich interpretowania. Otóż, prawo rodzinne w ścisłym znaczeniu (regulacje zawarte w Konstytucji i w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym) należy traktować jako swoistą część ogólną w stosunku do szczegółowych regulacji przyjętych w prawie dotyczącym rodziny. Jako takie należy interpretować je w ścisłej łączności z odpowiadającymi im instytucjami prawa rodzinnego rozumianego ściśle, by tworzyły wraz z nimi harmonijną całość. Tylko konsekwentne stosowanie tej dyrektywy może zapewnić spójność aksjologiczną i pragmatyczną ogółu unormowań. Chodzi tu np. o relację między: 1) przepisami prawa rodzinnego o przysposobieniu, zawarciu lub ustaniu małżeństwa a przepisami prawa o aktach stanu cywilnego, 2) prawem alimentacyjnym a prawem zabezpieczenia społecznego, w tym zwłaszcza ustawą o wspieraniu osób uprawnionych do alimentów, 3) przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o opiece a regulacjami ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.), 4) przepisami ustawy z 21.6.2001 r. o ochronie lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 150) i przepisami ustawy z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.

AKjvOgA= AK


6

z 2013 r. poz. 1443) a uregulowaniami dotyczącymi wspólnego zaspokajania potrzeb rodziny przez jej członków oraz przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszącymi się do skutków prawnych rozwodu i separacji w odniesieniu do mieszkania małżonków czy też 5) przepisami o władzy rodzicielskiej a regulacjami zawartymi w ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887 ze zm.).

§ 2. Źródła prawa rodzinnego i prawa dotyczącego rodziny I. Konstytucja RP Uchwalona 2.4.1997 r. Konstytucja RP (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) zawiera kilka przepisów dotyczących prawnej ochrony rodziny. Spośród nich art. 18, 47, 48, 72 – zgodnie z art. 8 ust. 2 – stosuje się bezpośrednio, zaś art. 71 (dotyczący obowiązku państwa prowadzenia polityki społecznej i gospodarczej w stosunku do rodziny) odsyła do regulacji ustawowych: 1) w art. 18 Konstytucji RP określono małżeństwo jako związek mężczyzny i ko biety. Jednocześnie zadeklarowano w nim, że jako takie – obok rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa – znajduje się ono pod ochroną RP; Treść tego przepisu ma istotne znaczenie w związku z postulatami utworzenia podstaw prawnych do funkcjonowania par homoseksualnych na zasadach zbliżonych lub takich samych jak małżeństwo. Ewentualne działania legislacyjne w tym zakresie wiązałyby się ze zmianą ustawy zasadniczej. Nie ma natomiast formalnych przeszkód (choć budzi to wątpliwości merytoryczne), by uregulować skutki pożycia takich par na gruncie prawa majątkowego i socjalnego.

2) dobrem ściśle związanym z funkcjonowaniem rodziny chronionym przez Konstytucję RP jest także życie prywatne, rodzinne, cześć i dobre imię oraz decydowanie o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji RP). Innymi słowy, chodzi tu o prawo człowieka i prawo rodziny do prywatności. Jest ono konsekwencją przyjęcia w polskim prawie zasady autonomii rodziny rozumianej przede wszystkim jako autonomia względem wpływów państwa. Jej uszczegółowieniem jest wyrażony w Konstytucji RP prymat rodziców w wychowaniu dzieci (art. 48 ust. 1 Konstytucji RP) oraz – związana z tym prymatem – ich wolność w wyborze dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne (art. 70 ust. 3 Konstytucji RP). Zasadę prymatu rodziców w wychowaniu zaopatrzono w dyrektywę, by wychowując dziecko uwzględniali stopień jego dojrzałości, a także wolność sumienia i wyznania oraz przekonania jakie ono żywi. Ma to istotne znaczenie praktyczne w kontekście realizacji przez rodziców prawa do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3 Konstytucji RP). Interpretacja przepisów ustawy zasadniczej dotyczących tej delikatnej materii powinna być, jak sądzę, następująca: kierunek wychowania

AKjvOgA= AK

§ 2. Źródła prawa rodzinnego i prawa dotyczącego rodziny

7

i nauczania moralnego, a także wychowania i nauczania religijnego dziecka wyznaczają jego rodzice. Powinni oni w swych decyzjach uwzględniać zdanie dziecka stosownie do stopnia jego dojrzałości (art. 95 § 4 KRO). Gdyby rodzice, egzekwując swą wolę wbrew poglądom dziecka, dopuścili się zachowań zagrażających jego dobru lub też rażąco nadużyli swych uprawnień, wówczas mogłoby dojść do ingerencji sądu w formie ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej (art. 109 § 1 lub art. 111 § 1 KRO); W obowiązującej ustawie zasadniczej podtrzymano rozwiązanie przyjęte w Polsce już w Konstytucji z 1921 r., że wszelkie ingerencje w sferę władzy rodzicielskiej są dopuszczalne „tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu” (art. 48 ust. 2 Konstytucji RP).

3) konstytucyjną rangę uzyskała idea ochrony praw dziecka. Poza zapowiedzią utworzenia urzędu Rzecznika Praw Dziecka (powołanego w 2000 r.), art. 72 Konstytucji RP stanowi m.in., że: „Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją” (ust. 1 zd. 2 powołanego przepisu), zaś „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych” (ust. 2); 4) konstytucja nakłada na państwo obowiązek prowadzenia polityki społecznej i gospodarczej uwzględniającej dobro rodziny dając prawo do szczególnej ochrony rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (art. 71 Konstytucji RP).

II. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Głównym źródłem prawa rodzinnego jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który obowiązuje od 1.1.1965 r. Kodeks zawiera regulacje stosunków rodzinnoprawnych opartych na małżeństwie, pokrewieństwie, powinowactwie i przysposobieniu oraz unormowania wykraczające poza tę materię, bo należące do obszaru osobowego prawa cywilnego, a dotyczące stosunków opiekuńczych. Na przestrzeni 50-ciu lat obowiązywania tej ustawy, był on wielokrotnie nowelizowany. Pierwotny tekst bądź modyfikowano, bądź wprowadzono do niego zupełnie nowe uregulowania. Pierwsze zmiany wprowadzono w 1975 r.1. Dotyczyły one: 1) wyłączenia lub ograniczenia możliwości zaspokojenia długu jednego z małżonków z majątku wspólnego (wówczas nowy, a już nieobowiązujący art. 41 § 3), co uzasadniano koniecznością ochrony rodziny przed zagrożeniem, jakie stwarzają jego nieodpowiedzialne ekonomicznie poczynania, 2) umożliwienia orzekania w procesie rozwodowym o losach wspólnego mieszkania małżonków i o podziale ich majątku (nowe przepisy art. 58 § 2–4), 1

Dz.U. Nr 45, poz. 234.

AKjvOgA= AK


8

3) wprowadzenia przepisów tworzących podstawy do orzekania przysposobienia całkowitego, 4) rozgraniczenia uprawnień, obowiązków i kompetencji, jakie w stosunku do dziecka mają jego rodzice i rodzina zastępcza lub wychowawcy placówki opiekuńczo-wychowawczej w przypadkach umieszczenia dziecka poza rodziną na podstawie orzeczenia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej (art. 1121 i 113 § 2). Kolejna nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczyła przepisów o zawarciu małżeństwa oraz o uznaniu dziecka (art. 2, 3, 4, 9 i 79 KRO) i wiązała się z wejściem w życie ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego. W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1995 r.1 wprowadzono kolejne istotne zmiany w prawie adopcyjnym, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. adopcji zagranicznej. W znacznej części związane one były z potrzebą dostosowania prawa polskiego do standardów międzynarodowych. Nowelizacja kodeksu dokonana w 1998 r.2 była konsekwencją ratyfikowania umowy międzynarodowej, zawartej 5 lat wcześniej między RP a Stolicą Apostolską, zwanej Konkordatem3. Artykuł 10 Konkordatu stanowi, że po spełnieniu kilku przesłanek natury formalnej, małżeństwo zawarte kanonicznie może wywrzeć skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie związku małżeńskiego zgodnie z przepisami prawa polskiego. Stał się on przyczyną nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dzięki której możliwe stało się zawieranie małżeństw w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego. Należy podkreślić, że kiedy jest mowa o wyznaniowej formie, to nie dotyczy to tylko formy przyjętej w Kościele katolickim, lecz we wszystkich zarejestrowanych w Polsce kościołach i związkach wyznaniowych. Potoczne określenie tak zawieranych małżeństw konkordatowymi, wiążące się z genezą omawianej nowelizacji polskiego prawa tkwiącą w umowie konkordatowej, jest mylące, gdyż błędnie sugeruje wyłącznie katolicki ich charakter i może być źle odbierane przez osoby należące do innych kościołów lub związków wyznaniowych niż Kościół katolicki (zob. rozdz. II, § 11, pkt III, ppkt 2).

W 1999 r. 4 powróciła do polskiego prawa rodzinnego instytucja separacji, jako Dział V Tytułu I KRO – Małżeństwo, a w grudniu 2000 r.5 przyjęto zmiany w art. 109 i 111 KRO oraz w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, których wspólnym celem jest doprowadzenie do współpracy sądów rodzinnych z instytu cjami pomocy społecznej odpowiedzialnymi za wykonywanie orzeczeń dotyczących umieszczania dzieci poza rodziną i podejmowanie działań wspierających ich rodziców naturalnych. Nowelizacja kodeksu dokonana 17.6.2004 r.6 przyniosła nowe brzmienie Działu III, który zatytułowano Małżeńskie ustroje majątkowe. Przyjęte uregulowania, Dz.U. Nr 83, poz. 417. Dz.U. Nr 117, poz. 757. 3 Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318. 4 Dz.U. Nr 52, poz. 532. 5 Dz.U. z 2001 r. Nr 122, poz. 1322. 6 Dz.U. Nr 162, poz. 1691. 1 2

AKjvOgA= AK


9

na które oczekiwano od początku okresu transformacji ustrojowej, są konsekwencją zachodzących zmian w życiu ekonomicznym społeczeństwa i poszczególnych rodzin. Ich celem jest stworzenie małżonkom możliwości swobodnych poczynań na gruncie gospodarczym z jednoczesnym zapewnieniem ochrony interesów rodziny oraz – co było słabością dotychczasowych rozwiązań – ochrony interesów osób trzecich dokonujących czynności prawnych z jednym z małżonków. Wśród wielu nowych rozwiązań, w tym miejscu wskazać należy chociażby na stworzenie katalogu tych czynności prawnych, dla których skutecznego dokonania małżonek funkcjonujący w ramach ustroju wspólności ustawowej musi – pod rygorem nieważności – uzyskać zgodę współmałżonka. Pojawiła się też możliwość zawarcia przez małżonków umowy majątkowej ustanawiającej ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Nowelą wprowadzono także tzw. ustrój podstawowy stosunków majątkowych małżonków (art. 281 KRO) oraz – w konsekwencji orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego – umożliwiono mężczyznom wytaczanie powództwa o ustalenie ojcostwa (art. 84 KRO). Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r.1 była spośród dotychczasowych najrozleglejsza. W przepisach o zawarciu małżeństwa, przysposobieniu czy o opiece wprowadziła zmiany niemal kosmetyczne, ale w uregulowaniach dotyczących ustalania pochodzenia dziecka, sprawowania władzy rodzicielskiej (w tym sprawowania jej po rozwodzie lub przez rodziców niebędących małżonkami, a także kontaktów z dzieckiem jego rodziców i innych osób bliskich) czy obowiązku alimentacyjnego, mają one znaczenie istotne, wpływając na charakter prawny tych instytucji prawa rodzinnego. Wystarczy wskazać na instytucję planu wychowawczego stwarzającą szansę na wypracowanie optymalnego sposobu realizowania uprawnień i obowiązków, jakie mają względem dziecka jego rodzice żyjący w rozłączeniu. W przepisach dotyczących pochodzenia dziecka pojawiły się po raz pierwszy uregulowania odnoszące się do ustalania macierzyństwa z niezwykle ważnym dla ustalania stanu cywilnego dziecka i rozstrzygającym wątpliwości związane na tle funkcjonowania zastępczego macierzyństwa, że matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. Odstąpiono od wysoce niejednoznacznych przepisów o uznaniu dziecka zastępując je – opartymi na jedności prawdy biologicznej i prawnej – przepisami o uznaniu ojcostwa. Wprowadzono przepisy o kontaktach z dzieckiem jego rodziców, rodzeństwa, krewnych w linii prostej, powinowatych i innych osób bliskich, które być może spowodują, że zacznie być realizowane w Polsce prawo dziecka do kontaktu z tymi osobami. Jest ono bowiem notorycznie i bezkarnie łamane przez skłóconych rodziców, a także część rodzin zastępczych. W prawie alimentacyjnym na podkreślenie zasługuje uzależnienie zasadności roszczenia od jego zgodności z zasadami współżycia społecznego (z wyłączeniem jedynie roszczeń alimentacyjnych jakie mają niepełnoletnie dzieci względem swych rodziców). 1

Dz.U. Nr 220, poz. 1431.

AKjvOgA= AK


10

Od 1.8.2010 r. obowiązuje nowy przepis, w którym zakazano stosowania względem dzieci kar cielesnych zarówno rodzicom, jak i opiekunom i osobom sprawującym nad małoletnim pieczę zastępczą – art. 961 KRO. Ostatnią jak dotychczas nowelizację Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przeprowadzono uchwalając ustawę z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej1. Dokonano przy tej okazji nowelizacji przepisów kodeksu dotyczących władzy rodzicielskiej, przysposobienia i opieki prawnej, ale najważniejsze znaczenie ma dodanie do niego oddziału 2a „Piecza zastępcza”. Zawarto w nim kilka podstawowych rozstrzygnięć dotyczących pieczy zastępczej, z których najważniejsze wydaje się to, że przepisy o tej pieczy są elementem wypowiedzi ustawodawcy na temat sprawowania władzy rodzicielskiej. Ich usytuowanie, a nade wszystko treść, pozwalają jasno stwierdzić, że ich funkcją jest przede wszystkim to, by umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce spełniało służebną rolę względem pierwotnej i naturalnej relacji łączącej dziecko z rodzicami. Ostatnią zmianę treści Kodeksu spowodował wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26.11.2013 r. (P 33/12), w którym Trybunał zakwestionował konstytucyjność art. 71 KRO. Zagadnienia uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym często wywołują publiczne debaty, w czasie których padają pytania o trafność przyjętych rozwiązań i wyrażane są – formalnie i merytorycznie – rozmaitej rangi postulaty wprowadzenia zmian. Niestety, nie zawsze są to projekty wypływające z troski o rodzinę i nacechowane konieczną w tej materii roztropnością. Tytułem przykładu wskazać można na – odrzucony w połowie lat 90. XX w., gdyż oceniony powszechnie jako skrajny – projekt liberalizacji prawa rozwodowego. Proponowano w nim m.in. zobowiązanie sądu do orzekania rozwodu na żądanie jednego z małżonków bez potrzeby wystąpienia przesłanek określonych w art. 56 § 1 i 2 KRO. W publicystyce prawniczej określono to rozwiązanie jako „rozwód na życzenie”. W tym samym okresie odrzucono – również całkowicie słusznie – projekt zmierzający do istotnego ułatwienia sądom pozbawiania rodziców władzy rodzicielskiej (czasami wręcz nakazujący sądom to czynić). Kontrowersje wzbudzają wynikające z przemian obyczajowych projekty uregulowania skutków prawnych trwałego pożycia par homoseksualnych czy też określenia reguł sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji.

III. Źródła prawa dotyczącego rodziny 1. Ważniejsze ratyfikowane umowy międzynarodowe Zgodnie z art. 91 Konstytucji RP, „Ratyfikowana umowa międzynarodowa [...] stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy”. W najbardziej znanych dokumentach międzynarodowych dotyczących praw człowieka, takich jak proklamowana 10.12.1948 r. przez ONZ Powszechna Dekla racja Praw Człowieka czy uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne tej organizacji 1

Dz.U. Nr 149, poz. 887.

AKjvOgA= AK


11

16.12.1966 r. Pakty Praw Człowieka, rodzinie poświęcono mało miejsca. Jednak to właśnie w nich wyrażono fundamentalne dla życia rodzinnego idee prymatu rodziców w wychowaniu dzieci, autonomii rodziny wobec wpływów państwa, a także potrzebę wspierania rodziny przez państwo. Pod względem szczegółowości i kompleksowego charakteru uregulowań dotyczących rodziny wyjątkowy charakter ma Konwencja o Prawach Dziecka z 20.11.1989 r.1. W dokumencie tym dziecko potraktowano jako samodzielny podmiot prawa, który ze względu na swój wiek wymaga roztoczenia nad nim szczególnej troski, w tym również właściwej ochrony prawnej. Podkreślono konieczność zapewnienia owej ochrony każdemu dziecku bez względu na jego rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, status majątkowy, niepełnosprawność, cenzus urodzenia lub jakikolwiek inny, a także bez względu na jakikolwiek cenzus jego rodziców bądź opiekunów prawnych. Podstawą regulacji przyjętych w tej konwencji jest pogląd, że najskuteczniejszym sposobem ochrony praw dzieci jest ochrona i wspieranie rodzin, tak aby mogły one w pełnym zakresie wypełniać swoje funkcje (zob. Preambuła tego aktu). Kryterium oceny wszelkich przedsięwzięć dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje pomocy społecznej, sądy, władze administracyjne i ciała ustawodawcze, jest na gruncie tej konwencji „najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka”. Pojęcie dziecka nie zostało w Konwencji o Prawach Dziecka zdefiniowane w sposób, który nie budziłby wątpliwości. Z jednej strony, mowa jest w Preambule o potrzebie ochrony praw dzieci „zarówno przed, jak i po urodzeniu”, z drugiej zaś, w art. 1, którego ranga normatywna jest mocniejsza niż treść Preambuły, określono dziecko jako „istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność”. Jak się wydaje, mglistość wypowiedzi na temat początku owej ludzkiej istoty miała kluczowe znaczenie dla ratyfikowania konwencji przez prawie wszystkie kraje. Niektóre spośród wymienionych w tym akcie praw dziecka będą przedmiotem rozważań zawartych w dalszych rozdziałach skryptu, gdzie omówiono je na tle polskiego ustawodawstwa. Chodzi tu o prawo dziecka do: 1) życia (art. 6), 2) określenia tożsamości i znajomości swego pochodzenia (art. 7), 3) rodziny i pozostawania pod opieką rodziców, którym przysługuje prymat w wychowaniu dziecka (art. 7 oraz art. 5, 18, 27), 4) poszanowania więzi rodzinnych dziecka (art. 9), 5) ustanowienia dla niego pieczy zastępczej (art. 20), 6) ochrony przed wszelkimi formami przemocy (art. 19), w tym ochrony przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych (art. 34), 7) ochrony dobra dziecka w postępowaniu adopcyjnym (art. 21), 8) odpowiedniego poziomu życia (art. 27). Uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989 r., a ratyfikowana przez Polskę 30.9.1991 r. (Dz.U. Nr 120, poz. 526 ze zm.). 1

AKjvOgA= AK


12

Konwencja o Prawach Dziecka wymienia również m.in. wolności: wypowiedzi (art. 12), myśli, sumienia i religii (art. 14), zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń (art. 15), a także prawa do: dostępu do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych (art. 17), korzystania z usług medycznych i rehabilitacyjnych (art. 24, 25), zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych (art. 26), pełni normalnego życia w przypadku dzieci niepełnosprawnych (art. 23), nauki (art. 28, 29), własnego życia kulturalnego dzieci należących do mniejszości etnicznych, religijnych, językowych oraz pochodzenia autochtonicznego (art. 30) i inne.

Oprócz opisywanej konwencji funkcjonuje szereg innych międzynarodowych dokumentów dotyczących rodziny, statusu poszczególnych jej członków, relacji między nimi, konkretnych problemów związanych z funkcjonowaniem rodziny itp. Wśród nich najistotniejsze to: 1) Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporządzona w Strasburgu 25.1.1996 r.1; Nie wnosi ona nowych treści do katalogu praw dziecka wyrażonego w normach prawa materialnego, lecz zawiera gwarancje ochrony tych praw na gruncie prawa formalnego. Oparta jest na założeniu, że zanim sprawa rodzinnego konfliktu zostanie przedstawiona właściwemu organowi sądowemu, pożądane jest podjęcie prób osiągnięcia porozumienia wewnątrz rodziny. Jeżeli jednak konieczne stanie się wszczęcie postępowania, wówczas dzieci powinny posiadać możliwość wykonywania swoich praw na gruncie prawa formalnego. Konwencja wymienia prawa procesowe dzieci, w tym m.in. prawo do: bycia informowanym o swojej sytuacji prawnej, wyrażania swoich opinii w toku postępowania (dotyczy ono dzieci mających wystarczające rozeznanie w dotyczącym ich postępowaniu), żądania wyznaczenia specjalnego pełnomocnika lub ustanowienia własnego pełnomocnika, a także prawo do korzystania ze wszystkich lub niektórych praw strony. Wśród zadań spoczywających na sądzie wskazano natomiast obowiązek: a) zebrania wszelkich informacji niezbędnych do rozstrzygnięcia zgodnego z dobrem dziecka, b) upewnienia się (poprzez zasięgnięcie opinii dziecka), czy dziecko otrzymało wszelkie – stosowne do jego rozeznania – istotne informacje, c) umożliwienia dziecku przedstawienia stanowiska i uwzględnienie go, d) szybkiego działania w sprawach dotyczących dzieci, a w określonych prawem przypadkach wszczynania spraw z urzędu, ustanawiania pełnomocników w sprawach, w których rodzice nie mogą reprezentować dziecka.

2) Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r.2 wraz z opartym na niej bogatym orzecznictwem Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu; Istotne znaczenie ma zwłaszcza art. 8 tej konwencji, który brzmi: „1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. 2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. 1 2

Dz.U. z 2000 r. Nr 107, poz. 1128. Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. i uzup.

AKjvOgA= AK


13

Ponadto duże znaczenie ma art. 2 protokołu Nr 1, sporządzonego w Paryżu 2.3.1952 r.: „[...] Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi”.

3) Konwencja w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw, otwarta do podpisania w Nowym Jorku 10.12.1962 r.1; 4) Konwencja o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzona w Hadze 1.6.1970 r.2; 5) Konwencja dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze 25.10.1980 r.3; 6) Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzona w Luksemburgu 20.5.1980 r.4; 7) Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzona w Nowym Jorku 20.6.1956 r.5; 8) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2.10.1973 r.6; 9) Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci, sporządzona w Strasburgu 24.4.1967 r.7; 10) Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzona w Hadze 29.5.1993 r.8; 11) Europejska Konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, sporządzona w Strasburgu 15.10.1975 r.9; Konwencja chroni interesy dziecka pozamałżeńskiego podejmując takie kwestie, jak jego równouprawnienie z dziećmi pochodzącymi z małżeństwa, równość rodziców w prawach i obowiązkach wobec niego, sposoby ustalania jego ojcostwa (uznanie i sądowe ustalenie).

12) Konwencja o uregulowaniu opieki nad małoletnimi, sporządzona w Hadze 12.6.1902 r.10. Wśród źródeł prawa dotyczącego rodziny wymienić należy również szereg rezo lucji i rekomendacji przyjętych przez Radę Europy, a to z powodu ich znacznego wpływu na kształtowanie prawa w państwach członkowskich. W tej mierze odesłać należy do opracowań zawierających treść tych dokumentów: M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994 Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53 i 54. Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561. 3 Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze sprost. 4 Dz.U. z 1996 r. Nr 31, poz. 134 ze sprost. 5 Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 i 88. 6 Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444. 7 Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157. 8 Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 ze sprost. 9 Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888. 10 Dz.U. z 1929 r. Nr 13, poz. 105; Nr 80, poz. 596. 1 2

AKjvOgA= AK


14

i T. Jasudowicz (red.), Prawa rodziny – prawa w rodzinie. Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca Świętego, Toruń 1999, a w nich zwłaszcza do: 1) rezolucji Nr (77)33 w sprawie umieszczania dzieci poza rodziną i rekomendacji Nr R (87)6 w sprawie rodzin zastępczych, które miały znaczący wpływ na treść aktów prawnych związanych z reformą pieczy zastępczej w Polsce (zob. rozdz. III, § 22), 2) rekomendacji Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, 3) rekomendacji Nr R (82)2 w sprawie wypłacania przez państwo zaliczek na poczet świadczeń alimentacyjnych należnych dzieciom i wielu innych.

Problematyka rodzinna w aspekcie norm kolizyjnych znajduje też odzwierciedlenie w ustawodawstwie Unii Europejskiej, czego przykładem jest rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej1 (uchylające rozporządzenie (WE) Nr 1347/2000), tzw. Bruksela II bis. Aktem o dużej doniosłości społecznej jest też rozporządzenie Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych2. Polska zawarła poza tym szereg umów dwustronnych dotyczących pomocy prawnej w sprawach cywilnych, karnych oraz rodzinnych. 2. Ważniejsze ustawy Wiele ustaw, które zaliczyć można do prawa dotyczącego rodziny, przyjdzie omawiać w nawiązaniu do rozważań o instytucjach prawa rodzinnego uregulowanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Tu wymienić należy najistotniejsze, wskazując do jakich regulacji Konstytucji i kodeksu one nawiązują. Są to m.in.: 1) ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej3 (szczegółowe omówienie wybranych kwestii w § 22); 2) ustawa z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej4; Jej regulacje są silnie funkcjonalnie i formalnie związane z przepisami kodeksowymi dotyczącymi obowiązków alimentacyjnych.

3) ustawa z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów5, którą uchylono ustawę z 22.4.2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej6; 4) ustawa o świadczeniach rodzinnych; Dotyczy ona zasad wypłacania wielu świadczeń socjalnych, takich m.in. jak zasiłek rodzinny czy dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko.

5) ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich7; Dz.Urz. UE L 338/2003, s. 1–29. Dz.Urz. UE L 7/2009, s. 1–79. 3 Dz.U. Nr 149, poz. 887. 4 Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 182 ze zm. 5 Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 ze zm. 6 Dz.U. Nr 86, poz. 732 ze zm. 7 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382. 1 2

AKjvOgA= AK


15

Ustawa została uchwalona w celu zapobiegania demoralizacji i dokonywaniu czynów karalnych przez dzieci i młodzież. Zawiera przepisy prawa materialnego określające m.in. sankcje w stosunku do nieletnich, ale przede wszystkim uregulowania natury proceduralnej mające w założeniu służyć do pożądanego ze względów wychowawczych i adekwatnego do wieku i rozwoju dziecka trybu rozpatrywania spraw nieletnich przez sąd. Ustawa odnosi się do podobnego obszaru jak zawarte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisy o ingerencji we władzę rodzicielską (wśród środków wychowawczych w ustawie tej przewidziane jest umieszczenie w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo-wychowawczej).

6) Kodeks karny; W Kodeksie karnym znajdujemy Rozdział XXVI poświęcony rodzinie i opiece, w którym penalizacji poddano zachowania godzące w te dobra. Ponadto w wielu innych rozdziałach ustanowiono sankcje za zachowania agresywne szczególnie często występujące w rodzinach (zgwałcenie, molestowanie seksualne, kazirodztwo, pobicie i inne). Większość wymienionych zachowań zakazanych w celu ochrony rodziny – w tym zwłaszcza takich, jak rozpijanie małoletniego, niealimentacja, znęcanie się nad członkiem rodziny – jest jednocześnie podstawą dla orzekania uregulowanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym form ingerencji we władzę rodzicielską czy też eksmisji w wyroku rozwodowym i innych.

7) ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie1; 8) ustawa z 17.10.2008 r. o zmianie imienia i nazwiska2; Ustawa zawiera reguły przyjmowania imion i nazwisk innych niż te, które nadano na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

9) ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży3; Ustawa zawiera regulacje dotyczące realizowania przez rodzinę jej funkcji prokreacyjnej w kontekście zagwarantowanego każdemu w Konstytucji prawa do życia. Jest też normatywną podstawą rozwoju form wspierania kobiet w ciąży (m.in. tworzenia domów samotnej matki).

10) ustawa z 29.9.1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego4; Ustawa ta zawiera przepisy dotyczące niektórych skutków takich zdarzeń prawnych uregulowanych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, jak m.in. zawarcie, a także rozwiązanie i unieważnienie małżeństwa, uznanie i unieważnienie uznania dziecka, sądowe ustalenie i takież zaprzeczenie ojcostwa czy też przysposobienie i rozwiązanie przysposobienia dziecka.

11) Kodeks pracy; Do prawa dotyczącego rodziny zaliczyć należy zwłaszcza zawarte w tym kodeksie przepisy o ochronie macierzyństwa i egzekucji alimentów z wynagrodzenia za pracę.

12) Kodeks cywilny; O ścisłym powiązaniu Kodeksu cywilnego z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym była już mowa. Wśród licznych uregulowań KC dotyczących wprost życia rodzinnego wskazać można choDz.U. Nr 180, poz. 1493 ze zm. Dz.U. Nr 220, poz. 1414 ze zm. 3 Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm. 4 Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm. 1 2

AKjvOgA= AK


16

ciażby na przepisy prawa spadkowego, regulacje umów zawieranych z reguły w kręgu rodzinnym, takich jak dożywocie i renta, instytucję renty odszkodowawczej dla rodziny osoby poszkodowanej czynem niedozwolonym, a także wprowadzony w 2001 r. art. 6801 stanowiący, że bez względu na istniejące między małżonkami stosunki majątkowe, są oni najemcami lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny, jeżeli nawiązanie stosunku najmu nastąpiło w czasie trwania małżeństwa.

13) ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe1; Zawiera reguły kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla spraw rodzinnych z elementem zagranicznym.

14) ustawa o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego oraz ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych2; Zawierają one regulacje istotne zwłaszcza w sprawach rozwodowych, w których sąd orzeka o losach wspólnego mieszkania małżonków.

15) ustawy dotyczące ubezpieczeń społecznych: z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych3, z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa4, z 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych5; Ustawy te (podobnie jak wymieniona wyżej ustawa o pomocy społecznej) dotyczą rozmaitych świadczeń o charakterze ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym, co ma istotny wpływ na uprawnienia i obowiązki alimentacyjne.

16) Kodeks postępowania cywilnego; Zwłaszcza przepisy sprofilowane pod kątem specyfiki rozstrzygania spraw rodzinnych dotyczące postępowań odrębnych w sprawach małżeńskich i w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 425–458), postępowań nieprocesowych w sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli (art. 561–605) i w sprawach z zakresu prawa osobowego (art. 526–560), postępowania egzekucyjnego świadczeń alimentacyjnych (art. 1081–1088), a nade wszystko przepisy o mediacji, które weszły w życie w 2005 r. (art. 1831–18315, a także związane z możliwością przeprowadzenia mediacji zmiany w postępowaniu w sprawach o rozwód i o separację oraz w sprawach rodzinnych i opiekuńczych rozpatrywanych w trybie nieprocesowym – nowy art. 5702).

17) ustawa z 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka6.

Dz.U. Nr 80, poz. 432. Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1222. 3 Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1440 ze zm. 4 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 159. 5 Tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm. 6 Dz.U. Nr 6, poz. 69 ze zm. 1 2

AKjvOgA= AK

§ 3. Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny

17

§ 3. Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny I. Rodzina W opracowaniach socjologicznych, jak i w wielu dokumentach międzynarodowych, rodzina określana jest słusznie jako podstawowa komórka społeczna. Podstawowa albowiem najmniejsza, a ponadto taka, do której należy, należał lub należeć będzie każdy, a poza tym grupa najlepiej odpowiadająca psychologicznym, w tym emocjonalnym, potrzebom człowieka i w typowej sytuacji będąca optymalnym środowiskiem jego wszechstronnego rozwoju. Rodzina nie jest zdefiniowana w przepisach prawa rodzinnego i dodajmy, że nie jest to uchybienie ustawodawcy zwłaszcza, że można to pojęcie wyinterpretować z ogółu unormowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W myśl tych przepisów rodzina jawi się jako oparta na małżeństwie rodzina mała (w języku socjologów zwana rodziną nuklearną) czyli jako jedno- lub dwupokoleniowa (por. art. 27 KRO ustanawiający obowiązek małżonków zaspokojenia potrzeb rodziny). Szersze ujęcie znajdziemy w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących obowiązków alimentacyjnych (art. 60 i 614 § 4, art. 128–1441 KRO) ten rodzinnoprawny obowiązek rozciągnięty jest na wszystkich krewnych w linii prostej, niektórych spośród powinowatych, małżonków (także po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa i żyjących w separacji), rodzeństwo, osoby, których więź adopcyjna została rozwiązana (art. 125 KRO) i niektóre inne osoby (art. 141 KRO), a także w przepisach o kontaktach z dzieckiem, które przysługują rodzicom, rodzeństwu, dziadkom i powinowatym w linii prostej (art. 1136 KRO). Nie budzi niczyich wątpliwości, że więzami tworzącymi rodzinę w rozumieniu polskiego prawa rodzinnego są: 1) pokrewieństwo (choć jego konsekwencje prawne są ograniczone do pokrewieństwa w linii prostej oraz pokrewieństwa w linii bocznej w stopniu drugim), 2) przysposobienie (niektóre jego skutki mogą trwać również po rozwiązaniu przysposobienia), 3) powinowactwo (konsekwencje prawne dotyczą wyłącznie powinowactwa w linii prostej), 4) małżeństwo (również skutki prawne małżeństwa mogą trwać także po jego ustaniu). W aktach prawnych innych niż Kodeks, czasami rodzina jest zdefiniowana, ale jedynie w sposób użyteczny dla celów jakie ustawodawca chce w danej ustawie osiągnąć. Na przykład w art. 6 PomSpołU rodzinę określono jako osoby tworzące wspólne gospodarstwo domowe, co – rzecz jasna – jest ujęciem użytecznym wyłącznie dla procedury ustalania uprawnień do świadczeń socjalnych zależnych od osiągania w rodzinie odpowiednio niskiego miesięcznego dochodu na osobę, natomiast w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jako członków rodziny zmarłego uprawnionych po nim do renty rodzinnej wymieniono:

AKjvOgA= AK


18

dzieci własne i przez niego przysposobione, pasierbów, wnuki i rodzeństwo przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, ponadto małżonka (wdowę i wdowca także wówczas, gdy przed śmiercią ubezpieczonego orzeczony został między nimi rozwód lub separacja) oraz rodziców (art. 65–71 tej ustawy). W art. 71 Konstytucji RP posłużono się pojęciem „rodzina niepełna” wskazując, że rodziny takie powinny być przedmiotem szczególnej troski w ramach prowadzonej przez państwo polityki społecznej. Również i tego pojęcia ustawodawca nie zdefiniował. Merytoryczny kontekst wymienionego przepisu (polityka społeczna) skłania, by omawiane pojęcie – podobnie do definicji rodziny przyjętej w art. 6 PomSpołU – odnosić do rodzin ekonomicznie niewydolnych. Dlatego „rodzina niepełna”, w rozumieniu art. 71 Konstytucji RP, to samotnie gospodarujący rodzic wraz z dzieckiem (lub z dziećmi), a więc grupa społeczna, w której co najwyżej jedna osoba (a bywa, że i żadna) ma źródło utrzymania i to wyłącznie na niej spoczywają obowiązki związane z wychowaniem dzieci i pracą w gospodarstwie. Tym różni się ona od rodziny pełnej, w której obowiązki te spoczywają na obojgu małżonkach (por. art. 27 KRO). Udzielanie, tak rozumianym rodzinom niepełnym, ekonomicznego wsparcia z funduszy publicznych znajduje uzasadnienie w etycznym nakazie pomocy słabszym. Takiego uzasadnienia nie ma natomiast idea wspierania, w ramach polityki społecznej państwa, osób jedynie formalnie samotnych, a faktycznie żyjących w trwałych związkach, czyli w konkubinatach. W przepisach ustawy o świadczeniach rodzinnych (obowiązujących od jej wejścia w życie 1.5.2004 r. do uchylenia ustawą o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej z 22.4.2005 r.) przyjęto jednak, iż rodziną niepełną jest także konkubinat. Dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko, a więc dla rodziny niepełnej, przyznano bowiem m.in. rodzicom, którzy są jedynie formalnie samotni (nie pozostają w związku małżeńskim), a w rzeczywistości żyją w konkubinacie. Trybunał Konstytucyjny1 trafnie uznał to rozwiązanie za sprzeczne m.in. z art. 18 Konstytucji RP, który nakazuje ochronę rodziny, z czym nie da się pogodzić dyskryminowania w dostępie do świadczeń socjalnych rodzin opartych na małżeństwie w porównaniu z osobami formalnie samotnymi, ale faktycznie żyjącymi w konkubinacie.

W orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wydawanych na podstawie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, kategorię „życie rodzinne”, rozumianą jako dobro chronione przed nieuzasadnionymi ingerencjami ze strony państwa, odnoszono nie tylko do więzów wynikających z małżeństwa i pokrewieństwa, lecz również do: 1) zamieszkującego razem związku faktycznego2; 2) związku łączącego mężczyznę, który łoży na utrzymanie dziecka ze swą byłą żoną, z którą się rozwiódł3;

Wyrok K 16/04 z 18.5.2005 r. (Dz.U. Nr 95, poz. 806, s. 6263). Sprawa z 26.5.1994 r., Keegan v. Irlandia, A 290, skarga Nr 16969/90. 3 Sprawa z 26.6.1988 r., Berrenhab v. Holandia, A 138. 1 2

AKjvOgA= AK


19

3) związku ojca z dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej (w wielu podobnych sytuacjach Trybunał podkreślał istnienie obowiązku państwa podejmowania działań wspierających rodziców i dzieci w celu ich połączenia)1; 4) związku faktycznego, w którym mężczyzna – co prawda – nie zamieszkiwał razem (wymóg wspólnego zamieszkiwania w orzecznictwie Trybunału jest akcentowany), jednak miał wspólne dzieci, których nie mógł uznać z przyczyn formalnych2. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał natomiast m.in., że nie jest pogwałceniem prawa do poszanowania życia rodzinnego deportacja mężczyzny żyjącego w trwałym związku homoseksualnym3. Na ewolucję stanowiska Trybunału w tej kwestii wskazuje jednak orzeczenie4, w którym za sprzeczny z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka uznano wyrok Sądu Najwyższego Austrii odmawiający mężczyźnie żyjącemu w stałym związku homoseksualnym wstąpienia w prawa najemcy mieszkania po swym zmarłym partnerze. W 2012 r. Trybunał rozpatrując sprawę Kozak przeciwko Polsce5 orzekł, że naruszono art. 14 w związku z art. 8 Konwencji odmawiając skarżącemu wstąpienia w prawa zmarłego najemcy, który żył z nim przez wiele lat w związku.

II. Małżeństwo Fundamentem rodziny jest małżeństwo, które, w świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz w świetle art. 18 Konstytucji RP, rozumiane jest jako związek mężczyzny i kobiety sformalizowany przez normy regulujące przesłanki jego zawarcia. Małżeństwo jest w obecnej dobie związkiem osób wolnych w tym sensie, że swobodnie wyrażają one chęć jego zawarcia. W przepisach prawa rodzinnego małżeństwo traktowane jest jako związek z założenia trwały, choć nie nierozerwalny (o zasadzie trwałości związku małżeńskiego zob. rozdz. II, § 15, pkt II), w którym małżonkowie mają równe prawa i obowiązki.

III. Dziecko Dzieckiem, według Konwencji o Prawach Dziecka (również tego pojęcia kodeks nie definiuje), jest osoba, która nie ukończyła 18. roku życia. Jak już wyżej wskazano, konwencja nie określiła momentu, od którego życie dziecka bierze swój początek, choć w jej preambule powtórzono za Deklaracją Praw Dziecka ONZ, że dziecko Sprawa z 23.9.1994 r. Hokkanen v. Finlandia, A 229-A, skarga Nr 19823/92. Sprawa z 27.10.1994 r., Kroon i inni v. Holandia, A 297-C, skarga Nr 18535/91. 3 Sprawa z 3.5.1983 r., X. i Y. v. Wielka Brytania, skarga Nr 9369/81, DR 32/220. 4 Sprawa z 26.7.2003 r., Karner v. Austria, skarga Nr 40016/98. 5 Sprawa z 2.3.2010 r., Kozak v. Polska, skarga Nr 13102/02. 1 2

AKjvOgA= AK


20

„wymaga szczególnej opieki i troski – w tym ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”. Dzieckiem, jako podmiotem, który ma być chroniony na podstawie ustawy o RPD, jest „każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności” (art. 2 ust. 1). Zwróćmy jednak uwagę na szczególny kontekst, w jakim użyto słowa „dziecko” w art. 133 § 1 KRO, w którym odnosi się ono również do dzieci będących osobami dorosłymi lub pełnoletnimi. Obowiązek alimentacyjny spoczywający na rodzicach względem ich dziecka trwa bowiem dopóty, dopóki nie będzie ono w stanie utrzymać się samodzielnie, co w typowych przypadkach następuje po przekroczeniu progu metrykalnej dorosłości. Można wskazać wiele innych przykładów użycia w przepisach prawa słowa „dziecko” w odniesieniu do osób dorosłych (zob. np. art. 931 KC wyznaczający pierwszy krąg spadkobierców w ramach dziedziczenia ustawowego). Przypadek ten jest jednak szczególny, albowiem nałożenie na rodziców obowiązku utrzymywania dziecka dopóki nie jest ono jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie odzwierciedla ciągłość ekonomiczną i prawną sytuacji dziecka (jego niesamodzielność, zależność od rodziców i przysługujące mu roszczenie alimentacyjne), począwszy od początku dziecięctwa, po osiągnięcie ekonomicznej samodzielności.

Nie wchodząc w bogatą problematykę filozoficzną czy też biologiczną zagadnienia należy nadmienić, iż na gruncie polskiego prawa kwestii początku życia dotykają przede wszystkim regulacje dotyczące dopuszczalności zabiegów przerwania ciąży oraz ochrony interesów majątkowych dziecka poczętego. Przerwanie ciąży jest czynem karalnym zakazanym w Kodeksie karnym (art. 152–154 KK), przy czym sankcja karna dotknąć może lekarza, który dokonał aborcji wbrew przepisom ustawy, podżegacza, pomocnika, ale nigdy nie dotyczy poddającej się zabiegowi kobiety. W ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży objęto ochroną życie ludzkie, w tym również w jego fazie prenatalnej. Na organy administracji rządowej i samorządowej nałożono obowiązek wspierania kobiet ciężarnych na płaszczyźnie medycznej, prawnej i socjalnej akcentując, że chodzi tu też o opiekę prenatalną nad płodem. Wskazano jednak również wyjątkowe sytuacje, w których spędzenie płodu jest prawnie dopuszczalne. Nie popełnia przestępstwa lekarz, który dokonuje przerwania ciąży w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej w przypadku, gdy: 1) ciąża jest zagrożeniem dla życia lub poważnym zagrożeniem dla zdrowia matki, co stwierdzono orzeczeniem lekarza innego niż lekarz podejmujący działanie (nie jest ono niezbędne w przypadku natychmiastowej konieczności uchylenia zagrożenia dla matki), 2) badania prenatalne potwierdzone orzeczeniem innego lekarza niż lekarz podejmujący działanie wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu, 3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, potwierdzone zaświadczeniem prokuratora, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Wprowadzona w 1996 r. dopuszczalność przerwania ciąży w sytuacji, kiedy kobieta znajduje się w trudnych warunkach życiowych lub w trudnej sytuacji materialnej (możliwość taka istniała w latach 1956–1993 i postulowana jest obecnie przez część środowisk lewicowych i feministycz-

AKjvOgA= AK


21

nych), została uznana przez Trybunał Konstytucyjny1 za sprzeczną z normą ustawy zasadniczej, głoszącą, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia” (art. 38 Konstytucji RP).

W prawie cywilnym istnieje wiele regulacji – mających niekiedy rodowód aż w prawie rzymskim i funkcjonujących niezależnie od tego, w jaki sposób aktualnie uregulowana jest dopuszczalność przerywania ciąży – chroniących intere sy majątkowe dzieci poczętych. Dziecko poczęte, pod warunkiem że urodzi się żywe, może m.in.: dziedziczyć po osobie, która zmarła zanim ono się urodziło (art. 927 § 2 KC), dochodzić wyrównania szkód uczynionych mu w życiu płodowym (art. 4461 KC), a także – już w fazie życia płodowego ojciec może uznać je za swoje dziecko (art. 75 KRO).

IV. Pokrewieństwo Krąg osób zaliczanych do rodziny wyznaczony jest przede wszystkim przez pokrewieństwo, czyli pochodzenie od wspólnego przodka. Rozróżniamy: 1) pokrewieństwo w linii prostej (pradziadek – dziadek – ojciec – syn – wnuk – prawnuk itd.) łączące osoby, które pochodzą bezpośrednio (ojciec – syn) lub pośrednio (dziadek – wnuk) jedna od drugiej oraz 2) pokrewieństwo w linii bocznej (rodzeństwo, kuzynostwo), kiedy to dane osoby nie pochodzą od siebie, a wiąże je to, że mają wspólnego przodka – art. 617 KRO. Pokrewieństwo mierzy się w stopniach. Stopień pokrewieństwa w linii prostej równy jest liczbie pokoleń dzielących dane osoby (ojciec i syn są krewnymi pierwszego stopnia, dziadek i wnuk to krewni w stopniu drugim, pradziadek i prawnuk spokrewnieni są w stopniu trzecim). Krewni w linii prostej mogą być krewnymi wstępnymi, jeżeli są starsi od osoby, w stosunku do której ustalamy pokrewieństwo, lub też krewnymi zstępnymi, jeżeli są od niej młodsi. Stopień pokrewieństwa w linii bocznej równy jest natomiast liczbie urodzeń potrzebnych do zaistnienia osób, których koligację opisujemy (dlatego rodzeństwo, to krewni drugiego stopnia w linii bocznej, gdyż do zaistnienia tego pokrewieństwa konieczne były dwa urodzenia, tj. każdego z nich).

1

Orzeczenie TK z 28.5.1997 r., K 26/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 19.

AKjvOgA= AK


22

Tabl. 1. Koligacje (I)

– – – – –

ABE, ABD, AC – krewni w linii prostej A w stosunku do B (także B wobec D, A wobec C) jest krewnym wstępnym 1. stopnia w linii prostej (wstępni to pokolenia starsze) D w stosunku do B (także E wobec B, C wobec A) jest krewnym zstępnym 1. stopnia w linii prostej (zstępni to pokolenia młodsze) ED – rodzeństwo (krewni w linii bocznej 2. stopnia; w linii bocznej nie ma pokrewieństwa 1. stopnia) EC – krewni w linii bocznej 3. stopnia (np. wuj i bratanek)

V. Powinowactwo W odróżnieniu od pokrewieństwa, które jest węzłem biologicznym, więź powinowactwa powstaje w konsekwencji zawarcia małżeństwa. Dotyczy ona relacji między małżonkiem a rodziną współmałżonka. Powinowatym jest krewny małżonka, czyli np.: pasierb, teść, szwagier. Więź powinowactwa trwa pomimo ustania małżeństwa. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia prawa małżeńskiego, które zabrania zawierania małżeństw osobom spowinowaconym w linii prostej (art. 14 KRO). Także wiele innych przepisów reguluje skutki prawne powinowactwa. Są wśród nich zarówno przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (zob. art. 19, 144, a pośrednio także art. 56 § 2 KRO), jak i innych aktów prawnych, w tym np.: 1) art. 115 § 11 KK, który zalicza powinowatych w linii prostej i w linii bocznej (do drugiego stopnia) do istotnego w prawie karnym grona osób najbliższych, 2) art. 24 KPA wskazujący na spowinowacenie ze stroną postępowania, jako jeden z powodów wyłączenia urzędnika z prowadzenia sprawy i art. 83 KPA pozwalający osobom w bliskim stopniu spowinowaconym ze stroną postępowania odmówić składania zeznań (por. odpowiednio art. 48 KPC o wyłączeniu sędziego i art. 261 KPC o prawie do odmowy składania zeznań w postępowaniu cywilnym), 3) przepisy Działu III Rozdziału 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zaliczające pasierbów do kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej.

AKjvOgA= AK


23

Ranga prawna powinowactwa wzrasta wraz z coraz większą liczbą rozwodów i związanym z tym zjawiskiem ponownego zawierania związków małżeńskich, a więc ze wzrastającą liczbą rodzin określanych przez socjologów jako rodziny rekonstruowane. Konsekwencją tego zjawiska jest m.in. nowelizacja Kodeksu cywilnego z 2.4.2009 r.1, na mocy której dziedziczenie ustawowe dotyczy również osób powiązanych węzłem powinowactwa w linii prostej. Tabl. 2. Koligacje II

– – – – – – – – – – –

D i E są małżeństwem (=) C, B, D to potomstwo A, a E, S, T to potomstwo R, czyli krewni zstępni w linii prostej 1. stopnia F, G, H to potomstwo B, a więc wnuki A (jego krewni w linii prostej 2. stopnia) I, J to potomstwo D, a więc wnuki A (krewni A w linii prostej 2. stopnia) oraz kuzynostwo F, G, H (ich krewni w linii bocznej 4. stopnia) J to wspólne dziecko D i E A i L są krewnymi w linii prostej (stopień 4) L i J są krewnymi w linii bocznej (stopień 6) F i G są rodzeństwem, a więc krewnymi w linii bocznej (stopień 2, gdyż w linii bocznej nie ma stopnia 1.) K i E są spowinowaceni w linii bocznej (stopień 4) E i A są spowinowaceni w linii prostej (stopień 1) D i U są spowinowaceni w stopniu 1. (U jest pasierbem lub pasierbicą D) 1

Dz.U. Nr 79, poz. 662.

AKjvOgA= AK


24

§ 4. Zasady prawa rodzinnego Główne idee, jakimi kieruje się ustawodawca tworząc takie a nie inne uregulowania prawne, przyjęto nazywać zasadami prawa. Wspólne dla całego systemu prawnego zasady ustroju państwa są formułowane na gruncie prawa konstytucyjnego. Poza nimi można wyinterpretować z ustanowionych przepisów prawnych zasady, na których oparto rozwiązania właściwe dla poszczególnych dyscyplin szczegółowych prawoznawstwa. Wśród zasad prawa rodzinnego (autorzy przedstawiają rozmaite ich katalogi) wymienić należy w szczególności zasady: 1) dobra dziecka, 2) ochrony rodziny, 3) ochrony prywatności życia rodzinnego, 4) solidarności grupy rodzinnej, 5) trwałości małżeństwa, 6) świeckości. Szczególną cechą zasad prawa rodzinnego jest ich ładunek moralny będący konsekwencją istotnego wpływu tego pierwiastka na treść obowiązujących regulacji prawnych. Ad 1) Fundamentalną zasadą w polskim prawie rodzinnym jest zasada dobra dziecka. Jej sens sprowadza się do zapewnienia dziecku maksymalnej ochrony jego interesów zarówno osobowych, jak i majątkowych. Odwołanie do dobra dziecka wyrażono w szeregu przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprost (zob. np. art. 56 § 2, art. 611 § 2, art. 95 § 3, art. 106, 109 § 1, art. 113 § 1, art. 114 § 1, art. 149 § 1 i in.), a tam gdzie nie zostało to wyraźnie wypowiedziane, również łatwo dostrzec, iż stanowiło troskę ustawodawcy. Jako tożsamy z zasadą dobra dziecka uważa się nałożony w art. 3 ust. 1 KoPD na publiczne i prywatne instytucje pomocy społecznej, sądy, władze administracyjne oraz ciała ustawodawcze obowiązek kierowania się w swej działalności dyrektywą najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka. Prawnicy zbyt często powołują się na klauzulę dobra dziecka bez jasnego zadeklarowania co przez to sformułowanie rozumieją. Dotyczy to zarówno opracowań naukowych, jak i orzeczeń sądów. Dobro dziecka to optymalna w danych okolicznościach jego sytuacja prawna, a orzeczenie zgodne z dobrem dziecka to takie, które zmierza do stworzenia owej sytuacji zarówno na chwilę jego wydania jak też na przyszłość. Starając się rozwiązywać problemy prawne zgodnie z zasadą dobra dziecka należy często poszukiwać optymalnego rozwiązania odwołując się do wiedzy pozaprawnej z zakresu psychologii, pedagogiki, pracy socjalnej, medycznej i innych dziedzin, najlepiej bezpośrednio od specjalistów z tych obszarów wiedzy.

Ad 2) Zasada ochrony rodziny wyrażona została wprost w art. 18 Konstytucji RP, w szeregu przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (zob. np. art. 10 § 1, art. 23, 39, 45 § 2) oraz przepisach wielu innych aktów prawnych. U jej podstaw leży teza głosząca, iż rodzina jest podstawową komórką społeczną i jako taka powinna być chroniona przez państwo dla zachowania ładu społecznego.

AKjvOgA= AK

§ 4. Zasady prawa rodzinnego

25

Za naruszenie omawianej zasady uznano m.in. odmowę wydania zezwolenia na pobyt stały cudzoziemcowi, który zawarł związek małżeński z obywatelem polskim1. Jako sprzeczne z zasadą ochrony rodziny Trybunał Konstytucyjny uznał preferowanie w dostępie do świadczeń socjalnych osób żyjących w konkubinacie w stosunku do osób żyjących w formalnie zawartym związku małżeńskim. Podkreślono negatywne oddziaływanie przepisów motywujących osoby ubogie do występowania o rozwód lub o separację, aby w ten sposób uzyskać status osoby samotnej i otrzymać przewidziany w ustawie o świadczeniach rodzinnych dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko2.

Ad 3) Zasadę ochrony prywatności życia rodzinnego (wprost wyrażoną w art. 47 Konstytucji RP) można też określić jako zasadę autonomii rodziny względem wpływów zewnętrznych, w szczególności zaś wpływów państwa. Funkcjonowanie rodziny, które nie może być dla państwa obojętne, nie powinno jednak wzbudzać u władz publicznych nadmiernego (tj. prowadzącego do nieuzasadnionych ingerencji) zainteresowania. Jeżeli ingerencja państwa w życie rodziny jest niezbędna (np. dla ochrony wyższych wartości niż owa prywatność, takich jak chociażby ochrona dobra dziecka), wówczas powinno do niej dojść z poszanowaniem reguł wynikających z konstytucyjnej zasady pomocniczości. Sprowadza się ona do trzech następujących tez: a) w wykonywaniu tego, co rodzina lub jednostka potrafi samodzielnie czynić (z czym potrafi samodzielnie sobie poradzić), państwo nie powinno jej zastępować; Na gruncie prawa rodzinnego powinno się to wyrażać w obowiązku poszanowania przez państwo autonomii rodziny i prymatu rodziny zarówno w wychowaniu dzieci, jak i w zapewnieniu im środków do życia. Dopóki więc rodzina funkcjonuje w sposób poprawny, dopóty instytucje państwa nie powinny w jej życie w żaden sposób ingerować (np. przejmując pieczę nad dzieckiem lub przekazując świadczenia socjalne).

b) państwo powinno wspierać rodziny i jednostki w tych ich zadaniach, którym pomimo starań nie są one w stanie samodzielnie podołać; W sposób stanowczy wyrażają to przepisy Działu I, Rozdziału 1 ustawy o pomocy społecznej. Działania państwa podejmowane zgodnie z zasadą pomocniczości powinny zmierzać do umożliwienia osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowadzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Spośród instytucji prawa rodzinnego przykładem regulacji przyjętych w celu udzielania wsparcia rodzinie są np. ograniczenia władzy rodzicielskiej, zwłaszcza w formie umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Wsparcie rodziny przy pomocy pracy socjalnej powinno doprowadzić do ponownego podjęcia przez nią zadań związanych z pieczą nad dzieckiem (pomoc dla samopomocy).

c) należy zaprzestać wspierania, gdy podmiot, który otrzymał pomoc stał się na powrót samodzielny. Prawnym wyrazem tej dyrektywy powinno być np. orzeczenie o przywróceniu władzy rodzicielskiej osobom, które na to zasługują i o powrocie do rodziny dziecka umieszczonego w placówce 1 2

Wyrok NSA z 21.12.1992 r., V SA 1329/92, ONSA 1992, Nr 3, poz. 99. Cyt. wyżej wyr. TK z 18.5.2005 r.

AKjvOgA= AK


26

opiekuńczo-wychowawczej lub decyzja administracyjna o zaprzestaniu wypłacania świadczeń socjalnych osobom, które ponownie podjęły pracę.

Zaprzeczeniem oddziaływań opartych na zasadzie pomocniczości, a więc zmierzających do samodzielności i ponownej autonomii rodziny, jest wspieranie, które zamiast usamodzielnić prowadzi do ukształtowania w adresatach działań wspierających postawy zwanej wyuczoną bezradnością. Przykładem konkretnego zastosowania zasady autonomii rodziny jest poszanowanie prymatu rodziców w wychowaniu dzieci, któremu poświęcono wiele miejsca w rozdz. III, § 20. Ad 4) Zasada solidarności grupy rodzinnej, a więc wzajemnej odpowiedzial ności za siebie członków rodziny, przejawia się w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o relacji między rodzicami a dziećmi, w tym o obowiązkach rodziców wynikających ze sprawowania władzy rodzicielskiej, a także o wzajemnych obowiązkach alimentacyjnych małżonków, krewnych, powinowatych i wielu innych. Ad 5) Zasady prawa małżeńskiego (monogamii, trwałości związków małżeń skich i równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi), zasada kompetencji organów państwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych, w tym zasada świeckości prawa rodzinnego, a także niektóre inne zasady. Zostaną one bliżej omówione przy okazji analizowania tych instytucji prawa rodzinnego, z którymi są najściślej związane. Proceduralnym instrumentem realizacji takich zasad materialnego prawa rodzinnego, jak zasada dobra dziecka, trwałości związku małżeńskiego i rodziny czy solidarności grupy rodzinnej, są przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o mediacji (art. 1831–18315 KPC) wprowadzone nowelizacją z 28.7.2005 r.1. Dopuszczają one przeprowadzanie mediacji w sprawach rodzinnych i to nie tylko rozpatrywanych w drodze procesu (np. o rozwód i o separację), ale także w postępowaniu nieprocesowym. Po upływie kilku lat ich obowiązywania nie ma podstaw do nadmiernego optymizmu, gdyż instytucja mediacji wykorzystywana jest zbyt rzadko. Dobrze by się jednak stało, gdyby z czasem można było mówić, że na gruncie prawa dotyczącego rodziny obowiązuje zasada mediacyjnego rozwiązywania rodzinnych problemów prawnych. Specyfika spraw rodzinnych powinna skłaniać ustawodawcę do konsekwentnego redukowania w przepisach proceduralnych pierwiastka jurydycznego na rzecz elementów koncyliacyjnych. Domaga się tego natura relacji rodzinnych, w tym ta szczególna cecha sądowych sporów rodzinnych, jaką jest pozostawanie stron sporu we wzajemnych rodzinnych relacjach, także po wydaniu orzeczenia. Na tyle na ile jest to możliwe, owo orzeczenie – tak jak i cała poprzedzająca je procedura – powinno służyć łagodzeniu napięć w rodzinie, a nie – jak to często w praktyce bywa – je wzmagać. Aby ten efekt osiągnąć, należy eksponowaną w ostatnich zmianach Kodeksu postępowania cywilnego zasadę kontradyktoryjności uczynić w odniesieniu do spraw rodzinnych zasadą drugoplanową (wyjąwszy spory majątkowe między małżonkami, w których powinna ona 1

Dz.U. Nr 172, poz. 1438.

AKjvOgA= AK

§ 4. Zasady prawa rodzinnego

27

zachować wysoką rangę). Dalsza ewolucja procedur rozpatrywania spraw rodzinnych powinna prowadzić do stopniowego odchodzenia od ich rozstrzygania w salach sądowych i przenoszenia ich środka ciężkości ku gabinetom psychologów, mediatorów, negocjatorów, a także ekspertów z rozmaitych dziedzin. Rolą sądu powinno być wydanie rozstrzygnięcia na podstawie argumentów przedstawionych przez strony oraz przez owych ekspertów, a za optymalną należałoby uznać sytuację, w której w możliwie znacznej liczbie spraw rola sądu sprowadzałaby się do zatwierdzania ustaleń poczynionych w konsekwencji mediacji. Wprowadzenie mediacji poczytuję za pierwszy krok ku pożądanej ewolucji postępowania w sprawach rodzinnych i związanej z tym koniecznej ewolucji funkcjonowania sądów rodzinnych.

Mediacja jest elementem procedury cywilnej i właściwym miejscem dla jej prezentacji są podręczniki i komentarze odnoszące się do postępowania cywilnego. Jest to jednak jednocześnie instytucja prawa dotyczącego rodziny, co usprawiedliwia krótkie jej omówienie poniżej. Podstawową cechą mediacji jest jej dobrowolność. Sąd nie może stronom narzucić mediacji, ponieważ wszelki przymus w tej mierze nasuwałby wątpliwości co do zgodności z art. 45 Konstytucji RP i art. 6 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, które gwarantują obywatelom prawo do sądu. Z tego powodu decyzja o dochodzeniu do rozwiązania sporu w drodze mediacji musi należeć do stron. Podstawą prowadzenia mediacji jest umowa o mediację zawarta albo na podstawie postanowienia sądu, który kieruje strony na mediację, albo na podstawie wniosku o przeprowadzenie mediacji wyrażonego przez stronę i zgody drugiej strony. Sąd może skierować strony na mediację aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę (także na posiedzeniu niejawnym). Może to uczynić w toku postępowania tylko raz. Sąd kierując na mediację, odracza rozprawę na okres miesiąca, chyba że strony zgodnie wniosły o wyznaczenie dłuższego terminu. Termin na przeprowadzenie mediacji może też zostać przedłużony już w trakcie mediacji, jeśli strony zgodnie o to wniosą. Jeżeli mediacja odbywa się na wniosek strony, wówczas wniosek ten powinien zawierać: oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie, podpis strony oraz wymienienie załączników, a jeżeli strony zawarły umowę o mediację na piśmie – to również odpis tej umowy. Treścią umowy o mediację jest określenie jej przedmiotu, czasu trwania oraz osoby mediatora. Mediację prowadzi się przed wszczęciem postępowania, a także – jeśli strony na to wyrażą zgodę – może być ona rozpoczęta w toku postępowania sądowego. Nie prowadzi się mediacji, jeżeli strona w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia lub doręczenia jej postanowienia sądu o skierowaniu do mediacji nie wyraziła na nią zgody. Mediatorem może być osoba fizyczna, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych. Listy stałych mediatorów prowadzą organizacje społeczne i zawodowe. Mogą też powstawać ośrodki mediacyjne. Wpis na listę wymaga pisemnej zgody osoby mediatora. Informację o listach

AKjvOgA= AK


28

i o ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgowego. Stały mediator może odmówić prowadzenia mediacji tylko z ważnych powodów, o których obowiązany jest niezwłocznie powiadomić strony (ważnymi powodami – jak się wydaje – są przede wszystkim takie, które uniemożliwiają mu zachowanie bezstronności). Jeśli strony są kierowane do mediacji przez sąd, wówczas to sąd wyznacza mediatora. Strony mogą jednak wskazać inną osobę. Mediatorowi przysługuje wynagrodzenie oraz zwrot wydatków, chyba że mediator zgodził się na prowadzenie mediacji bez wynagrodzenia.

Mediator musi być bezstronny, a prowadzone przez niego postępowanie mediacyjne jest poufne (z tajemnicy mediacji mogą mediatora zwolnić jedynie strony). Może on zostać zapoznany z aktami sprawy na zgodny wniosek stron (bez tej zgody mediator zdany jest na prowadzenie mediacji na podstawie tego, czego dowie się od stron). W konsekwencji niejawności mediacji bezskuteczne jest powoływanie się w toku postępowania sądowego na składane propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw itp. Dla sądu orzekającego w sprawie, w której prowadzona była mediacja, liczą się więc jedynie jej efekty (ustalenia). Celem mediacji jest zawarcie ugody. W razie jej zawarcia mediator niezwłocznie składa protokół mediacji w sądzie. Ugoda podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd nie zatwierdzi ugody w całości lub w części, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa lub gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności. Ugoda po zatwierdzeniu przez sąd ma moc prawną ugody zawartej przed sądem. Po zakończeniu mediacji sąd wyznacza rozprawę. Przed upływem terminu mediacji sąd wyznaczy termin rozprawy tylko wówczas, gdy choćby jedna strona nie wyraziła na nią zgody.

§ 5. Stan cywilny Stan cywilny człowieka to jego status (sytuacja prawna) w ramach rodziny, do której należy. Wyznaczenie stanu cywilnego danej osoby jest równocześnie ukazaniem owego stanu również innych członków tej samej rodziny. Innymi słowy, wyznaczenie czyjegoś stanu cywilnego to nic innego jak określenie, czyim dana osoba jest dzieckiem, czyim rodzicem, czyim małżonkiem (ewentualnie jest to określenie, że żyje w stanie bezżennym). Jest to jej relacja z innym lub innymi członkami rodziny. Człowiek może mieć we wszystkich stosunkach prawnych jeden stan cywilny (niepodzielność stanu cywilnego), a więc być dzieckiem jednej kobiety (np. dochodzenie macierzyństwa możliwe jest dopiero po skutecznym zaprzeczeniu macierzyństwa kobiety wpisanej jako matka w akcie urodzenia dziecka) i jednego mężczyzny (np. nie można wystąpić o sądowe ustalenie ojcostwa, jeżeli zgodnie z domniemaniem zawartym w art. 62 KRO ojcem dziecka jest mąż matki), być małżonkiem jednej osoby (zakaz zawierania małżeństw przez osoby, które pozostają w związku małżeńskim).

AKjvOgA= AK

§ 5. Stan cywilny

29

Wyjątek dotyczy osób adoptowanych w ramach przysposobienia niepełnego i pełnego, gdyż w tych przypadkach przysposobiony zyskując nowy stan cywilny nie traci pierwotnego, do którego – po rozwiązaniu przysposobienia – może powrócić.

Stan cywilny jest konsekwencją (skutkiem): 1) zdarzeń naturalnych (urodzenie się dziecka), 2) czynności prawnych (zawarcie małżeństwa, uznanie dziecka), 3) orzeczeń sądu (np. o ustaleniu ojcostwa, o przysposobieniu i jego rozwiązaniu, o rozwodzie, o unieważnieniu małżeństwa, o unieważnieniu uznania dziecka, o uznaniu za zmarłego). Osobie przysługuje prawo podmiotowe do ochrony stanu cywilnego, który jest dobrem osobistym człowieka i jako taki chroniony jest w art. 23 i 24 KC. Jest to prawo do tego, aby w jego świetle uchodzić za czyjeś dziecko, tzn. dziecko określonych konkretnych osób, za czyjegoś (też konkretnie wskazanego) małżonka. Ma ono charakter niemajątkowy, jest niezbywalne i skuteczne erga omnes, a w związku z tym, że ma charakter niemajątkowy, możliwość jego dochodzenia nie ulega przedawnieniu (art. 117 § 1 KC). Prawo do określenia stanu cywilnego jest prawem człowieka. Wprost wypowiada je art. 7 KoPD, w którym nałożono na państwo obowiązki, wymieniając wśród praw dziecka prawo do niezwłocznego po jego urodzeniu sporządzenia aktu urodzenia, a więc do urzędowego określenia jego stanu cywilnego. Dochodzenie praw stanu cywilnego odbywa się w drodze procesu w tzw. postępowaniu odrębnym (art. 425–458 KPC) oraz w trybie nieprocesowym (art. 30–33 PrASC). W drodze postępowania procesowego dochodzi się ustalenia nieistnienia lub istnienia małżeństwa, unieważnienia małżeństwa, rozwodu, zaprzeczenia lub ustalenia ojcostwa, unieważnienia uznania, ustalenia lub zaprzeczenia macierzyństwa oraz rozwiązania przysposobienia. W trybie nieprocesowym rozstrzygane są sprawy o unieważnienie akt stanu cywilnego, o sprostowanie błędu w takim akcie oraz o ustalenie treści aktu. Przyjmuje się też dopuszczalność powództwa o ustalenie stanu cywilnego na podstawie art. 189 KPC, do czego wymagane jest jednak wykazanie interesu prawnego w żądaniu takiego ustalenia. W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd mówiący o tym, że właśnie na podstawie art. 189 KPC transseksualista ma kompetencję do wystąpienia z roszczeniem o ustalenie swego stanu cywilnego (ustalonego pierwotnie w akcie urodzenia zgodnie z morfologiczno-biologiczną budową ciała) w sposób zgodny z jego poczuciem psychicznym. Powództwo takie ma również uzasadnienie na gruncie art. 23 i 24 KC.

Dochodzenie praw stanu cywilnego ma charakter ściśle osobisty, stąd uprawnienia prokuratora do wnoszenia powództw w tym zakresie ograniczone są do przypadków wyraźnie wskazanych w ustawie. Powstanie, wygaśnięcie oraz zmiany stanu cywilnego podlegają rejestracji w księgach stanu cywilnego. Zagadnienie to reguluje Prawo o aktach stanu cywilnego. Ranga dokumentów, jakimi są akta stanu cywilnego, wynika z przyjętej zasady, że stan cywilny osoby stwierdza się na podstawie aktów sporządzonych w księgach

AKjvOgA= AK


30

stanu cywilnego, przy czym dokumenty te są wyłącznym dowodem zdarzeń, które są w nich stwierdzone. Ponadto istotne znaczenie ma domniemanie prawdziwości poczynionych w nich wpisów, co sprawia, że niezgodność aktów stanu cywilnego z prawdą może być udowodniona wyłącznie w postępowaniu sądowym (art. 4 PrASC). Od stanu cywilnego odróżnić należy stan osobisty człowieka, na który składają się w szczególności: imię, płeć, nazwisko. Jeśli chodzi o imię i nazwisko, to cechy te mogą zmienić się wraz ze zmianą stanu cywilnego, ale nie jest to nieodzowne. Co więcej, w prawie rodzinnym (art. 25 KRO) przyjęto jako rozwiązanie preferowane (bo przyjęte, jeśli strony nie złożą żadnych wniosków) pozostanie małżonków przy swoich nazwiskach sprzed zawarcia małżeństwa. Podobnie z przysposobieniem może, lecz nie musi wiązać się zmiana imienia przysposobionego.

§ 6. Sądy rodzinne i inne instytucje powołane do ochrony rodziny I. Sądy rodzinne Sądami rodzinnymi określane są wydziały rodzinne i nieletnich funkcjonujące w strukturze sądów rejonowych. Powołano je w drugiej połowie lat 70. XX w. w konsekwencji długiej ewolucji sposobu orzekania w sprawach rodzinnych i w sprawach dotyczących osób nieletnich. Obecnie sądy rodzinne orzekają w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego (z wyłączeniem spraw rozwodowych, o unieważnienie małżeństwa i o separację, które należą do kompetencji wydziałów cywilnych sądów okręgowych i spraw o podział majątku wspólnego, które są sprawami cywilnymi), a także m.in. w sprawach z zakresu: 1) ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, 2) Kodeksu cywilnego (art. 21 i 26 § 2), 3) ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi1, 4) art. 30 ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii2, 5) ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, 6) art. 49 ust. 1a i 3 oraz art. 52 ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego, 7) ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej i innych. Według założonego modelu, który niestety z różnych powodów nigdy nie został zrealizowany, sądy rodzinne miały być zorganizowane w oparciu o 3 podstawy: 1) skupienie w ręku tego samego sędziego możliwie wszystkich spraw doty czących rodziny, jakie wpływają do sądu z danego obszaru (miasta, dzielnicy, gminy); 1 2

Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1356 ze zm. Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 124 ze zm.

AKjvOgA= AK

§ 6. Sądy rodzinne i inne instytucje powołane do ochrony rodziny

31

Od rygorystycznego rozumienia tego celu sądów rodzinnych rychło odstąpiono m.in. przekazując na powrót sądom karnym sprawy o przestępstwa przeciwko rodzinie, a następnie przekazując sądom okręgowym sprawy o rozwód i unieważnienie małżeństwa, a z czasem też sprawy o separację.

2) wysokie kompetencje sędziów rodzinnych jako nie tylko dobrych prawników, ale też osoby obeznane dodatkowo z problematyką psychologiczną, pedagogiczną, socjologiczną i czujące powołanie do orzekania w tego rodzaju specyficznych sprawach; To założenie błędnie sugeruje, że sędzia może i powinien posiąść wysokie kompetencje w innych dziedzinach niż prawo, które wszak wymagają ukończenia wyższych studiów i ustawicznego pogłębiania wiedzy. Stanowi on ponadto uzasadnienie dla konsekwentnej już od ponad 35-ciu lat postawy administracji rządowej, która nie realizuje trzeciej podstawy sądownictwa rodzinnego.

3) silne wsparcie sądów rodzinnych siecią instytucji eksperckich. Można posunąć się do stwierdzenia, że z powodu niedostatecznych kwot przeznaczanych w budżetach na potrzeby resortu sprawiedliwości, dotychczas nie podjęto nawet działań zmierzających do realizacji tego celu.

Specyfiką sądów rodzinnych jest obowiązek sędziów współdziałania z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się na danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży, sprawami oświaty i wychowania, zdrowia, a także sprawami ładu i porządku publicznego. W razie stwierdzenia okoliczności wskazujących na potrzebę uregulowania innych, niż będące przedmiotem postępowania, problemów rodzinnych, sędzia rodzinny ma obowiązek wszcząć postępowanie z urzędu lub zawiadomić o potrzebie wszczęcia takiego postępowania właściwego prokuratora albo właściwą instytucję lub organizację społeczną. Natomiast w razie ujawnienia, w związku z toczącą się sprawą, potrzeby udzielenia pomocy rodzinie w usunięciu trudności zagrażających jej dobru, sędzia rodzinny podejmuje z urzędu także czynności pozaprocesowe. W szczególności może on zwrócić się do właściwych instytucji lub organizacji w celu uzyskania dla tej rodziny określonych świadczeń socjalnych, świadczeń z zakresu lecznictwa lub pomocy społecznej, pomocy w znalezieniu odpowiedniej pracy lub co do zmiany sposobu zamieszkiwania członków rodziny, jeżeli wspólne ich zamieszkiwanie zagraża dobru małoletnich dzieci1. Organem pomocniczym sądu, w tym sądu rodzinnego, są kuratorzy sądowi2. Wykonują oni zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu działając w środowisku podopiecznych, a także na terenie placówek ich pobytu, w tym placówek opiekuńczo-wychowawczych. W sprawach rodzinnych szczególna rola kuratorów sądowych wiąże się z wykonywaniem orzeczeń dotyczących ingerencji we władzę rodzicielską. 1 Zob. § 205–208 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23.2.2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 259). 2 Działają oni na podstawie ustawy z 27.7.2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).

AKjvOgA= AK


32

II. Prokuratura Prokuratura funkcjonuje na podstawie ustawy z 20.6.1985 r. o prokuraturze1. Rola prokuratora w prawnej ochronie rodziny przejawia się w jego statusie oskarżyciela publicznego m.in. w sprawach prawnokarnych, konfliktach rodzinnych, a także w jego kompetencjach procesowych na gruncie procedury cywilnej. Prokurator może bowiem: 1) żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również 2) wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Ta ogólna formuła zostaje uszczuplona w odniesieniu do spraw niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego, czyli spraw o prawa stanu, w których to prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Podstawę do takiego działania zawarto w art. 22 KRO (powództwo o unieważnienie małżeństwa), w art. 86 KRO (powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o unieważnienie uznania dziecka) i w art. 127 KRO (powództwo o rozwiązanie przysposobienia). Prokurator nie może wytaczać powództwa o rozwód i o separację.

W wymienionych sprawach prokurator wykonuje własne prawo korzystając z legitymacji materialnoprawnej i może podejmować działania nawet w przypadku, gdy wszystkie zainteresowane osoby są temu przeciwne. W innych sprawach natomiast realizuje on prawo członka rodziny korzystając z legitymacji procesowej.

III. Rzecznik Praw Obywatelskich Rzecznik Praw Obywatelskich funkcjonuje na podstawie ustawy z 15.7.1987 r.2. Ma on obowiązek podjęcia czynności przewidzianych w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela. Rzecznikowi przysługują szerokie możliwości działania zawierające się m.in. w kompetencji do: 1) żądania wszczęcia postępowań w sprawach cywilnych, 2) brania udziału w każdym toczącym się postępowaniu, W postępowaniu cywilnym RPO przysługują prawa należne prokuratorowi (art. 7 i 55–60 KPC).

3) samodzielnego prowadzenia postępowania wyjaśniającego, 4) zwrócenia się o zbadanie sprawy do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej i społecznej oraz innych, 5) zbadania, nawet bez uprzedzenia, każdej sprawy na miejscu, 1 2

Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm. Tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.

AKjvOgA= AK


33

6) żądania przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania oraz żądania do wglądu w swym biurze akt sądowych i prokuratorskich oraz akt innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięciu rozstrzygnięcia. Poza tym RPO przeprowadza liczne kontrole respektowania praw człowieka w Polsce, w tym m.in. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, szpitalach, zakładach karnych. Występuje też z pytaniami i interwencjami do poszczególnych ministrów, wnioskuje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, a także występuje do Trybunału Konstytucyjnego, kwestionując zgodność z ustawą zasadniczą przepisów obowiązującego prawa.

IV. Rzecznik Praw Dziecka Powołano ten urząd mocą art. 72 Konstytucji RP i ustawy z 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka1, wykonując wezwanie zawarte w Rekomendacji 1121 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie Praw Dzieci wydanej w 1990 r. Rzecznik stoi na straży praw dziecka, a zwłaszcza prawa do: 1) życia i ochrony zdrowia, 2) wychowania w rodzinie, 3) godziwych warunków socjalnych, 4) nauki. Zadaniem Rzecznika jest też podejmowanie działań zmierzających do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem, a także szczególna troska o prawa dzieci niepełnosprawnych. Rzecznik jest niezależny w swych działaniach i odpowiada jedynie przed Sejmem RP. Rzecznik może zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe, jak również może zwrócić się do właściwych organów o podjęcie na rzecz dziecka działań z zakresu ich kompetencji. Tak więc RPD nie zastępuje określonych wyspecjalizowanych służb lecz interweniuje, jeśli dotychczasowe procedury okazały się nieskuteczne lub ich zaniechano. Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowiązek podjąć sprawy, z którymi zwróci się do niego RPD. Zakres kompetencji RPD jest węższy niż zakres kompetencji przysługujących RPO. Musi to dziwić, zważywszy na fakt, że to przede wszystkim dzieciom należałoby zapewnić ochronę ich praw, gdyż z natury mają one mniejsze szanse na skuteczną ich obronę niż dorośli. Paradoks polega 1

Dz.U. Nr 6, poz. 69 ze zm.

AKjvOgA= AK


34

na tym, że do osłabienia ochrony prawnej dzieci doszło w konsekwencji powołania urzędu RPD na mocy Konstytucji RP, przyjęcia ustawy o RPD i wyjęcia w ten sposób spraw dotyczących dzieci z kompetencji RPO, który wcześniej się tymi sprawami zajmował.

V. Organy pomocy społecznej Wśród jednostek organizacyjnych pomocy społecznej szczególnie istotne są powiatowe centra pomocy rodzinie, gminne ośrodki pomocy społecznej, a także placówki specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, placówki opiekuńczo-wychowawcze, ośrodki wsparcia, ośrodki interwencji kryzysowej. Na szczeblu gminy zadania pomocy społecznej realizują ośrodki pomocy społecznej. Są to zadania zlecone przez wojewodę oraz zadania własne gminy, które ośrodek wykonuje zgodnie z ustaleniami wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Ośrodek może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne. W takich przypadkach w postępowaniu przed sądem stosuje się do nich odpowiednio przepisy o prokuraturze. W ramach ośrodka zatrudnieni są asystenci rodziny. Podstawy formalne ich funkcjonowania zawiera ustawa z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Są oni przydzielani do wspierania rodzin, które nie radzą sobie z realizacją funkcji wychowawczej. Zadania powiatu z zakresu pomocy społecznej wykonywane są przez powiatowe centra pomocy rodzinie. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie może wytaczać na rzecz obywateli powództwa o roszczenia alimentacyjne. W postępowaniu przed sądem stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze. Starosta, lub z jego upoważnienia kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie lub kierownik ośrodka pomocy społecznej w mieście na prawach powiatu, zawiera i rozwiązuje umowy cywilnoprawne z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzenia dziecka. Kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie współpracuje z sądem opiekuńczym w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej.

VI. Organizacje pozarządowe, Kościół katolicki oraz inne kościoły i związki wyznaniowe Dla prawnej ochrony rodziny i dzieci wiele uczyniły zwłaszcza takie organizacje społeczne, jak: Komitet Ochrony Praw Dziecka, Towarzystwo „Nasz Dom”, Stowarzyszenie Zastępczego Rodzicielstwa, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Caritas i kilka innych. Niektóre z organizacji specjalizują się w działaniach na rzecz ochrony poszczególnych praw – istnieje wszak wiele niepublicznych ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, na rzecz ochrony prawa do życia działa wiele organizacji antyaborcyjnych, jak i proaborcyjnych istnieje kilka organizacji przyczyniających się do realizacji prawa dziecka do życia w rodzinie oraz prawa do pieczy zastępczej, znaczna część stowarzyszeń i fundacji koncentruje swe wysiłki na rzecz prawa dzieci do godziwej egzystencji ekonomicznej.

AKjvOgA= AK


35

Niemal wszystkie one, realizując swą codzienną działalność statutową, podejmując rozliczne akcje „na rzecz”, prowadząc działalność interwencyjną, przyczyniają się w sposób znaczący do szeroko rozumianej edukacji społeczeństwa. Można jednak zgłosić wątpliwość co do sensu tworzenia w imię ochrony praw dzieci specjalnej ściśle rozumianej partii politycznej, jako instytucji z natury swej prowadzącej do konfrontacji świata dzieci ze światem dorosłych.

Pytania kontrolne: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Opisz specyfikę prawa rodzinnego. Prawo dotyczące rodziny – jakie racje przemawiają za wyodrębnieniem tej grupy norm? Omów postanowienia Konstytucji RP dotyczące rodziny. Omów prawne znaczenie pojęć: dziecko, rodzina, pokrewieństwo, powinowactwo. Podaj potoczne określenie powinowatego w linii bocznej drugiego stopnia, krewnego w linii bocznej czwartego stopnia, powinowatego w linii prostej (wstępnego) pierwszego stopnia. O jakich uregulowaniach Konstytucji RP – poza omówionymi w rozdz. I skryptu – można powiedzieć, że mają istotny wpływ na funkcjonowanie rodziny? Omów główne uregulowania Konwencji o Prawach Dziecka. Wskaż na związek z prawem rodzinnym (funkcjonowaniem rodziny) wybranych aktów prawnych prawa dotyczącego rodziny. Omów specyfikę sądów rodzinnych.

Zagadnienia problemowe: 1. Jakiego wpływu na funkcjonowanie rodzin w Polsce można spodziewać się w konsekwencji intensyfikacji kontaktów międzynarodowych obywateli naszego kraju i tendencji integracyjnych w Europie? 2. Czy recepcja Konwencji o Prawach Dziecka w polskim systemie prawa zagraża prestiżowi rodziców? 3. W jakich przypadkach można powiedzieć, że została naruszona prywatność życia rodzinnego (przez członka rodziny, przez osobę spoza rodziny, przez instytucję publiczną)? 4. Jakie argumenty na temat prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności przerwania ciąży mogą pojawiać się w dyskusji na seminarium magisterskim, a jakie w debacie przed wyborami parlamentarnymi? 5. Wymień osoby, które należą do Twojej rodziny, w rozumieniu rodziny nuklearnej, a następnie te, które zaliczyć można do tzw. rodziny wielkiej. Jaki krąg osób zapraszany jest w Twojej rodzinie na uroczystości (np. śluby) ze względu na łączące Was więzi rodzinne? Czy zapraszani są na takie uroczystości ci członkowie rodziny, którzy żyją w trwałych związkach nieformalnych, a jeśli tak, to czy zaproszenie odnosi się tylko do nich, czy też również do ich życiowych partnerów?

AKjvOgA= AK

ROZDZIAŁ II

MAŁŻEŃSTWO Literatura: F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002; tenże (red.), Związki partnerskie. Debata na temat projektowanych zmian prawnych, Toruń 2013; B. Banaszkiewicz, Problem konstytucyjnej oceny instytucjonalizacji związków homoseksualnych, KPP 2004, z. 2; tenże, „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny”. O niektórych implikacjach art. 18 Konstytucji RP, KPP 2013, z. 3; B. Czech (red.), Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach, Katowice 1996; W. Ćwiek, Konkubinat, Warszawa 2002; S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa 1997; E. Dymek, Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawnego uregulowania stosunków osobistych i majątkowych związków pozamałżeńskich?, [w:] B. Czech (red.), Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego? Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach, Katowice 1997; M. Domański, Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013; tenże, Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, Prawo w Działaniu Nr 7, Warszawa 2010; A. Dyoniak, Charakter prawny pomocy świadczonej współmałżonkowi w prowadzeniu przedsiębiorstwa albo przy wykonywaniu zawodu, KPP 1994, z. 3; W. Góralski, Przesłanki formalnoporządkowe zawarcia małżeństwa w prawie polskim i prawie kanonicznym, [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; tenże, Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011; F. Hartwicki, Związki partnerskie. Aspekty prawne, Warszawa 2011; J. Ignatowicz, Nowa forma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu), PS 1994, Nr 2; Z. Jancewicz, Instytucja unieważnienia małżeństwa w prawie polskim, Stalowa Wola 2008; P. Kasprzyk, Kilka uwag o potrzebie instytucjonalizacji homoseksualnych związków partnerskich i „małżeńskich” w polskim prawie rodzinnym, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; L. Kocik, Rodzina w obliczu wartości i wzorów życia ponowoczesnego świata, Kraków 2006; R. Krajewski, Prawa i obowiązki seksualne małżonków. Studium prawne nad normą i patologią zachowań, Warszawa 2009; A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Warszawa 2005; E. Łętowska, J. Woleński, Instytucjonalizacja związków partnerskich a Konstytucja RP z 1997 r., PiP 2013, z. 6; A. Mączyński, Konkordatowa forma zawarcia małżeństwa, Rejent 2003, Nr 10; A. Mezglewski, A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa, Warszawa 2007; M. Nazar, Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993; K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011; J. Preussner-Zamorska, Matrimonium non existens oraz podlegające unieważnieniu małżeństwo, SC 1981, t. 31; taż, Wady oświadczenia woli na gruncie prawa rodzinnego

AKjvOgA= AK

§ 7. Pojęcie i funkcja społeczna małżeństwa

37

(ocena aktualnego stanu prawnego i wnioski de lege ferenda), [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (studia i rozprawy). Księga pamiątkowa ku czci profesora Zbigniewa Radwańskiego. Praca zbiorowa, Poznań 1990; M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. 1, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2000; K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002; T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010; T. Smyczyński, Nowelizacja prawa małżeńskiego, PiP 1999, z. 1; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa, RPEiS 2002, z. 2; tenże, Prawa i obowiązki małżonków, Studia Prawa Prywatnego 2007, Nr 2; W. Stojanowska, Prawa i obowiązki (małżonków, rodziców i dzieci) w rodzinie, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Człowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; A. Szlęzak, Wybrane zagadnienia prawnorodzinne konkubinatu, RPEiS 1992, z. 3; R. Sztychmiler (red.), Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, religiach i kulturach, Olsztyn 2009; P. Telusiewicz, Zasada wspólnoty małżeńskiej w polskim prawie rodzinnym, Stalowa Wola 2008; P. Wypych, Regulacja nazwisk małżonków po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1998 r., KPP 2000, z. 1; A. Zielonacki, Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982.

§ 7. Pojęcie i funkcja społeczna małżeństwa Lektura opracowań z zakresu socjologii rodziny, czy też antropologii, prowadzi do wniosku, że małżeństwo jest instytucją powszechną i podstawową dla każdego społeczeństwa, istniejącą w każdej kulturze. Reguły funkcjonowania małżeństw wyznaczają normy obyczajowe, moralne, religijne i prawne. Na przestrzeni dziejów, a także w różnych obszarach geograficznych, funkcjonowało i funkcjonuje wiele typów małżeństw. Wśród nich wskazać można małżeństwa: 1) monogamiczne i poligamiczne (w tym poliginiczne, gdy jeden mężczyzna ma kilka żon i poliandryczne, kiedy kobieta tworzy związek z kilkoma mężczyznami), 2) patriarchalne, matriarchalne (w zależności od tego, kto cieszy się w nim najwyższym autorytetem) i egalitarne (demokratyczne) czy też 3) endogamiczne i egzogamiczne (w zależności od tego, czy związek małżeński zawierany jest w ramach własnej zbiorowości, czy też między osobami należącymi do różnych grup społecznych i terytorialnych). W art. 18 Konstytucji RP określono małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, co na gruncie polskiego prawa nie jest sformułowaniem nowatorskim, gdyż art. 1 KRO, uchwalony wszak przed ponad 40 laty, jednoznacznie przesądza, że między dwiema osobami zamierzającymi wstąpić w związek małżeński musi istnieć różnica płci, a więc jedna z nich musi być kobietą, a druga – mężczyzną. Treść tego kodeksowego przepisu do niedawna wyłączała z kręgu potencjalnych małżonków jedynie osoby o niewykształconej płci (obojnactwo). W konsekwencji przemian zachodzących w sferze obyczajowej i nadawania szczególnie (by nie rzec nadmiernie) wysokiej rangi seksualności człowieka, jest on obecnie odczytywany przede wszystkim jako formalna przeszkoda uniemożliwiająca zawieranie związ-

AKjvOgA= AK

Rozdział II. Małżeństwo

38

ków małżeńskich parom homoseksualnym. W tym kontekście powtórzenie istoty art. 1 KRO w powołanym przepisie ustawy zasadniczej nabrało większej wymowy, gdyż należy to potraktować jako zamierzoną wypowiedź polskiego ustawodawcy w toczącej się od pewnego czasu dyskusji o zasadności wprowadzania prawnych regulacji dotyczących długotrwałych związków innych niż małżeństwo pojmowane jako związek kobiety i mężczyzny. Warto nadmienić, że art. 18 Konstytucji, który nie pozwala na zawieranie związków małżeńskich parom homoseksualnym, nie stoi na przeszkodzie przyjęciu ustawy regulującej funkcjonowanie takich par np. na gruncie majątkowym czy też socjalnym.

§ 8. Zasady prawa małżeńskiego I. Wstęp Najistotniejszymi spośród rządzących prawem małżeńskim są zasady: 1) monogamii, 2) równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi, 3) świeckości, 4) trwałości tego związku.

II. Zasada monogamii Małżeństwo jest w Polsce pojmowane jako związek monogamiczny. Osoba, która pozostaje w związku małżeńskim nie może zawierać kolejnych małżeństw. Zawarcie związku małżeńskiego przez taką osobę jest na gruncie Kodeksu karnego przestępstwem i podlega karze, a na gruncie prawa rodzinnego małżeństwo takie może zostać unieważnione. Konsekwencją przyjęcia zasady monogamicznego charakteru małżeństwa są wyrażone w art. 23 KRO obowiązki małżonków wspólnego pożycia i wierności, które rozumieć należy przede wszystkim w odniesieniu do zachowań seksualnych akceptowanych przez ustawodawcę w ramach małżeństwa i na zasadzie wyłączności. Z zasadą monogamicznego charakteru związku małżeńskiego związana jest klauzula porządku publicznego wyrażona w art. 7 PrPrywM z 2011 r. Polega ona na stosowaniu zagranicznego prawa małżeńskiego z zastrzeżeniem, że nie będzie to sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Takimi zasadami są m.in. równość wszystkich wobec prawa bez względu na płeć i monogamiczny charakter małżeństwa. W większości państw muzułmańskich (a stosując kryterium geograficzne – w wielu muzułmańskich i nie tylko muzułmańskich państwach azjatyckich i afry-

AKjvOgA= AK

§ 8. Zasady prawa małżeńskiego

39

kańskich) uznaje się małżeństwa poligamiczne. Praktyczne problemy związane z funkcjonowaniem zasady porządku publicznego wyłaniają się przy okazji zawierania przez obywateli tych krajów związków małżeńskich z obywatelkami Polski. Zdolność do zawarcia małżeństwa przez obcokrajowca musi być bowiem oceniana zarówno przez pryzmat regulacji przyjętych w jego prawie ojczystym, jak i z punktu widzenia zgodności tego prawa z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP1. Zwłaszcza istotne znaczenie ma status prawny obywatela polskiego w zakresie stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami w świetle prawa obcego właściwego na podstawie art. 51 PrPrywM z 2011 r. W kontekście zasady monogamii nie jest jednak całkowicie niedopuszczalne zawieranie małżeństw przez obywateli polskich z obywatelami państw, w których jako reżim prawno-obyczajowy panuje wielożeństwo. W konkretnym przypadku negatywnie należało odnieść się do sytuacji, w której obywatel państwa obcego, dopuszczającego wielożeństwo, zamierzający zawrzeć związek małżeński z obywatelką polską, pozostawał we wcześniej zawartym związku małżeńskim2. Uzasadnione są wątpliwości Sądu Najwyższego wobec wniosku cudzoziemca, zamierzającego zawrzeć w Polsce związek małżeński, o zwolnienie od obowiązku przedstawienia dokumentu stwierdzającego, że zgodnie z właściwym prawem może to uczynić (art. 56 PrASC). Skoro bowiem „w państwie, którego jest on obywatelem istnieje wielożeństwo, a prawo tam obowiązujące tylko w drodze wyjątku dopuszcza możliwość optowania mężczyzny na rzecz małżeństwa monogamicznego, przy czym za zgodą żony monogamicznej może dojść do zawarcia przez męża dalszych małżeństw, to należy uznać, że pomiędzy prawem ojczystym wnioskodawcy a założeniami polskiego prawa małżeńskiego zachodzi taka sprzeczność, która wyłącza możliwość uwzględnienia takiego wniosku”3.

III. Zasada równouprawnienia małżonków Równouprawnienie małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosunkach z ich wspólnymi dziećmi wyrażone zostało w art. 23 KRO, a następnie uszczegółowione w wielu innych przepisach kodeksu. Ma ono umocowanie w stanowiących o równości płci przepisach wielu najważniejszych dokumentów międzynarodowych i w Konstytucji RP. Najistotniejszymi przejawami równouprawnienia małżonków jest: 1) równy wiek mężczyzny i kobiety wymagany do zawarcia małżeństwa (art. 10 § 1 KRO), 2) odstąpienie od preferowania nazwiska mężczyzny w przepisach o nazwisku małżonków po zawarciu ich związku (art. 25 KRO), 3) wspólne decydowanie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRO), 4) równe prawa, obowiązki i kompetencje związane ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi, szczególnie zaś wspólne decydowanie o ich istotnych sprawach (art. 97 § 2 KRO), Uchwała SN z 22.6.1972 r., III CZP 34/72, OSNCP 1973, Nr 4, poz. 52; post. SN z 26.8.1974 r., I CR 608/74, OSPiKA 1976, Nr 7, poz. 141. 2 Postanowienie SN z 11.10.1974 r., II CR 735/74, OSPiKA 1976, Nr 7, poz. 142. 3 Postanowienie SN z 26.8.1974 r., I CR 608/74, op. cit. 1

AKjvOgA= AK


40

5) uzależnienie ważności czynności wymienionych w art. 37 § 1 KRO od wspólnego działania obojga małżonków, 6) dowartościowanie małżonka niepracującego zawodowo stwierdzeniem, że zadośćuczynienie obowiązkowi przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny polegać może, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 27, 43 § 3 i art. 135 § 2 KRO).

IV. Zasada świeckości małżeństwa Świecki charakter małżeństwa sprowadza się do stwierdzenia, że podlega ono prawu państwowemu (a więc świeckiemu) i – co z tym się wiąże – kompetencji urzędów publicznych i jurysdykcji sądów powszechnych. Obowiązywaniu w polskim prawie tej zasady nie przeczy możliwość zawierania małżeństw w obrządku religijnym ze skutkiem dla prawa świeckiego. W takim przypadku nie mamy bowiem do czynienia z inkorporowaniem do polskiego prawa instytucji małżeństwa wyznaniowego, lecz jedynie z religijną formą zawarcia związku małżeńskiego na gruncie prawa świeckiego i ze skutkami dla tego prawa świeckiego. Istotny w tym zakresie fragment Konkordatu (art. 10) stanowi, że: „Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej. [...] Orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych”. Podobne treści znajdują się w szeregu ustaw o stosunku Państwa do poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych działających w Polsce.

V. Zasada trwałości związku małżeńskiego Tę szczególnie doniosłą zasadę omówiono w rozdz. II, § 15, pkt II, jako swoisty kontrast dla ukazania problematyki rozwodów.

§ 9. Standardy międzynarodowe prawa małżeńskiego Prawo kobiet i mężczyzn w wieku małżeńskim do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z uregulowaniami dotyczącymi korzystania z tego prawa, wyraża art. 23 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i art. 12 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie ONZ 18.12.1979 r.1 zobowiązuje sygnatariuszy do zagwa1

Dz.U. z 1982 r. Nr 10, poz. 71.

AKjvOgA= AK

§ 10. Małżeństwo a inne formy trwałego pożycia

41

rantowania równych praw dla kobiet i mężczyzn, jeśli chodzi o swobodę zawarcia związku małżeńskiego, prawa i obowiązki w czasie jego trwania i w związku z jego rozwiązaniem. Konwencja w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw1 reguluje zgodę w rozumieniu swobody wyrażenia woli przez osoby zawierające związek małżeński. Powinna ona być wyrażona osobiście, w obecności kompetentnego przedstawiciela władzy przez osobę, która osiągnęła wymagany przez prawo wiek. Zob. też rezolucję Komitetu Ministrów Rady Europy Nr 78/37 z 27.9.1978 r. w sprawie równouprawnienia małżonków w prawie cywilnym, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne..., op. cit., s. 272 i nast.

§ 10. Małżeństwo a inne formy trwałego pożycia I. Konkubinat Konkubinat to trwały związek mężczyzny i kobiety, który spełnia dla nich te same funkcje co małżeństwo, jednak nie jest zawiązany w sposób formalny. Konkubinat nie został w polskim prawie uregulowany, dlatego w sprawach dotyczących tego rodzaju związków szczególną rangę ma orzecznictwo. W wielu orzeczeniach Sąd Najwyższy podkreślał, że cechą wyróżniającą konkubinat jest jego trwałość i wynikające z niej istnienie ogniska domowego charakteryzującego się duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią, łączącą mężczyznę i kobietę. Zewnętrznym przejawem owej trwałości oraz wspólnego pożycia są – poza pożyciem fizycznym – wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego2. Przez trwałe pożycie w związku konkubenckim rozumieć należy wspólnotę, która nie powstała na jakiś z góry określony konkretny okres, lecz z zamiarem pozostawania razem „aż do śmierci”. Nie jest więc konkubinatem rodzaj znajomości, niekiedy pod względem emocjonalnym intensywnej, jednak takiej, którą zwykło się określać mianem przelotnej. Nie jest też konkubinatem trwałe pożycie pary homoseksualnej. Swoistym uzasadnieniem dla odróżnienia trwałego pożycia par homoseksualnych od konkubinatu jest to, że środowiska homoseksualistów wysuwają postulat dopuszczalności zawierania małżeństw przez pary gejów i lesbijek, zaś cechą identyfikującą konkubinat jest odrzucenie wiązania się węzłem formalnym. Na gruncie polskiego prawa nie są małżeństwem osoby, które zawarły związek małżeński o skutkach wyłącznie religijnych. Zapewne wbrew ich intencjom należałoby określać je jako konkubinat.

1 2

Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53. Wyrok SN z 5.12.1997 r., II CKN 485/97, niepubl.

AKjvOgA= AK


42

Jak powiedziano, polskie prawo rodzinne nie zawiera regulacji dotyczących skutków pożycia par konkubenckich. Wynika to z preferowania przez ustawodawcę zawierania związków formalnych, jako takich, które lepiej chronią zarówno interesy tych, którzy je utworzyli, jak i ich potomstwa. Poza tym sformalizowany kształt zawarcia małżeństwa i jego skutków pozwala państwu na – w pewnym zakresie konieczną – kontrolę nad powstaniem i funkcjonowaniem rodziny. W konsekwencji pożycie w konkubinacie nie powoduje: 1) powstania wzajemnego obowiązku alimentacyjnego między konkubentami; Także nawiązanie konkubinatu przez osobę rozwiedzioną nie powoduje automatycznie utraty przysługującego jej uprawnienia do alimentów od byłego małżonka. Fakt ten będzie jej jednak utrudniał przeprowadzenie dowodu, że roszczenie, z którym występuje, jest zgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 1441 KRO). Jeżeli osoba rozwiedziona zobowiązana do alimentacji względem byłego małżonka nawiąże konkubinat, fakt ten nie spowoduje obniżenia zakresu nałożonych na nią świadczeń i to nawet w przypadku obniżenia możliwości wywiązywania się z tego obowiązku w obliczu ponoszenia kosztów utrzymania nowego partnera.

2) powstania ustawowej wspólności majątkowej; 3) domniemania, iż konkubent jest ojcem dziecka urodzonego przez swą partnerkę (pragnąc sprawować nad owym dzieckiem władzę rodzicielską powinien wystąpić o uznanie swego ojcostwa); 4) dziedziczenia ustawowego między konkubentami ani uzyskania prawa do renty po zmarłym konkubencie. Osób żyjących w konkubinacie dotyczą natomiast przepisy wskazujące na konsekwencje bycia osobą bliską, wśród nich m.in. o: 1) wyłączeniu sędziego lub urzędnika organów administracji od prowadzenia sprawy dotyczącej osoby, z którą tworzą konkubinat1; 2) uprawnieniach osoby najbliższej w ramach prawa karnego (np. art. 115 § 11 KK), w tym o prawie do odmowy składania zeznań; Konkubentowi wezwanemu w charakterze świadka nie przysługuje natomiast prawo odmowy zeznań w sprawie dotyczącej jego partnera rozpatrywanej na gruncie Kodeksu postępowania administracyjnego i Kodeksu postępowania cywilnego.

3) odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania podatkowe z tytułu prowadzenia przez podatnika–konkubenta działalności gospodarczej w okresie, w którym partner stale z podatnikiem współdziałał (art. 111 § 3 Ordynacji podatkowej); 4) wstąpieniu w prawa zmarłego najemcy lokalu mieszkalnego przez osobę, „która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą” (art. 691 § 1 KC). Rosnąca skala zjawiska konkubinatu powoduje wiele problemów prawnych. Szczególnie skomplikowane są zwłaszcza zagadnienia związane z rozliczeniami majątkowymi po rozpadzie długotrwałych związków tego typu. W literaturze sporne jest zagadnienie, czy konsekwencje prawne konkubinatu powinno się rozpatrywać przez odesłanie do prawa cywilnego (jako swego rodzaju kontraktu), czy też do regulacji właściwych dla małżeństw. Zob. art. 24 § 3 KPA, art. 49 KPC i art. 41 § 1 KPK, a także art. 130 § 3 ustawy z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 749 ze zm.). 1

AKjvOgA= AK

§ 11. Zawarcie związku małżeńskiego

43

Silnym motywem do powstawania konkubinatów było i jest prawo socjalne preferujące w dostępie do świadczeń rodziców samotnie wychowujących dzieci czy też obowiązujący w latach 80. XX w. zakaz posiadania przez małżonków dwóch i więcej mieszkań. Pierwszy element był i jest inspiracją dla wielu osób pozostających we wspólnym pożyciu, by nie podejmować decyzji o zawarciu małżeństwa, drugi skłonił wiele małżeństw do uniknięcia problemu w drodze wystąpienia o rozwód.

II. Związki homoseksualne Poza konkubinatami powstają także trwałe związki łączące osoby tej samej płci. W coraz większej liczbie krajów (m.in. w Holandii, Danii, Belgii, Islandii czy Hiszpanii) osoby o orientacji homoseksualnej mogą zawierać związki małżeńskie, a w niektórych spośród nich (np. Szwecji, Francji, Wielkiej Brytanii) również adoptować dzieci.

§ 11. Zawarcie związku małżeńskiego I. Przesłanki zawarcia małżeństwa Zgodnie z treścią art. 1 KRO, aby doszło do zawarcia małżeństwa, muszą łącznie wystąpić następujące przesłanki: 1) Między osobami, które zamierzają zawrzeć związek małżeński (nup turientami) musi istnieć różnica płci. Związek małżeński jest – co podkreślono poza Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym również w Konstytucji RP – związkiem mężczyzny i kobiety. W konsekwencji zarówno pary homoseksualne, jak i osoby, które nie mają wykształconej płci (obojnactwo) nie mogą takiego związku zawrzeć. Kierownik USC ustala płeć nupturientów na podstawie przedstawionych mu odpisów aktów urodzenia. W razie wątpliwości ma on obowiązek zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte (art. 5 KRO). Wątpliwości mogą się pojawić zwłaszcza w odniesieniu do przypadków zawierania małżeństwa przez transseksualistów. Fakt zmiany przez nich płci musi znaleźć potwierdzenie w akcie urodzenia. 2) Osoby zawierające związek małżeński muszą być jednocześnie obecne przed kierownikiem USC albo przed kompetentną osobą duchowną kościoła lub związku wyznaniowego. Wyjątkiem od wymogu jednoczesnej obecności nupturientów jest dopuszczal ność zawarcia związku małżeńskiego przez pełnomocnika. Osoba, która nie ma możliwości osobistego uczestniczenia w ceremonii swego ślubu, może wystąpić do sądu o zezwolenie na ustanowienie pełnomocnika. Sąd z kolei może na to zezwolić

AKjvOgA= AK


44

jeżeli stwierdzi, że zaistniały po temu ważne powody. Dominuje pogląd, że musi to być powód uniemożliwiający jednoczesne stawienie się w jakimkolwiek urzędzie, taki, który w świetle zasad współżycia społecznego usprawiedliwia odstąpienie od obowiązku jednoczesnego stawienia się przyszłych małżonków. „Żadna zatem z góry określona sytuacja osoby ubiegającej się o zezwolenie jej na złożenie przez pełnomocnika oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński, w szczególności także fakt jej zamieszkiwania za granicą oraz związane z tym trudności przyjazdu do Polski nie mogą być same przez się uznane za ważne powody w rozumieniu powołanego wyżej przepisu (art. 6 § 1 KRO)”1. Ważną przyczyną ustanowienia pełnomocnika do zawarcia małżeństwa jest np. obłożna terminalna choroba obojga nupturientów zamieszkujących w różnych krajach lub też odbywanie przez nupturienta obowiązku służby wojskowej poza granicami kraju. Pełnomocnictwo do zawarcia związku małżeńskiego powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte. Nupturienci mogą obecnie zawrzeć związek małżeński nie tylko wobec kierownika USC, lecz także wobec kompetentnej osoby duchownej Kościoła katolickiego i innych kościołów oraz związków wyznaniowych, co jest konsekwencją dopuszczenia w polskim prawie do zawierania małżeństw w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego (zob. rozdz. II, § 11, pkt III, ppkt 2). Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że dla zawarcia związku małżeńskiego warunkiem koniecznym jest złożenie oświadczeń przed kierownikiem USC, który musi być osobą powołaną w drodze konkursu2. Zgodnie z tym orzeczeniem, kilkadziesiąt tysięcy ślubów jakie odbyły się po dniu 7.8.2005 r. mogło zostać uznanych za niezawarte, gdyż powszechną praktyką obsadzania urzędu kierownika USC była po tej dacie forma mianowania (dotyczyło to aż 357 osób). By uniknąć tak drastycznych konsekwencji oraz procesów o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa, uchwalono ustawę o zmianie ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej3, mocą której wszystkie związki małżeńskie zawarte przed niewłaściwie powołanymi kierownikami USC uznano za skutecznie zawarte (stąd potoczna nazwa „ustawa abolicyjna”). Dokonano tego z mocą wsteczną, obejmując czynności dokonywane przez wadliwie powołanych kierowników USC po 7.8.2005 r. do dnia wejścia w życie wskazanej ustawy. Wszystko to stało się na szczęście, bez wiedzy najbardziej zainteresowanych, czyli nupturientów. Kierownik USC nie może sam sobie podpisać aktu małżeństwa zarówno jako zawierający związek małżeński i jako urzędnik stanu cywilnego. Taka sytuacja nie jest zdarzeniem prawnym wywołującym powstanie małżeństwa – małżeństwo w takim przypadku nie zostało zawarte4.

3) Osoby zawierające związek małżeński muszą złożyć w tej kwestii zgodne oświadczenia. Oświadczenia nupturientów muszą być zgodne, tzn. tożsame pod względem treści. Nie mogą zawierać zastrzeżeń zwłaszcza co do warunku i terminu. Uchwała SN z 8.6.1970 r., III CZP 27/70, OSNCP 1971, Nr 1, poz. 2. Wyrok NSA z 17.10.2007 r., II OSK 1445/07, Pal. 2008, Nr 5–6, s. 286. 3 Dz.U. z 2008 r. Nr 182, poz. 1121. 4 Wyrok SN z 10.9.1957 r., II CR 707/57, OSN 1960, Nr 1, poz. 6. 1 2

AKjvOgA= AK


45

Przebieg składania oświadczeń w sposób zapewniający ich zgodność szczegółowo określa KRO w art. 7 § 2 i 3. Rozpoczyna je pytanie kierownika USC, czy nupturienci zamierzają zawrzeć ze sobą małżeństwo, a gdy oboje odpowiedzą na to pytanie twierdząco, wówczas kierownik USC wzywa ich do złożenia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński oraz oświadczeń w sprawie nazwisk małżonków i ich dzieci. Każda z osób zawierających małżeństwo składa oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński, powtarzając za kierownikiem USC treść oświadczenia lub odczytując je na głos. Osoba niemogąca mówić składa oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński podpisując akt małżeństwa. Analogicznie uregulowany jest przebieg składania oświadczeń, gdy związek zawierany jest w formie wyznaniowej.

4) Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa jest dodatkową przesłanką konieczną do zawarcia małżeństwa w przypadkach, gdy mężczyzna i kobieta, zawierając związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła, oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Duchowny ma obowiązek w ciągu 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa przekazać zaświadczenie o tym zdarzeniu kierownikowi USC, a ten niezwłocznie sporządzić akt małżeństwa. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzględnia się dni uznanych ustawowo za wolne od pracy (zob. rozdz. II, § 11, pkt III, ppkt 2). Brak którejkolwiek z wymienionych przesłanek sprawia, że w świetle polskiego prawa związek małżeński w ogóle nie został zawarty (nigdy nie zaistniał), a pożycie między nupturientami jest pożyciem pozamałżeńskim. Dojdzie do tego wówczas, gdy np.: 1) kobieta i mężczyzna wypowiedzą dokładnie i z pełną powagą treść przysięgi małżeńskiej, jednak uczynią to na spacerze w parku, 2) kierownik USC przyjmie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński od 2 osób tej samej płci, 3) mężczyzna i kobieta złożą oświadczenia o zawarciu małżeństwa przed inną osobą niż upoważniona do ich odbioru, 4) duchowny nie przekaże w ustawowym terminie zaświadczenia o zawarciu związku małżeńskiego w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego, przez co nie zostanie sporządzony przez kierownika USC akt małżeństwa.

Jeżeli jednak – mimo braku przesłanek zawarcia związku małżeńskiego – sporządzony został akt małżeństwa, ustalenie nieistnienia związku małżeńskiego może nastąpić jedynie na mocy wyroku sądowego. Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. Właściwa jest droga procesu, jeżeli osoba występująca z odpowiednim żądaniem nie kwestionuje samego faktu zawarcia małżeństwa, a utrzymuje jedynie, że przy zawieraniu małżeństwa nie została spełniona jedna z przesłanek przewidzianych w art. 1 § 1 KRO. Jeżeli zaś zainteresowany kwestionuje sam fakt zawarcia małżeństwa, właściwa jest droga postępowania nieprocesowego1.

1

Postanowienie SN z 7.10.1966 r., I CR 452/63, niepubl.

AKjvOgA= AK


46

Tab. 1. Przesłanki konieczne do zawarcia małżeństwa

Różnica płci nupturientów

Jednoczesna obecność przed kierownikiem USC lub kompetentną osobą duchowną

Nie ma

Dopuszczalność zawarcia związku Wyjątki małżeńskiego przez pełnomocnika Związek nie jest Związek nie został zawarty zawarty; wady pełnomocnictwa Skutek mogą być podstawą uchybienia unieważnienia zawartego związku

Zgodne oświadczenie o zawarciu związku małżeńskiego Nie ma

O ile związek zawarto w formie wyznaniowej, sporządzenia aktu małżeństwa należy dokonać w terminie 5 dni tzw. robo czych od chwili zawarcia związku Nie ma

Brak oświadczenia Związek nie jest powoduje, że nie zawarty zawarto związku małżeńskiego; wady oświadczenia o zawarciu mogą być podstawą unieważnienia zawartego związku

II. Przesłanki unieważnienia zawartego związku małżeńskiego 1. Uwaga wstępna Spełnienie wymienionych wyżej przesłanek zawarcia związku małżeńskiego określonych w art. 1 KRO sprawia, że związek został zawarty. Ten skutek prawny następuje również w przypadku zawarcia związku małżeńskiego z uchybieniami prawnymi o tak istotnej randze, że – na mocy odpowiednich przepisów kodeksu – mogą one stanowić podstawę żądania unieważnienia tego małżeństwa. Owe uchybienia to: 1) wystąpienie tzw. przeszkód małżeńskich, a więc istniejących w chwili zawarcia małżeństwa takich cech nupturientów, które uniemożliwiają im dojrzałe, a więc świadome podjęcie decyzji (zbyt młody wiek, choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe), a także takich, które sprzeczne są z dobrem tworzonej rodziny i interesem społecznym, a niekiedy nawet z normami prawa karnego (zbyt bliskie pokrewieństwo lub powinowactwo czy też pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim), 2) wady oświadczeń o zawarciu małżeństwa składane przez nupturientów, 3) wady pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa, mimo istnienia któregokolwiek spośród wskazanych uchybień, może doprowadzić do jego unieważnienia. Dopóki jednak nie dojdzie do uprawomocnienia się wyroku sądu o unieważnieniu związku małżeńskiego, dopóty

AKjvOgA= AK


47

związek ów trwa ze wszystkimi tego konsekwencjami, takimi jak np.: domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki (art. 62 KRO), funkcjonowanie ustawowego lub umownego ustroju majątkowo-małżeńskiego, sprawowanie władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi, dziedziczenie ustawowe między małżonkami (art. 931 KC). 2. Przeszkody małżeńskie 2.1. Wstęp Małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli do jego zawarcia doszło mimo istnienia tzw. przeszkód małżeńskich. Dotyczą one takich cech nupturientów, jak: 1) brak wymaganego prawem wieku, 2) ubezwłasnowolnienie całkowite, 3) dotknięcie chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, 4) pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim, 5) zbyt bliskie pokrewieństwo, 6) powinowactwo w linii prostej, 7) pozostawanie ze sobą w stosunku przysposobienia. 2.2. Brak wymaganego wieku Osoby zawierające związek małżeński powinny mieć ukończone 18 lat (art. 10 KRO). Unormowanie obowiązujące do niedawna, a zezwalające na zawarcie związku małżeńskiego mężczyznom dopiero po ukończeniu 21. roku życia, było sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości płci. Z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego przez kobietę, która ukończyła lat 16. Sąd nie może natomiast zezwolić na zawarcie związku przez osobę młodszą. Do ważnych powodów uzasadniających wydanie zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego zaliczyć trzeba przede wszystkim fakt, iż wnioskodawczyni oczekuje potomstwa, a także np. pragnienie niezwłocznego zawarcia związku małżeńskiego w obliczu rychłej śmierci któregoś z nupturientów, długotrwałą znajomość przy niewielkim odstępie czasowym do osiągnięcia wymaganego wieku i zadowalającej sytuacji materialnej itp. Ważne powody wtedy tylko stanowią podstawę do wyrażenia przez sąd zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego, jeżeli sformułować można pozytywną prognozę co do przyszłości tego związku i powstałej w wyniku jego zawarcia rodziny. Sąd bowiem, jak powiedziano, może wydać zezwolenie, lecz wcale nie jest do tego zobowiązany. Wbrew potocznym wyobrażeniom oczekujący potomstwa młodzi ludzie mogą spotkać się (i często spotykają się) z odmową zezwolenia im na zawarcie związku małżeńskiego. Poza stwierdzeniem faktu ciąży kobiety występującej do sądu z wnioskiem o zezwolenie na wcześniejsze zawarcie związku małżeńskiego, sąd musi ponadto ustalić, że zamierzone małżeństwo ma szansę być trwałym, udanym związkiem1. 1

Wyrok SN z 6.10.1958 r., III CO 19/58, OSN 1960, Nr 1, poz. 21.

AKjvOgA= AK


48

Jeżeli matka jest niepełnoletnia, wówczas nie może sprawować nad swym dzieckiem władzy rodzicielskiej, chyba że zawrze związek małżeński z ojcem dziecka. Można tę regulację kwestionować z perspektywy wolności zawierania małżeństw, a także z uwagi na niską trwałość związków małżeńskich zawieranych na podstawie zezwolenia sądu przez małoletnie kobiety. Warto wprowadzić do polskiego prawa możliwość upełnoletnienia małoletnich rodziców bez potrzeby zawierania małżeństwa o ile sąd uzyska opinie (psychologiczną, pedagogiczną, socjalną) o wystarczającym stopniu ich dojrzałości.

Każdy z małżonków, a także prokurator, może wystąpić do sądu z żądaniem unieważnienia zawartego związku z powodu nieosiągnięcia w chwili jego zawierania wymaganego prawem wieku. Jeżeli jednak małżonka jest w ciąży, wówczas kompetencja do wystąpienia z takim żądaniem przysługuje tylko jej. Możliwość wystąpienia o unieważnienie zawartego związku małżeńskiego ustaje z momentem osiągnięcia wymaganego przez prawo wieku. Mówimy, że następuje wówczas konwalidacja, czyli uzdrowienie wadliwie zawartego związku. Skoro zaś wada prawna ustała, to równocześnie odpadła podstawa, by z jej powodu unieważnić związek. Nie może więc wystąpić o unieważnienie 30-latek opierając pozew na twierdzeniu, że zawierając związek małżeński miał on lat 17 a jego małżonka 15. Chcąc uparcie rozwiązać małżeński węzeł pozostaje mu wnieść powództwo o rozwód.

2.3. Ubezwłasnowolnienie całkowite Nie może zawrzeć związku małżeńskiego osoba ubezwłasnowolniona całko wicie (art. 11 KRO). Małżeństwo zawarte przez osobę, która w momencie zawierania związku była ubezwłasnowolniona całkowicie może być unieważnione na żądanie każdej ze stron oraz prokuratora. W wypadku uchylenia orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu następuje konwalidacja wadliwie zawartego związku i od tego momentu nie może on zostać unieważniony z powodu istnienia tej przeszkody w chwili jego zawierania. Ubezwłasnowolnienie częściowe, formalnie rzecz biorąc, nie stoi na przeszkodzie zawarciu małżeństwa (nie może być podstawą unieważnienia małżeństwa). Zważywszy jednak na przesłanki ubezwłasnowolnienia (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenie psychiczne uniemożliwiające samodzielne podejmowanie decyzji – szerzej zob. rozdz. IV, § 28) zamiar zawarcia związku małżeńskiego przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo należy oceniać przez pryzmat zawartego w kodeksie zakazu zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie albo dotknięte niedorozwojem umysłowym (zob. niżej ppkt 2.4.), a także art. 151 dotyczącego wad oświadczeń o zawarciu małżeństwa. 2.4. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy Nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego osoby chore psychicznie lub nie dorozwinięte umysłowo, jeżeli stan zdrowia lub umysłu takiej osoby zagrażałby małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa (art. 12 KRO). Jeżeli dojdzie do zawarcia związku małżeńskiego przez osobę chorą psychicznie lub umysłowo upośledzoną, wówczas każdy z małżonków, a także prokurator, mogą

AKjvOgA= AK


49

zażądać unieważnienia tego małżeństwa. Unieważnienie jest niedopuszczalne w wypadku powrotu do zdrowia osoby chorej psychicznie (konwalidacja). Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy to 2 spośród 3 elementów składowych pojęcia „zaburzenia psychiczne”, którego definicję legalną zawiera art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Zgodnie z tym przepisem, owym trzecim elementem są „inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta (nimi dotknięta – uwaga Aut.) wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki, niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym”. Chodzi tu m.in. o zaburzenia nerwicowe (fobie, hipochondrię, histerię), zaburzenia seksualne, uzależnienie alkoholowe, czynniki psychiczne istotne dla chorób somatycznych (astma, wrzód żołądka) itp. Sąd Najwyższy zajmuje trafne stanowisko twierdząc, że unieważnienie małżeństwa „może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, a nie innego rodzaju zaburzeń psychicznych”1. Zważywszy na skomplikowaną specyfikę chorób psychicznych Sąd Najwyższy stwierdził: „dla oceny, czy w momencie zawarcia małżeństwa osoba wstępująca w związek małżeński jest dotknięta chorobą psychiczną w rozumieniu art. 12 § 1 KRO istotny jest nie stan jej przejściowej świadomości (remisja), lecz stan jej zdrowia psychicznego”2. Osoby chore psychicznie i dotknięte upośledzeniem umysłowym mogą jednak zawrzeć małżeństwo, jeżeli otrzymają uprzednio zezwolenie sądu. Sąd wyda takie zezwolenie, jeżeli uzna, że stan zdrowia i umysłu wnioskodawcy nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Zawarty na podstawie zezwolenia sądu związek małżeński osoby dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym nie podlega unieważnieniu. Powrót do zdrowia osoby, która zawarła związek małżeński w stanie choroby psychicznej, powoduje konwalidację wadliwie zawartego związku. Chodzi tu jednak o wygaśnięcie choroby, a nie tylko ustanie jej ostrych objawów3. Należy też zaakceptować stanowisko Sądu Najwyższego, który stwierdził, że „wyjątkowo, gdy za tym przemawiają szczególne okoliczności, np. długotrwałe i prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa [...] zasady współżycia społecznego mogą przemawiać za oddaleniem powództwa o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 KC)”4.

Sąd nie orzeknie unieważnienia jedynie na tej podstawie, że w chwili zawierania związku małżonek był dotknięty chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Konieczną przesłanką takiego orzeczenia jest bowiem ponadto stwierdzenie, że w chwili zawierania związku stan zdrowia psychicznego lub niedorozwoju umysłowego był na tyle poważny, iż zagrażał małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa. Sąd Najwyższy wypowiedział się w kwestii dopuszczalności zezwolenia na zawarcie małżeństwa ex post przez osobę chorą psychicznie, tzn. w toku postępowania o unieważnienie zawartego Wyrok SN z 13.3.1974 r., II CR 42/74, OSNCP 1975, Nr 1, poz. 14, s. 50. Wyrok SN z 18.7.1967 r., I CR 43/67, OSNCP 1968, Nr 2, poz. 28. 3 Wyrok SN z 7.4.1967 r., I CR 559/66, RPEiS 1968, z. 2, s. 437. 4 Wyrok SN z 4.2.1985 r., IV CR 557/84, OSNCAP 1985, Nr 11, poz. 181. 1 2

AKjvOgA= AK


50

przez nią związku. Osoby chore psychicznie, wierząc w sukces swego małżeństwa, z reguły nie wykorzystują możliwości uzyskania zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa przed jego zawarciem, co wykluczałoby jego unieważnienie. Występują więc o to dopiero w toku wytoczonego przeciwko nim powództwa o unieważnienie małżeństwa. W takim postępowaniu rolą sądu jest ocena, czy choroba istniejąca w momencie zawierania związku małżeńskiego zagrażała małżeństwu, dobru tworzonej rodziny i przyszłemu potomstwu (jeśli tak, wówczas sąd powinien orzec unieważnienie zawartego związku), czy też nie miała takiego charakteru (wówczas powództwo o unieważnienie powinno zostać oddalone). Oddalenia powództwa nie należy jednak traktować jako wydanie zezwolenia na zawarcie małżeństwa, gdyż trudno zezwolić na dokonanie czynności już skutecznie dokonanej. W konkluzji Sąd Najwyższy trafnie stwierdził, że mamy tu do czynienia z orzeczeniem o zawarciu małżeństwa przez osobę chorą psychicznie zgodnie z prawem, ponieważ choroba nie stanowiła zagrożeń, o których mowa w art. 12 KRO1.

W związku z ratyfikowaniem przez Polskę Konwencji ONZ o Prawach osób niepełnosprawnych2, a także w związku z kierunkiem prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości należy spodziewać się propozycji zmian polskiego prawa zmierzających w stronę obniżenia rangi ubezwłasnowolnienia (zastąpienia go instrumentami bardziej elastycznymi) a także zliberalizowania przepisów dotyczących zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione lub chore psychicznie.

2.5. Zakaz wielożeństwa Nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego osoby pozostające w związku mał żeńskim zawartym wcześniej (art. 13 KRO). Ta przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego wynika z przyjęcia w polskim prawie zasady monogamii. Zawarcie kolejnego małżeństwa, mimo pozostawania we wcześniej zawartym związku, może doprowadzić do unieważnienia wszystkich kolejnych małżeństw. Należy też pamiętać, że wielożeństwo jest czynem karalnym (art. 206 KK). Unieważnienia małżeństwa bigamicznego może żądać nie tylko każda ze stron tego związku oraz prokurator, ale również każdy, kto ma w tym interes prawny. Należy go rozumieć nie tylko jako interes natury majątkowej, ale przede wszystkim jako interes ściśle osobisty. Sąd Najwyższy trafnie stwierdził, że: „interes prawny natury osobistej w unieważnieniu małżeństwa zawartego przez ojca z osobą trzecią w czasie trwania pierwszego związku małżeńskiego posiada również dziecko pochodzące z pierwszego małżeństwa. Interes prawny dziecka leży tu w utrzymaniu wyłącznej przynależności ojca do rodziny dziecka i usunięciu z kręgu najbliższych ojca osoby trzeciej”3.

Związek bigamiczny może zostać unieważniony w każdym czasie, w tym także po jego ustaniu. Zawarcie małżeństwa bigamicznego jest czynem karalnym, a więc rażącym naruszeniem porządku prawnego i obrazą poczucia moralnego społeczeństwa, dlatego likwidacja takiego stanu rzeczy leży w szeroko pojętym interesie społecznym. Uchwała SN (7) z 9.5.2002 r., III CZP 7/02, OSNCP 2003, Nr 1, poz. 1. Dz.U. z 2012 r. poz. 1169. 3 Wyrok SN z 4.10.1968 r., I CR 325/68, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


51

W procesie o unieważnienie małżeństwa bigamicznego pozwany nie może powoływać się na sprzeczność żądania pozwu z zasadami współżycia społecznego (art. 5 KC) i to nawet wówczas, gdyby skutki unieważnienia małżeństwa były dla niego lub jego współmałżonka szczególnie niekorzystne1. Interes jednostki musi w takich wypadkach ustąpić przed interesem społecznym.

Małżeństwo bigamiczne może zostać konwalidowane w przypadku, gdy poprzednio zawarty związek małżeński z jakiegokolwiek powodu ustanie. Istnieje jednak istotny wyjątek, który sprawia, że ustanie zawartego wcześniej związku małżeńskiego nie doprowadzi do konwalidacji związku zawartego później. Nie dojdzie do tego, jeżeli małżeństwo zawarte wcześniej ustanie wskutek śmierci bigamisty, a więc jednocześnie z małżeństwem bigamicznym. Jego śmierć pozostawia bowiem prawny nieład (zwłaszcza na gruncie prawa spadkowego). Istnieją wszak osoby mające interes prawny w unieważnieniu wadliwie zawartego związku, zwłaszcza małżonek poślubiony w sposób ważny. 2.6. Zbyt bliskie pokrewieństwo Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej oraz rodzeń stwo (art. 14 KRO). Kodeks rodzinny i opiekuńczy traktuje tę przeszkodę bardziej stanowczo niż jakąkolwiek inną i nie przewiduje żadnej możliwości konwalidacji tak zawartego związku małżeńskiego. Może więc on zostać unieważniony w każdym czasie (w tym nawet po ustaniu małżeństwa), a żądać unieważnienia może każdy, kto ma w tym interes prawny. Podobnie jak w przypadku bigamii, także przy zawarciu związku małżeńskiego przez osoby spokrewnione w linii prostej lub rodzeństwo, mamy do czynienia z zachowaniami o cechach przestępstwa, ponieważ współżycie seksualne w tym kręgu osób podlega karze (art. 201 KK). Tabl. 3. Osoby, z którymi nie można zawrzeć związku małżeńskiego z powodu przeszkody pokrewieństwa

C – osoba, której sytuacja jest ilustrowana A, B, D, G – osoby, które są z C spokrewnione w stopniu wykluczającym zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem 1

Wyrok SN z 13.4.1973 r., II CR 106/73, niepubl.

AKjvOgA= AK


52

B i D – rodzeństwo C A i G – krewni w linii prostej C E i F – krewni w linii bocznej trzeciego stopnia – małżeństwo C z E albo F jest dopuszczalne

2.7. Powinowactwo w linii prostej Nie mogą zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego powinowaci w linii prostej, np. zięć z teściową, ojczym z pasierbicą (art. 14 KRO). Za zakazem tym przemawiają argumenty natury obyczajowej. Szczególnie wyraźnie dostrzec można ich słuszność w przypadku zamiaru zawarcia związku małżeńskiego przez ojczyma z pasierbicą, którą od najmłodszych lat wychowywał wraz z jej zmarłą matką, a swoją byłą żoną. Był więc dla niej jak ojciec i tak był postrzegany w środowisku. Obyczaje wydają się doniosłym dobrem społecznym i pożądanym czynnikiem ładu, co należy podkreślić w czasach nazbyt częstego mylenia przez wiele osób ról rodziców, ojczymów czy wychowawców z rolą partnerów seksualnych. Powinowactwo w linii prostej nie jest jednak bezwzględną przeszkodą do zawarcia małżeństwa, albowiem – podobnie jak przy przeszkodzie zbyt młodego wieku oraz przeszkodzie związanej z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym – także i w tych przypadkach sąd z ważnych powodów może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Uzyskanie zezwolenia sądu sprawia, że związek zawarty między powinowatymi w linii prostej nie może zostać unieważniony. Małżeństwo osób spowinowaconych w linii prostej zawarte bez zgody sądu może zostać unieważnione, a żądać unieważnienia może każdy z małżonków i prokurator. Tabl. 4. Osoby, z którymi nie można zawrzeć związku małżeńskiego z powodu przeszkody powinowactwa w linii prostej

A – osoba, której sytuacja jest ilustrowana. Po ustaniu małżeństwa A z B, A będzie ciągle spowinowacony z D, C, E, F, I oraz z G.

AKjvOgA= AK


53

Spośród nich D, C (rodzice i dziadkowie B) oraz G i F (dzieci B ze związku z inną osobą niż A) są względem A powinowatymi w linii prostej. Powinowatymi w linii bocznej są jedynie E oraz I – co do nich zakaz zawarcia związku małżeńskiego z A nie istnieje. Nie ma natomiast przeszkód formalnych by zawrzeć związek małżeński z innymi powinowatymi, jak np. z bratem lub siostrą byłego małżonka (w języku potocznym to szwagier lub szwagierka).

2.8. Więź adopcyjna Przeszkodą do zawarcia małżeństwa jest pozostawanie przez osoby zamie rzające to uczynić w stosunku przysposobienia (art. 15 KRO). Celem przysposobienia jest prawna imitacja relacji łączących rodziców z dziećmi. Zawarcie związku małżeńskiego przez osoby związane węzłem przysposobienia jest pod względem prawnym tożsame z zawarciem związku przez krewnych w linii prostej. Rozwiązanie stosunku przysposobienia (co nie dotyczy jednak przysposobienia całkowitego, które jest nierozwiązywalne – zob. rozdz. III, § 26, pkt V) sprawia, że przeszkoda do zawarcia małżeństwa wygasa. Małżeństwo tych osób zawarte po ustaniu stosunku przysposobienia nie podlega unieważnieniu. Możliwość zawarcia małżeństwa przez osoby związane wcześniej stosunkiem przysposobienia budzi zasadnicze wątpliwości. Pojawiają się one niemalże we wszystkich sprawach o rozwiązanie stosunku przysposobienia (z założenia wszak funkcją przysposobienia jest imitacja relacji naturalnych), a ulegają zwielokrotnieniu, gdy osoby, które funkcjonowały w relacji rodzic – dziecko, stają się małżonkami.

3. Inne podstawy unieważnienia małżeństwa Poza możliwością unieważnienia małżeństwa z powodu uchybienia przepisom regulującym przeszkody małżeńskie, istnieje również możliwość unieważnienia małżeństwa zawartego przez pełnomocnika oraz małżeństwa, przy którego zawieraniu doszło do złożenia przez nupturientów oświadczeń obarczonych wadami. Małżeństwo zawarte przez pełnomocnika może zostać unieważnione, gdy: 1) brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika lub 2) pełnomocnictwo było skutecznie odwołane lub nieważne. Jeżeli jednak małżonkowie podjęli wspólne pożycie, wówczas ich związku nie można unieważnić (art. 16 KRO). Małżeństwo może zostać również unieważnione z powodu wadliwości oświadczeń nupturientów, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostanie złożone przez osobę: 1) znajdującą się z jakichkolwiek powodów w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli (np. pod wpływem silnych środków przeciwbólowych, alkoholu, narkotyków); Nie można powołać się na brak swobody w powzięciu decyzji o zawarciu małżeństwa (por. art. 82 KC), a jedynie na jej brak w wyrażeniu woli.

AKjvOgA= AK


54

W odróżnieniu od wady oświadczenia woli uregulowanej w art. 82 KC, wada wskazana w omawianym przepisie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie powoduje bezwzględnej nieważności czynności prawnej, lecz pozwala w oznaczonych terminach powołać się na nią.

2) działającą pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony (gdy np. jedna z osób posługiwała się fałszywym dokumentem tożsamości lub też kiedy osobę właściwą zastąpił w ceremonii jej bliźniak, ewentualnie wówczas, gdy wbrew wyobrażeniom jednej strony druga, będąc stanu wolnego, nie była panną czy kawalerem lecz wdową lub wdowcem, lub osobą rozwiedzioną itp.); 3) działającą pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. W tych przypadkach unieważnienia może żądać małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Nie może tego uczynić po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie 3 lat od zawarcia małżeństwa. Jak w każdym przypadku, gdy istnieją podstawy do unieważnienia małżeństwa, także w razie wad oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, legitymację procesową do wniesienia powództwa ma prokurator (art. 22 KRO). W art. 151 KRO nie występuje wada pozorności. Polskie prawo dostrzega przypadki pozornego zawierania małżeństw w odniesieniu do cudzoziemców, którzy czynią tak wyłącznie po to, aby uzyskać zezwolenie na zamieszkanie w Polsce. Zgodnie z ustawą z 12.12.2013 r. o cudzoziemcach1, zezwolenie takie można uzyskać w konsekwencji zawarcia związku małżeńskiego z obywatelem polskim lub z cudzoziemcem, który zamieszkuje na terytorium RP, o ile nie doszło do zawarcia tego związku wyłącznie w celu uzyskania zezwolenia na zamieszkanie. Jeśli motywem było jedynie uzyskanie owego zezwolenia, wówczas konsekwencje tego mogą przybrać jedynie formę administracyjną bez możliwości unieważnienia małżeństwa.

4. Unieważnienie małżeństwa – informacje proceduralne W postępowaniu w sprawach o unieważnienie małżeństwa właściwym miejscowo jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania małżonków. Z żądaniem unieważnienia małżeństwa mogą wystąpić małżonkowie i prokurator, a we wskazanych przypadkach (przeszkoda pokrewieństwa, pozostawanie w związku małżeńskim, więź adopcyjna łącząca nupturientów) – również inne osoby mające w tym interes prawny. Prokurator wytacza powództwo przeciwko obojgu małżonkom, a jeśli małżonek nie żyje – przeciwko ustanowionemu na jego miejsce kuratorowi. W czasie trwania procesu nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty między małżonkami albo między nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa. Nie może być też wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej (art. 444, 445 i 4451 KPC).

Sąd, orzekając unieważnienie, wskazuje również, czy i który z małżonków zawarł małżeństwo w złej wierze, tzn. wiedząc o okolicznościach stanowiących podstawę unieważnienia. 1

Dz.U. z 2013 r. poz. 1650 ze zm.

AKjvOgA= AK


55

Wiedzy tej może nie mieć (ze względu na zły stan zdrowia) osoba chora psychicznie lub – z tego samego powodu lub ze względu na stopień upośledzenia umysłowego – osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. W takim przypadku sąd orzeknie unieważnienie małżeństwa nie przypisując winy osobie, której dotyczy przeszkoda do zawarcia małżeństwa. Jeżeli zaś przeszkoda do zawarcia małżeństwa dotyczy jednego z małżonków, który ma tego świadomość, a drugi małżonek w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o tej przeszkodzie, wówczas w złej wierze zawierali swój związek oboje. Orzeczenie o unieważnieniu małżeństwa ma charakter deklaratoryjny i wywołuje skutek od momentu jego zawarcia, tzn. stwierdza, że związek zawarty został wadliwie i wada ta występowała w momencie jego zawierania. Natomiast, jeśli chodzi o konsekwencje orzeczenia unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami, to stosuje się w tych kwestiach odpowiednio przepisy o rozwodzie (art. 21 KRO). Oznacza to, że sąd wydając wyrok o unieważnieniu małżeństwa orzeknie o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron i o alimentach na ich rzecz, a ponadto wyda orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania byłych małżonków. W konsekwencji unieważnienia małżeństwa ustaje wynikające z niego powinowactwo, małżonkowie powracają do poprzedniego stanu cywilnego, a małżonek, który zawierając związek zmienił nazwisko powraca do tego, jakie nosił poprzednio. Na wniosek strony sąd orzeknie też o alimentach na jej rzecz i ewentualnie o podziale majątku małżonków. Tab. 2. Przyczyny unieważnienia zawartego związku małżeńskiego Tzw. przeszkody małżeńskie Wady (niedozwolone prawem cechy Wady oświadczenia pełnomocnictwa nupturientów i cechy zachodzącej o zawarciu małżeństwa: do zawarcia między nimi relacji): małżeństwa: art. 10–15 KRO art. 151 KRO art. 16 KRO – zbyt niski wiek, – znajdowanie się w stanie wyłą- – brak zezwolenia – ubezwłasnowolnienie całkowite, czającym świadome wyrażenie sądu na złożenie – choroba psychiczna lub/i upośledzenie woli, oświadczenia umysłowe o ile zagrażają małżeństwu – działanie pod wpływem błędu o wstąpieniu lub zdrowiu potomstwa, co do tożsamości drugiej strony, w związek mał– pozostawanie we wcześniej zawartym – działanie pod wpływem bezżeński przez związku małżeńskim, prawnej groźby drugiej strony pełnomocnika, – łączące nupturientów pokrewieństwo lub osoby trzeciej, jeżeli z oko- – pełnomocnictwo w linii prostej lub zbyt bliskie pokreliczności wynika, że składający było skutecznie wieństwo w linii bocznej, oświadczenie mógł się obawiać, odwołane lub – łączące nupturientów powinowactwo że jemu samemu lub innej osonieważne. w linii prostej, bie grozi poważne niebezpie– łącząca nupturientów więź adopcyjna. czeństwo osobiste.

III. Forma zawarcia małżeństwa 1. Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo powinny złożyć lub przedstawić kierownikowi USC niezbędne dokumenty. A mianowicie:

AKjvOgA= AK


56

1) dowód tożsamości, 2) odpis skrócony aktu urodzenia, 3) o ile nupturient pozostawał wcześniej w związku małżeńskim również dowód jego ustania (akt zgonu współmałżonka, wyrok rozwodowy lub unieważniający małżeństwo, postanowienie o uznaniu współmałżonka za zmarłego, a jeśli toczyło się postępowanie o ustalenie nieistnienia małżeństwa również wydane w nim orzeczenie), 4) zezwolenie na zawarcie małżeństwa, jeśli obowiązek taki wynika z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz 5) pisemne zapewnienie o nieistnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (art. 54 PrASC). Jeżeli otrzymanie któregoś z wymienionych dokumentów napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może zwolnić od obowiązku jego złożenia lub przedstawienia. Małżeństwo zawierane przed kierownikiem USC nie może być zawarte przed upływem miesiąca od dnia, w którym nupturienci złożyli pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających jego zawarcie. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński mogą być złożone niezwłocznie przed kierownikiem USC bez złożenia lub przedstawienia dokumentów niezbędnych do zawarcia małżeństwa. Jednakże i w tym przypadku strony są obowiązane złożyć zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (art. 9 KRO).

Kierownik USC, który dowiedział się o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie zamierzonego małżeństwa, obowiązany jest odmówić przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Nie wolno mu również w takim przypadku wydać nupturientom zaświadczenia niezbędnego do zawarcia związku małżeńskiego w formie wyznaniowej. W razie powzięcia wątpliwości dotyczących okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, kierownik USC zwróci się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte (art. 5 KRO). Oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński powinny być złożone publicznie w obecności 2 pełnoletnich świadków. Kierownik USC zapytuje mężczyznę i kobietę, czy zamierzają zawrzeć ze sobą małżeństwo, a gdy oboje odpowiedzą na to pytanie twierdząco, wzywa ich do złożenia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński oraz oświadczeń w sprawie nazwisk małżonków i ich dzieci. Po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przez obie strony kierownik USC ogłasza, że małżeństwo zostało zawarte. 2. Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa W konsekwencji ratyfikacji przez Polskę umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską (Konkordatu) doszło do nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (a także zmian w kilku innych ustawach, w tym w Kodeksie postępowania cywilnego i Prawie o aktach stanu cywilnego) umożliwiającej nupturientom wybór między świecką formą zawarcia związku małżeńskiego i formą religijną wywołującą skutki

AKjvOgA= AK


57

na gruncie prawa państwowego (świeckiego). Wprowadzone zmiany dotykają rzecz jasna nie tylko nupturientów wyznania rzymsko-katolickiego lecz osób należących do wszelkich legalnie działających w Polsce kościołów i związków wyznaniowych. Podstawę prawną zawierania związków małżeńskich w formie religijnej ze skutkami dla prawa świeckiego przez wiernych Kościoła katolickiego stanowi wspomniany wyżej Konkordat, natomiast w odniesieniu do wiernych innych kościołów i związków wyznaniowych jest nią ustawa z 26.6.1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz zmianie niektórych ustaw1. Na jej podstawie możliwość zawierania związków małżeńskich w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego uzyskali wierni: – Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, – Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, – Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, – Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP, – Kościoła Chrześcijan Babtystów w RP, – Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP, – Kościoła Polskokatolickiego w RP, – Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP, – Kościoła Zielonoświątkowego w RP, – Gmin wyznaniowych żydowskich w RP. O małżeństwach zawartych w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego powiada się czasami, że są to „małżeństwa konkordatowe”. Wynika to z faktu, że zawarcie konkordatu (umowa między RP a Stolicą Apostolską) dało początek dla przeprowadzenia takich zmian polskiego prawa dotyczących wyznaniowej formy zawierania małżeństw ze skutkami dla prawa świeckiego, które odnoszą się do wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych działających w Polsce. Słowo konkordat ma jednak konotacje wyłącznie katolickie i nie należy go używać w odniesieniu do związków małżeńskich zawieranych przez osoby należące do innych wyznań.

Aby małżeństwo zawarte w rycie wyznaniowym mogło być traktowane jako małżeństwo skutecznie zawarte w świetle polskiego prawa, muszą zostać spełnione następujące przesłanki: 1) Między nupturientami nie mogą istnieć przeszkody wynikające z prawa polskiego. Duchowny, przed którym zawierany jest związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego, może przyjąć oświadczenia nupturientów, iż jest ich wolą jednoczesne zawarcie związku małżeńskiego podlegającego prawu polskiemu, po uprzednim przedstawieniu mu zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika USC (art. 41 § 1 KRO). Oznacza to, że zawarcie związku małżeńskiego, zarówno w formie świeckiej, jak i religijnej ze skutkami dla prawa świeckiego, wiąże się z obowiązkiem zbadania, nałożonym na kierownika USC, czy istnieją okoliczności wyłączające – w świetle polskiego prawa – dopuszczalność jego zawarcia. 1

Dz.U. z 1998 r. Nr 59, poz. 375 ze zm.

AKjvOgA= AK


58

Osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego kierownik USC wydaje zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci. Zaświadczenie to traci moc po upływie 3 miesięcy od dnia jego wydania. Wydając zaświadczenie kierownik USC informuje strony o dalszych czynnościach koniecznych do zawarcia małżeństwa. 2) Nupturienci muszą złożyć zgodne oświadczenia woli o tym, że chcą, aby ich związek był skuteczny na gruncie prawa świeckiego. W polskim prawie nie ma zakazu zawierania związków małżeńskich w formie wyznaniowej ze skutkami wyłącznie o charakterze religijnym. Państwo nie ingeruje bowiem w funkcjonowanie zarejestrowanych i oficjalnie działających kościołów lub związków wyznaniowych, związane ściśle z wypełnianiem przez nie ich religijnego kultu. W konsekwencji zawarcia takiego związku nie powstaną żadne skutki na gruncie prawa świeckiego. Aby skutki takie zaistniały, konieczne jest złożenie przez nupturientów oświadczenia, że taka właśnie jest ich wola. Wobec braku owych oświadczeń, zawarty związek małżeński będzie miał wyłącznie skutki przewidziane w regułach danego wyznania, natomiast w świetle prawa polskiego pożycie osób, które go zawarły, będzie pożyciem pozamałżeńskim. 3) Małżeństwo musi zostać wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek prze kazany kierownikowi USC przez osobę duchowną w terminie 5 dni od jego zawarcia (art. 8 § 3 KRO). Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że zawarto w jego obecności związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo związku wyznaniowego. Zaświadczenie to podpisują: duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń. Następnie dokument ten duchowny przekazuje do USC. Musi tego dokonać przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa (nadanie jako przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem dokumentu do USC). Jeżeli zachowanie tego terminu nie jest możliwe z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. Przy obliczaniu terminu nie uwzględnia się dni ustawowo wolnych od pracy. Należy podkreślić, iż pięciodniowy termin ma charakter prekluzyjny, a terminowe sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC ma charakter konstytutywny, a więc jest konieczne, aby małżeństwo zawarte w formie wyznaniowej wywołało skutki na gruncie prawa świeckiego. Innymi słowy, niedochowanie przez duchownego pięciodniowego terminu na przekazanie kierownikowi USC zaświadczenia o zawarciu małżeństwa w formie wyznaniowej powoduje, że małżeństwo to na gruncie prawa świeckiego nie zostało zawarte. Duchowny ponosi z tego tytułu odpowiedzialność odszkodowawczą względem osób, które w konsekwencji jego zaniedbania poniosły szkodę.

AKjvOgA= AK

Treść

AKjvOgA=

Łącząca nupturientów Zakaz zawierania małwięź adopcyjna żeństw przez osoby połączone więzią adopcyjną

Zakaz zawierania związku małżeńskiego przez osobę pozostającą we wcześniej zawartym związku Łączące nupturientów Nie mogą zawrzeć związku pokrewieństwo w linii osoby spokrewnione w linii prostej lub zbyt bliskie prostej oraz rodzeństwo pokrewieństwo w linii bocznej Łączące nupturientów Zakaz zawierania małżeństw powinowactwo w linii przez spowinowaconych prostej w linii prostej

Wielożeństwo

Choroba psychiczna Zakaz zawarcia małżeństwa, lub/i upośledzenie jeśli choroba psychiczna, umysłowe lub\i upośledzenie umysłowe zagrażają małżeństwu lub zdrowiu potomstwa

Rodzaj

Następuje z mocy prawa Nie jest dopuszczalne z chwilą osiągnięcia wymaganego wieku

Konwalidacja wadli Unieważnienie po wie zawartego związku ustaniu przeszkody

Następuje z chwilą uchy- Nie jest dopuszczalne lenia przez sąd okręgowy orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu Sąd może zezwolić na Kobieta, mężczyzna, proku- Następuje z chwilą usta- Nie jest dopuszczalne zawarcie związku mał- rator nia choroby żeńskiego, jeśli stan nup turienta(ów) nie zagraża trwałości związku ani zdrowiu potomstwa Nie ma Kobieta, mężczyzna, proku- Następuje z chwilą usta- Jest dopuszczalne rator, inne osoby, które mają nia wcześniej zawartego interes prawny w unieważnie- (zawartych) związku niu bigamicznego związku Nie ma Kobieta, mężczyzna, proku- Nie jest możliwa Ta przeszkoda nigdy rator, inne osoby, które mają nie ustaje. Unieważinteres prawny w unieważnienie może nastąpić nieniu związku także po ustaniu małżeństwa Sąd może zezwolić na Kobieta, mężczyzna, proku- Nastąpi, jeżeli unieważ- Nie jest dopuszczalne zawarcie związku rator niony zostanie związek małżeński będący źródłem powinowactwa nupturientów Nie ma Kobieta, mężczyzna, proku- Następuje w przypadku Nie jest dopuszczalne rator rozwiązania stosunku przysposobienia

Wyjątki

Legitymacja procesowa w sprawie o unieważnie nie małżeństwa Zbyt młody wiek Nie mogą zawrzeć związku Kobieta może zawrzeć Kobieta, mężczyzna, prokumałżeńskiego osoby, które związek małżeński za rator; jeśli kobieta jest w ciąnie ukończyły 18. roku ży- zezwoleniem sądu, o ile ży, wówczas jej mąż nie ma cia ukończyła lat 16 legitymacji procesowej Ubezwłasnowolnienie Nie może zawrzeć związku Nie ma Kobieta, mężczyzna, prokucałkowite małżeńskiego osoba ubezrator własnowolniona całkowicie

Tab. 3. Przeszkody małżeńskie

§ 11. Zawarcie związku małżeńskiego 59

AK


60

Jeżeli zostaną spełnione wszystkie wymagane przesłanki, wówczas małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego (art. 1 § 2 zd. 2 KRO). Zdarzenia zaistniałe między momentem złożenia oświadczeń o zawarciu małżeństwa a sporządzeniem aktu małżeństwa należy oceniać na korzyść zawartego związku (in faworem matrimonii). Oznacza to, że np. jeżeli śmierć małżonka nastąpiła w pięciodniowym okresie od dnia złożenia oświadczeń do dnia sporządzenia aktu ślubu, to w konsekwencji owej śmierci pierwszym w kolejności do dziedziczenia będzie współmałżonek zmarłego (tak jak gdyby małżeństwo zostało zawarte). Urodzenie dziecka w tym samym okresie również poczytywane będzie jako urodzenie w małżeństwie, a więc urodzenie, za którym przemawia domniemanie z art. 62 § 1 KRO.

Spełnienie powyższych przesłanek powoduje, że dochodzi do jednoczesnego zawarcia przez nupturientów związku małżeńskiego o charakterze religijnym i związku małżeńskiego w rozumieniu prawa świeckiego. Podkreślić należy, że zgodnie z zasadą świeckiego charakteru państwa, jakim jest RP, orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków zawarcia i funkcjonowania małżeństwa określonych w prawie polskim (szczególnie w sprawach rozwodowych, o alimenty, o zaprzeczenie ojcostwa i innych) należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych.

§ 12. Prawa i obowiązki małżonków I. Uwaga wstępna W art. 23 KRO ustawodawca przedstawił ogólny zarys tego, jak powinno funkcjonować małżeństwo i założona przez małżonków rodzina. Najistotniejsza idea wyrażona w tym przepisie została już wyżej omówiona (rozdz. II, § 8, pkt III). Jest nią – będąca zasadą polskiego prawa rodzinnego – równość małżonków w zawartym przez nich związku i powstałej w konsekwencji jego zawarcia rodzinie. Poza ogólnym sformułowaniem przyjętym w art. 23 KRO, wyraża ją również szereg szczegółowych uregulowań tego kodeksu, jak np. art. 24, 36, 37, 43 § 1, art. 97 § 2.

II. Wspólne pożycie małżonków Przez wspólne pożycie małżonków rozumieć należy szczególną więź jaka ich łączy, która przejawia się w ich wspólnocie fizycznej, emocjonalnej i ekonomicznej. W art. 23 KRO wyrażono to poprzez nałożenie na małżonków obowiązku owego wspólnego pożycia, a w tym obowiązku wierności, wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra założonej przez nich rodziny. W przepisie tym nie wypowiedziano sankcji za zachowania godzące w kodeksową wizję małżeństwa. Warto jednak zwrócić uwagę, że brak wspólnego pożycia, a także zaniedbania w tym zakresie, przejawy niechęci, czy nienawiści, lekceważenie obowiązków związanych ze wspieraniem się lub zaspokajaniem potrzeb rodziny (nie mówiąc już o marnotrawieniu dorobku itp.)

AKjvOgA= AK

§ 12. Prawa i obowiązki małżonków

61

są przyczynami rozkładu pożycia wielu małżeństw i jako takie mogą doprowadzić do wystąpienia z powództwem o rozwód lub separację i do ich orzeczenia. Do wspólnego pożycia – według sformułowania zawartego w art. 23 KRO – małżonkowie „są obowiązani”. Odnosi się to również do ich obowiązku pożycia cielesnego. Do sfery więzi fizycznej odnosi się też wyrażony w powołanym przepisie nałożony na małżonków obowiązek wierności. Obowiązki te wyrażają intencję ustawodawcy kreowania związków małżeńskich jako instytucji trwałych, opartych na silnej więzi psychicznej i fizycznej, lojalności oraz odpowiedzialnym traktowaniu przez małżonków obowiązków względem siebie i swej rodziny. Specyfika więzi małżeńskiej sprawia, że wymienione obowiązki (mimo użycia w przepisie tego właśnie słowa – „obowiązani”) nie są zaopatrzone w sankcję przymusowego ich wykonania (lege imperfectae). Co więcej, wymuszanie zachowań seksualnych także w odniesieniu do współmałżonka jest przestępstwem (art. 197 KK). Nie usprawiedliwia owego wymuszania perspektywa doprowadzenia przez małżonka unikającego współżycia do rozkładu pożycia małżeńskiego, który jeśli będzie zupełny, może być podstawą orzeczenia separacji (art. 611 § 1 KRO), a jeżeli okaże się zupełny i trwały, stanowić może podstawę do orzeczenia przez sąd rozwodu (art. 56 § 1 KRO). Dokonane w tych postępowaniach ustalenia dotyczące niewykonywania przez małżonków obowiązków określonych w art. 23 KRO mogą spowodować orzeczenie winy w rozkładzie pożycia (art. 57 § 1 KRO). Rzecz jasna do zagadnień tak delikatnych nie należy podchodzić schematycznie. W szczególności należy przyjąć, że niewykonywanie obowiązków fizycznego pożycia usprawiedliwia zarówno podeszły wiek, jak i zły stan zdrowia, a także np. wyjazd. Często też unikanie współżycia jest m.in. efektem agresywności, alkoholizmu małżonka, który tego żąda.

III. Obowiązek wzajemnej pomocy Także i ta sfera więzi małżeńskiej z trudem nadaje się do precyzyjnej reglamentacji prawnej. Warto podkreślić, że obowiązek realizowania tego elementu więzi małżeńskiej nałożył ustawodawca również na małżonków żyjących w separacji (art. 614 § 3 KRO). Świadczy to o jego szczególnym charakterze – istnieje on wszak nawet w obliczu zupełnego rozkładu pożycia małżonków (taka jest przesłanka orzeczenia separacji – art. 611 § 1 KRO).

IV. Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny Zawierając związek małżeński małżonkowie obowiązani są współdziałać dla dobra założonej przez siebie rodziny. Małżeństwo jest formą wzięcia odpowiedzialności za drugą osobę, za zawarty z nią związek i za zrodzone z tego związku

AKjvOgA= AK


62

potomstwo. Wymaga to współdziałania małżonków i wspólnego oraz spójnego postrzegania przez nich ich celów życiowych. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazują na następujące elementy owego współdziałania: 1) współdecydowanie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRO), 2) wspólne zaspokajanie potrzeb rodziny (art. 27 KRO), 3) solidarna odpowiedzialność małżonków za długi jednego z nich zaciągnięte w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (niezależna od ustroju majątkowo-małżeńskiego w jakim żyją małżonkowie – art. 30 KRO), a także omówione w dalszych fragmentach skryptu, 4) współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym (art. 36 § 1 KRO – zob. rozdz. II, §14, pkt III, ppkt 4), 5) wspólne sprawowanie władzy rodzicielskiej nad dziećmi (art. 93 § 1 KRO), w tym wspólne rozstrzyganie o istotnych sprawach dotyczących dzieci (art. 97 § 2 KRO – zob. rozdz. III, § 20, pkt IV). Ad 1) Do obowiązków małżonków należy rozwiązywanie wspólnie istotnych spraw rodziny. Każdy z małżonków może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie sporu dotyczącego takiej sprawy, jeżeli małżonkowie nie mogą dojść do porozumienia (art. 24 KRO). Orzeczenie zapadłe na podstawie art. 24 KRO nie może dotyczyć spraw, dla których przepisy przewidują inny tryb orzekania i orzeczenie to nie jest dla małżonków wiążące. Przykładem spraw, w których nie może zapaść orzeczenie na podstawie art. 24 KRO może być chociażby – wspomniane w pkt 4 i 5 – decydowanie o istotnych sprawach dziecka, takich jak np. określenie miejsca jego pobytu, dla którego podstawą jest art. 97 § 2 KRO1 czy też sposób wykonywania zarządu majątkiem wspólnym i decydowanie o przeznaczaniu dochodów tego majątku2, dla którego podstawę prawną stanowi art. 36 i 37 KRO. W czasach akcentowania równości małżonków w ich prawach i obowiązkach wątpliwości nasuwa wyrażone przed 30 laty stanowisko, że decyzja żony o podjęciu lub przerwaniu pracy zarobkowej nie jest istotną sprawą rodziny, gdyż jest to jej sprawa osobista, której nie ma ona obowiązku wspólnie rozwiązywać z mężem3. Wydaje się, że niezależnie od tego, którego z małżonków to dotyczy, decyzja o pracy zarobkowej (jej podjęciu, zmianie, rezygnacji) ma ogromną doniosłość dla funkcjonowania rodziny i powinna być ich wspólnym ustaleniem. Ważny argument normatywny za tą tezą zawiera art. 136 KRO, zgodnie z którym sąd nie bierze pod uwagę pogorszenia sytuacji materialnej dłużnika alimentacyjnego m.in. w przypadku, gdy zmienił on zatrudnienie na mniej zyskowne. Założenie rodziny sprawia, że decydowanie o sobie, w tym o swej pracy, musi uwzględniać dobro rodziny, a więc swoboda podjęcia takiej decyzji jest mniejsza (powinna to być decyzja wspólna małżonków) niż w przypadku osób, które nie żyją w małżeństwie.

Ad 2) Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny spoczywa na obojgu małżonkach i polega zarówno na pracy zarobkowej, jak również na osobistych staraniach o wychowanie dzieci oraz na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Orzeczenie SN z 16.11.1951 r., C 260/51, OSN 1951, Nr 3, poz. 90. Orzeczenie SN z 29.12.1955 r., IV CR 1338/55, OSN 1956, Nr 3, poz. 86. 3 Uchwała SN (7) z 7.8.1974 r., III CZP 46/74, OSNCP 1975, Nr 12, poz. 160, s. 12. 1 2

AKjvOgA= AK

§ 12. Prawa i obowiązki małżonków

63

Obowiązek ten ma charakter zbliżony do obowiązków alimentacyjnych, a jego celem jest zapewnienie wszystkim członkom rodziny zaspokajania potrzeb na podobnym poziomie (tzw. zasada równej stopy życiowej w ramach rodziny małej). Artykuł 27 KRO, który omawiany obowiązek kreuje, jest podstawą do dochodzenia dostarczania środków utrzymania między osobami należącymi do grupy rodzinnej obejmującej małżonków (także, gdy są bezdzietni i tworzą dwuosobowe gospodarstwo domowe), dzieci wspólne małżonków, pasierbów, dzieci przyjęte do rodziny zastępczej. Jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, wówczas sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za pracę lub inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Gdyby następnie pożycie małżonków ustało, nakaz ów zachowa swą moc. Sąd może wydać stosowne orzeczenie dopiero po wysłuchaniu małżonka wnioskodawcy, chyba że jego wysłuchanie nie jest możliwe lub celowe. Na wniosek każdego z małżonków sąd może również nakaz ten zmienić albo uchylić (art. 28 KRO). Wskazany tryb dochodzenia środków utrzymania ma charakter bezegzekucyjny, tzn. że do wypłacania określonej kwoty zarobków do rąk współmałżonka dochodzi z pominięciem postępowania komorniczego, a jedynie na podstawie przedłożonego pracodawcy orzeczenia sądu. Pozwala to uniknąć kosztów tego postępowania oraz uchronić małżonków przed nadmiernym zaostrzeniem konfliktu na tle realizacji przez nich funkcji ekonomicznej rodziny. Orzeczenia sądu wydane na podstawie art. 27 KRO są rozstrzyganiem spraw alimentacyjnych. Ta kwalifikacja (przy konstrukcyjnych różnicach między nimi a sprawami alimentacyjnymi, dla których podstawą są art. 128–1441, 60 i 614 § 4 KRO) ma istotne znaczenie w związku z przywilejami w ich dochodzeniu jako świadczeń alimentacyjnych (rozdz. III, § 27, pkt VI). Ad 3) Solidarna odpowiedzialność małżonków dotyczy jedynie tych zobowiązań zaciągniętych przez jednego z nich, które dotyczą zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Natomiast odpowiedzialność małżonków z tytułu zobowiązań zaciągniętych w ramach zarządu majątkiem wspólnym lub zarządu każdego z małżonków swym majątkiem osobistym, regulują przepisy Tytułu I, Działu III Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – Małżeńskie ustroje majątkowe (rozdz. II, § 14, pkt III, ppkt 4). Odpowiedzialność solidarna polega na tym, że wierzyciel może żądać zaspokojenia swego roszczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 KC). Wierzyciel, u którego dług zaciągnął jeden z małżonków, może więc żądać zaspokojenia swej wierzytelności zarówno od osoby, która zaciągnęła dług, jak i od jej współmałżonka, a także od nich obojga. Przesłanką takiej ochrony wierzyciela jest zaciągnięcie przez małżonka zobowiązania dotyczącego zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, przez co należy rozumieć

AKjvOgA= AK


64

potrzeby wymagające bezwzględnie zaspokojenia bez konieczności podejmowania przez małżonków specjalnych, wspólnie podejmowanych, decyzji (zakup żywności, drobnych przedmiotów urządzenia domowego, koszty leczenia, należności czynszowe itp.). Natomiast inne zobowiązania zaciągnięte przez jednego małżonka, których nie da się zakwalifikować jako „zwykłych” potrzeb rodziny, nie powodują powstania odpowiedzialności solidarnej drugiego małżonka1. Na przykład kupno garnituru, lodówki, roweru itp., nie mówiąc już o kupnie auta, komputera itp.

Z ważnych powodów sąd na żądanie jednego z małżonków może postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny będzie tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Ważnym powodem może być np. lekkomyślność w zaciąganiu zobowiązań, a także zerwanie przez małżonków wspólnego pożycia. Samo orzeczenie sądu nie chroni przed odpowiedzialnością za zaciągnięte przez współmałżonka zobowiązania, gdyż względem osób trzecich jest ono skuteczne tylko wówczas, gdy było im wiadome.

V. Ustrój podstawowy stosunków majątkowych małżonków Artykuł 281 KRO wprowadzono z uwagi na standard prawa europejskiego określony w Rekomendacji KM RE z 16.10.1981 r. Nr R(81) 152 w sprawie praw małżonków do zajmowania mieszkania rodzinnego oraz korzystania z przedmiotów gospodarstwa domowego. Określa on tzw. ustrój podstawowy stosunków majątkowych małżonków, który obowiązuje we wszystkich związkach małżeńskich bez względu na ustrój majątkowy, w jakim funkcjonują małżonkowie. Oznacza to, że jeżeli nawet prawo do mieszkania służącego zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych rodziny przysługuje wyłącznie jednemu małżonkowi, drugiemu przysługuje uprawnienie do zajmowania tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb własnych i dzieci małżonków. Podobnie rzecz się ma z przedmiotami urządzenia domowego. Małżonek może z nich korzystać także wówczas, gdy ich własność przysługuje wyłącznie drugiemu małżonkowi. Przyjęcie tej regulacji odsuwa obawę, iż w ustroju rozdzielności majątkowej i ustroju rozdzielności z wyrównaniem dorobków małżonek samodzielnie zarządzający swoim majątkiem naruszy życiowe interesy drugiego małżonka.

VI. Wzajemna reprezentacja małżonków Jeżeli małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, wówczas w razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z nich, drugi może za niego działać 1 2

Wyrok SN z 22.9.1966 r., I CR 544/66, OSPiKA 1967, Nr 9, poz. 225. Tekst polski wraz z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne..., s. 295 i nast.

AKjvOgA= AK

§ 13. Nazwisko małżonków

65

w sprawach zwykłego zarządu jego majątkiem osobistym, tzn. przy wszelkich czynnościach prawnych oraz czynnościach faktycznych związanych z normalnym korzystaniem z majątku oraz jego składników i z zachowaniem w stanie niepogorszonym substancji tego majątku. W szczególności może on bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, takie jak np. wynagrodzenie za pracę, zapłata za wykonaną umowę zlecenia lub o dzieło, czynsz z tytułu umowy najmu, może także odebrać rzecz zakupioną przez współmałżonka. Nie może tego czynić jedynie wobec sprzeciwu współmałżonka, którego dotyczy przeszkoda. Jego sprzeciw będzie skuteczny w stosunku do osób trzecich jedynie wówczas, gdy był im wiadomy.

§ 13. Nazwisko małżonków O nazwisku, które małżonek będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem USC. Według dopuszczalnych wariantów małżonkowie mogą: 1) nosić wspólne nazwisko będące dotychczas nazwiskiem jednego z nich, 2) zachować swoje dotychczasowe nazwiska, 3) połączyć ze swoim dotychczasowym nazwiskiem nazwisko współmałżonka (nazwisko tak utworzone nie może składać się z więcej niż 2 członów). Rozwiązanie preferowane przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy (mające zastosowanie w przypadku, gdy przy zawieraniu małżeństwa małżonkowie nie wypowiedzą się co do brzmienia nazwiska w odmienny sposób) sprowadza się do pozostania przez małżonków przy swoich dotychczasowych nazwiskach. Jest ono odejściem od preferowanego do 1998 r. w kodeksie wariantu. Wówczas bowiem brak wypowiedzi nupturientów w kwestii nazwiska oznaczał, iż żona przybierała nazwisko męża. Obecne brzmienie art. 25 KRO odzwierciedla tendencję do równego traktowania małżonków w zawartym przez nich związku, przedkładając tę wartość nad preferowane wcześniej traktowanie nazwiska jako informacji (znaku, szyldu), że te oto osoby są małżeństwem. Przykład: Jeżeli Nowicka zawrze związek małżeński z Piotrowskim, wówczas możliwe są następujące warianty ich nazwisk(a): Nowicka + Piotrowski lub Nowiccy lub Piotrowscy lub Nowicka-Piotrowska + Piotrowski lub Nowicka + Piotrowski-Nowicki lub Nowicka-Piotrowska + Piotrowski-Nowicki.

Niedopuszczalne jest jedynie zamienienie się nazwiskami oraz przybranie nazwiska, które nie jest związane z nazwiskiem któregokolwiek z małżonków (tu np. Kowalski).

AKjvOgA= AK


66

Ustalone, zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, imię i nazwisko może zostać zmienione w trybie uregulowanym w ustawie o zmianie imienia i nazwiska. Po nowelizacji ustawy w 2005 r.1 decyzje o zmianie imienia i nazwiska podejmuje kierownik USC, a nie jak dotychczas starosta. Informuje on o dokonaniu zmiany właściwe urzędy skarbowe, policję, Wojskową Komendę Uzupełnień, organy ewidencji ludności oraz Krajowy Rejestr Karny.

Pytania kontrolne: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Jakie są przesłanki zawarcia małżeństwa? Wymień i omów przeszkody małżeńskie. Wymień i omów wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa. Omów reguły związane z zawarciem związku małżeńskiego przez pełnomocnika. Czy małżeństwo zawarte w zborze protestanckim ze skutkami dla prawa świeckiego może zostać rozwiązane przez rozwód orzeczony przez sąd powszechny? Wymień podstawy prawne pozwalające na stwierdzenie, że w polskim prawie rodzinnym funkcjonuje zasada równości praw i obowiązków małżonków. Jakie przeszkody do zawarcia małżeństwa nie ulegają konwalidacji, a jakie pozwalają na unieważnienie małżeństwa także po jego ustaniu? Co można powiedzieć o wzajemnym pokrewieństwie osób zawierających związek małżeński? Omów solidarną odpowiedzialność małżonków za długi zaciągnięte przez jednego z nich.

Zagadnienia problemowe: 1. Czy dopuszczalność zawarcia związku małżeńskiego przez kobietę, która nie ukończyła 18. roku życia jest sprzeczna z zasadą równości wobec prawa mężczyzn i kobiet w sytuacji, gdy polskie prawo nie dopuszcza możliwości zezwolenia mężczyźnie na wcześniejsze zawarcie małżeństwa? (Odpowiedź wymaga sięgnięcia do opracowań z zakresu prawa konstytucyjnego na temat równości wobec prawa). 2. Oceń zasadność wprowadzenia do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przepisu, który w następujący sposób miałby określać dopuszczalny minimalny wiek nupturientów: „Związek małżeński może być zawarty, jeżeli przynajmniej jedna z osób jest pełnoletnia zaś druga ukończyła co najmniej lat 16”. 3. Religijna forma zawarcia małżeństwa a zasada świeckości państwa i zasada rozdziału państwa od kościoła. 4. W krajach, w których wprowadzono dopuszczalność zawierania związków małżeńskich między osobami tej samej płci, organizacje gejów i lesbijek podjęły protesty przeciwko dyskryminacji osób ich orientacji seksualnej przejawiającej się w zakazie dokonywania przez nich adopcji. Czy mają oni rację? Czy prawodawcy w tych krajach postąpili słusznie dopuszczając do zawierania małżeństw przez pary homoseksualne?

Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 233, poz. 1992. Szerzej, [w:] A. Czajkowska, Zmiana imion i nazwisk. Geneza, komentarz, orzecznictwo, wzory decyzji, Warszawa 2007. 1

AKjvOgA= AK

§ 14. Małżeńskie ustroje majątkowe

67

§ 14. Małżeńskie ustroje majątkowe Literatura: B. Bieniak, A. Bieranowski, J. Ignaczewski, Małżeńskie prawo majątkowe. Komentarz, Warszawa 2008; A. Damasiewicz, Intercyzy i umowy między konkubentami. Klauzule umowne, Warszawa 2008; A. Dyoniak, Ustawowy ustrój majątkowy małżeński, Ossolineum 1985; tenże, Pojęcie i ważność małżeńskiej umowy majątkowej, SP 1983, z. 4; tenże, Prowadzenie działalności gospodarczej a umowna zmiana ustawowego ustroju majątkowego, Rejent 1995, Nr 2; tenże, Stosunki majątkowe między małżonkami w świetle aktów międzynarodowych, KPP 1995, z. 3; S. Gurgul, Upadłość a majątkowe stosunki małżonków, MoP 2005, Nr 6; J. Ignaczewski (red.), Małżeńskie prawo majątkowe. Sądowe komentarze tematyczne, Warszawa 2008; J. Ignaczewski, R. Jerka, Relacje majątkowe między małżonkami, Gdańsk 2005; G. Jędrejek, Intercyzy. Pojęcie. Treść. Dochodzenie roszczeń, Warszawa 2010; A. Jędrzejewska, Działalność gospodarcza a konieczność reformy zasad odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym, PS 1995, Nr 4; M. Nazar, Prawa rozwiedzionych małżonków do wspólnie zajmowanego mieszkania, Warszawa 1988; tenże, Cywilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, z. 12; tenże, Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993; tenże, Małżeńska wspólność spółdzielczych praw do lokali mieszkalnych, KPP 2003, z. 2; A. Lutkiewicz-Rucińska, Uwagi do projektu zmiany małżeńskiego prawa majątkowego, KPP 2001, z. 1; M. Łączkowska, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świetle ustroju wspólności ustawowej, Warszawa 2006; M. Łączkowska, A. N. Schulz, A. Urbańska, Refleksje o przyszłości prawa majątkowego w Europie, Rodzina i Prawo 2011, Nr 17–18; J. M. Łukaszewicz, Małżeńska współzależność majątkowa w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2013; B. Paul, Koncepcja rozliczeń majątkowych między konkubentami, PS 2003, Nr 3; K. Pietrzykowski, Rezolucja Nr (78) 37 w sprawie równouprawnienia małżonków w prawie cywilnym a stan prawny obowiązujący w Polsce, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. 1, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; J. Pisuliński, O potrzebie reformy przepisów regulujących stosunki majątkowe między małżonkami, Transformacje Prawa Prywatnego 2012, Nr 2; Z. Radwański, Najem mieszkań a grupa rodzinna, [w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa–Poznań 1979; tenże, Zawarcie umowy poręczenia w świetle przepisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeństwa, MoP 1999, Nr 11; S. Rzonca, Pojęcie zarządu majątkiem wspólnym małżonków, Warszawa 1982; E. Skowrońska-Bocian, Małżeńskie ustroje majątkowe, Warszawa 2008; taż, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2006; T. Smyczyński, Projekt ustawy zmieniającej małżeńskie prawo majątkowe, SP 2000, Nr 3–4; tenże, Reforma małżeńskiego prawa majątkowego, MoP 2004, Nr 18; T. Sokołowski, Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji małżeńskich ustrojów majątkowych, Warszawa 2013; tenże, Swoboda intercyzy w ujęciu prawnoporównawczym, [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; tenże, Uwagi o projektowanej regulacji stosunków majątkowych między małżonkami, KPP 2001, z. 1; A. Stępień-Sporek, Wspólne prawo majątkowe małżeńskie dla Unii Europejskiej. Stan integracji – perspektywy, Gdańsk 2014; J. Strzebińczyk, Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie małżeńskiego prawa majątkowego, Rejent 2004, Nr 8 i 9; A. Szlęzak, Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnienia wybrane, Poznań 1992; A. Szpunar, O zarządzie majątkiem wspólnym małżonków, NP 1989, Nr 10–12; tenże, Nabycie ruchomości w dobrej wierze a małżeńskie prawo majątkowe, PS 1997, Nr 7–8; tenże, Nabycie własności nieruchomości na rzecz majątku wspólnego przez jednego z małżonków, Rejent 1996, Nr 3; A. Urbańska, Zakres uprawnienia małżonka do mieszkania będącego własnością współmałżonka, Studia Prawnicze 2013, Nr 4; P. Warczyński, Ustrój rozdzielności majątkowej a ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków – podobieństwa i różnice, Rodzina i Prawo 2011, Nr 17–18; F. Zedler, Dochodzenie roszczeń majątkowych od mał-

AKjvOgA= AK


68

żonków, Warszawa 1976; tenże, Obrona małżonków żyjących w umownym ustroju majątkowym w egzekucji prowadzonej do majątku wspólnego za długi jednego z nich, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; A. Zieliński, Zarząd majątkiem wspólnym małżonków (wybrane zagadnienia), Pal. 1994, Nr 9–10.

I. Wstęp Problematyka małżeńskich ustrojów majątkowych obejmuje reguły tworzenia przez małżonków swego majątku (osobistego lub wspólnego) i podejmowania przez nich działań o charakterze ekonomicznym (zarząd majątkiem), w tym nawiązywania stosunków prawnych na tym obszarze z osobami trzecimi, a także relacje majątkowe między małżonkami dotyczące wzajemnej sytuacji ich majątków małżeńskich. Poza zakresem tej problematyki jest natomiast zagadnienie korzystania przez małżonka z mieszkania przysługującego drugiemu małżonkowi i z przedmiotów urządzenia domowego (art. 281 KRO) oraz kwestie związane z zaspokajaniem bieżących potrzeb rodziny, takich jak: wyżywienie, zakup odzieży, opłaty z tytułu czynszu, pobór energii, wody, gazu itp. (zob. rozdz. II, § 12, pkt IV; reguluje to art. 30 KRO). Regulacje dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych odnoszą się do podejmowania przez małżonków działań o charakterze gospodarczym. Dlatego też, bardziej niż inne unormowania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dotyczą one stosunków prawnych łączących członków rodziny (tu: małżonków) z osobami trzecimi (ich kontrahentami). W związku z ryzykiem występującym w przedsięwzięciach ekonomicznych, przepisy kodeksu zawierają zarówno rozwiązania chroniące rodzinę przed skutkami nieodpowiedzialnych poczynań małżonków, jak i rozwiązania chroniące owe osoby trzecie. Nie ulega wątpliwości, że do nowelizacji z 17.6.2004 r. przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego preferowały ochronę rodziny małżonka będącego dłużnikiem kosztem interesów osób trzecich, które stały się jego wierzycielami. Ten brak symetrii był z każdym rokiem po przełomie ustrojowym z 1989 r. w coraz większej sprzeczności z kierunkiem reform ekonomicznych związanych z budowaniem w Polsce zrębów gospodarki rynkowej. Akcentowanie idei ochrony rodziny małżonka-dłużnika (poza wszystkim, skąd założenie, że jego wierzyciel rodziny nie miał?) prowadziło do kolizji z postulatem pewności obrotu gospodarczego. Obrót gospodarczy nie był pewny ze względu na łatwość unieważniania umów związanych ze sprawowaniem zarządu majątkiem wspólnym małżonków, przez tego z nich, który nie był stroną danej transakcji. Poszerzająca się sfera prywatnej działalności małżonków, wraz ze związaną z tym koniecznością (a dzięki rozwojowi technik informatycznych również możliwością) szybkiego podejmowania decyzji ekonomicznych (dokonywania czynności prawnych), zmusiły do przyjęcia nowych rozwiązań adekwatnych do nowo powstałych stosunków ekonomicznych, zwłaszcza w odniesieniu do sposobu zarządzania

AKjvOgA= AK


69

przez małżonków ich majątkiem wspólnym. W uzasadnieniu nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17.6.2004 r. stwierdzono, że oparto ją na następujących założeniach: 1) wspólność majątkowa małżeńska nie powinna powodować nadmiernego ograniczenia swobody osobistej małżonków, spowalniania obrotu gospodarczego ani osłabiania jego pewności; 2) interesy majątkowe małżonków oraz interesy osób trzecich wchodzących z nimi w stosunki prawne należy wyważyć według zasad słuszności i uczciwego obrotu; 3) małżonkowie prawidłowo wykonują swe prawa i obowiązki, działają wspólnie i lojalnie. Przyjmowane wcześniej rozróżnienie czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i czynności przekraczających ten zakres oraz łatwość unieważniania tych drugich zakładało brak lojalności małżonków („Przekroczyłeś reguły, więc doprowadzę do unieważnienia dokonanej przez ciebie czynności prawnej”). Ustrój majątkowy, w jakim funkcjonuje dane małżeństwo, może wynikać z: 1) przepisów ustawy (ustawowy ustrój majątkowy – art. 31–46 KRO); Funkcjonowanie w takim ustroju jest udziałem małżonków: a) którzy nie zawarli umowy majątkowej, b) których ustrój majątkowy nie został zdeterminowany orzeczeniem sądu, c) którzy żyjąc w umownym ustroju majątkowym, kolejną czynnością prawną przywrócili ustrój wspólności ustawowej (art. 47 § 2 KRO).

2) zawarcia przez małżonków umowy majątkowej zwanej intercyzą (ustrój umow ny – art. 47–515 KRO); Możność kształtowania przez małżonków swej sytuacji majątkowo-małżeńskiej w drodze umowy pozwala im na odejście od ustroju wspólności ustawowej na rzecz jednego z wariantów ustroju umownego, który może polegać na: a) rozszerzeniu wspólności wynikającej z ustawy (przez objęcie wspólnością składników majątku osobistego), b) ograniczeniu wspólności ustawowej (przez objęcie majątkami osobistymi składników majątku wspólnego), c) wyłączeniu wspólności majątkowej całkowicie i ustanowieniu ustroju rozdzielności majątkowej, d) ustanowieniu ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Może też się zdarzyć, że małżonkowie rozwiążą małżeńską umowę majątkową, co prowadzi do powstania między nimi wspólności ustawowej (art. 47 § 2 KRO).

3) wydania przez sąd orzeczenia o zniesieniu wspólności na podstawie art. 52 KRO, a także z mocy prawa, w przypadku orzeczenia o separacji, o ubezwłasnowolnieniu lub o ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków (ustrój przymusowy). We wszystkich tych przypadkach powstaje ustrój rozdzielności majątkowej. Określenie tak powstałego ustroju jako przymusowy, wynika z tego, że wobec ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, a także wobec orzeczenia separacji, ustrój ten zostaje małżonkom narzucony z mocy ustawy (art. 53 § 1 i art. 54 § 1 KRO). Orzeczenie o zniesieniu wspólności usta-

AKjvOgA= AK


70

wowej wydane na podstawie art. 52 § 1 KRO, które jest, co prawda, zgodne z żądaniem małżonka będącego powodem, ma jednak charakter przymusowy dla małżonka, który w sprawie został pozwany.

Uregulowania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych odnoszą się wyłącznie do osób żyjących w związku małżeńskim, jednakże z wyłączeniem związku małżeńskiego bigamicznego. Wobec wątpliwości w tym zakresie, Sąd Najwyższy opowiedział się za ochroną małżeństwa i rodziny powstałych w sposób zgodny z prawem stwierdzając, że: „Majątek nabyty w czasie trwania bigamicznego związku małżeńskiego należy wyłącznie do małżonków tego związku”1. Odniesienie regulacji dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych wyłącznie do formalnie zawartych związków małżeńskich znalazło również odzwierciedlenie w orzeczeniach Sądu Najwyższego w sprawach dotyczących majątku osób żyjących w konkubinacie. Mogą być one ilustracją do uwag na temat prawnych aspektów funkcjonowania konkubinatu poczynionych w rozdz. II, § 10, pkt I. Zgodnie z tezą pierwszego z nich, przepisy o ustawowym ustroju wspólności nie mogą być stosowane w drodze analogii do stosunków majątkowych osób żyjących w konkubinacie2, zaś w drugim stwierdzono, że: „Nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności”3.

II. Standardy międzynarodowe Rezolucja Komitetu Ministrów Rady Europy Nr 78 (37) w sprawie rów nouprawnienia małżonków w prawie cywilnym, przyjęta 27.9.1978 r.4, zawiera rozdział: „Stosunki majątkowe między małżonkami”. Kilka postanowień tego dokumentu wartych jest przytoczenia: 1) każdy z małżonków powinien być zobowiązany do udzielania drugiemu małżonkowi informacji o swej sytuacji finansowej w celu określenia wysokości jego udziału w utrzymaniu gospodarstwa domowego lub utrzymaniu drugiego małżonka; 2) państwa powinny podjąć wszelkie niezbędne kroki w zakresie małżeńskich umów majątkowych, tak aby: a) „ustawy regulujące te umowy nie zawierały przepisów dyskryminujących jednego z małżonków”; b) „umowy nie zawierały postanowień przewidujących nieodwołalne przeniesienie prawa zarządzania majątkiem przez jednego z małżonków na rzecz drugiego”; Uchwała SN z 22.2.1989 r., III CZP 3/89, PS 1992, Nr 10, s. 80. Orzeczenie SN z 2.7.1955 r., II CO 7/55, OSN 1956, Nr 3, poz. 2. 3 Uchwała SN z 30.1.1986 r., III CZP 79/85, OSNC 1987, Nr 1, poz. 2. 4 Tekst z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne..., s. 272 i nast. 1 2

AKjvOgA= AK


71

3) należy wykluczyć wszelkiego rodzaju domniemania własności według kryterium płci jednego z małżonków; 4) w ramach sprawowania zarządu ustawową wspólnością majątkową należy zapewnić małżonkom równe prawa i obowiązki (ustawodawstwo niektórych państw przewiduje, że jedynie mąż jest uprawniony do zarządzania majątkiem wspólnym), a szczególnie: a) prawo informowania jednego z małżonków przez drugiego o rzeczywistych składnikach majątku wspólnego; b) równe prawa w zakresie wykorzystania, zarządzania, podejmowania pieniędzy lub dysponowania majątkiem i wspólnymi dochodami oraz podziału mienia; c) równy zakres odpowiedzialności za długi; 5) należy zapewnić, aby w ustawowym ustroju majątkowym, obejmującym udział w dobrach nabywanych i ewentualnie w majątku własnym, rozwiązania prawne mające na celu zachowanie praw związanych z podziałem mienia, np. zakaz znacznych darowizn, były takie same dla obojga małżonków.

III. Ustawowy ustrój majątkowy 1. Wprowadzenie Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność majątkowa, zwana wspólnością ustawową, obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Jest to ich majątek wspólny. Ustawowy ustrój majątkowy powstaje z mocy prawa (stąd określenie: wspólność ustawowa) w przypadku, gdy małżonkowie nie zawrą (przed ślubem) umowy majątkowo-małżeńskiej. Można powiedzieć, że ustrój ustawowy jest rozwiązaniem preferowanym przez ustawodawcę, gdyż Kodeks rodzinny i opiekuńczy „narzuca” go małżonkom, którzy nie mają odmiennych pomysłów dotyczących funkcjonowania ich majątków. Obowiązuje on do momentu ustania małżeństwa, chyba że małżonkowie zawrą intercyzę w trakcie trwania ich związku lub też dojdzie do ustanowienia majątkowego ustroju rozdzielności o charakterze przymusowym. Ustawowy ustrój majątkowy tworzą 3 majątki: 1) majątek wspólny małżonków oraz 2) 2 majątki osobiste każdego z nich. Wspólność ustawowa jest współwłasnością łączną. Wynika to z jej ścisłego powiązania z łączącym małżonków stosunkiem prawnym o charakterze osobistym, jakim jest małżeństwo. Jest to współwłasność bezudziałowa i w czasie jej trwania żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Małżonkowie nie mogą też w tym okresie rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie im w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku (art. 35 KRO).

AKjvOgA= AK


72

Kwestia udziałów przypadających małżonkom w ramach ich wspólnego majątku staje się aktualna w przypadku ustania wspólności. Regułą jest, że małżonkowie mają w majątku wspólnym równe udziały (art. 43 § 1 KRO), jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w jakim każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Z żądaniem takim mogą również wystąpić spadkobiercy małżonka, jeżeli wytoczył on powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji (art. 43 § 2 KRO; zob. rozdz. II, § 14, pkt III, ppkt 7). W związku z omawianiem reguł funkcjonowania ustroju wspólności ustawowej, wyłaniają się następujące kwestie, które muszą zostać podjęte, a mianowicie: 1) określenie przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków i ich majątków osobistych, 2) reguły sprawowania zarządu majątkiem wspólnym w sposób racjonalny ekonomicznie, a nade wszystko gwarantujący poszanowanie zasady równości małżonków w zawartym przez nich związku, 3) możliwe przekształcenia w przyjętym przez małżonków ustroju majątkowym, 4) ochrona rodziny przed nieodpowiedzialnymi poczynaniami ekonomicznymi jednego lub obojga małżonków, 5) ochrona interesów osób, które zawierają umowy z małżonkami lub z jednym z nich, 6) ustanie ustroju wspólności i jego konsekwencje. 2. Składniki majątku wspólnego małżonków (art. 31 KRO) Jak już wyżej powiedziano, wspólność ustawowa obejmuje nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich przedmioty majątkowe, przy czym określenie to obejmuje bezwzględne prawa majątkowe (własność i inne prawa rzeczowe), prawa względne (zwłaszcza wierzytelności), ekspektatywy (tzw. prawa oczekiwane) czy też sytuacje faktyczne, których przykładem jest posiadanie. Majątek wspólny małżonków tworzą w szczególności: 1) pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków; Roszczenie o wynagrodzenie, które nie zostało jeszcze pobrane jest składnikiem majątku osobistego uprawnionego małżonka.

2) dochody pochodzące z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; a) dorobkiem małżonków jest np. dochód z tytułu czynszu za dzierżawę gruntu należącego do majątku osobistego jednego z nich; b) przez dochód z majątku osobistego małżonka należy rozumieć czysty dochód, tj. przychód po odjęciu z niego koniecznych wydatków na osiągnięcie tego przychodu, m.in. obciążeń publicznoprawnych1. 1

Postanowienie SN z 25.1.1977 r., III CRN 324/76, OSPiKA 1978, Nr 3, poz. 51.

AKjvOgA= AK


73

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków. Zawarty w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym opis majątku wspólnego budzi w praktyce liczne kontrowersje, które powstają zwłaszcza wówczas, gdy dochodzi do podziału majątku wspólnego i związanej z tym konieczności rozgraniczenia między majątkiem wspólnym małżonków a ich majątkami osobistymi. Trudności z tym związane doprowadziły do wydania przez Sąd Najwyższy wielu orzeczeń, których przytoczenie pozwoli doprecyzować ogólną formułę wyrażoną w kodeksie. W skład majątku wspólnego w rozumieniu kodeksu – zdaniem Sądu Najwyższego – wchodzą: 1) spółdzielcze prawo do lokalu uzyskane w drodze przydziału w trakcie trwania związku małżeńskiego przez jednego małżonka1; 2) „nabyte udziały od współspadkobierców w postępowaniu o dział spadku, jak również udział we współwłasności w zamian za dożywocie przez jednego z małżonków ze wspólnie osiąganych dochodów w czasie trwania wspólności ustawowej”2; 3) kwota umorzona w dacie przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego na własnościowe prawo do lokalu i to także wtedy, kiedy tylko jeden z małżonków pokrył z majątku osobistego wkład mieszkaniowy oraz wkład budowlany związany z przekształceniem tego prawa3; 4) drewno pochodzące z lasu stanowiącego składnik majątku osobistego małżonka oraz kwoty uzyskane ze sprzedaży tego drewna, o ile są pożytkami rzeczy w rozumieniu art. 53 § 1 KC; Dochodami są bowiem zarówno pożytki cywilne, jak też pożytki naturalne4.

5) nieruchomości przeniesione na własność w drodze darowizny na rzecz jednego z małżonków z zastrzeżeniem darczyńcy, aby przedmiot darowizny został objęty ustawową wspólnością majątkową obojga małżonków5; 6) własność nieruchomości nabyta przez jednego z małżonków w drodze zasiedzenia, gdy bieg terminu zasiedzenia zakończył się w czasie trwania wspólności ustawowej6; Nieruchomość weszłaby do majątku osobistego, gdyby termin zasiedzenia minął zanim dana osoba zawarła związek małżeński.

7) odsetki od wierzytelności stanowiącej składniki majątku osobistego małżonka, gdyż są to pożytki prawa w rozumieniu art. 54 KC7; 1 Orzecznictwo na temat majątku wspólnego małżonków, w którego skład wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego bądź ekspektatywa uzyskania takiego prawa – zob. opracowanie H. Ciepłej, PS 1992, Nr 7–8. 2 Uchwała SN z 18.9.1989 r., III CZP 80/89, OSPiKA 1990, Nr 10, poz. 357. 3 Uchwała SN z 26.4.1995 r., III CZP 41/95, OSNC 1995, Nr 9, poz. 121. 4 Uchwała SN z 23.10.1975 r., III CZP 71/75, OSNCP 1976, Nr 5, poz. 100. 5 Uchwała SN z 7.4.1975 r., III CZP 12/75, OSNCP 1975, Nr 10–11, poz. 147. 6 Uchwała SN z 28.2.1978 r., III CZP 7/78, OSNCP 1978, Nr 9, poz. 153. 7 Uchwała SN z 30.5.1979 r., III CZP 29/79, OSNCP 1979, Nr 11, poz. 214.

AKjvOgA= AK


74

8) prawo do użytkowania wieczystego, jeżeli zostało nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub jednego z nich; także wydatki związane z utrzymaniem tego prawa, a więc i opłaty roczne, obciążają majątek wspólny1; 9) udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością2. Z mocy art. 6801 KC małżonkowie bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe są wspólnie najemcami lokalu, jeżeli nawiązanie stosunku najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny nastąpiło w czasie trwania małżeństwa. Po uchyleniu art. 215 ustawy z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze3, przynależnością własnościowego prawa do mieszkania spółdzielczego rządzą ogólne reguły przyjęte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wchodzi ono do majątku wspólnego, o ile zostało nabyte w trakcie trwania małżeństwa ze środków należących do tego majątku. W czasie trwania małżeństwa, każdy z małżonków może wytoczyć powódz two o ustalenie przynależności określonego przedmiotu, jako składnika majątku wspólnego (art. 189 KPC). 3. Składniki majątków osobistych małżonków (art. 33 KRO) Poza przedmiotami wchodzącymi w skład majątku wspólnego, które są współwłasnością małżonków, każdy z nich ma również swój majątek osobisty. Jego składniki wymieniono w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w sposób niemalże kazuistyczny. O art. 33 KRO rzec można, że jest on swoistym doprecyzowaniem zakresu majątku wspólnego, które to pojęcie ma wszak istotniejsze znaczenie, a w trakcie trwania małżeństwa jego ranga ekonomiczna (w porównaniu z rangą majątków osobistych) niepomiernie wzrasta. Zgodnie z art. 33 KRO, majątek osobisty stanowią w szczególności: 1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (dobra, które każdy z małżonków wniósł zawierając związek); 2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że wolą darczyńcy lub spadkodawcy było, aby weszły one do majątku wspólnego; Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące obojgu małżonkom są natomiast objęte wspólnością ustawową, mimo iż w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny zostały nabyte przez jednego z małżonków. Jednakże spadkodawca lub darczyńca może inaczej postanowić (art. 34 KRO).

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej innym przepisom; Chodzi tu w szczególności o prawa należące dotychczas jednocześnie do wspólności majątkowej małżeńskiej i np. spółki cywilnej lub spółki osobowej. Treść omawianej regulacji sprawia, Uchwała SN (7) z 15.6.1993 r., III CZP 51/93, OSNCP 1993, Nr 11, poz. 190. Wyrok SN z 20.5.1999 r., I CKN 1146/97, OSNC 1999, Nr 12, poz. 209. 3 Tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm., uchylenie to nastąpiło ustawą z 19.12.2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 240, poz. 2058. 1 2

AKjvOgA= AK


75

że prawa te należą do osobistych majątków każdego z małżonków, a zastosowanie mają do nich przepisy właściwe do danej własności.

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokojenia osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. odzież, zegarek, wózek inwalidzki, okulary); 5) prawa niezbywalne (np. służebności osobiste, prawo pierwokupu, prawo dożywocia, uprawnienia alimentacyjne); 6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jednakże z wyłączeniem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość; Wyłączenie to uzasadnione jest ekonomiczną funkcją kwot uzyskiwanych z tytułu wskazanej renty, podobną do funkcji pobieranego przez małżonka wynagrodzenia (zanim doszło do wyrządzenia szkody).

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z innej działalności zarobkowej jednego z małżonków; 8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków; „Przez nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków [...] należy uważać nagrody za pracę twórczą, jak nagrody artystyczne, naukowe, techniczne, nagrody uzyskane w konkursach”1. „Nie są natomiast nagrodami w tym sensie świadczenia pieniężne w postaci specjalnego dodatkowego wynagrodzenia, takie jak np. trzynasta pensja, należności za sporządzenie bilansu, wynagrodzenie za dodatkową pracę i innego rodzaju premie, jakie może otrzymać pracownik (...), czyli pracownicze nagrody specjalne”2.

9) prawa twórcy określone w innych przepisach; Prawo do dzieła (do jego autorstwa) należy do majątku osobistego, ale dochody z umowy licencyjnej czy wydawniczej, wchodzą do majątku wspólnego.

10) przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za składniki majątku osobistego (np. samochód nabyty ze środków uzyskanych ze sprzedaży gruntu należącego do majątku osobistego), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (tzw. zasada surogacji). Po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. zakres surogacji został znacznie rozszerzony i obecnie obejmuje wszystkie składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (przedtem surogacja rozciągała się tylko na przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej i przedmioty nabyte z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny). Zmiana uczyniła mocniejszą pozycję prawną wierzyciela transakcji dokonanej przez jednego małżonka, a to dlatego, że wzmocniła stabilność majątku osobistego, z którego wierzyciel będzie dochodził swych roszczeń w pierwszej kolejności. 1 2

Uchwała SN z 17.2.1967 r., III CZP 115/66, OSNCP 1967, Nr 6, poz. 101. Postanowienie SN z 24.3.1975 r., III CRN 3/75, OSPiKA 1976, Nr 9, poz. 174.

AKjvOgA= AK


76

„Surogacji nie domniemywa się i powinna ona być udowodniona”1. Majątek otrzymany w zamian za majątek pozostawiony po II wojnie światowej, na obszarze przejętym przez Związek Radziecki, na podstawie surogacji wchodził w skład majątku osobistego2.

4. Zarząd majątkiem wspólnym 4.1. Pojęcie zarządu i równouprawnienie małżonków w jego sprawowaniu Doniosłość reguł sprawowania przez małżonków zarządu majątkiem wspólnym wynika ze znaczenia problematyki ekonomicznej dla funkcjonowania rodziny oraz z nieuchronności sytuacji, w których kwestie te są przyczyną różnicy zdań między małżonkami. W literaturze zarząd majątkiem rozumiany jest najczęściej jako ogół czynności prawnych, a także procesowych oraz czynności faktycznych, które dotyczą danej masy majątkowej. Do tego ujęcia zbliżona jest nowa treść art. 36 § 2 zd. 2 KRO, w którym to przepisie stwierdzono, że wykonywanie zarządu majątkiem wspól nym jest podejmowaniem czynności dotyczących przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym – poza nabywaniem i zbywaniem przedmiotów majątkowych – również czynności zmierzających do zachowania tego majątku. Oboje małżonkowie obowiązani są sprawować zarząd swoim wspólnym majątkiem (art. 36 § 1 zd. 1 KRO). Przyjęte w kodeksie regulacje prawne dotyczące sprawowania przez małżonków zarządu ich wspólnym majątkiem są egzemplifikacją zasady równouprawnienia małżonków w zawartym przez nich związku. Uzasadniają tę tezę przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którymi: 1) małżonkowie są zobowiązani do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności udzielania sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających ów majątek (art. 36 § 1 KRO), 2) każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, tzn. działać w imieniu własnym ze skutkiem dla współmałżonka o ile przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie stanowią inaczej; zob. w tym względzie: a) art. 361 o możliwości wyrażenia sprzeciwu przez drugiego małżonka (pkt 4.2.), b) art. 37 o potrzebie uzyskania zgody współmałżonka na dokonanie czynności prawnej (pkt 4.3.), c) art. 39 o możliwości uzyskania zezwolenia sądu na dokonanie czynności wbrew woli współmałżonka lub gdy porozumienie z nim napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody i d) art. 40 o sądowym zakazie sprawowania przez małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. 1 2

Uchwała SN z 4.11.1954 r., I CO 19/54, OSN 1957, Nr 3, poz. 66. Wyrok SN z 16.5.1964 r., III CR 76/64, OSNCP 1965, Nr 7–8, poz. 112.

AKjvOgA= AK


77

Ideę równouprawnienia wyraża też nowy przepis, który stanowi, że każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka (art. 341 KRO). Na tej podstawie małżonkowie mogą dochodzić ochrony posesoryjnej i petytoryjnej w stosunkach między sobą. Z zarządu wspólnym majątkiem wyłączono przedmioty majątkowe służące jednemu z małżonków do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności. Przedmiotami tymi dany małżonek zarządza samodzielnie. W razie przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności (art. 36 § 3 KRO). W przepisie tym chodzi o przedmioty należące do wspólnego majątku małżonków, które jednak ze względu na ich przeznaczenie – zgodnie z dobrze pojętym interesem rodziny – powinny być zarządzane wyłącznie przez tego małżonka, któremu służą do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej. Takim przedmiotem może być instrument muzyczny służący do pracy zarobkowej muzykowi, komputer będący narzędziem pracy informatyka lub pisarza, ale też gospodarstwo rolne czy przedsiębiorstwo1. 4.2. Sprzeciw współmałżonka Respektując przedstawione wyżej reguły gwarantujące równouprawnienie małżonków w zarządzie majątkiem, każdy z nich może podejmować samodzielne działania na tym obszarze. Zasadą jest więc samodzielność małżonków, jednak w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyznaczono jej kilka istotnych ograniczeń. Na podstawie art. 361 § 1 KRO swoboda działania małżonka w ramach zarządu majątkiem wspólnym może napotkać na sprzeciw współmałżonka. Może on sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym, czynności, której współmałżonek zamierza dokonać, nie zaś tej, której już dokonał. Instytucja sprzeciwu nie może być też stosowana dla zapobieżenia dokonaniu czynności zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny (np. zakup odzieży, żywności, środków czystości, opału, dokonanie opłat za gaz itp. – art. 30 § 1 KRO), czynności w bieżących sprawach życia codziennego albo podejmowanej w ramach działalności zarobkowej (art. 361 KRO in fine). Interesy osoby trzeciej w jej transakcjach z małżonkiem chroni art. 361 § 2 KRO, zgodnie z którym sprzeciw jest względem niej skuteczny jedynie wówczas, jeżeli mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej. Małżonek, który chce konsekwentnie dokonać czynności prawnej wbrew sprzeciwowi współmałżonka, może poszukiwać rozwiązania na podstawie art. 39 KRO, do którego odsyła art. 361 § 3 KRO (zob. niżej ppkt 4.4.).

1

M. Sychowicz, [w:] W. Piasecki (red.), KRO. Komentarz, s. 225–226.

AKjvOgA= AK


78

4.3. Czynności prawne, do dokonania których potrzebna jest zgoda współmałżonka Istotną nowością zawartą w znowelizowanej treści art. 37 KRO jest odstąpienie od podziału czynności prawnych związanych z zarządem wspólnym majątkiem na czynności dokonywane w ramach zwykłego zarządu i czynności przekraczające ów zakres. Wprowadzono natomiast katalog czynności prawnych, do dokonania któ rych zgoda współmałżonka zawsze jest potrzebna i to pod rygorem nieważności. Zaliczono do niego: 1) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzące do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków, 2) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal, 3) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa, 4) udzielenie darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Przynależność poszczególnych czynności do powyższego katalogu uzasadniona jest znaczną wartością wymienionych przedmiotów majątkowych oraz ich istotnym gospodarczym znaczeniem, a jeśli chodzi o darowizny – nieodpłatnym charakterem tych umów. Istotne znaczenie ma też zapewnienie respektowania zasady pewności obrotu prawnego w odniesieniu do przedmiotów objętych katalogiem zawartym w art. 37 § 1 KRO. W katalogu pominięto czynności prawne dotyczące rzeczy ruchomych i to bez względu na ich wartość. Wprowadzenie konkretnej kwoty wyrażającej wartość przedmiotu transakcji, od której należałoby uzyskać zgodę współmałżonka, uznano za mało przydatne jako normę adresowaną do ogółu obywateli, a to ze względu na arbitralność takiego rozwiązania1. Jeżeli małżonkowie nie dokonują wspólnie działań związanych z zarządem majątkiem wspólnym, wówczas dla skutecznego dokonania przez jednego z małżonków jakiejkolwiek czynności prawnej spośród wymienionych w art. 37 § 1 KRO konieczne jest uzyskanie zgody współmałżonka. Należy zaznaczyć, że małżonek wyrażający zgodę na dokonanie czynności prawnej nie jest jej stroną. Jego oświadczenie woli może być wyrażone zarówno w trakcie dokonywania czynności, jak też może mieć formę potwierdzenia (art. 37 § 2 KRO). Osoba trzecia (kontrahent) może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy, a po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu staje się wolna (art. 37 § 3 KRO). Funkcją tego przepisu jest więc umożliwienie uchylenia stanu niepewności odnośnie do powstania stosunku prawnego i wynikających z niego skutków.

1

T. Smyczyński, Projekt, s. 157.

AKjvOgA= AK


79

Jeżeli małżonek samodzielnie dokonuje czynności prawnej, dla skuteczności której konieczna jest zgoda współmałżonka, wówczas w okresie od zawarcia umowy do wyrażenia owej zgody, mamy do czynienia z tzw. umową niezupełną (kulejącą) – brak zgody drugiego małżonka nie powoduje nieważności bezwzględnej tej czynności prawnej ani też jej nieważności względnej; powstaje stan bezskuteczności zawieszonej do chwili potwierdzenia umowy przez współmałżonka albo odmowy potwierdzenia. „Małżonek, który w drodze umowy z inną osobą dokonał na jej rzecz darowizny nieruchomości objętej wspólnością ustawową, nie może skutecznie domagać się ustalenia nieważności umowy darowizny z tego tylko powodu, iż została ona zawarta bez zgody drugiego małżonka, dopóki dopuszczalne jest potwierdzenie tej umowy przez tego drugiego małżonka”1.

Natomiast jednostronna czynność prawna (np. wystawienie weksla lub czeku, przyrzeczenie publiczne) dokonana bez wymaganej zgody drugiego małżonka jest nieważna (art. 37 § 4 KRO). 4.4. Czynności prawne określone w art. 37 KRO, a ochrona osób trzecich Jeżeli na podstawie czynności prawnej dokonanej przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem (art. 38 KRO). Przepis ten pozostaje w bezpośrednim związku z art. 37 § 1 KRO wyznaczającym katalog czynności, do których dokonania konieczna jest zgoda współmałżonka i to pod rygorem nieważności. Dotyczy on bowiem czynności prawnych dokonanych przez małżonka bez wymaganej zgody współmałżonka. Jego funkcją jest złagodzenie w pewnym zakresie skutków bezwzględnej nieważności czynności prawnych wymienionych w art. 37 § 1 KRO dokonanych bez wymaganej zgody współmałżonka. Eksponowany w art. 37 KRO interes współmałżonka (w praktyce niekiedy również interes rodziny) dzięki art. 38 KRO ustępuje niekiedy interesowi działającego w dobrej wierze kontrahenta i zasadzie pewności (bezpieczeństwa) obrotu gospodarczego. „Jeżeli nieruchomość objęta jest ustawową wspólnością majątkową, to do jej zbycia wymagana jest zgoda drugiego małżonka. Czynność prawna dokonana bez tej zgody jest czynnością niezupełną (negotium claudicans); zbycie nieruchomości wbrew postanowieniu art. 22 Kodeksu rodzinnego (obecnie art. 36 KRO – przyp. Aut.) nie przenosi własności na nabywcę, chyba że nieruchomość jest wpisana w księdze wieczystej jako własność sprzedawcy, a nabywca był w dobrej wierze”2.

1 2

Uchwała SN z 5.3.1981 r., III CZP 1/81, OSNCP 1981, Nr 8, poz. 145, s. 10. Orzeczenie SN z 19.01.1955 r., I CR 1671/54, Biul. Ministerstwa Sprawiedliwości 1956, Nr 1, s. 46.

AKjvOgA= AK


80

W odniesieniu do czynności prawnych dotyczących nieruchomości, art. 38 KRO odsyła do przepisów ustawy z 26.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece1 dotyczących rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. W złej wierze jest ten nabywca nieruchomości, który wie, że treść księgi wieczystej jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym, a także ten, który z łatwością mógł się o tym dowiedzieć. Wobec zasady jawności ksiąg wieczystych, niewielka jest możliwość wykazania dobrej wiary przez osobę nabywającą nieruchomość od osoby nieuprawnionej. Łatwo można jej bowiem zarzucić niedbalstwo lub brak należytej staranności wymaganej przy dokonywaniu tak istotnych ekonomicznie transakcji. Poza wszystkim wśród osób dokonujących czynności prawnych dotyczących nieruchomości powszechna jest wiedza o konieczności uzyskania zgody współmałżonka. W odniesieniu do czynności prawnych dotyczących rzeczy ruchomych, art. 38 KRO ma zastosowanie jedynie do rzeczy będących przedmiotem umowy darowizny o wartości przewyższającej pułap właściwy dla darowizn drobnych przyjętych zwyczajowo (cokolwiek by to znaczyło w kraju powszechnej korupcji). Tylko takie czynności prawne zostały bowiem wymienione w art. 37 § 1 KRO, co oznacza, że do dokonania jakiejkolwiek innej czynności prawnej, której przedmiotem byłaby rzecz ruchoma należąca do majątku wspólnego małżonków, zgoda współmałżonka nie jest wymagana, a więc nie ma do niej zastosowania art. 38 KRO. Artykuł 169 KC chroni działającego w dobrej wierze obdarowanego, w sytuacji, w której darczyńcą jest osoba nieuprawniona do samodzielnego rozporządzenia rzeczą ruchomą (przedmiotem darowizny), albowiem należy ona do majątku wspólnego małżonków. Obdarowany, chcąc uchronić się przed uznaniem umowy darowizny za nieważną, musi wykazać, że: 1) rzecz została mu wydana, 2) objął ją w posiadanie, i co najistotniejsze 3) działał w dobrej wierze, tzn. nie wiedział, że darczyńca podarował mu składnik małżeńskiego majątku wspólnego lub też żywił uzasadnione przekonanie, iż współmałżonek darczyńcy wyraził zgodę na dokonanie tej czynności prawnej. Przypisanie złej wiary byłoby w takim przypadku możliwe, np. w sytuacji obdarowania osoby, która miała dobre rozeznanie co do sytuacji majątkowej darczyńcy, a więc była świadoma, że rzecz należy do majątku wspólnego małżonków i/lub wiedziała, że darczyńca działał bez zgody współmałżonka. Świadomość nabywcy samochodu co do tego, że jego zbywca pozostaje w związku małżeńskim oraz że samochód ten wchodzi w skład majątku wspólnego zbywcy i jego małżonka, który nie bierze udziału w transakcji, nie przesądza sama przez się o braku dobrej wiary nabywcy. Nabywca rzeczy ruchomej będzie uważany za działającego w złej wierze, jeśli wie lub na podstawie towarzyszących transakcji okoliczności powinien wiedzieć, że zbywca taki działa wbrew woli małżonka2. To orzeczenie zachowało aktualność po nowelizacji art. 37 KRO jedynie w odniesieniu do zbycia samochodu w drodze umowy darowizny. 1 2

Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 707. Wyrok SN z 21.10.1987 r., III CRN 286/87, OSNCP 1998, Nr 11, poz. 185.

AKjvOgA= AK


81

4.5. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków przed nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17.6.2004 r. (kwestie wybrane) Dla lepszego zrozumienia ekonomicznej i prawnej istoty zmian dokonanych w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w 2004 r. w przepisach dotyczących zarządu majątkiem wspólnym małżonków, warto wskazać na sens nadania nowej treści artykułowi 37 KRO. Najtrudniejszym bowiem, najbardziej kontrowersyjnym i szczególnie konfliktogennym zagadnieniem związanym z funkcjonowaniem ustroju wspólności majątkowej, było wówczas dokonywanie przez małżonków tych czynności prawnych, których skuteczność dokonania uzależniona była – pod rygorem nieważności – od wyrażenia zgody przez drugiego małżonka. Wśród czynności prawnych związanych z zarządem majątkiem wyróżniano takie, których dokonywać mógł samodzielnie każdy z małżonków, gdyż ich niska ranga ekonomiczna sprawiała, że swoistą kontrasygnatę drugiego małżonka uznano za zbędną (czynność zwykłego zarządu) oraz takie, które z racji swej ekonomicznej doniosłości wymagały wspólnego działania małżonków (czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu). W literaturze i orzecznictwie zwykłym zarządem określano – dokonywane przez mał-

żonków – czynności zarówno faktyczne, jak i prawne, zmierzające do zachowania substancji majątku, także zbywanie rzeczy ruchomych niewielkiej wartości, dokonywanie zwyczajowych drobnych darowizn oraz czynności związanych z zaspokajaniem zwykłych potrzeb rodziny i wiele innych podobnych do tych przedsięwzięć. Ponadto zgodnie twierdzono, że o tym, jakie czynności należały do zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, a jakie przekraczały zakres zwykłego zarządu, przesądzała sytuacja materialna konkretnej rodziny. Innymi słowy, działanie, które w jednym małżeństwie – w kontekście sytuacji ekonomicznej rodziny – mogło zostać uznane za czynność mieszczącą się w ramach zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, w innym (uboższym), znacznie ramy tego zarządu mogło przekraczać (w pierwszym z tych małżeństw dana czynność mogła być skutecznie dokonana przez jednego z małżonków, gdy w drugim osiągnięcie zamierzonego skutku wymagało wyrażenia zgody przez drugiego małżonka). Sąd Najwyższy tak to określił: „Ocena, czy czynność prawna dokonana przez jednego z małżonków bez zgody drugiego, przekracza zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, może być dokonana tylko przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności dotyczących stanu majątkowego, rodzinnego, zdolności zarobkowej itp. małżonków”1.

Brak jednoznacznych regulacji sprawiał, że nie wypracowano jasnego kryterium podziału tych dwóch grup czynności prawnych. W konsekwencji nie było możliwe przedstawienie katalogu czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym (lub czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu). Prowadziło to do licznych sporów sądowych i zmusiło Sąd Najwyższy do wydania wielu kazuistycznych rozstrzygnięć. Linie orzecznictwa były odzwierciedleniem dominujących aktualnie poglądów ekonomicznych. Do połowy lat 90. XX w. dominowało interpretowanie przepisów (powstałych wszak w połowie lat 60. minionego wieku, a więc w dobie tzw. realnego socjalizmu) w sposób przystający do sytuacji ekonomicznej, którą wyznaczał brak prywatnego kapitału, niemożność prowadzenia swobodnych działań na niwie gospodarczej, permanentny stan zagrożenia prywatnego rzemiosła i świeża pamięć kolektywizacyjnych działań władzy w stosunku do prywatnego rolnictwa. W dekadzie poprzedzającej nowelizację kodeksu z 2004 r. wspólną cechą licznych orzeczeń Sądu Najwyższego było natomiast dokonywanie wykładni przepisów w taki sposób, aby lepiej służyły obrotowi ekonomicznemu. Oto przykłady:

1) „Do zawarcia umowy odpłatnego nabycia nieruchomości lub innego prawa majątkowego przez jednego z małżonków, w wyniku której przedmiot nabycia ma wejść do majątku wspólnego, nie jest wymagana zgoda drugiego małżonka, chyba że z nabyciem łączy się 1

Wyrok SN z 15.1.1998 r., III CKN 324/97, niepubl.

AKjvOgA= AK


82

obciążenie nabywanej nieruchomości lub prawa”1. Dla porównania, teza wypowiedziana znacznie wcześniej: „Mimo że nabycie nieruchomości stanowi czynność przekraczającą zwykły zarząd w rozumieniu art. 36 § 2 KRO, to jednak nie można tego powiedzieć o czynności, na podstawie której nabycie następuje nieodpłatnie”2.

Sąd Najwyższy w obu tezach zajął stanowisko, że każdy z małżonków może działać samodzielnie przy tworzeniu majątku wspólnego albowiem to, co jest przysporzeniem (czynności prowadzące do nieuszczuplenia majątku wspólnego) należało zaliczyć do czynności zwykłego zarządu bez względu na jej ekonomiczną rangę. Taki pogląd Sądu Najwyższego ułatwiał sytuację osobie trzeciej w transakcjach przeprowadzanych z jednym z małżonków. Takiej transakcji, jako czynności zwykłego zarządu, współmałżonek nie mógł bowiem skutecznie unieważnić. Położony przez Sąd Najwyższy akcent na pewność obrotu gospodarczego wywoływał wątpliwości z punktu widzenia interesów rodziny. Wystarczy podać przykład nabycia drogiego auta przez jednego z małżonków bez wiedzy drugiego za oszczędności, które miały być przeznaczone na inny wspólnie wcześniej ustalony cel (budowa domu, wyjazd za granicę, koszty leczenia). W literaturze podano przykład jeszcze bardziej zaskakujący – przyjęcie darowizny domu, która niewątpliwie jest przysporzeniem i jako taka, zdaniem Sądu Najwyższego wypowiedzianym w cytowanym orzeczeniu, powinna zostać zaliczona do czynności zwykłego zarządu, a więc niewymagających zgody współmałżonka, gdy tymczasem owo przysporzenie mogło okazać się iluzją wobec np. konieczności wykonania decyzji administracyjnej o rozbiórce domu na koszt jego właściciela.

2) „Czynności podejmowane przez jednego z małżonków w celu prawidłowego funkcjonowania prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa, obejmującego składniki stanowiące przedmiot majątku wspólnego obojga małżonków, w zasadzie mieszczą się w granicach zwykłego zarządu majątkiem wspólnym”3.

W tej sprawie chodziło o umowę kredytową z bankiem. Żona kredytobiorcy wniosła o jej unieważnienie, ponieważ nie wyraziła zgody na tę czynność, która jej zdaniem przekraczała zakres zwykłego zarządu. Mąż – co było zaskakujące – powództwo uznał. Można się domyślać, że doszedł do wniosku, iż korzystne byłoby wycofanie się z umowy z bankiem. Zdaniem Sądu Najwyższego, skoro powódka wyraziła zgodę na prowadzenie przedsiębiorstwa przez męża, to jednocześnie wyraziła też zgodę na dokonywanie czynności w typowych sytuacjach przekraczających ramy zwykłego zarządu, jednakże tracących tę cechę w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej, która wszak nierozłącznie wiąże się z zawieraniem umów kredytowych. Powtórzywszy utrwalony pogląd, że nie jest możliwe precyzyjne określenie kryterium rozgraniczającego czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu i zaznaczywszy, że należy brać pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy, Sąd Najwyższy dodał: „Należy przyjąć, że czynności potrzebne do prawidłowego funkcjonowania prowadzonego przedsiębiorstwa [...] co do zasady pozostawać będą w granicach zwykłego zarządu”.

3) „Udzielenie przez jednego z małżonków pozostających we wspólności majątkowej poręczenia w większym rozmiarze stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i wymaga zgody drugiego małżonka”4. Jednakże można skutecznie dokonać poręczenia nie uzyskawszy zgody współmałżonka, jeżeli: „[...] zgodnie z porozumieniem stron odpowiedzialność za dług wynikający z poręczenia jest ograniczona

Uchwała SN (7) z 10.2.1995 r., III CZP 9/95, OSNC 1995, Nr 6, poz. 188. Uchwała SN z 28.9.1979 r., III CZP 15/79, OSNCP 1980, Nr 4, poz. 68, s. 1. 3 Wyrok SN z 30.11.1999 r., I CKN 240/98, OSNC 2000, Nr 6, poz. 108, s. 19. 4 Wyrok SN z 22.10.1997 r., II CKN 405/97 niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


83

do majątku odrębnego (według współczesnej terminologii: osobistego – przyp. Aut.) poręczyciela”1.

4) „Umowa przedwstępna do sprzedaży własnościowego spółdzielczego lokalu mieszkalnego,

o skutku słabszym (art. 390 § 1 KC) zawarta przez jednego ze współuprawnionych małżonków, nie stanowi czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, z uwagi na ograniczoną sankcję w razie jej niewykonania”2.

4.6. Zgoda sądu na dokonanie czynności prawnej dotyczącej zarządu majątkiem wspólnym Artykuł 39 KRO stanowi, że jeżeli jeden z małżonków odmawia wyrażenia zgody wymaganej do dokonania czynności prawnej dotyczącej zarządu wspól nym majątkiem albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wówczas drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie takiej czynności. Sąd udziela (ma obowiązek udzielić) zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny3. W takiej sytuacji zezwolenie sądu zastępuje zgodę współmałżonka. Orzeczenie dotyczyć może dokonania tylko określonej czynności, a nie ogółu czynności, do których wymagana jest zgoda. Żona mężczyzny, który zaginął w niewiadomych okolicznościach przed 3 laty, żyjąc samotnie z trójką dzieci i nie mając dostatecznych środków wystarczających na utrzymanie, nie może sprzedać nieruchomości należącej do majątku wspólnego. Nie jest bowiem jej wyłącznym właścicielem. Nieruchomość jest rzeczą wspólną jej i jej męża. Będzie miała taki charakter dopóki sąd nie uzna męża za zmarłego. Żona, chcąc nieruchomość sprzedać, musi najpierw uzyskać zezwolenie sądu. Konieczność zdobycia środków na bieżące potrzeby, nie mówiąc już o potrzebie wynikającej z kosztów leczenia członka rodziny, zgodna jest z dobrem rodziny i obliguje sąd do wydania zezwolenia.

„W przypadku odmowy przez jednego z małżonków zgody na przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w trybie przewidzianym ustawą z 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. Nr 40, poz. 268), drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności na podstawie art. 39 KRO”4.

4.7. Pozbawienie małżonka prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (art. 40 KRO). Wskazany przepis (w odróżnieniu od art. 39 KRO) daje podstawę do trwałej zmiany zasad zarządzania majątkiem wspólnym przez małżonków. Ważnym powodem, który w rozumieniu art. 40 KRO może być podstawą wydania stosownego orzeczenia przez sąd, jest w szczególności lekkomyślność jednego z małżonków w wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym, jego nieudolność, podejmowanie celowych lub też niezawinionych działań na szkodę interesów rodziny. Sama rozbieżność stanowisk małżonków, co do sposobu sprawowania zarządu majątkiem wspólnym, nie jest ważWyrok SN z 20.6.1997 r., II CKU 47/97, Nr 12, poz. 204. Wyrok SN z 28.10.1997 r., I CKN 390/97, niepubl. 3 Uchwała SN z 8.9.1954 r., I CO 18/54, OSN 1955, Nr 4, poz. 75. 4 Uchwała SN z 29.9.1987 r., III CZP 54/87, OSNCP 1989, Nr 1, poz. 12. 1 2

AKjvOgA= AK


84

nym powodem wydania przez sąd orzeczenia na podstawie art. 40 KRO. Podstawą prawną rozstrzygania tego rodzaju sporów może być art. 24 KRO. Sąd może również postanowić, że na dokonywanie czynności wskazanych w art. 37 § 1 KRO, zamiast zgody małżonka potrzebne będzie zezwolenie sądu. Postanowienia te mogą być uchylone w razie zmiany okoliczności. 5. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania Zgodnie z regułami przyjętymi w prawie cywilnym, nie budzi wątpliwości, że małżonek, który stał się dłużnikiem odpowiada za swój dług swoim majątkiem osobistym. Podobnie oczywiste jest, że majątkiem wspólnym odpowiadają za swój dług ci małżonkowie, którzy wspólnie zawarli umowę z osobą trzecią lub też umowę zawarł jeden z nich, zaś drugi wyraził na to zgodę (art. 41 § 1 KRO). W takich przypadkach, jeżeli umowę zawarł, stając się dłużnikiem, jeden z małżonków, drugi z małżonków nie jest dłużnikiem, lecz ma obowiązek tolerowania (znoszenia) tego, że wierzytelność, która powstała w ramach stosunku prawnego łączącego jego współmałżonka z osobą trzecią, będzie zaspokajana z majątku wspólnego. Wierzyciel doprowadza do egzekucji swej należności po uzyskaniu klauzuli wykonalności także przeciwko drugiemu małżonkowi. Pozwala na to art. 787 KPC, który stanowi, że tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi, jednak z ograniczeniem do majątku objętego wspólnością majątkową. Stanie się tak, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. W art. 41 § 2 i 3 KRO uregulowano sposób zaspokojenia wierzyciela z mająt ku wspólnego małżonków, z których jeden tylko jest dłużnikiem, a zobowiąza nie powstało bez wyrażenia zgody przez współmałżonka. Rzecz jasna, chodzi w tych przepisach o czynności prawne niewymienione w art. 37 § 1 KRO. Brak zgody współmałżonka przy dokonaniu czynności prawnej określonej w tym przepisie powoduje jej nieważność (zgoda ma bowiem w tych przypadkach charakter obligatoryjny). Natomiast w powołanym art. 41 § 2 i 3 KRO mowa jest o takich czynnościach prawnych dokonywanych przez jednego z małżonków bez zgody drugiego małżonka, do dokonania których zgoda nie jest niezbędna. Jej brak wpływa jednak na zakres odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków ograniczając go, a więc osłabia pozycję prawną wierzyciela. Jak z tego wynika, to w interesie kontrahenta osoby żyjącej w ramach ustroju majątkowej wspólności ustawowej jest doprowadzenie do wyrażenia zgody na dokonanie czynności prawnej przez jej współmałżonka. W przeciwnym bowiem razie, tj. gdy małżonek ów zaciągnie zobowiązanie bez takiej zgody, odpowiedzialność małżonków za powstałe długi będzie ograniczona, to znaczy wierzyciel będzie miał mniejsze możliwości prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego małżonków. Poza oczywistą możliwością żądania

AKjvOgA= AK


85

zaspokojenia wierzytelności z majątku osobistego dłużnika, wierzyciel będzie bowiem mógł dochodzić swych należności wyłącznie z następujących składników majątku wspólnego: 1) z wynagrodzenia dłużnika za pracę; 2) z dochodów uzyskanych przez niego z innej działalności zarobkowej; 3) z korzyści uzyskanych przez niego z praw autorskich i pokrewnych, z praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy (art. 41 § 2 KRO). Jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wówczas egzekucja może być skierowana również do przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. W taki sam sposób, jak przy dochodzeniu długów powstałych w wyniku czynności prawnej dokonanej bez zgody małżonka, ograniczono też odpowiedzialność małżonków ich majątkiem wspólnym za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich, jeżeli nie są one konsekwencją dokonanej przez niego czynności prawnej. Za nieuzasadnione uznano obciążanie współmałżonka dłużnika (uniemożliwiając skierowanie egzekucji do całego majątku wspólnego) za zobowiązania będące konsekwencją czynu niedozwolonego, więzów prawno-rodzinnych (generujących obowiązki alimentacyjne), bezpodstawnego wzbogacenia. W literaturze zgłoszono wątpliwość odnośnie do zasadności ograniczenia możliwości egzekwowania długów z tytułu zobowiązań alimentacyjnych. Zapewniona w art. 41 § 2 KRO ochrona rodziny dłużnika alimentacyjnego jest bowiem – jak się zdaje – nadmierna w porównaniu z zakresem ochrony, jaką prawo powinno zapewniać jego wierzycielowi. Wszak sama natura stosunku alimentacyjnego wskazuje na słabszą pozycję prawną wierzyciela (ma on niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby) w stosunku do dłużnika (ma on możliwości i wynikający z nich obowiązek zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb wierzyciela)1.

Podobne do wskazanych wyżej ograniczenia w dochodzeniu wierzytelności z majątku wspólnego małżonków występują również w odniesieniu do długów jednego z małżonków zaciągniętych przed powstaniem małżeńskiej wspólności majątkowej, a także zobowiązań dotyczących majątku osobistego jednego z mał żonków (art. 41 § 3 KRO). Jest jednak istotna różnica między zakresem egzekucji przewidzianym w art. 42 § 2 i w art. 41 § 3 KRO. Wśród źródeł, z których mogą zostać zaspokojone wymienione wierzytelności, pominięto bowiem dopuszczalność egzekwowania ich z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład (będącego składnikiem majątku wspólnego) przedsiębiorstwa. Ograniczeniem w dochodzeniu zaspokojenia wierzytelności jest też niemożność (przez okres trwania wspólności) żądania przez wierzyciela zaspokojenia z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie małżonkowi-dłużnikowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku (art. 42 KRO). O rozwiązaniach przyjętych w art. 41 § 2 i 3 KRO można powiedzieć, że – w odróżnieniu od wymienionych w art. 41 § 1 KRO – wskazują, jakie wierzytelności – 1

J. Ignaczewski, (w:) J. Ignaczewski (red.), Małżeńskie prawo majątkowe, s. 103–104.

AKjvOgA= AK


86

zdaniem ustawodawcy – nie zasługują na zaspokojenie z majątku wspólnego. Należy zwrócić uwagę na najistotniejsze kryterium, według którego wyodrębniono te dwie grupy wierzytelności. Jest to mianowicie stan świadomości i wola współmałżonka osoby będącej dłużnikiem w momencie zaciągania zobowiązania. Ich wyrazem jest zgoda na zaciągnięcie zobowiązania lub też jej brak. Takie rozwiązanie daje podstawy do zapewnienia zarówno ochrony rodziny małżonka–dłużnika, jak i pewności obrotu gospodarczego. Z nowym brzmieniem art. 41 KRO zsynchronizowano uregulowania Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące wydawania klauzuli wykonalności – zob. art. 7871 i 7872 KPC. Artykuł 41 KRO jest podstawą dochodzenia z majątku wspólnego małżonków jedynie wierzytelności o charakterze cywilnoprawnym. Reguły ściągania z majątku wspólnego długów publicznoprawnych jednego z małżonków reguluje przede wszystkim art. 28 Kodeksu karnego wykonawczego. Stanowi on, że kary grzywny, nawiązki i należności sądowe orzeczone w stosunku do jednego z małżonków pozostających we wspólności majątkowej podlegają zaspokojeniu z osobistego majątku skazanego, a także z przysługującego mu wynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone przez niego osobiście, jak również z praw twórcy wynalazku, wzoru użytkowego oraz projektu racjonalizatorskiego. Jeżeli jednak zaspokojenie z tych źródeł okaże się niemożliwe, wówczas egzekucja może być prowadzona z majątku wspólnego, chyba że sprawca został skazany za przestępstwo, w którym pokrzywdzony jest jego małżonek albo osoba, w stosunku do której małżonek ten jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym. Małżonek może też żądać ograniczenia lub wyłączenia egzekucji z majątku wspólnego (lub niektórych jego składników), jeżeli skazany nie przyczyniał się lub przyczyniał jedynie w nieznacznym stopniu do powstania tego majątku albo nabycia określonych jego składników lub jeżeli zaspokojenie z majątku wspólnego tych należności jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Odnośnie do zobowiązań wynikających z ustawy z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa1, to odpowiedzialność za nie rozciąga się zarówno na majątek osobisty podatnika, jak i na majątek wspólny jego i współmałżonka. 6. Przesunięcia składników między majątkami Dopuszczalność przesunięć z majątków osobistych małżonków do majątku wspólnego nie budzi wątpliwości. Istnieją one natomiast w kwestii, czy małżonkowie funkcjonujący w ramach ustroju wspólności majątkowej mogą przesuwać poszczególne składniki majątkowe z majątku wspólnego do majątków osobistych w drodze czynności prawnych innych niż zawarcie umowy majątkowo-małżeńskiej (intercyzy); czy swoboda w tym zakresie powinna być ograniczona, by uchronić osoby trzecie przed takimi działaniami małżonków, które utrudniają egzekucję zobowiązań zaciągniętych przez jednego z nich. 1

Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz 749 ze zm.

AKjvOgA= AK


87

Przedstawiono 3 propozycje rozwiązania tego zagadnienia: 1) Przesunięcia takie są dopuszczalne, o ile zachowane są właściwe dla czynności prawnej wymagania (np. odnośnie do formy), zaś interes osób trzecich, który mógłby zostać przy tym naruszony, chronią dostatecznie art. 59 i 527 KC. Ten pogląd przyjęty został w orzecznictwie, zgodnie z którym: „w czasie trwania ustawowej wspólności majątkowej dopuszczalne jest rozporządzenie przez małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego (osobistego – przyp. Aut.) drugiego małżonka”1. Zawiera on akceptację dla swobody małżonków w dysponowaniu majątkiem wspólnym, z którą to swobodą łączy się ryzyko pokrzywdzenia wierzycieli w wyniku zmniejszenia masy majątku i ograniczenia w ten sposób możliwości prowadzenia egzekucji.

2) Przesunięcia takie są dopuszczalne tylko przez zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej. W takim przypadku interesów osób trzecich chroni art. 471 KRO, zgodnie z którym, małżonkowie mogą powoływać się względem nich na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie ustroju wspólności tylko wtedy, kiedy zawarcie umowy i jej rodzaj były tym osobom znane. 3) Trzeci pogląd dopuszcza przesunięcia między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi w drodze umowy innej niż intercyza, jeżeli nie prowadzą one do faktycznego podziału majątku wspólnego. 7. Ustanie ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej i ustrój przymusowy Kresem funkcjonowania ustroju wspólności ustawowej jest: 1) ustanie małżeństwa, a w czasie jego trwania wygaśnięcie ustroju wspólności powoduje: 2) zawarcie przez małżonków umowy majątkowej (art. 47 § 1 KRO) i utworzenie przez nich systemu rozdzielności majątkowej, wspólności umownej, rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, 3) orzeczenie sądu o separacji (art. 54 § 1 KRO) lub o ubezwłasnowolnieniu małżonka, a także ogłoszenie przez jednego z małżonków upadłości (art. 53 § 1 KRO), 4) orzeczenie sądu o zniesieniu wspólności majątkowej w trybie art. 52 KRO. Bez względu na przyczynę ustania małżeństwa lub przyczynę orzeczenia separacji, a także bez względu na podstawę ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości przez jednego z małżonków, ustanie ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej następuje w tych przypadkach z mocy prawa. Jest poza sporem, że taki skutek wywołuje ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 § 1 KC). Dominuje pogląd, że z mocy prawa ustaje również ustrój wspólności majątku w momencie uprawomocnienia się orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu małżonka. Wątpliwość odnośnie do ubezwłasnowolnienia częściowego wiąże się z tym, że nie jest ono przeszkodą do zawarcia małżeństwa, a ponadto przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o zawarciu małżeństwa nie 1 Uchwała SN (7) z 10.4.1991 r., III CZP 76/90, OSNCP 1991, Nr 10–12, poz. 117; uchw. SN z 16.1.1964 r., III CO 64/63, OSN 1964, Nr 11, poz. 220; wyr. SN z 8.6.1968 r., II CR 149/68, OSNCP 1968, Nr 2, poz. 22.

AKjvOgA= AK


88

formułują w stosunku do nupturientów, którzy są częściowo ubezwłasnowolnieni, żadnych ograniczeń w sferze ich kompetencji do podejmowania działań o charakterze ekonomicznym, innych niż wymienione w art. 17–22 KC. Patrząc jednak na przedstawione zagadnienie przez pryzmat funkcji ubezwłasnowolnienia, którą jest ochrona interesów osoby ubezwłasnowolnianej, można – odwołując się do wykładni celowościowej – bronić poglądu, że w ramach ustroju rozdzielności majątków (przy wsparciu ze strony ustanowionego przez sąd kuratora) ochrona ta wydaje się pełniejsza niż ochrona interesów małżonka częściowo ubezwłasnowolnionego, gdyby dopuszczalne było pozostawanie przez niego w ramach ustroju wspólności ustawowej.

W razie umownego wyłączenia ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później; zarządza i rozporządza całym swoim majątkiem samodzielnie (art. 51 KRO). Umowne wyłączenie wspólności ustawowej wymaga formy aktu notarialnego (o umowach majątkowo-małżeńskich zob. rozdz. II, § 14, pkt IV). Praktyczną doniosłość ma instytucja, ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej na podstawie art. 52 KRO. Każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Poza małżonkami, legitymacja do wniesienia powództwa przysługuje też prokuratorowi i RPO. Sąd orzeknie zgodnie z żądaniem pozwu, jeżeli uzna, że za zniesieniem małżeńskiej wspólności majątkowej przemawiają ważne powody. Z żądaniem takim występują z reguły małżonkowie, którzy nie chcą ponosić negatywnych konsekwencji wynikających z prowadzenia przez współmałżonków – bywa, że bez ich zgody, a czasami też wiedzy – ryzykownych przedsięwzięć ekonomicznych lub też skutków ich skłonności do hazardu itp. Ważne powody to, ogólnie rzecz ujmując, okoliczności o charakterze majątkowym, które powodują, że dalsze istnienie wspólności majątkowej zagraża interesom małżonka żądającego zniesienia wspólności oraz dobru rodziny. Konkretne sytuacje uznane przez Sąd Najwyższy za ważny powód zniesienia wspólności majątkowej to m.in.: 1) trwonienie uzyskiwanych dochodów w związku z pijaństwem, a także nadmierne obciążenie majątku wspólnego odpowiedzialnością za długi własne małżonka1, 2) stan faktycznej separacji małżonków, jeśli jest wynikiem trwałego rozkładu pożycia2, 3) separacja faktyczna uniemożliwiająca małżonkom współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym i to bez względu na to, czy zachodzi między nimi zupełny i trwały rozkład pożycia, czy też nie3. Nie jest natomiast – zdaniem Sądu Najwyższego – ważnym powodem, w rozumieniu art. 52 KRO, sama możliwość powstania w przyszłości długów związanych z działalnością gospodarczą podjętą przez jednego z małżonków. Takie stanowisko podważałoby bowiem sens prawny ustawowego ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej, który wszak zakłada, że zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków (art. 41 Wyrok SN z 16.5.1968 r., III CRN 92/68, niepubl. Uchwała SN z 28.5.1973 r., III CZP 26/73, OSNCP 1974, Nr 4, poz. 65. 3 Wyrok SN z 13.1.2000 r., II CKN 1070/98; orzeczenie omówione, [w:] S. Dmowski, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu KRO za lata 1998–2000, PS 2001, Nr 9. 1 2

AKjvOgA= AK


89

§ 1 KRO)1. Małżonek obawiający się ryzyka związanego z poczynaniami ekonomicznymi współmałżonka powinien zmierzać do zawarcia z nim umowy w celu zbudowania ustroju rozdzielności majątkowej.

Z żądaniem ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej wystąpić może także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie jego wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga podziału majątku wspólnego małżonków (art. 52 § 1a KRO). Ustanie ustroju wspólności – i jednoczesne ustanowienie ustroju rozdzielności majątkowej – dokonane na podstawie art. 52 KRO, następuje z dniem oznaczonym w wyroku, który tę wspólność znosi (a więc może to być również data poprzedzająca wydanie wyroku, a nawet poprzedzająca wniesienie pozwu). Jeżeli sąd nie wskazał daty ustania wspólności, wówczas można wnosić o stosowne uzupełnienie wyroku w trybie art. 351 KPC2. Rozstrzygnięcie o ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej z datą późniejszą niż żądano w pozwie nie jest jednoznaczne z nieorzeczeniem w pełnym zakresie (co uzasadniałoby żądanie uzupełnienia wyroku w trybie art. 351 KPC), lecz stanowi negatywne rozstrzygnięcie merytoryczne (że żądanie zniesienia wspólności z datą wcześniejszą jest niezasadne)3. Dopuszczalność orzekania o ustaniu wspólności majątkowej z mocą wsteczną na podstawie art. 52 § 2 KRO jest wyłączona po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego4. Jest jednak możliwe określenie daty wstecznej po prawomocnym orzeczeniu rozwodu, jeżeli powództwo na podstawie art. 52 zostało wytoczone przed uprawomocnieniem się wyroku rozwodowego5.

Ze szczególną aprobatą należy odnieść się do tezy, że orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny powinien być nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych6. Została ona sformułowana kilka miesięcy po wydaniu orzeczenia, które wskazuje na najważniejszą przyczynę zaleconej ostrożności w uwzględnianiu pozwów opartych na art. 52 KRO: „w sprawie o zniesienie wspólności ustawowej obowiązkiem sądu jest również zbadanie, czy po wództwo nie zmierza przede wszystkim do pokrzywdzenia wierzycieli jednego z małżonków”7. W pierwszej połowie lat 90. XX w. sądy – podchodząc powierzchownie do przedstawionego przez strony materiału dowodowego i skrajnie przedkładając ochronę rodziny (ale tylko rodziny tego małżonka, który był dłużnikiem) kosztem ochrony osób trzecich (tak, jak gdyby wierzyciel z definicji nie miał rodziny) – uwzględniały powództwa oparte na art. 52 KRO, które były konsekwencją zmowy małżonków i jako takie były też z reguły w pełni popierane przez pozwanych. Orzeczenie zniesienia ustroju wspólności majątkowej (zwłaszcza w tych przypadkach, w których orzekano je – a czyniono to często – z mocą wsteczną), chroniło przed egzekucją komorniczą znaczną część majątku działających w zmowie małżonków, krzywdząc jednocześnie ich wierzycieli. Wyrok SN z 7.11.1995 r., I CRN 170/95, OSNC 1996, Nr 3, poz. 45. Wyrok SN z 6.12.1976 r., III CRN 230/76, OSNCP 1977, Nr 10, poz. 190. 3 Postanowienie SN z 13.7.1989 r., III CRN 155/89, niepubl. 4 Uchwała SN z 10.2.1982 r., III CZP 62/81, OSNCP 1982, Nr 7, poz. 99. 5 Uchwała SN z 5.11.1993 r., III CZP 151/93. 6 Wyrok SN z 3.2.1995 r., II CRN 162/94, OSNC 1995, Nr 6, poz. 100. 7 Wyrok SN z 24.5.1994 r., I CRN 50/94, OSNCP 1994, Nr 12, poz. 246. 1 2

AKjvOgA= AK


90

Od połowy lat 90. XX w. orzecznictwo SN – w dużej mierze w konsekwencji stanowczej krytyki ze strony przedstawicieli doktryny prawa rodzinnego – uwzględniało również interesy osób trzecich (kontrahentów/wierzycieli). Oto przykłady: 1) „Rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gospodarczą jednego ze współmałżonków musi też ponosić ujemne skutki tej działalności. Niepowodzenie współmałżonka w działalności gospodarczej i zamiar uniemożliwienia wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego nie mogą stanowić ważnego powodu do zniesienia wspólności majątkowo-małżeńskiej w rozumieniu art. 52 § 1 KRO”1; 2) „O zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej ze skutkiem wstecznym sąd nie może orzec przy całkowitym pominięciu zagrożeń dla interesów osób trzecich”2; 3) Zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej nie może służyć ochronie korzyści majątkowych z przestępstwa”3.

Z interesujących prawniczo, socjologicznie, a także ekonomicznie doświadczeń okresu kształtowania się gospodarki rynkowej w Polsce, ustawodawca wyciągnął wniosek modyfikując treść art. 52 KRO w ten sposób, że podtrzymał dopuszczalność powstania rozdzielności z dniem oznaczonym w wyroku, zaznaczając jednak, że sądy powinny korzystać z tej możliwości jedynie „w wyjątkowych wypadkach”. 8. Skutki ustania ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej Konsekwencją wygaśnięcia ustroju wspólności majątkowej między małżonkami jest powstanie z tą chwilą między nimi ustroju rozdzielności majątkowej. Dorobkowy majątek małżonków nadal jest ich wspólnym majątkiem, z tym jednak, że jego prawny charakter ulega od tego momentu istotnej zmianie – traci bowiem charakter współwłasności łącznej, stając się współwłasnością w częściach ułamkowych. Z tą samą chwilą z trzech majątków funkcjonujących do tej pory (wspólnego i dwóch osobistych) powstają dwa osobiste majątki każdego z małżonków. Zasadą jest, że udziały małżonków w majątku wspólnym, który ma ulec rozdzieleniu, są równe (art. 43 § 1 KRO), jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnie niem stopnia, w jakim każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 2 KRO). Z takim żądaniem mogą też wystąpić spadkobiercy małżonka, ale tylko w wypadku, gdy ich spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. Należy podkreślić, że przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 43 § 3 KRO; por. art. 27 i 133 § 1 KRO). Ważnym powodem uzasadniającym ustalenie udziałów w majątku wspólnym małżonków z uwzględnieniem stopnia, w jakim każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku, może być sytuacja, w której jeden z małżonków w sposób rażący i/lub uporczywy nie przyczyniał się do powstania dorobku stosownie do Wyrok SN z 24.5.1994 r., I CRN 61/94, OSP 1995, Nr 4, poz. 96. Wyrok SN z 11.1.1995 r., II CRN 148/94, OSNC 1995, Nr 4, poz. 70. 3 Wyrok SN z 22.9.1994 r., III CRN 30/94, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


91

swych sił i możliwości zarobkowych (np. wówczas, gdy porzucił swą rodzinę)1. Nie można wykluczyć pozbawienia małżonka całego udziału w majątku wspólnym, choć orzeczenie takie zapaść może tylko w sytuacjach skrajnie wyjątkowych2. „Żądanie ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu”3.

Skutkiem ustania ustroju wspólności majątkowej jest podział majątku wspól nego małżonków. Ma on na celu stabilizację stosunków własnościowych w konsekwencji ustania współwłasności tego majątku w częściach ułamkowych. Podział ten wiąże się z zagadnieniem zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste małżonków. Obowiązek ich zwrotu nie dotyczy jednak wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód (powiększały one bowiem majątek wspólny). Małżonek może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swego majątku osobistego na majątek wspólny, z wyjątkiem jednak tych wydatków i nakładów, które zostały zużyte dla zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności (art. 45 § 1 KRO). Zagadnienie podziału majątku wspólnego nie jest uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, który odsyła w tej mierze do przepisów Kodeksu cywilnego o dziale spadku (art. 1035–1046 KC), a te z kolei odsyłają do odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. Podziału majątku wspólnego można dokonać zarówno w drodze umowy, jak i na podstawie orzeczenia sądu wydanego w postępowaniu nieprocesowym. W procesie może dojść do orzeczenia podziału majątku wspólnego w sprawie o rozwód (art. 58 § 3 KRO), o separację (art. 613 KRO) lub o unieważnienie małżeństwa (art. 21 KRO).

IV. Umowne ustroje majątkowe Jeżeli małżonkowie chcieliby uregulować sprawy majątkowe w inny sposób niż w ramach ustroju ustawowego, mogą to uczynić zawierając umowę zwaną intercyzą. Umowa taka musi mieć formę aktu notarialnego (pod rygorem nieważności) i może być zawarta także przed zawarciem małżeństwa. W takim przypadku staje się ona skuteczna od chwili zawarcia związku małżeńskiego. Dominuje pogląd, że zakres swobody małżonków sprowadza się w zasadzie do wyboru jednego z czterech przewidzianych przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy wariantów bez możliwości ich modyfikacji4. Postanowienie SN z 30.11.1972 r., III CRN 235/72, OSNCP 1973, Nr 10, poz. 174. Postanowienie SN z 3.12.1968 r., III CRN 100/68, OSNCP 1969, Nr 11, poz. 205. 3 Uchwała SN z 22.11.1972 r., III CZP 83/72, OSNCP 1973, Nr 7–8, poz. 124; odwrotnie wyr. SN z 10.11.1976 r., II CR 268/76, OSNCP 1977, Nr 10, poz. 188. 4 Odmiennie zob. w: T. Sokołowski, Swoboda intercyzy. Zakres modyfikacji małżeńskich ustrojów majątkowych, Warszawa 2013. 1 2

AKjvOgA= AK


92

Małżonkowie mogą zawierać umowy majątkowe wielokrotnie, modyfikując ich treść adekwatnie do swych potrzeb. Nie jest też wykluczone ustanowienie przez małżonków, którzy zawarli intercyzę, ustroju wspólności ustawowej w drodze kolejnej umowy majątkowo-małżeńskiej. Jeżeli małżonkowie rozwiążą umowę majątkowo-małżeńską nie formułując w sposób pozytywny swej woli odnośnie do ukształtowania ich małżeńskiego ustroju majątkowego, wówczas należy przyjąć, że powracają oni do ustroju wspólności ustawowej, jako tego, który obowiązuje w razie braku innych ustaleń umownych. Małżonkowie mogą ustanowić ustrój wspólności majątkowej (umownej lub ustawowej) także w przypadku zniesienia tej wspólności w drodze orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 52 KRO.

Umowa majątkowa małżeńska należy do grupy tzw. umów organizacyjnych, co oznacza, że określa sam układ stosunków majątkowych między małżonkami, stanowiąc o zakresie składników objętych majątkiem wspólnym małżonków albo też o całkowitej rozdzielności ich majątków. Może ona dotyczyć łączącego małżonków ustroju małżeńskiego majątkowego, a nie samego majątku małżonków, czy jego poszczególnych składników1. Umowa zawarta w trakcie związku małżeńskiego może mieć też skutek rozporządzający i powodować przesunięcie praw majątkowych między majątkami małżonków. Funkcjonowanie małżonków w ramach umownego ustroju majątkowo-małżeńskiego ma istotne znaczenie dla osób trzecich, szczególnie zaś tych, które są kontrahentami w prowadzonych przez jednego z małżonków przedsięwzięciach ekonomicznych. Dotyczy to zwłaszcza uczestników obrotu gospodarczego, którzy funkcjonują w ramach powstałego w drodze intercyzy ustroju rozdzielności majątkowej, a także w ramach ustroju ograniczonej umową wspólności ustawowej. Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na zawarcie takiej umowy majątkowo-małżeńskiej tylko wtedy, kiedy zarówno jej zawarcie oraz rodzaj były ich kontrahentowi wiadome (art. 471 KRO). Jeżeli osoba trzecia – wiedząc, że jej kontrahent funkcjonuje w ramach wynikającego z zawarcia intercyzy ustroju rozdzielności majątkowej – zawarła z nim umowę, wówczas może dochodzić wynikających z tej umowy roszczeń jedynie z majątku należącego do swego kontrahenta. Jeżeli jednak osoba trzecia nie została poinformowana, że jej kontrahent funkcjonuje w ramach umownego ustroju rozdzielności majątkowej, wówczas roszczenia tej osoby mogą być zaspokajane zarówno z majątku jej dłużnika, jak i z majątku jego małżonka (w takim zakresie, w jakim dopuszczalna byłaby egzekucja z majątku wspólnego, gdyby dłużnik nie zawarł umowy majątkowej z małżonkiem). Małżonkowie mogą zawrzeć umowę: 1) rozszerzającą wspólność w stosunku do zakresu wspólności ustawowej; Do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej. Nie można przez umowę rozszerzyć zakresu wspólności na: 1

Uchwała SN z 23.3.1995 r., III CZP 32/95, OSNC 1995, Nr 6, poz. 98.

AKjvOgA= AK


93

a) przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny (spadkodawcy czy też darczyńcy, którzy mogą nie wiedzieć o modyfikacji ustroju majątkowego obdarowanego lub spadkobiercy, mogliby rozporządzić swym majątkiem niezgodnie z wolą przysporzenia na rzecz określonej osoby); spadkodawca lub darczyńca może też zastrzec, że przedmioty przypadające jednemu z małżonków z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny nie wejdą do wspólności, b) prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (intencją tego wyłączenia jest wyeliminowanie zbiegu wspólności majątkowej małżonków z innymi rodzajami wspólności łącznej), c) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, d) wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a także e) niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków. W razie wątpliwości poczytuje się, że przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków nie zostały włączone do wspólności. „Jeżeli na skutek rozszerzenia przez małżonków wspólności ustawowej przedmiot darowizny dokonanej na rzecz jednego z nich wszedł w skład majątku wspólnego, do zwrotu tego przedmiotu, wobec odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, obowiązani są oboje małżonkowie (art. 898 § 1 i 2 w zw. z art. 407 KC)”1. Artykuł 50 KRO zapewnia ochronę wierzycielom jednego z małżonków, który następnie zawarł umowę poszerzającą zakres wspólności. Wierzyciel może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona. W razie ustania wspólności, udziały małżonków są równe, chyba że umowa majątkowa małżeńska stanowi inaczej.

2) ograniczającą wspólność ustawową lub nawet wyłączającą ustrój wspólności ustawowej; W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później (art. 51 KRO). Każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem (art. 511 KRO).

3) ustanawiającą ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Jest to w polskim porządku prawnym model nowy. Wprowadzenie go wynika z założenia, iż istnieje potrzeba rozszerzenia swobody w kształtowaniu ustroju majątkowego małżeńskiego w sposób odpowiadający zmianom społecznym. „Zmiany te polegają na tym, iż majątek rodziny – dotychczas służący z reguły celom konsumpcyjnym – coraz częściej służy też celom gospodarczym, produkcyjnym. Cele te wymagają znacznej swobody każdego z małżonków w podejmowaniu decyzji majątkowych, większej niż ta, którą może dać najbardziej nawet zliberalizowany system wspólności majątkowej. Jednocześnie omawiany reżim majątkowy odpowiada postulatom sprawiedliwego podziału dorobku małżeństwa, na wypadek jego ustania”. (Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, KPP 2003, Nr 3). Do omawianego ustroju stosuje się przepisy o rozdzielności majątkowej z zachowaniem kilku tylko odrębnych uregulowań. Dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku 1

Uchwała SN z 15.1.1992 r., III CZP 142/91, OSNCP 1992, Nr 7–8, poz. 130.

AKjvOgA= AK


94

po zawarciu umowy majątkowej. Jeśli małżonkowie nie postanowią inaczej, wówczas przy obliczaniu dorobku pomija się przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem umowy majątkowej i wymienione w art. 33 pkt 2, 5–7, 9 oraz przedmioty nabyte w zamian za nie, a dolicza się wartość: a) darowizn dokonanych przez jednego z małżonków (z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób), b) usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka, c) nakładów i wydatków na majątek jednego małżonka z majątku drugiego małżonka. Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy od dorobku drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Ponadto każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków. Ewentualne spory, jakie w kwestii rozliczeń powstaną między małżonkami, rozstrzyga sąd. W razie śmierci jednego z małżonków, wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a małżonkiem pozostałym przy życiu.

Pytania kontrolne: 1. Podaj składniki majątku osobistego małżonka żyjącego w ustroju wspólności ustawowej. 2. Na czym polega i w jakich regulacjach jest odzwierciedlony problem ochrony interesów osób trzecich w ich stosunkach prawnych o charakterze majątkowym z osobami żyjącymi w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej? 3. Przedstaw przyczyny i podstawy prawne powstania ustroju małżeńskiej rozdzielności majątkowej. 4. Omów zagadnienie: zarząd majątkiem wspólnym małżonków a ochrona interesów rodziny. 5. Omów zniesienie małżeńskiego ustroju wspólności ustawowej w drodze orzeczenia sądu na podstawie art. 52 KRO. 6. Czy małżonek żyjący w ustroju wspólności ustawowej może bez zgody współmałżonka dokonać skutecznie zakupu samochodu kosztującego 170 tys. zł? W jaki sposób współmałżonek może przeciwdziałać tego rodzaju transakcji? Omów sytuację prawną sprzedającego, jeżeli kupujący dokonał transakcji: a) ze środków należących do jego majątku osobistego, b) ze środków należących do majątku wspólnego małżonków i uczynił to bez zgody współmałżonka, c) ze środków należących do majątku wspólnego małżonków za zgodą współmałżonka. 7. Na czym polega zasada swobody umów i na ile jest ona odzwierciedlona w przepisach regulujących umowy majątkowo-małżeńskie? 8. Jakie osoby i przy użyciu jakich argumentów nakłaniałbyś do zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej kreującej ustrój rozdzielności majątkowej lub ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków? 9. Małżonkowie żyli w ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Majątek męża wynosi 1000, a majątek żony wynosi 300. Jaka byłaby wartość masy spadkowej gdyby żona umarła?, a jaka byłaby ona, gdyby umarł mąż?

Zagadnienia problemowe: 1. Oceń, na ile wprowadzone w 2004 r. zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym modyfikują sposób zarządu majątkiem wspólnym, zakres ochrony rodziny przed nieodpowiedzialnym ekonomicznie postępowaniem jednego z małżonków, sposób ochrony kontrahentów małżonków żyjących w ustroju wspólności itp.

AKjvOgA= AK

§ 15. Ustanie małżeństwa – uwagi ogólne

95

2. Oceń (z punktu widzenia ochrony prywatności, ochrony interesów osób trzecich, postulatu pewności obrotu gospodarczego i innych) zasadność postulatu prowadzenia jawnego sądowego rejestru umów majątkowo-małżeńskich.

§ 15. Ustanie małżeństwa – uwagi ogólne Literatura: M. Beisert, Rozwód – proces radzenia sobie z kryzysem, Poznań 2000; M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012; H. Cudak, Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych, Toruń 2003; B. Czech, Wierność małżeńska a kwestia winy rozkładu pozycia, PS 2005, Nr 5; tenże, Art. 58 k.r.o. w związku z problematyką ustawy nowelizującej z dnia 6 listopada 2008 r., Rodzina i Prawo 2009, Nr 12; tenże, Z problematyki winy rozkładu pożycia małżeńskiego w związku z obowiązkiem wierności małżeńskiej, [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; M. Domański, Oddalenie powództwa o rozwód w sprawach, w których małżonkowie mieli wspólnie małoletnie dzieci w świetle orzecznictwa sądów powszechnych, Prawo w Działaniu 2013, Nr 14; A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa–Poznań 1990; J. Gajda, Instytucja separacji w świetle noweli KRO, MoP 1999, Nr 9; P. M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2000; W. Góralski, Separacja małżeńska jako instytucja chroniąca dobro małżonków i ich dzieci oraz trwałość małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie świeckim, [w:] J. Rebeta (red.), Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Człowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, 1994, Lublin 1997; J. Górecki, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, Warszawa 1965; E. Holewińska-Łapińska, Orzekanie separacji, Warszawa 2006; taż, Orzecznictwo w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej, Prawo w Działaniu 2013, Nr 14; J. Ignaczewski (red.), Rozwód i separacja. Sądowe komentarze tematyczne, Warszawa 2010; P. Kasprzyk, Instytucja separacji małżeńskiej w świetle ustawy z 21 maja 1999, Lublin– Sandomierz 1999; Z. Krzemiński, Rozwód. Przepisy, orzecznictwo, komentarz, Warszawa 1987; C. Mik, Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] M. Kosek, J. Słyk (red.), W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008; A. Olejniczak, Materialnoprawne przesłanki udzielenia rozwodu, Poznań 1980; tenże, O pogłębianiu rozkładu pożycia i winie małżonków, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; J. Panowicz-Lipska, Skutki prawne separacji faktycznej, Poznań 1991; taż, Instytucja separacji w polskim prawie rodzinnym, PiP 1999, z. 10; K. Piasecki, Separacja w prawie polskim, Warszawa 2000; tenże, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011; A. Pietrzyk, Mediacja rozwodowa. Propozycja współpracy psychologów i prawników w reformowaniu prawa rozwodowego, [w:] B. Czech (red.), Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21 i 22 września 1995 roku w Katowicach, Katowice 1997; H. Przybyła-Basista, Mediacje rodzinne w konflikcie rozwodowym. Gotowość i opór małżonków a efektywność procesu mediacji, Katowice 2006; E. Rosset, Rozwody, Warszawa 1986; T. Smyczyński, Separacja małżonków, SP 2001, Nr 1–2; T. Sokołowski, Skutki prawne rozwodu, Poznań1996; L. Stecki, Władza rodzicielska po rozwodzie, PiP 1992, z. 5; W. Stojanowska, Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami, Warszawa 1997; taż, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979; taż, Sprawowanie władzy rodzicielskiej przez rozwiedzionych rodziców nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi, [w:] M. Bączyk i in. (red.), Księga pamiątkowa ku czci profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; A. Sylwestrzak, Skutki prawne separacji małżonków, Warszawa 2007; J. Wierciński, Kilka uwag o władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem w razie rozwodu rodziców w ujęciu porównawczym, Studia Prawa Prywatnego 2012, z. 1(24).

AKjvOgA= AK


96

I. Sposoby ustania małżeństwa Małżeństwo może ustać w następstwie: 1) śmierci małżonka; Dokumentem stwierdzającym śmierć człowieka jest akt zgonu sporządzany w USC na podstawie karty zgonu wystawianej przez lekarza. Jeżeli okoliczności śmierci stały się przedmiotem postępowania prowadzonego przez organ państwowy, wówczas akt zgonu sporządzany jest na podstawie pisemnego zgłoszenia dokonanego przez ów organ (art. 64 i 66 PrASC). 2) uznania małżonka za zmarłego; Sąd może uznać za zmarłą osobę zaginioną, jeżeli upłynęło lat 10 od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości osoba ta jeszcze żyła. Jednakże, gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wówczas wystarcza upływ lat 5. Osoby zaginionej nie można uznać za zmarłą przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłaby 23 lata (art. 29 KC). Kodeks cywilny formułuje krótsze terminy pozwalające uznać za zmarłe osoby zaginione w wyniku katastrof i innych szczególnych zdarzeń (art. 30–32 KC). 3) unieważnienia małżeństwa (zob. rozdz. II, § 11, pkt II); Jakkolwiek orzeczenie o unieważnieniu małżeństwa wywołuje skutki ex tunc, to jednak do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci i stosunków majątkowych stosuje się przepisy o rozwodzie (art. 21 KRO). 4) rozwodu (zob. rozdz. II, § 16). Separacja nie jest sposobem ustania małżeństwa. W swej konstrukcji prawnej – zarówno w sposobie ukształtowania przesłanek, jak i skutków, a także w procedurze orzekania – zawiera ona wiele elementów upodabniających ją do rozwodu (co uzasadnia omówienie jej po przedstawieniu uregulowań dotyczących rozwodu). Jednak osoby żyjące w separacji są nadal małżonkami (co skłania niektórych autorów podręczników do omawiania separacji w kontekście zagadnień związanych z funkcjonowaniem małżeństwa). Nie jest ona nawet surogatem rozwodu, gdyż jej celem jest uregulowanie sytuacji małżonków już w czasie ich faktycznego (a nie dopiero formalnego) rozłączenia, przy założeniu, że istnieje możliwość pojednania się małżonków w przyszłości i orzeczenia zniesienia separacji.

II. Zasada trwałości małżeństwa 1. Trwałość a nierozerwalność Prawo polskie, któremu przyświeca zasada trwałości małżeństwa, dopuszcza rozwód dokonywany w drodze wyroku sądu po uprzednim stwierdzeniu, że ziściły się określone prawem przesłanki wydania takiego orzeczenia.

AKjvOgA= AK

§ 15. Ustanie małżeństwa – uwagi ogólne

97

Obowiązującej w prawie polskim zasady trwałości związku małżeńskiego nie należy mylić ze znaną prawu kanonicznemu Kościoła katolickiego zasadą nierozerwalności małżeństwa. Małżeństwo zawarte w ważny sposób traktowane jest w Kościele katolickim jako sakrament i nie może być rozwiązane („Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci” – kanon 1141 Kodeksu prawa kanonicznego). Istniejąca w prawie kanonicznym instytucja unieważnienia małżeństwa nie jest rozwiązaniem tego związku, lecz stwierdzeniem jego nieistnienia od samego początku jako nigdy niezawartego. Kodeks prawa kanonicznego wymienia przeszkody prowadzące do zerwania małżeństwa, które rozumiane są w ten sposób, że ich wystąpienie „czyni osobę niezdolną do ważnego zawarcia małżeństwa” (kanon 1073). Mamy tu więc do czynienia z niezawarciem małżeństwa przez taką osobę, a nie z rozwiązaniem małżeństwa.

2. Podstawy prawne zasady trwałości małżeństwa Liczba małżeństw rozbitych zdaje się nie potwierdzać obowiązywania w polskim prawie rodzinnym, w tym również w prawie rozwodowym, zasady trwałości. Wątpliwości wzbudza także postawa wielu spośród sędziów orzekających w sprawach rozwodowych, którzy nie respektują tej zasady, czego spektakularnym przejawem były kilkunasto-, a niekiedy nawet kilkuminutowe posiedzenia pojednawcze (od 2005 r. w konsekwencji nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego nie są one przeprowadzane). Nie zmienia to faktu, że w polskim prawie istnieje wiele norm, które ustanowiono, aby małżeństwo było instytucją trwałą. Intencja ta przyświeca szczególnie: 1) miesięcznemu okresowi oczekiwania (namysłu) na zawarcie związku małżeńskiego (art. 4 KRO); 2) przesłankom unieważnienia zawartego małżeństwa zmierzającym do tego, by związek małżeński zawierały osoby odpowiednio do niego dojrzałe (art. 10–16 KRO); Chodzi zwłaszcza o określenie progu wieku dla osób zamierzających zawrzeć związek małżeński, a także zakaz zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione, ciężko chore psychicznie czy też już żyjące w związku małżeńskim itp.

3) określeniu małżeństwa jako związku, w którym małżonkowie mają równe prawa i obowiązki i wspólnie rozwiązują istotne problemy swej rodziny (zwłaszcza art. 23, 24, 36, 97 § 2 KRO) oraz związku solidarnego, w którym są oni zobowiązani do wspólnego działania (zob. np. art. 36 i 97 KRO), w tym wspólnego zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO) i wzajemnej pomocy (art. 23 KRO); 4) uregulowaniu przesłanek rozwodowych (art. 56 KRO) i procedury rozwodowej (art. 425 i nast. KPC) w ten sposób, że sąd nie może oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych przez osobę pozwaną, lecz ma obowiązek dociekania w toku prowadzonego po-

AKjvOgA= AK


98

stępowania, czy przesłanki orzeczenia rozwodu w postaci zupełnego i trwałego rozkładu pożycia w istocie wystąpiły; 5) możliwości prowadzenia mediacji w sprawach o rozwód i o separację; Jeżeli nawet działania mediacyjne lub negocjacyjne w niewielkim stopniu przyczynią się do złagodzenia konfliktu, to z pewnością stworzą szansę na dokonanie wspólnych ustaleń w wielu trudnych kwestiach na „po rozwodzie”. To z kolei może pomóc rozwiedzionym uniknąć częstych i dramatycznych konfliktów. Dotyczą one wieloletnich sporów na temat kontaktów z dzieckiem, świadczenia alimentów, korzystania ze wspólnego mieszkania, podziału majątku itp., prowadząc do kolejnych postępowań sądowych w sprawach już raz wszak w trudnym procesie rozwodowym rozstrzyganych.

6) obowiązkowi zawieszenia postępowania w przypadku, gdy sąd nabierze przekonania, iż istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego art. 440 KPC).

III. Rozwód i separacja – standardy międzynarodowe Pomimo istotnych różnic istniejących między rozwodem a separacją, ich funkcjonalne podobieństwo sprawia, że w wielu dokumentach regulowane są razem. Przepisem kilkakrotnie w tej pracy przywoływanym, który należy przytoczyć również w kontekście problematyki rozwodowej i separacji, jest art. 9 KoPD. Zobowiązuje on państwa–strony Konwencji, aby „dziecko nie zostało oddzielone od swoich rodziców wbrew ich woli, z wyłączeniem przypadków, gdy kompetentne władze, podlegające nadzorowi sądowemu, zdecydują [...], że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęte interesy dziecka. Taka decyzja może być konieczna szczególnie w przypadkach nadużyć lub zaniedbań ze strony rodziców, gdy każde z rodziców mieszka oddzielnie, a należy podjąć decyzję co do miejsca pobytu lub zamieszkania dziecka” (art. 9 ust. 1 KoPD). Wobec nieuniknionej rozłąki dziecka z jednym z rodziców, w przypadku spraw o rozwód lub separację, szczególnego znaczenia nabiera ust. 3 tego artykułu: „państwa–strony będą szanowały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka”. Kwestii związanych z rozwodem i separacją dotyczy też kilka dokumentów Komitetu Ministrów Rady Europy1, a mianowicie: 1) rekomendacja Nr R (89)1 w sprawie świadczeń porozwodowych zalecająca przyjęcie w prawie wewnętrznym zasad pomocy małżonkom po rozwodzie w zaspokajaniu potrzeb o charakterze materialnym w taki sposób, aby małżonkowie po rozwodzie byli od siebie ekonomicznie niezależni; 2) rekomendacja Nr R (81)15 w sprawie praw do zajmowania mieszkania ro dzinnego oraz korzystania z przedmiotów gospodarstwa domowego zalecająPolskie tłumaczenie wraz z komentarzem, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 1, Prawo rodzinne, Warszawa 1994, s. 201–233, 295–316 i 326–343. 1

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

99

ca m.in. umożliwienie byłym małżonkom osobnego zamieszkania po orzeczeniu rozwodu lub separacji; 3) rekomendacja Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, której zasada 6 brzmi: „W przypadku rozwiązania małżeństwa albo separacji rodziców, uprawniony właściwy organ orzeka o wykonywaniu odpowiedzialności rodzicielskiej. W tym celu podejmuje on wszelkie stosowne środki ustalając np. podział odpowiedzialności rodzicielskiej między rodzicami albo za ich zgodą postanowi, że powinna być ona wykonywana przez oboje rodziców łącznie. Przy podejmowaniu takiej decyzji organ powinien uwzględnić porozumienie zawarte między rodzicami, jeśli nie jest ono sprzeczne z dobrem dziecka”. Polska jest stroną Konwencji o uznawaniu rozwodów i separacji podpisanej w Hadze 1.6.1970 r.1 przyjętej w celu ułatwienia uznawania sądowych orzeczeń w tych sprawach. Jest to dokument z zakresu prawa formalnego, który nie zawiera regulacji dotyczących zarówno przesłanek rozwodu lub separacji, jak i skutków orzeczeń wydanych w tego rodzaju sprawach. Konwencja – zgodnie z jej nazwą – dotyczy uznawania orzeczeń w krajach, które ją ratyfikowały wyłącznie w zakresie kwestii rozwodu lub separacji. Nie stosuje się jej natomiast do ustaleń o winie oraz do innych dodatkowych rozstrzygnięć wydawanych przy okazji orzekania o rozwodzie lub separacji, zwłaszcza dotyczących zobowiązań pieniężnych, w tym alimentacyjnych lub pieczy nad dziećmi. Zob. też rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej2.

§ 16. Rozwód I. Zagadnienia wstępne Instytucja rozwodu znana była już w starożytności. Po okresie dominacji chrześcijaństwa poszła w zapomnienie, by powrócić wraz z Reformacją, kiedy zakwestionowano sakramentalny, a więc również nierozerwalny charakter małżeństwa. Od okresu oświecenia do czasów współczesnych rozwody stawały się zjawiskiem coraz częstszym, a od II połowy XX w. – powszechnym. Wynika to z bardzo głębokich przyczyn o charakterze cywilizacyjnym (urbanizacja, industrializacja, migracja, laicyzacja), które doprowadziły w masowej skali do dezintegracji grup rodzinnych. Procesy te spowodowały upowszechnienie traktowania małżeństwa, zarówno przez prawodawców, jak i społeczeństwo, jako swoistej formy kontraktu.

1 2

Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561. Dz.Urz. UE L 338/2003, s. 1–29.

AKjvOgA= AK


100

Główną przyczyną ustania małżeństw jest w Polsce śmierć małżonka (trzykrotnie częściej śmierć męża niż żony). Liczba orzekanych rozwodów od prawie 3 dekad nie spadła poniżej 30 tys. rocznie, zaś w latach 80. XX w. przekroczyła znacznie liczbę 40 tys. (w 1984 r. doszło nawet do wydania rekordowej liczby 53 tys. rozwodów). W ostatniej dekadzie XX w., po zmianie właściwości sądów w sprawach rozwodowych i przekazaniu tych spraw sądom wojewódzkim (obecnie okręgowym), liczba orzekanych corocznie rozwodów wahała się od 30 do 40 tys. Wzrosła ona gwałtownie w roku 2004, kiedy to orzeczono 56 tys. rozwodów, by w kolejnych latach osiągnąć – według informacji GUS – w 2005 r. – 67,6 tys., w 2006 r. – 71,9 tys., w 2007 r. – 66,6 tys., w 2008 r. – 65,5 tys., a w 2009 r. – 65,3 tys. Rozwody są przyczyną ustania około 20% małżeństw. Jak łatwo policzyć na przestrzeni ostatnich 10-ciu lat rozwiodło się 1 300 000 osób. Bardzo znaczna w okresie powojennym nadwyżka liczby zawieranych małżeństw nad małżeństwami rozwiązanymi zmalała w latach 90. XX w. do zera, a w roku 1995 zanotowano nawet przewagę małżeństw rozwiązanych. Stało się tak w konsekwencji ciągle dużej liczby rozwodów oraz nieznanego wcześniej czynnika, jakim jest nienotowana w tak znacznych rozmiarach liczba małżeństw rozwiązanych przez śmierć współmałżonka. Poza niską średnią długością życia mężczyzn w Polsce, istotne znaczenie ma zjawisko nadumieralności mężczyzn w wieku produkcyjnym. Niespełna 8% rozwodzących się małżeństw nie przeżyło razem roku, 16,9% – 4 lat, a ponad 70% rozwiodło się przed upływem 14. rocznicy zawarcia małżeństwa. Jeżeli na tę informację „nałożyć” dane dotyczące posiadanych przez rozwodzących się małżonków dzieci (40,4% ma jedno, 22,4% – dwoje, a 5,1% – troje i więcej), to można stwierdzić, że zdecydowana większość rozwodów jest doświadczeniem dzieci rozwodzących się osób, a ponadto, że w zdecydowanej większości sytuacji dotyczy to dzieci małych, które niewiele lub nic nie rozumiejąc z zaistniałej sytuacji przeżywają najpierw rozmaite przejawy kryzysu rodziny, a następnie traumę rozłączenia z jednym z rodziców. Wbrew najlepszym chęciom niemal wszystkich osób zawierających związek małżeński, wiele z nich nie pokonuje próby czasu i rozpada się. Rozwód, który znany jest obecnie wszystkim świeckim ustawodawstwom (aczkolwiek poszczególne systemy prawne znacznie się od siebie różnią) jest tego formalnym wyrazem. Wśród przyczyn rozwodów, których w poszczególnych sprawach z reguły jest co najmniej kilka, wymienić należy przede wszystkim: 1) naruszenie obowiązku wierności małżeńskiej; Chodzi zarówno o niewierność w znaczeniu ścisłym, do której dochodzi wskutek pożycia cielesnego z osobą trzecią, jak i niewierność rozumianą szeroko, jako takie zachowania małżonka, które naruszają przyjęte normy moralne i obyczajowe związane z obowiązkiem wierności, jak np. specyficznego rodzaju akty sympatii, wyznania miłości, pocałunki, sztuczne zapłodnienie nasieniem mężczyzny niebędącego mężem bez zgody współmałżonka, czy też zachowania, które za naruszenie wierności uważa współmałżonek, jak np. korzystanie z pornografii, internetowa korespondencja z nieznanymi osobami o treści określanej potocznie jako flirt itp.

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

101

2) alkoholizm i inne formy uzależnień; 3) agresję; Znęcanie się nad współmałżonkiem lub dziećmi, groźby, zniewagi słowne, pobicia – zachowania tego rodzaju powodują często, że wniesienie sprawy o rozwód poprzedzane jest postępowaniem karnym prowadzonym z reguły na podstawie art. 207 KK penalizującym znęcanie się nad członkiem rodziny. W najmniejszym stopniu nie lekceważąc skali tzw. przemocy domowej należy mieć świadomość, że część spraw karnych o znęcanie się wnoszonych jest po to, aby zwiększyć szansę na uzyskanie orzeczenia eksmisji w późniejszym procesie o rozwód.

4) nieporozumienia na tle pożycia seksualnego; 5) opuszczenie małżonka i trwałe związanie się z inną osobą; 6) zaniedbywanie rodziny (brak zainteresowania rodziną i domem); W tych przypadkach często dochodzi do jednoczesnego prowadzenia postępowania rozwodowego i postępowania karnego w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa niealimentacji (art. 209 KK).

7) chorobę współmałżonka (np. długotrwałą chorobę psychiczną, chorobę weneryczną, AIDS); 8) przyczyny o podłożu ekonomicznym (np. brak własnego mieszkania); 9) różnice poglądów i przekonań, niezgodność charakterów; 10) rozłąka związana z zarobkowaniem za granicą; 11) chęć uzyskania świadczeń socjalnych dla osób samotnie wychowujących dzieci1.

II. Przesłanki materialnoprawne rozwodu 1. Rozkład pożycia małżeńskiego Jednym z obowiązków małżonków wymienionych w art. 23 KRO jest ich wspólne pożycie. Ujmowane jest ono w trzech sferach, a mianowicie jako: 1) pożycie seksualne, 2) więź duchowa i 3) więź ekonomiczna. Jeżeli więc w tych trzech sferach nastąpił między małżonkami zupełny i trwały rozkład pożycia, wówczas każdy z małżonków może żądać, aby sąd rozwiązał jego małżeństwo przez rozwód. Innymi słowy, sąd może orzec rozwód, jeżeli w toku postępowania wszczętego na skutek pozwu wniesionego przez jednego z małżonków ustali, że: W pierwszych miesiącach 2004 r. w sądach okręgowych odnotowano dwustuprocentowy wzrost liczby wpływających pozwów o rozwód i trzystuprocentowy wzrost liczby spraw o separację. Jedynym czynnikiem, który mógł mieć wpływ na pojawienie się tego zjawiska jest uchwalenie jesienią 2003 r. ustawy o świadczeniach rodzinnych. Z jej wejściem w życie, tj. od 1.5.2004 r., likwidacji uległ fundusz alimentacyjny, a utworzono (niejako w jego miejsce) dodatek dla osób samotnie wychowujących dziecko. Osobą samotną – według legalnej definicji przyjętej w tej ustawie – była osoba, która nie żyje w związku małżeńskim (pożycie w konkubinacie nie odbierało statusu osoby samotnej). Te demoralizujące regulacje uchylono w 2006 r. po uznaniu ich za sprzeczne z art. 18 Konstytucji RP przez TK (wyrok TK z 18.5.2005 r., K 16/04, OTK-A 2005, Nr 5, poz. 51). 1

AKjvOgA= AK


102

1) pożycie małżonków we wszystkich wyżej wymienionych aspektach uległo rozkładowi, 2) rozkład pożycia ma charakter: a) zupełny, to znaczy całkowity w odniesieniu do wszystkich sfer pożycia małżeńskiego oraz b) trwały, czyli taki, który istnieje od jakiegoś czasu i odwołując się do doświadczenia życiowego można stwierdzić, iż więź małżeńska w przyszłości się nie odbuduje. Przepisy prawa rozwodowego – zwłaszcza dotyczące przesłanek rozwodu – zawierając wiele zwrotów niedookreślonych („zupełny”, „trwały”, „rozkład”, „pożycie”) pozostawiają dużo miejsca na sędziowską ocenę sytuacji, jaka zaistniała między stronami procesu rozwodowego1. Warto zwrócić też uwagę na niedającą się zobiektywizować rozmaitość przyczyn, jakie konkretnych małżonków doprowadziły do rozkładu ich związku. Te same sytuacje, które dla jednych małżonków są do zaakceptowania, innych skłaniają do wystąpienia o rozwód. Trafny jest wypowiedziany ponad pół wieku temu pogląd, że „żaden czyn, ani cudzołóstwo, ani nastawanie na życie współmałżonka, ani inne czyny niedozwolone same przez się nie mogą uzasadniać żądania rozwodu, uzasadnia je stały rozkład pożycia małżonków spowodowany czynami, postępowaniem, zachowaniem lub stanem (strony pozwanej o rozwód)”2. „Z reguły przy ocenie trwałości rozkładu pożycia małżonków, który stanowi decydującą przesłankę rozwodową, bierze się pod uwagę długotrwałość rozpadu. Jednakże okoliczności sprawy mogą stworzyć inne uzasadnienie oceny, że rozpad związku jest trwały i nie ma podstaw do spodziewania się, że małżonkowie powrócą do siebie”3.

Pożycie cielesne małżonków jest wyrazem ich szczególnej więzi i mimo przemian obyczajowych w naszym kręgu kulturowym ciągle, właśnie w małżeństwie, zyskuje ono pełną aprobatę. Małżonkowie są do niego obowiązani i to – zważywszy na obowiązek wierności małżeńskiej – na zasadzie wyłączności (art. 23 KRO). Nieuzasadniona chorobą, podeszłym wiekiem lub np. agresją lub alkoholizmem współmałżonka, odmowa pożycia prowadzi niewątpliwie do zawinionego zubożenia więzi małżeńskiej i może doprowadzić do jej rozkładu. Jednocześnie jednak jest to szczególna sfera życia, w której wykonywanie obowiązku nie może być w żaden sposób wymuszane. Na straży autonomii osoby (w tym również małżonków) w sferze kontaktów intymnych stoi m.in. art. 197 KK penalizujący wymuszanie pożycia cielesnego i jakichkolwiek innych zachowań seksualnych także wówczas, gdy dotyczy to osób tworzących małżeństwo. Zważywszy na brzmienie art. 56 § 1 KRO należy zgodzić się z tezą, że jeżeli sąd ustali, iż w toku procesu rozwodowego małżonkowie utrzymują stosunki cielesne, nie może orzec rozwodu albowiem nie wystąpiła przesłanka zupełnego i trwałego rozkładu pożycia4. Stanowisko to może być Wyrok SN z 25.4.1997 r., I CKN 73/97, niepubl. Orzeczenie SN z 14.9.1948 r., C 500/48, Przegląd Notarialny 1949, Nr 3–4, s. 322. 3 Wyrok SN z 10.1.1997 r., II CKN 54/96, niepubl. 4 Orzeczenie SN z 6.10.1951 r., C 188/51, OSN 1952, Nr 3; orz. SN z 5.1.1952 r., C 431/51. 1 2

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

103

jednak kwestionowane w przypadku małżeństw rozwodzących się wskutek uzależnienia jednego z nich, kiedy drugi dotknięty jest syndromem współuzależnienia.

Drugim aspektem więzi małżeńskiej, analizowanym w toku procesu rozwodowego, jest więź psychiczna (uczuciowa, duchowa) żywiona do siebie przez małżonków. Zupełne i trwałe jej wygaśnięcie objawia się zwykle w zachowaniach małżonków nacechowanych agresywnością, lekceważeniem, nienawiścią. Jest to jednak sprawa indywidualna. Nawet przyjazne ustosunkowanie się do porzuconego małżonka nie musi oznaczać, że nie doszło do trwałego rozkładu tego aspektu ich pożycia. Rozkład więzi psychicznej, który z reguły prowadzi do wrogości między małżonkami, może wszak objawiać się też obojętnością, przy której małżonkowie mogą zachowywać się wobec siebie poprawnie. Trzecim aspektem więzi małżeńskiej, analizowanym przez sąd w procesie rozwodowym, jest więź ekonomiczna. Dając dowód znajomości trudnej sytuacji mieszkaniowej polskich rodzin Sąd Najwyższy od dawna konsekwentnie prezentuje trafne stanowisko, iż stwierdzeniu zupełnego i trwałego rozkładu tego aspektu więzi małżeńskiej nie sprzeciwia się istnienie elementów wspólnoty ekonomicznej małżonków, jeżeli wspólnota owa nie jest efektem wyboru, lecz konieczności1. Trudno nazwać bowiem małżeńską więzią gospodarczą sytuację, w której z braku możliwości zamieszkania osobno małżonkowie podzielili między siebie ciężary opłat eksploatacyjnych zajmowanego mieszkania. Z punktu widzenia przesłanki zupełnego i trwałego rozkładu pożycia w sferze ekonomicznej może zaskakiwać powszechna (zwłaszcza w ostatnich kilkunastu latach) praktyka orzekania rozwodów między małżonkami w trakcie spłacania przez nich, niekiedy wysokich, kredytów konsumpcyjnych lub mieszkaniowych czy też realizowania w tym samym czasie innych skomplikowanych i kosztownych projektów ekonomicznych np. związanych z budową domu itp. W tego rodzaju sytuacjach, których cechą jest występowanie więzi ekonomicznej, w żaden sposób niewymuszonej okolicznościami, gdyż wynikającej z faktu bycia wspólnotą małżeńską, trudno mówić o zupełnym i trwałym rozkładzie pożycia małżeńskiego w sferze ekonomicznej. W konsekwencji stwierdzenia tego rodzaju faktów sądy powinny oddalać powództwa o rozwód, czego w wielu przypadkach nie czynią.

2. Przesłanki wyłączające rozwód 2.1. Wstęp Mimo stwierdzenia, że zaistniał między małżonkami zupełny i trwały rozkład pożycia, sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli istnieją określone prawem przesłanki, które czynią orzeczenie rozwodu niedopuszczalnym (art. 56 § 2 i 3 KRO). Przesłankami negatywnymi do orzeczenia rozwodu są: 1) sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków, 2) sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego innymi niż dobro wspólnych małoletnich dzieci, 1

Uchwała SN z 28.5.1955 r., I CO 5/55, OSN 1955, Nr 3, poz. 46.

AKjvOgA= AK


104

3) wystąpienie z powództwem rozwodowym przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego. 2.2. Rozwód a zagrożenie dobra dziecka Mimo stwierdzenia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków. Dzieci wspólne to te zrodzone w małżeństwie, a także wspólnie adoptowane lub dziecko jednego z małżonków adoptowane przez drugiego małżonka. Nie są natomiast wspólnymi dzieci jednego z małżonków (wychowywane przez oboje małżonków jednak pochodzące ze związku rodzica z inną osobą), jak również dzieci adoptowane przez jednego tylko małżonka, a także dziecko przyjęte w ramach rodziny zastępczej (także w przypadku, gdy rodziną zastępczą sąd ustanowił oboje małżonków czy też wówczas, gdy małżonkowie ci wspólnie sprawują nad dzieckiem opiekę prawną). Wskazując, że przesłanką negatywną orzeczenia rozwodu jest jego sprzeczność z dobrem tych dzieci, które są małoletnie, należy zwrócić uwagę, że np. zagrożenie dobra dziecka jednego z małżonków (a pasierba drugiego z nich), jak też zagrożenie dobra wspólnych pełnoletnich dzieci małżonków, również wyłącza możliwość orzeczenia rozwodu, jako działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego. Artykuł 56 § 2 eksponuje ochronę dobra wspólnych małoletnich dzieci małżonków, by podkreślić jej bezwzględne (bo nieprzewidujące wyjątków) pierwszeństwo przed ochroną innych osób (np. pełnoletnich dzieci małżonków, przyrodniego rodzeństwa, dzieci pochodzących ze związków faktycznych). W kontrowersyjnej kwestii, czy dla dziecka bardziej korzystna, czy niekorzystna, jest sytuacja życia w rodzinie wraz ze skłóconymi rodzicami, czy też poprzez orzeczenie rozwodu doprowadzenie do zamieszkania dziecka z jednym z rodziców kosztem ograniczenia kontaktów z drugim, Sąd Najwyższy stwierdził trafnie, że „(...) brak podstaw do uznania, iż dobro dzieci z reguły nie sprzeciwia się rozwodowi; nie ma też w tym zakresie domniemania przeciwnego. W związku z tym sądy obowiązane są na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczności uzasadnić swój pogląd co do tego, czy i jaki wpływ na sytuację wspólnych małoletnich dzieci stron wywiera rozstrzygnięcie w sprawie o rozwód zarówno wtedy, kiedy rozwód orzekają, jak i wtedy, kiedy żądanie rozwodu, z powodu jego sprzeczności z dobrem małoletnich dzieci, ulega oddaleniu”1. Determinacja przynajmniej jednego z małżonków w działaniu na rzecz orzeczenia rozwodu oraz brak w zdecydowanej większości przypadków przekonujących podstaw do twierdzenia, że utrzymanie związku skłóconych małżonków będzie dla dziecka korzystniejsze od jego rozwiązania, powoduje, że w praktyce orzeczniczej niewiele jest przykładów spraw, w których sąd oddalił powództwo o rozwód ze względu na zagrożenie, jakie wiąże się z tym dla dobra wspólnych małoletnich dzieci małżonków. 1

Uchwała SN z 18.3.1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, Nr 5, poz. 77.

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

105

W toku postępowania w sprawie o rozwód weryfikowanie przez sąd omawianej przesłanki rozwodowej wiąże się często z koniecznością pozyskania opinii opartej na wynikach badań dzieci przez biegłych psychologów z rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. 2.3. Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego Rozwód jest niedopuszczalny, jeśli jego orzeczenie stałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (innymi niż zagrożenie dobra dziecka). Takim powodem może być w szczególności dobro innych osób niż wspólne małoletnie dzieci, a więc np. dobro dziecka jednego z małżonków (pasierba drugiego z nich), dobro pozwanego małżonka, dobro pełnoletnich dzieci małżonków (zwłaszcza, kiedy są osobami niepełnosprawnymi, a więc wymagającymi pomocy), dobro dziecka poczętego czy też dobro małoletniej wychowanicy małżonków1. Zdaniem Sądu Najwyższego, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego było żądanie rozwodu w sprawie dotyczącej nieuleczalnie chorej małżonki, po 30 latach pożycia małżeńskiego. Sytuacja ta wymagała bowiem od jej męża przyczynienia się do ulżenia w miarę możliwości jej losowi i bycia dla niej podporą psychiczną w cierpieniach, a nie wytaczania sprawy o rozwód2. Sąd Najwyższy oddalił też powództwo rozwodowe jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sprawie, w której „w niedługi czas po zawarciu związku małżeńskiego, gdy pozwana zaszła w ciążę, strony zdecydowały spędzenie płodu i na skutek wykonania tej decyzji nastąpiło uszkodzenie wnętrzności pozwanej, która pozostała kaleką potrzebującą stałej opieki lekarskiej, zdolną do pracy jedynie częściowo. Nieszczęście jakie spotkało pozwaną, jest nieszczęściem wspólnym stron, w tych okolicznościach powód miał szczególny obowiązek nieporzucania pozwanej”3.

Powyższe orzeczenia dotyczą kwestii pojmowania małżeństwa jako wspólnoty, która – nawet jeśli ulega dezorganizacji i dezintegracji – wymaga od małżonków minimum wzajemnej lojalności, której zabrakło powodom w sprawach rozpatrywanych przez Sąd Najwyższy. 2.4. Żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia Sąd nie może orzec rozwodu, jeśli z jego żądaniem wystąpił małżonek wy łącznie winny rozkładowi pożycia. Sytuacja taka nie stoi jednak na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu, jeżeli drugi małżonek wyrazi na to zgodę albo jeśli odmowa wyrażenia przez niego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 3 KRO). Wyłączność winy powoda powinna wynikać z zebranego przez sąd materiału dowodowego, a nie np. tylko z treści powództwa lub stanowiska strony pozwanej, czy też nawet ze zgodnych twierdzeń obu stron procesu. Stwierdzenie przez sąd, iż Orzeczenie SN z 8.12.1953 r., II C 1333/53, PiP 1954, z. 5, s. 903. Orzeczenie SN z 18.9.1952 r., C 1283/52, OSNCP 1953, Nr 3, poz. 84; odmiennie – moim zdaniem błędnie – w odniesieniu do ciężkiej choroby psychicznej małżonka, przy której żądanie rozwodu przez współmałżonka nie jest, zdaniem Sądu Najwyższego, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – orz. SN z 2.7.1960 r., I CR 491/61, OSPiKA 1963, Nr 3, poz. 68. 3 Orzeczenie SN z 15.7.1958 r., III CR 1225/57, OSPiKA 1959, Nr 11, poz. 289. 1 2

AKjvOgA= AK


106

wina rozkładu pożycia jest obopólna, sprawia, że omawiana przesłanka negatywna rozwodu nie występuje i to nawet w przypadku, gdy stronie powodowej można ją przypisać w znacznie większej mierze niż stronie pozwanej. Odmowa zgody na rozwód wyrażona przez małżonka niewinnego rozkładu pożycia jest jego prawem. Skorzystanie z tego prawa nie może być w zasadzie zakwalifikowane jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. „Domniemanie przemawia za tym, że ten, kto korzysta ze swego prawa, czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego. Dopiero istnienie szczególnych okoliczności może domniemanie to obalić i pozwolić na zakwalifikowanie określonego zachowania jako nadużycie prawa nie zasługującego na poparcie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego”1. Możliwość określenia odmowy zgody na rozwód przez małżonka niewinnego rozkładowi pożycia, jako zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 3 in fine KRO), wywołuje kontrowersje. Kiedy rozwodu domaga się małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego, owa odmowa poczytywana jest w orzecznictwie za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, gdy powód wykaże, iż postawa strony pozwanej uniemożliwia mu zawarcie nowego związku małżeńskiego, mimo że niebawem ma się w tym związku urodzić dziecko. Ta praktyka orzecznicza sprawia, iż powodowie (małżonkowie wyłącznie winni rozkładowi pożycia), zmierzając do uzyskania rozwodu, osiągają zamierzony efekt przedstawiając sądowi zaświadczenie lekarskie o ciąży swej nowej partnerki (lub o ciąży własnej, gdy powództwo wytoczyła kobieta). Zaświadczenie to, które jest wszak przede wszystkim dowodem niewierności powoda, a więc jego winy rozkładu pożycia, traktowane jest jako podstawa do wyrażenia negatywnej oceny zachowania niewinnej rozkładowi pożycia strony pozwanej. W konsekwencji można podzielić zarzut, że art. 56 § 3 KRO jest pod względem aksjologicznym wewnętrznie sprzeczny, gdyż dopuszcza możliwość napiętnowania osoby niewinnej (skoro powód określony jest jako osoba wyłącznie winna, to małżonek powoda winy w żadnym stopniu nie ponosi). W orzecznictwie Sądu Najwyższego podejmowane są próby takiego interpretowania omawianego przepisu, by orzekając rozwód uniknąć krzywdzącej oceny osoby niewinnej rozkładu pożycia. Świadczy o tym stanowisko Sądu Najwyższego, że „[...] z uznaniem odmowy na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie musi łączyć się ujemna kwalifikacja moralna małżonka [...] (tego, który odmawia zgody – uwaga Aut.)”, gdyż „na wynikach oceny zachowania małżonka odmawiającego zgody na rozwód powinny ważyć przede wszystkim przesłanki o charakterze przedmiotowym. Pominięcie odmowy zgody na rozwód, jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, powinno zatem nastąpić wówczas, gdy w danych okolicznościach nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać niepożądane skutki społeczno-wychowawcze. Podstawowe znaczenie ma tutaj teza, że celem rozwodu jest eliminacja szkody, jaką z punktu widzenia społecznego byłoby utrzymywanie formalnych związków małżeńskich, gdy małżeństwo faktycznie nie istnieje i nie ma szans na jego dalsze funkcjonowanie. W tej sytuacji, oceny skuteczności odmowy zgody na rozwód należy dokonywać zwłaszcza w kontekście przy1

Wyrok SN z 7.12.1965 r., III CR 278/65, OSNCP 1966, Nr 7, poz. 130.

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

107

czyn rozkładu oraz z uwzględnieniem sytuacji, jaka powstała w czasie braku pożycia małżonków, a więc np. związków pozamałżeńskich i dzieci w nich urodzonych, jak też społecznej celowości legalizacji tych związków”1. Innymi słowy, sprzeczność z zasadami współżycia społecznego odmowy zgody na rozwód nie musi (i nie powinna) być konsekwencją negatywnej oceny postawy strony pozwanej, lecz negatywnej opinii sądu o dającej się przewidzieć przyszłości rozwodzącego się małżeństwa i nowego związku, w którym żyje strona powodowa, w porównaniu z możliwymi do przewidzenia następstwami wyrażenia owej zgody. Warto przytoczyć też orzeczenie dotyczące problemów światopoglądowych, jakich przysparza perspektywa rozwodu osobom traktującym swój związek małżeński również w wymiarze sakramentalnym. Zdaniem Sądu Najwyższego, „brak podstaw do przyjmowania, że odmowa zgody na rozwód ze względów moralnych i religijnych jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Nie wyklucza to możliwości uznania odmowy zgody za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego z innych przyczyn”2.

Doceniając wysiłki interpretacyjne Sądu Najwyższego można postawić tezę, iż jeżeli ustawodawca zamierzał dać możliwość skutecznego żądania rozwodu osobom wyłącznie winnym rozkładu pożycia, to mógł i powinien był wyrazić tę ideę w sposób, który nie byłby krzywdzący dla ich niewinnych współmałżonków.

III. Skutki prawne rozwodu 1. Uwaga wstępna Sens postępowania rozwodowego i charakteru wyroku rozwodowego oddaje trafnie teza wyroku Sądu Najwyższego głosząca, że nie chodzi w nim wyłącznie o ewentualne rozwiązanie małżeństwa, lecz jest to sprawa, „w której sąd w związku z taką decyzją orzeka o całości spraw rodziny. Prawo polskie realizuje więc założenie, które określa jako zasadę integralności wyroku rozwodowego”3. Tak sformułowany sens postępowania i wyroku rozwodowego określić można jako model, od którego znacząco odbiega rzeczywistość sprowadzająca owe postępowania do rozwiązania małżeństwa bez dobrych efektów w kreowaniu przyszłości rozbitej rodziny po rozwodzie.

Przez skutki prawne rozwodu rozumieć będziemy wszelkie rozstrzygnięcia sądu, jakie składają się na treść wyroku rozwodowego oraz prawne konsekwencje tych rozstrzygnięć. Wyrok oddalający pozew sąd wydaje, jeśli nie wystąpiły przesłanki, które rozwód umożliwiają (art. 56 § 1 KRO) oraz wówczas, gdy istnieją okoliczności wyłączające możliwość udzielenia rozwodu (art. 56 § 2 i 3 KRO). Sporne między małżonkami kwestie związane np. ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej, dostarczaniem środków utrzymania, zarządem majątkiem i inne mogą wówczas zostać rozstrzygnięte w toku odrębnych postępowań. Wyrok SN z 10.5.2000 r., III CKN 1032/99, OSNC 2001, Nr 7–8, poz. 102, s. 19. Wyrok SN z 10.9.1997 r., II CKN 292/97, niepubl. 3 Wyrok SN z 16.7.1968 r., II CR 277/68, OSNCP 1969, Nr 3, poz. 58. 1 2

AKjvOgA= AK


108

Wyroki oddalające powództwo rozwodowe zapadają niezmiernie rzadko. W sprawach, w których mogłyby one zapaść dochodzi bowiem często do cofnięcia pozwu lub do umorzenia postępowania zawieszonego przez sąd wobec braku wniosku o jego podjęcie. Orzeczenie takie ma powagę rzeczy osądzonej, dlatego małżonkowie nie mogą wystąpić o rozwód podając te same fakty i okoliczności, które istniały przed ostatnią rozprawą poprzedzającą wydanie wyroku1. Wyrok orzekający rozwód zawiera kilka elementów – niektóre muszą pojawić się w każdym takim orzeczeniu, a wystąpienie lub brak innych zależy od stanu faktycznego sprawy oraz wniosków stron. Każdy wyrok rozwodowy rozpoczyna formuła o rozwiązaniu małżeństwa, a następnie znajdują się w nim rozstrzygnięcia dotyczące: 1) winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego (na zgodne żądanie stron sąd odstępuje od orzekania w tej kwestii), 2) sprawowania władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwodzących się małżonków, 3) kontaktów rodziców z dziećmi po rozwodzie, 4) dostarczania środków utrzymania na rzecz ich małoletnich dzieci, 5) sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie, 6) kosztów procesu. Na żądanie małżonka sąd orzeka również o: 1) obowiązku alimentacyjnym między małżonkami po rozwodzie (art. 60 KRO), 2) eksmisji małżonka (art. 58 § 2 zd. 2 KRO) oraz 3) podziale majątku wspólnego, jednakże w tym przypadku czyni to jedynie wówczas, jeśli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 KRO). Ponadto na zgodny wniosek stron sąd orzeka o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z małżonków lub o sposobie jego podziału. 2. Wina rozkładu pożycia Orzekając rozwód sąd ma obowiązek wskazać, która ze stron jest winna roz kładu pożycia. Sąd nie będzie jednak orzekał o winie w rozkładzie pożycia, jeżeli strony (małżonkowie) zgodnie zażądają zaniechania wydania orzeczenia w tej kwestii. Strony mogą o to wystąpić zarówno w toku postępowania przed sądem I instancji, jak również w postępowaniu apelacyjnym. Wiążące dla sądu będzie również cofnięcie żądania zaniechania orzekania o winie choćby nastąpiło w postępowaniu apelacyjnym2. Natomiast nieorzeczenie o winie „w razie braku zgodnego żądania małżonków o jego zaniechanie stanowi rażące naruszenie prawa”3. Orzeczenie SN z 30.9.1952 r., C 1073/52, OSNC 1953, Nr 4, poz. 111. Orzeczenie SN z 3.9.1958 r., 3 CR 226/58, OSPiKA 1958, Nr 12, poz. 314. 3 Wyrok SN z 25.5.1971 r., III CRN 105/71, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

109

W przypadku zgodnego żądania odstąpienia od orzekania o winie następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy rozkładu pożycia. Zdarza się, że strony wnoszą o odstąpienie od orzekania o winie nie chcąc płacić wysokiej, przede wszystkim psychicznej ceny trudnego i często upokarzającego postępowania dowodowego. Bywa, że dzieje się tak również wówczas, gdy wina jednego z małżonków w doprowadzeniu do rozkładu pożycia jest ewidentna. Szanując motywy wnoszących o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie, należy jednak zwrócić uwagę na konsekwencje prawne takiego żądania. Poza pozbawieniem wyroku rozwodowego etycznej oceny zaistniałej sytuacji, jego efektem są również skutki ściśle prawne, związane zwłaszcza z niemożliwością wystąpienia przez małżonka faktycznie niewinnego rozkładu pożycia o alimenty po rozwodzie w trybie art. 60 § 2 KRO. Przepis ten pozwala żądać alimentów od małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia bez potrzeby wykazywania przez wnoszącego o alimenty, iż jest w niedostatku. Wystarczy, że małżonek niewinny wykaże, iż w wyniku rozwodu jego sytuacja materialna uległa istotnemu pogorszeniu. W kontekście wniosku o nieorzekanie o winie trudno też uzasadnić ewentualny wniosek o eksmisję małżonka winnego rozkładu pożycia, gdy ten swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie. Trudno przyjąć bowiem, że małżonek niewinny rozkładowi pożycia (a takim formalnie jest małżonek niewymieniony w wyroku jako winny) jest zarazem osobą spełniającą przesłankę do eksmisji. Nie jest to jednak niemożliwe np. w szczególnym przypadku, gdy rozkład pożycia między małżonkami nastąpił przed laty i nie chcą oni wracać do tego zagadnienia, zgodnie żądając zaniechania orzekania o winie, natomiast aktualny i palący jest problem nagannego zachowania jednego z małżonków (alkoholizm, awantury, dewastacja mieszkania) uniemożliwiającego dalsze wspólne zamieszkiwanie z nim pozostałych członków rodziny. Ze względu na zgodne żądanie stron sąd odstąpi od orzekania o winie w rozkładzie pożycia orzekając jednocześnie eksmisję.

Ocena winy rozkładu pożycia w wielu przypadkach wywołuje kontrowersje i bywa w procesie rozwodowym przedmiotem ostrych sporów. Ich ilustracją mogą być następujące tezy orzeczeń Sądu Najwyższego: 1) „Brak podstaw do obciążenia małżonka współwiną rozkładu na tej podstawie, że dopuścił się niewierności małżeńskiej przed kilkunastu laty, jeżeli współmałżonek przez kilkanaście lat kontynuował pożycie, wiedząc od początku o zdradzie”1. 2) „Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły jest winnym rozkładu pożycia”2. 3) „Przypisanie małżonkowi winy w powstaniu rozkładu pożycia wymaga ustalenia, że małżonek naruszył obowiązki wynikające z art. 23 KRO wskutek umyślnego, czy choćby nieumyślnego postępowania”3.

Orzeczenie SN z 25.8.1960 r., IV CR 190/60, OSPiKA 1961, Nr 5, poz. 132. Wyrok SN z 6.5.1997 r., I CKN 86/97, niepubl. 3 Wyrok SN z 1.10.1997 r., I CKN 246/97, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


110

4) „Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcję na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych dzieci, nie jest moralnie naganne, i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego”1. 5) Zmiana religii przez jednego z małżonków może być – w konkretnych okolicznościach – uznana za zawinioną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego (art. 57 § 1 KRO)2. 3. Władza rodzicielska po rozwodzie Kolejne rozstrzygnięcie, jakie musi zapaść w wyroku rozwodowym, dotyczy sprawowania władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi małżonków. W tej kwestii (i w sprawie kontaktów z dzieckiem) sąd ma obowiązek uwzględnić zawarte przez małżonków porozumienie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka (art. 58 § 1 KRO). Sugestia, by rozwodzący się małżonkowie podjęli próbę zawarcia takiego porozumienia (określanego w literaturze jako plan wychowawczy), związana jest z funkcjonowaniem od kilku lat w sprawach o rozwód instytucji mediacji i tendencją do łagodzenia w tych sprawach konsekwencji kontradyktoryjnego charakteru postępowania na rzecz elementów nakłaniających strony do dialogu. Rozstrzygając o władzy rodzicielskiej sąd powinien kierować się dyrektywą, by rodzeństwo wychowywało się po rozwodzie rodziców wspólnie. Tę generalnie słuszną ideę uzupełniono równie trafnym zastrzeżeniem: „chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia”. Jeżeli chodzi o warianty ukształtowania władzy rodzicielskiej po rozwodzie, to sąd może: 1) pozostawić pełnię władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom; Jest to możliwe, jeżeli złożą oni w tej kwestii zgodny wniosek i przedstawią sądowi zawarte przez siebie porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd uwzględni taki wniosek, jeżeli będzie on zgodny z dobrem dziecka i zasadne jest oczekiwanie, że rodzice będą współdziałać w sprawach dotyczących dziecka. W innym przypadku, tj. gdy strony wniosku nie złożą albo wniosek będzie budził wątpliwości co do zgodności z dobrem dziecka czy też jeśli zachowanie stron nie będzie wskazywało na istnienie możliwości współdziałania po rozwodzie, sąd nie będzie mógł pozostawić pełni władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom; 2) powierzyć władzę rodzicielską jednemu z małżonków, wyznaczając drugie mu zakres uprawnień i obowiązków w sprawach dotyczących osoby dziecka; Nie jest to pod względem formalnym sposób ograniczenia władzy rodzicielskiej, lecz uregulowanie sposobu jej sprawowania w szczególnej sytuacji, jaką stwarza rozwód rodziców dziecka i osobne zamieszkiwanie jednego z nich. Względy praktyczne, a nie zagrożenie dobra dziecka (przesłanka ograniczenia władzy rodzicielskiej, zgodnie z art. 109 § 1 KRO) są jego przyczyną. Z punktu widzenia ochrony praw dziecka 1 2

Wyrok SN z 5.12.1997 r., I CKN 597/97, OSNCP 1998, Nr 6, poz. 99. Wyrok SN z 25.8.2004 r., IV CK 609/03, OSNC 2003, Nr 7–8, poz. 139.

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

111

(prawa do rodziny, prawa do styczności z obojgiem rodziców) lepsze wydaje się rozwiązanie zapewniające dziecku większą symetrię w relacjach z obojgiem rodziców, a więc zapewniające obojgu w miarę zrównoważony udział w sprawowaniu władzy rodzicielskiej nad dzieckiem (jak w pkt 1). Tymczasem użycie w art. 58 § 1a słowa „ograniczając” jest błędem, który wprowadza do relacji między rozwodzącymi się małżonkami fałszywy sygnał, że oto jednemu z nich sąd pozostawił pełnię władzy rodzicielskiej, zaś drugiemu – w konsekwencji rozwodu – zakres tej władzy umniejszył. Jeżeli po rozwodzie byli małżonkowie pozostają w konflikcie (co jest częste), taka dystynkcja staje się swoistym atutem inspirującym tego małżonka, z którym dziecko mieszka, do ograniczenia kontaktów dziecka z drugim rodzicem oraz do pomijania zdania tego drugiego rodzica przy rozstrzyganiu istotnych spraw dotyczących dziecka. Słowem, generuje to skutki, których nie da się pogodzić z dobrem dziecka rozwodzących się małżonków.

3) orzec o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Takie orzeczenie zapaść może, jeżeli w stosunku do jednego lub obojga rodziców sąd stwierdzi występowanie przesłanek określonych w art. 109, 110 lub 111 KRO, pozwalających lub nakazujących dokonanie ingerencji w sferę ich władzy rodzicielskiej. W razie zmiany okoliczności, jeżeli przemawia za tym dobro dziecka, sąd opiekuńczy (a więc już nie sąd okręgowy orzekający rozwód) może zmienić zawarte w wyroku rozwodowym orzeczenie o władzy rodzicielskiej i o sposobie jej wykonywania (art. 107 KRO). 4. Kontakty z dzieckiem po rozwodzie Istotnym zagadnieniem w sprawach rozwodowych jest określenie sposobu kon taktowania się (styczności) z dzieckiem przez rodzica, z którym po rozwodzie nie będzie ono mieszkać. Z punktu widzenia analizy procesu rozwodowego, w zagadnieniu tym na pierwszy plan wysuwa się kategoria praw należnych rodzicowi (temu, który po rozwodzie nie będzie zamieszkiwał z dzieckiem). Tymczasem nierozerwalnie z tym związane i daleko ważniejsze jest jednak prawo dziecka do styczności z obojgiem rodziców. To właśnie ochrona tego prawa dziecka powinna być w postępowaniu rozwodowym realizowana ze szczególną konsekwencją. W sytuacji konfliktu dorosłych i ich emocjonalnego zaangażowania prowadzącego często do nadmiernego koncentrowania się na własnych problemach, rolą sądu powinno być poświęcenie należytej uwagi ochronie prawa dziecka do styczności z obojgiem rodziców (art. 9 KoPD). Ranga tego zagadnienia wiąże się z naganną postawą wielu rodziców, z którymi po rozwodzie dziecko mieszka (z reguły matek), utrudniających dziecku kontakty z drugim rodzicem. Jest to swoiste faktyczne rozwodzenie z nim jego dziecka. Nasilenie złej woli (wzmacniane niewydolnością egzekwowania ustalonych sądownie kontaktów) sprawia, że rodzic nie dostrzega, iż szykana jaką skierował w stronę byłego małżonka, przynosi największą szkodę dla rozwoju dziecka, zwłaszcza w sferze emocjonalnej. Wielu rozwodzących się małżonków wciąga w swój konflikt dzieci. Tracąc umiejętność samokontroli i dystans do swego dramatu dopuszczają się instrumentalnego ich traktowania, wprowadzając

AKjvOgA= AK


112

je w szczegóły małżeńskich sporów i wymagając od nich opowiedzenia się po swej stronie. Trwa to zresztą, a niekiedy nawet nasila się, po orzeczeniu rozwodu. W wypowiedziach racjonalizujących takie postępowanie używa się niekiedy sformułowania „walka o dziecko”, gdy tymczasem jest to raczej walka dzieckiem traktowanym jako narzędzie do zadawania bólu współmałżonkowi. Postulat korzystania w postępowaniu rozwodowym z psychologicznej mediacji nabiera szczególnej rangi, gdy patrzy się nań przez pryzmat dobra dzieci uwikłanych w konflikt dorosłych. Jest ona szansą dla dzieci rozwiedzionych rodziców na swobodne kontaktowanie się zarówno z matką, jak i z ojcem (wyjąwszy jedynie przypadki skrajnie patologicznej postawy któregoś z nich), zaś dla rodziców szansą na wypracowanie sposobów współdziałania w wychowywaniu dziecka.

Zagadnienie kontaktów z dzieckiem, nie tylko po rozwodzie rodziców, ale i w wielu innych trudnych sytuacjach, gdy np. kontakty z dziadkami utrudniają pozostający z nimi w konflikcie rodzice dziecka, czy też w przypadku utrudniania dziecku kontaktów z rodzicami przez rodzinę zastępczą, w której zostało ono umieszczone, uregulowano w specjalnie temu zagadnieniu poświęconym Oddziale 3 Rozdziału II KRO – Stosunki między rodzicami a dziećmi (art. 113–1136 KRO). W tym miejscu pozostaje w związku z tym jedynie stwierdzić, że w sprawach o rozwód sąd ma obowiązek orzec o kontaktach dziecka z jego rodzicami, a do szczegółowych uwag na temat tych kontaktów należy odesłać do § 24. 5. Dostarczanie środków utrzymania Ustaliwszy sposób sprawowania władzy rodzicielskiej i realizowania kontaktów, sąd orzeka w kwestii sposobu zaspokajania przez rodziców potrzeb związanych z utrzymaniem i wychowaniem dzieci, czyli zasądza na ich rzecz alimenty. Sposób rozstrzygania tej kwestii w wyroku rozwodowym nie odbiega od sposobu rozstrzygania jej w sprawach dotyczących wyłącznie alimentacji, stąd zasadne jest odesłanie w tym miejscu do rozdz. III, § 25. Specyficznie i w sposób ściśle osadzony w kontekście rozwodu uregulowano istnienie i zakres obowiązku alimentacyjnego dotyczącego rozwiedzionych małżonków. Rozstrzygnięcie tej kwestii zostanie zamieszczone w wyroku rozwodowym tylko w wypadku wystąpienia z żądaniem przez uprawnionego małżonka. Bez wyrażenia przez niego żądania, sąd zagadnienia tego z urzędu nie rozstrzyga. Brak takiego wniosku nie pozbawia jednak możliwości wystąpienia z roszczeniem alimentacyjnym w stosunku do byłego małżonka w oddzielnym procesie już po orzeczeniu rozwodu. Istnienie i zakres obowiązku alimentacyjnego między małżonkami po rozwodzie zależy, jak już powiedziano, od sposobu rozstrzygnięcia kwestii winy rozkładu pożycia. Można wyróżnić 3 sytuacje: 1) małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (a więc w przypadku, gdy sąd nie orzekał o winie albo gdy orzekł winę obopólną), jeżeli popadł w niedostatek, może żądać od drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania stosownie do swych usprawiedliwionych potrzeb oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego;

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

113

Mamy tu do czynienia z określeniem przesłanek powstania obowiązku alimentacyjnego i ukształtowania jego zakresu w sposób wyznaczony w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o obowiązku alimentacyjnym. Jest on bowiem konsekwencją istnienia w przeszłości więzi rodzinnoprawnej łączącej uprawnionego z zobowiązanym, niemożności zaspokojenia przez uprawnionego jego usprawiedliwionych potrzeb w stopniu uzasadniającym określenie tego stanu mianem niedostatku oraz istnienia możliwości zarobkowych i majątkowych pozwalających owe potrzeby zaspokoić po stronie osoby zobowiązanej.

2) małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia nie może od byłego współmałżonka żądać alimentów nawet wówczas, gdyby popadł po rozwodzie w niedostatek. Jest to swoista, odłożona w czasie, sankcja za spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego i sprzeniewierzenie się wyrażonej w art. 23 KRO wizji małżeństwa jako związku osób odpowiedzialnych, dbających o jego powodzenie; Wyłącznie winny rozkładu pożycia X, którego małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód 2 lata temu, popadł w skrajną biedę. Nie może on żądać alimentów od swej byłej żony, której po rozwodzie zaczęło się znakomicie powodzić ekonomicznie. Pozostaje mu poszukiwać alimentów u dzieci, rodziców, rodzeństwa lub wystąpić o wsparcie z pomocy społecznej.

3) małżonek rozwiedziony nieuznany winnym rozkładu pożycia, którego sytuacja materialna po rozwodzie (i bezpośrednio w konsekwencji rozwodu) uległa istotnemu pogorszeniu, może żądać alimentów od byłego współmałżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia także wówczas, gdy mimo istotnego pogorszenia sytuacji materialnej nie popadł w niedostatek. Również w tym wypadku mamy do czynienia z ekonomiczną sankcją wobec małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia połączoną z zapewnieniem ochrony małżonkowi niewinnemu, który w konsekwencji rozwodu znalazłby się w gorszej sytuacji materialnej niż ta, jaka była jego udziałem w trakcie trwania małżeństwa. Można omawianą regulację interpretować również jako przejaw kontynuacji po rozwodzie obowiązującej w prawie alimentacyjnym zasady równej stopy życiowej w ramach rodziny nuklearnej (socjologowie rodziny tak określają rodzinę jedno- i dwupokoleniową). Ona, on i dziecko, kiedy żyli razem osiągali dochód wyłącznie z jego wynagrodzenia – w wysokości 15 tys. zł miesięcznie. Po rozwodzie orzeczonym z jego wyłącznej winy, ona podjęła pracę jako pielęgniarka zarabiając 1,7 tys. zł. Tytułem alimentów na dziecko otrzymywała 2,8 tys. zł. Osiągane wynagrodzenie z pewnością wystarcza na zaspokojenie jej osobistych potrzeb, jednakże w konsekwencji rozwodu ekonomiczny poziom jej życia uległ i tak znacznemu obniżeniu. W związku z orzeczeniem rozwodu z jego wyłącznej winy, może ona żądać od niego alimentów dla siebie w kwocie, która zapewni jej poziom życia zbliżony do tego, na jakim żyła przed rozwodem.

Zgodnie z art. 60 § 3 KRO, obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jeżeli zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (w przypadku nieorzekania o winie na skutek zgodnego żądania współmałżonków), wówczas obowiązek ten wygasa także z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Okres 5 lat nie dotyczy obowiązku dostarczania środków utrzymania obciążającego małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia.

AKjvOgA= AK


114

Ze względu na wyjątkowe okoliczności, na żądanie uprawnionego, sąd może przedłużyć pięcioletni termin świadczenia alimentów na rzecz współmałżonka po rozwodzie. Przedłużenie wymienionego terminu może sąd orzec, jeżeli wystąpią ku temu wyjątkowe okoliczności (np. zapadnięcie przez osobę uprawnioną na ciężką chorobę), o ile owe okoliczności powstały przed upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, a nie po tym terminie1. Sąd Najwyższy trafnie orzekł, że nie dochodzi do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego względem rozwiedzionego małżonka w konsekwencji zawarcia przez niego związku małżeńskiego skutecznego wyłącznie w sensie religijnym, a więc niewywołującego skutków na gruncie prawa świeckiego. Zdarzenie to jest jednak okolicznością, którą sąd powinien uwzględnić oceniając zgodność dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami współżycia społecznego2. Konsekwentnie należy przyjąć, że omawiany obowiązek alimentacyjny nie ustaje również w wyniku nawiązania konkubinatu przez małżonka uprawnionego. Fakt ten może jednak mieć wpływ na istnienie i zakres obowiązku określonego w art. 60 KRO, jeżeli w wyniku nawiązania konkubinatu sytuacja ekonomiczna małżonka uprawnionego ulegnie poprawie na tyle, że żądaniu przez niego alimentów można by zarzucić sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Należy dodać, że po wejściu w życie art. 1441 KRO każdy przypadek żądania alimentów, wyjąwszy żądanie ich przez małoletnie dzieci, musi być oceniany przez pryzmat zasad współżycia społecznego.

W każdym przypadku obowiązek alimentacyjny wygasa jednak zgodnie z ogólnymi regułami przyjętymi w tej kwestii w prawie alimentacyjnym, czyli przez śmierć zobowiązanego lub uprawnionego (art. 139 KRO) lub na skutek zmiany stosunków (utrata możliwości zarobkowych lub majątkowych przez dłużnika, a także powstanie możliwości samodzielnego zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb przez osobę uprawnioną). 6. Korzystanie ze wspólnego mieszkania po rozwodzie W intencji powodów, powództwo rozwodowe ma doprowadzić do rozdzielenia życiowych losów dotychczasowych małżonków. Tymczasem często jest to iluzją, gdyż wielu rozwiedzionych małżonków po rozwodzie zamieszkuje razem. Co więcej, ich sytuacja materialna nie daje im szansy na zamieszkanie osobno w dającej się przewidzieć perspektywie czasowej. W związku z tym ważnym elementem wyroku rozwodowego jest rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania małżonków po rozwodzie. Zagadnienie to nie budzi kontrowersji i ostrych sporów w sprawach, w których strony złożą zgodny wniosek, aby sąd w wyroku rozwodowym orzekł o podziale ich wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, gdyż drugi małżonek wyraził zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia mu lokalu zastępczego, o ile rzecz jasna podział mieszkania bądź jego przyznanie jednemu z małżonków, są możliwe (art. 58 § 2 zd. 3 KRO). W sprawach rozwodowych nieczęsto występują jednak łącznie wysoki standard ekonomiczny małżonków (odpo1 2

Wyrok SN z 28.1.1999 r., III CKN 1041/98, OSNCP 1999, Nr 9, poz. 149. Uchwała SN z 17.12.1991 r., III CZP 131/91, OSNC 1992, Nr 6, poz. 107.

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

115

wiednio duże mieszkanie lub 2 mieszkania) i ich dobra wola. Kontrowersje prawne nie wiążą się też z rozstrzyganiem spraw rozwodowych w diametralnie odmiennych przypadkach, w których nie ma żadnych możliwości dokonania fizycznego podziału mieszkania quo ad usum (małżonkowie mieszkają w jednej izbie). Wówczas sąd odstępuje od orzekania w tej kwestii. W przypadku braku zgodnych wniosków stron lub wobec niemożliwości ich realizacji, sąd ma obowiązek rozstrzygnąć w wyroku rozwodowym o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków z ich wspólnego mieszkania w okresie wspólnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie. Sąd orzekając w tej kwestii nie zmienia podstaw prawnych zamieszkiwania małżonków w ich mieszkaniu, nie tworzy też prawnego podziału mieszkania. Skutkiem orzeczenia jest jedynie faktyczne (a nie prawne) rozdzielenie byłych małżonków w ramach mieszkania, które pod względem prawnym jest nadal ich wspólne. Sąd wydając orzeczenie obowiązany jest uwzględnić przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 58 § 4 KRO). W przypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem (dopuszczanie się aktów przemocy, awanturowanie się, alkoholizm itp.) uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd – na żądanie drugiego małżonka – może nakazać jego eksmisję. Eksmisję tę sąd może orzec jedynie ze wspólnego mieszkania małżonków lub z mieszkania należącego wyłącznie do małżonka wnoszącego o eksmisję. Nie można natomiast w tym trybie usunąć z mieszkania małżonka, który jest jego wyłącznym właścicielem (gdy mieszkanie jest składnikiem jego majątku osobistego) lub któremu przydzielono to mieszkanie w związku z wykonywaniem przez niego czynności zawodowych (mieszkania funkcyjne). Skutkiem orzeczenia eksmisji jest niemożność dalszego wspólnego zamieszkiwania przez wyeksmitowanego małżonka. Orzeczenie to nie pozbawia go jednak tytułu prawnego, jaki mu przysługuje do lokalu. Do rozliczenia z tego tytułu może dojść w ramach postępowania o podział majątku. Artykuł 58 § 2 KRO jest podstawą do żądania eksmisji wyłącznie w toku procesu rozwodowego1. Ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego2 zawiera przepis pozwalający małżonkowi wystąpić o eksmisję współmałżonka, a także byłego współmałżonka (czyli zarówno w trakcie małżeństwa, jak i już po rozwodzie), jeżeli ten swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie (art. 13 tej ustawy), a więc w okolicznościach określonych w taki sam sposób, jak w powołanym art. 58 § 2 KRO.

7. Podział majątku wspólnego W wyroku rozwodowym sąd może też orzec o podziale majątku wspólnego małżonków. Dojdzie do tego, gdy jedna ze stron wystąpi w tej kwestii ze stosownym wnioskiem, a sąd uzna, iż przeprowadzenie podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. 1 2

Uchwała SN z 20.9.1990 r., III CZP 53/90, OSNCP 1991, Nr 4, poz. 43. Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 150.

AKjvOgA= AK


116

8. Uwagi końcowe W konsekwencji uprawomocnienia się wyroku rozwodowego małżonkowie stają się osobami stanu wolnego i jako tacy mogą wstąpić w nowy związek małżeński. Ponadto ich dotychczas wspólny majątek, jeżeli żyli w ustroju wspólności, będący wspólnością w częściach idealnych, staje się wspólnością w częściach ułamkowych, może też powstać między nimi obowiązek alimentacyjny, dla którego podstawę materialnoprawną stanowi art. 60 KRO. Powagę rzeczy osądzonej ma jedynie rozstrzygnięcie o rozwodzie i o winie rozkładu wspólnego pożycia małżonków. Jest formalnie możliwe, a w praktyce często spotykane, prowadzenie licznych postępowań w takich kwestiach rozstrzyganych w wyroku rozwodowym jak: istnienie i zakres obowiązku alimentacyjnego między rodzicami a dziećmi i między byłymi małżonkami, sprawowanie władzy rodzicielskiej i sposób kontaktowania się z dzieckiem tego z rodziców, który z nim nie mieszka, podział majątku, sposób korzystania ze wspólnego mieszkania po rozwodzie. Małżonek rozwiedziony, który zawierając związek małżeński zmienił nazwisko, może – w ciągu 3 miesięcy od chwili uprawomocnienia się wyroku – przez oświadczenie złożone przed kierownikiem USC powrócić do nazwiska, jakie nosił przed zawarciem małżeństwa (art. 59 KRO).

IV. Postępowanie sądowe w sprawach o rozwód – wybrane informacje Sądem właściwym w sprawach o rozwód jest sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W razie braku takiej podstawy (gdy oboje mieszkają poza obszarem kompetencji sądu, na którym niegdyś wspólnie zamieszkiwali), wyłącznie właściwym jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej. Jeżeli i tej podstawy nie ma, wówczas właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby występującej z powództwem o rozwód. Posiedzenia w sprawach rozwodowych odbywają się przy drzwiach zamknię tych, chyba że obie strony zażądają publicznego rozpoznania sprawy (co na szczęście w praktyce się nie zdarza), a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. Jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd – w każdym stanie sprawy – może skierować strony do mediacji (zob. rozdz. I, § 4). Tak sformułowana przesłanka – odczytywana w kontekście zasady trwałości związku małżeńskiego – pozwala przyjąć, że skierowanie do mediacji powinno być regułą w sprawach o rozwód i o separację.

Przedmiotem mediacji może być zarówno pojednanie małżonków, jak i sporne kwestie, które w razie braku wspólnych ustaleń małżonków staną się przedmiotem rozstrzygnięcia sądu (zaspokojenie potrzeb rodziny, alimenty, sposób sprawowania władzy rodzicielskiej, kontakty z dziećmi, sprawy majątkowe).

AKjvOgA= AK

§ 16. Rozwód

117

Nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzającą postępowanie mediacyjne uchylono dotychczasowe brzmienie art. 436 KPC, który regulował instytucję posiedzenia pojednawczego. Praktyka tych posiedzeń była zła, o czym świadczą sądowe wokandy, z których wynikało, że sędziowie przewidywali na nie około 15 minut. Niewielki wpływ na zmianę tej fikcji pojednania miało doświadczenie tych sędziów (niestety nielicznych), którzy w ramach posiedzeń pojednawczych podejmowali się rzetelnej rozmowy z małżonkami, osiągając efekty w postaci wycofywania przez część z nich pozwów o rozwód. Zważywszy jednak, że uczestnictwo w mediacji jest dobrowolne, a więc nie odbędzie się ona, jeżeli którekolwiek z rozwodzących się małżonków nie wyrazi na nią zgody, rezygnację z posiedzeń pojednawczych należy uznać za błąd. Zrezygnowano bowiem w tych przypadkach z jedynej możliwości podjęcia próby rozmowy z rozwodzącymi się małżonkami.

Zawarta między małżonkami ugoda, będąca efektem mediacji, podlega zatwierdzeniu przez sąd. Sąd nie zatwierdzi ugody w całości lub w części, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub narusza dobre obyczaje albo zmierza do obejścia prawa lub gdy jest niezrozumiała lub zawiera sprzeczności. Na przykład sąd nie powinien zatwierdzić ustalenia mediacji o tym, że ojciec nie będzie widywał się z dzieckiem i pełne utrzymanie zapewni dziecku matka (rozwodzący się małżonkowie czasami próbują dobić takiego targu nie licząc się z dobrem dziecka).

Ugoda po zatwierdzeniu przez sąd ma moc prawną ugody zawartej przed sądem. Sąd weźmie pod uwagę ewentualne ustalenia rozwodzących się małżonków w pozostałych kwestiach, które muszą być przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie o rozwód. Po zakończeniu mediacji sąd wyznacza rozprawę. Rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Kiedy jednak powód nie stawi się na pierwszą rozprawę bez usprawiedliwienia, postępowanie ulega zawieszeniu. Sąd zawiesza również postępowanie, jeżeli nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego. Może do tego dojść w toku postępowania tylko raz. Na wniosek każdej ze stron zawieszone postępowanie zostaje podjęte. W ramach postępowania dowodowego sąd ma przede wszystkim ustalić okoliczności dotyczące rozkładu pożycia, jak też okoliczności dotyczące dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa (tak zwanej zgody na rozwód) także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną. Sądowi nie wolno oprzeć orzeczenia o rozwodzie wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu przez pozwanego okoliczności faktycznych powołanych przez małżonka występującego o rozwód. Dowodem przeprowadzanym w każdej sprawie o rozwód jest przesłuchanie stron. Jeżeli chodzi o dowody z przesłuchania innych osób, to w charakterze świadków nie mogą być przesłuchiwani małoletni, którzy nie ukończyli lat 13, a małoletni będący dziećmi stron, o ile nie ukończyli lat 17. Zamiarem ustawodawcy jest utrudnienie w ten sposób stronom procesu włączania do niego dzieci. W trakcie postępowania – niekiedy wielomiesięcznego, a bywa, że kilkuletniego – sąd może na żądanie jednego z małżonków lub też z urzędu wydać postanowienia, w których na czas procesu określi: 1) obowiązek małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny; 2) sposób roztoczenia w trakcie procesu pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi;

AKjvOgA= AK


118

3) sposób realizowania w trakcie procesu prawa do kontaktowania się rodziców z dziećmi; W toku procesu o rozwód sąd może na podstawie art. 755 § 1 KPC zakazać (tytułem zabezpieczenia) rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem1.

4) sposób korzystania w tym czasie ze wspólnego mieszkania małżonków; 5) listę przedmiotów, jakie powinny zostać wydane małżonkowi opuszczającemu wspólne mieszkanie (art. 756 KPC).

§ 17. Separacja I. Funkcja społeczna Przepisy o separacji małżonków wprowadzono do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nowelizacją dokonaną 21.5.1999 r.2. Uczyniono w ten sposób zadość postulatom wysuwanym przez środowiska i osoby, które uznają nierozerwalność związku małżeńskiego, a uważają, że prawo państwowe powinno dać im możliwość formalnego rozwiązania swoich problemów rodzinnych w sposób inny niż rozwód. Wprowadzając separację powiększono możliwości prawnego uregulowania konsekwencji kryzysu pożycia małżonków. Separacja nie jest bowiem formą rozwiązania małżeństwa, lecz formą jego trwania. Funkcjonowanie przepisów o separacji może przyczynić się do ochrony wolności wyznania i swobody sumienia i jako takie te przepisy są wyrazem respektowania wartości będących dobrami osobistymi człowieka. Istotą separacji jest umożliwienie wydania przez sąd orzeczenia o rozłączeniu małżonków w przypadku istnienia zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego bez rozwiązywania związku małżeńskiego. Jako taka separacja nie jest więc surogatem rozwodu, lecz ma służyć uregulowaniu sytuacji małżonków już w czasie ich faktycznego (a nie dopiero formalnego) rozłączenia. Rozwiązanie takie zakłada możliwość pojednania w przyszłości, a więc stanowi szansę na wzmożenie ochrony rodziny przeciwdziałając lekkomyślnemu żądaniu rozwodu. Orzeczenie separacji nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu w przyszłości. Rozwód i separację należy traktować jako dwie odrębne instytucje prawne. Separacja nie jest etapem poprzedzającym rozwód. Każde z małżonków w każdym czasie może o rozwód wystąpić niezależnie od tego, czy doszło do separacji faktycznej, czy była ona orzeczona, czy też nie.

1 2

Uchwała SN (7) z 8.3.2006 r., III CZP 98/05, OSNC 2006, Nr 1, poz. 158, s. 1. Dz.U. Nr 52, poz. 532.

AKjvOgA= AK

§ 17. Separacja

119

II. Przesłanki orzeczenia separacji Przesłanki separacji – podobnie jak i jej skutki – generalnie rzecz ujmując, są podobne do przesłanek i skutków rozwodu. Istnieją jednak znaczące różnice i one przede wszystkim będą przedmiotem uwag poczynionych w tym fragmencie skryptu. W tych kwestiach, w których przepisy o separacji odnoszą się do uregulowań przyjętych w prawie rozwodowym, również odesłać należy do tych fragmentów niniejszego opracowania, w których zostały one omówione. Przesłanką separacji jest wystąpienie między małżonkami zupełnego rozkładu ich pożycia (przy rozwodzie rozkład pożycia musi być też trwały). Mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Inaczej jak w przypadku przesłanek rozwodu, nie jest przesłanką negatywną separacji wystąpienie z powództwem przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, wówczas sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków (rozwód na zgodne żądanie małżonków nie jest możliwy – sąd zawsze musi zbadać, czy wystąpiły wymagane przesłanki). Także i w tym przypadku orzeczenie separacji możliwe jest jedynie wobec spełnienia przesłanki zupełnego rozkładu pożycia. Sąd nie orzeka wówczas o winie rozkładu pożycia, gdyż wbrew przesłaniu separacji mogłoby to zantagonizować małżonków. Przyjmuje się, że żadne z małżonków nie ponosi winy.

III. Skutki separacji W konsekwencji orzeczenia separacji mamy do czynienia z formalnym trwaniem małżeństwa, którego więź zostaje rozluźniona wskutek uchylenia obowiązku wspólnego pożycia. Uchylenie owego obowiązku jest najistotniejszą różnicą między skutkami separacji, a skutkami rozwodu. W związku z tym, że orzeczenie separacji nie rozwiązuje małżeństwa, małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego. Mimo orzeczenia separacji (albo inaczej rzecz ujmując – w konsekwencji trwania małżeństwa), trwa nadal obowiązek małżonków udzielania sobie wzajemnej pomocy. Jest on jednak ograniczony wyłącznie do sytuacji, w których przemawiają za tym względy słuszności (art. 614 § 3 KRO). Różnicę między separacją a rozwodem podkreślono też w uregulowaniu dotyczącym nazwiska osób, wobec których sąd orzekł separację. Małżonkom, którzy zmienili nazwisko zawierając związek małżeński, nie umożliwiono po orzeczeniu separacji powrotu do nazwiska noszonego przed jego zawarciem (art. 614 § 5 KRO). W postępowaniu w sprawach o separację stosuje się przepisy prawa rozwodowego dotyczące: 1) orzekania o winie (art. 57 KRO),

AKjvOgA= AK


120

2) 3) 4) 5) 6)

władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem, alimentowania dzieci, losów wspólnego mieszkania, podziału majątku (art. 58 KRO) oraz obowiązku dostarczania środków utrzymania istniejącego między małżonkami po rozwodzie (art. 60 § 1 i 2 KRO, ale bez § 3, zawierającego ograniczenia czasowe istnienia tego obowiązku) przy wskazaniu małżonków żyjących w separacji jako pierwszych w kolejności zobowiązanych względem siebie do świadczenia alimentów (art. 130 KRO).

Orzeczenie separacji powoduje również m.in.: 1) powstanie między małżonkami ustroju rozdzielności majątkowej, 2) uchylenie domniemania, że dziecko urodzone przez żonę żyjącą w separacji jest dzieckiem jej męża, 3) odsunięcie od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy (art. 9351 KC) żyjącego w chwili otwarcia spadku w separacji, 4) możliwość wyłączenia małżonka od dziedziczenia ustawowego po zmarłym współmałżonku, który wystąpił o orzeczenie separacji z jego winy, a żądanie jego było uzasadnione (art. 940 KC), 5) wpisanie wzmianki o separacji do aktu małżeństwa (art. 62 ust. 5 PrASC).

IV. Wybrane informacje proceduralne Tryb postępowania w sprawie o separację zależy od tego, czy toczy się ono na żądanie jednego z małżonków, czy też wskutek wystąpienia o to przez oboje małżonków wspólnie. W pierwszym przypadku postępowanie ukształtowane zostało, tak jak postępowanie w sprawach o rozwód. Natomiast wspólne wystąpienie o orzeczenie separacji przez małżonków, które jest dopuszczalne w przypadku nieposiadania przez nich wspólnego potomstwa, sprawia, że postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym. Wystąpienie przez jednego z małżonków z powództwem o separację nie ogranicza możliwości korzystania z przepisów o rozwodzie. Jeżeli bowiem jedno z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugie orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, wówczas sąd ma obowiązek orzec rozwód. Rozpatrywane jest najpierw powództwo rozwodowe, jako żądanie idące dalej niż powództwo o separację. Sąd orzeknie w takim przypadku separację (a oddali powództwo rozwodowe) jedynie wówczas, gdy spełnione będą wymagane do tego przesłanki, zaś brak będzie przesłanek do orzeczenia rozwodu (rozkład pożycia małżeńskiego będzie zupełny, jednak nie będzie miał cechy trwałości). W trakcie postępowania w sprawie o separację sąd może na żądanie jednego z małżonków lub też z urzędu wydać postanowienia, w których na czas procesu określi: obowiązek małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny,

AKjvOgA= AK

§ 17. Separacja

121

sposób sprawowania pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi, jak również sposób korzystania ze wspólnego mieszkania małżonków.

V. Zniesienie separacji Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji. Z tą chwilą ustają też jej skutki. Znosząc separację, sąd ma obowiązek rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Jeżeli takie będzie żądanie małżonków, wówczas sąd orzekając zniesienie separacji utrzyma między małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej. Pytania kontrolne do rozdz. II, § 15–17: 1. Kiedy można uznać za zaginioną osobę, o której życiu ostatnią wiadomość uzyskano przed rokiem? 2. Czym różnią się przesłanki orzeczenia rozwodu od przyczyn rozwodu? 3. Jakie regulacje prawne są potwierdzeniem obowiązywania w polskim prawie zasady trwałości związku małżeńskiego? 4. Jakie przesłanki muszą zaistnieć, aby sąd mógł orzec rozwód, a jakie wykluczają dopuszczalność wydania takiego orzeczenia? 5. Wymień kwestie, jakie sąd musi z urzędu zawrzeć w wyroku rozwodowym oraz te, które mogą zostać w nim rozstrzygnięte na wniosek obu lub jednej ze stron. 6. Jakie są konsekwencje wystąpienia małżonków o udzielenie rozwodu bez orzekania o winie rozkładu pożycia? 7. Wymień reguły rządzące orzekaniem w wyroku rozwodowym o alimentach na rzecz byłego małżonka. 8. Porównaj przesłanki i skutki rozwodu z przesłankami i skutkami separacji.

Zagadnienia problemowe: W 1995 r. Sejm rozpatrywał projekt prawa rozwodowego, który w miejsce obecnego art. 56 KRO przewidywał wprowadzenie przepisu w taki oto sposób regulującego przesłanki rozwodu: „Sąd orzeka rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, jeżeli nie sprzeciwia się temu dobro małoletnich dzieci”. 1. Porównaj obecne przesłanki rozwodu z proponowanymi w projekcie. 2. Oceń projekt w kontekście zasady trwałości związku małżeńskiego. 3. Jakie według Ciebie postawy wobec małżeństwa stymulowałyby tak określone przesłanki rozwodu? 4. Jakie motywy według Ciebie mogły kierować autorami projektu tego przepisu? 5. Jakie widzisz słabości obecnego prawa rozwodowego?

AKjvOgA= AK

ROZDZIAŁ III

RODZICE – DZIECI § 18. Pochodzenie dziecka Literatura: A. Dyoniak, Pozycja prawna dziecka urodzonego w następstwie implantacji embrionu, NP 1989, Nr 1; tenże, Status prawny dziecka pochodzącego z postmortalnej inseminacji albo postmortalnej implantacji embrionu, SP 1993, Nr 4; M. Działyńska, Pochodzenie dziecka od małżonków, Poznań 1987; taż, Macierzyństwo zastępcze, SP 1993, Nr 1; F. Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, Kraków 2004; J. Gajda, Przesłanka dobra dziecka przy ustalaniu jego pochodzenia, Rodzina i Prawo 2006, Nr 1; W. Galewicz (red.), Początki ludzkiego życia. Antologia bioetyki, t. 2, Kraków 2010; M. Grzymkowska, Standardy bioetyczne w prawie europejskim, Warszawa 2009; J. Gwiazdomorski, Dochodzenie i zaprzeczenie macierzyństwa, SC 1974, t. 24; J. Haberko, Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych, Warszawa 2010; J. Haberko, M. Łączkowska (red.), Prawne, medyczne i psychologiczne aspekty wspomaganej prokreacji. Praca zbiorowa, Poznań 2005; A. Jakubecki, Charakter powództw o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, Polski Proces Cywilny 2011, Nr 3; W. Lang (red.), Prawne problemy ludzkiej prokreacji, Toruń 2000; M. Łączkowska, Stosunek prawny pokrewieństwa a pochodzenie genetyczne, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; Z. Radwański, Stanowisko prawne dziecka poczętego w następstwie sztucznego unasiennienia matki, SIS 1979, Nr 5; M. Safjan, Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji, Warszawa 1990; P. Singer, D. Wells, Dzieci z probówki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji, Warszawa 1988; T. Smyczyński (red.), Wspomagana prokreacja ludzka. Zagadnienia legislacyjne, Poznań 1996; tenże, Aksjologiczne podstawy dopuszczalności wspomaganej prokreacji ludzkiej, Forum Iuridicum 2004, Nr 3; tenże, O potrzebie ustalenia pochodzenia dziecka zgodnie z tzw. prawdą biologiczną, [w:] Finis Legis Christus. Księga jubileuszowa Ks. Profesora Wojciecha Góralskiego, t. II, Warszawa 2009; tenże, Prawo filiacyjne i alimentacyjne po reformie z 2008 r., KPP 2010, z. 2; W. Stojanowska, Postulowany model procesu o ustalenie ojcostwa jako konsekwencja wprowadzenia do praktyki sądowej dowodu z badań DNA, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; A. Szpunar, Skutki prawne wyroku uwzględniającego powództwo o zaprzeczenie ojcostwa, Pal. 1989, Nr 2; J. M. Varaut, Możliwe, lecz zakazane. O powinnościach prawa, Warszawa 1996; A. Wudarski, Ustalenie i weryfikacja pochodzenia a poczucie jakości życia – zagadnienia wybrane w ujęciu prawno-porównawczym, KPP 2014 (w druku); J. Winiarz, Sądowe ustalenie

AKjvOgA= AK

§ 18. Pochodzenie dziecka

123

ojcostwa – priorytet prawdy czy interesu?, PiP 1989, z. 3; A. Zielonacki, Prawo do znajomości własnego pochodzenia, SP 1993, Nr 1.

I. Funkcja społeczna i międzynarodowe standardy prawne Celem ustalenia pochodzenia dziecka jest wskazanie osób, które są jego rodzicami, czyli krewnymi wstępnymi w linii prostej pierwszego stopnia. Istotą zagadnienia jest określenie stanu cywilnego człowieka (zob. rozdz. I, § 5), który jest niepodzielny, co oznacza, że człowiek może pochodzić wyłącznie od jednego mężczyzny i od jednej kobiety. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ, wyrażając prawo każdego człowieka do imienia i nazwiska, wskazuje też obowiązek rejestracji urodzenia każdego dziecka (art. 24 ust. 2). Z kolei Konwencja o Prawach Dziecka stanowi, że – jeżeli jest to możliwe – dziecko ma prawo do znajomości swego pochodzenia (art. 7), to jest do poznania rzeczywistości biologicznej zgodnie z prawdą. Wskazany przepis nie jest jednak podstawą do podejmowania działań zmierzających do zmiany sytuacji prawnej dziecka w kierunku pogodzenia jej z rzeczywistością biologiczną. Zagadnienie ustalenia pochodzenia dziecka dotyczy sfery prywatności człowieka – dobra szczególnie chronionego w dokumentach katalogujących prawa człowieka. Dotyczyła tej sfery sprawa, w której Sąd Najwyższy stwierdził, że działania prokuratora zmierzające do unieważnienia uznania dziecka przez mężczyznę, który nie jest jego ojcem, nie naruszają prawa tego mężczyzny do prywatności w rozumieniu art. 8 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności1.

Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Dziecka Pozamałżeńskiego2 sporządzona w Strasburgu 15.10.1975 r. stanowi, że pochodzenie dziecka pozamałżeńskiego od matki ustala się wyłącznie na podstawie faktu jego urodzenia, zaś pochodzenie takiego dziecka od ojca może być stwierdzone lub ustalone na podstawie dobrowolnego uznania lub orzeczenia sądu. W postępowaniu o ustalenie pochodzenia dziecka od ojca należy dopuścić dowody naukowe, które mogą pomóc w ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa (art. 5). Jeśli chodzi o dobrowolne uznanie przez mężczyznę ojcostwa dziecka, to nie może być ono przedmiotem sprzeciwu ani zaskarżenia, „chyba że prawo wewnętrzne przewiduje taką możliwość w przypadku, gdy osoba, która chce uznać ojcostwo lub je uznała, nie jest biologicznym ojcem dziecka” (art. 4). Polska, ratyfikując konwencję, zastrzegła prawo do niestowania art. 4 konwencji, ponieważ Kodeks rodzinny i opiekuńczy uzależnia uznanie ojcostwa od potwierdzenia tego faktu przez kobietę (wcześniej, do wejścia w życie noweli kodeksu z 6.11.2009 r., od wyrażenia przez nią zgody na uznanie dziecka).

1 2

Wyrok SN z 18.8.1999 r., II CKN 321/99, OSNCP 2000, Nr 3, poz. 49. Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888.

AKjvOgA= AK

Rozdział III. Rodzice – dzieci

124

II. Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa Ustalenie, kto jest matką dziecka, z reguły nie budzi wątpliwości. Postępowanie w celu ustalenia macierzyństwa jest niezbędne w wyjątkowych przypadkach. Dotyczy to drastycznych przypadków związanych ze znalezieniem porzuconego dziecka czy też fatalnych sytuacji „zamiany” noworodków w szpitalu, jednak coraz częściej ustalenie macierzyństwa wywołuje kontrowersje w związku ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji i pojawiającym się pytaniem: czy matką jest kobieta, która dziecko urodziła, czy też ta, która była dawczynią komórki jajowej zapłodnionej in vitro (szerzej w rozdz. III, § 18, pkt V). W Polsce rozstrzygnięto ten spór dopiero w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. Idąc za rozwiązaniami obowiązującymi w wielu krajach przyjęto, że matką dziecka jest kobieta, która je urodziła (art. 619 KRO). Formalnie o macierzyństwie rozstrzyga wpis do aktu urodzenia dziecka dokonany na podstawie zgłoszenia do odpowiedniego USC, które powinno nastąpić w ciągu 14 dni od narodzin. Obowiązek takiego zgłoszenia ciąży kolejno na ojcu dziecka, kierowniku szpitala, w którym nastąpił poród, położnej lub lekarzu obecnych przy porodzie i matki (art. 38 i 39 PrASC). Z chwilą sporządzenia aktu urodzenia dziecka, kobieta wpisana w nim jako matka, jest nią w świetle prawa, a ten akt jest wyłącznym dowodem jej macierzyństwa. Można kwestionować tak ustalone macierzyństwo kobiety, która jest w akcie urodzenia dziecka wskazana jako matka, występując do sądu z powództwem o zaprzeczenie macierzyństwa (art. 6112 § 1 KRO). Tylko prawomocne orzeczenie sądu o zaprzeczeniu macierzyństwa sprawi, że dane osobowe kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako matka, zostaną z tego aktu wykreślone, co otworzy drogę do prawnego wskazania matki w drodze postępowania o ustalenie macierzyństwa. Jest to konsekwencją zasady niepodzielności stanu cywilnego człowieka. Opierając się na niej Sąd Najwyższy stwierdził: „Przesłanką materialnoprawną dopuszczalności ustalenia, że określona kobieta jest matką dziecka [...] jest nieistnienie w stosunku do tego dziecka stwierdzenia w sposób prawem przewidziany, że jest jego matką inna kobieta […]. Dopóki więc z aktu urodzenia dziecka wynika, że jego matką jest kobieta A, nie jest dopuszczalne ustalenie, iż jest nią kobieta B. [...] Ustalić, że matką dziecka jest kobieta B można dopiero po uprawomocnieniu się wyroku o zaprzeczenie macierzyństwa kobiety A.”1.

O zaprzeczenie macierzyństwa kobiety wskazanej w akcie urodzenia jako matka dziecka może wystąpić: 1) dziecko; 2) owa kobieta; 3) matka dziecka; 4) mężczyzna, którego ojcostwo ustalono z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako matka; 1

Orzeczenie SN z 26.5.1956 r., I CR 672/55, PiP 1957, z. 12, s. 1073.

AKjvOgA= AK


125

Może on wytoczyć powództwo o zaprzeczenie jej macierzyństwa, gdyż wywołuje to skutki w jego sferze prawnej (art. 6113 § 2 KRO). Skutkiem zaprzeczenia macierzyństwa jest bowiem automatyczne anulowanie domniemania, że ojcem dziecka jest mąż kobiety, której to orzeczenie dotyczy. Podobnie rzecz się ma z ojcostwem mężczyzny, które sąd ustalił na podstawie domniemania z art. 85 KRO. Skoro okazało się, że powódka nie jest matką dziecka, to nie ma podstaw domniemanie, że pozwany jest jego ojcem. Zniweczone też zostaną skutki uznania ojcostwa, do którego skuteczności niezbędne jest wszak potwierdzenie tego faktu przez matkę dziecka1.

5) prokurator. Dziecko może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka w ciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletności. Mężczyzna, którego ojcostwo ustalono z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka dziecka, może wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta ta nie jest matką dziecka, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Natomiast matka albo kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka mogą wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia dziecka (art. 6113 § 1 KRO). Orzeczenie o zaprzeczeniu macierzyństwa ma charakter deklaratoryjny, co oznacza, że wskazana w nim kobieta nie jest matką danego dziecka, gdyż nigdy nią nie była. W konsekwencji zaprzeczenia macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, możliwe staje się sądowe ustalenie macierzyństwa. Jest to możliwe także wówczas, gdy sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców (art. 6110 § 1 KRO). Matka może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności (art. 6111 KRO). Cezurą uniemożliwiającą sądowe ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa jest śmierć dziecka. Jednakże w razie śmierci dziecka, które wytoczyło takie powództwo, ustalenia macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni (art. 6115 KRO). Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. W odróżnieniu od innych osób mających kompetencję do wytoczenia takiego powództwa, prokurator nie jest związany terminem. Jednakże również w odniesieniu do prokuratora wytoczenie powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka (art. 6116 KRO). Prokurator wytaczając powództwo wskazuje w pozwie dziecko, na którego rzecz wytacza powództwo oraz pozywa odpowiednio matkę dziecka albo domniemanego ojca, a jeżeli osoby te nie żyją – kuratora ustanowionego na ich miejsce.

1

Orzeczenie SN z 26.5.1956 r., I CR 672/55, PiP 1957, z. 12, s. 1073.

AKjvOgA= AK


126

III. Ustalenie ojcostwa 1. Wstęp Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje następujące sposoby ustalenia osoby ojca dziecka: 1) domniemanie dotyczące dzieci zrodzonych w małżeństwie, zgodnie z którym przyjmuje się, że ojcem takiego dziecka jest mąż kobiety, która je urodziła, a jeśli matka dziecka nie jest osobą zamężną: 2) uznanie ojcostwa dziecka przez jego ojca lub 3) wytoczenie powództwa o ustalenie ojcostwa i wydania w tej sprawie orzeczenia przez sąd. 2. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobietę zamężną – domniemanie i zaprzeczenie ojcostwa męża matki Ojcostwo dzieci zrodzonych w małżeństwie uregulowano w postaci domniemania prawnego. Konstrukcja takiego domniemania polega na tym, iż w konsekwencji wystąpienia zdarzenia X, to jest przesłanki domniemania, przyjmuje się, iż nastąpił fakt Y, czyli wniosek domniemania. Oparty na tym schemacie art. 62 KRO stanowi, że: ojcem dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia (przesłanka domniemania), jest mąż jego matki (wniosek). W szczególnej sytuacji, jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, jednakże po zawar ciu przez matkę drugiego małżeństwa (przesłanka domniemania), domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża (wniosek). Domniemania te wprowadzono, ponieważ małżeństwo jest związkiem opartym na zaufaniu i dlatego z reguły mąż matki jest ojcem dziecka urodzonego przez swą żonę w czasie trwania tego małżeństwa. Ustalanie – np. na drodze procesu sądowego – pochodzenia każdego dziecka urodzonego przez mężatkę nie byłoby w związku z tym wskazane. Samo istnienie takiego uregulowania podważałoby zaufanie w stosunku do tej kobiety w sprawie tak zasadniczej, jak uczciwość małżeńska. Domniemanie ojcostwa męża matki nie jest niepodważalne. Pomimo istnienia jego przesłanki (urodzenie dziecka przez kobietę zamężną), możliwe jest skuteczne zaprzeczenie prawdziwości wniosku. Służy temu powództwo o zaprzeczenie ojco stwa męża matki. Legitymację czynną w takim procesie mają: a) mąż matki dziecka, b) matka, c) dziecko oraz d) prokurator. Potrzeba istnienia przepisów umożliwiających zaprzeczenie ojcostwa męża matki wynika przede wszystkim z faktu, że wskazane domniemania są skuteczne przez cały okres formalnego trwania związku małżeńskiego, a więc nie tylko w przypadku

AKjvOgA= AK


127

pozostawania małżonków we wspólnym pożyciu, ale również wówczas, gdy żyją oni w rozłączeniu. W praktyce sprawy o zaprzeczenie ojcostwa wytaczają więc zarówno mężczyźni, twierdzący, że ich żony dopuściły się zdrady małżeńskiej, jak również kobiety zamężne, które urodziły dziecko w konsekwencji pożycia konkubenckiego, niekiedy po kilku latach życia w rozłączeniu ze swym mężem. Termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli występuje z nim mąż matki, wynosi 6 miesięcy od dnia urodzenia się dziecka lub od dnia dowiedzenia się o tym fakcie powoda, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Nie ma znaczenia, że mąż wiedział o ciąży żony, jak również to, że znał przypuszczalną datę porodu1. Istotna jest data urodzenia się dziecka, jeśli dowiedział się o tym zdarzeniu w dniu, w którym ono nastąpiło lub też data dowiedzenia się o urodzeniu dziecka w przypadku powzięcia tej informacji po dniu jego narodzin.

Modyfikacje terminu do wniesienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki dziecka dotyczą sytuacji, w których nie był on w stanie podjąć stosownych działań z powodu ubezwłasnowolnienia lub choroby psychicznej uzasadniającej ubezwłasnowolnienie całkowite. Jeżeli został on całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, wówczas powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później – 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął. Jeżeli natomiast przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wytoczyć powództwo po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później – 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął. Jeżeli zaś mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony, może on wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od ustania choroby lub zaburzeń, a gdy powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później – w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął (art. 64 i 65 KRO).

Wystąpienie z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa męża przez matkę dziecka (żonę pozwanego) może nastąpić w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka (art. 69 § 1 KRO). Z kolei dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa męża swojej matki, po dojściu do pełnoletności, nie później jednak jak w ciągu 3 lat od jej osiągnięcia (art. 70 § 1 KRO). Termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa nie jest terminem procesowym, lecz terminem prekluzyjnym prawa materialnego. Dlatego „wobec nieWyrok SN z 7.12.1967 r., II CR 349/67, OSNCP 1969, Nr 2, poz. 27; wyr. SN z 27.11.1975 r., II CR 628/75, niepubl. 1

AKjvOgA= AK


128

istnienia przepisu, który by dopuszczał możliwość uwzględnienia braku winy uchybienia takiego terminu prawa materialnego, obojętna jest okolicznośc, że uchybienie przez powoda terminu do zaprzeczenia ojcostwa nastąpiło bez winy i w związku z tym zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalne”1. Innymi słowy, bez względu na przyczynę uchybienia terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa po jego upływie sąd oddali ewentualne powództwo w tym zakresie. Taki skutek omawianego terminu sprawia, że istotnego znaczenia nabiera możliwość wytaczania powództw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka przez prokuratora, którego wskazany termin nie dotyczy (art. 86 KRO)2. W kontrowersyjnym i opartym na szczególnie skomplikowanym stanie faktycznym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 71 KRO jest niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 1 i art. 18 Konstytucji RP oraz z art. 8 Europejskiej konwencji praw człowieka. Przepis ten stanowił, że zaprzeczenia ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka3.

Według wyrażonej w art. 6 KC reguły, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego skutki prawne. Dlatego powód (mąż matki, matka, dziecko lub prokurator), chcąc wykazać, że ojcem dziecka urodzonego przez kobietę zamężną nie jest jej mąż, musi to udowodnić. W konsekwencji postępu nauk biologicznych możliwe jest obecnie wskazanie kto jest ojcem dziecka. Dlatego w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odstąpiono od wymogu wykazania przez powoda jedynie niepodobieństwa, ażeby mąż matki dziecka mógł być jego ojcem. W to miejsce wprowadzono wymóg, aby ten, kto występuje z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa męża matki wykazał, że nie jest ojcem dziecka (art. 67 KRO). Przez niepodobieństwo rozumiano każdą sytuację, która wyłączała ojcostwo męża matki – zarówno brak obcowania cielesnego między małżonkami (wynikający np. z faktu pobytu w więzieniu lub za granicą), jak też sytuacje, gdy małżonkowie co prawda współżyli cieleśnie w okresie koncepcyjnym, jednakże z jakichś przyczyn (np. niepłodność męża) nie mogło dojść do poczęcia dziecka.

Domniemania dotyczące pochodzenia dziecka od męża matki mogą być obalone wyłącznie w sposób wskazany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. W braku takiego obalenia, „domniemanie obowiązuje bezwzględnie, choćby było oczywiste, że dziecko nie mogło być spłodzone przez męża matki4. Ojcostwo biologiczne bowiem, które stanowi wprawdzie pożądaną przesłankę powstania ojcostwa prawnego, nie jest jednak do osiągnięcia tego celu przesłanką konieczną5. Praktyczną doniosłość ma zagadnienie skuteczności wyroku stwierdzającego, że dany mężczyzna nie jest ojcem dziecka urodzonego przez swą żonę w czasie trwania ich małżeństwa. Wyrok ten „ma skutek wsteczny w tym rozumieniu, że mężczyzna Orzeczenie SN z 9.1.1963 r., II CR 87/62, RPEiS 1965, z. 2, s. 359; orz. SN z 8.6.1966 r., I PR 101/65, OSPiKA 1967, Nr 7–8, poz. 181. 2 Wyrok SN z 19.10.1965 r., I CR 286/65, OSNCP 1966, Nr 5, poz. 86. 3 Wyrok TK z 26.11.2013 r., P 33/12 (porównaj wyrok TK SK 61/06 o sprzeczności art. 76 KRO, w jego pierwotnym brzmieniu z art. 47 w związku z art. 18 Konstytucji RP). 4 Orzeczenie SN z 7.2.1948 r., III C 1741/47, OSN 1949, Nr 1, poz. 12; orz. SN z 19.4.1951 r., I C 2071/50, NP 1952, Nr 7, s. 33. 5 Uchwała SN z 22.2.1980 r., III CZP 6/80, OSNCP 1980, Nr 9, poz. 159. 1

AKjvOgA= AK


129

ten nie może być uważany za ojca dziecka od chwili poczęcia”. Skutki tego wyroku nie rozciągają się jednak na inne stosunki prawne wynikające z ojcostwa (dotyczące np. obowiązku alimentacjnego czy też władzy rodzicielskiej). W konsekwencji „do chwili uprawomocnienia się takiego wyroku mężowi matki przysługuje prawo reprezentacji dziecka i spoczywają na nim obowiązki zarówno w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej, jak i ponoszenia wspólnie z matką kosztów utrzymania i wychowania dziecka”1. Nowym uregulowaniem dotyczącym ustalenia pochodzenia dziecka od męża matki, związanym ściśle z rozwojem medycyny, jest art. 68 KRO, który stanowi, że zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w na stępstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę. Ustawodawca dokonał rozróżnienia dwóch sytuacji, których ocena etyczna jest diametralnie różna, a przez to i konsekwencje prawne należało uregulować odmiennie: pierwsza, kiedy to z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa występuje mąż matki dziecka, który nie wiedział o zabiegu medycznym, w wyniku którego doszło do poczęcia dziecka oraz druga, kiedy ów mąż był świadomy dokonania tego zabiegu i wyraził nań zgodę. W pierwszym przypadku zachowanie żony można ocenić jako nielojalne względem męża, gdyż decyzje prokreacyjne są tak ważkie, że małżonkowie powinni podejmować je wspólnie. Wobec samodzielnego podjęcia takiej decyzji przez żonę i zrealizowania jej (z pominięciem męża) uzasadnione jest przyznanie mężowi kompetencji do wystąpienia z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa. Jeżeli jednak mąż – co jest regułą – wyraził zgodę na zabieg medyczny poczęcia dziecka, jego późniejsze żądanie zaprzeczenia ojcostwa nie zasługuje na ochronę prawną, jako sprzeczny z zasadami współżycia społecznego przejaw nielojalności małżeńskiej. 3. Pochodzenie dziecka urodzonego przez kobietę niezamężną 3.1. Uwaga wstępna Jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki albo gdy domniemanie takie zostało obalone, wówczas ustalenie ojcostwa może nastąpić: 1) przez uznanie ojcostwa albo 2) na mocy orzeczenia sądu. W drodze uznania ojcostwa (do wejścia w życie nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. – uznania dziecka) określany jest najczęściej stan cywilny dziecka urodzonego w konkubinacie lub w związku, któremu brak cechy trwałości, jednak mężczyzna niebędący mężem matki nie kwestionuje faktu, iż jest ojcem. Co więcej, dokonuje z własnej woli uznania, przyznając w ten sposób, że jest biologicznym ojcem dziecka i chce ponosić wszelkie wynikające z tego tytułu prawne konsekwencje.

Wyrok SN z 31.3.1970 r., I CZ 544/69, niepubl.; uchw. SN z 11.10.1982 r., III CZP 22/82, OSNCP 1983, Nr 1, poz. 2. 1

AKjvOgA= AK


130

3.2. Uznanie ojcostwa 3.2.1. Uznanie dziecka w świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sprzed nowelizacji z 6.11.2008 r. – podstawowe informacje Omówienie nowej na gruncie kodeksu instytucji, jaką jest uznanie ojcostwa, należy poprzedzić kilkoma uwagami na temat uznania dziecka – instytucji, z której słusznie zrezygnowano. Niekonsekwentnie uregulowana budziła wątpliwości co do tego, czy uznanie dziecka było oświadczeniem woli uznającego, czy też oświadczeniem woli zawierającym jednocześnie oświadczenie wiedzy (chcę być ojcem dziecka pod względem prawnym, ponieważ jestem jego ojcem). Brak konsekwencji w przepisach sprawiał, że w tej materii wiele razy wypowiadał się Sąd Najwyższy orzekając m.in., że: „Niedopuszczalne jest uznanie dziecka przez męża matki, którego powództwo o zaprzeczenie ojcostwa zostało uwzględnione prawomocym wyrokiem”1. W konkretnym przypadku skuteczne zakwestionowanie ojcostwa męża matki dziecka sprawiło, że nie mógł być uwzględniony wniosek tego samego mężczyzny o uznanie dziecka, którego ojcem biologicznym ponad wszelką wątpliwość on nie był. Stanowisko Sądu Najwyższego wynikało z pojmowania uznania jako oświadczenia zawierającego w sobie zarówno elementy woli, jak i przyznanie faktu ojcostwa. Tymczasem tego drugiego elementu w orzekanej sprawie nie było. Sąd Najwyższy konsekwentnie orzekł też, że „niedopuszczalne byłoby przyjęcie przez urzędnika stanu cywilnego czy też przez sąd opiekuńczy, oświadczenia mężczyzny, że uznaje dziecko za swoje, gdyby równocześnie oświadczył, że nie jest jego ojcem. Niedopuszczalne też byłoby z tej samej przyczyny uznanie dziecka nieznanych rodziców. W takich wypadkach stosunek rodzica do dziecka może powstać jedynie w drodze przysposobienia dziecka”2. Warto wspomnieć, że kierownik USC nie miał kompetencji do prowadzenia dochodzenia w kierunku ustalenia, czy uznający jest biologicznym ojcem dziecka3. Stwarzało to pokusę wykorzystywania instytucji uznania dziecka do obchodzenia przepisów o przysposobieniu. Do uznania dziecka wymagane było wyrażenie zgody przez jego matkę oraz przez dziecko, jeżeli było ono dorosłe. Ustalenie osoby matki było niezbędną przesłanką dopuszczalności uznania dziecka. Zgoda na uznanie dziecka zawierała dokładne określenie zarówno osoby, która ją wyrażała, jak i osoby uznającej dziecko. Uznanie dziecka mogło zostać unieważnione. Bezwzględnymi przyczynami unieważnienia uznania dziecka były: brak koniecznej formy uznania, brak zdolności do czynności prawnych uznającego4, a także ustalone ojcostwo innego mężczyzny, oczywista niezgodność oświadczenia o uznaniu z rzeczywistością (np. gdy uznający był o kilka tylko lat starszy od osoby uznawanej). Przyczynami względnymi unieważnienia, czyli takimi, które w konsekwencji mogły doprowadzić do unieważnienia orzeczenia sądu, były wady oświadczenia woli mężczyzny, który dziecko uznał lub kobiety, która wyrażała zgodę na uznanie jej dziecka. Najczęściej powoływano się na błąd, a czasami też na złożenie oświadczenia o uznaniu pod wpływem groźby. Za błąd przy uznaniu dziecka poczytywano sytuacje, gdy którakolwiek z wymienionych osób działała w przekonaniu, iż uznający jest ojcem dziecka, a następnie okazało się to nieprawdą. Po osiągnięciu pełnoletności również dziecko mogło wystąpić o unieważnienie uznania wykazując, że mężczyzna, który je uznał, nie jest jego biologicznym ojcem.

Wyrok SN z 21.1.1958 r., I CR 1293/57, OSNPG 1959, Nr 2, poz. 19. Wyrok SN z 5.6.1968 r., II CR 164/68, OSNCP 1969, Nr 3, poz. 55. 3 Wyrok SN z 15.11.1976 r., IV CR 434/76, OSNCP 1977, Nr 10, poz. 189; wyr. SN z 13.11.1979 r., IV KR 237/79, OSNPG 1981, Nr 1, poz. 1. 4 Wyrok SN z 9.1.1973 r., II CR 628/72, OSNCP 1973, Nr 12, poz. 231. 1 2

AKjvOgA= AK


131

3.2.2. Uznanie ojcostwa – charakter prawny Uznanie ojcostwa jest oświadczeniem mężczyzny świadomego faktu swego ojcostwa, że pragnie być ojcem dziecka, także pod względem prawnym. Jest to więc przede wszystkim jego oświadczenie wiedzy. Uznanie ojcostwa jest aktem jednostronnym, dokonanym przez ojca osobiście. W typowej sytuacji stosowne oświadczenie składa on przed kierownikiem USC. Również mężczyzna niepełnoletni, który jednak ukończył 16 lat i nie istnieją podstawy do jego całkowitego ubezwłasnowolnienia, może złożyć oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa. Ze względu jednak na konieczność zapewnienia mu należytej ochrony prawnej, może to uczynić tylko przed sądem opiekuńczym. To uregulowanie wskazuje osobisty charakter uznania ojcostwa, co warto podkreślić, gdyż w poprzednim stanie prawnym, mężczyzna, który chciał uznać dziecko, a nie był pełnoletni lub został częściowo ubezwłasnowolniony, musiał uzyskać na to zgodę przedstawiciela ustawowego. Uznanie ojcostwa zawiera w sobie informację, iż mężczyzna, który zamierza go dokonać, współżył cieleśnie z matką dziecka. W związku z intymnością tego przekazu konieczne jest potwierdzenie przez matkę prawdziwości tego oświadczenia. Może ona tego dokonać jednocześnie z oświadczeniem mężczyzny albo w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia przez niego oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Na charakter uznania ojcostwa jako przyznania faktu, że jest się ojcem dziecka, wskazują także przepisy odnoszące się do roli kierownika USC. Ma on obowiązek aktywnego uczestniczenia przy dokonywaniu uznania ojcostwa, przy czym aktywność ta ma zapewnić zgodność uznania ojcostwa z rzeczywistością biologiczną. W szczególności jest on obowiązany wyjaśnić osobom zamierzającym złożyć oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa: 1) przepisy regulujące obowiązki i prawa wynikające z uznania (zwłaszcza przepisy regulujące stan cywilny dziecka, władzę rodzicielską nad nim, obowiązek świadczenia na jego rzecz alimentów), 2) przepisy o nazwisku dziecka (art. 89 KRO) oraz 3) różnicę między uznaniem ojcostwa a przysposobieniem dziecka, która – najkrócej rzecz ujmując – sprowadza się do tego, że uznanie ojcostwa zmierza do dostosowania sytuacji prawnej ojca dziecka do sytuacji faktycznej jaka jest między nim a jego dzieckiem, gdy natomiast przysposobienie służy do ustanowienia relacji prawnej, takiej jaka łączy rodzica z dzieckiem, w odniesieniu do osób, które pod względem biologicznym nie są dla siebie krewnymi w linii prostej pierwszego stopnia. Kierownik odmawia przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne, gdyż np. pochodzenie dziecka od innego mężczyzny zostało wcześniej ustalone lub mężczyzna zamierzający uznać ojcostwo nie osiągnął wymaganego wieku. Odmówi przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa również wtedy, gdy poweźmie wątpliwość co do pochodzenia dziecka. Respekt dla prawdy biologicznej przejawia się również w uregulowaniu skutków uznania ojcostwa dziecka, które matka urodziła po zawarciu małżeństwa z innym

AKjvOgA= AK


132

mężczyzną niż ten, który uznał ojcostwo. Otóż w takim przypadku nie stosuje się art. 62 KRO, a więc nie ma zastosowania domniemanie ojcostwa męża matki. Stan cywilny dziecka został bowiem ustalony w drodze uznania ojcostwa. Do uznania ojcostwa nie może dojść, jeżeli toczy się w sądzie sprawa o ustalenie ojcostwa. Uznanie dotyczy bowiem sytuacji oczywistych co do tego kto jest ojcem dziecka, zaś toczące się postępowanie w sprawie o ustalenie ojcostwa wskazuje, że istnieje spór w tej materii. Dopuszczalne jest uznanie ojcostwa jeszcze przed urodzeniem się dziecka, o ile jest ono poczęte. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może nastąpić w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie o uznaniu dowiedział się o śmierci dziecka, nie później jednak niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. odstąpiono od możliwości uznania w odniesieniu do dziecka dorosłego.

Wśród skutków uznania wymienić należy w szczególności: 1) określone w art. 89 KRO konsekwencje dotyczące brzmienia nazwiska dziecka; Nosi ono nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, składanych jednocześnie z oświadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Jeżeli rodzice nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Do zmiany nazwiska dziecka, które w chwili uznania już ukończyło 13 lat, jest potrzebna jego zgoda.

2) przyznanie uznającemu z mocy prawa władzy rodzicielskiej nad dzieckiem; 3) powstanie wzajemnego między ojcem i dzieckiem prawa dziedziczenia oraz 4) powstanie wzajemnych obowiązków alimentacyjnych. W związku z tym, iż uznanie ojcostwa ma skutek wsteczny (od momentu urodzenia dziecka), mężczyzna, który dokonał uznania, ma obowiązek alimentowania dziecka od chwili urodzenia. Ten, kto łożył na utrzymanie dziecka zanim doszło do uznania, może żądać od uznającego zwrotu poczynionych na ten cel wydatków (art. 140 § 1 KRO).

Jeżeli doszło do uznania ojcostwa przez mężczyznę, który nie jest biologicznym ojcem dziecka, wówczas można wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności tego uznania. Legitymacja czynna przysługuje: 1) mężczyźnie, który dokonał uznania, 2) kobiecie, która potwierdziła fakt jego ojcostwa, 3) dziecku, którego uznanie dotyczy oraz 4) prokuratorowi. Mężczyzna, który uznał ojcostwo i kobieta, która fakt ojcostwa potwierdziła, mogą wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieli się, że dziecko od tego mężczyzny nie pochodzi. W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego, bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka. Po osiągnięciu przez

AKjvOgA= AK


133

dziecko pełnoletności powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie może być wytoczone ani przez matkę dziecka, ani przez mężczyznę, który uznał ojcostwo. Dziecko może żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli uznający mężczyzna nie jest jego ojcem. Z tym żądaniem może ono wystąpić po dojściu do pełnoletności, nie później jednak niż w ciągu 3 lat od jej osiągnięcia. Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Jeżeli jednak uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, powództwo o ustalenie bezskuteczności powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy w miejsce dziecka, nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. Skutkiem ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa jest ustanie stosunku rodzinnoprawnego pokrewieństwa w linii prostej pomiędzy mężczyzną, który dokonał uznania ojcostwa a dzieckiem, którego to uznanie dotyczyło. Ustaje wówczas władza rodzicielska tego mężczyzny nad dzieckiem, jego obowiązek alimentacyjny względem niego, prawo dziedziczenia i wiele innych. Uznanie ojcostwa musi być dokonane w odpowiedniej formie i przed od powiednim organem. W typowej sytuacji następuje to przed kierownikiem USC. Może do niego dojść także przed sądem opiekuńczym. Obowiązkowo przed sądem uznania ojcostwa dokonuje mężczyzna, który ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Uznanie ojcostwa za granicą, dotyczące dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi, odbywa się przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa mogą zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Protokół podpisuje osoba, która przyjęła oświadczenie oraz osoba, która je złożyła, chyba że nie może ona go podpisać. Przyczynę braku podpisu należy podać w protokole. Protokół zawierający oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa powinien być niezwłocznie przekazany do USC właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka.

Zachowuje aktualność orzeczenie Sądu Najwyższego stwierdzające, że złożenie oświadczenia o uznaniu dziecka przed niewłaściwą osobą nie rodzi żadnych skutków prawnych i w związku z tym uznanie wówczas nie istnieje1. Należy zauważyć, że od odmowy przyjęcia oświadczeń niezbędnych do uznania ojcostwa przez kierownika USC, a także przez inny uprawniony organ, nie ma środka zaskarżenia. Zainteresowani mogą jednak zgłosić zamiar złożenia tych oświadczeń przed sądem opiekuńczym. Jeśli sąd odmówi im przyjęcia oświadczeń, wówczas zarówno domniemany ojciec, jak i matka dziecka mogą wystąpić z powództwem o ustalenie ojcostwa (art. 85 KRO). 1

Orzeczenie SN z 30.8.1960 r., IV CR 829/59, OSPiKA 1961, Nr 1, poz. 9.

AKjvOgA= AK


134

3.3. Sądowe ustalenie ojcostwa 3.3.1. Domniemanie ojcostwa z art. 85 KRO Ten sposób ustalenia pochodzenia dziecka jest wykorzystywany, gdy nie doszło do ustalenia jego pochodzenia ani na podstawie domniemania z art. 62 KRO, ani w konsekwencji uznania ojcostwa. Najczęściej do procesu dochodzi, gdy stanowisko matki dotyczące osoby ojca urodzonego przez nią dziecka jest rozbieżne z poglądem żywionym na ten temat przez mężczyznę, który został przez nią pozwany o ustalenie ojcostwa. W innych sytuacjach, które pojawiły się w konsekwencji przemian obyczajowych zachodzących w ostatnich latach, to domniemany ojciec występuje z powództwem o ustalenie ojcostwa, gdyż kobieta, która urodziła dziecko nie zamierza potwierdzić jego ojcostwa (przed nowelizacją kodeksu z 6.11.2008 r. chodziło o odmowę zgody na uznanie dziecka). Wynikało to z jej postawy życiowej sprowadzającej się do wyboru samotnego wychowywania dziecka lub też ze związania się z innym mężczyzną. Z powództwem o ustalenie ojcostwa może również wystąpić dziecko i prokurator – w praktyce zdarza się to rzadko. Jakkolwiek ta forma ustalenia osoby ojca dotyczy w zasadzie wyłącznie ojcostwa dzieci urodzonych poza małżeństwem, to jednak może być ona wykorzystana również w sprawach dotyczących dzieci urodzonych przez matki będące mężatkami, o ile doszło do obalenia domniemania z art. 62 KRO. Procesem o ustalenie ojcostwa rządzi domniemanie prawne uregulowane w art. 85 § 1 KRO, zgodnie z którym przyjmuje się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka w okresie koncepcyjnym (czyli „nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka”). Zadaniem strony wytaczającej powództwo o ustalenie ojcostwa jest więc wykazanie, iż w okresie koncepcyjnym doszło do pożycia cielesnego po między mężczyzną, a matką dziecka (przesłanka domniemania). Na tej podstawie ustawa każe sądowi przyjąć, iż ów mężczyzna jest ojcem dziecka (wniosek domniemania). Jeżeli strona powodowa nie wykaże w sposób wiarygodny faktu obcowania cielesnego stron procesu w okresie koncepcyjnym, wówczas sąd – nie mając podstaw do przyjęcia wniosku domniemania – oddali powództwo. W przypadku jednak wykazania, iż w okresie koncepcyjnym strony obcowały ze sobą cieleśnie (przesłanka domniemania), stronie pozwanej pozostaje bronić się dowodząc, iż pomimo zasadności przesłanki domniemania chybiony jest wniosek co do ojcostwa pozwanego mężczyzny. Może to czynić, gdyż domniemanie, o którym mowa, jest domniemaniem wzruszalnym. Natomiast okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Korzystanie z tego zarzutu napotyka na barierę w postaci dominującego w orzecznictwie poglądu, iż ów inny mężczyzna nie może stać się pozwanym w sprawie, dopóki sąd nie rozstrzygnie zasadności pozwu złożonego przez matkę dziecka. Może on więc być w toczącym się procesie jedynie świadkiem i trudno oczekiwać, aby złożył zeznania

AKjvOgA= AK


135

obciążające siebie. W jego interesie jest wszak, aby sąd ustalił ojcostwo pozwanego, gdyż w przeciwnym razie, w kolejnym procesie o ustalenie ojcostwa, to on może zostać pozwany. Powództwo o ustalenie ojcostwa może wytoczyć: 1) dziecko; 2) matka dziecka; Kompetencja do wystąpienia z powództwem o ustalenie ojcostwa jest niezależna od sprawowania przez matkę dziecka władzy rodzicielskiej. „Matka może dochodzić sądowego ustalenia ojcostwa, choćby pozbawiona była władzy rodzicielskiej i choćby sprzeciwiał się temu opiekun dziecka”1. Jej uprawnienie w tej sprawie ma charakter osobisty, co wywołuje m.in. ten skutek, że nawet „przysposobienie pełne [ale już nie dotyczy to przysposobienia całkowitego – przyp. Aut.] dziecka pozamałżeńskiego nie stoi na przeszkodzie żądaniu przez matkę dziecka ustalenia ojcostwa tego dziecka”2.

3) domniemany ojciec; Mężczyzna, który uważał się za ojca dziecka i chciał, aby tę biologiczną rzeczywistość odzwierciedlało orzeczenie sądu, nie miał do 2005 r. możliwości prawnych, by ten cel zrealizować. Zagadnienie stało się doniosłe społecznie w związku z uchwytnym statystycznie zjawiskiem samotnego macierzyństwa wynikającego z takiego właśnie wyboru drogi życiowej przez kobietę. Mężczyzna nie mógł w takich przypadkach uzyskać zgody matki dziecka na dokonanie uznania, a także nie miał samodzielnej legitymacji procesowej do wytoczenia powództwa o ustalenie własnego ojcostwa. Pozostawało mu jedynie złożenie wniosku do prokuratora, aby ten wystąpił ze stosownym pozwem. Taka sytuacja prawna mężczyzn sprawiła, że Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności ówczesnego brzmienia art. 84 KRO z art. 45 ust. 1 („Każdy ma prawo do [...] rozpatrzenia sprawy przez [...] sąd”) i art. 77 ust. 2 („Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”) oraz art. 72 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP („Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka”) „w zakresie, w jakim wyłącza prawo mężczyzny będącego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa”3. Wydaje się, że ówczesne uregulowanie sprzeczne było też z art. 33 ust. 1 Konstytucji, gdyż nie zapewniało mężczyznom takich samych praw w życiu rodzinnym jak kobietom (więź ojca z dzieckiem – jako pokrewieństwo pierwszego stopnia w linii prostej – do tej kategorii należy).

oraz 4) prokurator. Z powództwem o ustalenie ojcostwa (ale też o jego zaprzeczenie, a także o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa) prokurator może wystąpić, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.

Zarówno dziecko, jak i prokurator mogą występować o ustalenie ojcostwa bez ograniczenia w czasie. Matka dziecka ani jego domniemany ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności.

Uchwała SN z 18.7.1969 r., III CZP 44/69, OSPiKA 1970, Nr 1, poz. 7. Wyrok SN z 21.2.1973 r., I KR 346/72, OSNCP 1973, Nr 12, poz. 224; uchw. SN z 20.3.1976 r., III CZP 77/75, OSNCP 1976, Nr 9, poz. 185. 3 Wyrok TK z 28.4.2003 r., K 18/02, Dz.U. Nr 83, poz. 772. 1

2

AKjvOgA= AK


136

3.3.2. Wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa Wyrok ustalający ojcostwo ma charakter deklaratywny. Oznacza to, że nie tworzy on nowego stanu prawnego i nie wywołuje skutków od chwili uprawomocnienia. Wyrok ten ustala bowiem stan prawny z mocą od momentu urodzenia dziecka, a co do niektórych skutków prawnych, sięga nawet okresu poprzedzającego jego narodziny. W konsekwencji sądowego ustalenia ojcostwa prawo do dziedziczenia po ojcu ma też dziecko, które urodziło się po jego śmierci (art. 927 § 2 KC). Zdarzenie, na podstawie którego powstało prawo do dziedziczenia (śmierć ojca), nastąpiło więc przed urodzeniem się dziecka. Z kolei na podstawie art. 141 KRO ojciec dziecka niebędący mężem matki obowiązany jest przyczynić się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie połogu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe. Z roszczeniami tymi matka dziecka może wystąpić w ciągu 3 lat od daty porodu. W związku z tym, że realizacja powyższych roszczeń wiąże się z ustaleniem ojcostwa, a więc wymaga czasu na przeprowadzenie postępowania, art. 142 KRO stanowi, iż już w wypadku, gdy ojcostwo mężczyzny niebędącego mężem matki zostało jedynie uwiarygodnione, matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez 3 miesiące w okresie połogu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze 3 miesiące po urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd.

Najistotniejsze rozstrzygnięcie zawarte w takim wyroku sprowadza się do stwierdzenia, że mężczyzna jest ojcem dziecka albo też do oddalenia powództwa. Wyrok sądu oddalający powództwo o ustalenie ojcostwa nie stoi na przeszkodzie pozwaniu w przyszłości przez matkę dziecka innego mężczyzny. Jeżeli ojcostwo pozwanego mężczyzny zostanie przez sąd ustalone, wówczas otwarty staje się problem: 1) nazwiska dziecka; W razie sądowego ustalenia ojcostwa sąd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalającym ojcostwo, stosując odpowiednio przepis dotyczący nazwiska dziecka, którego pochodzenie określono wskutek uznania ojcostwa (art. 89 § 2 KRO). Jeżeli dziecko ukończyło 13 lat, do zmiany nazwiska jest potrzebna jego zgoda. Jeżeli ojcostwa dziecka nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki. Jeżeli oboje rodzice są nieznani, sąd opiekuńczy nadaje dziecku nazwisko (art. 89 § 3 KRO).

2) sprawowania nad nim władzy rodzicielskej; Sąd w orzeczeniu o ustaleniu ojcostwa może przyznać ojcu władzę rodzicielską nad dzieckiem. Sąd nie uczyni tego jednak, jeśli na podstawie zebranego materiału oraz zaprezentowanej w toku postępowania postawy pozwanego wynika, iż przyznanie mu władzy rodzicielskiej byłoby sprzeczne z dobrem dziecka. W razie zmiany okoliczności (postawy ojca), sąd opiekuńczy może przyznać mu władzę rodzicielską także po ustaleniu ojcostwa. Warto dodać, że ustalając pochodzenie dziecka sąd może – jeśli tego wymaga dobro dziecka – orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców (art. 93 § 2 KRO).

3) dostarczania mu środków utrzymania i wychowania (zob. rozdz. III, § 20).

AKjvOgA= AK


137

4. Dowody powoływane w sprawach sądowych o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa Wobec konfliktu pomiędzy stronami postępowania o ustalenie (jak i postępowania o zaprzeczenie) ojcostwa oraz sprzeczności głoszonych przez nie tez, szczególną rangę mają powoływane w toku procesu dowody o charakterze biologicznym. Pozwalają one sądowi spojrzeć na sporny problem przez pryzmat argumentów niezależnych od stron, a opartych na obiektywnych przesłankach empirycznych. Zagadnienie to ma w dużej mierze charakter historyczny. Do czasu odkrycia sposobu odczytywania kodu DNA było to zagadnienie ważkie, emocjonujące, a to przede wszystkim dlatego, że dowody były mniej lub bardziej (a niektóre bardzo) zawodne. Mocnym dowodem była w zasadzie jedynie udokumentowana medycznie niepłodność mężczyzny. Wśród dowodów powoływanych w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa i o ustalenie ojcostwa największe znaczenie miał dowód z grupowego badania krwi, a zdecydowanie mniejszą rangę inne dowody przyrodnicze, jak np. dowód antropologiczny, dowód z badania antropologicznego płodu, badanie zdolności zapłodnienia. Dowód z badania grup krwi matki, dziecka i pozwanego mężczyzny odwołuje się do wiedzy o prawach rządzących porządkiem dziedziczenia grupy krwi przez potomstwo. Nie wskazuje on jednak osoby ojca, lecz może co najwyżej wykluczyć ojcostwo danego mężczyzny. Zdarzało sie więc, i to w kilkunastu procentach spraw, że mężczyzna, którego ojcostwa badanie nie wykluczyło, ojcem dziecka nie był, jednak sąd jego ojcostwo ustalał. Jeszcze bardziej zawodne były dowody z badań antropologicznych, z zestawienia stopnia dojrzałości dziecka w chwili jego urodzenia z czasem obcowania cielesnego stron czy też dowód z ich obcowania w czasie znikomej możliwości zapłodnienia itp. Dowody te nie miały samodzielnej roli w procesie i nie pozwalały na dokonanie wiążących ustaleń co do ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa. Przypisywano im jedynie rangę pomocniczą wobec ustaleń poczynionych w wyniku badań krwi.

Dowodem pozwalającym rozstrzygnąć sporną kwestię ojcostwa w stopniu graniczącym z pewnością jest przeprowadzenie badania kodu DNA. Odwołuje się ono do dziedziczności cech genetycznych zawartych w jego cząsteczce. Możliwość przeprowadzania takiego dowodu stała się przełomem, zarówno w sprawach o ustalenie ojcostwa, jak i może jeszcze bardziej w kryminalistyce przy poszukiwaniu sprawców przestępstw. W odróżnieniu od dowodu z badania grup krwi, które prowadzi do wskazania kto (posiadacz jakiej grupy krwi) nie może być ojcem danego dziecka, badanie DNA w sposób pozytywny wskazuje kto nim jest i – co ma znaczenie najistotniejsze – jest to dowód pewny. Dlatego Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że dowód z badania DNA pozwala nie tylko wykluczyć ojcostwo, ale może też być pozytywnym dowodem okoliczności stwarzających domnienmanie ojcostwa z art. 85 § 1 KRO1. Prawnymi konsekwencjami takiego rozwoju nauk przyrodniczych jest treść art. 67 KRO ustalona w nowelizacji z 6.11.2008 r., zgodnie z którą w sprawie o za1

Wyrok SN z 10.11.1999 r., I CKN 885/99, OSNCP 2000, Nr 5, poz. 96.

AKjvOgA= AK


138

przeczenie ojcostwa nie wystarczy wykazać niepodobieństwa, by dany mężczyzna mógł być ojcem dziecka, lecz należy wykazać, że on ojcem nie jest. W kontekście analizowania prawnych zastosowań wiedzy wynikającej z rozwoju nauk empirycznych należy zwrócić uwagę, że w sprawach z zakresu pochodzenia jednej osoby od drugiej nie ma podstaw do wznowienia postępowania na tej tylko podstawie, iż po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu nastąpił dalszy postęp w badaniach przyrodniczych, w wyniku czego powstał nowy środek dowodowy, który pozwalałby na dokonanie odmiennych ustaleń od tych, na których owe orzeczenie oparto. 5. Dylematy związane ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji Do nowelizacji z 6.11.2008 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy regulował wprost jedynie kwestie prawne związane z prokreacją naturalną. Problematyka ustalania pochodzenia dziecka zyskała w ciągu ostatnich lat szczególny wymiar ze względu na znaczący postęp wiedzy i techniki medycznej, które czynią możliwym sztuczne wspieranie ludzkiej prokreacji. Atrakcyjność oferowanych metod wynika przede wszystkim z faktu, iż wiele par nie może mieć potomstwa z powodu niepłodności jednego lub obojga partnerów, a więc wbrew swej woli, a dla wielu osób również wbrew pojmowaniu przez nich sensu istnienia rodziny1. Wśród metod sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji najistotniejsze praktyczne znaczenie ma sztuczne zapłodnienie kobiety nasieniem jej męża (inseminacja homologiczna) oraz sztuczne zapłodnienie kobiety nasieniem obcego mężczyzny (inseminacja heterologiczna). Do obu rodzajów zapłodnienia może dojść zarówno w organizmie kobiety (in vivo), jak i poza nim (in vitro). Ponadto są przypadki rozwiązywania problemów wynikających z niepłodności w drodze instytucji macierzyństwa zastępczego. Polega ona na pozaustrojowym zapłodnieniu komórki jajowej danej kobiety nasieniem jej męża lub obcego mężczyzny i implantacji embrionu do organizmu matki zastępczej, która po porodzie wydaje dziecko dawczyni komórki jajowej, czyli tak zwanej matce genetycznej. Do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadzono dwie regulacje wprost odnoszące się do tej tematyki: 1) matką jest kobieta, która dziecko urodziła; 2) mężczyzna, który zgodził się na zabieg, nie może kwestionować ojcostwa. Temat ten wywołuje pytania prawne, filozoficzne, psychologiczne i społeczne. Ostrość sporu łatwo dostrzec obserwując debatę na temat projektów ustaw dotyczących zapłodnienia in vitro. Dyskusja dotyczy samej dopuszczalności takich zabiegów, a na dalszym planie pojawiają się pytania o ojcostwo tak poczętego dziecka, o to kto jest matką (jeśli dawczynią komórki jajowej jest inna kobieta niż ta, która 1 Na około 10% wszystkich par szacowano liczbę par niepłodnych u progu lat 80. minionego wieku (P. Singer, D. Wells, Dzieci z probówki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji, Warszawa 1988) a na około 15% w połowie lat 90. (T. Rucki, Medyczne uwarunkowania wspomaganego rozrodu, [w:] T. Smyczyński (red.), Wspomagana prokreacja ludzka. Zagadnienia legislacyjne, Poznań 1996, s. 47 i nast. Odsetek ten ma tendencję rosnącą, co jest uwarunkowane cywilizacyjnie.

AKjvOgA= AK


139

urodziła dziecko), czy jeżeli uznanoby metodę za dopuszczalną, to czy powinni móc z niej korzystać wszyscy, którzy tego zechcą, w tym samotne kobiety, czy też kobiety żyjące w związkach lesbijskich, czy może należałoby zezwolić na korzystanie z niej jedynie bezpłodnym małżeństwom, które nie mogą mieć dzieci w sposób naturalny, pomimo terapii medycznej? Czy zabiegi te, gdyby uregulować je ustawowo, powinny być finansowane z budżetu państwa, czy też przez osoby, które chcą się im poddać, jaki ma być los tzw. zarodków nadplanowych i wiele innych. In vitro to tylko jeden z licznych aspektów klasycznego pytania – sporu: czy wszystko to, co technicznie jest możliwe do zrobienia, należy robić, powinno być dopuszczalne. Jaka jest relacja między etyką a techniką – czy są granice, które powinny być nieprzekraczalne, czy też człowiek w swej pasji odkrywczej i wynalazczej nie powinien być hamowany? Czy racje należy przyznać tezie o całkowitej i niczym nieograniczonej wolności w sferze ingerencji w naturę prokreacji, czy też może przyznać ją należy przeciwnikom tego poglądu? Pytania kontrolne: 1. Na czym polegają domniemania prawne? 2. Wymień dowody powoływane w procesach o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa dawniej i dziś. 3. W czym tkwi istotna różnica pomiędzy mocą dowodów z badania grup krwi i z badania kodów genetycznych (DNA)? 4. Jakie są przesłanki uznania ojcostwa? 5. Na jakiej podstawie może dojść do ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa? 6. Czym różni się uznanie ojcostwa od przysposobienia dziecka? 7. Porównaj pozycję stron w postępowaniu o ustalenie ojcostwa przed wynalezieniem dowodu z badania kodu DNA i obecnie. 8. Na czym polega tzw. macierzyństwo zastępcze?

Zagadnienia problemowe: 1. Czy medyczne wspieranie ludzkiej prokreacji powinno być dopuszczalne wyłącznie dla niepłodnych par małżeńskich, czy też również dla par konkubenckich, par homoseksualnych i kobiet samotnych? Uzasadnij swój pogląd. Zwróć uwagę na zasadę dobra dziecka, psychiczną potrzebę posiadania potomstwa i wszelkie inne aspekty tego zagadnienia. 2. Wymień „za” i „przeciw” (w płaszczyźnie etycznej, prawnej, antropologicznej) rozwiązywania problemów wynikających z niepłodności w drodze wykorzystania macierzyństwa zastępczego. Oceń umowę o zastępcze macierzyństwo na tle art. 58 KC. Dowiedz się, jak zagadnienie to uregulowane jest w tych krajach, w których ustawodawca ustanowił normy prawne w tym zakresie (m.in. Francja, Niemcy, Austria).

AKjvOgA= AK


140

§ 19. Pozycja rodziców względem dziecka w świetle standardów międzynarodowych i Konstytucji RP Literatura: M. Andrzejewski, Domy na piasku. Domy dziecka. Od opieki nad dzieckiem do wspierania rodziny, Poznań 2007; tenże, Prawo dziecka do pieczy zastępczej a prawo dziecka do rodziny, POW 1997, Nr 4; tenże, Piecza zastępcza, [w:] T. Smyczyński (red.), Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia, Poznań 1998; tenże, Pomocnicza rola państwa w świetle Konwencji o Prawach Dziecka i prawa polskiego, [w:] Z. W. Stelmaszuk (red.), Współczesne kierunki w opiece nad dzieckiem. Wybór tekstów, Warszawa 1999; tenże, Prawne podstawy reformy systemu opieki nad rodziną i dzieckiem, [w:] Z. W. Stelmaszuk (red.), Zmiany w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą. Perspektywa europejska, Katowice 2001; tenże, Współpraca sądów rodzinnych i instytucji pomocy społecznej w sprawach dotyczących umieszczania dzieci poza rodziną, PiP 2003, z. 9; tenże, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina, państwo), Kraków 2003; tenże, Piecza zastępcza, [w:] System, s. 365–444; tenże (red.), Rodziny zastępcze. Problematyka prawna, Toruń 2006; A. Cywiński, Stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi w perspektywie historyczno-prawnej, Probacja 2014, Nr 2; B. Czech, Rodziny zastępcze – z problematyki orzecznictwa w sądach powszechnych, Rodzina i Prawo 2009, Nr 13; I. Długoszewska, Przesłanki oraz skutki ograniczenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej, Warszawa 2012; H. Dolecki, Ingerencja sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej, Warszawa 1983; M. Goettel, O zmianach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej, PS 2001, Nr 11–12; J. Gudowski, Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, PS 2002, Nr 1; A. Gulczyński, Nazwisko dziecka. Ewolucja ukazywania relacji rodzinnoprawnych, Poznań 2010; M. Heine, Pedagogiczne następstwa ograniczenia władzy rodzicielskiej, Wrocław 1991; tenże, Prawa dziecka a władza rodzicielska, [w:] M. Heine (red.), Następstwa dysfunkcjonalności rodziny, Wrocław 1997; E. Holewińska-Łapińska, Orzekanie o umieszczeniu małoletniego w rodzinie zastępczej, Prawo w Działaniu 2008, Nr 4; J. Ignaczewski (red.), Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Sądowe komentarze tematyczne, Warszawa 2010; tenże, Pochodzenie dziecka i władza rodzicielska po nowelizacji. Art. 619–1136 KRO. Komentarz, Warszawa 2009; J. Jagieła, Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, MoP 2002, Nr 19; tenże, Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (stadium wykonawcze), MoP 2003, Nr 6; T. Justyński, Prawo do kontaktów z dzieckiem w prawie polskim i obcym, Warszawa 2011; L. Kociucki, Problem całościowego uregulowania instytucji prawnych służących zastępczej pieczy nad dziećmi, SP 1997, z. 1; M. Kolankiewicz (red.), Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998; taż, Porzuceni i powierzeni trosce. Dom Małych Dzieci, Katowice 2002; B. Kowalska-Ehrlich, T. Bulenda, Prawa dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, [w:] Wokół praw dziecka, część II, Warszawa 1995; S. Łakoma, Instytucja rodzin zastępczych w prawie administracyjnym, Łódź 2014; A. Łapiński, Ograniczenia władzy rodzicielskiej w polskim prawie rodzinnym, Warszawa 1975; M. A. Nowicki, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Warszawa 1996; O przekształcaniu domu dziecka w wielofunkcyjną placówkę. Rozmowa z A. Wróblewskim, dyrektorem Domu Dziecka w Pyrach, POW 2002, Nr 4; Z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, SC 1981, t. 31; A. Rydzewski, Problematyka uczestnictwa małoletnich w postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach z zakresu „władzy rodzicielskiej”, Rejent 1997, Nr 11(79); M. Safjan, Instytucja rodzin zastępczych. Problemy prawno-organizacyjne, Warszawa 1982; tenże (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; T. Smyczyński, Stosunki między rodzicami a dziec-

AKjvOgA= AK

§ 19. Pozycja rodziców względem dziecka w świetle standardów międzynarodowych...

141

kiem w ustawodawstwie Rady Europy, PiP 1995, z. 1; T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem, Poznań 1987; tenże, Charakter prawny osobistej styczności rodziców z dzieckiem, KPP 2000, z. 2; tenże, Powrót dziecka do rodziny bądź fakultatywne pozbawienie władzy rodzicielskiej, RPEiS 2003, z. 3; Z. W. Stelmaszuk (red.), Współczesne kierunki w opiece. Wybór tekstów, Warszawa 1998; W. Stojanowska, Władza rodzicielska pozamałżeńskiego i rozwiedzionego ojca. Studium socjologiczno-prawne. Ankieta, kwestionariusz, wywiad – art. 58 § 1 KRO, Warszawa 2000; taż, Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami, Warszawa 1997; A. Sylwestrzak, Obowiązki dziecka wobec rodziców, RPEiS 2001, z. 3; A. Szymborska, Sieroctwo społeczne, Warszawa 1969; J. Strzebińczyk, Władza rodzicielska, [w:] System, s. 225–364; R. Zegadło, Kontakty z dzieckiem. Wewnętrzne i międzynarodowe przesłanki modernizacji regulacji prawnej, MoP 2004, Nr 4.

Konstytucja RP zapewnia rodzinie autonomię względem wpływów państwa i stanowi, że rodzice mają prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, w tym mają prawo do zapewnienia dzieciom zgodnego ze swymi przekonaniami wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego. Korzystając z prymatu w sferze wychowania własnych dzieci, rodzice powinni uwzględniać stopień dojrzałości, a także wolność ich sumienia i wyznania oraz ich przekonań. Ochronie pozycji rodziców służy też zawarte w Konstytucji stwierdzenie, iż ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (art. 48 i 53 ust. 3 Konstytucji RP). Tak ujęte przepisy Konstytucji w syntetyczny sposób wyrażają wysoką rangę rodzicielstwa, zasadę prymatu rodziców w wychowaniu dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, a jednocześnie szacunek do dzieci, zwłaszcza do dzieci dorastających, zawierający się w nałożeniu na rodziców obowiązku uwzględniania ich poglądów. Jako takie, przepisy te są spójne ze standardami określonymi w uniwersalnych1 i regionalnych2 dokumentach międzynarodowych katalogujących prawa człowieka. Konstytucyjne ujęcie relacji rodzice – dziecko jest bliskie przesłaniu zawartemu w art. 12–16 KoPD, odczytywanych wraz ze złożoną do nich przez Polskę deklaracją stwierdzającą, że wykonywanie praw sformułowanych w tej konwencji „dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną”. Jakkolwiek aktualny sens zwyczajów może być trudny do uchwycenia, to przez wspomniane tradycje rozumieć należy okazywanie rodzicom szacunku i obowiązek posłuszeństwa. Przepisy Konstytucji zdają się to potwierdzać dodając, że również rodzice mają obowiązek okazywania szacunku dziecku. Prymat rodziców w wychowaniu dziecka znajduje w Konstytucji dwie wprost wypowiedziane egzemplifikacje. Pierwsza dotyczy wyboru kierunku edukacji dziecka („Rodzice mają wolność 1 Zwłaszcza art. 12–16 KoPD, art. 10 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych ONZ, art. 23 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ oraz Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. 2 M.in. art. 2 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

AKjvOgA= AK


142

wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne” – art. 70 ust. 3 Konstytucji RP), a druga, formowania dziecka pod względem religijnym i etycznym („Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami” – art. 53 ust. 3). Są to uregulowania powtórzone za Protokołem Nr 1 do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Paktami Praw Człowieka ONZ oraz zbieżne z treścią ogłoszonej przez Stolicę Apostolską w 1982 r. Karty Praw Rodziny (wbrew nazwie nie jest to dokument o charakterze normatywnym, lecz duszpasterskim).

Zalecenia kierowane do państw członkowskich Rady Europy dotyczące tworzenia prawa regulującego relację rodzice – dzieci zawiera Rekomendacja Nr R (84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 28.2.1984 r. Wyrażone w tym dokumencie zasady określają odpowiedzialność rodzicielską jako: 1) realizowaną w zgodzie z dobrem dziecka (to kryterium powinno być uwzględniane w rozstrzygnięciach właściwych organów dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej), 2) uwzględniającą zdanie dziecka (ta dyrektywa skierowana jest nie tylko do rodziców, lecz również do organów rozstrzygających sprawy dotyczące relacji rodzice – dzieci), 3) nakazującą odpowiednim organom podejmowanie działań z urzędu, 4) zobowiązującą oboje rodziców do świadczenia na rzecz dziecka środków utrzymania, 5) wspólne prawo i obowiązek rodziców do podejmowania decyzji w sprawach istotnych dotyczących dziecka. Do rozwiązywania częstych konfliktów ujawnianych zwłaszcza w trakcie spraw o rozwód, o separację czy też w sprawach o alimenty lub – gdy rodzice nie mieszkają razem – o styczność z dzieckiem itp., istotne znaczenie ma Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem – Luksemburg 20.5.1980 r.1. Motywem jej uchwalenia był zamiar ochrony naturalnego prawa rodziców do kontaktów z dzieckiem i narastające zjawisko bezprawnego przekazywania dzieci za granicę. „Bezprawne przejęcie pieczy nad dzieckiem” to według przepisów tej konwencji: 1) wywiezienie dziecka za granicę z naruszeniem orzeczenia dotyczącego pieczy, które zostało wydane przez właściwy organ państwa i jest w tym państwie wykonalne, 2) odmowa powrotu dziecka z zagranicy po upływie okresu wykonywania prawa do kontaktów z dzieckiem albo po upływie jakiegokolwiek innego okresu czasowego pobytu na terytorium państwa innego niż to, na którym piecza jest sprawowana, a także 3) przejęcie pieczy, które następnie zostanie uznane za bezprawne. Umawiające się strony konwencji powołały organy centralne, które ze sobą współpracują, zapewniając przekazywanie wniosków i udzielając sobie wzajemnie 1

Dz.U. z 1996 r. Nr 31, poz. 134 ze sprost.

AKjvOgA= AK

§ 20. Władza rodzicielska

143

informacji o obowiązujących przepisach prawnych dotyczących pieczy nad dziec kiem, przyjmują wnioski osób, które w państwie konwencji uzyskały orzeczenie dotyczące sprawowania pieczy nad dzieckiem, dążących do uznania lub wykonywania takiego orzeczenia. W konkretnej sprawie zadaniem organu centralnego jest: ustalenie miejsca pobytu dziecka, zapobieżenie naruszeniu interesów dziecka lub wnioskodawcy, doprowadzenie do uznania lub wykonania orzeczenia dotyczącego pieczy, a następnie do powrotu dziecka do wnioskodawcy. Orzeczenia dotyczące pieczy wydane w państwie będącym stroną konwencji są uznawane oraz wykonywane w każdym innym takim państwie, jeśli podlegają wykonaniu w państwie wydania.

§ 20. Władza rodzicielska I. Uwaga terminologiczna Relacja rodzice – dzieci jest dziś przedmiotem szerokiej dyskusji. Prawną jej inspiracją jest recepcja idei praw dziecka rozumianych jako prawa człowieka i związany z tym postulat podmiotowego traktowania dzieci tak pod względem pedagogicznym, jak i prawnym. Istotnym impulsem dla tego kierunku myślenia było uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 20.11.1989 r. Konwencji o Prawach Dziecka. Zawarte w tym dokumencie podejście do praw dziecka sprawia problem osobom i środowiskom aprobującym traktowanie dzieci przedmiotowo, zdystansowanym do idei tych praw, nierespektującym ich, nawykłym też do stanowczego egzekwowania od dzieci posłuszeństwa, nierzadko przy użyciu przemocy. Z drugiej strony, niepokój wzbudza jednostronny przekaz medialny zagadnienia praw dziecka pomijający złożoność problemu i w wielu przypadkach beztrosko podważający pozycję rodziców i wychowawców. W sporach dotyczących omawianej tematyki istotną rolę przypisuje się terminologii. Wielu wypowiedzi doczekało się zwłaszcza zagadnienie zawarte w pytaniu: czy relacji rodzice – dzieci odpowiada termin „władza rodzicielska”, czy też może należałoby pójść za ustawodawcami z tych państw, w których został on wyparty przez termin „piecza”, lub przejąć – wzorując się na dokumentach Rady Europy – sformułowanie „odpowiedzialność rodzicielska”? Słowu „władza” szkodzi kojarzenie go z „władzą ojcowską” – instytucją prawa rzymskiego, której elementem było w pewnym okresie m.in. prawo życia i śmierci, jakie miał ojciec nad dziećmi. Reprezentanci stanowiska nacechowanego rezerwą względem zmian terminologicznych podkreślają, że była to jednak władza ojcowska, a dziś mówimy wszak o władzy rodzicielskiej. To pojęcie ma zaś dobrą, bo demokratyczną, genealogię, jako że wiąże się z intencją dowartościowania pozycji w rodzinie kobiety–matki i przełamania – zwłaszcza w oddziaływaniu w stosunku do dzieci – dominacji ich ojca. Zapewne doszłoby do zmiany przyjętej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym terminologii, gdyby spór szedł tylko o słowa. Tak jednak nie jest. Wśród zwolen-

AKjvOgA= AK


144

ników zmian terminologicznych wielu było bowiem takich, którzy promowali je, formułując hasło ochrony praw dzieci w sposób sugerujący istnienie przeciwieństwa między nimi, a prawami i obowiązkami ich rodziców. Do odrzucenia propozycji zastąpienia pojęcia „władza rodzicielska” pojęciem „piecza rodzicielska” i utrzymania aktualnej terminologii w istotny sposób przyczyniło się przekonanie, że spór w istocie swej jest sporem o sens relacji rodzice – dzieci, a teza o potrzebie zmiany terminologii głoszona jest w celu doprowadzenia do deprecjacji roli i rangi rodziców. Wrażliwość wielu środowisk na ten aspekt zagadnienia wynika ze świeżej pamięci o latach programowego naruszania przez państwo zasady autonomii życia rodzinnego i prymatu rodziców w wychowaniu dzieci.

II. Charakter prawny władzy rodzicielskiej Wbrew powszechnemu mniemaniu, sprawowanie władzy rodzicielskiej nie sprowadza się wyłącznie do relacji między rodzicami a dziećmi. Jakkolwiek jest ona istotą owej władzy, jednak nie można tracić z pola widzenia również tych relacji, jakie – ze względu na dziecko – zachodzą między jego rodzicami a państwem (jego rozmaitymi instytucjami, takimi jak: służba zdrowia, szkoła, sądy) i osobami trzecimi. Dlatego spośród rozmaitych wypowiedzi przedstawicieli doktryny prawa rodzinnego na temat charakteru prawnego władzy rodzicielskiej najbardziej adekwatne do jej złożoności jest określenie jej jako wielostronny stosunek prawny łączący: 1) rodziców z dzieckiem (stosunek o charakterze rodzinnoprawnym); 2) rodziców z osobami trzecimi; Stosunek o charakterze cywilnoprawnym, w ramach którego rodzicom przysługuje prawo podmiotowe pozwalające m.in. na żądanie wydania dziecka zatrzymanego przez osoby nieuprawnione (art. 100 KRO).

3) rodziców z państwem1. Jest to więź o charakterze administracyjnoprawnym przejawiająca się np. w obowiązku doprowadzenia dziecka na szczepienia, posyłania go do szkoły czy też w możliwości ingerencji przez państwo w sferę władzy rodzicielskiej. W zakres tej relacji wchodzi również obowiązek pomocy rodzicom w wypełnianiu ich zadań spoczywający na takich instytucjach publicznych jak szkoły, ośrodki służby zdrowia, pomocy społecznej i wielu im podobnych, a także sąd opiekuńczy (art. 100 KRO). Zagadnienie to jest szerzej uregulowane w ustawie o pomocy społecznej, zwłaszcza w jej Dziale II Rozdziale 4 – Opieka nad rodziną i dzieckiem (zob. rozdz. III, § 20).

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wypowiadają się na temat charakteru relacji rodzice–dzieci w duchu podobnym do art. 48 Konstytucji RP, tzn. nakazują rodzicom sprawować władzę rodzicielską w sposób zapewniający poszanowanie godności i praw dziecka (art. 95 § 1 KRO). Decydując w ważniejszych sprawach, dotyczących zarówno osoby, jak i majątku dziecka, rodzice powinni wysłuchać jego opinii i – w miarę możliwości – wziąć pod uwagę i uwzględnić jego rozsądne ży1

T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem, Poznań 1987, s. 41–57.

AKjvOgA= AK


145

czenia. Z kolei na dziecko nałożono obowiązek posłuszeństwa względem rodziców, a w sprawach, w których może ono samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno ono wysłuchać opinii i zaleceń formułowanych przez rodziców (art. 95 § 2 KRO). Celem sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest przede wszystkim zapewnienie dziecku możliwie najlepszej ochrony jego praw i optymalnych warunków do rozwoju. Wyjąwszy sytuacje patologiczne, to właśnie rodzice są dla dziecka osobami najbliższymi, najbardziej zainteresowanymi jego pomyślnością i najskuteczniej potrafiącymi zadbać o jego dobro. Dla pełnego obrazu relacji rodzice–dzieci, w ujęciu Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, uwagę należy zwrócić na ich obowiązek wzajemnego szacunku i wspierania się. Artykuł 87 KRO, zgodnie z którym rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie, jest typowym przykładem normy bez sankcji. Ustawodawca wyraża w nim pożądany model zachowań członków grupy rodzinnej, którzy powinni wzajemnie się wspierać, gdyż spoiwem grupy rodzinnej jest poczucie solidarności i odpowiedzialności jej członków. Obowiązek ten jest w sposób szczegółowy uregulowany (za pomocą norm o klasycznej trójczłonowej budowie, a więc wraz z sankcją za uchylanie się od ich realizacji) w odniesieniu do tej szczególnej formy wspierania się członków rodziny, jakim są spoczywające na nich obowiązki alimentacyjne. Szeroko rozumianej problematyki alimentacyjnej dotyczy też obowiązek dziecka, które ma dochody z własnej pracy, przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny, w tych przypadkach, w których mieszka ono u rodziców (art. 91 § 1 KRO). Jego dochody powodują bowiem umniejszenie lub całkowitą redukcję obowiązku alimentacyjnego rodziców. Z kolei obowiązek dziecka pomagania we wspólnym gospodarstwie, o ile pozostaje na utrzymaniu rodziców i mieszka u nich (art. 91 KRO), może powodować kontrowersje i spory w przypadkach przekroczenia granicy między tym, co można nazwać obowiązkiem dziecka wspierania rodziców w gospodarstwie, a przejawianymi przez dorosłych zachowaniami, które mogą zostać określone jako wyzysk ekonomiczny dziecka. Skądinąd wiadomo o powszechnym (uwarunkowanym w znacznej mierze kulturowo) udziale dzieci zwłaszcza w pracach gospodarskich na wsi (np. w czasie żniw, wykopków itp.), a ostatnimi czasy nasila się zjawisko pracy zarobkowej dzieci wynikającej z braku środków materialnych spowodowane chociażby bezrobociem rodziców (zbieranie i przydrożna sprzedaż runa leśnego, wydobywanie węgla z tzw. biedaszybów itp.). Na temat właściwego rozumienia pomocy do jakiej obowiązane jest dziecko wobec rodziców wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając, że owa pomoc „obejmuje czynności o charakterze pracy fizycznej zarówno w gospodarstwie domowym, jak i w gospodarstwie rolnym czy też w warsztacie rzemieślniczym. Nasilenie tej pomocy może być tylko takie, aby dziecko mogło przygotować się do przyszłej pracy – stosownie do swych uzdolnień (art. 96 KRO), a więc, rozmiar pomocy nie pozostawał w kolizji ze zdobywaniem odpowiednich kwalifikacji i przygotowaniem

AKjvOgA= AK


146

się do wykonywania obranego kierunku działalności zawodowej oraz nie wpływał ujemnie na rozwój fizyczny i umysłowy”1. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i to w stopniu równym. Władza rodzicielska może przysługiwać jednemu z rodziców wtedy, kiedy: 1) ojcostwo dziecka nie zostało ustalone lub kiedy 2) drugi z rodziców: a) nie żyje, b) nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (z powodu niepełnoletności lub ubezwłasnowolnienia), c) został pozbawiony władzy rodzicielskiej lub została ona w stosunku do niego zawieszona. Coraz częściej rodzicami zostają osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc nie przysługuje im władza rodzicielska. Jeżeli sąd opiekuńczy, kierując się dobrem dziecka, nie postanowi inaczej, uczestniczą oni w sprawowaniu bieżącej pieczy nad swym dzieckiem. Stwarza to szansę, zwłaszcza osobom małoletnim, na należyte sprawowanie władzy rodzicielskiej po osiągnięciu pełnoletności.

III. Powstanie i wygaśnięcie władzy rodzicielskiej Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i w typowej sytuacji powstaje z mocy prawa z chwilą urodzenia dziecka. Dominuje pogląd, że rodzicom nie przysługuje władza rodzicielska w okresie prenatalnym życia dziecka. Zagadnienie wywołuje kontrowersje – zob. zagadnienia problemowe do niniejszego rozdziału.

Bywa jednak, że władza rodzicielska jest konsekwencją wydania orzeczenia przez sąd lub dokonania czynności prawnej. Z mocy orzeczenia sądu powstaje władza rodzicielska osób adoptujących dziecko oraz władza rodzicielska mężczyzny, któremu sąd przyznał ją w wyroku ustalającym jego ojcostwo. Z mocy czynności prawnej powstaje natomiast władza rodzicielska mężczyzny, który uznał ojcostwo dziecka. Władza rodzicielska wygasa z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletności (co w przypadku kobiet, które zawarły związek małżeński za zgodą sądu następuje przed osiągnięciem przez nie 18. roku życia). Władza rodzicielska ustaje również wraz z uprawomocnieniem się orzeczenia sądu o: 1) jej zawieszeniu (art. 110 § 1 KRO); w tym przypadku – zgodnie z sugestią zawartą w słowie „zawieszenie” – rodzic traci władzę rodzicielską jedynie na czas trwania przeszkody w jej sprawowaniu, po czym powinien ją odzyskać), 2) pozbawieniu (art. 111 § 1 KRO), 1


AKjvOgA= AK


147

3) 4) 5) 6) 7)

zaprzeczeniu ojcostwa męża matki, zaprzeczeniu macierzyństwa, unieważnieniu uznania dziecka, ubezwłasnowolnieniu rodziców, orzeczeniu adopcji (wygasa władza rodzicielska rodziców naturalnych, a powstaje władza rodzicielska adoptujących), 8) rozwiązaniu adopcji (wygasa władza rodzicielska adoptujących). W przypadku gdy nikomu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, sąd ustanawia dla dziecka opiekę (art. 145 i nast. KRO).

IV. Treść i sprawowanie władzy rodzicielskiej Na treść władzy rodzicielskiej składa się: 1) piecza nad osobą dziecka, 2) piecza nad majątkiem dziecka, 3) reprezentacja ustawowa dziecka. 1. Piecza nad osobą dziecka W jej zakres wchodzą uprawnienia i obowiązki rodziców związane z wycho waniem i kierowaniem dzieckiem, troską o jego fizyczny i duchowy rozwój w celu należytego przygotowania go do pracy i dorosłego życia (art. 96 § 1 KRO). Refleksem sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest nałożenie na dziecko obowiązku posłuszeństwa swym rodzicom (art. 95 § 2 KRO). Jest to jeden z przykładów normy bez sankcji, której celem jest wyrażenie przez ustawodawcę modelowego ujęcia relacji rodzice – dziecko. Pojęcie „wychowanie” występuje w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym obok pojęcia „kierowanie”, przy czym ustawodawca nie sprecyzował ich znaczenia. Jakkolwiek z każdym procesem wychowania łączy się jakiś element kierowania, to jednak Kodeks rodzinny i opiekuńczy posługuje się pojęciem wychowania rozumianym jako całokształt zabiegów mających na celu ukształtowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym, religijnym (ale też – jeśli taka jest wola rodziców – areligijnym, czy antyreligijnym) i umysłowym oraz przygotowanie go do życia w społeczeństwie. Wychowanie dziecka jest zadaniem wchodzącym w zakres sprawowanej przez rodziców władzy rodzicielskiej, które powinni wypełniać uwzględniając stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia („wolność dokonywania wyborów moralnych opartych na wyznawanych wartościach”) i wyznania („wolność praktyk religijnych, a nadto wolność wyboru i poszukiwania religii lub innego światopoglądu”) oraz przekonań (czyli sądów opartych na przeświadczeniu o prawdziwości lub fałszywości czegoś). Artykuł 48 ust. 1 Konstytucji RP nie wskazuje formalnej cezury wiekowej, od której rodzice – decydując w sprawach dotyczących dziecka – powinni

AKjvOgA= AK


148

brać powyższe czynniki pod uwagę. Przepis ten nie określa również konsekwencji niezastosowania się do nakazu uwzględniania stopnia dojrzałości dziecka, a także wolności jego sumienia i przekonań. Rzec można, że nie wnosi on merytorycznych zmian do kodeksowych uregulowań dotyczących władzy rodzicielskiej, a jedynie może odgrywać rolę dyrektywy interpretacyjnej przy ich stosowaniu. Kompetencja do dokonywania rozstrzygnięć etycznych i religijnych dotyczących dzieci (osób, które nie osiągnęły pełnoletności) przysługuje więc na gruncie polskiego prawa rodzicom. Gdyby jednak, egzekwując swe rozstrzygnięcia, podejmowali oni działania sprzeczne z dobrem dziecka (np. włączając dziecko do sekty i przejmując związane z tym niekiedy – szkodzące zdrowiu – reżimy dietetyczne lub np. agresją wymuszając posłuszeństwo), wówczas przeciwdziałanie takiemu postępowaniu znajdzie podstawę prawną w art. 109 § 1 i art. 111 § 1 KRO (o czym niżej), a w skrajnych przypadkach, w przepisach Kodeksu karnego dotyczących ochrony przed znęcaniem się, naruszaniem nietykalności, zniewagą i innych.

Przez „kierowanie” należy w związku z tym rozumieć decydowanie w tych sprawach dziecka, które określane są jako istotne. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego istotnymi sprawami dziecka są m.in.: 1) nadanie imienia i nazwiska, a także zmiany w tym zakresie1, 2) wyjazd dziecka za granicę w celu spędzenia tam wakacji2, 3) określenie sposobu realizacji wierzytelności alimentacyjnych należnych dziecku od jednego z rodziców i dysponowania nimi przez drugie z rodziców w ramach przysługującej mu władzy rodzicielskiej3, 4) sprawy związane z określeniem miejsca pobytu4, 5) zabezpieczenie wykonania należnych dziecku alimentów od tego z rodziców, które zamierza wyjechać za granicę5. Spośród istotnych spraw dziecka, które nie zaznaczyły się w orzecznictwie SN, jednak prowadzą niezwykle często do sądowych sporów między rodzicami, wskazać należy na zagadnienie sposobu kontaktowania się z dzieckiem rodzica niepozostającego we wspólnym pożyciu z drugim z rodziców dziecka. Ponadto do istotnych spraw dziecka zaliczyć należy sprawy dotyczące: obywatelstwa, zmiany imienia i nazwiska, wyboru kierunku nauki, sposobu spędzania czasu wolnego (np. wyczynowe uprawianie sportu), przynależności do organizacji, sposobu leczenia, światopoglądu, sposobu (kierunku) wychowywania, rozwoju zainteresowań itp. O istotnych sprawach dziecka rodzice decydują wspólnie (art. 97 § 2 KRO). Zwłaszcza w tych sprawach powinni oni uwzględniać zdanie swego dziecka, o ile ma ono odpowiednie rozeznanie (art. 95 § 4 KRO). W przypadku braku porozumienia między rodzicami, każde z nich może zwrócić się do sądu opiekuńczego o rozstrzyPostanowienie SN z 6.6.2000 r., I CKN 786/98, OSNC 2001, Nr 1, poz. 6. Postanowienie SN z 6.3.1985 r., III CRN 19/85, niepubl. 3 Uchwała SN z 30.5.1985 r., III CZP 26/85, OSNCP 1986, Nr 4, poz. 45. 4 Postanowienie SN z 14.10.1970 r., III CRN 181/70, OSNCP 1971, Nr 6, poz. 107. 5 Uchwała SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, M.P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60. 1 2

AKjvOgA= AK


149

gnięcie sporu. Orzeczenie sądu zastępuje zgodną wolę rodziców1. Rozwiązanie sporu przez sąd jest rozwiązaniem istotnej sprawy dziecka i jako takie nie jest ono skierowane przeciwko któremukolwiek z rodziców. W szczególności nie należy go utożsamiać z ingerencją we władzę rodzicielską. Dodajmy, że jest to najłagodniejszy i najmniej antagonizujący spośród środków prawnych związanych z ingerencją sądu w relację rodzice–dzieci, szczególnie więc godny zalecenia w próbach rozwiązywania rodzinnych problemów prawnych. Wychowując dziecko i kierując nim rodzice podejmują wiele różnego rodzaju i rozmaitej rangi decyzji. Niekiedy, mając dobrą wolę i rację, mogą spotkać się z nieposłuszeństwem dziecka. Zdarza się też, że rodzic nie mając racji forsuje swoje zdanie generując konflikt z dzieckiem. Jest też powszechnie wiadome, że agresja i przemoc jest elementem funkcjonowania części polskich rodzin, a przyczyn tego należy szukać w uwarunkowaniach kulturowych (przyzwolenie w wielu środowiskach na stosowanie kar cielesnych, alkoholizm itp.). Ustawodawca był od dawna pod silną presją, by wprowadzić do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przepis zakazujący rodzicom, a tym bardziej opiekunom i osobom sprawującym pieczę zastępczą, stosowania kar cielesnych względem małoletniego dziecka, o czym stanowi dziś art. 961 KRO. Złamanie tego zakazu może spowodować wydanie przez sąd odpowiedniego zarządzenia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej (art. 109 KRO) lub postanowienia o pozbawieniu władzy rodzicielskiej (art. 111 KRO). W stosunku do opiekuna sąd może na tej podstawie wydać odpowiednie zarządzenia na podstawie art. 168 KRO (odpowiednio stosując art. 109 § 2 KRO)2. Występowanie przemocy domowej w nasileniu zagrażającym bezpośrednio życiu lub zdrowiu dziecka daje też upoważnienie pracownikowi socjalnemu do odebrania dziecka z rodziny. Decyzję tę musi podjąć wraz z funkcjonariuszem policji oraz lekarzem lub ratownikiem medycznym lub pielęgniarką (art. 12a ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie). O tej decyzji w ciągu 24 godzin musi zostać powiadomiony sąd opiekuńczy. Służy od niej zażalenie do sądu opiekuńczego, który ocenia legalność decyzji o odebraniu dziecka i w razie jej zakwestionowania zarządza natychmiastowe przekazanie dziecka rodzicom. Od zachowań będących zadawaniem kar cielesnych należy odróżnić zachowania będące naruszeniem nietykalności małoletniego w ramach obrony koniecznej, stosowanie dozwolonego przymusu fizycznego (np. przy podawaniu leków małemu dziecku) itp.3. W typowych przypadkach sprawowanie przez rodziców pieczy nad osobą dziecka wiąże się z zamieszkiwaniem z nim. Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej (np. w orzeczeniu o rozwodzie Postanowienie SN z 6.6.2000 r., I CKN 786/98, OSNC 2001, Nr 1, poz. 6. T. Sokołowski, [w:] H. Dolecki, T. Sokołowski, Kodeks…, s. 587. 3 Ibidem, s. 588–590. 1 2

AKjvOgA= AK


150

lub o separacji). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy (art. 26 KC). Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszkania opiekuna (art. 27 KC). Dla relacji pomiędzy rodzicami i państwem ze względu na sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej istotne znaczenie ma art. 100 KRO. Wypowiada on – wskazując przykładowe konkretne sytuacje – konstytucyjną ideę prymatu rodziców w wychowaniu dziecka i służebnej roli państwa (jego instytucji) w tym względzie. Z należnej rodzicom władzy rodzicielskiej bierze się ich kompetencja do żądania – od organów państwa, w tym zwłaszcza od sądu – odebrania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną, która np. dziecko przetrzymuje (art. 100 KRO). Legitymację do żądania wydania dziecka traci rodzic, który został pozbawiony władzy rodzicielskiej. Sąd może oddalić wniosek rodzica lub obojga rodziców o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, jeżeli przemawia za tym jego dobro. W takim przypadku sąd ma obowiązek wydać jednocześnie postanowienie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej polegające na pozostawieniu dziecka u osoby, u której się znajduje1. Powołany wyżej art. 100 KRO może też być podstawą do wystąpienia przez rodzica z wnioskiem do starosty o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Ustanowienie zastępczej pieczy nad dzieckiem nie jest bowiem wyłącznie formą ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, lecz również sposobem wsparcia dla rodziny w kryzysie (np. gdy z wnioskiem występuje samotny rodzic, który musi poddać się hospitalizacji, a nie ma nikogo bliskiego, komu mógłby powierzyć pieczę nad dzieckiem). 2. Piecza nad majątkiem dziecka Rodzice mają obowiązek sprawować ową pieczę z należytą starannością (art. 101 § 1 KRO). W sprawowaniu pieczy nad majątkiem dziecka nie da się uniknąć podejmowania rozmaitych związanych z tym decyzji. W tej mierze Kodeks rodzinny i opiekuńczy rozróżnia czynności dokonywane w ramach zwykłego zarządu majątkiem dziecka oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Pojęcia te, od których słusznie odstąpiono w przepisach regulujących zarząd majątkiem wspólnym małżonków, pozostawiono w przepisach dotyczących zarządu majątkiem dziecka. Można to uzasadnić brakiem zagrożenia zarówno dla dziecka, jak i dla osób trzecich (kontrahentów w transakcjach dotyczących majątku dziecka) ze względu na to, że w tych sprawach, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, rodzice nie mogą bez zgody sądu dokonywać czynności w imieniu dziecka ani wyrażać zgody na ich dokonanie przez dziecko (art. 101 § 3 KRO). Sąd jest więc każdorazowo strażnikiem interesów (dobra) dziecka i jednocześnie interesów osób trzecich. 1


AKjvOgA= AK


151

Rozgraniczenie czynności zwykłego zarządu od czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu nie jest jednoznaczne1. Przyjmuje się, iż na zwykły zarząd składają się działania związane ze zwykłym korzystaniem z rzeczy lub z prawa, mające na celu utrzymanie poszczególnych przedmiotów w stanie niepogorszonym. Do zadań związanych z zarządem majątkiem dziecka nie należy jednak zarząd zarobkiem dziecka ani przedmiotami, które rodzice pozostawili dziecku do swobodnego użytku (art. 101 § 2 KRO). Działaniem przekraczającym zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, dla którego wymagane jest zezwolenie sądu (art. 101 § 3 KRO), będzie m.in.: 1) odpłatne nabycie przez dziecko składnika majątkowego o znacznej wartości; 2) nabycie w drodze darowizny nieruchomości obciążonej zobowiązaniami wobec darczyńcy lub osób trzecich2; Budzi wątpliwości stanowisko Sądu Najwyższego, że nabycie dla dziecka nieruchomości „na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich” nie jest działaniem przekraczającym zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, a więc rodzice mogą dokonać czynności prawnej bez zgody sądu. Przyjęcie takiej darowizny zawsze jest przekroczeniem zakresu zwykłego zarządu. Poza tym fakt, że z reguły nie wiąże się to z ryzykiem dla interesów majątkowych dziecka, nie oznacza, że takiego ryzyka w konkretnym przypadku nie ma. I to właśnie owe konkretne przypadki powinny podlegać ocenie sądu.

3) rozporządzenie nieruchomością; 4) zrzeczenie się roszczeń odszkodowawczych w imieniu małoletnich dzieci wobec osoby zobowiązanej do wynagrodzenia szkody3; 5) zrzeczenie się własności bardziej wartościowej rzeczy; 6) zaciągnięcie pożyczki w kwocie przekraczającej bieżące potrzeby, zawarcie ugody sądowej np. co do alimentów; 7) zawarcie ugody w sprawie o dział spadku czy zniesienie współwłasności4; 8) zrzeczenie się roszczeń odszkodowawczych w imieniu dziecka5; 9) cofnięcie pozwu, wniesionego przez małoletniego w celu ustalenia jego praw stanu w sposób zgodny z rzeczywistością6. Ograniczenie uprawnień rodziców w zarządzaniu majątkiem dziecka może też dotyczyć tych jego składników, które weszły do majątku w konsekwencji umowy darowizny lub w drodze dziedziczenia testamentowego. Darczyńca lub spadkodawca mogą bowiem w umowie darowizny lub w testamencie zastrzec, że przedmioty te nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. Ich wola wywiera taki skutek, że zarząd tymi przedmiotami sprawować będzie wyznaczony przez darczyńcę lub testatora zarządca, a jeśli nie zostanie on wyznaczony – wówczas kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 102 KRO). O czym była już mowa w rozdz. II, § 14, pkt III, ppkt 4. Uchwała SN z 30.4.1977 r., III CZP 73/76, OSNCP 1978, Nr 2, poz. 19. 3 Orzeczenie SN z 5.3.1962 r., IV CR 578/61, OSNCP 1963, Nr 6, poz. 127. 4 Postanowienie SN z 9.9.1997 r., I CKU 13/97, Prok. i Pr. Wkładka 1998, Nr 3, poz. 29. 5 Orzeczenie SN z 5.3.1962 r., IV CR 578/61, OSNCP 1963, Nr 6, poz. 127. 6 Orzeczenie SN z 1.8.1966 r., II CR 279/66, OSNPG 1966, Nr 11–12, poz. 58. 1 2

AKjvOgA= AK


152

Sprawowanie pieczy nad majątkiem dziecka może być podstawą ograniczenia władzy rodzicielskiej. Jeżeli sposób sprawowania owego zarządu zagrażałby dobru dziecka, wówczas sąd może powierzyć zarząd majątkiem ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 § 3 KRO). Zarządzający majątkiem dziecka powinni czysty dochód, jaki majątek przynosi, obracać przede wszystkim na utrzymanie i wychowanie dziecka. Wysokość tego dochodu umniejsza zakres obowiązku alimentacyjnego spoczywającego na rodzicach lub innych osobach zobowiązanych do alimentacji dziecka. Następnie ów czysty dochód powinien być obracany na potrzeby jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim, a ewentualna dalsza nadwyżka na inne uzasadnione potrzeby rodziny. Czysty dochód, o którym mowa w art. 103 KRO, to nie całkowity dochód jaki przynosi majątek, lecz nadwyżka pozostająca po odjęciu od owego całkowitego dochodu kosztów jego uzyskania oraz kwoty odprowadzonych należności podatkowych. Na przykład czystym zyskiem z czynszów pobieranych z tytułu wynajmu lokali mieszkalnych będzie różnica powstała po odjęciu od ogólnej kwoty owych czynszów, kosztów nakładów związanych z utrzymaniem poszczególnych lokali i całego budynku oraz odprowadzeniu należności podatkowych. Sąd opiekuńczy może nakazać rodzicom, żeby sporządzili inwentarz majątku dziecka i przedstawili go sądowi oraz żeby zawiadamiali sąd o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku, w szczególności o nabyciu przez dziecko przedmiotów majątkowych o znacznej wartości. Po ustaniu zarządu rodzice obowiązani są oddać dziecku lub jego przedstawicielowi ustawowemu zarządzany przez nich majątek dziecka. Na żądanie dziecka lub jego przedstawiciela ustawowego, zgłoszone przed upływem roku od ustania zarządu, rodzice obowiązani są złożyć rachunek z zarządu. Żądanie to nie może jednak dotyczyć dochodów z majątku pobranych w czasie wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 104 i 105 KRO).

3. Reprezentacja ustawowa dziecka Rodzice są przedstawicielami ustawowymi swych dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej. Jeżeli władzę rodzicielską sprawują oboje rodzice, wówczas każde z nich może samodzielnie działać jako przedstawiciel ustawowy dziecka (art. 97 § 1 KRO). Prawa i obowiązki rodziców związane z reprezentacją ustawową dziecka podlegają pewnym ograniczeniom. W związku z możliwością wystąpienia różnicy interesów, Kodeks rodzinny i opiekuńczy zabrania rodzicom reprezentowania dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej: 1) przy czynnościach prawnych między nimi; Gdy 16-letni brat zamierza przekazać 15-letniej siostrze w formie darowizny połowę odziedziczonej nieruchomości.

2) przy czynnościach między dzieckiem a drugim z rodziców (wyjątkiem jest tu dochodzenie należnych dziecku od rodzica alimentów oraz takie czynności, które polegają na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka).

AKjvOgA= AK

§ 21. Ingerencje sądu w sferę władzy rodzicielskiej

153

W sprawach o alimenty na rzecz dziecka, w których pozwanym jest jego rodzic, powodem (podmiotem, który wytacza powództwo) jest samo dziecko. Drugi z rodziców jedynie je reprezentuje, tzn. działa w imieniu dziecka.

Czynności prawne dokonane w imieniu dziecka przez jego rodziców nieposiadających władzy rodzicielskiej są nieważne. Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.

§ 21. Ingerencje sądu w sferę władzy rodzicielskiej I. Uwaga wstępna Autonomia rodziny względem państwa (art. 47 Konstytucji RP) nie wyłącza możliwości ingerencji zmierzającej do zapobieżenia niekorzystnej sytuacji dziecka przebywającego w rodzinie. Złamanie owej autonomii i wyłączenie w mniejszym lub większym zakresie prymatu rodziców w wychowaniu dzieci jest dopuszczalne, a niekiedy nakazane, aczkolwiek tylko w sytuacji zagrożenia najlepiej pojętego interesu dziecka i wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu (zob. art. 3 i 9 KoPD oraz art. 48 ust. 2 Konstytucji RP). Państwo ma obowiązek ingerencji w życie rodziny, jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia specjalnej ochrony i pomocy dzieciom, które ze względu na swe dobro nie mogą pozostawać w tym środowisku (art. 20 KoPD), dziecko zaś jeśli jest „pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych” (art. 72 ust. 2 Konstytucji RP). Ustanowienie odpowiedniej formy wsparcia powinno wynikać z przesłanek natury pedagogicznej, psychologicznej i socjalnej. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wymienia trzy – znacznie się od siebie różniące – formy ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, a mianowicie jej zawieszenie, ograniczenie i pozbawienie. Powinny być one stosowane w zależności od indywidualnych okoliczności sprawy.

II. Zawieszenie władzy rodzicielskiej Jeżeli wykonywaniu władzy rodzicielskiej stoi na przeszkodzie przyczyna o charakterze przemijającym, wówczas sąd może władzę rodzicielską zawiesić. Pojęcie przeszkoda przemijająca odnosi się do sytuacji, które czasowo uniemożliwiają wykonywanie zadań związanych ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej i nie są to okoliczności dyskwalifikujące rodziców. Poza tym przeszkoda przemijająca to z reguły taka, której kres stosunkowo dokładnie można oznaczyć już w momencie jej powstania. Nie jest to więc np. popadnięcie w nałóg alkoholowy,

AKjvOgA= AK


154

lecz inna przeszkoda zachodząca „po stronie rodziców”, np. pobyt za granicą na stażu naukowym, szpitalne leczenie i rehabilitacja, a także krótkotrwały pobyt rodzica w zakładzie karnym1. Z powodu takiego właśnie kontekstu, w jakim zapadają postanowienia o zawieszeniu władzy rodzicielskiej, różni się ono od pozbawienia również tym, że sąd ma obowiązek uchylić orzeczenie o zawieszeniu, jeżeli odpadła jego przyczyna. Takiego obowiązku sąd natomiast nie ma, gdy ustały przyczyny, dla których pozbawiono rodziców władzy rodzicielskiej. Skutkiem zawieszenia władzy rodzicielskiej jest konieczność ustanowienia dla dziecka opieki prawnej i wskazania osoby opiekuna, który sprawować będzie tę funkcję do czasu przywrócenia rodzicom ich władzy nad dzieckiem. Zawieszenie władzy rodzicielskiej jest instytucją, z której korzystać powinny osoby podejmujące czasowe zatrudnienie za granicą. Niestety, wyjeżdżają bez zapewnienia dziecku ochrony prawnej. Uniemożliwia to podejmowanie istotnych decyzji co do dziecka (np. wydanie zgody na zabieg medyczny, poddanie badaniu psychologicznemu itp.). Stwarza to zagrożenie dobra dziecka i prowadzi niekiedy do wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu w celu ograniczenia, a czasami pozbawienia władzy rodzicielskiej.

III. Ograniczenia władzy rodzicielskiej Przesłanką ograniczenia władzy rodzicielskiej jest istnienie stanu zagrożenia dobra dziecka. Stwierdziwszy owo zagrożenie sąd rodzinny ma obowiązek wydać odpowiednie zarządzenie, by w ten sposób je usunąć. Celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest więc skorygowanie sytuacji w rodzinie. Ze względu na tak określony cel, istotną cechą tej formy ingerencji jest jej tymczasowość. Wiąże się ona z obowiązkiem sądu i instytucji wspierających rodzinę prowadzenia w stosunku do niej intensywnych skoordynowanych działań. Należy podkreślić, że tymczasowość ograniczenia władzy rodzicielskiej ma szczególne znaczenie w przypadkach umieszczania dzieci poza rodziną (art. 109 § 2 pkt 5 KRO). Mówimy o ograniczeniach władzy rodzicielskiej używając liczby mnogiej, gdyż w odróżnieniu od jej zawieszenia, które występuje w jednej formie i pozbawienia, które występuje w dwóch formach, sposobów ograniczania owej władzy może być wiele. Kodeks zawiera jedynie przykładowy katalog siedmiu rozwiązań począwszy od zarządzeń dyscyplinujących rodziców, poprzez ustanowienie stałej kontroli nad sposobem sprawowania przez nich władzy nad dzieckiem (ustanowienie kurateli jest zdecydowanie najczęściej orzekaną formą ograniczenia władzy rodzicielskiej), powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem dziecka, aż po zarządzenie umieszczenia dziecka poza rodziną w rodzinie zastępczej lub w instytucjonalnych formach pieczy zastępczej (art. 109 § 2, 3 i 4 KRO). Przyjąć należy, że ograniczenie polegające na umieszczeniu dziecka poza rodziną jest formą najdalej idącą. 1

Por. post. SN z 8.10.1964 r., II CR 418/64, OSNCP 1965, Nr 7–8, poz. 127.

AKjvOgA= AK


155

Rozmaitość sposobów ograniczania władzy rodzicielskiej wynika z różnorodności sytuacji uzasadniających ingerencję prawną. Na jednym biegunie postawić można np. ograniczenie władzy rodzicielskiej poprzez orzeczenie sądu przełamujące sprzeciw rodziców wobec konieczności operowania dziecka (motywowany np. religijnie) lub ich sprzeciw wobec wniosku o pobranie krwi od dziecka w sprawie wszczętej przez prokuratora na podstawie art. 86 KRO1. Liczne są też przypadki ograniczenia władzy rodzicielskiej w formie nadzoru kuratora orzekane często wobec życiowej niezaradności rodziców spowodowanej np. ich chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym2, nieznacznymi przejawami uzależnienia od alkoholu lub lekceważeniem obowiązków związanych z zapewnieniem odpowiedniej pieczy nad dzieckiem. Na drugim biegunie zaś są sytuacje, w których ograniczenie władzy rodzicielskiej dotyczy rodziców w skrajny sposób zaniedbujących obowiązki opiekuńcze i wychowawcze, uzależnionych, stosujących psychiczną lub fizyczną przemoc itp. W tej drugiej grupie przypadków orzeczenie sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej dotyczy sytuacji zbliżonych do określonych w art. 111 § 1 KRO, jako podstawa pozbawienia władzy rodzicielskiej. Również poza art. 109 KRO przewidziane są szczególne sytuacje wymagające modyfikacji w sprawowaniu władzy rodzicielskiej, pod względem funkcjonalnym zbliżone do jej ograniczenia. 1) Zgodnie z art. 104 KRO, sąd opiekuńczy może nakazać rodzicom, żeby sporządzili inwentarz majątku dziecka i przedstawili go sądowi oraz zawiadamiali sąd o ważniejszych zmianach w stanie tego majątku, w szczególności o nabyciu przez dziecko przedmiotów majątkowych o znacznej wartości. W uzasadnionych wypadkach sąd może tez ustalić wartość rozporządzeń dotyczących ruchomości, pieniędzy i papierów wartościowych, których dziecko lub rodzice mogą dokonywać każdego roku bez zezwolenia sądu opiekuńczego. 2) Zgodnie z art. 107 KRO, jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania. W szczególności sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom (podobnie jak to przyjęto w art. 58 § 1 KRO), jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem i jeżeli jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Jeśli chodzi o ocenę omawianego uregulowania, zobacz uwagi na temat orzekania o władzy rodzicielskiej po rozwodzie.

1 2

Postanowienie SN z 5.5.2000 r., II CKN 869/00, OSNCP 2000, Nr 11, poz. 205. Postanowienie SN z 10.6.1966 r., II CR 201/66, niepubl.

AKjvOgA= AK


156

3) Rodzice, którym przysługuje władza rodzicielska nad dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie, podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun (art. 108 KRO). Na temat ubezwłasnowolnienia i sprawowania opieki zob. rozdz. IV.

Skutki tożsame z ograniczeniem władzy rodzicielskiej wywołują też niektóre zarządzenia sądu wydane na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec przejawianej przez nieletniego demoralizacji lub dokonanych czynów karalnych. Chodzi tu zwłaszcza o zarządzenie umieszczenia dziecka poza rodziną w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej, ustanowienie odpowiedzialnego nadzoru rodziców czy też zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowawczych dziecka i inne.

IV. Pozbawienie władzy rodzicielskiej Pozbawienie władzy rodzicielskiej może mieć charakter obligatoryjny, gdy po stwierdzeniu występowania przesłanek sąd ma obowiązek wydać takie postanowienie (art. 111 § 1 KRO) lub fakultatywny, gdy stwierdziwszy istnienie przesłanek może to uczynić (art. 111 § 1a KRO). Sąd ma obowiązek pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli: 1) z powodu trwałej przeszkody władza ta nie może być sprawowana (np. w wyniku skazania rodzica na długoletnią karę pozbawienia wolności); 2) doszło do nadużywania przez rodziców władzy nad dzieckiem (dopuszczenie się czynów karalnych względem dziecka, jak np. rozpijanie go, znęcanie się nad nim, pobicia, porzucenie i inne); Podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej może być karcenie dzieci, czyli zachowanie, co prawda, nacechowane agresją i wypełniające przesłanki czynu karalnego, jednak w rozumieniu polskiego prawa karnego niebędące przestępstwem. Karcenie wiąże się z naruszeniem nietykalności cielesnej dziecka i jako takie nie jest uznanym sposobem oddziaływania wychowawczego i z mocy art. 961 KRO jest zachowaniem zakazanym. Granica między karceniem a zachowaniem przestępczym nie jest ostra i w związku z tym już samo posługiwanie się pojęciem karcenia stwarza ryzyko nadużyć (zwłaszcza w społeczeństwie powszechnie aprobującym przemoc względem dzieci). Karcenie jest według poglądu doktryny prawa karnego kontratypem, jeżeli spełnione są łącznie następujące przesłanki: a) intencją rodzica jest osiągnięcie celu wychowawczego, b) jego działanie jest reakcją na naganny czyn dziecka i c) nie przekracza ono pewnego stopnia intensywności.

3) rodzice dopuścili się rażących zaniedbań swych obowiązków względem dziecka. Jest to najczęstsza przyczyna pozbawiania władzy rodzicielskiej oraz – gdy zaniedbania są mniejsze – jej ograniczenia. Typowe środowisko rodzinne, z którego wywodzą się dzieci rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej, jest z reguły dotknięte dysfunkcją. Zwykle też mówić można o złożonym jej charakterze, gdyż poza występującym najczęściej nadużywaniem alkoholu czy też wręcz alkoholizmie, nierzadko w rodzinach tych występuje prostytucja, agresja, przestępczość, uchylanie się od podejmowania pracy, niealimentacja i wiele innych.

AKjvOgA= AK


157

Fakultatywne pozbawienie władzy rodzicielskiej jest skutkiem nieudanej próby wspólnego oddziaływania względem rodziny podjętej przez sąd rodzinny wespół z jednostką organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, która udziela rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy współpracując przy tym z kuratorem sądowym (art. 109 § 4 KRO), asystentem rodziny, czy też z pracownikiem socjalnym. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub w instytucjonalnej formie pieczy zastępczej i, pomimo udzielenia rodzicom pomocy, nie zaistniały podstawy do orzeczenia powrotu do nich ich dziecka (art. 111 § 1a KRO). Założeniem jest bowiem, że umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wiąże się z oddziaływaniem względem rodziny by pomóc w doprowadzeniu do sytuacji umożliwiającej powrót wychowanka pieczy zastępczej do rodziny. Sąd okresowo sprawdza sytuację w rodzinie i w zależności od niej: a) przywraca dziecko rodzicom, b) przywraca dziecko rodzicom, ale ustanawia dla nich nadzór kuratora (art. 109 § 2 pkt 3 KRO), c) nie wydaje orzeczenia, które zmieniałoby cokolwiek, d) wydaje postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1a KRO). Skutkiem pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej jest konieczność ustanowienia dla dziecka opieki prawnej i wyznaczenie opiekuna (zob. rozdz. IV). Sąd pozbawiając władzy rodzicielskiej stwarza pod względem prawnym sytuację otwierającą drogę do nawiązania przez dziecko trwałej więzi z rodzinnym środowiskiem zastępczym. Dla służb socjalnych (placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-tereaputycznych, interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych, ośrodków adopcyjnych) orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej jest sygnałem, iż takiego zastępczego środowiska należy dla dziecka poszukiwać. Jeżeli ustanie przyczyna, dla której pozbawiono rodzica władzy rodzicielskiej, wówczas sąd odrębnym orzeczeniem może mu ją przywrócić (art. 111 § 2 KRO). Sąd nie jest jednak do tego obowiązany. Sąd powinien odmówić przywrócenia rodzicowi jego władzy rodzicielskiej zwłaszcza wówczas, gdy dziecko zakorzeniło się w rodzinnym środowisku zastępczym. Ta, godna poparcia, dominująca praktyka orzecznicza sądów rodzinnych jest wyrazem poszanowania dla nawiązanych przez dziecko nowych więzów psychicznych (i prawnych) i przedłożenia ich nad ideę – opartego czasami na niepewnych przesłankach – powrotu do rodziców.

V. Pozbawienie a ograniczenia władzy rodzicielskiej związane z umieszczeniem dziecka poza rodziną Spośród sposobów ograniczania władzy rodzicielskiej szczególne wątpliwości budzą te, które prowadzą do umieszczenia dziecka poza rodziną. Są to najbardziej

AKjvOgA= AK


158

stanowcze sposoby ograniczenia władzy rodzicielskiej, szczególnie brzemienne w skutki zwłaszcza dla dzieci. Umieszczenie dziecka w rodzinnych lub instytucjonalnych formach pieczy zastępczej wiąże się bowiem z jego rozłączeniem z rodzicami, z podwójną „podległością” rodzicom i osobom sprawującym pieczę zastępczą (swoista dwuwładza), brakiem trwałego „przypisania” do osób i miejsc itp. Wobec takich orzeczeń zgłaszane są często wątpliwości, czy zamiast nich sądy nie powinny wydawać postanowień o pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga konsekwentnego rozgraniczania między sytuacjami upoważniającymi do takiej czy innej formy ingerencji. Otóż, podstawą ograniczenia władzy rodzicielskiej (nawet przez umieszczenie dziecka poza rodziną) jest żywione przez sędziego przekonanie, że w danej rodzinie sytuacja wymaga ingerencji jedynie o charakterze tymczasowym, korygującej zaistniałą sytuację, w której zostało zagrożone dobro dziecka. Trafnie oddaje tę ideę teza jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego: „zarządzenia wydane przez sąd na podstawie art. 109 KRO nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców. Jedynym ich celem jest ochrona zagrożonego dobra dziecka”1. Innymi słowy, sąd ogranicza rodzicom ich władzę, jeśli w chwili orzekania nie może jednoznacznie stwierdzić, iż – odwołując się do życiowego doświadczenia – dana rodzina nie ma szans na odbudowanie łączących ją niegdyś więzów. Skoro w przekonaniu sędziego taka szansa istnieje, to nie można jej przekreślić orzekając pozbawienie władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej orzekane jest bowiem, gdy – znów odwołując się do doświadczenia życiowego – nie ma nadziei na poprawę sytuacji w danej rodzinie. Orzeczenie takie daje w związku z tym podstawę do podjęcia działań zmierzających do umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej z nastawieniem na sprawowanie przez nią pieczy nad dzieckiem do osiągnięcia przez nie pełnoletności lub w rodzinie adopcyjnej. Poza kryterium merytorycznym (prognoza co do możliwości poprawy sytuacji w rodzinie naturalnej dziecka) są i inne przyczyny takiej właśnie praktyki orzeczniczej sądów. Po części wynika ona również z faktu, iż do sądów trafiają w zdecydowanej większości sprawy o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej nad dziećmi, które z racji wieku mają mniejsze szanse na umieszczenie na stałe w zastępczym środowisku rodzinnym. W takiej sytuacji orzeczenie o ograniczeniu władzy ich rodzicom znajduje zdecydowanie większe uzasadnienie od postanowienia o pozbawieniu. Przyczyną późnego przekazywania sądom spraw jest z kolei słabość służb socjalnych i brak możliwości wychwycenia nagannych zachowań rodziców w przedszkolnym okresie życia dziecka.

Trafność wydawanych przez sądy orzeczeń (w każdej zresztą sprawie) zależy od rzetelności zebranego materiału dowodowego. W sprawach dotyczących ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, szczególnego znaczenia nabiera konieczność wypracowania sposobów ścisłej współpracy, zwłaszcza między sądami rodzinny mi a powiatowymi centrami pomocy rodzinie, ośrodkami pomocy społecznej, ośrodkami adopcyjnymi oraz instytucjami sprawującymi nad dziećmi pieczę 1

Postanowienie SN z 27.10.1997 r., III CKN 321/97, niepubl.

AKjvOgA= AK


159

zastępczą. Sądy powinny w większej mierze sięgać po dowody z przesłuchań pracowników socjalnych lub wychowawców, jako że znają oni najdokładniej sytuację w danej rodzinie, a zwłaszcza relacje między dziećmi a ich rodzicami. Prawną podstawę obowiązku współpracy sądów rodzinnych z instytucjami pomocy społecznej zawiera art. 112 ust. 10 PomSpołU, § 205–208 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23.2.2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych1 oraz art. 109 § 4 KRO. Ten ostatni przepis nakłada na sąd, który wydał orzeczenie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 § 2 pkt 5 KRO umieszczając dziecko w rodzinnej lub instytucjonalnej formie pieczy zastępczej, obowiązek zawiadomienia o tym właściwej jednostki organizacyjnej wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej. Jej zadaniem jest z kolei udzielanie rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy w celu doprowadzenia do sytuacji pozwalającej na powrót dziecka do rodziców i składanie sądowi opiekuńczemu sprawozdań dotyczących sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w terminach określonych przez sąd, a także współpraca z kuratorem sądowym. Sąd zaś nie rzadziej niż co pół roku ocenia sytuację dziecka i jeśli wymaga tego dobro dziecka (np. wobec nieskuteczności pomocy udzielanej rodzicom i braku perspektyw na powrót do nich ich dziecka), wszczyna postępowanie o pozbawienie ich władzy rodzicielskiej (art. 5791 KPC). Tab. 4. Formy ingerencji we władzę rodzicielską – ujęcie porównawcze Forma ingerencji

Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Zawieszenie władzy rodzicielskiej

Pozbawienie władzy rodzicielskiej

1

2

3

4

Przesłanki

Zagrożenie dobra dziecka Krótkotrwała art. 109 § 1 KRO (także przeszkoda w wyart. 104, 107, 108 KRO) konywaniu władzy – art. 110 § 1 KRO

Długotrwała przeszkoda, nadużycie władzy, rażące zanied bania wobec dziecka – art. 111 § 1 KRO; mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5 – art. 111 § 1a KRO

Konsekwencja Sąd ma obowiązek ogra- Sąd może zawiesić Sąd ma obowiązek orzec powystąpienia niczyć władzę władzę rodzicielską zbawienie władzy rodzicielskiej przesłanek – art. 111 § 1 KRO; sąd może to uczynić – art. 111 § 1a KRO Konsekwencja Odpowiednie (zakreślone Rodzice nie spraorzeczenia w orzeczeniu) umniejsze- wują władzy rodzisądu nie władzy rodzicielskiej; cielskiej; konieczpraca socjalna z rodzica- ność ustanowienia mi dziecka; powiatowe opieki prawnej dla centrum pomocy rodzinie dziecka informuje sąd o skutkach pomocy udzielanej rodzicom 1

Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 259.

AKjvOgA=

Rodzice nie sprawują władzy rodzicielskiej; konieczność ustanowienia opieki prawnej dla dziecka; umieszczenie dziecka poza rodziną; praca socjalna z rodzicami dziecka

AK


160 1 Sprawowanie pieczy nad dzieckiem

Uchylenie orzeczenia

2 1) poza konkretną kwestią, co do której sąd ograniczył władzę – sprawują ją rodzice naturalni; 2) art. 109 § 2 pkt 3 – rodzice są pod nadzorem kuratora; 3) art. 109 § 2 pkt 5 – osoby sprawujące pieczę zastępczą wraz z rodzicami (art. 1121 KRO). Sąd ma obowiązek uchylić, o ile stan zagrożenia dobra dziecka ustanie

3 Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej

4 Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej; ewentualna próba przysposobienia dziecka

Sąd ma obowiązek Sąd może uchylić orzeczenie, uchylić zawieszejeżeli odpadnie jego przyczyna nie, o ile odpadnie jego przyczyna

§ 22. Piecza zastępcza I. Uwaga wstępna Prawne podstawy funkcjonowania rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych od dawna omawiane były w podręcznikach, opracowaniach systemowych i komentarzach z zakresu prawa rodzinnego. Formalny asumpt do tych uwag dawało kilka przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a mianowicie: 1) art. 109 § 2 pkt 5 wymieniający je jako jedną z form ograniczenia władzy rodzicielskiej, 2) art. 1121 rozgraniczający obowiązki, uprawnienia i kompetencje rodziców i rodzin zastępczych lub wychowawców placówek względem dziecka (tzw. piecza podzielona), 3) art. 149 § 4 nakazujący sądowi powierzenie sprawowania opieki prawnej osobom pełniącym dla dziecka funkcję rodziny zastępczej, wreszcie 4) art. 1122 odsyłający do odrębnych przepisów (niegdyś do ustawy o systemie oświaty, od 2000 r. do ustawy o pomocy społecznej, a od 1.1.2012 r. do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej) dotyczących doboru rodzin zastępczych, współdziałania sądów opiekuńczych z organami administracji państwowej, a także pomocy państwa na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych i reguł związanych z odpłatnością rodziców za pobyt ich dzieci w tych rodzinach. Od 1.1.2012 r. w kodeksie pojawił się „Oddział 2a. Piecza zastępcza” zawierający zręby uregulowań odnoszących się do tworzenia i funkcjonowania rodzin zastęp czych, rodzinnych domów dziecka i instytucjonalnych form pieczy zastępczej.

AKjvOgA= AK

§ 22. Piecza zastępcza

161

Wprowadzono te przepisy ze względu na doniosłość społeczną pieczy zastępczej, jej ścisłą funkcjonalną więź z problematyką władzy rodzicielskiej, wiodącą rangę Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wśród uregulowań dotyczących rodziny, a także dla osiągnięcia spójności w stosowaniu przez sędziów rodzinnych przepisów kodeksowych i unormowań aktów prawnych z obszaru prawa administracyjnego (prawo dotyczące rodziny). Liczne, często niezwykle szczegółowe przepisy regulujące tę materię, znajdują się w ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej1. Jako należące do zbioru unormowań, które można traktować jako prawo dotyczące rodziny (zob. rozdz. I, § 1, pkt III), będą one kanwą większości kwestii poruszanych w tym fragmencie skryptu. Jakkolwiek wykracza to poza ramy wykładu o pieczy zastępczej, należy podkreślić, iż we wspomnianej ustawie zamieszczono uregulowania po raz pierwszy w polskim prawie jasno stawiające kwestię wspierania rodzin, które nie wypełniają należycie swych funkcji, w tym zwłaszcza funkcji opiekuńczej i socjalizacyjnej. Odnosi się to do sytuacji, gdy rodzina przebywa razem oraz do przypadków, w których dziecko z tej rodziny umieszczono w pieczy zastępczej. W szczególności

wskazać należy na nadanie ustawowej rangi zawodowi asystenta rodziny, jako wspierającego rodzinę, która nie wypełnia należycie funkcji opiekuńczo-wychowawczej, oraz partnera sądu rodzinnego w sprawach dotyczących takich rodzin.

II. Pojęcie pieczy zastępczej Jeżeli dziecko pozbawione jest czasowo lub na stałe pieczy rodziców lub jeśli nie może ono przebywać z rodzicami ze względu na swoje dobro, wówczas obowiązkiem państwa (sądu, służb socjalnych) jest zapewnienie mu pomocy w postaci pieczy zastępczej (por. art. 20 KoPD). Piecza zastępcza to piecza sprawowana: 1) przez rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka i formy instytucjonalne, 2) przez wszystkie dni tygodnia, przez całą dobę, 3) w zasadzie, bez z góry określonego terminu jej zakończenia, Jakkolwiek sprawowanie pieczy zastępczej może mieć charakter długotrwały (nawet do osiągnięcia przez wychowanka dorosłości), to zdecydowanie preferowane jest nadawanie pieczy zastępczej charakteru pieczy tymczasowej sprowadzającej się do przejęcia obowiązków względem dziecka, w czasie kiedy rodzice z różnych powodów nie mogą samodzielnie wypełniać swych funkcji. Pobyt w niektórych typach placówek i rodzin zastępczych nie może trwać dłużej niż wskazany w przepisach okres (np. w placówce interwencyjnej do 3. miesięcy), jednakże nie oznacza to zaprzestania sprawowania pieczy zastępczej nad dzieckiem lecz jedynie zaprzestanie jej sprawowania w danej instytucji.

4) w konsekwencji wydania przez sąd orzeczenia (o ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej czy też o udzieleniu rodzinie pomocy) lub wskutek umieszczenia tam dziecka na jego wniosek lub na wniosek jego rodziców. Ta druga możliwość wykorzystywana jest w praktyce sporadycznie, a zasadność jej wykorzystania każdorazowo oceniana jest ex post przez sąd, który w wyniku postępowania wydaje 1

Dz.U. Nr 149, poz. 887.

AKjvOgA= AK


162

postanowienie potwierdzające umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej na podstawie art. 100, 109–111 KRO lub orzeka powrót dziecka do rodziców.

5) w celu stworzenia sytuacji umożliwiającej powrót dziecka do rodziny (reintegracja), a w razie niemożności jego osiągnięcia, podjęcia próby przysposobienia dziecka. Reintegracji rodziny w wielu przypadkach nie udaje się osiągnąć. Taki cel pieczy zastępczej jednoznacznie wynika jednak z zasady pomocniczości (zob. § 4), do której wprost odwołuje się art. 3 ust. 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Zasada ta nakazuje by wszelkie pomaganie prowadziło do samopomocy, tzn. by jego beneficjent stał się samodzielny. Kiedy dziecko jest umieszczane w pieczy zastępczej to adresatem pomocy jest jego niewydolna wychowawczo i opiekuńczo rodzina. W czasie nieobecności dziecka należy sytuację w rodzinie naprawić, by możliwy stał się jego powrót. Jedną z idei leżących u podłoża realizowanej w Polsce od 2000 r. reformy pieczy zastępczej jest jej tymczasowość, a więc odrzucenie złej praktyki zastępowania rodziców w wychowywaniu dzieci na rzecz przygotowywania rodzin do ponownego wykonywania swoich zadań. Piecza zastępcza, jak na to wskazuje brzmienie tego pojęcia, jest zastępcza, tzn. nie może wypierać pieczy rodziców – jej celem jest wspieranie rodziny (rzec można: w czasie zastępstwa). Takie podejście stwarza szansę na realizację: 1) prawa dziecka do rodziny, 2) prymatu rodziców w wychowaniu dzieci i subsydiarnego (wspierającego) wobec nich charakter pieczy zastępczej, 3) prawa dziecka odseparowanego od rodziców do styczności z nimi i innymi osobami bliskimi, 4) prawa rodziców do uzyskania pomocy służb publicznych w problemach związanych z realizacją obowiązków wobec dzieci w celu umożliwienia reintegracji rodziny. Prorodzinny charakter pieczy zastępczej przejawia się m.in. w dopuszczalności umieszczania dzieci poza rodziną dopiero po wyczerpaniu wszystkich form pomocy rodzicom i stwierdzeniu niedostatecznej skuteczności tego wsparcia. Tylko wyjątkowo może się zdarzyć, że ze względu na niekorzystną sytuację w rodzinie dziecka, należy zapewnić pieczę zastępczą niezwłocznie (art. 1123). Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej nigdy nie powinno być działaniem pochopnym, zważywszy zwłaszcza na często związane z tym przeżywanie głębokiej traumy przez dziecko.

Nie mamy do czynienia z pieczą zastępczą w przypadku umieszczenia dziecka w internacie, ochotniczym hufcu pracy, bursie itp., w instytucjach, w których dziecko przebywa z powodu swej niepełnosprawności (np. domy pomocy społecznej dla dzieci upośledzonych, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze) sanatoriach, domach wczasów dziecięcych, zakładach leczniczo-wychowawczych, szpitalach i innych podobnych instytucjach, a także w schroniskach dla nieletnich, zakładach wychowawczych i poprawczych, ośrodkach turnusowych, takich jak np. ośrodki socjoterapii, domy wczasów dziecięcych i in. W tych przypadkach bowiem nie dochodzi do ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, ani do orzeczenia sądu wydanego w celu udzielenia rodzicom pomocy w sprawowaniu tej władzy (art. 100 KRO), co więcej, w większości wymienionych sytuacji pobyt dziecka poza rodziną jest konsekwencją wypełniania przez rodziców ich prerogatyw związanych ze sprawowaniem władzy rodzicielskiej.

III. Piecza zastępcza – standardy międzynarodowe Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wynika często z kryzysu w funkcjonowaniu rodziny, w tym zwłaszcza w zakresie sprawowania przez rodziców pieczy

AKjvOgA= AK


163

nad dzieckiem, czyli z tego, co w języku socjologii określa się jako dysfunkcja w zakresie zadań opiekuńczo-wychowawczych1. Analiza przepisów międzynarodowych dokumentów katalogujących prawa człowieka2 pozwala zrekonstruować schemat pożądanych zachowań służb socjalnych oraz sądów wobec rodziców nienależycie wypełniających swe obowiązki związane ze sprawowaniem pieczy nad swymi dziećmi. Schemat ów, który zostanie zilustrowany tezami wyjętymi z orzeczeń Trybunału Praw Człowieka, sprowadzić można do następujących dyrektyw: 1) bez koniecznej potrzeby państwo nie powinno ingerować w życie rodziny (zasada autonomii rodziny względem wpływów państwa i prymatu rodziców w wychowaniu dziecka; postulat prowadzenia profilaktycznych działań wspierających rodzinę nad ingerowaniem w jej funkcjonowanie); 2) jeżeli ingerencja jest konieczna, wówczas rozpocząć należy od próby zapew nienia ochrony dobra dziecka przez udzielenie wsparcia całej rodzinie (bez umieszczania dziecka poza rodziną; odseparowanie dziecka od jego rodziców należy traktować jako działanie wyjątkowe, dopuszczalne w obliczu bezskuteczności innych działań); Ingerencję państwa w sferę władzy rodzicielskiej – zwłaszcza wówczas, kiedy wiąże się to z umieszczeniem dziecka poza rodziną – poprzedzać powinny działania socjalne na rzecz rodziny, zmierzające do utrzymania jej struktury i więzów łączących jej członków3. Władze państwowe są uprawnione do ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, co więcej, w wielu sytuacjach ingerencja ta jest obowiązkiem państwa, jednak jest ona uzasadniona jedynie w przypadkach, w których instytucje publiczne podejmowały wcześniej kroki o charakterze socjalnym wspierające rodzinę – ich nieskuteczność jest swego rodzaju uzasadnieniem ingerencji4.

3) wobec konieczności umieszczenia dziecka poza rodziną, głównym celem tego przedsięwzięcia powinno być stworzenie sytuacji umożliwiającej dziecku powrót do jego rodziców (odebrać dziecko po to, aby – w możliwe krótkim czasie – oddać!), czyli uznanie dopuszczalności umieszczania dziecka poza rodziną tylko wraz z jednoczesnym podjęciem pracy socjalnej na rzecz rodziny;

Wbrew silnej i skutecznej sugestii zawartej w wielu produkcjach medialnych umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej nie musi mieć u swych podstaw – i często nie ma – nagannej moralnie postawy rodziców względem dziecka i złych emocjonalnych relacji między nimi. Bywa, iż dochodzi do tego np. w wyniku choroby uniemożliwiającej sprawowanie pieczy nad dziećmi, niewydolności wychowawczej wynikającej np. z ociężałości umysłowej czy też z nadmiernie absorbującej czasowo pracy zarobkowej, odbywania kary pozbawienia wolności, a także np. na podstawie orzeczenia sądu dla nieletnich wydanego w konsekwencji nagannej postawy dziecka, a nie rodziców itp., czy też z powodu śmierci rodziców, a w wielu innych krajach również z powodu dostania się ich do niewoli, czy też z powodu deportacji. 2 Zob. zwłaszcza dokumenty uniwersalne, takie jak: Pakty Praw Człowieka ONZ i Konwencja o Prawach Dziecka (art. 9, 20) i regionalne dokumenty europejskie, takie jak Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wraz z opartym na jej art. 8 orzecznictwem Trybunału Praw Człowieka oraz rezolucję Komitetu Ministrów Rady Europy Nr (77)33 w sprawie umieszczania dzieci poza rodziną i rekomendację tegoż Komitetu Nr R (87)6 w sprawie rodzin zastępczych. 3 Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130. 4 Sprawa z 27.11.1992 r., Olsson v. Szwecja, A 250; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226; raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 2.12.1998 r., skargi Nr 39221/98 i 41963/98. 1

AKjvOgA= AK


164

Piecza zastępcza jest z natury swej środkiem tymczasowym, którego stosowanie ma przede wszystkim na celu powrót dziecka do rodziców1. Artykuł 8 Konwencji chroni m.in. prawo rodziców i dzieci do przebywania razem jako podstawę życia rodzinnego, której nie może niweczyć samo objęcie dziecka opieką publiczną2. Wyraża też przysługujące rodzicom i dzieciom prawo do żądania, by państwo podejmowało środki mające na względzie połączenie ich ze sobą; „W sumie, tym, co jest rozstrzygające (dla oceny, czy doszło do naruszenia art. 8 Konwencji – przyp. Autora) jest to, czy władze krajowe podjęły wysiłki dla zorganizowania niezbędnych przygotowań na rzecz ponownego połączenia, jakich można rozsądnie wymagać w szczególnych okolicznościach każdej ze spraw”3.

4) dzieci przebywające poza rodziną powinny być umieszczane przede wszyst kim w rodzinnych formach pieczy; 5) dziecku przebywającemu poza rodziną należy zapewnić poszanowanie więzów uczuciowych łączących je z rodzicami i innymi osobami bliskimi i możliwość utrzymywania kontaktów z nimi; Dzieci odłączone od rodziców powinny przebywać w miejscu nieodległym od rodziców, tak by możliwe były między nimi regularne osobiste kontakty4.

6) jedynie wówczas, gdy pomimo udzielanego rodzicom wsparcia ich postawa konsekwentnie uniemożliwia powrót dziecka do rodziny, dopuszczalne jest pozbawienie ich władzy rodzicielskiej i umieszczenie dziecka w instytucji pieczy zastępczej o charakterze trwałym. W świetle międzynarodowych standardów prawnych prawo dziecka do zapewnienia mu pieczy zastępczej jest prawem subsydiarnym wobec prawa do życia w rodzinie naturalnej (ma bowiem służyć jego realizacji). W skrajnych tylko wypadkach piecza zastępcza może mieć charakter trwały. W pozostałych, dziecko objęte pieczą zastępczą powinno być przygotowywane do powrotu do swej rodziny. Jednocześnie jego rodzina – dzięki pracy prowadzonej z nią przez odpowiednie służby socjalne – powinna nabierać zdolności do podjęcia na powrót swych funkcji opiekuńczych wobec dziecka.

IV. Funkcja społeczna instytucji pieczy zastępczej Niemożliwe jest wskazanie dokładnych liczb dotyczących niewłaściwego wypełniania przez rodziny ich opiekuńczych i ekonomicznych zadań, w tym tych, których adresatem są (powinny być) dzieci. W sposób pośredni daje o nich wyobrażenie liczba około 160–170 tys. dzieci będących pod opieką sądów rodzinnych (spośród nich jedynie około 3,5% to sieroty). Inne dane mówią o niedostosowaniu społecznym 2% populacji uczniów i zagrożeniu niedostosowaniem kolejnych 15% (około 1,5 mln). Sprawa z 28.10.1998 r., Soderback v. Szwecja, skarga Nr 24484/97. Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226; sprawa z 13.7.2000 r., Scozzari i Giunta v. Włochy, skargi Nr 39221/98 i 41963/98. 3 Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A130; sprawa z 25.2.1992 r., Andersson v. Szwecja, A 226; sprawa z 22.6.1989 r., A 226. 4 Sprawa z 24.3.1988 r., Olsson v. Szwecja, A 130. 1 2

AKjvOgA= AK


165

Liczby dzieci umieszczonych w poszczególnych instytucjach pieczy zastępczej są rzecz jasna niższe. Ukazują one jednak sytuacje problemowe w ich ostrej formie. W rodzinach zastępczych, których liczba sięga do około 38 tys. (ok. 29,5 tys. na początku lat 90., a około 10,5 tys. w połowie lat 70.) przebywa obecnie około 58 tys. dzieci1. Rodzinnych domów dziecka funkcjonuje aktualnie około 240, zaś typowych placówek opiekuńczo-wychowawczych, jakimi są domy dziecka, jest w Polsce około 350. Przebywa w nich około 20 tys. wychowanków2. Wbrew regułom przyjętym w przedstawionych wyżej międzynarodowych standardach ochrony praw człowieka, polskie instytucje pieczy zastępczej słabo realizują zadania związane z ochroną prawa dziecka do życia w rodzinie (własnej!). Ciągle koncentrują one wysiłki na minimalizowaniu skutków zjawiska nieszczęśliwie i nietrafnie nazywanego sieroctwem społecznym. Tym terminem określane bywają dzieci mające jedno, a zwykle oboje rodziców (nie są więc sierotami), jednak z różnych przyczyn – z uwagi na własne dobro – pozbawione swego środowiska rodzinnego. Owo „minimalizowanie skutków sieroctwa społecznego” przejawia się w często pochopnym umieszczaniu dziecka poza rodziną oraz w pasywności wielu instytucji publicznych oraz rodzin zastępczych w stosunku do rodziców dziecka (skoncentrowanie uwagi wyłącznie na dziecku bez poszanowania jednak jego prawa do rodziny i więzów emocjonalnych z rodziną)3. Brak należytego wsparcia (zarówno przed odebraniem dziecka, jak i po jego odebraniu) sprawia, że zbyt często nie potrafią poprawić swej sytuacji na tyle, by można było powierzyć im na powrót sprawowanie pełni władzy rodzicielskiej. W ustanawianych w ostatnich latach regulacjach prawnych dotyczących pieczy zastępczej, zawartych najpierw w ustawie o pomocy społecznej, a przejętych i rozwiniętych w ustawie z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, stworzono podstawy prawne, które mają pomóc w przełamaniu złych stereotypów funkcjonowania instytucji pieczy zastępczej i innych instytucji tworzących infrastrukturę wsparcia dla rodzin dotkniętych kryzysem. Dają one prawny fundament budowania wsparcia dla tych rodzin i ich dzieci w sposób odpowiadający standardom ochrony praw człowieka i w taki też sposób uszczegóławiają art. 72 Konstytucji RP stanowiący, iż „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”.

Oczywista wydaje się współzależność pomiędzy liczbą rodzin zastępczych, a zakresem pomocy socjalnej państwa dla umieszczanych w nich dzieci (znikomej do 1979 r., wystarczającej do roku 1993 i znacznej obecnie). 2 Zob. np. M. Kolankiewicz, Zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziećmi. Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka 2006, Nr 17, s. 21, 23, 29; Pomoc społeczna w Polsce w latach 2005–2009, GUS, Warszawa 2011 (www.stat.gov.pl). 3 Zob. np. E. Holewińska-Łapińska, Orzekanie o osobistej styczności z małoletnim osób innych niż rodzice, [w:] Prawo w Działaniu. Sprawy cywilne, Nr 4, Warszawa 2008. 1

AKjvOgA= AK


166

V. Formy pieczy zastępczej i specyfika ich funkcjonowania 1. Uwaga wstępna W ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przyjęto powszechnie akceptowany w pedagogice podział form pieczy zastępczej na formy rodzinne i instytucjonalne. 2. Rodzinne formy pieczy zastępczej Do form rodzinnych zalicza się rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Obie te formy są wzorowane na modelu wychowania rodzinnego, przez co należy je rozumieć jako próbę zapewnienia dziecku warunków życia i rozwoju podobnych do warunków panujących w należycie funkcjonującej rodzinie. Istotnym elementem tego wychowania jest podtrzymywanie więzi emocjonalnej łączącej dziecko z rodzicami, co w dalszym planie czasowym ma prowadzić do reintegracji rodziny.

Wśród rodzin zastępczych wyróżniono w ustawie rodziny: 1) spokrewnione z dzieckiem, tworzone przez małżonków lub osobę samotną, będące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka, 2) niezawodowe, Wśród nich wskazać można na rodziny zastępcze tworzone przez osoby spokrewnione z dzieckiem w dalszym stopniu niż drugi stopień linii bocznej lub niespokrewnione, które nie odbyły wymaganych szkoleń, którym sąd może powierzyć dziecko tymczasowo, nie dłużej niż na 6 miesięcy (art. 1125 § 2 KRO).

3) zawodowe, Rodziny zawodowe i niezawodowe tworzą osoby z dzieckiem niespokrewnione i/lub jego dalsi krewni niż rodzeństwo.

4) pomocowe. Sprawują pieczę zastępczą w razie czasowego niesprawowania jej przez rodzinę zastępczą lub prowadzącego rodzinny dom dziecka, w szczególności wobec nieprzewidzianych zdarzeń losowych, ale też wyjazdu na wypoczynek, udziału w szkoleniach lub pobytu w szpitalu. Rodziną pomocową może być rodzina zastępcza (niezawodowa i zawodowa) lub prowadzący rodzinny dom dziecka, a także małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim przeszkoleni do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, prowadzenia rodzinnego domu dziecka lub rodziny przysposabiającej. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wymienia rodzaj rodzin zastępczych niezawodowych, a mianowicie rodziny preadopcyjne (art. 1201 KRO). O preadopcji mówimy, gdy rodzina przyjmuje dziecko z zamiarem późniejszego jego zaadoptowania. Preadopcja jest obowiązkowa, gdy przysposobienie ma wiązać się z przeniesieniem dziecka za granicę. Do rodzin preadopcyjnych stosuje się przepisy o rodzinach zastępczych.

Rodziny zastępcze zawodowe z kolei, to rodziny: 1) pełniące funkcję pogotowia rodzinnego i To pierwszy chronologicznie i ilościowo (około 600) rodzaj funkcjonujących w Polsce zawodowych rodzin zastępczych. Umieszczane są w nich dzieci, w stosunku do których odpowiednie

AKjvOgA= AK


167

służby (straż graniczna, policja, pracownik socjalny) podjęły interwencję, a pobyt może trwać do 4 miesięcy. Może on zostać przedłużony nie dłużej do niż do 8 miesięcy lub do zakończenia postępowania sądowego o powrót dziecka do rodziny, przysposobienie lub umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej. Pogotowie rodzinne może odmówić przyjęcia dziecka, jeżeli łączna liczba umieszczonych w tej rodzinie dzieci przekroczy 3 lub gdy dziecko ma powyżej 10 lat i zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną.

2) rodziny specjalistyczne, wśród których wyróżniono rodziny: a) terapeutyczne (dla dzieci z deficytami zdrowotnymi), b) resocjalizacyjne (dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie, w stosunku do których zapadło orzeczenie sądu dla nieletnich) i c) dla młodocianych matek z dziećmi. Możliwość tworzenia specjalistycznych rodzin zastępczych dla młodocianych matek i ich dzieci dowodzi rozwoju form rodzinnej pieczy zastępczej i pogłębionego namysłu na temat ochrony kobiet/matek i ochrony życia dzieci nienarodzonych.

Specyficzną cechą funkcjonowania rodzin zastępczych zawodowych i rodzinnych domów dziecka jest wypłacanie osobom, które je prowadzą, wynagrodzenia. Wynosi ono miesięcznie nie mniej niż 2000 zł, a jeśli chodzi o rodzinę zastępczą zawodową pełniącą funkcję pogotowia rodzinnego, to nie mniej niż 2600 zł. Wynagrodzenie w wysokości 80% powyższych kwot wypłacane jest za okres pozostawania w gotowości do przyjęcia dziecka. Natomiast 20% uzyskiwanego wynagrodzenia otrzyma rodzina zastępcza zawodowa, niezawodowa, osoby prowadzące rodzinny dom dziecka, a także małżonkowie lub osoba niebędąca rodziną zastępczą ani nie prowadząca rodzinnego domu dziecka, jednak odpowiednio przeszkolona, jeżeli podejmie się funkcji rodziny pomocowej. Istotną różnicą w stosunku do stanu sprzed wejścia w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej jest zrezygnowanie z tworzenia specjalistycznych rodzin zastępczych wielodzietnych. Uregulowania na ich temat pojawiły się w 2004 r. i były reakcją na kryzys rodzinnych domów dziecka. Te ostatnie – jako szczególnie trudna forma pieczy – stosunkowo często były rozwiązywane (np. w latach 90 XX w. ich liczba spadła z ponad 180 do niespełna 120). Powodowało to szereg negatywnych konsekwencji, przede wszystkim dla wychowanków. Wbrew tym doświadczeniom, we wskazanej ustawie rozbudowano uregulowania dotyczące rodzinnych domów dziecka uznając je za rodzinną formę pieczy (wcześniej kwalifikowano je nie bez racji jako placówkę opiekuńczo-wychowawczą), a regulacje dotyczące zawodowych rodzin zastępczych wielodzietnych – moim zdaniem pochopnie – usunięto.

3. Rodziny zastępcze a przysposobienie Charakterystykę prawną rodzin zastępczych oddaje porównanie ich do przy sposobienia. Odmienność pełnionych przez te instytucje funkcji społecznych powoduje na tyle istotne odrębności prawne, że należy przyjąć, iż umieszczenie dziecka w rodzinie adopcyjnej nie jest pieczą zastępczą, a uregulowanie problematyki adapcyjnej w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej jest błędem. 1) Dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej jest prawnie dzieckiem swych rodziców, z istotnymi konsekwencjami na gruncie prawa alimentacyjnego, spadkowe-

AKjvOgA= AK


168

go, praw stanu i sprawowania władzy rodzicielskiej. To bowiem od nich przysługują dziecku alimenty, po nich będzie dziedziczyć, nosi ciągle ich nazwisko. Rodzina zastępcza – jak wskazuje na to nazwa tej instytucji – zastępuje (z reguły tymczaso wo) rodziców bez zmiany sytuacji rodzinnoprawnej dziecka (umieszczenie w niej nie wpływa na zmianę statusu dziecka w prawie spadkowym, alimentacyjnym itp.). 2) Rodzina zastępcza, mogąc na gruncie polskiego prawa pełnić funkcje opiekuna dla umieszczonego w niej dziecka, nie może nigdy sprawować nad nim władzy rodzicielskiej (zob. pkt VIII). Przy adopcji zaś dziecko staje się dzieckiem adoptujących i oni sprawują pieczę nad dzieckiem, której zastępczą nazwać nie można, gdyż jest to – w świetle prawa – piecza rodziców. 3) O „jakościowej” odmienności adopcji i rodziny zastępczej świadczy i to, że przepisy KRO nie wymieniają przysposobienia jako instytucji służącej sprawowaniu pieczy w konsekwencji sądowej ingerencji we władzę rodzicielską. Sąd nie może dokonać pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej wyłącznie w celu orzeczenia następnie adopcji ich dziecka. Najpierw muszą zaistnieć przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej (trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, nadużywanie jej lub rażące zaniedbania w jej sprawowaniu a także bezskuteczność pomocy udzielanej rodzicom dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej), a dopiero po jej orzeczeniu, można rozpatrywać kwestię przysposobienia dziecka. Tab. 5. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej a przysposobienie 1 Tworzenie

Pozycja prawna rodziców naturalnych wobec ich dziecka

Wsparcie socjalne związane z utrzyma niem dziecka Wynagrodzenie za sprawowanie pieczy nad dzieckiem Czas sprawowania pieczy nad dzieckiem

Rodzina zastępcza 2 Na podstawie: 1) orzeczenia sądu 2) umowy cywilnoprawnej zawartej przez rodzinę zastępczą ze starostą Władza rodzicielska ograniczona, zawieszona lub odebrana; rodzice mogą mieć pełną władzę jedynie w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej na ich wniosek; mają prawo styczności z dzieckiem, chyba że sąd postanowi inaczej Przede wszystkim comiesięczne świadczenie na pokrycie kosztów utrzymania każdego wychowanka Należne rodzinie zastępczej zawodowej

Przysposobienie 3 Wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu

Z założenia pobyt tymczasowy; maksymalnie trwa do ukończenia 18. roku życia (jeśli dziecko uczęszcza w tym czasie do szkoły, to do jej ukończenia); pobyt w rodzinie zastępczej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego trwa 3 miesiące z możliwością przedłużenia

Z założenia więź adopcyjna ustaje jedynie w konsekwencji śmierci, aczkolwiek adopcja niepełna i pełna mogą z ważnych powodów zostać rozwiązane przez sąd

AKjvOgA=

Nie sprawują władzy rodzicielskiej, nie przysługuje im też prawo styczności z dzieckiem

Nie ma socjalnego wsparcia z powodu przyjęcia dziecka do rodziny w formie przysposobienia Nie ma

AK

§ 22. Piecza zastępcza 1 Pozycja prawna rodziców wobec ro dziny zastępczej lub adopcyjnej ze względu na dziecko

Relacje rodziny za stępczej i rodziny adopcyjnej z instytu cjami publicznymi

169 2 Z założenia rodzina zastępcza współpracuje z rodzicami dziecka; ma obowiązek podtrzymywania więzów emocjonalnych łączących dziecko z jego rodzicami i innymi osobami bliskimi; rodzice mający ograniczoną władzę rodzicielską decydują w istotnych sprawach dotyczących ich dziecka Zasadność pobytu dziecka w rodzinie zastępczej podlega kontroli; sąd może umieścić dziecko w innej formie pieczy zastępczej lub przywrócić pieczę rodziców

Więź rodzinnoprawna Brak więzi rodzinnoprawnej łączącej dziecka z rodziną za dziecko z rodziną zastępczą (nie występczą lub adopcyjną stępuje wzajemne dziedziczenie ustawowe; nie dochodzi do zmian w stanie cywilnym dziecka; nie powstaje wzajemny obowiązek alimentacyjny)

3 Dziecko jest pod względem prawnym dzieckiem przysposabiających i to oni decydują m.in. o kontaktach dziecka z innymi osobami, w tym z rodzicami naturalnymi; przysposobione dziecko nie ma w Polsce prawa do znajomości własnych korzeni Fakt umieszczenia dziecka w rodzinie adopcyjnej nie jest podstawą dla żadnej instytucji do podejmowania oddziaływania wobec tej rodziny (inne przyczyny mogą być tego powodem – jak wobec każdej rodziny naturalnej) Dziecko staje się dzieckiem osoby przysposabiającej (przy adopcji pełnej i całkowitej – członkiem rodziny tej osoby) z wszelkimi tego konsekwencjami w zakresie prawa spadkowego, alimentacyjnego, socjalnego, praw stanu i in.

4. Instytucjonalne formy pieczy zastępczej Formami instytucjonalnej pieczy zastępczej są: 1) placówki opiekuńczo-wychowawcze, Są to jednostki zapewniające dzieciom i młodzieży pozbawionym częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wychowanie i wspierające działania rodziców w wychowaniu. Placówkę opiekuńczo-wychowawczą prowadzi powiat lub podmiot, któremu powiat zlecił realizację tego zadania. Wśród jej licznych zadań na podkreślenie zasługuje: sporządzanie i realizowanie planu pomocy z dzieckiem, umożliwianie dziecku kontaktu z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej (zob. przepisy KRO o kontaktach z dzieckiem), podejmowanie działań w celu powrotu dziecka do rodziny. Świadczą one o służebnej funkcji pieczy zastępczej sprawowanej przez placówki względem pieczy rodzicielskiej.

Wśród placówek opiekuńczo-wychowawczych wyróżnia się cztery ich rodzaje, a mianowicie placówki: a) socjalizacyjne, Pod tą nazwą kryją się najbardziej typowe placówki, jakimi są domy dziecka.

b) interwencyjne, Ich zadaniem jest doraźna piecza nad dzieckiem w czasie trwania w rodzinie sytuacji kryzysowej, przeprowadzenie diagnozy sytuacji rodzinnej, próba jej skorygowania, by przekazać dziecko rodzicom. Jeżeli jest to niemożliwe, dziecko przekazywane jest do innej formy pieczy zastępczej. Placówka ma obowiązek przyjąć dziecko w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia mu wsparcia. W typowej sytuacji dziecko przyjmowane jest na podstawie orzeczenia sądu, ale możliwe jest też przyjęcie dziecka doprowadzonego przez Policję lub Straż Graniczną, na

AKjvOgA= AK


170

wniosek rodziców, samego dziecka lub osoby trzeciej, a także w trybie art. 12a ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, czyli po odebraniu go od rodziców przez pracownika socjalnego. Pobyt dziecka w takiej placówce nie może trwać dłużej niż 3 miesiące. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres ten może zostać przedłużony do zakończenia trwającego postępowania sądowego o: 1) powrót dziecka do rodziny; 2) przysposobienie; 3) umieszczenie w pieczy zastępczej. Dziecko poniżej 10. roku życia, przyjęte do placówki interwencyjnej, zostaje niezwłocznie przeniesione do jednej z rodzinnych form pieczy zastępczej.

c) specjalistyczno-terapeutyczne, Sprawują one pieczę nad dziećmi o indywidualnych potrzebach, w szczególności niepełnosprawnymi, wymagającymi stosowania specjalnych metod wychowawczych i specjalistycznej terapii, wyrównywania opóźnień rozwojowych i edukacyjnych itp. Placówki te zapewniają zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensujące braki w wychowaniu w rodzinie i przygotowujące do życia społecznego, a dzieciom niepełnosprawnym także odpowiednią rehabilitację i zajęcia rewalidacyjne.

d) rodzinne. Wychowują one dzieci w różnym wieku umożliwiając wspólne funkcjonowanie licznemu rodzeństwu.

2) regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne, Są w nich umieszczane dzieci, które ze względu na stan zdrowia wymagają stosowania specjalistycznej opieki i rehabilitacji, a nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

3) interwencyjne ośrodki preadopcyjne. Umieszcza się w nich dzieci, które wymagają specjalistycznej opieki i w okresie oczekiwania na przysposobienie nie mogą zostać umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej. Pobyt dziecka w interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia.

Ważnym celem wprowadzanych od 2000 r. zmian w funkcjonowaniu instytucjonalnych form pieczy zastępczej jest odejście od pedagogicznego kolektywizmu na rzecz rozwiązań wynikających z filozofii personalistycznej, takich jak: indywi dualne plany pracy z wychowankami, podmiotowe ich traktowanie, oddziaływanie wychowawcze sprowadzające się do osobistej relacji wychowanek–wychowawca, praca z rodziną wychowanka, a także systematyczne zmniejszanie dopuszczalnej liczby wychowanków w placówce. W placówce socjalizacyjnej, interwencyjnej i opiekuńczo-terapeutycznej może przebywać najwyżej 30 dzieci, w interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym – 20, a w rodzinnej – 8. W ciągu najbliższych kilku lat maksymalna liczba wychowanków w placówkach innych niż rodzinne nie będzie mogła być wyższa niż 14. Podejmowane są też starania, aby w formach instytucjonalnych nie przeby wały dzieci, które nie ukończyły 10. roku życia, a także wymagające szczególnej opieki lub mające trudności w przystosowaniu się do życia w rodzinie. Umieszczenie dziecka poniżej 10. roku życia w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu

AKjvOgA= AK


171

socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego jest możliwe w wyjątkowych przypadkach, szczególnie gdy przemawia za tym stan jego zdrowia lub dotyczy to rodzeństwa. Jedną z pożądanych cech powiatowych systemów pieczy zastępczej, których utworzenie jest zadaniem administracji tego szczebla samorządu, jest różnorodność, tzn. wykorzystanie możliwie wszystkich prawem przewidzianych form tej pieczy, gdyż można wtedy łatwiej znaleźć instrumenty prawno-pedagogiczno-socjalne przydatne do naprawy dużego spektrum rodzinnych problemów. Błędem było przed kilkudziesięciu laty motywowane ideologicznie preferowanie dużych placówek opiekuńczo-wychowawczych, kosztem form rodzinnych. Również ze swoistego doktrynerstwa, a nie roztropności, wywodzi się głoszony współcześnie pogląd o rzekomej potrzebie zamknięcia form instytucjonalnych i tworzenia wyłącznie rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka1. Natomiast w zasadzie trafne jest prefero wanie w obowiązujących w Polsce przepisach rodzinnych form pieczy zastępczej i traktowanie umieszczania dziecka w formach instytucjonalnych, jako działania uzasadnionego w przypadku niemożności umieszczenia go w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka. Może być wiele przyczyn owej niemożności – czy to brak miejsc w formach rodzinnych, czy też sprzeciw dziecka wobec projektu takiego rozwiązania (np. z powodu przywiązania do rodziców lub/i poczucia swej tożsamości) albo też specyficzny charakter dziecka sprawiający, że jedyną nadającą się do zastosowania formą jest piecza instytucjonalna. Należy zastrzec, że teza o wyższości zastępczych form rodzinnych nad formami instytucjonalnymi, dotyczy wyłącznie tych, które funkcjonują należycie. Źle funkcjonująca rodzina zastępcza czy rodzinny dom dziecka (nieodpowiednio dobrane, nieprzeszkolone, pozbawione właściwego wsparcia, itp.) mogą wyrządzić dziecku większą krzywdę od źle funkcjonującej placówki. W dobrze zorganizowanych systemach pieczy zastępczej unika się takich scenariuszy przez położenie akcentu na profesjonalne pozyskiwanie osób do prowadzenia rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, ich ustawiczne wspieranie i stabilne, ustalone na godziwym pułapie, wsparcie socjalne. Mając to na uwadze można stwierdzić, że w ostatecznym rachunku najistotniejszym kryterium oceny przydatności w danym przypadku takiej czy innej formy pieczy zastępczej, nie jest stopień jej podobieństwa do rodziny, lecz to, czy umieszczenie w niej dziecka sprzyjać będzie powrotowi wychowanka do rodziców (reintegracji rodziny), czy też nie.

Zob. na ten temat w: M. Andrzejewski, O (nie)zamykaniu domów dziecka, Archiwum Kryminologii t. XXIX–XXX, Warszawa 2009, s. 791–802. 1

AKjvOgA= AK


172

VI. Osoby pełniące funkcję rodziny zastępczej lub prowadzące rodzinny dom dziecka1 Rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, o ile spełniają łącznie następujące przesłanki: 1) dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej; Jest to najistotniejsza przesłanka, jaką powinny spełniać osoby zamierzające prowadzić rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka. Mając za zadanie doprowadzenie do poprawy sytuacji dziecka, w szczególności przez zapewnienie mu należytych warunków rozwoju i wychowania, zaspokojenie jego indywidualnych potrzeb itp., muszą reprezentować wysoki poziom moralny, w tym silną motywację do wspierania dziecka. Tę cechę kandydatów na rodzinę zastępczą i osób zamierzających prowadzić rodzinny dom dziecka weryfikują wstępnie ośrodki adopcyjne lub inne upoważnione podmioty szkolące i dokonujące kwalifikacji kandydatów. Ów wysoki poziom moralny i odpowiedzialność za losy dziecka muszą oni utrzymywać przez cały czas sprawowania swej funkcji, co jest weryfikowane w trakcie przeprowadzanych ocen ich funkcjonowania.

2) nie są i nie były (nigdy) pozbawione władzy rodzicielskiej oraz władza ro dzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona (aktualnie); Zawieszenie i ograniczenie władzy rodzicielskiej w przeszłości uniemożliwia pełnienie funkcji rodziny zastępczej i prowadzenie rodzinnego domu dziecka, jedynie wówczas, gdy okoliczności faktyczne będące podstawą takich orzeczeń nie pozwalają stwierdzić, że kandydaci dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej.

3) wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku, gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego; Ta przesłanka wprowadzona jest po to, aby uniemożliwić tworzenie rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka z motywów ekonomicznych (by z uzyskiwanych kwot na utrzymanie dziecka nie opłacano własnych długów). Podobne uzasadnienie ma wymóg, by w rodzinie zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę miała stałe źródło dochodów.

4) mają pełną zdolność do czynności prawnych; 5) są zdolne pod względem zdrowotnym do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniami wystawionymi przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej; 6) przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 7) zapewnią dziecku odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb rozwojowych; 8) nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe, 9) odbyły odpowiednie szkolenie(a), Profesjonalne sprawowanie pieczy zastępczej wiąże się z koniecznością posiadania specyficznych umiejętności. Dlatego osoby spełniające wszystkie wskazane wyżej kryteria, zanim zaczną 1 Uregulowanie tego zagadnienia w przepisach wchodzących w życie 1.1.2012 r. jest jedynie modyfikacją unormowań ustawy o pomocy społecznej obowiązujących do końca 2011 r. co uzasadnia rezygnację z osobnego omówienia tych ostatnich.

AKjvOgA= AK


173

pełnić funkcje rodziny zastępczej (zawodowej lub niezawodowej) lub prowadzić rodzinny dom dziecka, mają obowiązek odbyć odpowiednie szkolenie zgodne z programem zatwierdzonym przez ministra właściwego do spraw rodziny. Następnie, już w trakcie pełnienia swych funkcji, osoby te są obowiązane do systematycznego podnoszenia swoich kwalifikacji, w szczególności przez udział w szkoleniach. Jeżeli zaś chodzi o kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej spokrewnionej (czyli wstępnych lub rodzeństwo dziecka), to szkolenie można prowadzić według indywidualnego planu, w zależności od potrzeb rodziny i dziecka.

10) zostały zakwalifikowane przez działającego w powiecie organizatora pieczy zastępczej i uzyskały od niego stosowne zaświadczenie kwalifikacyjne zawierające potwierdzenie ukończenia szkolenia, opinię o spełnianiu warunków do pełnienia pieczy zastępczej i ocenę predyspozycji do jej sprawowania, Przed umieszczeniem dziecka w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka, również na sądzie spoczywa obowiązek zasięgnięcia opinii m.in. właściwego ośrodka pomocy społecznej, opinii właściwego organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, a także informacji o dotychczasowym sprawowaniu funkcji przez rodzinę zastępczą lub prowadzącego rodzinny dom dziecka.

11) nie pozostają w konflikcie z rodzicami dziecka oraz zamieszkują w odległo ści umożliwiającej rodzicom i innym osobom bliskim kontakty z dzieckiem. Wymóg ten jest konsekwencją celu działania pieczy zastępczej, jakim jest powrót dziecka do rodziny, a ponadto prawo dziecka umieszczonego poza rodziną do bezpośredniej nieskrępowanej styczności z rodzicami i innymi osobami bliskimi. Jego spełnienie warunkuje realizację przez rodzinne formy pieczy zastępczej nałożonego na nie obowiązku podtrzymywania więzów emocjonalnych łączących dziecko ze swymi rodzicami i innymi bliskimi osobami. Rodzina zastępcza i rodzinny dom dziecka nie mają obowiązku odbudowywania więzi między rodziną a dzieckiem w sytuacji, gdy one dawno wygasły i owo odbudowywanie „na siłę” mogłoby doprowadzić do niepowetowanych szkód w psychice dziecka. O podtrzymywaniu więzów mówić wszak można jedynie wówczas, gdy one istnieją. Są one wówczas wielką niezaprzeczalną wartością, a obowiązek ich podtrzymywania przez środowiska zastępcze jawić się musi jako całkowicie oczywisty. Chodzi tu o świat uczuć dziecka i jego tożsamość, czego nigdy nie można lekceważyć.

VII. Ocena zasadności pobytu dziecka w pieczy zastępczej i ocena funkcjonowania rodzinnych form tej pieczy Skoro z zasady pomocniczości wynika nakaz pomagania w sposób prowadzący do usamodzielniania adresata wsparcia, to konieczne jest sukcesywne ocenianie funkcjonowania instytucji pieczy zastępczej pod kątem podejmowanych przez nie działań zmierzających w tym kierunku. Innymi słowy, konieczne jest systematyczne ocenianie zasadności dalszego pobytu dziecka w pieczy zastępczej pod kątem możliwości jego powrotu do rodziny (reintegracja), a w razie fiaska tej idei, pod kątem przysposobienia dziecka. Wymaga to ustalania aktualnej sytuacji rodzinnej dziecka, przeanalizowania stosowanych metod pracy z dzieckiem i rodziną, ewentualnego zmodyfikowania planu pomocy dziecku i rodzinie, informowania sądu o aktualnej sytuacji. Przyjęto regułę, że im dziecko jest mniejsze, tym ocena jego sytuacji przeprowadzana jest częściej.

AKjvOgA= AK


174

Ocenę predyspozycji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka, jakości wykonywanej pracy i ocenę sytuacji umieszczonego w nich dziecka, przeprowadza – działający na szczeblu samorządu – organizator pieczy zastępczej. Pierwsza ich ocena następuje nie później niż przed upływem roku od umieszczenia pierwszego dziecka, a kolejna po upływie roku od dokonania pierwszej oceny, a następne nie rzadziej niż co 3 lata. Dwie kolejne negatywne oceny powodują przedstawienie sądowi wniosku o uchyleniu postanowienia o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej albo rodzinnym domu dziecka. W przypadku rodzin zastępczych zawodowych oraz rodzinnych domów dziecka, które funkcjonują na podstawie zawieranych ze starostą czteroletnich umów, dokonuje się oceny także na trzy miesiące przed wygaśnięciem umowy w celu ustalenia zasadności przedłużenia okresu jej obowiązywania. W instytucjonalnych formach pieczy zastępczej (wyjąwszy placówki rodzinne) funkcjonują zespoły do spraw okresowej oceny zasadności pobytu dziecka. Tworzą go: dyrektor placówki lub osoba przez niego wyznaczona, pedagog, psycholog oraz pracownik socjalny, wychowawca kierujący procesem wychowawczym dziecka, przedstawiciel działającego w samorządzie organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, inne osoby posiadające wiedzę na temat danego dziecka i jego rodziny, a także ewentualnie w razie potrzeby przedstawiciele: sądu, powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, Policji, ochrony zdrowia, instytucji oświatowych oraz organizacji społecznych statutowo zajmujących się problematyką rodziny i dziecka, a także osoby bliskie dziecku. Zespół dokonuje okresowej oceny sytuacji dziecka w miarę potrzeb nie rzadziej niż co pół roku, a w przypadku dziecka w wieku poniżej 3 lat nie rzadziej niż co trzy miesiące. Po dokonaniu oceny zespół formułuje na piśmie wniosek dotyczący zasadności dalszego pobytu dziecka w placówce i przesyła go do sądu. W placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego oceny sytuacji dziecka dokonuje dyrektor w porozumieniu z organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej właściwym ze względu na położenie placówki.

VIII. Sprawowanie pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej Zakres uprawnień, obowiązków i kompetencji względem dziecka przejmowanych przez instytucje sprawujące pieczę zastępczą zależy on od sposobu ingerencji sądu w sferę władzy rodzicielskiej rodziców dziecka i – co się z tym wiąże – od sposobu (trybu), w jakim dziecko umieszczono w danej instytucji. Z powyższych względów wyróżnić można trzy sytuacje: 1) gdy dziecko umieszczono na wniosek rodziców, 2) gdy przebywa ono w rodzinie zastępczej lub w placówce na podstawie art. 109 § 2 pkt 5 (ograniczenie władzy rodzicielskiej) lub na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, 3) gdy sprawowana jest nad nim opieka prawna.

AKjvOgA= AK


175

Ad 1) Gdy dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej na podstawie wniosku złożonego przez rodziców (opiekunów prawnych) lub też przez samo dziecko, lecz za zgodą rodziców, wówczas należy przyjąć, iż nie doszło do ingerencji sądu w sferę władzy rodzicielskiej. Nie jest też ingerencją w sferę władzy rodzicielskiej umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej w wyniku orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 100 KRO. Rodzice, wnosząc o umieszczenie dziecka lub godząc się z takim wnioskiem dziecka, skorzystali z przysługujących im prerogatyw. Mają oni w związku z tym pełną władzę rodzicielską, a więc również kompetencje, by spowodować powrót dziecka pod ich faktyczną pieczę, a w czasie pobytu dziecka w pieczy zastępczej ich prawo do decydowania w sprawach dziecka też jest pełne. W omawianym przypadku obowiązki rodziny zastępczej lub placówki sprowadzają się do wykonywania tzw. pieczy bieżącej. Pojęcie to odnosi się do pieczy faktycznej, tzn. okazywania troski o dziecko związanej z oddziaływaniem na nie w trakcie zwykłych codziennych czynności życiowych (zagwarantowanie mu bezpieczeństwa, pozostawanie z dzieckiem we wspólności domowej, zapewnienie mu opieki medycznej, racjonalnego żywienia, odpowiedniej odzieży, warunków do realizacji obowiązku edukacji, pomocy w usamodzielnieniu). Wiąże się ono z możliwością żądania odebrania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną, a także z zapewnieniem mu środków utrzymania i wychowania, jeśli potrzeby te nie zostały zaspokojone z innych źródeł oraz z obowiązkiem nadzoru nad powierzonymi dziećmi i – w razie wyrządzenia przez nich szkód – ponoszenie odpowiedzialności zgodnie z regułami przyjętymi w Kodeksie cywilnym. Ad 2) Gdy dziecko zostało objęte pieczą zastępczą w konsekwencji ograniczenia jego rodzicom władzy rodzicielskiej lub też w wyniku postępowania na podstawie UPN, wówczas prerogatywy władzy nad dzieckiem rozdzielone są pomiędzy rodziców a osoby sprawujące pieczę zastępczą. Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, wówczas obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do instytucji sprawujących tę pieczę. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka (art. 1121 KRO). Do instytucji sprawujących pieczę zastępczą należy więc: a) piecza bieżąca (omówiona wyżej), b) wychowanie (zob. w: rozdział III, § 20, pkt IV, ppkt 1), c) reprezentowanie dziecka w dochodzeniu środków utrzymania. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że w art. 1121 (zd. 1) KRO nie przekazano instytucjom pieczy zastępczej kierowania dzieckiem (również omówione w rozdz. III, § 20, pkt IV, ppkt 1), a więc należy przyjąć, że pozostawiono je rodzicom dziecka. Tym samym, to oni decydują w tych sprawach dziecka, które określane są jako istotne, czyli dotyczące np.: obywatelstwa dziecka, zmiany imienia i nazwiska, określenia miejsca pobytu, wyboru kierunku nauki, sposobu spędzania czasu

AKjvOgA= AK


176

wolnego, przynależności do organizacji, sposobu leczenia, światopoglądu, sposobu wychowania, rozwoju zainteresowań, wyjazdów za granicę itp. Zawarty w art. 1121 KRO zwrot „jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowił inaczej” daje sądowi możliwość modyfikowania uregulowania przyjętego w tym przepisie. Niestety – choć byłoby to niezmiernie pożądane – sądy prawie nie wykorzystują przysługującej im kompetencji do moderowania – dla potrzeb konkretnych sytuacji – treści art. 1121 KRO. Tymczasem wśród rodzin zastępczych (a niekiedy dotyczy to również instytucjonalnych form pieczy zastępczej) spotykamy zarówno takie, które sprawują pieczę nad dzieckiem wespół z rodzicami dziecka, jak i takie, które przyjęły do siebie dziecko przez rodziców całkowicie opuszczone. Brak kontaktu z rodzicami, którzy wszak decydują o istotnych sprawach dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej, bywa źródłem wielu trudnych do przezwyciężenia problemów. Tytułem przykładu można wskazać na konieczność

wyrażania zgody na zabieg medyczny dotyczący dziecka będący skutkiem nagłego zdarzenia. Jest to z pewnością tzw. istotna sprawa dziecka i kompetencja do wyrażenia zgody na taki zabieg przysługuje mającym ograniczoną władzę rodzicielską rodzicom. Wydaje się, że umieszczając dziecko w pieczy zastępczej sąd powinien przekazywać tę kompetencję osobom sprawującym ową pieczę (rodzinie zastępczej, wychowawcom), o ile powiadomieni rodzice nie są w stanie przybyć, by niezwłocznie ją wyrazić. Rzecz oczywista, że wszelkie decyzje związane z planowanymi działaniami medycznymi zawsze powinny przysługiwać rodzicom.

Do instytucji sprawujących pieczę zastępczą nie należy piecza nad majątkiem dziecka. Należy do nich w tej mierze wyłącznie reprezentowanie dziecka w docho dzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb związanych z jego utrzymaniem. Dotyczy to zwłaszcza dochodzenia alimentów (z reguły od rodziców), ale też renty rodzinnej, renty odszkodowawczej, zasiłku rodzinnego itp. Nie dotyczy natomiast dochodzenia wydania składników majątku dziecka, a także renty umownej (art. 907 KC). Taki podział uprawnień, obowiązków i kompetencji, w tym tak znaczny ich zakres pozostawiony rodzicom dziecka, ma uzasadnienie o ile – wraz z umieszczeniem dziecka poza rodziną – prowadzone będą działania socjalne, terapeutyczne, medyczne itp. zmierzające do poprawy sytuacji jego rodziców, która umożliwiłaby im podjęcie na nowo swych rodzicielskich obowiązków. W tym celu wprowadzono ustawą z 21.12.2000 r. nowy przepis art. 109 § 4 KRO nakazujący sądom rodzinnym współpracę z instytucjami pomocy społecznej. Ad 3) Gdy dziecko umieszczono w pieczy zastępczej na podstawie orzeczenia o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej, wówczas sąd ustanawia nad dzieckiem opiekę prawną. Opiekunami prawnymi dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej lub w rodzinnym domu dziecka są z reguły rodzice zastępczy lub osoby prowadzące taki dom, przez co dochodzi do pożądanego połączenia „w jednym ręku” opieki prawnej z faktyczną. Natomiast opiekę prawną nad dziećmi przebywającymi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych sprawują bądź jego dalsi krewni, bądź bliskie mu osoby obce, np. ktoś z grona wychowawców. Do wszystkich tych przypadków – z racji pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej – odnoszą się przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o opiece (art. 145–174).

AKjvOgA= AK


177

Na temat sytuacji, w której sąd ograniczył rodzicom styczność z dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej lub tej styczności zakazał – zob. rozdz. III, § 23, pkt I.

IX. Wsparcie socjalne dla wychowanków pieczy zastępczej 1. Świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania wychowanków rodzinnych form pieczy Doświadczenie wielu krajów uczy, że jednym z warunków sukcesu rodzinnych form pieczy zastępczej są stabilne, utrzymane na godziwym poziomie, świadczenia na rzecz zapewnienia dzieciom środków utrzymania. W związku z tym, że utrzymanie dzieci jest obowiązkiem rodziców, pobyt dziecka w pieczy zastępczej wiąże się z obowiązkiem rodziców ponoszenia odpłatności. W praktyce wyznaczanej niskim statusem ekonomicznym większości rodziców odpłatność i jej ściągalność są na bardzo niskim poziomie, co sprawia, że koszty utrzymania wychowanka pokrywane są w zasadzie ze środków publicznych. Świadczenie składają się z: 1) comiesięcznych świadczeń na pokrycie kosztów utrzymania dziecka, 2) dodatków i 3) świadczeń wypłacanych okolicznościowo. Świadczenie na pokrycie kosztów utrzymania dziecka przysługuje rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka na każde umieszczone dziecko. Jego wysokość nie może być niższa niż 660 zł miesięcznie w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej, a jeśli dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka to nie może ona być niższa niż 1000 zł miesięcznie. Wysokość tych świadczeń, pomniejsza się o kwotę nie wyższą niż 50% dochodu dziecka, nie więcej jednak niż o 80%. Za dochód dziecka uważa się otrzymywane alimenty, rentę rodzinną oraz uposażenie rodzinne. Niższa wysokość świadczeń na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinie zastępczej spokrewnionej wynika z faktu, że tworzą ją osoby należące do kręgu zobowiązanych względem dziecka do alimentacji. W razie potrzeby to oni powinni wyłożyć odpowiednią kwotę, by zaspokoić potrzeby dziecka przewyższające wysokość przyznanego świadczenia. W ten sposób osoby tworzące spokrewnioną rodzinę zastępczą wykonają swój własny obowiązek alimentacyjny spoczywający na nich z mocy art. 132 KRO. Jeżeli zaś dziecko ma rodziców, którzy powinni łożyć na potrzeby związane z jego utrzymaniem i wychowaniem, wówczas osobom tworzącym dla dziecka spokrewnioną rodzinę zastępczą przysługuje w stosunku do nich roszczenie zwrotne na mocy art. 140 KRO. Mogą też na podstawie art. 1121 KRO wystąpić o należne dziecku alimenty. Może o nie wystąpić w imieniu dziecka również kierownik powiatowego centrum pomocy rodzinie. Należy podkreślić, że ustalając świadczenia na różnym poziomie ustawodawca nie dopuścił się złamania zasady równości względem wychowanków różnych rodzajów rodzin zastępczych. Przyjął bowiem, iż zaspokojenie potrzeb dziecka ponad kwotę 660 zł jest zadaniem rodziny. Jest to zgodne z zasadą pomocniczości, która zakazuje zdejmowania obowiązków z osób, które są w stanie je zapewnić

AKjvOgA= AK


178

i z dawno sformułowaną tezą, że świadczenia socjalne nie mogą zwalniać członków rodziny z ich obowiązków względem siebie1.

Rodzinie zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka przysługuje doda tek nie niższy niż kwota 200 zł miesięcznie na pokrycie zwiększonych kosztów utrzymania dziecka niepełnosprawnego oraz dziecka umieszczonego na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jest on wypłacany także po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności, jeżeli nadal przebywa ono w tej rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka. Ponadto istnieje możliwość uzyskania okolicznościowych świad czeń na rzecz wychowanków (np. dofinansowanie do wypoczynku poza miejscem zamieszkania, pokrycie niezbędnych wydatków związanych z potrzebami przyjmowanego dziecka czy też wydatków związanych z wystąpieniem zdarzeń losowych itp.). Poza świadczeniami na rzecz wychowanków, rodziny zastępcze (niezawodowe i zawodowe) i osoby prowadzące rodzinne domy dziecka, otrzymują środki finansowe na utrzymanie lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego w wysokości odpowiadającej wydatkom ponoszonym na czynsz, opłaty z tytułu najmu, opłaty za energię elektryczną i cieplną, wodę, gaz itp. Raz do roku mogą też uzyskać świadczenie na pokrycie kosztów związanych z przeprowadzeniem niezbędnego remontu lokalu mieszkalnego w budynku wielorodzinnym lub domu jednorodzinnego i na pokrycie innych nieprzewidzianych kosztów związanych z opieką i wychowaniem dziecka.

2. Pomoc dla osób usamodzielnianych W związku z budowaniem pieczy zastępczej na fundamencie zasady pomocniczości, szczególne znaczenie mają formy wsparcia związane z opuszczaniem przez wychowanka systemu pomocy. Usamodzielnienie jest celem każdego pomagania i głównym kryterium oceny skuteczności działań pomocowych. Jego przeciwieństwem jest wytwarzanie u adresatów pomocy syndromu wyuczonej bezradności – efektu pomagania nastawionego wyłącznie na pomaganie, a nie na dopomożenie (pomaganie do samopomocy). Usamodzielnienie jest procesem wychowawczym, jednak w tym miejscu rozumiane ono jest jako procedura opuszczania systemu pomocy społecznej. Należy zwrócić uwagę, że procedura ta jest wszczynana wyłącznie w stosunku do tych wychowanków pieczy zastępczej, co do których fiaskiem skończyły się działania zmierzające do reintegracji ich rodzin. Dla zapewnienia usamodzielnianemu wychowankowi należytego wsparcia powołuje się opiekuna usamodzielnienia. Opiekunem może być osoba tworząca rodzinę zastępczą, prowadząca rodzinny dom dziecka, koordynator rodzinnej pieczy zastępczej, pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie, osoba będąca wychowawcą lub psychologiem w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej lub inna osoba wskazana przez Tak postulowano w: M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka, s. 151–161. Trybunał Konstytucyjny (wyrok z 23.4.2013 r., K 12/12, Dz.U. z 2013 r. poz. 548): wypłacanie różnym grupom wychowanków rodzin zastępczych różnych kwot nie musi naruszać i w tym przypadku nie narusza art. 32 Konstytucji RP proklamujący równość wobec prawa. Można rzec, że „po równo” nie musi oznaczać „po tyle samo”. 1

AKjvOgA= AK


179

osobę usamodzielnianą i zaakceptowana przez kierownika powiatowego centrum pomocy rodzinie. Do jego obowiązków należy opracowanie, wespół z wychowankiem, programu usamodzielnienia (plan podejmowanych działań wraz z terminami ich realizacji oraz zobowiązanie osoby usamodzielnianej do realizowania poszczególnych jego postanowień). Program usamodzielnienia jest zarazem tzw. pedagogicznym kontraktem z osobą usamodzielnianą. Wychowankowi opuszczającemu, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną, w przypadku gdy umieszczenie w pieczy zastępczej nastąpiło na podstawie orzeczenia sądu przyznaje się pomoc na: 1) kontynuowanie nauki (500 zł na miesiąc), Osoba usamodzielniana otrzymująca tę pomoc ma obowiązek przedkładania, nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy, zaświadczenia stwierdzającego kontynuowanie nauki. Świadczenie może być wypłacane maksymalnie do ukończenia 25. roku życia. Pomoc nie przysługuje, gdy osoba usamodzielniana kontynuuje naukę w szkole ponadgimnazjalnej lub uczelni, która zapewnia nieodpłatną naukę i nieodpłatne pełne utrzymanie, bez uzasadnionych powodów zmieniła trzykrotnie, na tym samym poziomie kształcenia, szkołę, zakład kształcenia nauczycieli lub uczelnię, kurs lub przygotowanie do wykonywania zawodu, a także, gdy została umieszczona w zakładzie karnym. Świadczenie pomocy można (w drodze decyzji) zawiesić, zwłaszcza jeżeli osoba usamodzielniana nie realizuje indywidualnego programu usamodzielnienia.

2) usamodzielnienie, 3) zagospodarowanie, a także Jest wypłacana jednorazowo, nie później niż do ukończenia przez osobę usamodzielnianą 26. roku życia, w wysokości nie niższej niż 1500 zł, a w przypadku osoby legitymującej się orzeczeniem o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepełnosprawności w wysokości nie niższej niż 3000 zł. Może być ona przyznana w formie rzeczowej.

4) pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych i zatrudnienia. Jeżeli chodzi o pomoc na kontynuowanie nauki, na usamodzielnienie oraz na zagospodarowanie, to należna jest osobie usamodzielnianej, która przebywała w pieczy zastępczej przez co najmniej 3 lata – w przypadku osoby usamodzielnianej opuszczającej rodzinę zastępczą spokrewnioną, a przez rok – w przypadku osoby usamodzielnianej opuszczającej inną formę pieczy zastępczej. Udziela jej powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania wychowanka przed umieszczeniem w pieczy zastępczej. Podstawą jej udzielania jest zatwierdzenie indywidualnego programu usamodzielnienia, określającego w szczególności zakres współdziałania osoby usamodzielnianej z opiekunem usamodzielnienia, sposób uzyskania przez osobę usamodzielnianą wykształcenia lub kwalifikacji zawodowych, a także formy pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych oraz w podjęciu przez osobę usamodzielnianą zatrudnienia. Pomoc na usamodzielnienie oraz pomoc na zagospodarowanie wypłaca powiat właściwy ze względu na miejsce osiedlenia osoby usamodzielnianej. Jest ona przyznawana osobie usamodzielnianej, której dochód miesięczny nie przekracza

AKjvOgA= AK


180

kwoty 1200 zł, chyba że jest to uzasadnione jej sytuacją mieszkaniową, dochodową, majątkową lub osobistą. Wysokość pomocy na usamodzielnienie wynosi od 1650 zł do 6600 zł, w zależności od długości pobytu w pieczy zastępczej i jej rodzaju. Może ona zostać wypłacona, stosownie do ustaleń indywidualnego programu usamodzielniania, jednorazowo lub w ratach, nie później jednak niż do ukończenia przez osobę usamodzielnianą 26. roku życia. Pomoc na usamodzielnienie może być wypłacana w zasadzie wyłącznie dopiero po zakończeniu pobierania pomocy na kontynuowanie nauki. Niewykonywanie przez osobę usamodzielnianą określanych planem usamodzielnienia obowiązków może spowodować zawieszenie wypłacania pomocy pieniężnej. Przyznania wszelkich form pomocy można odmówić, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że pomoc zostanie wykorzystana niezgodnie z celem, na jaki zostanie przyznana lub też w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przed osiągnięciem pełnoletności opuściła samowolnie pieczę zastępczą, porzuciła naukę i nie podejmuje zatrudnienia, straciła pracę z własnej winy, bez uzasadnionej przyczyny uchyla się od podjęcia proponowanego jej zatrudnienia, została skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

§ 23. Postępowanie w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej i pieczy zastępczej – wybrane zagadnienia I. Uwaga wstępna Zgodnie z art. 572 KPC, każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania przez sąd opiekuńczy z urzędu (a więc m.in. w sprawach dotyczących ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, a także ustanowienia opieki prawnej), obowiązany jest ów sąd o tym zawiadomić. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi i osobami psychicznie chorymi. W postępowaniach w sprawach rodzinnych i opiekuńczych uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego, w których dopuszczalne jest zawarcie ugody, sąd może skierować uczestników do mediacji (zob. rozdz. I, § 4). Jej przedmiotem może być także określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 5702 KPC).

II. Pozycja prawna dziecka w sprawach dotyczących ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej Z punktu widzenia ochrony praw dziecka i ochrony praw człowieka–rodzica istotne są regulacje dotyczące ich pozycji prawnej w sprawach dotyczących inge

AKjvOgA= AK

§ 23. Postępowanie w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej...

181

rencji w sferę władzy rodzicielskiej. Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że powinni oni uczestniczyć w postępowaniu w stopniu wystarczającym do zapewnienia ochrony ich interesów. Jeśli nie uczyniono tego, wówczas należy przyjąć, że doszło do odmowy poszanowania życia rodzinnego w rozumieniu art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W świetle art. 12 KoPD nie da się dziś zaprzeczyć, że dziecku przysługuje prawo do uczestniczenia w postępowaniach, które go dotyczą. Artykuł 12 KoPD: „1. Państwa–strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. 2. W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego”.

Aktualne są natomiast wątpliwości dotyczące dwóch szczegółowych (co nie znaczy błahych) kwestii, a mianowicie: 1) kryteriów oceny, czy dziecko osiągnęło odpowiednią dojrzałość i rozeznanie, by można było uczynić je uczestnikiem postępowania i uwzględniać jego oświadczenia oraz 2) sposobu, w jaki dziecko powinno uczestniczyć w postępowaniu (jako jego uczestnik czy np. świadek, a jeśli świadek, to czy musi ono stawić się przed sądem, czy też sąd może odebrać jego oświadczenia lub zeznania poza salą posiedzeń itp.). Ad 1) W 1973 r. Sąd Najwyższy odmówił1 dziecku przymiotu uczestnika w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej, ograniczenie jej i o odebranie dziecka, wskazując, że „stosunek [...] rodziców do dzieci cechuje swego rodzaju nadrzędność, która wyłącza przyznanie dziecku pozycji uczestnika postępowania, mogącego decydować o tym, czy rodzicom ma być odjęta władza rodzicielska nad nim. Uchybienia w wykonywaniu przez rodziców tej władzy, kolidujące z dobrem dzieci, zostały poddane kontroli sądu, przy czym dzieci nie powinny mieć prawa osobistego oddziaływania na wynik tej kontroli. [...] sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej dotyczy wyłącznie sfery praw rodziców, a jej przedmiotem jest ocena ich postępowania z punktu widzenia prawidłowości wykonywania ich uprawnień i obowiązków rodzicielskich”. Trafny jest pogląd, że tej interpretacji Kodeksu postępowania cywilnego nie da się współcześnie obronić ze względu na treść powołanego wyżej art. 12 KoPD. Jeżeli chodzi natomiast o rozumienie pojęcia „odpowiednia dojrzałość dziecka”, to długo rolę progu spełniała wyłącznie cezura 13 lat, po ukończeniu których dziecko w wielu sprawach uzyskuje mocniejszą pozycję prawną. Umieszczenie w rodzinie zastępczej i orzeczenie adopcji wymaga wówczas jego zgody, jest ono też traktowa1


AKjvOgA= AK


182

ne jako uczestnik postępowania, którego zdolność procesowa wynika z art. 573 § 1 KPC1. W świetle art. 12 KoPD to formalne kryterium zostało wzbogacone o możliwość uczestniczenia w postępowaniu także dzieci młodszych. W 1998 r. Sąd Najwyższy wydał w omawianej kwestii dwa postanowienia. W pierwszym stwierdził: „Jeżeli małoletni obywatel polski, który ma odpowiednie rozeznanie, chce pozostać w Polsce, to działań rodzica zmierzających do realizacji woli dziecka, nie można uznać za nadużycie władzy rodzicielskiej”2, zaś w drugim orzekł, iż: „Kierując się celowością, przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości małoletniego oraz charakteru sprawy opiekuńczej, właściwy sąd powinien zapoznać się ze stanowiskiem małoletniego, mając na względzie jego dobro (art. 12 KoPD oraz art. 573, 574 i 576 § 2 KPC)”3. Tezy obu orzeczeń nie budzą sprzeciwu. Zaskakuje jednak fakt, że w pierwszej sprawie, sądy poszczególnych instancji odmiennie podchodziły do oceny listownej wypowiedzi 7-letniego dziecka porwanego przez ojca i trzymanego w izolacji, w którym to liście dziewczynka zadeklarowała niechęć powrotu do matki w Kanadzie, wyrażając pragnienie pozostania z ojcem–porywaczem w Polsce. W drugiej sprawie, wątpliwości sądów dotyczyły oceny stopnia dojrzałości 15-letniego syna, który – po rozwodzie rodziców – kilka lat mieszkał z matką, po czym zapragnął zamieszkać z ojcem. W obu orzeczeniach sądy słusznie skoncentrowały uwagę na ocenie stopnia rozeznania sytuacji przez dzieci. Inną sprawą jest trafność stanowiska sądu w konkretnej sytuacji, kiedy konieczne jest odwołanie się przez sędziego do kompetencji z zakresu psychologii. Tych, moim zdaniem, zabrakło Sądowi Najwyższemu w pierwszej ze wskazanych wyżej spraw, w której – całkowicie błędnie – za dostatecznie dojrzałe uznano wypowiedzi 7-letniego manipulowanego dziecka.

Dyrektywy dla należytej oceny stopnia dojrzałości dziecka znajdujemy w powołanym wyżej orzeczeniu Trybunału Praw Człowieka z 13.7.2000 r. w sprawie Elsholz v. Niemcy4, w którym zarzucono sądom krajowym oparcie orzeczenia na oświadczeniu małego dziecka (7 lat), tym bardziej że nie poddano tego oświadczenia ocenie biegłego psychologa. Trybunał uznał jednak, że sądy niemieckie zasadnie odmówiły ojcu kontaktów z dzieckiem w sytuacji jego ostrego konfliktu z matką oraz stwierdzenia 7-letniej córki, iż nie chce ona kontaktów z ojcem, które to stwierdzenie – jako odpowiadające najlepszemu interesowi dziecka – potwierdzone zostało przez biegłych psychologów. Ad 2) Jeśli chodzi o sposób uczestniczenia dziecka w postępowaniu, to Sąd Najwyższy stwierdził, że „obowiązek zapewnienia dziecku możliwości wypowiedzenia się w każdym postępowaniu, które jego dotyczy, nie oznacza przyznania dziecku w sprawie o pozbawienie nad nim władzy rodzicielskiej statusu uczestnika postępowania”5. Sąd uznał, że dziecko nie jest więc uczestnikiem postępowania w rozumieniu art. 510 KPC dodając, iż nie jest to konieczne, by zapewnić mu możność wypowiadania się w postępowaniu. Zdaniem Sądu Najwyższego, „w naszej Por. też: art. 89, 118 i 122 § 3 KRO i art. 65 § 2 KPC. Postanowienie SN z 1.10.1999 r., I CKN 834/98, OSNCP 1998, Nr 4, poz. 72. 3 Postanowienie SN z 15.12.1998 r., I CKN 1122/98, OSNCP 1999, Nr 6, poz. 119. 4 Za M. A. Nowicki, Dziecko ważniejsze, Rzeczp. z 16.8.2000 r. 5 Postanowienie SN z 16.12.1997 r., III CZP 63/97, OSNCP 1998, Nr 6, poz. 108. 1 2

AKjvOgA= AK

§ 23. Postępowanie w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej...

183

procedurze możność wypowiadania poglądu przez dziecko zapewnia instytucja jego wysłuchania przewidziana w art. 576 § 2 w zw. z art. 573 § 2 KPC”. Kontakt dziecka z sędzią wcale nie musi więc koniecznie wiązać się z przesłuchaniem dziecka w sądzie (co najczęściej byłoby szkodliwe). Udział dziecka w postępowaniu poprzez wykorzystanie instytucji wysłuchania lub poprzez badanie biegłych psychologów ma tę cechę, że nie musi wiązać się z ryzykiem naruszenia autorytetu rodziców.

III. Umieszczanie dzieci w pieczy zastępczej – wybrane aspekty proceduralne Konwencja o Prawach Dziecka wymaga, aby orzeczenia w takich sprawach wydawał sąd lub organ podlegający kontroli sądu, a wszystkie zainteresowane osoby powinny mieć zapewnione uczestnictwo oraz możność wyrażania opinii. W Polsce wykorzystywane są obydwa wymienione w tej konwencji warianty umieszczania dziecka poza rodziną. Pierwszy określić można jako tryb o charakterze sądowym z uzupełniającym (sprowadzającym się do wykonania orzeczenia sądu) udziałem organów admini stracyjnych. Mamy z nim do czynienia w przypadkach umieszczenia dziecka poza rodziną w konsekwencji wydania przez sąd orzeczenia o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej, a także orzeczenia na podstawie art. 100 KRO wydanego w celu udzielenia rodzicom wsparcia w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. Umieszczenie dziecka w instytucjonalnych formach pieczy zastępczej ma najczęściej formalną podstawę w orzeczeniu sądu opiekuńczego, które wskazuje jej rodzaj. Doprowadzenie dziecka do placówki jest obowiązkiem rodziców, policji lub kuratora sądowego. Placówki opiekuńczo-wychowawcze są obowiązane przyjąć bez skierowania oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orzeczenia sądu każde dziecko w wieku poniżej 13 lat i zapewnić mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki, jeśli wystąpi o to sędzia lub gdy dziecko doprowadzone zostanie przez policję, szkołę lub osoby stwierdzające porzucenie dziecka, zagrożenie jego życia lub zdrowia. Orzeczenie o umieszczeniu w pieczy zastępczej może nastąpić także na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Środki zawarte w tej ustawie mają ścisły związek z ograniczeniem władzy rodzicielskiej, gdyż prowadzą wprost do takiego ograniczenia i w tym zakresie dublują w pewnym sensie środki przewidziane w art. 109 KRO.

Drugim trybem umieszczania dziecka w instytucjach pieczy zastępczej jest postępowanie prowadzone na wniosek rodziców, bądź też na wniosek złożony w tej mierze za zgodą rodziców przez samo dziecko. Jeżeli z wnioskiem występują rodzice, to mogą go skierować do sądu, by ten wydał postanowienie na podstawie art. 100 KRO umieszczając dziecko w pieczy zastępczej, w celu udzielenia rodzicom pomocy

AKjvOgA= AK


184

w wypełnianiu władzy rodzicielskiej, lub do starosty. W tym drugim przypadku postępowanie o umieszczenie w rodzinie zastępczej może zostać zwieńczone zawarciem umowy cywilnoprawnej między starostą a rodziną zastępczą. Starosta został upoważniony do zawierania – na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka – umów cywilnoprawnych o powierzenie dziecka rodzinie zastępczej jedynie w razie pilnej konieczności podjęcia takiego działania. Umieszczanie dziecka w instytucjonalnej formie pieczy zastępczej możliwe jest na podstawie samej tylko zgody wydanej przez dyrektora. Procedura umieszczania dziecka w takiej placówce, na wniosek rodziców lub na wniosek samego dziecka, a za zgodą rodziców, wykorzystywana jest rzadko. Jeśli dyrektor zdecyduje się na przyjęcie dziecka, wówczas obowiązany jest powiadomić o tym powiatowe centrum pomocy rodzinie, zaś to centrum ma obowiązek powiadomienia sądu rodzinnego i szkoły, do której dziecko uczęszczało.

IV. Postępowanie o odebranie dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej lub opiece Najbardziej drastyczny przebieg spośród spraw dotyczących relacji rodzice – dzieci ma postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (art. 5981–59813 KPC). Może do niego dojść m.in. wobec przetrzymywania dziecka przez osobę trzecią czy też przez rodzica, mimo innych ustaleń poczynionych przez sąd w wyroku rozwodowym lub separacyjnym, a także np. wobec niepodporządkowania się przez rodziców orzeczeniu sądu o umieszczeniu dziecka poza rodziną. Przepisy nakładają na sąd obowiązek przeprowadzenia dochodzenia, jeżeli miejsce pobytu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką nie jest znane. W szczególności sąd może zażądać ustalenia miejsca jej pobytu przez Policję. W postanowieniu o odebraniu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, sąd określa termin, w jakim zobowiązany powinien oddać uprawnionemu osobę podlegającą władzy rodzicielskiej lub pozostającą pod opieką. Jeżeli zobowiązany do oddania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką nie zastosuje się do postanowienia, sąd na wniosek uprawnionego zleci kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie tej osoby, a w razie potrzeby zwróci się o przymusowe odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką przez kuratora sądowego działającego w sądzie, w którego okręgu osoba ta faktycznie przebywa. Kurator sądowy jest uprawniony do odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką od każdej osoby, u której ona się znajduje. Policja z kolei ma obowiązek udzielenia mu przy tych czynnościach pomocy. Jeżeli przymusowe odebranie takiej osoby napotyka przeszkody na skutek jej ukrycia lub na skutek innej czynności przedsięwziętej w celu udaremnienia wykonania orzeczenia, kurator sądowy zawiadomi prokurato-

AKjvOgA= AK

§ 24. Kontakty rodziców i osób bliskich z dzieckiem

185

ra. Jeżeli zobowiązany nie ujawnia miejsca pobytu osoby, która ma być odebrana, sąd na wniosek kuratora sądowego zarządzi jego przymusowe sprowadzenie w celu złożenia oświadczenia o miejscu pobytu tej osoby. Pod względem skutków karnych, oświadczenie jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem, o czym sędzia powinien uprzedzić składającego oświadczenie. Orzeczenie o odebraniu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub opiece może zostać wydane również na podstawie konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę – Haga 25.10.1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze sprost.), której przepisy mają w takim przypadku zastosowanie w pierwszej kolejności, zaś uregulowania Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się dopiero w braku odpowiednich uregulowań konwencyjnych.

§ 24. Kontakty rodziców i osób bliskich z dzieckiem I. Wzajemne kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi jako prawo człowieka Zagadnienie kontaktów z dzieckiem staje się coraz poważniejszym problemem psychologicznym, społecznym, a w związku z tym również i prawnym, występującym w dużym natężeniu w wielu krajach. Największą ostrością nacechowane są liczne przypadki, w których rodzic uniemożliwia kontakty z dzieckiem drugiemu rodzicowi. Dotyczy to relacji między byłymi małżonkami, osobami żyjącymi w separacji czy też rodzicami, którzy nigdy nie byli małżeństwem. Niechęć do realizowania obowiązku respektowania prawa dziecka do kontaktu z rodzicami okazują nierzadko rodziny zastępcze, a także, choć o wiele rzadziej, wychowawcy w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Rodzice natomiast stają coraz częściej na przeszkodzie kontaktom swego dziecka z dziadkami i innymi osobami, z reguły z tego powodu, że są oni z rodzicami w takim czy innym konflikcie. Kontakty dziecka z rodzicami i osobami bliskimi są jego naturalną potrzebą emocjonalną, której zaspokajanie jest warunkiem prawidłowej socjalizacji. Dlatego Konwencja o Prawach Dziecka formułuje prawo dziecka (czyli naturalne prawo wywodzone z przyrodzonej godności osoby) – z jakiegokolwiek powodu odłączonego od jednego lub obojga rodziców – do utrzymywania z nimi regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów (art. 9 ust. 3). W obowiązującym do końca 2011 r. art. 70 ust. 3 pkt 3 PomSpołU, a następnie w kilku przepisach ustawy z 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej sformułowano prawo dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej do bezpośrednich kontaktów z rodzicami i osobami bliskimi, zaś już przed ponad dwoma dekadami Sąd Najwyższy wypowiedział się za ochroną prawa do osobistych relacji dziecka z jego dziadkami1. Te wypowiedzi aprobujące kontakty z dzieckiem obwarowywa1


AKjvOgA= AK


186

ne były i są oczywistym zastrzeżeniem, że powinny one mieć miejsce, o ile sąd nie postanowi inaczej. W nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r.1 wprowadzono rozwiązania, których celem jest zapewnienie realizacji prawa rodziców i innych osób do kontaktów z dzieckiem i prawa dziecka do kontaktów z rodzicami i osobami bliskimi. Przepisy te zawarto w art. od 113 do 1136, a także w art. 58 i 107 KRO. Kodeks stanowi, że kontakty są prawem dziecka, jego rodziców i innych osób bliskich. Jeśli jednak chodzi o rodziców, to są one zarówno ich prawem, jak i obowiązkiem, niezależnym od władzy rodzicielskiej (art. 113 § 1). Pasywna postawa względem obowiązku kontaktowania się z dzieckiem może być podstawą do nałożenia na rodzica sankcji włącznie z pozbawieniem go władzy rodzicielskiej z powodu rażących zaniedbań w tym zakresie (art. 111 § 1 KRO). Inną jest sprawa, czy rodzic, który nie ma woli utrzymywania kontaktów z dzieckiem będzie starał się tej sankcji uniknąć. Kodeks wymienia przykładowy katalog form kontaktowania się z dzieckiem. Obejmuje on w szczególności przebywanie z dzieckiem, czyli odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, a także bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej (art. 113 § 2 KRO). Nie jest to uregulowanie, które stwarza nową sytuację prawną zainteresowanym podmiotom, ponieważ na gruncie przepisów obowiązujących przed nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. sądy również mogły formułować orzeczenia uwzględniając tę różnorodność form. Czyniły to sporadycznie, stąd wprowadzenie wskazanego katalogu form wydaje się trafnym posunięciem legislacyjnym.

II. Spory dotyczące kontaktów z dzieckiem Najczęstsze, a z pewnością najostrzejsze, spory dotyczące kontaktów z dzieckiem mają miejsce w procesach o rozwód. Przypomnieć należy, że uregulowanie kontaktów z dzieckiem jest obligatoryjnym elementem wyroku w tych sprawach, a także w sprawach o separację i o unieważnienie małżeństwa. Orzekając sąd ma obowiązek uwzględnić zawarte przez małżonków porozumienie co do kontaktów, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka (art. 58 § 1 KRO). Powinno ono być istotnym elementem – wymaganego od rozwodzących się (występujących o separację) rodziców – planu wychowawczego dla ich dziecka. W jego sformułowaniu pomocna może być mediacja, do której sąd powinien strony zachęcać (jest ona bowiem dobrowolna). Specyfiką zawartych w wyroku wypowiedzi sądu na temat kontaktów jest konieczność określenia ich w formie pozytywnej – wskazanie algorytmu najpełniej odpowiadającego dobru dziecka. 1

Dz.U. Nr 220, poz. 1431.

AKjvOgA= AK


187

Sąd Najwyższy słusznie orzekł, że w ramach postanowienia o zabezpieczeniu żądania w zakresie kontaktów z dzieckiem, dopuszczalne jest zakazanie tych kontaktów1. Należy jednak dodać, że sąd, który zdecyduje się na tak drastyczne rozstrzygnięcie już w początkowej fazie procesu, nakłada na siebie obowiązek szybkiego zweryfikowania zasadności orzeczenia. W sprawie tak istotnej nie wolno bowiem dopuścić, by rozstrzygał czas.

Spory na temat kontaktów z dzieckiem wiodą też jego rodzice, którzy nie byli małżeństwem. Podstawą materialnoprawną jest w tym przypadku art. 107 KRO. Zagadnienie kontaktów z rodzicem, z którym dziecko nie mieszka, należy do katalogu tzw. istotnych spraw dziecka. W takich sprawach rodzice powinni wspólnie podejmować rozstrzygnięcia, kierując się dobrem dziecka i uwzględniając jego rozsądne życzenia odnośnie do realizacji kontaktów z drugim rodzicem (art. 1131 § 1, który powtarza ideę wyrażoną wcześniej w art. 12 KoPD). Sformułowanie tych dyrektyw jest o tyle ważne, że w wielu przypadkach rodzice żyjący w rozłączeniu nie współpracują na rzecz dziecka, lecz rywalizują ze sobą, kosztem jego dobra. Jeżeli rodzice nie są w stanie wypracować reguł kontaktowania się z dzieckiem lub też wtedy, gdy te kontakty są realizowane nienależycie, sąd, orzekając czy to w sprawie o rozwód, czy też o separację, a także na podstawie art. 107 KRO, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń (art. 1134 KRO). Treść tego orzeczenia sądu jest tożsama z treścią postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej wydanego na podstawie art. 109 § 2 pkt 1 KRO. Wspólną przesłanką obu orzeczeń jest zgrożenie dobra dziecka. Reguły wykładni systemowej wskazują jednak, by nie traktować tego orzeczenia jako swoistej sankcji względem rodzica, który zachowuje się w sposób podważający sens idei kontaktów, lecz jako regulację odnoszącą się do realizacji prawa i obowiązku kontaktowania się z dzieckiem, której celem jest skorygowanie niekorzystnej dla dziecka sytuacji. W konsekwencji nienależytego realizowania kontaktów z dzieckiem, w szczególności kiedy prowadzą one do pogorszenia relacji z dzieckiem, wiążą się z agresją względem dziecka itp., sąd ograniczy ich utrzymywanie. Kodeks wskazuje pięć przykładowych form takiego ograniczenia. Sąd może w szczególności: 1) zakazać spotykania się z dzieckiem, pozostawiając rodzicowi możliwość korzystania z innych form kontaktu, 2) zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu (pozwalając jednak na osobisty kontakt), 3) zezwolić na spotykanie się z dzieckiem, ale tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd (zwłaszcza kiedy dziecko jest małe, a doszło do długotrwałej przerwy w kontaktach i należy stworzyć należyty klimat, by dziecku pomóc przełamać zahamowania), Uchwała SN (7) z 8.3.2006 r., III CZP 98/05, Rodzina i Prawo. Kwartalnik sądów rodzinnych 2006, Nr 3(3). 1

AKjvOgA= AK


188

4) ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość, a także 5) zakazać porozumiewania się na odległość. Sąd może zakazać jednej z form kontaktu lub też kilku spośród nich. Jeżeli dojdzie do sytuacji, kiedy utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania (art. 1133 KRO). Zagrożenie musi być poważne, co oznacza, iż wolą ustawodawcy jest, by po ten środek sięgać w ostateczności.

III. Kontakty z innymi osobami niż rodzice i kontakty z dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej Jeżeli dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, a pieczę nad nim sprawuje opiekun lub gdy zostało umieszczone w pieczy zastępczej, wówczas do kontaktów z nim należy stosować odpowiednio (czyli z uwzględnieniem różnic, ale i podobieństw) regułę wskazaną w art. 1131 § 1 KRO. Oznacza to obowiązek rodziców i osób lub instytucji sprawujących pieczę zastępczą, wspólnego wypracowania reguł kontaktowania się z dzieckiem z uwzględnieniem zasady dobra dziecka i jego rozsądnych życzeń. Należy też pamiętać o prawie rodziców do kontaktów z dzieckiem i prawie dziecka do bezpośredniej styczności z rodzicami. Jeżeli dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, a pieczę nad nim sprawuje opiekun lub gdy zostało ono umieszczone w pieczy zastępczej, a także wówczas, gdy dziecko mieszka wraz z rodzicami, prawo do kontaktu z nim mają: rodzeństwo, dziadkowie, powinowaci w linii prostej, a także inne osoby, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem (np. opiekunka, która przez kilka pierwszych lat życia dziecka je współwychowywała). Z prawem tych osób skorelowany jest obowiązek osób i instytucji sprawujących bezpośrednią pieczę nad dzieckiem do zapewnienia owych kontaktów, a także obowiązek aparatu państwa dotyczący zapewnienia realizacji ich praw i prawa dziecka do kontaktowania się z tymi osobami. W braku porozumienia zainteresowanych podmiotów, spór rozstrzyga bowiem sąd opiekuńczy. Z omawianych regulacji wynika z całą pewnością co najmniej tyle, że nie można kwestionować prawa tych osób do kontaktów z dzieckiem, co do zasady – do dyskusji pozostaje forma i zakres kontaktów. Regulacje te nie deprecjonują rangi rodzicielstwa, czy też rangi innych osób i instytucji, w których dziecko przebywa – są sposobem takiego uformowania sprawowania władzy rodzicielskiej czy też pieczy zastępczej, aby dziecko nie było izolowane od bliskich. Dziecko nie jest własnością rodziców ani jakichkolwiek innych osób czy też instytucji i nie mogą oni dowolnie sprawować swych funkcji. Ich obowiązkiem jest działanie na rzecz harmonijnego rozwoju dziecka, a z tym wiąże się dbałość o dobre relacje dziecka z innymi osobami. Dopiero wówczas, gdy te kontakty przysparzać będą jakichś nadmiernych kłopotów, a w szczególności jeśli zachowanie osób kontaktujących się z dzieckiem będzie naganne, czy to względem osób sprawujących bezpośrednią pieczę nad dzieckiem, czy względem dziecka, należy powiadomić

AKjvOgA= AK


189

sąd rodzinny, gdyż tylko on władny jest nakładać w kwestii kontaktów ograniczenia lub też ich całkowicie zakazać. Sąd może również dojść do przekonania, że utrudnienia stawiane przez rodziców w kontaktach z dzieckiem np. drugiemu rodzicowi, czy też dziadkom zagrażają dobru dziecka i wydać odpowiednie zarządzenie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 § 2 pkt 1, 2, lub 3. Utrudnienie w kontaktach z rodzicami i osobami bliskimi stawiane wychowankom pieczy zastępczej może spowodować rozwiązanie rodziny zastępczej lub nałożenie sankcji pracowniczych na pracownika placówki.

IV. Egzekwowanie orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem Orzeczone przez sąd kontakty dziecka z jego rodzicami i bliskimi są od kilkudziesięciu lat egzekwowane w sposób nieudolny. Powoduje to bezmiar krzywdy dzieci, łamania praw rodziców (z reguły mieszkających osobno ojców), dziadków i innych bliskich dzieciom osób. Możemy też obserwować znaczącą ujmę na prestiżu wymiaru sprawiedliwości – niewiele jest bowiem gorszego dla wizerunku sądu od wyroku, który może być bez konsekwencji sabotowany. W tej mierze szczególnie ważne jest, moim zdaniem, orzeczenie Sądu Najwyższego1, w którym wskazano, że postanowienie regulujące kontakty rodziców z dzieckiem, nakazujące wydawanie dziecka przez rodzica, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej oraz zobowiązujące drugiego rodzica do odprowadzania dziecka, podlega wykonaniu w postępowaniu unormowanym w art. 5981 i nast. KPC, czyli w przepisach o odbieraniu osoby podlegającej władzy rodzi cielskiej lub pozostającej pod opieką. Wskazując na zasadność stosowania tych regulacji Sąd Najwyższy odrzucił dominującą, a bodaj jedyną, praktykę bezowocnego stosowania art. 1050 i 1051 KPC, jako unormowań rażąco nieskutecznych, przyczyniających się do niszczenia relacji drugiego rodzica z dzieckiem czy ośmieszających wymiar sprawiedliwości. Wystarczy podać, że jedyną sankcją za nierespektowanie orzeczenia o kontaktach, przewidywaną w tych przepisach, jest możliwość nałożenia niskiej grzywny. Słaba skuteczność przepisów o wykonywaniu kontaktów z dzieckiem skłoniła ustawodawcę do nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego2. Przewidziano w niej możliwość obciążenia osoby naruszającej obowiązki wynikające z postanowienia sądu o kontaktach z dzieckiem nakazem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, która w konsekwencji tego naruszenia nie mogła zrealizować swego prawa do tych kontaktów (art. 59815–59821 KPC). Są to uregulowania rażąco niewspółmierne w stosunku do rangi zła, jakim jest uniemożliwienie dziecku kontaktów z bliskimi.

1 2

Uchwała SN z 28.8.2008 r., III CZP 75/08, OSNC 2009, Nr 1, poz. 12, s. 57. Ustawa z 26.5.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 144, poz. 854.

AKjvOgA= AK


190

§ 25. Imię i nazwisko dziecka Prawo dziecka do imienia i nazwiska jest istotnym elementem jego tożsamości chronionym przepisami KoPD, która stanowi: „Niezwłocznie po urodzeniu dziecka zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia [...]” (art. 7). „Państwa–strony podejmują działania mające na celu poszanowanie prawa dziecka do zachowania jego tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych, zgodnych z prawem, z wyłączeniem bezprawnych ingerencji. [...] W przypadku gdy dziecko zostało bezprawnie pozbawione części lub wszystkich elementów swojej tożsamości, państwa-strony okażą właściwą pomoc i ochronę w celu jak najszybszego przywrócenia jego tożsamości” (art. 8). Zagadnienie imienia i nazwiska dziecka zostało szczegółowo uregulowane w art. 88–90 KRO. W sytuacji gdy istnieje domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki, a także, gdy rodzice zawarli związek małżeński po urodzeniu dziecka, wówczas nosi ono nazwisko będące nazwiskiem obojga małżonków. Jeżeli małżonkowie mają różne nazwiska, wówczas dziecko nosi nazwisko wskazane w ich zgodnych oświadczeniach. Małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Oświadczenia dotyczące nazwiska dziecka są składane przez rodziców jednocześnie z oświadczeniami o nazwiskach, które będą nosić jako małżonkowie, a więc gdy zawierają związek małżeński. Jeżeli jednak małżonkowie nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, to nosić ono będzie nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. Przy sporządzeniu aktu urodzenia pierwszego wspólnego dziecka małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem USC zgodne oświadczenia o zmianie wskazanego przez nich wcześniej nazwiska dziecka albo złożyć stosowne oświadczenia o ukształtowaniu nazwiska dziecka, jeżeli nazwisko dziecka nie zostało przez nich dotychczas wskazane. Jeżeli ojcostwo zostało ustalone przez uznanie, wówczas dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, składanych jednocześnie z oświadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice mogą jednak wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Jeżeli rodzice nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko składające się z nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca. W tym przypadku do zmiany nazwiska dziecka, które w chwili uznania już ukończyło 13 lat, jest potrzebna jego zgoda. W razie sądowego ustalenia ojcostwa, sąd nadaje dziecku nazwisko w wyroku ustalającym ojcostwo wedle przedstawionych wyżej reguł kształtowania nazwiska w sytuacji, gdy ojcostwo zostało ustalone w drodze uznania. Jeżeli ojcostwa nie ustalono, dziecko nosi nazwisko matki. Dziecku nieznanych rodziców nazwisko nadaje sąd opiekuńczy.

AKjvOgA= AK

§ 25. Imię i nazwisko dziecka

191

Dzieci pochodzące od tych samych rodziców noszą takie samo nazwisko, z zastrzeżeniem przepisów, które do zmiany nazwiska dziecka wymagają jego zgody. Jeżeli matka małoletniego dziecka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem tego dziecka, małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem USC zgodne oświadczenia, że dziecko będzie nosić takie samo nazwisko, jakie – zgodnie z art. 88 KRO – nosi albo nosiłoby ich wspólne dziecko. Nadanie dziecku nazwiska, w sytuacji kiedy matka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem dziecka, nie jest dopuszczalne, jeżeli nosi ono nazwisko ojca albo nazwisko utworzone na podstawie zgodnych oświadczeń rodziców dziecka przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka lub też nosi ono nazwisko matki nadane na podstawie takich oświadczeń. Odnosi się to odpowiednio do sytuacji, gdy ojciec małoletniego dziecka zawarł małżeństwo z kobietą, która nie jest matką tego dziecka. Zgodnie z regułą przyjętą dla nazwiska małżonków (art. 25 KRO), również nazwisko dziecka utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka albo przez połączenie nazwiska jednego z rodziców z nazwiskiem jego małżonka, od którego dziecko nie pochodzi, nie może składać się z więcej niż dwóch członów. W skład nazwiska dziecka wchodzą pierwsze człony nazwisk podlegających połączeniu, chyba że w wyniku połączenia powstałoby nazwisko, którego człony są jednakowe. W każdym przypadku zmiany nazwiska dziecka, które ukończyło 13 lat, jest potrzebna jego zgoda. Imię wybierają dziecku jego rodzice. Kierownik USC odmówi jednak przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka: 1) więcej niż dwóch imion, 2) imienia ośmieszającego, 3) nieprzyzwoitego, 4) w formie zdrobniałej, 5) niepozwalającego rozróżnić płci dziecka. Jeżeli przy sporządzaniu aktu urodzenia rodzice nie dokonali wyboru imienia (imion), wówczas kierownik USC wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle w kraju używanych, czyniąc o tym stosowną wzmiankę dodatkową. Rodzice mogą w ciągu 6 miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia dokonać zmiany imienia dziecka (art. 50 i 51 PrASC). Pytania kontrolne: 1. Jakie konsekwencje w relacji między rodzicami a osobami trzecimi i państwem wynikają ze sprawowania władzy rodzicielskiej? 2. Wymień elementy treści władzy rodzicielskiej. 3. W jakich sytuacjach źródłem władzy rodzicielskiej jest orzeczenie sądu? 4. Jakich czynności dotyczących majątku dziecka nie wolno rodzicom dokonywać bez zgody sądu? 5. Jaką rolę w procesie o alimenty wytoczonym rodzicowi przez małoletnie dziecko pełni drugi z rodziców?

AKjvOgA= AK


192

6. Podaj przesłanki ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej. 7. Porównaj instytucje zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej. 8. Porównaj instytucje pozbawienia i ograniczenia władzy rodzicielskiej. 9. Wymień cechy ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej przy respektowaniu zasady pomocniczości. 10. Opisz pozycję prawną rodzica, którego dziecko umieszczono w pieczy zastępczej. 11. Wskaż normatywne podstawy gwarantujące dziecku prawo do życia w rodzinie. 12. Jaka jest relacja między prawem dziecka do życia w rodzinie a jego prawem do pieczy zastępczej? 13. Omów pozycję prawną dziecka w postępowaniach, które go dotyczą. 14. Wymień przesłanki utworzenia rodziny zastępczej. 15. Scharakteryzuj rodzaje rodzin zastępczych. 16. Scharakteryzuj rodzaje placówek opiekuńczo-wychowawczych. 17. Wymień zadania rodziny zastępczej względem dziecka, jego rodziców, sądu rodzinnego i organów pomocy społecznej. 18. Podaj reguły ustalania nazwiska dziecka. 19. Kto ma prawo do kontaktowania się z dzieckiem? 20. W jakich sytuacjach i w jakim zakresie sąd może ograniczyć kontakty z dzieckiem jego rodzicom i innym osobom bliskim?

Zagadnienia problemowe: 1. Jakkolwiek dominuje pogląd, że władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia się dziecka, to jednak godne uwagi są argumenty opowiadające się za objęciem tą władzą również okresu od poczęcia do narodzin. Dotyczy to w każdym przypadku matki dziecka, a gdy jest ona zamężna to również jej męża (a ojca dziecka). Argumentem przeciwko tej tezie jest m.in. zakłopotanie związane z możliwością decydowania przez matkę o życiu swego nienarodzonego dziecka, co konsekwentnie należałoby włączyć do sfery sprawowanej przez nią władzy rodzicielskiej. Zob. na ten temat: J. Strzebińczyk, Władza rodzicielska, [w:] T. Smyczyński (red.), Prawo rodzinne i opiekuńcze. System prawa prywatnego, t. 12, Warszawa 2003; J. Haberka, Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych, Warszawa 2010. 2. Wielu wychowawców, sędziów, przedstawicieli nauki prawa, pedagogiki i innych, opowiada się za restryktywnym podejściem do rodziców, którzy źle sprawują władzę rodzicielską, co oznacza, iż są zwolennikami ostrzejszej ingerencji sądów w sferę owej władzy. Akcentują zwłaszcza potrzebę zabierania dzieci od rodziców, którzy nie wywiązują się należycie ze swych rodzicielskich obowiązków. W przeciwieństwie do tej tendencji, standardy międzynarodowe i orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka kładą akcent na wspieranie rodzin dysfunkcyjnych przez podtrzymywanie i odbudowę istniejących w nich więzi rodzinnych. Wysuwane są też za takim podejściem argumenty pedagogiczne i etyczne. Jeżeli na gruncie prawa rodzinnego najistotniejszym kryterium powinno być dobro dziecka, to pojawia się pytanie o to, jak rozumieć ochronę dobra dziecka w odniesieniu do dzieci żyjących w rodzinach dotkniętych dysfunkcją (biedą, być może alkoholizmem jednego lub wielu jej członków, a niekiedy niezaradnością życiową skądinąd przyzwoitych rodziców). W jakich sytuacjach zasadne jest umieszczenie dziecka poza rodziną, a w jakich orzeczenia tego rodzaju są nadużyciem? 3. Jakie zachowania dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej i wychowawców w stosunku do wychowanka i jego rodziców będą wypełniały znamiona czynu karalnego z art. 231 KK?

AKjvOgA= AK

§ 26. Przysposobienie (adopcja)

193

§ 26. Przysposobienie (adopcja) Literatura: M. Andrzejewski, Rozważania na temat tożsamości instytucji przysposobienia, Homines Hominibus 2011, vol. 7; M. Andrzejewski, M. Łączkowska (red.), Prawne i pozaprawne aspekty adopcji. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Wyższą Szkołę Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu oraz Centrum Prawa Rodzinnego i Praw Dziecka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Poznań, 27 listopada 2008 roku, Poznań 2008; K. Bagan-Kurluta, Przysposobienie międzynarodowe dzieci, Białystok 2009; J. J. Błeszyński, Kluczowe zagadnienia przysposobienia i funkcjonowania rodzin adopcyjnych, Kraków 2003; C. Dollé, R. Neuberger, Po adopcji, Poznań 2006; J. Gajda, Przesłanki ustania stosunku przysposobienia w prawie polskim, [w:] M. Sawczuk (red.), Czterdzieści lat Kodeksu cywilnego, Kraków 2006; tenże, Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w polskim prawie cywilnym, Przemyśl 2012; E. Holewińska-Łapińska, „Adopcje zagraniczne” w praktyce polskich sądów, Warszawa 1998; taż, Poglądy pracowników ośrodków adopcyjno-opiekuńczych na temat tajemnicy przysposobienia, Rodzina i Prawo 2006, Nr 3; taż, Przysposobienie, [w:] System, s. 445–681; taż, Rozwiązanie stosunku przysposobienia w orzecznictwie sądów powszechnych w latach 2010–2011, Prawo w Działaniu 2013, Nr 14; J. Ignatowicz, Tajemnica przysposobienia w ujęciu prawa o aktach stanu cywilnego z 29 września 1986 r., RPEiS 1987, z. 2; M. Kolankiewicz, Zmiany w systemie opieki nad dziećmi, POW 2002, Nr 7; taż, Adopcja, [w:] M. Kolankiewicz (red.), Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, Warszawa 1998; K. Kotowska, Jeż, Warszawa 2002; taż, Wieża z klocków, Poznań 20101; A. Ładyżyński, Społeczne i kulturowe uwarunkowania adopcji w Polsce, Kraków 2009; tenże, Tajemnica adopcji, POW 1996, Nr 2; J. Makowska, Z historii adopcji, POW 1996, Nr 2; E. Milewska, Kim są rodzice adopcyjni?... Studium psychologiczne, Warszawa 2003; J. Panowicz-Lipska, Przysposobienie całkowite po nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1995 r., [w:] M. Bączyk i in. (red.), Księga pamiątkowa ku czci profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; E. Płonka, Przysposobienie całkowite w prawie polskim, Wrocław 1986; M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; E. Szumiło, Adopcja. Tęsknota za dzieckiem, Wrocław 1995; A. Zieliński, Nowa konwencja haska w sprawie przysposobienia międzynarodowego, PiP 1993, z. 9; A. Zielonacki, Prawo do znajomości własnej tożsamości, SP 1993, Nr 1; tenże, Zasada prawdziwości wpisów do aktów stanu cywilnego, [w:] T. Smyczyński (red.), Rodzina w świetle prawa i polityki społecznej, Poznań 1990.

I. Pojęcie i funkcja przysposobienia Przysposobienie, zwane adopcją lub ze staropolska usynowieniem, w istocie swej jest ustanowieniem w sposób urzędowy prawnej więzi, na wzór tej, jaka łączy rodziców z dziećmi. W dziejach istniało wiele instytucji prawa zwyczajowego pełniących funkcję podobną do przysposobienia. Biblijnego Izmaela adoptował patriarcha Abraham. Prastary zwyczaj zezwalał bowiem, aby bezpłodna żona przyprowadziła mężowi 1 Książka: „Jeż” jest bajką, a „Wieża z klocków” – zarówno w formie, jak i w treści – również odbiega od schematów przyjętych w lekturach sugerowanych przez wykładowców studentom prawa. Polecam jednak te książki z głębokim przekonaniem, że ich Autorka wie o adopcji coś więcej niż zawierają uczone księgi prawnicze (pozostając do nich i do ich Autorów z należnym szacunkiem) i wiele inspiracji może z tych 2 małych książeczek zaczerpnąć także przyszły sędzia czy adwokat.

AKjvOgA= AK


194

wybraną przez siebie niewolnicę, a spłodzone przez nich dziecko uznała za swoje. Ta adopcja skończyła się jej rozwiązaniem, o czym można przeczytać w Księdze Rodzaju. Istniała też instytucja lewiratu pozwalająca, a czasem nakazująca spłodzenie dziecka mężczyźnie ze swą owdowiałą bratową. Dziecko urodzone z takiego związku traktowane było jako potomek nieżyjącego męża jego matki. Łatwo można domyślić się, że społeczną funkcją lewiratu było zachowanie ciągłości rodu. Taki sam motyw był fundamentem ideowym dawnego irlandzkiego zwyczaju pozwalającego mężczyźnie, który nie miał syna, uznać za dziecko własne swego pierworodnego wnuka urodzonego przez córkę. Podobnych przykładów można wskazać więcej. Dzisiejsza adopcja ma swe korzenie w prawie starożytnego Rzymu. W odróżnieniu od adopcji współczesnej, wówczas służyła ona przede wszystkim poprawie pozycji adoptującego. Zapewniała mu kontynuację kultu przodków, usuwała stawiane bezdzietnym bariery do sprawowania wyższych urzędów, a także prowadziła do obniżenia podatków. Przez Średniowiecze aż po wiek XIX jej znaczenie było mniejsze. W odróżnieniu od swych antycznych i XIX-wiecznych pierwowzorów, współcześnie adopcja ma charakter niemajątkowy i jej celem jest przede wszystkim dobro przysposabianego. Zagrożeniem dla tak rozumianej adopcji są postulaty (w kilku krajach zrealizowane w formie ustawowej) umożliwienia przysposobienia dzieci przez pary homoseksualne.

Instytucja przysposobienia, służąc dziecku, jest także sposobem na zaspo kojenie naturalnej potrzeby posiadania i opiekowania się dziećmi przez osoby dorosłe. Chodzi tu przede wszystkim o małżeństwa bezdzietne, których z powodu niepłodności jest coraz więcej1. Poza nimi na adopcję dziecka decydują się też często małżonkowie posiadający własne potomstwo. Również dzięki adopcji mogą powstać tzw. rodziny zrekonstruowane (gdy małżonek adoptuje dziecko współmałżonka lub dziecko przez niego wcześniej adoptowane). W bogatych państwach Zachodnich sporadycznie dochodzi do adoptowania dzieci będących ich obywatelami. Przyczyną adopcji w odniesieniu do tej grupy dzieci jest tam w zasadzie wyłącznie śmierć ich rodziców lub jakaś inna nadzwyczajna przyczyna losowa (np. ciężka nieuleczalna choroba psychiczna). Popularność instytucji przysposobienia dotyczy w tych krajach przede wszystkim przysposobienia rozumianego jako forma pomocy dzieciom pochodzącym z krajów trzeciego świata lub z takich krajów jak Polska, gdzie wiele dzieci (np. z powodu niepełnosprawności) nie znajduje osób, które zechciałyby je przysposobić. Kryzys w rodzinie naturalnej – w Polsce najczęstszy powód przysposobienia dziecka – nie jest tam rozwiązywany przy pomocy instytucji przysposobienia, lecz prowadzi do podjęcia przez służby socjalne działań (z reguły skutecznych) na rzecz jej reintegracji. W Polsce liczba orzekanych adopcji kształtowała się do końca lat 80. XX w. na poziomie ok. 3,5 tys. rocznie, by w kolejnych latach obniżać się osiągając najniższy jak dotychczas pułap 2344

1

Zob. przypis 1, s. 138.

AKjvOgA= AK


195

w 1999 r.1. Ten spadek jest jednak proporcjonalnie mniejszy od spadku liczby urodzeń żywych, która wynosiła w 1983 r. ok. 730 tys., a w 2001 r. tylko niespełna 366 tys. (czyli prawie dokładnie 50% stanu z 1983 r.). W porównaniu z liczbą mieszkańców lub liczbą urodzeń żywych, liczba adopcji w Polsce jest wielokrotnie wyższa od liczby adopcji krajowych w państwach rozwiniętych. Dodajmy przy okazji, że wbrew ukształtowanej przez środki masowego przekazu nieprawdziwej opinii o długim oczekiwaniu na adopcję przez osoby pragnące przysposobić dziecko, postępowanie adopcyjne przed sądem (a więc prowadzone w stosunku do osób zakwalifikowanych do przyjęcia dziecka przez ośrodek adopcyjny) trwa średnio ok. 4–5 miesięcy. W publicznych debatach o adopcji przemilcza się istnienie kilkuset dzieci przygotowanych do adopcji, których nikt nie chce przyjąć.

Przypisywanie adopcji roli najistotniejszego narzędzia przeciwdziałania skutkom dysfunkcji rodziny wzięło się w Polsce z braku do końca lat 70. XX w. podstaw prawnych do rozwoju zastępczego rodzicielstwa. W konsekwencji – wbrew tendencjom państw rozwiniętych – w obliczu kryzysu rodziny nie podejmowano działań zmierzających do poprawy zaistniałej sytuacji, lecz uznawano, że najodpowiedniejszą reakcją jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej i umieszczenie dziecka w rodzinie adopcyjnej. Funkcje, które w krajach rozwiniętych realizowane są przez rodziny zastępcze (przyjąć dziecko – pomóc mu przetrwać rozłąkę – jednocześnie pomagać rodzicom – przywrócić dziecko rodzicom) próbowano w okrojonej i zdeformowanej formie zrealizować za pomocą przysposobienia (zabrać dziecko i oddać je do adopcji odwracając się od jego rodziców). Zarazem przyczyną, jak i skutkiem takiego podejścia, była i – mimo trwającej od kilkunastu lat reformy pieczy zastępczej – ciągle jest: 1) łatwość rezygnacji z działań socjalnych na rzecz rodzin dotkniętych kryzysem (a więc zgoda na społeczną marginalizację rodziców dziecka umieszczonego poza rodziną), 2) nierespektowanie prawa dziecka do życia w rodzinie własnej, 3) niedostrzeganie idei przywracania rodziny dziecku i dziecka rodzinie, czyli odrzucenie kierunku działania wytyczonego już w połowie lat 70. XX w. w dokumentach wyznaczających międzynarodowe standardy w oddziaływaniu wobec rodzin dotkniętych kryzysem (rozdz. III, § 22, pkt III). Ten dominujący w Polsce kierunek myślenia o przysposobieniu w pełni odzwierciedlają przepisy wprowadzone do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w nowelizacji z 1975 r. Stworzono wówczas podstawy prawne do orzekania przysposobienia całkowitego, które oparte jest na wyrażeniu przez rodziców zgody na przysposobienie dziecka zawierającej w sobie zgodę na niewiedzę o dalszych jego losach. Ustawodawca zamierzał uczynić w ten sposób adopcję atrakcyjną dla adoptujących – przepisy umożliwiające skuteczniejsze utrzymywanie tajemnicy przysposobienia miały pozbawić kandydatów na rodziców adopcyjnych wszelkich obaw. Nie wnikając w intencje ustawodawcy, należy te przepisy uznać za zaskakujący przejaw nawiązania do starożytnych rozwiązań akcentujących w przysposobieniu interes (niemajątkowy, ale jednak) przysposabiających i to – co należy podkreślić – kosztem prawa przysposabianego dziecka do wiedzy o własnych korzeniach. 1

M. Kolankiewicz, op. cit., s. 32.

AKjvOgA= AK


196

Wśród istniejących w przepisach regulacji sprzyjających tajemnicy adopcji (wobec osób trzecich i wobec adoptowanego dziecka) należy wskazać przede wszystkim na instytucję zgody blankietowej wyrażanej przez rodziców przysposabianego i na jej konsekwencję w postaci orzekania przez sąd przysposobienia całkowitego. Poza tym ta sama idea przyświeca m.in. możliwości pominięcia w niektórych sytuacjach zgody dziecka na orzeczenie adopcji oraz zakazowi uczestniczenia w rozprawie rodziców, którzy wyrazili zgodę blankietową. Przypomnijmy też, że Polska ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka zastrzegła, iż w naszym kraju prawo dziecka przysposobionego do poznania rodziców naturalnych będzie podlegało ograniczeniom przez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposabiającym zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka. Zastrzeżenie to uchylono dopiero z końcem 2013 r. W kierunku zatajania faktu adopcji skłania się wiele osób zamierzających przysposobić dziecko i to nie tylko tych zmierzających ku ustanowieniu adopcji całkowitej, lecz także innych jej rodzajów, a intencja ta spotykana jest również przy tworzeniu rodzin zastępczych przez osoby niespokrewnione z dzieckiem (stąd w regulacjach dotyczących rodzin zastępczych konieczne stało się wyraźne sformułowanie prawa dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej do wiedzy o swoim pochodzeniu). Najistotniejszymi przyczynami preferowania tajemnicy adopcji jest lęk przysposabiających o reakcję dziecka na wiadomość o tym, że jest adoptowane, obawa przed kontaktami z pochodzącymi często z marginesu społecznego krewnymi dziecka, kompleksy jakie bywają udziałem małżeństw niepłodnych. Nie są to przyczyny błahe. Coraz bardziej stanowczo artykułowane są argumenty przeciwko tajemnicy adopcji i postulaty jej zniesienia. Wskazuje się, że zatajanie przed osobą najbliższą (przed dzieckiem) informacji tak fundamentalnej i tak osobiście jej dotyczącej, jak ta kim są jej rodzice jest nieuczciwością. Pojawiła się opinia, że najodpowiedniejszym momentem na przekazanie dziecku informacji o adopcji jest możliwie wczesny etap jego życia. Istnieje wówczas szansa, iż dziecko przyjmie tę trudną informację stosunkowo łagodnie, a to przez wzgląd na niepodważalny w tej fazie życia autorytet swoich dorosłych opiekunów. Sprawa komplikuje się i niewątpliwie związana jest z dużym ryzykiem, gdy taką informację uzyska dziecko w okresie dorastania. Podkreśla się również, że ujawnienie dzieciom faktu adopcji jest wytrąceniem oręża osobom nieżyczliwym, które ze swej wiedzy o adopcji chciałyby uczynić zły użytek. Zwrócono poza tym uwagę i na to, że należy zmierzać do sytuacji, aby – tak jak to ma miejsce w wielu krajach – adoptowanie dziecka było dla przysposabiających powodem do uzasadnionej dumy, a nie do wstydu. W nowelizacji prawa adopcyjnego z 1995 r. wprowadzono rozwiązania zmierzające w kierunku złagodzenia dotychczasowego stanowiska i stopniowego odejścia od rygorystycznego do tamtej pory odmawiania dzieciom adoptowanym prawa do poznania własnej tożsamości. Według obowiązujących od tamtego czasu przepisów przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia. Ma więc prawo wglądu do owej księgi, nie ma zaś prawa żądania odpisu tego aktu, który obecnie nie podlega już skreśleniu. Istniejący dotychczas zakaz poznania własnego pochodzenia nie został jednak zniesiony w stosunku do dziecka, lecz jedynie złagodzony w stosunku do osób przysposobionych, które osiągnęły pełnoletność. Do rezerwy względem jawności przysposobienia skłania natomiast m.in. możliwość odnalezienia przez dziecko swojej matki, dla której spotkania po kilkunastu lub więcej latach może przynieść wiele trudnych konsekwencji, jeśli np. założyła rodzinę, ma dzieci i męża, którzy nie znają jej przeszłości związanej z macierzyństwem i oddanie dziecka do adopcji1.

1

Dystans do jawności adopcji najsilniej wypowiada J. Gajda, Tajemnica.

AKjvOgA= AK


197

II. Przysposobienie w świetle standardów międzynarodowych Wymagania dotyczące adopcji stawiane ustawodawstwom krajowym w dokumentach międzynarodowych, zawarte są przede wszystkim w trzech konwencjach: 1) Konwencji o Prawach Dziecka (art. 20, 21), 2) Europejskiej Konwencji o przysposobieniu dzieci – Strasburg 24.4.1967 r.1, 3) Konwencji o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego – Haga 29.5.1993 r.2. Wspólne idee dla wszystkich tych dokumentów zawierają się w następujących twierdzeniach: 1) celem adopcji powinno być dobro dziecka, 2) adopcję ustanowić może jedynie kompetentna władza państwowa (czyli np. tak jak w Polsce – sąd) po wnikliwym zbadaniu sytuacji rodzinnoprawnej zainteresowanego dziecka, jego rodziców i rodzeństwa, a także osób zamierzających go przysposobić, 3) wiek przysposabiających powinien stwarzać szansę na zapewnienie dziecku należytej opieki przez okres całego dzieciństwa, 4) adopcja dziecka za granicę dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy pozostaje to w najlepszym interesie dziecka, 5) przy adopcji poza granice należy zagwarantować, aby dziecko miało tam warunki życia nie gorsze od tych, jakie miało w kraju, 6) państwa mają obowiązek przeciwdziałać komercjalizacji adopcji i współpracować w sprawach adopcyjnych, zwłaszcza tworząc w swych krajach kompetentne organy. Wśród międzynarodowych standardów prawa adopcyjnego istotne znaczenie ma też prawo dziecka do znajomości własnej tożsamości, tj. prawo dziecka do dostępu do informacji o tym, kim są jego rodzice (art. 7 KoPD). Polska ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka zastrzegła, iż w naszym kraju prawo dziecka przysposobionego do poznania rodziców naturalnych będzie podlegało ograniczeniom przez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposabiającym zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka – zarówno tajemnicy wobec adoptowanego dziecka, jak i wobec osób trzecich. Jak już wspomniano Polska odstąpiła od tego zastrzeżenia w 2013 r.

III. Przesłanki ustanowienia przysposobienia 1. Dobro przysposabianego Na gruncie polskiego prawa rodzinnego głównym celem przysposobienia i jego najistotniejszą merytoryczną przesłanką jest dobro przysposabianego dziecka (zob. 1 Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157; nową konwencję Rady Europy o przysposobieniu wyłożono do podpisu 27.11.2008 r. 2 Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 ze sprost.

AKjvOgA= AK


198

rozdz. I, § 4). Orzeczenie przysposobienia jest zgodne z dobrem dziecka, jeżeli istnieje możliwość powstania między stronami stosunku adopcji silnej więzi emocjonalnej podobnej do tej, jaka łączy w typowej rodzinie rodziców i dzieci oraz gdy przysposabiający jest w stanie zapewnić dziecku odpowiednie warunki wychowania i utrzymania. Podstawową funkcją przysposobienia jest bowiem stworzenie dziecku pozbawionemu trwale pieczy rodziców (np. w wyniku śmierci czy też wskutek pozbawienia ich władzy rodzicielskiej) środowiska rodzinnego, które zarówno pod względem psychologicznym, jak i prawnym, byłoby możliwie najbardziej zbliżone do tego, jakie mają dzieci wychowywane przez rodziców. Jako zbyt jednostronny ocenić należy pogląd zawierający się w stwierdzeniu, że celem instytucji przysposobienia nie jest interes i zaspokojenie potrzeb uczuciowych i rodzinnych przysposabiających, lecz wyłącznie dobro małoletniego dziecka1. Nie dostrzegam niczego niewłaściwego w realizowaniu za pomocą adopcji naturalnych potrzeb uczuciowych żywionych przez osoby dorosłe pragnące przysposobić dziecko. Istota rzeczy tkwi w tym, aby głównym motywem kandydatów na przysposabiających było przede wszystkim dobro przysposabianego, a ich skądinąd naturalna potrzeba posiadania potomstwa i dzielenia się z dzieckiem uczuciami realizowana była niejako przy okazji. W związku z tym, że sukces przysposobienia w dużej mierze zależy od właściwej motywacji przysposabiających, w sprawach o ustanowienie adopcji szczególna rola przypada ośrodkom adopcyjnym, a zwłaszcza zatrudnionym tam psychologom. To ich zadaniem jest poznanie motywów, jakimi kierują się osoby zamierzające przysposobić dziecko i w głównej mierze od ich opinii zależy niedopuszczenie do zakwalifikowania tych spośród kandydatów, którym można przypisać motywację egoistyczną. Kodeks rodzinny i opiekuńczy odwołuje się do zasady dobra dziecka nie tylko w przepisach kreujących adopcję, ale także w tych, które odnoszą się do funkcjonowania rodziny adopcyjnej (art. 95 § 3 KRO stanowi, iż władza rodzicielska – a taka przysługuje adoptującemu – powinna być sprawowana, tak jak tego wymaga dobro dziecka), a nawet do jej rozwiązania (art. 125 § 1 KRO zakazuje rozwiązania adopcji, jeżeli miałoby wskutek tego ucierpieć dobro małoletnich dzieci). 2. Przesłanki dotyczące stron stosunku przysposobienia 2.1. Wstęp Stronami stosunku przysposobienia są przysposabiany i przysposabiający. Przysposabiającym może być jedna osoba, ale istnieje też możliwość adopcji wspólnej przez małżonków. W konsekwencji adopcji wspólnej powstają dwa odrębne stosunki prawne łączące każdego z małżonków z adoptowanym dzieckiem. Te dwa stosunki prawne nie są ze sobą tak związane, aby jeden z nich nie mógł istnieć bez drugiego2. Sens 1 2

Orzeczenie SN z 6.9.1968 r., I CR 249/68, OSNPG 1969, Nr 5, poz. 32. Orzeczenie SN z 2.3.1955 r., II CR 1749/54, OSN 1956, Nr 2, poz. 36.

AKjvOgA= AK


199

takiej konstrukcji i jej zasadność z punktu widzenia dobra dziecka dostrzec można, jeśli weźmie się pod uwagę, że po rozwiązaniu jednego z tych stosunków prawnych drugi trwa nadal. Tak więc, jeśli np. po rozwodzie małżonków więź adopcyjna między jednym z nich a dzieckiem wygaśnie i sąd orzeknie rozwiązanie adopcji, więź adopcyjna z drugim z małżonków trwać będzie nadal1. Skutek w postaci adopcji wspólnej osiąga się też wówczas, gdy osoba przysposobiona przez jednego z małżonków zostaje następnie przysposobiona przez drugiego małżonka lub gdy dziecko jednego z małżonków zostaje następnie przysposobione przez drugiego małżonka. O przysposobieniu wspólnym mówimy również wtedy, kiedy przysposabiającym jest małżonek osoby zmarłej (czyli wdowiec lub wdowa), która wcześniej dziecko przysposobiła. 2.2. Przysposabiany O przysposabianym przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego mówią tylko tyle, że w momencie składania wniosku o ustanowienie adopcji musi być małoletni, natomiast w chwili wydawania orzeczenia przez sąd musi pozostawać przy życiu. Gdyby w czasie postępowania sądowego przysposabiany zmarł, wówczas postępowanie zostałoby umorzone. Z istoty instytucji adopcji wynika też, że – poza przypadkiem przysposobienia dziecka współmałżonaka – przysposabiany nie może podlegać władzy rodzicielskiej swych rodziców. Adoptowane mogą więc być dzieci osób, które: 1) nie żyją, 2) są nieznane, 3) są pozbawione władzy rodzicielskiej lub 4) wyraziły zgodę na adopcję swojego dziecka. W praktyce większość przysposabianych to niemowlęta i dzieci, które nie ukończyły 3. roku życia. Dzieje się tak, ponieważ osoby adoptujące pragną z reguły stworzyć sytuację, w której dziecko traktować będzie przebywanie z nimi jako trwające „od zawsze”, a więc naturalne. Chcą też wychowywać dziecko tak jak własne, a więc przez wszystkie fazy z niemowlęctwem włącznie. Poza tym rodzice niemowląt częściej wyrażają zgodę na adopcję niż rodzice dzieci starszych.

Do adopcji dziecka, które ukończyło 13 lat, wymagana jest jego zgoda, chyba że dziecko nie jest zdolne do jej wyrażenia (np. z powodu upośledzenia umysłowego) lub gdy jest przekonane, iż przysposabiający są jego naturalnymi rodzicami. Jeżeli przysposabiany nie ukończył 13 lat, jednakże jest w stanie pojąć sens przysposobienia, wówczas sąd ma obowiązek wysłuchania go (art. 118 § 2 KRO). Ocena stanu intelektualnego dziecka, z którą wiąże się powstanie obowiązku wysłuchania go, należy do sądu prowadzącego postępowanie. Prawną podstawą takiego obowiązku sądu jest, poza art. 118 § 2 KRO, także art. 12 ust. 1 KoPD, który stanowi, że „państwa–strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów”, prawo do swobodnego ich wyrażania we wszystkich sprawach dotyczących 1

Wyrok SN z 8.8.1967 r., I CR 120/67, OSNCP 1968, Nr 12, poz. 210.

AKjvOgA= AK


200

dziecka, przyjmując je z należytą uwagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. Podobnie rzecz ujmuje również Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci.

2.3. Przysposabiający Przysposobić dziecko może osoba, która: 1) osobiście wystąpiła o wydanie przez sąd takiego orzeczenia (nie można wystąpić o orzeczenie adopcji przez inną osobę niż wnioskodawca); 2) żyje w momencie wydawania orzeczenia (sąd umarza postępowanie w razie śmierci wnioskodawcy); 3) ma pełną zdolność do czynności prawnych; 4) posiada odpowiednie kwalifikacje osobiste gwarantujące, iż podoła obowiązkom związanym z wychowaniem i utrzymaniem dziecka; Jak już wyżej powiedziano, jest to cecha najistotniejsza i decydująca o powodzeniu przysposobienia – od niej zależy, czy przysposobienie będzie zgodne z dobrem dziecka, czy też nie.

5) posiada opinię kwalifikacyjną oraz świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny; 6) jest odpowiednio starsza od przysposabianego przez siebie dziecka (art. 1141 KRO). Europejska Konwencja o przysposobieniu wymaga, aby państwa określiły minimalny wiek dla osób przysposabiających na nie mniej niż 21 lat i nie więcej niż lat 35. W związku z treścią art. 1141 § 1 KRO, Polska złożyła zastrzeżenie, iż dopuszcza się w naszym kraju przysposobienie dziecka przez osobę posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych, a więc młodszą niż to określa konwencja. Zagadnienie ma znikomą doniosłość praktyczną, gdyż przysposobienie dokonane przez osoby poniżej 21. roku życia w praktyce nie występuje. W Polsce nie uregulowano górnej granicy wieku przysposabiających. W tej materii obowiązuje dyrektywa zawarta w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, aby przysposabiający był odpowiednio starszy od przysposabianego wraz ze szczególnie ważną w sprawach adopcyjnych dyrektywą podejmowania działań zgodnie z zasadą dobra dziecka. Standardy międzynarodowe dotyczące wieku przysposabiających nie zmodyfikowały uregulowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego na tyle, by straciło aktualność elastyczne stanowisko, że to każdorazowo sąd rozstrzyga, jaka różnica wieku między przysposabiającym a przysposabianym jest odpowiednia1. W danej sprawie sąd – uznając, że jest to w konkretnym przypadku zgodne z dobrem dziecka – orzekł adopcję 13-letniego dziecka przez jego 27-letniego ojczyma, który wraz z matką je wychowywał.

3. Zgoda na przysposobienie 3.1. Charakterystyka prawna zgody na przysposobienie Stosunek prawny adopcji, wiążąc przysposabiającego z przysposabianym, dotyczy również w sposób bezpośredni innych osób. W celu stworzenia dla przysposobienia możliwie stabilnego i bezpiecznego gruntu, Kodeks rodzinny i opiekuńczy wymaga, aby również inne osoby wyraziły zgodę na wydanie przez sąd orzeczenia w tej sprawie. Są nimi: 1

Postanowienie SN z 22.6.1972 r., III CRN 133/72, OSPiKA 1973, Nr 6, poz. 123.

AKjvOgA= AK


201

1) rodzice adoptowanego dziecka, 2) prawny opiekun przysposabianego dziecka, 3) współmałżonek osoby dokonującej przysposobienia. Wyrażenie zgody jest czynnością o charakterze osobistym. Jest to oświadczenie woli, do którego jednak nie stosuje się przepisów Kodeksu cywilnego o wadach oświadczeń woli, w szczególności żadna z wad oświadczenia woli, jeśli wystąpiła przy wyrażaniu zgody na adopcję, nie powoduje uchylenia wydanego (m.in. na jej podstawie) orzeczenia sądu. Wyrażenie zgody na adopcję w sposób obarczony wadą może jednak spowodować uchylenie owego orzeczenia, jednakże wyłącznie w drodze wniesienia z tego powodu środka odwoławczego i uchylenia orzeczenia o adopcji przez sąd II instancji1. Jako czynność osobista, zgoda nie może być wyrażona przez pełnomocnika2. W szczególnych sytuacjach sąd może pominąć uzyskanie zgody na przysposobienie. Ranga wyrażenia zgody na adopcję w sytuacji, kiedy nie występowały okoliczności zwalniające od jej uzyskania sprawia jednak, że przysposobienie dziecka z pominięciem uzyskania wymaganej prawem zgody jest niedopuszczalne3. Ten stanowczy pogląd odnieść należy nie tylko do sytuacji, w której nie odebrano zgody od rodziców dziecka, lecz również do sytuacji, w której orzeczono przysposobienie bez uzyskania wymaganej zgody dziecka. Mniej rygorystycznie podejść natomiast należy do pominięcia odebrania zgody od opiekuna dziecka. Jakkolwiek jest to niewątpliwie uchybienie, jednakże nie powinno ono wywoływać daleko idących konsekwencji (np. niweczących orzeczenie o adopcji). Zgoda opiekuna ma bowiem tylko charakter opinii. Poza tym jej wyrażenie w sprawie należącej niewątpliwie do kategorii istotnych spraw dziecka nie jest autonomicznym zachowaniem opiekuna, gdyż może on ją wyrazić wyłącznie na podstawie zgody sądu opiekuńczego (zob. rozdz. IV, § 29). 3.2. Zgoda przysposabianego Zgoda osoby przysposabianej jest przesłanką orzekania adopcji w przypadku postępowania dotyczącego dziecka, które ukończyło 13 lat. Jeżeli dziecko jest młodsze, jednak ma odpowiednie rozeznanie w toczącej się sprawie, tzn. rozumie sens instytucji przysposobienia, wówczas sąd opiekuńczy ma obowiązek je wysłuchać (art. 118 § 2 KRO). Spotkawszy się ze sprzeciwem takiego dziecka wobec perspektywy jego przysposobienia, sąd nie powinien traktować tego jako swego rodzaju opinii, która z formalnego punktu widzenia nie jest wiążąca, lecz powinien nadać owemu sprzeciwowi rangę równą tej, jaką jest brak zgody. Ocena stopnia rozeznania takiego dziecka w celu rozstrzygnięcia zasadności jego wysłuchania należy do kompetencji sądu opiekuńczego. Skoro sąd opiekuńczy stwierdzi, że dziecko ma wystarczające rozeznanie dotyczące znaczenia adopcji, to powinien konsekwentnie Wyrok SN z 17.11.1969 r., II CR 465/69, OSPiKA 1971, Nr 6, poz. 117. Postanowienie SN z 17.6.1983 r., IV CR 245/83, OSNCP 1984, Nr 5, poz. 73. 3 Postanowienie SN z 28.3.1980 r., III CRN 25/80, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


202

uwzględnić jego wolę. Oddalenie wniosku o ustanowienie adopcji będzie w takim przypadku tym bardziej zasadne, że trudno liczyć na powodzenie przysposobienia orzeczonego wbrew woli dziecka rozumiejącego jego sens. Innymi słowy, trudno liczyć, że orzeczenie adopcji będzie w takim przypadku zgodne z dobrem dziecka, a to wszak jest jej celem i konieczną przesłanką jej ustanowienia (art. 114 KRO). Sąd opiekuńczy może wyjątkowo orzec przysposobienie bez żądania zgody przysposabianego lub bez jego wysłuchania, jeżeli: 1) nie jest on zdolny do wyrażenia zgody (z powodu zaburzeń psychicznych) lub 2) uważa się on za dziecko przysposabiającego, a żądanie zgody lub wysłuchanie byłoby sprzeczne z dobrem przysposabianego (art. 118 § 3 KRO). 3.3. Zgoda współmałżonka osoby przysposabiającej Jest ona niezbędna zarówno wówczas, gdy przysposabiający adoptuje dziecko swego małżonka, jak i wtedy, kiedy przysposabiający adoptuje dziecko innej osoby niż współmałżonek. W pierwszej z wymienionych sytuacji, w której zgoda współmałżonka jest jednocześnie zgodą rodzica dziecka, szczególnie istotne jest to, że rodzic adoptowanego dziecka nie traci nad nim władzy rodzicielskiej, co jest typowym skutkiem orzeczenia adopcji. Wynika to z celu przysposobienia, którym nie jest w tym przypadku „oddanie dziecka” przez rodzica innej osobie, lecz stworzenie dziecku pełnej rodziny z obojgiem rodziców (biologicznym i tym, który go przysposobił). 3.4. Zgoda rodziców przysposabianego dziecka lub jego opiekuna Jeżeli rodzice sprawują nad swym dzieckiem (chociażby w ograniczonym zakresie) władzę rodzicielską, wówczas do adopcji może dojść tylko po wyrażeniu przez nich zgody. „Okoliczność, że matka dziecka jest ograniczona w zdolności do czynności prawnych, nie ma wpływu na skuteczność prawną jej oświadczenia o wyrażeniu zgody na przysposobienie dziecka”1.

Zgoda rodziców nie może być wyrażona wcześniej niż po upływie 6 tygodni od dnia urodzenia się dziecka. Jeżeli złożona została wcześniej (np. przez niezamężną kobietę w szpitalu tuż po porodzie), to wywoła ona prawny skutek umożliwiając dokonanie przysposobienia po 6 tygodniach. Motywem tej regulacji jest uniknięcie sytuacji, w której zgoda byłaby działaniem nieprzemyślanym, wynikającym z poczucia osamotnienia, bezradności, a więc tego, co często dotyka matki samotne, zwłaszcza gdy są one osobami w bardzo młodym wieku. Jeżeli matka nie podejmie się pieczy nad swym dzieckiem wyrażając bezpośrednio po jego urodzeniu zgodę na przysposobienie, wówczas na okres 6 tygodni dziecko może zostać umieszczone w rodzinie zastępczej, zwłaszcza w rodzinie zastępczej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego. Nie ma też formalnych przeszkód, aby przez ten okres funkcję rodziny zastępczej pełniły osoby zakwalifikowane przez ośrodek adopcyjny do przysposobienia tego dziecka. 1


AKjvOgA= AK


203

Zgoda rodziców na przysposobienie ich dziecka może dotyczyć przysposobienia orzeczonego na rzecz konkretnej osoby (tzw. przysposobienie ze wskazaniem), a może też być to tzw. zgoda blankietowa, czyli zgoda na przysposobienie dziecka bez wskazania osoby przysposabiającego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 1191 KRO, rodzicom, którzy wyrazili taką zgodę, władza rodzicielska i prawo do kontaktów nie przysługują. Dotychczas rodzice mogli tę zgodę odwołać przez oświadczenie złożone przed sądem opiekuńczym, nie później jednak niż przed wszczęciem sprawy o przysposobienie. Wyrażenie zgody blankietowej prowadzi do zerwania przez rodziców wszelkiego kontaktu z dzieckiem. Mówi się wówczas potocznie o zrzeczeniu się „praw do dziecka”, co jest o tyle trafne, że skutek wyrażenia takiej zgody – poza utratą władzy rodzicielskiej – obejmuje również utratę prawa do styczności z dzieckiem oraz prawa do wiedzy o jego dalszych losach. Ponadto w konsekwencji wyrażenia przez rodziców zgody blankietowej sąd rodzinny orzeka względem dziecka adopcję całkowitą, zwaną też anonimową (gdyż osoby, które adoptują dziecko pozostają anonimowymi dla jego rodziców). Inne nazwy tego rodzaju adopcji, to adopcja blankietowa (od wyrażenia przez rodziców zgody in blanco) lub nierozerwalna (ponieważ, w odróżnieniu od innych form, tej adopcji nie można rozwiązać). Przepisy o przysposobieniu dokonanym na podstawie zgody rodziców stosuje się odpowiednio, jeżeli jedno z rodziców wyraziło taką zgodę, a zgoda drugiego nie jest do przysposobienia potrzebna (gdy nie ma on zdolności do czynności prawnych na skutek ubezwłasnowolnienia całkowitego, jeśli został pozbawiony władzy rodzicielskiej lub władza rodzicielska nie została mu przyznana w orzeczeniu o ustaleniu ojcostwa), a także, gdy rodzice przysposabianego są nieznani albo nie żyją. Kiedy dziecko, które ma zostać przysposobione podlega opiece prawnej, wówczas zgodę na jego przysposobienie wyraża opiekun. Ranga prawna zgody opiekuna jest niższa niż innych osób, gdyż jej brak nie uniemożliwia sądowi orzeczenia adopcji.

Sąd prowadzący postępowanie może orzec przysposobienie dziecka mimo braku zgody rodziców, gdy: 1) rodzice dziecka nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (ukończyli lat 13, ale nie są jeszcze pełnoletni lub też po uzyskaniu pełnoletności zostali ubezwłasnowolnieni), a ich odmowa wyrażenia zgody na adopcję jest sprzeczna z dobrem dziecka; Może to nastąpić, gdy np. odmawia zgody 16-letnia samotna matka będąca narkomanką, niemająca żadnego oparcia w rodzinie, a ojciec dziecka jest nieznany lub jest równolatkiem matki.

2) rodzice dziecka zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej; Gdy władza rodzicielska została rodzicom jedynie ograniczona lub jeżeli ją zawieszono, wówczas orzeczenie adopcji dziecka bez zgody rodziców nie jest możliwe. Należy podkreślić, że pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić w konsekwencji wystąpienia przyczyn wskazanych w art. 111 § 1 i 1a KRO. Odmowa wyrażenia zgody na adopcję dziecka nie jest w tych przepisach wymieniona. Dlatego sąd nie może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej na tej tylko podstawie, że odmawiają oni wyrażenia zgody na przysposobienie swego dziecka.

AKjvOgA= AK


204

Jeżeli odmowa wyrażenia zgody na przysposobienie dziecka przez rodzica, który rażąco zaniedbuje swe obowiązki rodzicielskie, związana jest np. z chęcią uzyskania przez niego zapłaty, wówczas można pozbawić go władzy z powodu owych rażących zaniedbań, nie zaś za chęć niegodziwego zysku. Trafne jest też zapatrywanie, że „fakt przebywania dziecka w państwowym domu dziecka i rzekomy brak szans, by matka mogła je w terminie dającym się określić stamtąd odebrać, nie nadaje odmowie jej zgody na przysposobienie charakteru nadużycia władzy rodzicielskiej, uzasadniającego odebranie jej tej władzy. W wypadku, gdy odmowa zgody na przysposobienie wynika z uczucia miłości rodziców do dziecka i chęci zachowania wpływu na jego wychowanie, to oparte na tych pobudkach stanowisko rodziców zgodne jest z reguły z dobrem dziecka i interesem społecznym”1.

3) rodzice dziecka są nieznani albo porozumienie z nimi napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 119 § 1 KRO); Ten przepis może być podstawą orzeczenia adopcji dziecka porzuconego przez matkę w szpitalu tuż po urodzeniu bez oświadczenia o wyrażeniu zgody na adopcję. Jeżeli porozumienie z rodzicem napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wówczas nie można orzec przysposobienia całkowitego wyłącznie na podstawie zgody blankietowej odebranej od drugiego rodzica (art. 1191 § 2 zd. 2 KRO).

4) wydając orzeczenie o pochodzeniu dziecka sąd orzekł o pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców (art. 93 § 2 KRO).

IV. Dodatkowe przesłanki ustanowienia adopcji związanej z przeniesieniem dziecka za granicę W 1995 r. wprowadzono do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zmiany motywowane w dużej mierze potrzebą dostosowania polskiego prawa adopcyjnego do standardów międzynarodowych, w tym zwłaszcza tych, które są określone w Konwencji o Prawach Dziecka i Konwencji haskiej o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego. Przyjęto wówczas regulacje, zgodnie z którymi przysposobieniu związanemu z przeniesieniem dziecka za granicę nadano charakter uzupełniający (subsydiarny) wobec tzw. adopcji krajowej. Wprowadzono nowy przepis stanowiący, że przysposobienie zagraniczne może nastąpić jedynie wówczas, „gdy tylko w ten sposób można zapewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne” (art. 1142 § 1 KRO). Możliwość zapewnienia dziecku zastępczego środowiska rodzinnego w Polsce, a więc możliwość umieszczenia go nie tylko w rodzinie adopcyjnej, ale również w rodzinie zastępczej lub nawet w instytucjonalnej formie rodzinnej, jaką jest placówka rodzinna, sprawia, że tzw. adopcja zagraniczna jest w danym przypadku prawnie niedopuszczalna. Jedyne odstępstwo od tej reguły uczyniono dla sytuacji, w której występuje pokrewieństwo lub powinowactwo między przysposabianym a mieszkającym za granicą przysposabiającym lub gdy przysposabiający wcześniej przysposobił siostrę lub brata przysposabianego (art. 1142 § 2 KRO). 1

Orzeczenie SN z 18.1.1954 r., I C 1538/53, NP 1954, Nr 5–6, s. 187.

AKjvOgA= AK


205

Ośrodek adopcyjny, który przez miesiąc od daty przyjęcia wniosku o umieszczenie dziecka w instytucji pieczy zastępczej o charakterze rodzinnym nie zdołał znaleźć odpowiednich kandydatów, ma obowiązek przekazania informacji o dziecku do ośrodka, wyznaczonego przez wojewodę do prowadzenia banku danych o rodzinach zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, rodzinach zgłaszających gotowość przysposobienia dziecka oraz dzieciach oczekujących na przysposobienie, w granicach województwa. Jeżeli także ten ośrodek nie zdoła pozyskać dla dziecka osób chętnych, by je przysposobić, wówczas dziecko może zostać zakwalifikowane do tzw. adopcji zagranicznej. Taką adopcję musi poprzedzać bezpośrednia styczność przysposabiającego z przysposabianym w dotychczasowym miejscu zamieszkania przysposabianego lub w innym miejscu na terenie Polski (preadopcja – art. 1201 § 3 KRO). W przypadku określenia przez sąd styczności w formie sprawowania przez przysposabiających pieczy nad dzieckiem, które zamierzają adoptować, stosuje się odpowiednio przepisy o rodzinach zastępczych, z tym że całkowite koszty utrzymania przysposabianego obciążają przysposabiających. Kandydatami na przysposabiających, którzy mieszkają poza Polską (dotyczy to także Polaków mieszkających poza granicami kraju), mogą być jedynie osoby, które zostały zakwalifikowane przez działające w ich krajach organizacje adopcyjne, posiadające licencję wydaną przez organa rządowe. Wymóg, aby pośrednictwo adopcyjne prowadzone było przez organy kompetentne i wyspecjalizowane, współpracujące z odpowiednimi organizacjami zagranicznymi na podstawie stosownych postanowień i umów, wyrażają przepisy Konwencji o Prawach Dziecka (art. 21 lit. d, e, art. 35 KoPD) oraz wydanej w tym celu Konwencji haskiej z 1993 r. o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego. Do współpracy z licencjonowanymi przez rządy innych państw ośrodkami adopcyjno-opiekuńczymi w zakresie przysposobienia związanego ze zmianą miejsca zamieszkania dziecka w Polsce na miejsce zamieszkania w innym państwie wyznaczono: 1) Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy (Warszawa, ul. Nowogrodzka 75), 2) Krajowy Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy (Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 6), 3) Katolicki Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy (Warszawa, ul. Grochowska 194/196).

Po orzeczeniu adopcji przez sąd w Polsce powiadamiana jest o tym organizacja, która rekomendowała przysposabiających.

V. Rodzaje przysposobień 1. Przysposobienie niepełne Ten rodzaj przysposobienia ma dziś charakter wyjątkowy i orzekany jest rzadko. Został on wyparty przez instytucję rodzin zastępczych, jako zdecydowanie bardziej praktyczną.

AKjvOgA= AK


206

Sąd ustanawia przysposobienie niepełne na żądanie przysposabiającego i za zgodą wszystkich, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna. Skutki adopcji niepełnej są ograniczone (stąd jej nazwa), gdyż polegają na powstaniu więzi adopcyjnej wyłącznie między przysposabiającym a przysposobionym, rozciągając się następnie jedynie na zstępnych (dzieci, wnuki) przysposobionego. W odróżnieniu od innych rodzajów adopcji, przy adopcji niepełnej nie powstaje stosunek prawny łączący przysposobionego z krewnymi przysposabiającego. Przysposobiony podlega władzy rodzicielskiej przysposabiającego (ustaje władza rodzicielska jego rodziców naturalnych), otrzymuje jego nazwisko i dziedziczy po nim. Dziedziczy też – z wyłączeniem swych rodziców, w których miejsce „wszedł” przysposabiający – po innych członkach swojej rodziny naturalnej. Dzieci osoby przysposobionej w ramach adopcji niepełnej mają status wnuków przysposabiającego, natomiast przysposobiony nie jest traktowany ani jako brat dzieci przysposabiającego, ani też np. jako wnuk jego ojca. Tabl. 5. Więzy rodzinnoprawne przysposobionego w ramach przysposobienia niepełnego

Podkreślono osoby połączone z przysposobionym więzią rodzinnoprawną: – więź adopcyjna – więź pokrewieństwa Pozostałych osób nie łączą rodzinnoprawne więzy z przysposobionym.

AKjvOgA= AK


207

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie pozwala na orzeczenie przysposobienia niepełnego, jako instytucji, w mniejszym stopniu od innych rodzajów adopcji, zgodnej z dobrem dziecka, w przypadku gdy rodzice przysposobionego wyrazili przed sądem opiekuńczym zgodę na przysposobienie dziecka bez wskazania osoby przysposabiającego (zgodę blankietową). W tej sytuacji istnieje bowiem możliwość pełnej integracji dziecka z nową rodziną w ramach przysposobienia całkowitego. Ten sam motyw uzasadnia uregulowanie pozwalające, by przysposabiający – za zgodą osób, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna – wystąpił o zmianę orzeczenia przysposobienia niepełnego na przysposobienie pełne. Może to jednak nastąpić jedynie w okresie małoletniości przysposobionego. 2. Przysposobienie pełne Orzeczenie przez sąd adopcji pełnej powoduje, iż między przysposabiającym a przysposobionym powstaje w zasadzie taka sama więź prawna, jak ta, która łączy rodziców z dziećmi. Uszczegółowiając to ogólne stwierdzenie wskazać należy na następujące skutki orzeczenia o przysposobieniu pełnym: 1) przysposobiony, uzyskując status prawny dziecka osoby przysposabiającej, staje się w sensie prawnym również wnukiem rodziców przysposabiającego, bratem lub siostrą jego dzieci itp. Ten status rozciąga się też na jego zstępnych, którzy staną się wnukami przysposabiających, kuzynami ich wnuków itd.; 2) ustaje władza rodzicielska sprawowana dotychczas przez rodziców naturalnych przysposobionego lub sprawowana nad nim opieka prawna, a powstaje władza rodzicielska przysposabiających; Władza rodzicielska rodzica naturalnego nie ustaje jedynie w przypadku adopcji dziecka przez jego współmałżonka. Jeżeli jednak adoptuje dziecko osoba żyjąca z jego rodzicem w konkubinacie, wówczas powoduje to utratę władzy rodzicielskiej1.

3) przysposobiony ma równe z dziećmi przysposabiającego prawa w ramach dziedziczenia, a także takie same jak one uprawnienia i obowiązki alimen tacyjne. Nie uczestniczy natomiast w dziedziczeniu ani w stosunkach alimentacyjnych w ramach swej rodziny naturalnej; 4) przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeśli został przy sposobiony przez małżonków wspólnie albo jeżeli jeden z małżonków przy sposobił dziecko drugiego małżonka, wówczas otrzymuje nazwisko, które noszą albo nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeństwa; Kodeks rodzinny i opiekuńczy dopuszcza również inne warianty, w przypadku zmiany nazwiska przysposabianego, a także przewiduje możliwość – na wniosek przysposabiającego i za zgodą przysposabianego, który ukończył 13 lat – zmiany jego imienia lub imion (art. 122 § 3 KRO). Na żądanie osoby, która ma być przysposobiona, i za zgodą przysposabiającego, sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu ma obowiązek postanowić, że przysposobiony nosić będzie nazwisko złożone z jego dotychczasowego nazwiska i nazwiska przysposabiającego. Jeżeli przysposabiający 1

Postanowienie SN z 25.10.1983 r., III CRN 234/83, OSNC 1984, Nr 8, poz. 135.

AKjvOgA= AK


208

albo przysposobiony nosi złożone nazwisko, sąd opiekuńczy rozstrzyga, który człon tego nazwiska wejdzie w skład nazwiska przysposobionego. Przepisu tego nie stosuje się w razie sporządzenia nowego aktu urodzenia przysposobionego z wpisaniem przysposabiających jako jego rodziców.

5) na wniosek przysposabiającego sąd opiekuńczy może w orzeczeniu o przysposobieniu zmienić imię lub imiona przysposobionego. Jeżeli przysposobiony ukończył lat 13, może to nastąpić tylko za jego zgodą. Jeżeli przysposabiany nie ukończył 13. roku życia, wówczas sąd powinien go wysłuchać w kwestii zmiany imienia, jeżeli – w ocenie sądu – dziecko rozumie sens tej zmiany; Tabl. 6. Więzy rodzinnoprawne przysposobionego w ramach przysposobienia pełnego

– osoby połączone więzią rodzinnoprawną wynikającą z orzeczenia adopcji pełnej. Przysposobiony jest dzieckiem przysposabiającego, wnukiem jego rodziców, w jego dzieciach ma rodzeństwo. Jeżeli przysposobienie było wspólne, wówczas jest on dzieckiem obojga małżonków, którzy go przysposobili. Jeżeli nie, wówczas małżonek przysposabiającego jest jego powinowatym. Więzy rodzinnoprawne z rodziną naturalną są od chwili ustanowienia przysposobienia zerwane.

6) w odpisach skróconych aktu urodzenia, które zwykle w obiegu prawnym są wystarczające, jako rodziców przysposobionego wymienia się przysposabia jących. Natomiast w odpisie zupełnym aktu urodzenia przysposobionego wpisuje się jedynie wzmiankę o przysposobieniu. Sąd może jednak – na wniosek przysposabiającego i za zgodą przysposobionego, o ile ukończył on 13 lat – postanowić o tym, aby nie niszcząc pierwotnego aktu urodzenia sporządzić nowy akt

AKjvOgA= AK


209

z wpisaniem jako rodziców osób, które dokonały przysposobienia. Pierwotny akt urodzenia osoby przysposobionej nie jest więc w wyniku adopcji pełnej niszczony. Do niego to bowiem przysposobiony „wraca” w wypadku rozwiązania przysposobienia. Wśród licznych cech przysposobienia pełnego istotna jest bowiem i ta, że – podobnie jak przysposobienie niepełne, a odmiennie od przysposobienia całkowitego – jest ono rozwiązywalne. 3. Przysposobienie całkowite (nierozerwalne, blankietowe) Sąd wydaje orzeczenie o ustanowieniu adopcji całkowitej, jeżeli rodzice dziecka wyrażą zgodę na jego przysposobienie bez wskazania osoby przysposabiające go (tzw. zgoda blankietowa). Sąd może uznać za wystarczającą zgodę blankietową wyrażoną przez jednego tylko rodzica, jeśli zgoda drugiego nie jest wymagana, tj. zwłaszcza wówczas, gdy w wyroku o ustaleniu ojcostwa sąd nie przyznał ojcu dziecka władzy rodzicielskiej. Jeżeli jednak drugi rodzic jest znany, lecz nie można odebrać od niego zgody na przysposobienie całkowite dziecka, gdyż porozumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wówczas sąd nie może orzec przysposobienia całkowitego. Sąd może orzec przysposobienie całkowite również w sytuacji, kiedy rodzice dziecka nie żyją. Skutki prawne ustanowienia adopcji całkowitej są takie, jak skutki adopcji pełnej z następującymi istotnymi wyjątkami: 1) wyrażając zgodę blankietową rodzice przystają na zerwanie wszelkich więzów z dzieckiem, w tym i na to, że nie będą znali nazwiska ani też miejsca zamieszkania osób przysposabiających ich dziecko. Konsekwencją tak daleko idących skutków owej zgody jest pełna prawna integracja dziecka z przysposabiającymi – tak silna, że jej efektem jest nierozwiązywalność przysposobienia całkowitego; 2) nierozwiązywalność tego rodzaju przysposobienia wiąże się z drugą cechą odróżniającą adopcję całkowitą od pełnej. Ustawodawca bowiem uznał za celowe „zabezpieczenie” trwałości przysposobienia całkowitego również w przepisach Prawa o aktach stanu cywilnego nakazujących sporządzenie dla tak przysposobionych dzieci nowego aktu urodzenia, w którym jako rodzice wpisani są przysposabiający; Do nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1995 r. skreślano pierwotny (odzwierciedlający sytuację dziecka w ramach jego rodziny naturalnej) akt urodzenia dziecka przysposobionego w ramach adopcji całkowitej, co oznaczało, że nie podlegał on ujawnieniu i nie czyniono z niego odpisów. Po wspomnianej nowelizacji również nie jest on ujawniany i nie czyni się z niego odpisów, jednakże przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może wystąpić o ujawnienie mu treści owego pierwotnego aktu urodzenia. Poczytywane jest to jako forma realizacji w prawie polskim – zagwarantowanego w art. 7 KoPD – prawa dziecka do znajomości własnego pochodzenia. Niesłusznie – polskie prawo nie pozwala bowiem poznać własnych korzeni dzieciom, lecz wyłącznie osobom pełnoletnim.

AKjvOgA= AK


210

3) w przypadku orzeczenia adopcji całkowitej, a nawet wcześniej, tzn. już po wyrażeniu przez rodziców przed sądem opiekuńczym zgody na przysposobienie bez wskazania osoby przysposabiającego, nie jest dopuszczalne uznanie przysposobionego, unieważnienie jego uznania ani sądowe ustalenie lub zaprzeczenie jego pochodzenia; 4) rodzice, od momentu wyrażenia zgody blankietowej, tracą władzę rodzicielską nad swym dzieckiem i prawo do utrzymywania z nim kontaktu (art. 1191 KRO).

VI. Rozwiązanie adopcji 1. Uwagi wstępne Przysposobienie, które ma imitować relacje zachodzące w rodzinie naturalnej, powinno być przedsięwzięciem trwałym („na zawsze”). Taka niewątpliwie intencja przyświeca kandydatom na rodziców adopcyjnych. Taki też cel stawiają sobie zapewne pracownicy ośrodków adopcyjnych kwalifikujący tych kandydatów oraz sędziowie orzekający w sprawach o przysposobienie. Każdego roku trafiają jednak do sądu sprawy o rozwiązanie przysposobienia. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje możliwość rozwiązania przysposobienia wyłącznie w odniesieniu do przysposobienia pełnego i niepełnego. Przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne, która to cecha jest dla tego przysposobienia na tyle istotna, że bywa często używana jako element jego nazwy. Orzeczenie przysposobienia całkowitego nie stoi jednak na przeszkodzie ponownemu przysposobieniu dziecka i to jeszcze za życia przysposabiającego. Jest to bowiem możliwe np. po pozbawieniu przysposabiającego władzy rodzicielskiej. Po śmierci przysposobionego lub przysposabiającego rozwiązanie stosunku przysposobienia nie jest dopuszczalne, chyba że przysposabiający zmarł po wszczęciu sprawy o rozwiązanie stosunku przysposobienia. W takim przypadku na miejsce przysposabiającego w procesie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd. Przysposobienie pełne i niepełne może zostać rozwiązane: 1) z ważnych powodów, 2) o ile nie będzie to sprzeczne z dobrem małoletnich dzieci, 3) na żądanie każdej ze stron oraz prokuratora, jednakże nie może żądać rozwiązania strona winna rozkładu, wynikającej z przysposobienia, więzi rodzinnej. Dwie ostatnie przesłanki rozwiązania przysposobienia upodabniają tę instytucję prawną do rozwodu i separacji.

2. „Ważne powody” rozwiązania przysposobienia Przysposobienie może zostać rozwiązane, jak to określa art. 125 KRO, z waż nych powodów. Odwołując się do orzecznictwa Sądu Najwyższego można wskazać, że ważnym powodem rozwiązania przysposobienia może być np.:

AKjvOgA= AK


211

a) fakt odnalezienia się uznanych wcześniej za zaginionych rodziców przysposobionego1; b) rozwód małżeństwa przysposabiającego z matką przysposobionego oraz wyjście jej powtórne za mąż za innego mężczyznę i stworzenie przez to przysposobionemu normalnie funkcjonującej rodziny zastępczej (powód rozwiązania więzi adopcyjnej dziecka z pierwszym mężem matki przysposobionego dziecka)2; c) rażąca obraza czci3; d) powrót dziecka do rodziców naturalnych i zamieszkiwanie z nimi przez kilka lat oraz niechęć do powrotu do przysposabiających4; e) brak między stronami stosunku przysposobienia uczuciowej więzi, nieodwracalność jej rozkładu, akty wrogości, niemożność wychowawczego oddziaływania przysposabiających na dorastającą przysposobioną ze względu na związanie się jej ze środowiskiem przestępczym, uprawianie nierządu, kradzieże, nadużywanie alkoholu co ujemnie odbiło się na zdrowiu przysposabiających itp.5; f) ujawnienie się upośledzenia psychicznego dziecka, które mimo osiągnięcia odpowiedniego wieku nie rokuje nadziei na nawiązanie więzi uczuciowej, co zdaniem Sądu Najwyższego „jest sprzeczne z założeniami i celami instytucji przysposobienia” i może uzasadniać jego rozwiązanie6. Tezy wyroków Sądu Najwyższego z 12.10.1977 r. i z 16.11.1966 r. budzą zasadniczy sprzeciw, jako niedające się pogodzić z celem adopcji, jakim jest imitacja relacji naturalnych oraz jako sprzeczne z zasadą dobra dziecka, która powinna być respektowana nie tylko przy kreowaniu przysposobienia, ale przez cały czas jego trwania, w tym przy podejmowaniu decyzji o jego rozwiązaniu. Pozostałe też są kontrowersyjne – przyp. Aut.

Zdaniem Sądu Najwyższego, nie jest natomiast ważnym powodem uzasadniającym rozwiązanie adopcji: a) opuszczenie przysposabiających przez przysposobionego i zamieszkanie wraz ze współmałżonkiem7; b) złe samopoczucie przysposabiającej w roli matki, „gdyż przysposobiona nie spełniała czy też nie mogła spełnić założonych oczekiwań układnego i bezkonfliktowego dziecka”8; c) sytuacja usprawiedliwiająca ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej przysposabiających9;

Wyrok SN z 17.12.1965 r., I CR 309/65, OSNCP 1966, Nr 7–8, poz. 132. Wyrok SN z 28.10.1969 r., II CR 439/69, OSPiKA 1970, Nr 4, poz. 91. 3 Orzeczenie SN z 23.1.1962 r., IV CR 407/61, RPEiS 1963, z. 2, s. 344. 4 Orzeczenie SN z 30.5.1958 r., II CR 276/58, OSN 1959, Nr 2, poz. 56. 5 Wyrok SN z 12.10.1977 r., II CR 390/77, niepubl.; por. orz. SN z 25.9.1969 r., II CR 349/69, OSNPG 1970, Nr 2, poz. 14. 6 Wyrok SN z 16.11.1966 r., I CR 385/66, OSP 1968, Nr 5, poz. 86; odmiennie wyr. SN z 16.2.1976 r., IV CR 10/76, OSNCP 1976, Nr 12, poz. 266. 7 Wyrok SN z 20.9.1973 r., II CR 462/73, OSNCP 1974, Nr 5, poz. 100. 8 Wyrok SN z 8.1.1981 r., II CR 574/80, niepubl. 9 Orzeczenie SN z 2.6.1953 r., I C 464/53, OSN 1954, Nr 1, poz. 23. 1 2

AKjvOgA= AK


212

d) najpoważniejsze nawet kłopoty wychowawcze z dzieckiem1; e) zmiana stosunku rodziców naturalnych do ich przysposobionego dziecka2; f) rozwód przysposabiających i osobne zamieszkiwanie jednego z nich3. Zważywszy motywy, jakimi kierują się przysposobiający występując o rozwiązanie przysposobienia, można nabrać poważnych wątpliwości odnośnie do ich motywacji adopcyjnej, a także odnośnie do rzetelności prowadzonych przez ośrodki adopcyjne szkoleń i kryteriów kwalifikowania kandydatów. 3. Sprzeczność rozwiązania przysposobienia z dobrem dziecka Mimo istnienia ważnych powodów uzasadniających rozwiązanie adopcji, sąd nie może adopcji rozwiązać, jeżeli w wyniku tego ucierpiałoby „dobro małoletniego dziecka”. Chodzi tu z reguły o dobro przysposobionego, jednak może również wchodzić w grę dobro mogących ucierpieć wskutek rozwiązania przysposobienia jego małoletnich dzieci. Dobro małoletniego przysposobionego może ucierpieć zwłaszcza wówczas, gdy nie ma on możliwości powrotu do rodziców naturalnych, nie ma szans na znalezienie się w innym środowisku rodzinnym. 4. Legitymacja czynna w sprawach o rozwiązanie przysposobienia Żądać rozwiązania przysposobienia przez sąd mogą zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający oraz prokurator. Jednak nie może żądać rozwiązania stosunku adopcji ta strona, która jest winna rozkładowi więzi rodzinnej4. Zgodnie bowiem ze starorzymską zasadą – respektowaną przez polskie sądy – nikt nie może czerpać korzyści z własnej niegodziwości. 5. Skutki rozwiązania przysposobienia Z chwilą rozwiązania stosunku przysposobienia ustają jego skutki. Rozwiązanie przysposobienia powoduje powrót przysposobionego do pierwotnego stanu cywilnego, ustaje jego prawo do dziedziczenia po członkach rodziny przysposabiającego i rzecz jasna po nim samym, ustają też wzajemne między nimi obowiązki alimentacyjne (choć sąd wyjątkowo może utrzymać je mimo rozwiązania adopcji). Jeżeli nie ma możliwości, by rodzice przysposobionego mogli na powrót sprawować nad nim władzę rodzicielską, wówczas ustanawia się nad nim opiekę prawną. Jeżeli rozwiązanie przysposobienia nastąpiło po śmierci przysposabiającego, uważa się, że skutki przysposobienia ustały z chwilą jego śmierci. 1 Wyrok SN z 17.6.1970 r., II CR 227/70, niepubl.; wyr. SN z 11.3.1976 r., IV CR 29/76, niepubl.; wyr. SN z 5.4.1972 r., I CR 679/71, niepubl. 2 Orzeczenie SN z 8.6.1966 r., II CR 157/66, OSNPG 1966, Nr 11–12, poz. 57. 3 Wyrok SN z 18.1.1968 r., II CR 408/67, niepubl.; odmiennie orz. SN z 5.2.1966 r., II CR 473/65, OSPiKA 1966, Nr 11, poz. 249. 4 Orzeczenie SN z 18.6.1956 r., 3 CR 301/56, OSPiKA 1958, Nr 1, poz. 221; wyr. SN z 20.1.1970 r., II CR 530/69, OSPiKA 1970, Nr 12, poz. 251.

AKjvOgA= AK


213

Poza tym przysposobiony zachowuje nazwisko nabyte przez przysposobienie oraz otrzymane w związku z przysposobieniem imię lub imiona. Jednakże z ważnych powodów: 1) na wniosek przysposobionego lub przysposabiającego sąd może w orzeczeniu o rozwiązaniu stosunku przysposobienia postanowić, że przysposobiony powraca do nazwiska, które nosił przed orzeczeniem przysposobienia; W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, że o ważnym powodzie do orzekania o powrocie do nazwiska na żądanie przysposabiających „można mówić wtedy, kiedy samo rozwiązanie przysposobienia nie chroni jeszcze w sposób należyty uzasadnionych interesów obydwu lub jednej ze stron i gdy zatem ochronę taką zapewnia dopiero likwidacja tego zewnętrznego dowodu istniejącego kiedyś przysposobienia, jakim jest wspólne nazwisko przysposabiającego i przysposobionego” i gdy przysposobiony „przez swe nieodpowiedzialne postępowanie kompromituje w opinii społecznej lub w opinii otoczenia swoje nazwisko, a tym samym nazwisko przysposabiającego”1.

2) na wniosek przysposobionego sąd ma obowiązek orzec o jego powrocie do poprzednio noszonego imienia lub imion.

VII. Wybrane kwestie proceduralne Postępowanie w sprawach adopcyjnych ma dwa aspekty: pierwszy, o charakterze psychologiczno-socjalnym, który wiąże się z rolą ośrodków adopcyjnych i drugi, ściśle prawny, który dotyczy postępowania sądowego. Udział ośrodków adopcyjnych w tworzeniu więzów adopcyjnych bywa niekiedy bardzo znaczący. Dotyczy to zwłaszcza przypadków, gdy kandydaci zwracają się do nich o wsparcie swych starań o przysposobienie dziecka. Bywa jednak i tak, że rola ośrodków sprowadza się jedynie do wydania na wniosek sądu opinii o zasadności adopcji dziecka przez osoby, które poznały je nie korzystając z pomocy ośrodka (np. zamierzając przysposobić wychowanka placówki socjalizacyjnej, dla którego pełnili rolę rodziny zaprzyjaźnionej). Postępowanie sądowe w sprawach o przysposobienie (art. 585–589 KPC) wszczyna się na wniosek przysposabiającego zgłoszony w sądzie opiekuńczym właściwym miejscowo dla przysposabiającego lub dla przysposabianego. Przysposobienie następuje po przeprowadzeniu rozprawy przez orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego. Orzeczenie przysposobienia nie może być wydane po śmierci przysposabiającego lub osoby, która ma być przysposobiona. Po śmierci przysposabiającego orzeczenie o przysposobieniu może być wydane wyjątkowo, jeżeli z żądaniem przysposobienia wystąpili oboje małżonkowie, jeden z nich zmarł po wszczęciu postępowania, a drugi żądanie przysposobienia wspólnie przez małżonków podtrzymuje oraz gdy przez dłuższy czas przed wszczęciem postępowania przysposabiany pozostawał pod pieczą wnioskodawców lub tylko zmarłego wnioskodawcy i między stronami powstała więź jak między

1

Orzeczenie SN z 5.5.1959 r., I CR 388/58, OSN 1962, Nr 2, poz. 38.

AKjvOgA= AK


214

rodzicami a dzieckiem. Na miejsce zmarłego w postępowaniu wstępuje kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.

Na rozprawę wzywa się przysposabiającego oraz osoby, których zgoda na przysposobienie jest potrzebna. Nie wzywa się natomiast rodziców, którzy wyrazili zgodę blankietową na adopcję swego dziecka. Uczestnikiem postępowania w sprawie o przysposobienie może być jednak rodzic osoby mającej być przysposobioną, który został pozbawiony władzy rodzicielskiej1. Utrata ogółu uprawnień składających się na treść tej władzy nie powoduje utraty korzystania ze stanu cywilnego. Z tego względu ojciec małoletnich mających być przysposobionymi – choć pozbawiony władzy rodzicielskiej – należy do osób bliskich i jako taki może przystąpić do sprawy i uzyskać status uczestnika postępowania albo przez wzięcie w niej udziału, albo przez otrzymanie wezwania przez sąd i to aż do prawomocnego zakończenia postępowania (art. 576 § 1 KPC).

Przed wydaniem orzeczenia o przysposobieniu sąd opiekuńczy ma obowiązek zasięgnąć opinii ośrodka adopcyjnego lub innej specjalistycznej placówki. Sąd opiekuńczy może też określić sposób i okres osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym. Na postanowienie w tej kwestii przysługuje zażalenie. Do rozpoznania sprawy o rozwiązanie przysposobienia właściwy jest sąd okręgowy2, gdyż są to sprawy o prawa stanu, a więc należy je zaliczyć do spraw o prawa niemajątkowe z zakresu prawa rodzinnego. Właściwość rzeczową sądu okręgowego normuje art. 17 KPC. Pytania kontrolne: 1. Omów standardy międzynarodowe przysposobienia dziecka. 2. Z czego wynikają obostrzenia dotyczące adopcji zagranicznej? 3. Kto może przysposobić dziecko? 4. Kto musi wyrazić zgodę, aby sąd mógł orzec przysposobienie? Czyją zgodę może sąd pominąć? 5. Jaki jest cel odbierania zgody na adopcję? 6. Wymień skutki adopcji pełnej. 7. Czym różnią się skutki adopcji pełnej od skutków adopcji całkowitej? 8. W czym przejawia się podobieństwo między sprawami rozwodowymi a sprawami o rozwiązanie adopcji? 9. Omów procedurę dokonywania adopcji zagranicznych. 10. Omów przesłanki rozwiązania przysposobienia.

Zagadnienia problemowe: 1. Oceń zasadność następujących stwierdzeń: – „Preadopcja jest jak zakup towaru na próbę z prawem zwrotu w razie gdyby się nie spodobał. Adoptujący powinni bezdyskusyjnie przyjmować dziecko takim, jakie ono jest od razu na «stałe». Odmowa przyjęcia dziecka lub jego «zwrot» po okresie preadopcji powinny skutkować wydaniem tym osobom zakazu adopcji na przyszłość”. – „Preadopcja pozwala uniknąć nieudanych adopcji”. 1 2

Postanowienie SN z 18.8.1999 r., I CKN 541/99, OSNCP 2000, Nr 5, poz. 85. Uchwała SN z 18.3.1994 r., III CZP 24/94, OSNCP 1994, Nr 11, poz. 204.

AKjvOgA= AK

§ 27. Obowiązki alimentacyjne

215

2. Małżonkowie, którzy adoptowali dwóch chłopców (nie byli oni rodzeństwem), po trzech latach zapragnęli adoptować trzecie dziecko. W ośrodku adopcyjnym uzyskali informację, że w pobliskiej placówce opiekuńczo-wychowawczej przebywają chłopcy w wieku 4 i 3 lata, będący braćmi tych, których oni adoptowali wcześniej. Małżonkowie nie taili wobec swoich 4- i 6-letnich adoptowanych synów, że są dziećmi przysposobionymi („wybranymi” – tego słowa używali dla dowartościowania chłopców). Wobec powziętej informacji uznali, że muszą zapewnić obu rodzeństwom wspólne bycie rodziną. W związku z tym, że nie byli jednak ekonomicznie przygotowani na przyjęcie dwójki dzieci, wystąpili więc do sądu o umieszczenie u nich obu chłopców w rodzinie zastępczej. Sąd ich wniosek oddalił uzasadniając swe stanowisko tym, że chłopcy są mali i zdrowi, a więc łatwo znajdą się kandydaci, którzy ich adoptują. Rozstrzygnij dylemat: ochrona więzów rodzinnych (w tym przypadku łączących braci), czy żywione dosyć powszechnie (także przez sędziów) przekonanie, że dla dziecka, umieszczonego poza rodziną zdecydowanie najlepszym rozwiązaniem jest przysposobienie.

§ 27. Obowiązki alimentacyjne Literatura: M. Andrzejewski, Fundusz alimentacyjny. Komentarz do ustawy z dnia 18 lipca 1974 r., Lublin 1995; tenże, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko, rodzina, państwo), Kraków 2003; J. Gwiazdomorski, Roszczenia matki dziecka pozamałżeńskiego przeciwko jego ojcu, który nie jest jej mężem, RPEiS 1974, z. 3; J. Ignaczewski, Obowiązek alimentacyjny po nowelizacji. Art. 128–1441 KRO. Komentarz, Warszawa 2009; J. Ignatowicz, Postacie obowiązku alimentacyjnego, [w:] B. Kordasiewicz, E. Łętowska (red.), Prace z prawa cywilnego. Wydane dla uczczenia pracy naukowej profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, Ossolineum 1985; C. Millon-Delsol, Zasada pomocniczości, Kraków 1995; A. Oleszko, Dochodzenie roszczeń o świadczenia alimentacyjne, Warszawa 1990; T. Smyczyński, Alimentacja członków rodziny a system zabezpieczenia społecznego, Ossolineum 1989; tenże, Roszczenia alimentacyjne a zasady współżycia społecznego, SP 1983, Nr 1; tenże, Obowiązki alimentacyjne a opiekuńcze funkcje państwa, [w:] B. Kordasiewicz, E. Łętowska (red.), Prace z prawa cywilnego. Wydane dla uczczenia pracy naukowej profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, Warszawa 1985; tenże, Stosunek alimentacyjny a stosunek zobowiązaniowy, RPEiS 1985, z. 1; tenże, Obowiązek alimentacyjny, [w:] System, s. 683–755; T. Sokołowski, Stosowanie przepisów art. 141–143 KRO, [w:] M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. N. Schulz (red.), Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; J. Strzebińczyk, Udział powinowatych dziecka w jego utrzymaniu i wychowaniu, Acta UWr Prawo 1985, Nr 102; A. Szlęzak, Zasada równej stopy życiowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, z. 1; H. Szurgacz, Wstęp do prawa pomocy społecznej, Prawo CCXX, Wrocław 1993; Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z 16.12.1987 r. w sprawie wytycznych w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty, M.P. z 1988 r. Nr 6, poz. 60.

I. Funkcja społeczna obowiązków alimentacyjnych Realizacja obowiązków alimentacyjnych jest wyrazem wzajemnej odpowiedzialności i solidarności członków grupy rodzinnej przejawiającej się w udzielaniu pomocy słabszym. Odwołując się do pojęć z zakresu socjologii rodziny można powiedzieć,

AKjvOgA= AK


216

że alimentacja jest formą realizowania przez grupy rodzinne zarówno ich funkcji ekonomicznej, jak i opiekuńczo-zabezpieczającej. Prawo alimentacyjne formalizując te kwestie określa krąg osób wzajemnie wobec siebie uprawnionych i zobowiązanych i wyznacza zakres ich obowiązków i uprawnień (art. 27, 60, 128–1441 KRO). Przyjęto też wiele regulacji prawnych, aby wymusić na dłużnikach alimentacyjnych realizację ich obowiązków. Chodzi zwłaszcza o: 1) uregulowania proceduralne dotyczące dochodzenia roszczeń alimentacyjnych przed sądem oraz sposobu ich egzekucji, 2) regulacje zawarte w ustawie z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 1228 ze zm.), 3) sankcję karną za uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązków alimentacyjnych (art. 209 KK), a także 4) możliwość ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej rodziców, którzy rażąco zaniedbują swoje obowiązki związane z alimentowaniem dziecka, a co najmniej zagrażają w ten sposób jego dobru (art. 109 i 111 KRO). Rodzina w przepisach dotyczących alimentacji pojmowana jest w sposób szerszy niż rodzina nuklearna i obejmuje małżonków (także osoby, które się rozwiodły lub w stosunku do których orzeczono separację), krewnych w linii prostej, rodzeństwo, osoby połączone węzłem rodzinnoprawnym w konsekwencji orzeczenia adopcji (niekiedy także po jej rozwiązaniu), powinowatych w relacji ojczym lub macocha – pasierb lub pasierbica. Wyjątkowy charakter ma obowiązek mężczyzny, którego ojcostwo jest zaledwie uprawdopodobnione, świadczenia alimentów na rzecz kobiety w okresie ciąży i połogu oraz jego obowiązek utrzymywania przez pierwsze 3 miesiące urodzonego przez nią dziecka (art. 142 KRO).

Szczególną rangę społeczną spełnia obowiązek alimentacyjny obciążający rodziców względem dziecka. Obowiązek ten jest jedną z licznych powinności rodziców, przy czym wart podkreślenia jest fakt, że prawo rodzinne przewiduje sytuacje, w których obowiązki alimentacyjne względem dziecka spoczywają również na tych rodzicach, którzy nie sprawują władzy rodzicielskiej, gdyż jej nigdy nie sprawowali (np. mężczyźni, których ojcostwo sądownie ustalono, lecz nie przyznano im władzy rodzicielskiej) lub którym ją odebrano. Należy to przypisać postrzeganiu obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka jako bardziej rudymentarnego od innych obowiązków wchodzących w zakres sprawowanej przez rodziców pieczy nad osobą i majątkiem dziecka w ramach przysługującej im władzy rodzicielskiej. Znaczenie uregulowań prawnych dotyczących obowiązków alimentacyjnych wynika z dużej skali społecznej zjawiska niealimentacji, czyli uchylania się od wykonywania obowiązku dostarczania uprawnionemu środków utrzymania i wychowania. Każdego roku wpływa bowiem do sądów ok. 60–80 tys. pozwów o alimenty, nie licząc sporów o alimenty rozstrzyganych w sprawach rozwodowych i w sprawach o ustalenie ojcostwa oraz spraw dotyczących zmiany wysokości alimentów ustalonych w wydanych wcześniej orzeczeniach. Łącznie jest to liczba ok. ćwierć miliona spraw rocznie. Tłem każdej jest spór lub konflikt o istnienie obowiązku albo – co naj-

AKjvOgA= AK


217

mniej – o jego zakres. Należy mieć przy tym świadomość, iż większość tych spraw znajduje swój dalszy ciąg w postępowaniu egzekucyjnym oraz w postępowaniu o wypłatę świadczeń z funduszu alimentacyjnego, a część doprowadza do skazania dłużnika wyrokiem sądu karnego, gdyż jego postępowanie wypełnia znamiona przestępstwa niealimentacji.

II. Pojęcie i charakter obowiązków alimentacyjnych Obowiązek alimentacyjny jest treścią stosunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym, który łączy wierzyciela alimentacyjnego z dłużnikiem. Ten rodzinnoprawny obowiązek polega na dostarczaniu wierzycielowi przez dłużnika środków utrzymania, a jeśli chodzi o obowiązki rodziców względem małoletnich dzieci – również środków wychowania, w celu zaspokojenia ich usprawiedliwionych bieżących potrzeb. Istnienie i zakres obowiązków alimentacyjnych uregulowano w sposób bez względnie obowiązujący, co sprawia m.in., że powstają one z mocy prawa, o ile wystąpią określone przesłanki i jest ustanowiony prawnie – a nie poprzez wolę stron – określony ich zakres. Do nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2005 r., kiedy to uchylono art. 321 § 2, proceduralną tego konsekwencją była kompetencja sądu do orzekania alimentów ponad żądanie pozwu, o ile przemawiał za tym zebrany w sprawie materiał.

Jedną z najistotniejszych cech obowiązków alimentacyjnych jest również ich ściśle osobisty charakter. Nie można bowiem przenieść tych uprawnień i obowiązków na inną osobę, nie przechodzą też one na spadkobierców zobowiązanego lub uprawnionego. Podstawowe przesłanki powstania obowiązku alimentacyjnego to: 1) istnienie (aktualnie lub w przeszłości) określonej normatywnie więzi rodzin noprawnej, łączącej uprawnionego z zobowiązanym, 2) niemożność samodzielnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb przez osobę uprawnioną do alimentacji, 3) majątkowa i/lub zarobkowa możliwość łożenia alimentów przez zobowiązanego, 4) zgodność żądania alimentów z zasadami współżycia społecznego, Na zgodność żądania z tymi zasadami może powołać się pozwany, gdy z roszczeniem występuje osoba dorosła – art. 1441 KRO. Zgodność żądania alimentów z zasadami współżycia społecznego należy wykazać jeśli pozwanym jest powinowaty – art. 144 KRO. Żądanie alimentów przez małoletnie dziecko zawsze jest z tymi zasadami zgodne.

5) przyczynianie się przez ojczyma lub macochę, którzy żądają alimentów do utrzymania i wychowania pasierba lub pasierbicy, zanim ci stali się samodzielni.

AKjvOgA= AK


218

III. Alimentacja – standardy międzynarodowe Szereg pojedynczych uregulowań dotyczących realizacji prawa do godziwych warunków ekonomicznych odnaleźć można w najważniejszych dokumentach wyznaczających międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka, takich jak: Pakty Praw Człowieka ONZ, Europejska Karta Socjalna, Karta Praw Podstawowych UE. Spójną wizję realizacji tego prawa – z zastrzeżeniem, że z oczywistych powodów jest to jedynie wizja ograniczona do problematyki alimentowania dzieci – zawiera Konwencja o Prawach Dziecka. Konwencja zobowiązuje państwa–strony, by adresatem obowiązków związanych z realizacją prawa dziecka „do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu” uczyniły rodziców lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko, dodając, że obowiązkiem państwa jest wspomaganie ich w tym dziele. Ten prymat obojga rodziców podkreślono też w Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr 84(4) w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej (zasada 9), a w odniesieniu do dziecka pozamałżeńskiego, wskazuje na to Europejska Konwencja o statusie dziecka pozamałżeńskiego1. Prymat obowiązku rodziców w dostarczaniu dziecku środków utrzymania wyraża też deklaracja, że państwa–strony Konwencji o Prawach Dziecka „[...] podejmą wszelkie właściwe kroki do zapewnienia łożenia na utrzymanie dziecka ze strony rodziców lub innych osób ponoszących odpowiedzialność finansową za dziecko, zarówno na terenie państwa–strony, jak i za granicą” (art. 27 KoPD). Tej ostatniej kwestii dotyczy też art. 11 Europejskiej Konwencji o statusie prawnym pracowników migrujących, który stanowi, że ów status nie może być przeszkodą do ściągania należności alimentacyjnych w stosunku do osób w państwie ich pochodzenia. Konwencja o Prawach Dziecka zobowiązuje państwa do wymuszenia odpo wiedzialnych względem dziecka zachowań jego rodziców, a nakaz wspierania rodziców w celu zapewnienia dziecku środków utrzymania rozumiany jest w nich jako wspieranie, które nie może być zastępowaniem (wyręczaniem) ich przez państwo (art. 27 KoPD). Odnosi się to również do rodziców dziecka niepełnosprawnego, skoro art. 23 KoPD stanowi, że „państwa–strony [...] będą sprzyjały oraz zapewniały, stosownie do dostępnych środków, rozszerzanie pomocy udzielanej uprawnionym do niej dzieciom oraz osobom odpowiedzialnym za opiekę nad nimi. Pomoc taka będzie udzielana na wniosek tych osób i będzie stosowna do warunków dziecka oraz sytuacji rodziców lub innych osób, które się nim opiekują”. Co do zasady, pomoc ta powinna być odpłatna, a bezpłatna jedynie „tam, gdzie jest to możliwe, z uwzględnieniem zasobów finansowych rodziców bądź innych osób opiekujących się dzieckiem [...]”. Tak więc również wobec nieszczęścia niepełnosprawności dziecka, a więc wobec sytuacji, która w naturalny sposób generuje odruch współczucia i skłania do udzielania wsparcia, pomoc państwa nie może wyprzedzać obowiązków, jakie spoczywają na rodzicach i opiekunach.

1

Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888.

AKjvOgA= AK


219

Dla realizacji uprawnień i obowiązków alimentacyjnych istotne znaczenie mają ponadto konwencje dotyczące ważkiej problematyki kolizyjnej i proceduralnej, a mianowicie: 1) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych sporządzona w Hadze 2.10.1973 r.1, 2) Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obo wiązków alimentacyjnych sporządzona w Hadze 2.10.1973 r.2, 3) Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą sporządzona w Nowym Jorku 20.6.1956 r.3, 4) rozporządzenie Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych4.

IV. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego 1. Osoby uprawnione i zobowiązane do alimentacji Z dochodzeniem alimentów wiąże się wiele proceduralnych przywilejów ułatwiających ich zasądzanie i egzekwowanie, a ponadto wierzyciel alimentacyjny, który nie może wyegzekwować należnych alimentów, objęty jest ochroną przewidzianą w ustawie o wspieraniu osób uprawnionych do alimentów. Dlatego istotne jest określenie sytuacji, o których można powiedzieć, że chodzi w nich o dochodzenie roszczeń alimentacyjnych. Alimentacyjny charakter mają wyłącznie te roszczenia o dostarczenie środków utrzymania, które mają u swych podstaw istniejące aktualnie lub w przeszłości stosunki rodzinnoprawne: 1) małżeństwo; Spoczywający na małżonkach specyficzny obowiązek alimentacyjny polegający na przyczynianiu się do zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 27 KRO) i obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami po rozwodzie (art. 60 KRO) lub po orzeczeniu separacji (art. 614 § 4 KRO).

2) pokrewieństwo: a) w linii prostej, Dotyczy osób spokrewnionych w linii prostej we wszelkich możliwych relacjach, to jest rodzice – dzieci, dzieci – rodzice, dziadkowie – wnuczęta, wnuczęta – dziadkowie (art. 129 KRO) itd.

b) w linii bocznej; Dotyczy jedynie rodzeństwa, w tym rodzeństwa przyrodniego.

3) powinowactwo; Dotyczy jedynie relacji między ojczymem lub macochą a pasierbem lub pasierbicą (art. 144 KRO). Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444. Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 13. 3 Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 i 88. 4 Dz.Urz. UE L 7/2009, s. 1–79. 1 2

AKjvOgA= AK


220

4) przysposobienie. Obowiązek alimentacyjny istnieje zarówno w czasie trwania stosunku adopcji, jak i – jeśli sąd tak postanowi – po jego rozwiązaniu.

Wyjątkowy charakter ma obowiązek dostarczania środków utrzymania kobiecie w okresie ciąży i połogu oraz obowiązek utrzymywania dziecka przez okres 3 miesięcy po jego urodzeniu obciążający mężczyznę, co do którego ojcostwo dziecka, które ma się dopiero narodzić, zostało uprawdopodobnione (art. 141 i 142 KRO). Jego podstawą nie jest stosunek rodzinnoprawny. Obciąża on bowiem mężczyznę, który nie jest mężem wierzycielki, a fakt, iż jest on ojcem dziecka, na rzecz którego ma świadczyć alimenty, został jedynie uprawdopodobniony. Roszczeniem alimentacyjnym, w rozumieniu art. 32 KPC, a więc takim, z którym – podobnie do wymienionych wyżej – wiąże się szczególna ochrona w jego dochodzeniu, jest też żądanie zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych oparte na art. 138 KRO1, a także roszczenie ustalone postanowieniem sądu o zabezpiecze niu roszczeń alimentacyjnych na czas toczącego się postępowania. Nie są natomiast obowiązkami alimentacyjnymi, a w związku z tym nie przysługuje im ochrona należna alimentom, obowiązki dostarczania środków utrzymania wynikające z umów cywilnoprawnych (renta, dożywocie) lub czynów niedozwolonych na podstawie art. 446 § 2 KC, zgodnie z którym osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego naprawienia szkody, renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. W związku z tym, że obowiązki alimentacyjne mają ściśle osobisty charakter, nie można mówić o wejściu osoby zobowiązanej w miejsce (w obowiązki) zmarłej osoby poszkodowanej, zobowiązanej do alimentacji. 2. Kolejność obowiązku alimentacyjnego Osoba, która żąda alimentów nie może wystąpić z roszczeniem skierowanym przeciwko któremukolwiek spośród wskazanych wyżej członków swej rodziny. Kolejność, w jakiej poszczególni członkowie rodziny są wobec siebie zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych, określona została bowiem w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w sposób bezwzględnie obowiązujący. Obowiązek alimentacyjny najpierw obciąża małżonków. Wspomniany wyżej obowiązek mężczyzny w stosunku do kobiety spodziewającej się jego dziecka – polegający na dostarczaniu jej alimentów w okresie porodu i połogu – traktowany jest tak samo, jak obowiązek małżonka, a więc wyprzedza obowiązki wszystkich innych członków rodziny. 1


AKjvOgA= AK


221

W drugiej kolejności obowiązek alimentacyjny dotyczy krewnych w linii prostej. W tej grupie krewnych obowiązek zstępnych (pokoleń młodszych) wy przedza obowiązek wstępnych (pokoleń starszych). Obowiązek mężczyzny niebędącego mężem matki polegający na dostarczaniu dziecku alimentów przez pierwsze 3 miesiące jego życia traktowany jest (pod względem kolejności obowiązku alimentacyjnego) w taki sam sposób, jak obowiązek ojca. Na wzór relacji rodzice – dzieci (w tej samej kolejności) traktowane są również obowiązki między powinowatymi, czyli ojczymem lub macochą a pasierbem lub pasierbicą. W tym przypadku pamiętać jednak trzeba o dodatkowych przesłankach, od których uzależniono powstanie obowiązków alimentacyjnych między nimi. Ich istnienie zależne jest bowiem od zgodności z zasadami współżycia społecznego, a obowiązek pasierba lub pasierbicy alimentowania ojczyma lub macochy zależy również od tego, czy wcześniej ojczym lub macocha przyczyniali się do zaspokajania potrzeb pasierba lub pasierbicy. Spośród wstępnych lub zstępnych obowiązek alimentacyjny obciąża w pierwszym rzędzie tego z nich, który jest najbliższy stopniem pokrewieństwa w stosunku do uprawnionego. Jeżeli jest więcej niż jeden krewny danego stopnia, wówczas obciąża ich obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich zarobkowym i majątkowym możliwościom (a więc niekoniecznie w częściach równych, lecz stosownie do możliwości zarobkowych i majątkowych osób zobowiązanych – art. 129 § 2 KRO). W razie braku krewnych w linii prostej lub też gdy z racji ekonomicznych żadna z wyżej wymienionych osób nie może świadczyć alimentów, powstaje obowiązek alimentacyjny rodzeństwa. Kolejność spoczywającego na członkach obowiązku alimentacyjnego ilustrują poniższe tablice. Tabl. 7. Kolejność obowiązku alimentacyjnego (1)

AKjvOgA= AK


222

Tabl. 7. Kolejność obowiązku alimentacyjnego (1)

Cyfry obok określenia relacji rodzinnoprawnej łączącej daną osobę z uprawnionym wskazują, w jakiej kolejności osoby te są wobec niej zobowiązane do alimentacji.

Jeżeli obowiązek alimentacyjny nie jest wykonywany przez osobę zobowiązaną do tego w pierwszej kolejności, wówczas powstaje obowiązek alimentacyjny osób zobowiązanych w kolejności dalszej (art. 132 KRO). Także i ten obowiązek powstaje z mocy prawa, a dojdzie do jego powstania, gdy: 1) nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności; Sytuacja taka wystąpi, gdy środków utrzymania żąda od swych dziadków wnuk, którego rodzice nie żyją.

2) osoba zobowiązana w bliższej kolejności nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi; Rodzice dziecka w wyniku wypadku są długotrwale hospitalizowani, co uniemożliwia im zarobkowanie i zapewnienie dziecku środków utrzymania.

3) uzyskanie na czas alimentów od osoby zobowiązanej w bliższej kolejności jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. Obowiązek spoczywa na dziadkach, gdy matka dziecka nie uzyskuje żadnych dochodów (np. nie pracuje, zajmując się dzieckiem), ojciec zaś nie utrzymuje z rodziną kontaktu, uchyla się od alimentowania dziecka.

Obowiązek dostarczania środków utrzymania przez osoby zobowiązane w dalszej kolejności powstaje również wówczas, gdy zobowiązany w pierwszej kolejności nie jest w stanie zaspokoić w pełni usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Obowiązek dostarczania uprawnionemu alimentów przez zobowiązanych w dalszej kolejności dotyczy wówczas jedynie tej niezaspokojonej części. Przykład: Usprawiedliwione potrzeby A wynoszą 100. Były mąż świadczy 50 tytułem alimentów orzeczonych w wyroku rozwodowym na podstawie art. 60 KRO. Na dwóch dorosłych synach A spoczywa obowiązek dostarczania uprawnionej matce brakującej kwoty 50 (z tym, że nie jest to obowiązek obciążający ich w częściach równych, lecz adekwatnych do ich możliwości zarobkowych i majątkowych).

AKjvOgA= AK


223

Jak już powiedziano, osoba zobowiązana w dalszej kolejności, która dostarcza uprawnionemu środki utrzymania z tego powodu, że dochodzenie alimentów od dłużnika zobowiązanego w pierwszej kolejności byłoby dla uprawnionego niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami (w praktyce ma to miejsce, gdy dłużnik uchyla się od wykonywania obowiązków) wykonuje swój własny obowią zek względem uprawnionego. Powstaje on w konsekwencji niewykonywania obowiązku przez osobę zobowiązaną w pierwszej kolejności, jednakże nie dochodzi tu do realizowania obowiązku za tę osobę. Za przyjęciem, iż jest to własny obowiązek zobowiązanego w dalszej kolejności, przemawiają skutki prawne przewidziane na wypadek, gdyby i on uchylał się od dostarczania środków utrzymania uprawnionemu. Podobnie, jak w odniesieniu do osób zobowiązanych w pierwszej kolejności, również w tym przypadku pasywność zobowiązanego może spowodować: 1) wydanie przez sąd rodzinny odpowiedniego orzeczenia w tym zakresie, a następnie 2) wszczęcie i prowadzenie postępowania egzekucyjnego, a nawet 3) pociągnięcie do odpowiedzialności karnej w razie uporczywego uchylania się od obowiązku jego realizacji. Osoba zobowiązana w dalszej kolejności, która utrzymywała osobę uprawnioną, uzyskuje wobec zobowiązanego w pierwszej kolejności, który uchylał się od wykonywania obowiązków alimentacyjnych, roszczenie o zwrot poniesionych wydatków związanych z dostarczaniem środków utrzymania osobie uprawnio nej (art. 140 § 1 KRO). Jest to roszczenie, któremu nie przysługuje ochrona należna roszczeniom alimentacyjnym. 3. Niezaspokojone usprawiedliwione potrzeby uprawnionego Podstawą istnienia obowiązków alimentacyjnych jest – jak powiedziano – istnienie między wierzycielem a dłużnikiem, aktualnie lub w przeszłości, więzi rodzinnoprawnej. Aby doszło do powstania obowiązku alimentacyjnego muszą zaistnieć dodatkowe przesłanki związane z ich sytuacją ekonomiczną. Ubiegający się o alimenty musi wykazać, iż nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swych uspra wiedliwionych potrzeb. Zobowiązana natomiast może być jedynie osoba, której zarobkowe lub majątkowe możliwości pozwalają w całości lub chociażby w części zaspokoić potrzeby uprawnionego. Niezaspokojone potrzeby wierzyciela można uznać za uzasadnione, by wystąpić do sądu o alimenty, jeżeli wierzyciel nie potrafi ich zaspokoić samodzielnie, mimo podej mowania w tym zakresie starań. Fakt niedostatku osoby niepodejmującej prób zaradzenia trudnej sytuacji, a tym bardziej żądanie alimentów przez osobę, która popadła w niedostatek w konsekwencji hulaszczego trybu życia, nie uprawnia do ich uzyskania1. Natomiast nie można zakwalifikować jako nieodpowiedzialnego, a więc uniemożliwiającego uzyskanie alimentów, zachowania polegającego na odmowie korzystania ze świadczeń pomocy społecznej. Rezygnacja z takich świadczeń i związana 1

Wyrok SN z 4.5.1972 r., III CRN 48/72, RPEiS 1973, z. 2, s. 360.

AKjvOgA= AK


224

z tym niemożność zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb przez osobę żądającą alimentów, nie pozbawia jej możliwości wystąpienia z roszczeniem alimentacyjnym wobec członka rodziny1. Zagadnienie dotyczy „pogranicza” prawa rodzinnego i prawa administracyjnego. Przedstawiony pogląd wynika z charakteru świadczeń z pomocy społecznej i ich relacji do rodzinnoprawnych obowiązków alimentacyjnych. Niedostatek uprawnionego jest przesłanką powstania obowiązku alimentacyjnego dłużnika wtedy, kiedy jego przyczyną są okoliczności niezależne od woli ubiegającego się o alimenty. Świadczenia alimentacyjne nie przysługują osobie zdolnej do pracy, lecz z własnej winy niewykorzystującej swoich zdolności albo bez uzasadnionej przyczyny rezygnującej z innych dochodów. Świadczeń z pomocy społecznej nie można traktować jako możliwości dochodowych. Przysługują one bowiem osobom, które nie mają żadnych innych, wystarczających źródeł dochodu, np. z wynagrodzenia za pracę, renty, emerytury, umów cywilnoprawnych itp., a także z tytułu należnych alimentów. Pomoc społeczna ma służyć osobom, które bez niej nie są w stanie rozwiązać swoich m.in. ekonomicznych problemów. Jeżeli mogą one uzyskać wsparcie od członków rodziny, wówczas nie należą im się świadczenia z pomocy społecznej (art. 2 ust. 1 PomSpołU). W kolejności źródeł zaspokajania potrzeb, świadczenia z pomocy społecznej są na miejscu ostatnim, szczególnie zaś – jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy – „obowiązek alimentacyjny wyprzedza obowiązek pomocy społecznej”2 (wynika to również z zasady pomocniczego charakteru świadczeń państwa w stosunku do obowiązków rodzinnych).

Pułap usprawiedliwionych, niezaspokojonych potrzeb, których niezaspokojenie uprawnia do żądania alimentów, jest określany w rozmaity sposób w zależności od tego, kto od kogo żąda alimentów. Jest regułą, od której przepisy przewidują kilka wyjątków, że o alimenty ubiegać się mogą osoby pozostające w niedostatku, to jest takie, które nie potrafią zaspokoić samodzielnie swych potrzeb na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego. Ten pułap biedy czyni żądanie alimentów działaniem usprawiedliwionym. W ramach analizy uprawnień i obowiązków alimentacyjnych dotyczących członków rodziny nuklearnej istotne znaczenie ma dyrektywa zaspokajania przez te osoby potrzeb ekonomicznych, zgodnie z zasadą równej stopy życiowej3. Przyjmuje się, iż w ramach takiej grupy nie mają uzasadnienia znaczące dysproporcje w statusie ekonomicznym poszczególnych tworzących ją osób. Konsekwencją tej zasady jest możliwość ustalenia usprawiedliwionych potrzeb osoby żądającej alimentów na wyższym poziomie niż ten, który zapewnia opuszczenie sfery niedostatku. Stanie się tak, gdy wysoki będzie pułap możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. W związku z powyższym popadnięcie uprawnionego w niedostatek nie jest konieczną przesłanką powstania obowiązku dostarczania środków utrzymania i wychowania względem: 1) niesamodzielnego dziecka; Chodzi tu jednak wyłącznie o obowiązek spoczywający na jego rodzicach (na równi z obowiązkiem rodziców traktować należy obowiązek ojczyma lub macochy wobec pasierba lub pasierbicy Wyrok SN z 3.9.1998 r., I CKN 908/97, OSNCP 1999, Nr 3, poz. 53. Wyrok SN z 3.9.1998 r., I CKN 908/97, OSNC 1999, Nr 3, poz. 53. 3 Uchwała SN z 7.6.1972 r., III CZP 43/72, OSNCP 1972, Nr 11, poz. 198; uchw. SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42. 1 2

AKjvOgA= AK


225

oraz obowiązek utrzymania dziecka określony w art. 141 KRO spoczywający na mężczyźnie, którego ojcostwo zostało uprawdopodobnione), a nie o obowiązek osób zobowiązanych w dalszej kolejności powstały na podstawie art. 132 KRO. Zasada równej stopy życiowej ma zastosowanie w odniesieniu do dziecka, również przy wypełnianiu przez rodziców obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRO).

2) współmałżonka. Zarówno w przypadku realizowania obowiązku dostarczania środków utrzymania wynikającego z art. 27 KRO, jak też obowiązku alimentacyjnego obciążającego małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego wobec jego byłego współmałżonka po rozwodzie lub w wyniku orzeczenia separacji (art. 60 § 2 i art. 611 § 4 KRO). W tym drugim przypadku, podstawą uzyskania alimentów jest wykazanie, iż bezpośrednio wskutek rozwodu (separacji) sytuacja materialna małżonka niewinnego rozkładu pożycia uległa znacznemu pogorszeniu (co wcale nie musi oznaczać pułapu poniżej poziomu minimum socjalnego).

Przesłanka niemożności samodzielnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb nie budzi wątpliwości w przypadku żądania alimentów przez nieusamodzielnione ekonomicznie dzieci. Z natury nie są one w stanie samodzielnie się utrzymać i – wyjąwszy jedynie sytuację wskazaną w art. 91 § 1 KRO („Dziecko, które ma dochody z własnej pracy, powinno przyczyniać się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny, jeżeli mieszka u rodziców”) – zdane są na wsparcie swoich krewnych, w tym w pierwszej kolejności na wsparcie rodziców. Wątpliwości pojawiają się natomiast – co odzwierciedla orzecznictwo – wraz z wiekiem dziecka, a co się z tym wiąże, zarówno z jego zwiększającymi się możliwościami zarobkowania, jak i zmniejszania się możliwości ekonomicznych rodziców (utrata zdrowia, problemy z zatrudnieniem itp.). Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka trwa dopóty, dopóki dziecko jeszcze nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Wyjątkiem jest sytuacja, w której obowiązek alimentacyjny rodziców wygasa, gdyż dziecko ma dochody z majątku wystarczające na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania (chodzi tu wyłącznie o dochody z majątku, np. odsetki, czynsze, a nie o substancję majątku, która w zasadzie powinna być nienaruszona). Z kolei, gdy dziecko nie może osiągnąć zdolności do samodzielnego utrzymania się z powodu swej niepełnosprawności, wówczas obowiązek rodziców trwa niezależnie od wieku dziecka. Zdolność dziecka do samodzielnego utrzymywania się może nastąpić zarówno przed, jak i po osiągnięciu pełnoletności i to ona, a nie przekroczenie progu pełnoletności, jest kryterium decydującym o wygaśnięciu obowiązku alimentacyjnego rodziców. Obowiązkiem rodziców jest – w miarę swych sił – umożliwienie dziecku zdobycia wykształcenia stosownego do jego uzdolnień, a więc również wykształcenia wyższego. Co więcej, w wypadku, gdy kwalifikacje dziecka nie zapewniają mu odpowiedniego poziomu życia i zamierza ono podjąć studia wyższe, nie zwalnia rodziców od obowiązków alimentacyjnych ta tylko okoliczność, że dziecko jest już w stanie utrzymać się samodzielnie oraz że przed podjęciem studiów już pracowało

AKjvOgA= AK


226

i pobierało wynagrodzenie za pracę1. Jeżeli jednak dziecko pełnoletnie, już przygotowane do pracy, zaniedbuje studia nie zdając z własnej winy we właściwym terminie egzaminów, szczególnie zaś, gdy powtarza lata studiów, ustaje obowiązek rodziców dalszego dostarczania mu alimentów2. Istotne wydaje się również stwierdzenie, że „otrzymywanie przez dziecko zasiłku dla bezrobotnych może, w zależności od okoliczności sprawy, być podstawą do uznania, że jest ono w stanie utrzymać się samodzielnie w rozumieniu art. 133 § 1 KRO”3. W każdym przypadku rolą sądu jest wyważenie, czy zgłaszane przez dziecko w danych okolicznościach potrzeby są usprawiedliwione oraz czy rodzice mają dostateczne możliwości zarobkowe lub majątkowe, by żądaniom dziecka sprostać. Rodzice mogą bowiem uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem pełnoletniego dziecka, jeżeli ono nie dokłada starań w celu uzyskania samodzielności ekonomicznej, a także wówczas, gdy świadczenie alimentów połączone jest z nadmiernym dla nich wysiłkiem (art. 133 § 3 KRO). 4. Zarobkowe i majątkowe możliwości dłużnika Zobowiązana do alimentacji może być jedynie taka osoba, której na płacenie alimentów pozwalają jej możliwości zarobkowe i majątkowe. Nie muszą to więc być wyłącznie środki pochodzące z wynagrodzenia za pracę, gdyż np. właściciel domu wynajmujący lokale nie może zwolnić się z obowiązków alimentacyjnych z powodu pozostawania bez zatrudnienia i braku zarobków, gdyż ma on dochody z majątku (czynsze). Ze względu na odwołanie się w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym do kategorii możliwości zarobkowych i majątkowych, należy podkreślić, że chodzi tu zarówno o zarobki i dochody aktualnie przez dłużnika uzyskiwane, jak i zarobki i dochody, jakie dłużnik uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych4. Trzydziestoletni zdrowy mężczyzna z wyższym wykształceniem, który nie podejmuje pracy w związku z czym nie zarabia, nie może odmawiać alimentowania swoich dzieci. Jakkolwiek nie pracując nie ma on na to środków, jednakże jego możliwości zarobkowe pozwalają przyjąć, iż – przy dochowaniu należytej staranności – z powodzeniem mógłby swe obowiązki realizować.

Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego wyznaczają górny pułap świadczeń alimentacyjnych. Jeżeli nie zaspokajają one usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego, wówczas może on wystąpić o alimenty do osoby zobowiązanej w dalszej kolejności (art. 132 KRO). Jeżeli osoba, w stosunku do której wysuwane są roszczenia alimentacyjne nie ma możliwości ich zaspokojenia, wówczas obowiązek alimentacyjny nie powstanie, a powstały wcześniej wygaśnie. Reguła ta modyfikowana jest w odniesieniu do Wyrok SN z 11.2.1986 r., II CRN 439/85, OSPiKA 1987, Nr 4, poz. 85. Wyrok SN z 8.8.1980 r., III CRN 144/80, OSNCP 1981, Nr 1, poz. 20. 3 Uchwała SN z 18.5.1995 r., III CZP 59/95, OSNC 1995, Nr 10, poz. 140. 4 Wyrok SN z 16.5.1975 r., III CRN 48/75, niepubl. 1 2

AKjvOgA= AK


227

obowiązku alimentacyjnego obciążającego rodziców względem dzieci. Otóż zgodny pogląd doktryny prawa rodzinnego i orzecznictwa głosi, że „w stosunku rodziców do dzieci zasada wypowiedziana w art. 135 KRO ulega zmodyfikowaniu o tyle, że rodzice powinni dzielić z nimi nawet niezbędne środki własnego utrzymania”1. Przytoczony pogląd można określić jako modyfikację zasady równej stopy życiowej, która w tym przypadku dotyczy poziomu owej równości, sięgającego głębokiej biedy. Akcentowanie przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego przejawia się i w tym, że jeżeli w ciągu 3 lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych, bez powodu pogorszy on swą sytuację majątkową lub też zrzeknie się zatrudnienia lub zmieni je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikającej stąd zmiany przy ustalaniu wymiaru alimentów (art. 136 KRO). „Możliwości zarobkowe zobowiązanego do alimentacji, który odbywa karę pozbawienia wolności i nie jest zatrudniony, ustala się według zasad określonych w art. 135 KRO. Z uwagi na okoliczności sprawy sąd może nie uwzględnić niekorzystnej dla możliwości zarobkowych zobowiązanego zmiany, jaką spowodowało umieszczenie go w zakładzie karnym (art. 136 KRO)”2.

Obniżenie się możliwości zarobkowych i majątkowych dłużnika alimentacyjnego może być podstawą wytoczenia przez niego powództwa o obniżenie, a nawet o uchylenie jego obowiązku (art. 138 KRO). Jeżeli obowiązek alimentacyjny spoczywa na rodzicu, a uprawnionym jest pełnoletnie dziecko, wówczas – zgodnie z powołanym wyżej art. 133 § 3 KRO – może on uchylić się od tego obowiązku, jeżeli jego realizacja wiązałaby się z nadmiernym dla niego uszczerbkiem. Zobowiązany do alimentowania rodzeństwa może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny. 5. Zgodność żądania alimentów z zasadami współżycia społecznego Wprowadzony ostatnią nowelą Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego art. 1441 stanowi, że zobowiązany może uchylić się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ta reguła nie dotyczy obowiązku rodziców względem ich małoletniego dziecka. Przepis ten sprawia, że w praktyce rozstrzygania spraw o alimenty – wyjąwszy dochodzenie ich przez dziecko od rodziców – zasadność żądania będzie często analizowana przez pryzmat jego zgodności z zasadami współżycia społecznego. Dotyczyć to będzie zwłaszcza sporów między małżonkami oraz sporów między byłymi małżonkami po rozwodzie lub orzeczeniu separacji, a także w sprawach o alimenty, wytaczanych rodzicom przez dorosłe dzieci. Zarzutu nadużycia prawa podmiotowego nie można postawić, gdy alimentów żąda od rodziców 1 2

Orzeczenie SN z 1.7.1954 r., I CR 214/54, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości 1955, Nr 5, s. 35. Uchwała SN (7) z 26.5.1995 r., III CZP 178/94, OSNC 1995, Nr 10, poz. 136.

AKjvOgA= AK


228

małoletnie dziecko, dlatego że najbardziej nawet naganne jego zachowanie nie daje rodzicom moralnego prawa do zwolnienia się z obowiązku łożenia na jego utrzymanie i wychowanie. Przyjęta regulacja jest podsumowaniem i rozstrzygnięciem legislacyjnym długoletniego doktrynalnego sporu o dopuszczalność powoływania się na gruncie prawa alimentacyjnego na zarzut nadużycia przez osobę dochodzącą alimentów prawa podmiotowego. Wcześniej jedynie dochodzenie alimentów między powinowatymi wymagało wykazania, że żądanie ich ma uzasadnienie etyczne, tzn. że jest zgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 144 KRO). Przy dochodzeniu alimentów od innych członków rodziny, tradycyjny pogląd wykluczał powołanie się na zarzut nadużycia prawa podmiotowego. Jego zwolennicy opowiadali się za tezą, że dla powstania obowiązku alimentacyjnego wystarczy wykazanie istnienia określonej prawem relacji rodzinnoprawnej oraz wykazanie istnienia po stronie żądającego alimentów istnienia niezaspokojonych usprawiedliwionych potrzeb, a po stronie osoby zobowiązanej – istnienia możliwości zarobkowych i majątkowych pozwalających na zaspokojenie tych potrzeb. W sporze, o którym mowa, wielokrotnie zabierał głos Sąd Najwyższy. W wytycznych z 1986 r.1 sformułowano następujący pogląd: „W razie rażąco niewłaściwego postępowania osoby uprawnionej do alimentów, budzącego powszechną dezaprobatę, dopuszczalne jest oddalenie powództwa w całości lub części ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 KC). Nie może to nastąpić, gdy uprawnionym jest małoletnie dziecko”.

6. Dodatkowa przesłanka obowiązku alimentacyjnego pasierba lub pasierbicy względem ojczyma lub macochy Jeżeli o alimenty występuje ojczym lub macocha żądając ich od pasierba lub pasierbicy, wówczas – poza wszystkimi innymi wymienionymi wyżej przesłankami – wykazać musi, że przyczynili się oni do utrzymania i wychowania pozwanego lub pozwanej, gdy osoby będące pod ich opieką były niesamodzielne ekonomicznie. Warto zwrócić uwagę, że przesłanka ta nie jest wymagana, gdy o alimenty względem dorosłego dziecka występuje rodzic. Niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego przez rodzica względem niesamodzielnego ekonomicznie dziecka będzie jednak miało istotne znaczenie dla oceny zgodności jego żądania z zasadami współżycia społecznego.

V. Sposób realizacji obowiązków alimentacyjnych 1. Forma świadczeń Świadczenie alimentów w praktyce sprowadza się do przekazywania uprawnionemu cyklicznie, z reguły – raz w miesiącu, kwoty pieniężnej. Sąd rodzinny, orzekając o zakresie obowiązku alimentacyjnego, określa konkretną jej wysokość. Może ją jednak również określić przez wskazanie ułamka kwoty miesięcznych dochodów osiąganych przez zobowiązanego. Orzeczenia tego rodzaju wydawane 1

Uchwała Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNP 1988, Nr 4, poz. 2.

AKjvOgA= AK


229

bywają najczęściej w okresach wysokiej inflacji pieniądza. Sąd Najwyższy dopuścił możliwość procentowego określania wysokości alimentów jedynie w sytuacjach, gdy uprawniony i zobowiązany korzystają z podobnej stopy życiowej, a zobowiązany ma stałe źródła dochodów. Dopuszczalne jest też orzekanie wysokości alimentów przez wskazywanie ułamka zarobków z jednoczesnym określeniem minimalnej kwoty świadczeń, np. 30%, jednak nie mniej niż 250 zł. Słabość takiego sposobu orzekania o wysokości alimentów wyraża pytanie: jaka kwota – owe 30%, które może wynosić np. 350 zł czy też wymieniona w orzeczeniu kwota 250 zł – stanowi pułap możliwości zarobkowych i majątkowych dłużnika, a zarazem pułap usprawiedliwionych potrzeb wierzyciela? Każda odpowiedź budzi poważne wątpliwości co do zgodności z określonymi w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przesłankami istnienia obowiązków alimentacyjnych.

Wykonanie obowiązku alimentacyjnego może również polegać na osobistych staraniach o utrzymanie i wychowanie uprawnionego dziecka, które nie jest w stanie utrzymywać się samodzielnie. W ten sposób ów obowiązek spełnia znaczna liczba matek samotnie wychowujących dzieci, jak też kobiet zamężnych, które „prowadząc dom” przyczyniają się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek małżeński założyły (art. 27 i 135 § 2 KRO). Osobiste starania o utrzymanie i wychowanie mogą być też formą alimentowania osoby niepełnosprawnej. Warto wiedzieć, iż alimenty mogą być również świadczone w naturze, co miało niegdyś znaczenie w stosunkach wiejskich. 2. Zmiana wysokości świadczeń Wysokość alimentów zasądzanych przez sąd zależy, jak powiedziano, od usprawiedliwionych niezaspokojonych potrzeb osoby uprawnionej oraz od możliwości zarobkowych i majątkowych osoby zobowiązanej. W razie zmiany stosunków (zakresu usprawiedliwionych niezaspokojonych potrzeb uprawnionego oraz rozmiaru możliwości zarobkowych i majątkowych osób zobowiązanych), obowiązek alimentacyjny może ulec zmianie, w tym również – może wygasnąć. Wskazane kryteria sprawiają, że wraz ze zmianami w statusie ekonomicznym zarówno w odniesieniu do wierzyciela, jeżeli jego potrzeby z rozmaitych przyczyn wzrosły, jak i dłużnika alimentacyjnego, jeżeli zmniejszeniu uległy jego zarobkowe i majątkowe możliwości, może nastąpić to, co w art. 138 KRO nazwano zmianą stosunków upoważniającą do żądania zmiany (zwiększenia lub obniżenia) zakresu obowiązku alimentacyjnego, w tym także do żądania jego wygaśnięcia. Przykładem tej zmiany jest wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego wobec powstania sytuacji, w której wierzyciel straci uprawnienie do alimentów w konsekwencji poprawy jego sytuacji materialnej, co najczęściej odnosi się do dziecka wskutek osiągnięcia przez nie samodzielności ekonomicznej w takim wymiarze, że może ono samodzielnie zaspokajać swoje potrzeby. Z roszczeniem o ustalenie zakresu obowiązku alimentacyjnego, o zmianę owego zakresu lub o uchylenie ustalonego wcześniej obowiązku, można wystąpić również za okres miniony.

AKjvOgA= AK


230

3. Zabezpieczenie wykonania obowiązków alimentacyjnych Dążąc do pogodzenia interesów wierzycieli alimentacyjnych z prawem ich dłużnika do swobody poruszania się, w tym również do wyjazdów zagranicznych, Sąd Najwyższy wskazał sposoby zabezpieczenia wykonania obowiązków alimentacyjnych przez osoby, które zamierzają wyjechać poza granice kraju1. W sposób szczególny dotyczy to obowiązku alimentacyjnego rodziców względem małoletnich dzieci. Zabezpieczenie może nastąpić przez: 1) złożenie na rachunku bankowym sumy pieniężnej należnych alimentów, obliczonej za okres do osiągnięcia przez dziecko możliwości samodzielnego utrzymania się, 2) zabezpieczenie sum odpowiadających świadczeniu alimentacyjnemu na nieruchomościach, ruchomościach, lub wierzytelnościach i prawach dłużnika, 3) umowę poręczenia, w której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela spełnić zobowiązanie alimentacyjne dłużnika, jeżeli ten nie wywiąże się ze swoich obowiązków. „Poręczyciel, który zobowiązał się świadczyć za zobowiązanego w okresie jego nieobecności w kraju, nie może być pozwanym w sprawie o podwyższenie alimentów; może natomiast przystąpić do strony pozwanej w charakterze interwenienta ubocznego”2; „Umowa poręczenia wykonania obowiązku alimentacyjnego może obejmować także alimenty ustalone w przyszłej sprawie o podwyższenie alimentów”3.

W związku z tym, że zabezpieczenie przysługujących dziecku alimentów należy do spraw istotnych dziecka, rodzice muszą kwestię tę rozstrzygnąć wspólnie. W razie braku porozumienia między nimi (co w spornych sprawach alimentacyjnych jest regułą), sprawę rozstrzyga sąd (art. 97 § 2 KRO). Sąd też ocenia, czy przedstawiona przez strony propozycja zabezpieczenia świadczeń alimentacyjnych właściwie chroni dobro dziecka. „W razie gdy przedstawicielka ustawowa małoletniego uprawnionego do alimentów nie wyraża zgody na proponowane przez ojca tego dziecka zobowiązanego do alimentacji – w związku z zamierzonym przez niego wyjazdem za granicę – zabezpieczenie wykonania należnych dziecku alimentów przez umowę poręczenia, sąd opiekuńczy może – w ramach rozstrzygnięć przewidzianych w art. 97 § 2 KRO – wydać orzeczenie stwierdzające obowiązek przedstawicielki ustawowej uprawnionego do złożenia oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy poręczenia”4.

Ranga omawianych zabezpieczeń realizacji obowiązku alimentacyjnego maleje i to mimo częstszych niż kiedykolwiek wyjazdów obywateli Polski z kraju, w tym wyjazdów w celach zarobkowych czy związanych z zamiarem osiedlenia się za granicą. Rolę owych zabezpieczeń przejmują narzędzia prawne wypracowane w dwustronnych i wielostronnych umowach dotyczących pomocy prawnej między państwami i większa szczelność systemu egzekucji alimentów od obcokrajowców Uchwała SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42. Uchwała SN z 27.6.1989 r., III CZP 58/89, OSNCP 1990, Nr 6, poz. 83. 3 Uchwała SN z 22.12.1989 r., III CZP 98/89, OSNCP 1990, Nr 7–8, poz. 102. 4 Uchwała SN z 26.7.1990 r., III CZP 36/90, OSNCP 1991, Nr 2–3, poz. 24. 1 2

AKjvOgA= AK


231

i obywateli danego kraju wyjeżdżających za granicę, w czym istotną rolę odgrywają międzynarodowe konwencje (zob. rozdz. III, § 27, pkt III) i umowy dwustronne o pomocy prawnej. 4. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych Przedawnieniu ulegają roszczenia o świadczenia alimentacyjne, nie zaś prawo do alimentacji. W odniesieniu do prawa do alimentacji przysługującego dziecku wobec rodziców, to trwa ono do czasu osiągnięcia przez nie samodzielności ekonomicznej, natomiast w innych relacjach, prawo do alimentacji trwa przez czas, w którym uprawniony nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Trzyletni okres przedawnienia roszczeń alimentacyjnych odnosi się więc wyłącznie do kwot alimentów za dany miesiąc, w którym nie zostały one uiszczone. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych ma uzasadnienie w naturze alimentów, które są przeznaczone na bieżące potrzeby, „za czas zaś ubiegły poszukiwane być mogą jedynie w przypadkach wyjątkowych, gdy strona uprawniona do alimentów napotkała przeszkody w ich dochodzeniu i zniewolona była uciekać się do obcej pomocy przez zaciąganie pożyczek, które powinna zwrócić”1.

VI. Dochodzenie alimentów – wybrane informacje proceduralne Dochodzenie alimentów z reguły dokonuje się w formie postępowania procesowego. Mamy z takim postępowaniem do czynienia w sprawach o zaspokajanie potrzeb rodziny (art. 27 KRO), przy rozstrzyganiu o alimentach w procesie rozwodowym (art. 60 KRO), o ustanowienie separacji (art. 614 § 4 KRO), o ustalenie ojcostwa, a także we wszystkich innych postępowaniach o alimenty, dla których podstawę materialnoprawną stanowią przepisy art. 128 i nast. KRO. Jeżeli chodzi o alimenty należne na podstawie art. 27 KRO, to ustawodawca przewidział możliwość ich dochodzenia w trybie nieprocesowym. U podstaw regulacji przyjętej w art. 28 KRO legły dwa cele, a mianowicie: 1) doprowadzenie do wykonywania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny przez małżonków pozostających we wspólnym pożyciu oraz 2) możliwie najłagodniejszy (by nie pogorszyć sytuacji w rodzinie) tryb wymuszenia jego realizacji. Zgodnie z art. 28 KRO, jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (określonego w art. 27 KRO), sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz ten zachowuje moc, mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia małżonków. Orzeczenie SN z 2.10.1934 r., C.I. 2285/33, OSP 1935, poz. 78; orz. SN z 28.9.1949 r., C 389/49, OSN 1951, Nr 3, poz. 60. 1

AKjvOgA= AK


232

W sprawach o alimenty właściwy jest zarówno sąd miejsca zamieszkania pozwanego, jak i sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania powoda (tzw. właściwość przemienna – art. 32 KPC). Z powództwem może wystąpić: 1) osoba uprawniona do alimentacji, 2) jej przedstawiciel ustawowy, 3) pełnomocnik, 4) prokurator, 5) właściwa organizacja społeczna, a także 6) ośrodek pomocy społecznej i powiatowe centrum pomocy rodzinie, do których stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze (art. 110 ust. 5 i art. 112 ust. 3 PomSpołU). Osoba dochodząca alimentów jest z urzędu zwolniona od kosztów sądowych. W toku procesu o alimenty sąd może działać z urzędu (np. dopuszczając dowód niewskazany przez stronę – art. 232 KPC) i wydawać zarządzenia zobowiązujące dłużnika do świadczenia alimentów jeszcze przed wydaniem ostatecznego wyroku w sprawie. Tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty sąd z urzędu nadaje klauzulę wykonalności oraz doręcza go wierzycielowi. W ten sposób uprawniony może od razu wystąpić do komornika z wnioskiem o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Jeżeli dłużnik odbywa karę pozbawienia wolności, wierzyciel może złożyć wyrok wraz z klauzulą bezpośrednio naczelnikowi zakładu karnego. Komornik po otrzymaniu wyroku zaopatrzonego w klauzulę wykonalności ma obowiązek przeprowadzenia z urzędu dochodzenia w celu ustalenia zarobków i majątku dłużnika oraz jego miejsca zamieszkania. Wyegzekwowane przez niego kwoty przeznaczane są na zaspokajanie roszczeń alimentacyjnych przed roszczeniami z innych tytułów (np. obowiązku zwrotu długu, wyrównania wyrządzonej szkody). Preferencje przy ściąganiu alimentów polegają też m.in. na tym, że tylko na ich rzecz czynione są potrącenia aż w 3/5 z przysługujących dłużnikowi wynagrodzeń za pracę i sum przyznanych mu przez Skarb Państwa na cele specjalne, takie jak np. stypendia, a w pełnej wysokości z jego rachunków bankowych dłużnika. Komornik może też zająć ruchomości będące we władaniu osoby zamieszkującej wspólnie z dłużnikiem (np. współmałżonka, konkubiny) bez zgody tej osoby, chyba że przedstawi dowód, że ruchomość jest jej własnością (art. 845 § 2a KPC). Ogromną doniosłość zyskała problematyka dochodzenia alimentów za granicą. Kwestie kolizyjne reguluje art. 63 PrPrywM, który w kwestii jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych odsyła do rozporządzenia Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. (Dz.Urz. UE 7 z 10.1.2009 r., s. 1) oraz Konwencja o prawie właści wym dla zobowiązań alimentacyjnych. Z kolei Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą dotyczy dochodzenia zasądzonych już alimentów.

AKjvOgA= AK


233

W krajach, z którymi Polska nie zawarła umów dwustronnych o pomocy w obrocie prawnym pozwalających na wykonywanie polskich tytułów egzekucyjnych, Konwencja stwarza możliwość dochodzenia alimentów od dłużników przebywających w krajach, które ją ratyfikowały. Istnieją w nich organy zajmujące się przyjmowaniem i realizacją wniosków o dochodzenie alimentów przekazywanych im przez osoby uprawnione za pośrednictwem odpowiednich instytucji krajowych. Organy te podejmują w ramach udzielonego im przez uprawnionego upoważnienia i w jego zastępstwie wszelkie czynności właściwe do uzyskania alimentów, włącznie z uregulowaniem roszczenia w drodze ugody. W razie potrzeby są one upoważnione do wszczęcia i prowadzenia sprawy z powództwa o alimenty oraz przeprowadzenia egzekucji z wyroku albo jakiegokolwiek innego tytułu sądowego zasądzającego alimenty1. Przyszłość pokaże, jakie konkretne efekty przyniesie w sferze dochodzenia alimentów nowe prawo Unii Europejskiej – rozporządzenie Rady (WE) Nr 4/2009 – dowodzące, iż problem niealimentacji dotyczy wielu krajów i niezbędne jest skoordynowane przeciwdziałanie temu zjawisku.

VII. Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (fundusz alimentacyjny) Od kilkudziesięciu lat dokonywano wielu zmian prawa, aby doprowadzić do realizowania przez dłużników alimentacyjnych ich obowiązków. W związku z tym, że nie przyniosły one zadowalających efektów, w 1974 r. – wzorem kilku innych państw, w tym zwłaszcza krajów skandynawskich – powołano do życia fundusz alimentacyjny, który w 2004 r. zlikwidowano. W konsekwencji społecznych protestów i wniesienia do Sejmu obywatelskiego projektu ustawy, przywrócono tę instytucję w nowej formule ustawą z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów. Odnosząc się pozytywnie do tego faktu należy stwierdzić, że historia tej instytucji dowodzi braku wizji i braku realizacji spójnej polityki względem rodziny. Fundusz powołano w 1974 r. 2, by wspierać dzieci i inne osoby znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania alimentów (funkcja socjalna) oraz zwiększenia odpowiedzialności dłużników alimentacyjnych (funkcja dyscyplinująca). Dysponentem funduszu był ZUS. Świadczenia przysługiwały osobie uzyskującej przeciętny miesięczny dochód w rodzinie w wysokości niższej od wyznaczonego w ustawie progu, na rzecz której sąd orzekł alimenty, jednakże ich egzekucja okazała się częściowo lub całkowicie nieskuteczna. Wypłacano je w kwocie zasądzonych alimentów, nie wyższej jednak niż 30% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przystępował do postępowania egzekucyjnego prowadzonego przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu w celu zaspokojenia przysługującego mu roszczenia zwrotnego. Dyscyplinujące oddziaływanie funduszu alimentacyjnego dotyczyło jedynie osoby, której postawa doprowadziła do wypłacania świadczeń. Pozostali członkowie rodziny osoby uprawnionej nie byli poddani jakiemukolwiek naciskowi, by przejąć obowiązki alimentacyjne wobec uchylania się od ich wykonywania przez dłużnika zobowiązanego w pierwszej kolejności. Doprowadziło to do erozji obowiązku alimentacyjnego osób zobowiązanych w dalszej kolejności (art. 132 KRO), a ZUS stał się drugim i ostatnim (niezastąpionym) „krewnym” osób uprawnionych. Pogarszała sytuację postawa komorników lekceważących obowiązek egzekwowania alimentów i należności funduszu.

1 2

Zob. uchw. NSA (7) z 23.3.1998 r., OPS 10/97, ONSA 1998, Nr 3, poz. 75. Poprzez ustawę z 18.7.1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz.U. Nr 27, poz. 157 ze zm.).

AKjvOgA= AK


234

Z dniem 1.5.2004 r. weszła w życie ustawa z 28.11.2003 r. o świadczeniach rodzinnych1, którą zlikwidowano fundusz alimentacyjny. W jego miejsce wprowadzono dodatek do zasiłku rodzinnego dla osób samotnie wychowujących dziecko. Przysługiwał on osobie wychowującej dziecko samotnie (tzn. bez udziału w procesie wychowawczym drugiego rodzica), o ile nie osiągała ona określonego progu dochodu. Osobą samotną byli według ustawy: panna, kawaler, osoba pozostająca w separacji orzeczonej wyrokiem sądu, osoby rozwiedzione, wdowa i wdowiec. Innymi słowy, rodzic samotnie wychowujący dziecko to osoba samotna formalnie (niepozostająca w związku małżeńskim), czyli np. rodzic żyjący w konkubinacie i prowadzący wspólne gospodarstwo domowe ze swym partnerem lub partnerką. Tym uregulowaniem polskie prawo socjalne wpisało się mocno w nurt promocji konkubinatu i deprecjonowania rodziny opartej na małżeństwie. Wymóg samotnego wychowywania dziecka sprawiał, że współwychowywanie dziecka przez drugiego rodzica, w tym np. nazbyt częste odwiedzanie, czyniło niemożliwym otrzymywanie dodatku. Dodatek, który wedle deklaracji miał zastąpić świadczenia z funduszu alimentacyjnego, wypłacany był według całkowicie odmiennych reguł. Przysługiwał on bowiem bez względu na to, czy uprawnieni otrzymywali alimenty, czy też nie i czy w ogóle o ich zasądzenie występowali. Ustawa zniechęcała do dochodzenia alimentów, gdyż mogło to doprowadzić do przekroczenia pułapu dopuszczalnego dochodu i utraty dodatku. W konsekwencji przyjętych rozwiązań sądy, ustalając wysokość alimentów na rzecz dzieci wychowywanych przez osoby formalnie samotne, zasądzały kwotę o 170 zł (równowartość świadczenia) niższą od pułapu usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego i pułapu możliwości zarobkowych i majątkowych dłużnika, uznając, że w takim zakresie potrzeby dziecka są już zaspokojone. W ustawie próżno też było szukać jakichkolwiek narzędzi oddziaływania w kierunku dyscyplinowania dłużników alimentacyjnych osób, na rzecz których przyznawano omawiany dodatek. Jeżeli fundusz alimentacyjny doprowadził do erozji obowiązku alimentacyjnego osób zobowiązanych w dalszej kolejności, to utworzenie dodatku dla osób samotnie wychowujących dzieci prowadziło do likwidacji obowiązków alimentacyjnych rodziców względem dzieci (i przeniesienia ciężarów z tym związanych na podatników). Stało to w sprzeczności z normami prawa rodzinnego, zasadą solidarności grupy rodzinnej, zasadą pomocniczości (zob. rozdz. I § 4) i z konstytucyjną zasa dą ochrony rodziny. Wykazał to Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 18.5.2005 r.2 wyrażając pogląd, że przepisy prawa socjalnego nie mogą być tak skonstruowane, by – preferując w dostępie do świadczeń osoby żyjące w konkubinacie – prowadzić (nakłaniać) do podejmowania decyzji o rozwodzie, separacji lub o niezawieraniu związku małżeńskiego (by uzyskać lub utrzymać status osoby formalnie samotnej). O rozmiarach tzw. patologicznej zaradności części polskiego społeczeństwa świadczy fakt, że w 2004 r. wpłynęło o 200% więcej pozwów o rozwód i o 300% więcej pozwów o separację niż w roku 2003, a także to, że wygenerowano prawie milion osób, które wykazały, że formalnie samotnie wychowują dzieci. Dodajmy do tego – pominięty przez Trybunał Konstytucyjny – zarzut o sprzeczności przepisów ustawy o świadczeniach rodzinnych z zasadą prymatu rodziców w wychowaniu dzieci, skoro ustawodawca postawił rodzica mieszkającego z dzieckiem przed wyborem: albo świadczenie, albo kontakty dziecka z drugim z rodziców. Pod wpływem krytyki ustawy o świadczeniach rodzinnych i protestów przeciwko likwidacji funduszu alimentacyjnego (w tym wniesienia latem 2004 r. do laski marszałkowskiej społecznego projektu ustawy o gminnym funduszu alimentacyjnym – Druk sejmowy Nr 3392), uchwalono 22.4.2005 r. ustawę o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej3. Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1456 ze zm. K 16/04, Dz.U. Nr 95, poz. 806. 3 Dz.U. Nr 86, poz. 732 ze zm. 1 2

AKjvOgA= AK


235

Między innymi nałożono na komorników obowiązek sprawozdawania prezesowi sądu i organowi pomocy społecznej wypłacającemu zaliczki alimentacyjne o postępach w egzekwowaniu alimentów. Koszty związane z organizowaniem pracy wykonywanej przez skazanych na kary nieizolacyjne za przestępstwo niealimentacji postanowiono refundować z Funduszu Pracy, upoważniono organy gminy do dochodzenia alimentów od dalszych krewnych uprawnionego do zaliczki alimentacyjnej, uzależniono wypłatę zaliczek od współdziałania rodziny w dochodzeniu alimentów od dłużników. Niestety powtórzono w ustawie – zanegowaną przez Trybunał Konstytucyjny – definicję osoby samotnej, nie wprowadzono przepisów wymuszających na komornikach aktywnej postawy w stosunku do egzekwowania wyroków alimentacyjnych, ustanowiono wysokość świadczeń znacznie poniżej średniej wysokości zasądzanych alimentów, a próg dochodu uprawniającego do świadczeń określono na poziomie tak niskim, że demotywującym samotnych rodziców do pracy zarobkowej. Nie przejęto też postulowanej w projekcie obywatelskim konstrukcji funduszu alimentacyjnego. Od 1.12.2008 r. ustawa ta przestała obowiązywać na mocy przepisów ustawy z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów.

Wbrew sugestii zawartej w nazwie, podstawowym celem ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów jest wzmożenie odpowiedzialności osób zobowiązanych do alimentacji, a dopiero w dalszej kolejności należy postrzegać ją jako ustawę o charakterze socjalnym. U jej podstaw leży też idea, że państwo, w imieniu którego sądy wydają prawomocne wyroki, ponosi odpowiedzialność za niesprawność swego aparatu egzekucyjnego, którego indolencja powoduje, że kilkaset tysięcy wierzycieli alimentacyjnych popada w biedę, gdyż nie otrzymuje zasądzonych alimentów. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego (ustawa posługuje się tym pojęciem, pomimo że reguły finansowania świadczeń i ich obsługi nie przystają do znaczenia słowa „fundusz” przyjętego w przepisach o finansach publicznych) przysługują w konsekwencji bezskutecznego egzekwowania alimentów, tj. jeżeli w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie wyegzekwowano pełnej ich kwoty lub gdy nie można wszcząć egzekucji przeciwko dłużnikowi przebywającemu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Świadczenia wypłacane są wierzycielom alimentacyjnym do ukończenia przez nich 18. roku życia, a jeśli uczą się w szkole lub w szkole wyższej, to do 25. roku życia, jeżeli w ich rodzinach miesięczny dochód na osobę nie jest większy niż 725 zł. Wysokość świadczeń równa jest zasądzonym alimentom, jednak nie może wynosić więcej niż 500 zł. Obu wskazanych progów nie podwyższono od początku obowiązywania ustawy ani razu, mimo corocznej kilkuprocentowej inflacji. Dłużnik ma obowiązek zwrotu tego, co wypłacono jego wierzycielowi. Komornik ściąga od dłużnika równowartość wypłaconych świadczeń wraz z odsetkami. W przypadku gdy dłużnik alimentacyjny nie może wywiązać się ze swych zobowiązań z powodu braku zatrudnienia, ma on obowiązek zarejestrowania się jako bezrobotny albo jako poszukujący pracy, a także współpracy z administracją starostwa w celu doprowadzenia do jego zawodowej aktywizacji. W związku z przypadkami pasywności komorników w sprawach alimentacyjnych zobowiązano samorządową administrację zajmującą się obsługą wypłacania świadczeń z funduszu alimentacyjnego, jak i właściwą ze względu na miejsce za-

AKjvOgA= AK


236

mieszkania dłużnika, do przekazywania organowi egzekucyjnemu wszelkich posiadanych informacji istotnych dla skuteczności egzekucji, a także do informowania sądu o bezczynności lub wszelkich przejawach opieszałości komornika. Szczególną rangę w dochodzeniu alimentów i należności z funduszu należy przypisać wywiadowi alimentacyjnemu przeprowadzanemu u dłużnika oraz odbieranemu od niego oświadczeniu majątkowemu (składanemu pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania). W razie uniemożliwienia przez niego przeprowadzenia takiego wywiadu lub też odmowy złożenia oświadczenia majątkowego, a także w razie odmowy podjęcia pracy, uchylania się od niej lub odmowy zarejestrowania się jako bezrobotny, a także odmowy zarejestrowania się jako poszukujący pracy, organ administracji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dłużnika ma obowiązek złożyć wniosek o ściganie dłużnika za przestępstwo określone w art. 209 § 1 KK i/lub skierować wniosek do starosty o zatrzymanie mu prawa jazdy. Zwrot prawa jazdy może nastąpić, gdy dłużnik umożliwi przeprowadzenie wywiadu alimentacyjnego, złoży oświadczenie majątkowe, podejmie pracę, zarejestruje się jako bezrobotny albo w przypadku odmowy zarejestrowania jako bezrobotnego, zarejestruje się jako poszukujący pracy. Ten dolegliwy dla dłużników alimentacyjnych środek nacisku, by jednak realizowali obowiązek alimentacyjny względem swych dzieci, był aż dwa razy przedmiotem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Najpierw Trybunał orzekł, że sankcja w postaci zabrania prawa jazdy jest nieproporcjonalnie dolegliwa dla zobowiązanego do alimentacji. W uzasadnieniu przytoczono m.in. argument skarżących, że zabranie prawa jazdy utrudni dłużnikowi realizowanie obowiązku alimentacyjnego, gdyż osłabia jego pozycję na rynku pracy i to pomimo jego oczywistej przewrotności, wszak zabrać ten dokument można jedynie komuś kto go posiada, a obowiązku alimentacyjnego i tak długotrwale nie wykonuje1. W tym kontekście z satysfakcją odnotowuję wydanie przez Trybunał w 2014 r. kolejnego orzeczenia, w którym odrzucono skargę na rzekomą niezgodność z Konstytucją RP sankcji zabrania prawa jazdy notorycznym dłużnikom alimentacyjnym, podzielając w pełni argumenty zwolenników tego rozwiązania krytykujących poprzednie orzeczenie2.

W razie powstania zaległości za okres dłuższy niż 6 miesięcy, komornik z urzędu składa wniosek do Krajowego Rejestru Sądowego o wpis dłużnika alimentacyjnego do rejestru dłużników niewypłacalnych. Celem skutecznego przeciwdziałania szczególnie cynicznym przejawom uchylania się od alimentacji, komornik prowadzący postępowanie egzekucyjne przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu (jednocześnie dłużnikowi funduszu) może zająć ruchomości będące we władaniu osoby zamieszkującej wspólnie z owym dłużnikiem bez zgody tej osoby, chyba że przedstawi ona dowód, że ruchomości są jej własnością.

1 Wyrok TK z 22.9.2009 r., P 46/07. Zob. krytykę tego wyroku w: M. Andrzejewski, [w:] H. Dolecki, T. Sokołowski (red.) Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2013. s. 891–894. 2 Wyrok TK z 12.2.2014 r., K 23/10.

AKjvOgA= AK


237

VIII. Niealimentacja jako czyn karalny Na podstawie art. 209 KK niealimentacja jest w szczególnie drastycznych swych przejawach zachowaniem podlegającym ocenie z punktu widzenia odpowiedzialności karnej. Sankcja karna przewidziana jest za uporczywe (nacechowane złą wolą i złośliwością, trwające dłuższy czas) uchylanie się od wykonania obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, wynikającego „z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego” (chodzi zarówno o obowiązki tego rodzaju wynikające z prawa rodzinnego, jak i z umów cywilnoprawnych i deliktów), w wyniku czego osoba uprawniona narażona została na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (jest to kryterium „niższe” od uprawniającego do alimentacji, które brzmiało – przypomnijmy – „niemożność zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb”). Ściganie przestępstwa niealimentacji następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania w stosunku do dłużnika alimentacyjnego. Jeżeli zaś pokrzywdzonemu przyznano świadczenie z funduszu alimentacyjnego, wówczas ściganie odbywa się z urzędu. Pytania kontrolne: 1. Między jakimi osobami może dojść do powstania obowiązków alimentacyjnych? 2. Od czego zależy wysokość zasądzanych alimentów? 3. Dlaczego stwierdzenie, iż wysokość alimentów zależy od zarobków osiąganych przez dłużnika jest błędne? 4. Którzy spośród ubiegających się o alimenty nie muszą wykazywać, iż popadli w niedostatek? 5. Kiedy powstaje obowiązek alimentacyjny osób zobowiązanych do alimentowania uprawnionego w dalszej kolejności? 6. Jakie szanse na wygranie sprawy o alimenty od rodziców ma student? Odpowiedź sformułuj w odniesieniu do rozmaitych sytuacji faktycznych różniących się np. pod względem wieku stron sporu, stanu ich zdrowia, kierunku studiów powoda, wykształcenia pozwanych rodziców, możliwości zarobkowania i uzyskiwania stypendiów przez studentów i innych.

Zagadnienia problemowe: 1. Do sądu wpłynął pozew o zasądzenie alimentów na rzecz 65-letniego Jana, który jest ciężko chory, nie ma prawa do świadczeń rentowych ani emerytalnych, korzysta jedynie ze świadczeń z pomocy społecznej. Pozwanym jest Piotr, syn Jana, 40-letni żonaty mężczyzna, ojciec 3 dzieci, człowiek dosyć majętny, rzemieślnik posiadający warsztat samochodowy. Piotr nie widział ojca od 34 lat, kiedy to po śmierci matki, a wobec alkoholizmu ojca, umieszczony został w domu dziecka. Czy sąd powinien zasądzić od Piotra alimenty na rzecz Jana? (zob. teza 8 uchw. SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, MoP 1988, Nr 6, poz. 60). 2. Alimenty a świadczenia socjalne – świadczenia rodzinnoprawne a świadczenia ze środków publicznych, czyli wypłacane z kwot uzyskanych z podatków. Zwróć uwagę na fragmenty skryptu dotyczące funduszu alimentacyjnego, ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego, które dotyczyło rezygnacji przez wierzyciela alimentacyjnego z pomocy społecznej (rozdz. III, § 27, pkt IV, ppkt 3).

AKjvOgA= AK


238

Oceń koncepcję dodatku dla osób samotnie wychowujących dzieci z punktu widzenia konstytucyjnych zasad: – ochrony rodziny, – równości obywateli wobec prawa, – pomocniczej roli państwa, – prymatu rodziców w wychowaniu ale też utrzymaniu dzieci (zob. art. 27 KoPD).

AKjvOgA= AK

ROZDZIAŁ IV

OPIEKA PRAWNA I KURATELA Literatura: B. Bladowski, A. Gola, Ubezwłasnowolnienie. Opieka i kuratela, Warszawa 1989; T. Bulenda, J. Zabłocki, Ludzie niepełnosprawni a prawo, Warszawa 1994; S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa 1997; P. Długołęcka, Problem odpłatności opieki nad małoletnim (po zmianach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), Rodzina i Prawo 2011, Nr 17–18; J. Gudowski, Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, PS 2002, Nr 1; S. Kalus, Opieka nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, Katowice 1989; I. Kleniewska, Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie w praktyce sądowej, [w:] E. Holewińska-Łapińska (red.), Prawo w działaniu, t. 1, Sprawy cywilne, Warszawa 2006; L. Kociucki, Opieka nad małoletnim, Warszawa 1993; tenże, Piecza nad ludźmi starymi w polskim prawie cywilnym i opiekuńczym na tle porównawczym, RPEiS 1999, z. 1; tenże, Zdolność do czynności prawnych osób doroslych i jej ograniczenia, Warszawa 2011; tenże, Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące opieki i kurateli, Acta Iuris Stetinensis 2011, Nr 2(24); J. Marciniak, Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975; M. Safjan, Rekomendacja Nr R(87)6 w sprawie rodzin zastępczych a stan prawny obowiązujący w Polsce, [w:] M. Safjan (red.), Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. I, Prawo rodzinne, Warszawa 1994; tenże, Instytucja rodzin zastępczych. Problematyka prawno-organizacyjna, Warszawa 1982; W. Schluter, N. Liedmeier, Nowe prawo o pieczy nad pełnoletnim, RPEiS 1990, z. 3–4; T. Smyczyński, Prawo opiekuńcze, [w:] System, s. 757–763 i 818–832; A. Stelmachowski, O koncepcję opieki nad małoletnim, SC 1969, t. 13–14; J. Strzebińczyk, Opieka nad małoletnim, [w:] System, s. 763–817; M. Tomaszewska, Charakter prawny decyzji o ubezwłasnowolnienie w sądowym stosowaniu prawa, Toruń 2008; A. Zieliński, Piecza nad majątkiem osoby poddanej opiece, Pal. 1985, Nr 1.

§ 28. Pojęcie i funkcja społeczna opieki prawnej Dla prawnika–cywilisty znaczenie słowa opieka nie budzi wątpliwości. Sięgnąwszy do odpowiednich przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego znajdujemy regulacje służące ochronie dzieci, nad którymi rodzice nie sprawują – choćby w ograniczonym zakresie – władzy rodzicielskiej, jak i ochronie osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. W związku z tym, że zarówno owymi dziećmi, jak i osoba-

AKjvOgA= AK

Rozdział IV. Opieka prawna i kuratela

240

mi ubezwłasnowolnionymi zajmują się (w sensie praktycznym i teoretycznym) pedagodzy, pracownicy socjalni, lekarze czy też psycholodzy, a na gruncie reprezentowanych przez nich dyscyplin słowo „opieka” również funkcjonuje (w pedagogice wydaje się nawet niezastąpione), należy – zwłaszcza we współpracy z przedstawicielami wymienionych dyscyplin – jasno określać, w jakim znaczeniu tego słowa używamy. Dla uniknięcia nieporozumień najbezpieczniej jest używać go wraz z określeniem „prawna”. Sformułowanie opieka prawna ma również tę zaletę, że przydatne jest nie tylko w kontaktach z nieprawnikami, lecz również w dyskursie prawniczym, w którym funkcjonują takie pojęcia, jak np. „opieka nad rodziną i dzieckiem” (np. w ustawie o pomocy społecznej), „opiekun stażu” (w przepisach o awansie zawodowym nauczyciela), mamy też wszak ustawę o zakładach opieki zdrowotnej i zapewne co najmniej kilka jeszcze innych przykładów, w których – wobec nieumiejętności lub niemożliwości znalezienia lepszych sformułowań – posłużono się słowem opieka. W stosunku do dzieci opieka prawna pełni rolę surogatu władzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy dziecko – z rozmaitych powodów – tej władzy nie podlega. W związku z tym do spraw z zakresu opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej (art. 155 § 2 KRO). Natomiast względem osób dorosłych opiekę ustanawia się w konsekwencji ich całkowitego ubezwłasnowolnienia, które może zostać orzeczone, jeśli jest to niezbędne do zapewnienia należytej ochrony interesów osób chorych psychicznie, niedorozwiniętych umysłowo lub w inny sposób zaburzonych psychicznie, jeżeli z tego powodu nie potrafią one kierować samodzielnie swoim postępowaniem. Ustanowienie dla nich opieki prawnej (a dla ubezwłasnowolnionych częściowo – kurateli) służyć ma zapewnieniu ochrony przed szkodami, jakie mogą wyrządzić im osoby, które nie zawahałyby się przed niegodnym wykorzystaniem ich sytuacji, a także szkodami, jakie mogą te osoby same sobie wyrządzić dokonując samodzielnie czynności prawnych bez należytego rozeznania. W obu przypadkach ustanowienia opieki prawnej kreowana jest relacja prawna opiekun – podopieczny, której jedną z istotniejszych cech jest nadzór sądu nad jej należytym funkcjonowaniem. Jak już wyżej wspomniano, sprawowanie opieki prawnej nie jest formą pie czy zastępczej, gdyż nie musi wiązać się ze wspólnym zamieszkiwaniem opiekuna i podopiecznego. Cechą instytucji powołanych do sprawowania pieczy zastępczej nad dzieckiem pozbawionym czasowo lub trwale pieczy rodziców jest zamieszkiwanie w nich przez dziecko. Jakkolwiek dawno sformułowany postulat łączenia opieki prawnej z pieczą faktyczną (zwłaszcza ze wspólnym zamieszkiwaniem podopiecznego z opiekunem) w większości przypadków znajduje odbicie w orzeczeniach sądów, to jednak istnieją w tym względzie liczne wyjątki. Zaznaczmy, że są one formalnie dopuszczalne i z reguły w konkretnych przypadkach merytorycznie uzasadnione. Nad wychowankami placówek opiekuńczo-wychowawczych, nad którymi nikt nie sprawuje władzy rodzicielskiej, opiekę prawną sprawować może zarówno ktoś z grona wychowawców, jak i inne osoby, np. krewni. Podobnie rzecz się ma z osobami ubezwłasnowolnionymi całkowicie,

AKjvOgA= AK

§ 28. Pojęcie i funkcja społeczna opieki prawnej

241

nad którymi opiekę prawną sprawować może zarówno pracownik domu pomocy społecznej, jak i ktoś z członków rodziny lub osoba obca.

W sprawach z zakresu opieki prawnej sąd działa z urzędu, tzn. ma obowiązek ją ustanowić, a także ma obowiązek wydawać wszelkie inne rozstrzygnięcia (o ustaniu opieki, zmianie osoby opiekuna itp.), o ile zaistnieją po temu podstawy prawne. Obowiązek ustanowienia opieki prawnej we wszystkich prawem określonych sytuacjach jest konsekwencją powszechnego charakteru opieki prawnej, który – jednak tylko w odniesieniu do dzieci – uzyskał rangę konstytucyjną w treści art. 72 ust. 2 Konstytucji RP stanowiącym, że „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”. Normatywną podstawą powszechnego charakteru opieki (tym razem przede wszystkim – choć nie tylko – w odniesieniu do osób dorosłych) są przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zobowiązujące kierowników psychiatrycznych zakładów opieki zdrowotnej do występowania o ubezwłasnowolnienie (a więc w konsekwencji o ustanowienie opieki prawnej) we wszystkich przypadkach, w których byłoby to wymagane do zapewnienia ochrony interesów pacjentów (art. 16 tej ustawy). Standardy międzynarodowe w prawie opiekuńczym wyznaczają: 1) Europejska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem sporządzona w Luksemburgu 20.5.1980 r.1, 2) Konwencja o uregulowaniu opieki nad małoletnimi sporządzona w Hadze 12.6.1902 r.2. Konwencja z 1902 r. wyznacza treść opieki jako instytucji obejmującej zarówno dbałość o interesy osobowe podopiecznego, jak i o jego interesy majątkowe.

Na uwagę zasługuje też rekomendacja Nr R(87)6 w sprawie rodzin zastępczych przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy 20.3.1987 r. W załączniku do tego dokumentu opisano umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jako: „powierzenie dziecka w sposób inny niż przysposobienie małżeństwu lub innej osobie [...], nie będącymi rodzicami dziecka, którzy zajmują się dzieckiem przez czas przekraczający krótkotrwałą pieczę, albo na czas nieokreślony, bez powierzenia im opieki nad tym dzieckiem (podkr. Aut.)”. Polskie prawo pozwala na łączenie pieczy sprawowanej przez rodziny zastępcze ze sprawowaniem przez nie opieki prawnej (art. 149 § 4 KRO), co więcej, rozwiązanie takie jest regułą w przypadkach, w których rodzina naturalna nie rokuje przejęcia w przyszłości pieczy nad dzieckiem. Należy zgodzić się z tezą, że nie jest to sprzeczność polskiego prawa z powołaną rekomendacją, gdyż mamy tu raczej do czynienia z rozwiązaniem, które lepiej odpowiada interesowi dziecka.

1 2

Dz.U. z 1996 r. Nr 31, poz. 134 ze sprost. Dz.U. z 1929 r. Nr 13, poz. 105; Nr 80, poz. 596.

AKjvOgA= AK


242

§ 29. Opieka nad małoletnim I. Ustanowienie opieki Obowiązek sądu opiekuńczego ustanowienia opieki prawnej nad osobą małoletnią powstaje, gdy rodzice dziecka: 1) nie żyją, 2) są nieznani (np. wówczas, gdy dziecko zostało znalezione i nie zdołano ustalić tożsamości rodziców), 3) nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (gdy są osobami ubezwłasnowolnionymi lub są małoletni; w tym drugim przypadku do czasu osiągnięcia pełnoletności przez rodziców opiekę nad ich dzieckiem sprawują najczęściej dziadkowie), 4) zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem (art. 111 § 1 i 1a KRO), 5) nie sprawują władzy rodzicielskiej w wyniku jej zawieszenia (art. 110 § 1 KRO), 6) nie sprawują władzy rodzicielskiej, gdyż ojcu, którego ojcostwo zostało ustalone przez sąd, nie została ona przyznana (art. 93 § 2 KRO), zaś matce nie przysługuje z jakiegokolwiek innego powodu. W sprawach dotyczących opieki prawnej każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania przez sąd opiekuńczy, obowiązany jest ów sąd o tym zawiadomić. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na kierownikach USC, sędziach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, pracownikach organów administracji, policjantach, pracownikach placówek oświatowych, opiekunach społecznych oraz pracownikach organizacji i zakładów zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi (art. 572 KPC). Opiekę prawną ustanawia sąd opiekuńczy właściwy według miejsca zamieszkania podopiecznego, a jeśli nie ma on miejsca zamieszkania, wówczas właściwy jest sąd miejsca jego pobytu. Jeżeli wymaga tego dobro osoby wymagającej opieki prawnej, wówczas w okresie od ustanowienia owej opieki do czasu jej objęcia przez opiekuna sąd opiekuńczy wydaje niezbędne zarządzenia do ochrony osoby podopiecznego lub jego majątku. Sąd może w tym celu ustanowić też kuratelę i wyznaczyć kuratora (art. 147 KRO).

II. Opiekun Od ustanowienia opieki dla osoby, która tego wymaga, odróżnić należy wyznaczenie dla niej opiekuna, tj. nałożenie obowiązków związanych ze sprawowaniem opieki na konkretną osobę. U podłoża ustanowienia opieki leży stwierdzenie, że tej oto osobie należne jest wsparcie, zaś wyznaczenie opiekuna wskazuje osobę, której zadaniem ma być zapewnienie owego wsparcia. Wyodrębnienie tych dwóch

AKjvOgA= AK

§ 29. Opieka nad małoletnim

243

elementów w jednym postanowieniu ma i to uzasadnienie, że pełnienie przez daną osobę funkcji opiekuna może zakończyć się, mimo że opieka będzie nadal niezbędna. Przykład: Sąd ustanawia opiekę dla A i powołuje opiekuna w osobie B. Śmierć B nie powoduje wygaśnięcia opieki ustanowionej dla A. Wobec śmierci B, sąd musi powołać nowego opiekuna, ponieważ podopieczny wymaga wsparcia.

Zwykle opiekę sprawuje jedna osoba, jednak istnieje możliwość wspólnego sprawowania opieki przez małżonków. To rozwiązanie wydaje się szczególnie zasadne w przypadku sprawowania opieki prawnej przez małżonków pełniących w stosunku do dziecka funkcję rodziny zastępczej (art. 149 § 4 pkt 1 KRO). Kodeks rodzinny i opiekuńczy opisuje sylwetkę opiekuna, wskazując te cechy ewentualnego kandydata do objęcia tej funkcji, które są dla niego dyskwalifikujące. Tak więc, nie może być opiekunem osoba: 1) w stosunku do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się nale życie z obowiązków opiekuna (art. 148 § 2 KRO); Opiekun powinien mieć odpowiednio wysokie kwalifikacje moralne i wychowawcze. Aby uniknąć błędu przy wyborze opiekuna, sąd powinien pozyskać o kandydacie informacje, zwłaszcza przez wywiad środowiskowy.

2) która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 3) jest pozbawiona praw publicznych (art. 148 § 1 KRO); Artykuł 40 § 2 KK stanowi, że ten środek karny sąd może orzec w stosunku do sprawcy skazanego na karę pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione z motywów zasługujących na szczególne potępienie.

4) jest pozbawiona władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 i 1a KRO); 5) jest skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajowości (art. 197–204 KK) albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy (np. znęcanie się – art. 207 KK, pobicie – art. 158 KK, rozbój – art. 280 KK) lub przestępstwo (jakiekolwiek) popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim; „Skazana” jest osoba, w stosunku do której zapadł jakikolwiek wyrok skazujący na którąkolwiek karę spośród wymienionych w art. 32 KK i to także wówczas, gdy została ona orzeczona w zawieszeniu (art. 69–74 KK).

6) w stosunku do której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środo wiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Sankcje takie określone są w Kodeksie wykroczeń mianem środków karnych (art. 39 KW) i sąd orzeka je dla swoistego wzmocnienia oddziaływania kary.

Rzecz jasna, brak u kandydata wskazanych wyżej cech nie jest wystarczającą rekomendacją do powierzenia mu funkcji opiekuna. Spośród osób, które tych cech

AKjvOgA= AK


244

nie mają (nie są więc w rozważaniach dotyczących osoby opiekuna z formalnych przyczyn zdyskwalifikowane), sąd powinien znaleźć taką, której cechy pozwalają racjonalnie zakładać, że sprosta związanym z tym obowiązkom. Poszukiwanie właściwej osoby do objęcia opieki prawnej rozpocząć należy od rozstrzygnięcia, czy może nią być osoba wskazana przez rodziców dziecka (art. 149 § 1 KRO). Osoba taka, jako znana dziecku, byłaby dla niego łatwiejsza do zaakceptowania, co ma istotne znaczenie psychologiczne. Nałożenie obowiązków opiekuna na osobę nieakceptowaną przez dziecko byłoby pozbawione uzasadnienia wychowawczego, a więc nieracjonalne. Aprobata dziecka dla kandydata na jego opiekuna prawnego ma też doniosłość formalną zważywszy na prawo dziecka, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, do swobodnego ich wyrażania we wszystkich sprawach, które go dotyczą i skorelowany z tym prawem obowiązek organów państwa przyjmowania owych poglądów z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka (art. 12 KoPD). Sąd nie jest związany wskazaniem uczynionym przez rodziców, a uwzględnienie ich woli wchodzi w rachubę jedynie w sytuacji, w której powierzenie sprawowania opieki tej właśnie osobie byłoby zgodne z dobrem dziecka. Ze szczególną rezerwą należy podchodzić do sugestii rodziców w tych sprawach, w których konieczność objęcia dziecka opieką prawną wynika z faktu pozbawienia ich władzy rodzicielskiej. Jeżeli opiekunem nie może zostać ustanowiona osoba wskazana przez rodziców, wówczas należy poszukiwać kandydata wśród krewnych lub innych osób bliskich dziecku pozostającemu pod opieką. W przypadku braku takich osób, sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie osoby, której opieka mogłaby być powierzona, do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej (ośrodek pomocy społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie) albo organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnim, a jeśli pozostający pod opieką przebywa w placówce opiekuńczo-wychowawczej albo innej podobnej placówce, w zakładzie poprawczym lub w schronisku dla nieletnich, wówczas sąd może zwrócić się także do tej placówki albo do tego zakładu lub schroniska. W razie potrzeby ustanowienia opieki prawnej dla małoletniego umieszczonego w rodzinie zastępczej – sąd powierzy sprawowanie jej osobom pełniącym tę funkcję. Sytuacja taka zaistnieje, gdy utworzona zostanie rodzina zastępcza dla dziecka, co do którego istnieje konieczność ustanowienia opieki oraz wówczas, gdy dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej na podstawie orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, a następnie rodzice dziecka zostali owej władzy pozbawieni całkowicie lub np. zmarli. Od 1.1.2012 r. pierwszeństwo w podjęciu opieki nad dzieckiem przebywającym w rodzinnym domu dziecka będzie przysługiwało osobom prowadzącym taki dom. W przypadku umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego, opieka nad nim powierzana będzie przede wszystkim osobom prowadzącym tę placówkę. Osoby bliskie dziecku będą natomiast miały pierwszeństwo w sprawowaniu opieki prawnej nad wychowankiem placówki opiekuńczo-wychowawczej.

AKjvOgA= AK


245

Sąd opiekuńczy może ustanowić jednego opiekuna dla kilku osób, jeżeli nie ma sprzeczności między ich interesami. Opieka nad rodzeństwem powinna być w miarę możności powierzona jednej osobie (art. 151 KRO). Objęcie opieki jest, co prawda, prawnym obowiązkiem, jednakże nie zdarza się, aby sąd ustanowił opiekunem osobę, która nie wyraża na to zgody. Byłoby to sprzeczne z zasadą dobra dziecka oraz niemożliwe z powodów formalnych, gdyż objęcie opieki następuje przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym. Konsekwencje negatywne określone w przepisach z zakresu prawa pracy (upom nienie, nagana, wypowiedzenie umowy i in.) mogą natomiast ponieść osoby zatrudnione w instytucjach wymienionych w art. 149 § 3 KRO (zakład poprawczy, placówka opiekuńczo-wychowawcza, ośrodek pomocy społecznej i in.), jeżeli odmówią objęcia opieki, pomimo polecenia wydanego w tym względzie przez kierownika działającego na podstawie prośby ze strony sądu opiekuńczego. Argumentem za taką interpretacją jest wprowadzenie nowelą Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. odpłatności za sprawowanie opieki (art. 162 KRO).

III. Sprawowanie opieki Do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowaniem odrębności wynikających z przepisów o opiece (art. 155 § 2 KRO). Na treść opieki (podobnie, jak na treść władzy rodzicielskiej) składa się w związku z tym: 1) sprawowanie pieczy nad osobą podopiecznego, 2) sprawowanie pieczy nad jego majątkiem, 3) przedstawicielstwo ustawowe podopiecznego. Ad 1) Sprawując pieczę nad osobą podopiecznego opiekun ma obowiązek wychowywania go, kierowania nim, dbałości o zapewnienie mu należytej egzystencji i ochronę jego innych interesów. Ma również kompetencje, by zwrócić się do sądu o pomoc, w przypadku zatrzymania dziecka przez osobę nieuprawnioną, a także w innych sprawach związanych z należytym wypełnianiem funkcji opiekuna (art. 100 KRO). Podopieczny winien jest opiekunowi posłuszeństwo. Powinnością opiekuna jest jednak wysłuchanie podopiecznego przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach, które go dotyczą. W miarę możliwości – o ile, rzecz jasna, pozwala na to rozwój umysłowy dziecka – opiekun powinien też uwzględnić jego rozsądne życzenia (art. 95 § 4 KRO). Skoro rodzica, to tym bardziej opiekuna, dotyczy zakaz stosowania względem podopiecznego kar cielesnych (art. 961 KRO). Ad 2) Sprawowanie pieczy nad majątkiem podopiecznego służyć ma przede wszystkim trosce o stosunki majątkowe podopiecznego z uwzględnieniem zasady

AKjvOgA= AK


246

dobra dziecka. Jako takie różni się ono od sprawowania zarządu majątkiem dziecka (w ramach sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej), którego zadaniem jest realizowanie celów ekonomicznych. Sprawowanie pieczy nad majątkiem opiekun rozpoczyna od sporządzenia inwentarza. Inwentarz sporządza opiekun także później, tj. w czasie sprawowania opieki, a to w przypadku nabycia przez podopiecznego majątku. Jeśli majątek podopiecznego jest nieznaczny, wówczas sąd może zwolnić opiekuna z obowiązku sporządzenia inwentarza. Sąd może również nakazać złożenie do sądowego depo zytu kosztowności, papierów wartościowych i innych dokumentów podopiecznego. Jeżeli chodzi natomiast o gotówkę podopiecznego, to – o ile nie jest ona niezbędna do zaspokajania jego uzasadnionych potrzeb – opiekun obowiązany jest przekazać ją do instytucji bankowej. Podejmowanie jej jest każdorazowo uzależnione od zezwolenia sądu (art. 160 i 161 KRO). W razie zwolnienia z opieki, a także wobec jej ustania, opiekun ma obowiązek złożenia w ciągu 3 miesięcy rachunku końcowego z zarządu majątkiem. Jeżeli zarząd majątkiem podopiecznego wymaga znacznego nakładu pracy, sąd opiekuńczy może na żądanie opiekuna przyznać mu stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Powyższe roszczenia opiekuna przedawniają się z upływem 3 lat od ustania opieki lub zwolnienia opiekuna, podobnie jak roszczenia osoby pozostającej pod opieką o naprawienie szkody wyrządzonej nienależytym sprawowaniem opieki (art. 162–163 KRO). Sprawujący opiekę podlega nadzorowi sądu. Ad 3) Kompetencje opiekuna w zakresie reprezentacji ustawowej podopiecznego są ograniczone na podobieństwo ograniczeń, jakie Kodeks rodzinny i opiekuńczy nakłada w tym względzie na rodziców. Opiekun nie może więc reprezentować osób pozostających pod jego opieką przy czynnościach prawnych między nimi, a także przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnym, wstępnym lub rodzeństwem, chyba że czynności te polegałyby na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz podopiecznego (art. 159 § 1 KRO). Sprawowanie opieki nad dzieckiem dotyczy czasami dzieci, których rodzicom nie przysługuje władza rodzicielska, gdyż są małoletni lub całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnieni, jednakże uczestniczą w sprawowaniu nad dzieckiem bieżącej pieczy i w wychowywaniu go (art. 96 § 2 KRO). Sąd opiekuńczy, kierując się dobrem dziecka, może rodzicom te kompetencje ograniczyć lub je odebrać, ale często byłoby to niezasadne, zwłaszcza gdy opiekę sprawują dziadkowie, a małoletni rodzice dziecka są w stanie – w niedalekiej przyszłości po osiągnięciu pełnoletności – należycie sprawować władzę rodzicielską. Dla wzmocnienia pozycji prawnej takich rodziców wprowadzono przepis nakładający na opiekuna obowiązek informowania ich o decyzjach w ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku ich dziecka pozostającego pod opieką (art. 158 KRO). Realizacja tego obowiązku powinna funk-

AKjvOgA= AK


247

cjonować należycie choćby z tego powodu, że w tej samej kategorii spraw opiekun ma obowiązek uzyskiwać zezwolenie sądu (art. 155 § 2 KRO). Opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością. Kryterium oceny staranności działania opiekuna jest dobro osoby pozostającej pod opieką oraz interes społeczny (art. 154 KRO). W związku z tym, że trudno wskazać takie działania opiekuna, które byłyby zgodne z dobrem dziecka, a jednocześnie sprzeczne z interesem społecznym (i na odwrót), należy poddać w wątpliwość zasadność umieszczania w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym tego drugiego kryterium oceny staranności w sprawowaniu opieki.

Opiekun może mieć kilku podopiecznych, o ile nie ma sprzeczności między ich interesami. Opiekę nad rodzeństwem powinna sprawować jedna osoba. Jeżeli opiekun poniósł w związku ze sprawowaniem opieki nakłady i wydatki, wówczas może żądać ich zwrotu. Do roszczeń z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6.11.2008 r. odstąpiono od powszechnie krytykowanej bezpłatności opieki. Było to bowiem niewątpliwie jedną z przyczyn niechęci do wyrażania zgody na objęcie opieki oraz pasywności wielu osób, które – często pod naciskiem – podjęły się sprawowania funkcji opiekuna. Obecnie, na podstawie art. 162 KRO, wynagrodzenie opiekunowi przyznaje sąd. Czyni to na żądanie opiekuna. Może ono być jednorazowe (wypłacane w dniu ustania opieki) lub wypłacane okresowo. Nie przyznaje się go, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy pełnienie opieki związane jest z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Z tego ostatniego powodu nie będzie, moim zdaniem, podstaw do przyznania wynagrodzenia osobie sprawującej opiekę nad swym ubezwłasnowolnionym całkowicie małżonkiem. Można natomiast zgłosić wątpliwości w odniesieniu do braku wynagrodzenia dla opiekunów pełniących względem podopiecznego funkcję rodziny zastępczej. Rodziny zastępcze otrzymują bowiem świadczenia wyłącznie na częściowe pokrycie potrzeb umieszczonego w nich dziecka. W szczególności nie mogą z tych kwot zaspokajać własnych potrzeb. Tym bardziej nie wolno im z nich „potrącać” sobie wynagrodzenia za sprawowanie opieki, a taką sugestię zawiera wyłączenie ich spośród tych opiekunów, którym sąd może przyznać wynagrodzenie. Jedynie w stosunku do rodzin zastępczych zawodowych można przyjąć, że wypłacane im z tego tytułu wynagrodzenie zawiera w sobie gratyfikację z tytułu wypełniania obowiązku opiekuna. Wynagrodzenie opiekuna pokrywa się z dochodów lub z majątku podopiecznego, a jeżeli nie ma on odpowiednich dochodów lub majątku, wówczas wynagrodzenie pokrywane jest ze środków publicznych na podstawie art. 53a PomSpołU. Stanowi on, że wysokość wynagrodzenia ustalonego przez sąd nie może w stosunku miesięcznym przekraczać 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłoszonego przez Prezesa GUS za okres poprzedzający dzień przyznania wynagrodzenia.

AKjvOgA= AK


248

Jeżeli opiekun doznaje przemijającej przeszkody w sprawowaniu opieki, sąd opiekuńczy może ustanowić kuratora.

IV. Nadzór sądu opiekuńczego nad sprawowaniem opieki Opiekun w wypełnianiu swej funkcji podlega nadzorowi sądu (art. 165–168 KRO). Odróżnia to istotnie pozycję prawną opiekuna od pozycji, jaka względem dziecka przysługuje rodzicom, którzy w sprawowaniu władzy rodzicielskiej nie podlegają nadzorowi. Ich pozycję chroni m.in. zasada autonomii rodziny, od której respektowania sąd może odstąpić dopiero w obliczu zagrożenia dobra dziecka. Sąd opiekuńczy nie jest organem opieki, lecz organem nadzoru nad jej sprawowaniem. Nadzór sądu opiekuńczego nad sprawowaniem opieki sprowadza się do: 1) zaznajamiania się z działalnością opiekuna przez lekturę składanych przez niego sprawozdań; Powinny one dotyczyć zwłaszcza: stanu zdrowia podopiecznego, jego rozwoju psychicznego i intelektualnego, sytuacji materialnej, warunków bytowych i mieszkaniowych itp.

2) wyrażania zgody na podejmowanie przez opiekuna działań dotyczących istotnych spraw podopiecznego (art. 593 KPC) związanych zarówno z osobą, Na przykład określenie miejsca jego pobytu, wybór zawodu, wyrażenie zgody na poważniejsze zabiegi medyczne, na uznanie dziecka czy też na jego przysposobienie, a także na wytoczenie powództwa o ustalenie ojcostwa, umieszczenie podopiecznego w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej i wiele innych.

jak i majątkiem podopiecznego;

Na przykład podejmowanie kosztowności z depozytu sądowego oraz gotówki z konta bankowego, wytaczanie spraw sądowych o roszczenia majątkowe, zgoda na dokonanie czynności prawnej dotyczącej majątku podopiecznego.

3) udzielania opiekunowi wskazówek i poleceń; 4) możności żądania od opiekuna wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do zakresu opieki oraz przedstawiania dokumentów związanych z jej sprawowaniem (składania – nie rzadziej niż co roku – sprawozdań dotyczących osoby podopiecznego oraz rachunków z zarządu majątkiem, które to rachunki sąd zatwierdza). Jeżeli dochody z majątku nie przekraczają prawdopodobnych kosztów utrzymania i wychowania pozostającego pod opieką, sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu. W takim wypadku opiekun składa tylko ogólne sprawozdanie o zarządzie majątkiem. Sąd opiekuńczy bada sprawozdania i rachunki opiekuna pod względem rzeczowym i rachunkowym, zarządza w razie potrzeby ich sprostowanie i uzupełnienie oraz orzeka, czy i w jakim zakresie rachunki zatwierdza. Zatwierdzenie rachunku przez sąd opiekuńczy nie wyłącza odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną nienależytym sprawowaniem zarządu majątkiem.

AKjvOgA= AK


249

Sąd może zwolnić opiekuna z obowiązku przedstawiania szczegółowych rachunków, jeśli dochody z majątku podopiecznego nie przekraczają wydatków związanych z jego utrzymaniem i wychowaniem.

Jeżeli opiekun nie sprawuje należycie opieki, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. Mogą one dotyczyć szczególnie: umieszczenia podopiecznego w instytucjonalnej formie pieczy zastępczej, zobowiązania opiekuna do podjęcia określonych działań z określeniem sposobu ich kontroli (per analogiam art. 109 § 2 pkt 1 KRO), ustanowienia kuratora do zarządzania majątkiem podopiecznego (per analogiam art. 109 § 3 KRO), zobowiązania opiekuna do skierowania podopiecznego na leczenie szpitalne lub sanatoryjne, zarządzenia zastępującego zgodę opiekuna na poddanie podopiecznego zabiegowi leczniczemu, wykonania orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej o konieczności zapisania go do szkoły specjalnej lub pobrania krwi w związku z postępowaniem dowodowym w sprawie o prawa stanu itp.

V. Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki Opieka prawna pomyślana została jako instytucja trwała, której ustanie następuje z mocy prawa dopiero wraz z osiągnięciem przez podopiecznego pełnoletności, z wyjątkiem jedynie sytuacji, gdy wcześniej przywrócona zostanie władza rodzicielska jego rodzicom lub też gdy zostanie on przysposobiony. Jeżeli opiekun doznaje przemijającej przeszkody w sprawowaniu opieki, wówczas sąd może na czas jej trwania ustanowić dla podopiecznego kuratora. Pojęcie „przeszkoda przemijająca” – jak powiedziano analizując art. 110 § 1 KRO dotyczący zawieszenia władzy rodzicielskiej (zob. rozdz. III, § 21, pkt II) – odnosi się do sytuacji, które czasowo uniemożliwiają wykonywanie zadań związanych ze sprawowaniem funkcji opiekuna i nie są to okoliczności dyskwalifikujące go jako osobę godną jej pełnienia (nie jest to więc np. popadnięcie w nałóg alkoholowy, lecz np. pobyt za granicą na stażu naukowym, szpitalne leczenie i rehabilitacja itp.). Przeszkoda przemijająca to z reguły taka, której kres stosunkowo dokładnie można oznaczyć już w momencie jej powstania. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje możliwość zwolnienia opiekuna z jego funkcji przed momentem wygaśnięcia opieki. Na żądanie opiekuna, o ile przemawiają za tym „ważne powody”, sąd może zwolnić go z pełnienia opieki. Owe ważne powody to takie, które powodują niemożliwość wywiązywania się opiekuna z jego obowiązków lub też wiążą się dla niego z nadmierną uciążliwością. Tytułem przykładu można wymienić pogorszenie stanu zdrowia, ciężką chorobę, zmianę miejsca zamieszkania, zmianę warunków pracy opiekuna uniemożliwiającą opiekunowi należyte wywiązywanie się ze swych obowiązków itp. Sąd ma natomiast obowiązek zwolnienia opiekuna z powierzonej mu funkcji, jeśli:

AKjvOgA= AK


250

1) nie jest on zdolny do sprawowania opieki z przyczyn faktycznych (np. istotne pogorszenie stanu zdrowia) lub prawnych (np. stracił pełną zdolność do czynności prawnych, został pozbawiony praw opiekuńczych), 2) dopuszcza się on czynów lub zaniedbań naruszających dobro podopiecznego np. wówczas, gdy rażąco zaniedbuje lub rażąco nadużywa swej pozycji opiekuna zachowując się w taki sposób, który – gdyby dotyczyło to zachowań rodziców względem dziecka – mogłyby stanowić podstawę pozbawienia władzy rodzicielskiej lub gdy dotyczy go inna z przeszkód do objęcia funkcji opiekuna wymieniona w art. 148 KRO. Przykładem nagannego zachowania jest też np. świadome nadużycie przez opiekuna uprawnień w zakresie umocowania do działania w imieniu podopiecznego i naruszenie w ten sposób jego interesu w zmowie z kontrahentem, przy czym bez znaczenia do oceny postępowania opiekuna jest to, że takie zachowanie – z mocy art. 58 § 1 KC – powoduje nieważność czynności1.

Należy podkreślić, że opieka służyć ma dobru podopiecznego, dlatego w przypadku, gdy sprawowana jest w sposób z tym dobrem sprzeczny, powstaje – wspomniany już – obowiązek poinformowania o tym sądu celem zmiany osoby opiekuna (art. 572 KPC). Obowiązek taki nałożono też w art. 17 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego na kierownika psychiatrycznego zakładu opieki zdrowotnej. Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, opiekun zwolniony ze sprawowania opieki ma obowiązek nadal prowadzić pilne sprawy związane z opieką, aż do czasu jej objęcia przez nowego opiekuna. Zwolnienie opiekuna nie powoduje ustania opieki. Trwa ona bowiem do momentu, w którym dziecko osiągnie pełnoletność lub któremukolwiek z jego rodziców zostanie przywrócona – choćby w ograniczonym zakresie – władza rodzicielska, albo też kończy się wraz ze śmiercią podopiecznego. Gdy małoletni osiągnie pełnoletność albo gdy przywrócona zostanie nad nim władza rodzicielska, opieka ustaje z mocy prawa. Jeżeli w chwili ustania opieki zachodzi przeszkoda do natychmiastowego przejęcia zarządu majątkiem przez osobę, która pozostawała pod opieką, ewentualnie przez jej przedstawiciela ustawowego lub spadkobierców, wówczas opiekun obowiązany jest nadal prowadzić pilne sprawy związane z zarządem majątku, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej. W razie zwolnienia opiekuna lub ustania opieki, opiekun obowiązany jest złożyć w ciągu 3 miesięcy rachunek końcowy z zarządu majątkiem. Do rachunku końcowego stosuje się odpowiednio przepisy o rachunku rocznym. Sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od obowiązku składania rachunku końcowego. Niezwłocznie po swym zwolnieniu lub po ustaniu opieki, opiekun obowiązany jest oddać osobie, która pozostawała pod opieką, albo jej przedstawicielowi ustawowemu lub spadkobiercom, zarządzany przez siebie majątek tej osoby.

1

Wyrok SN z 14.7.1992 r., II CRN 60/92, niepubl.

AKjvOgA= AK

§ 30. Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie

251

§ 30. Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie I. Wstęp Celem ubezwłasnowolnienia jest ochrona osób dotkniętych chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu uniemożliwiającym im samodzielne prowadzenie swoich spraw. Wbrew temu przesłaniu (ochrona słabszych), w odbiorze społecznym ubezwłasnowolnienie funkcjonuje przede wszystkim jako naznaczenie osoby, w stosunku do której jest orzekane. Potencjalny wnioskodawca często nie podejmuje więc kroków prawnych lękając się reakcji środowiska lub samej osoby wymagającej ubezwłasnowolnienia. Ta psychologiczna trudność powinna jednak być pokonywana. Warto zwrócić uwagę, iż ustawa o ochronie zdrowia psychicznego nakazuje kierownikom szpitali psychiatrycznych oraz domów pomocy społecznej kierowanie wniosków o ubezwłasnowolnienie, w tych przypadkach, w których spełnione są po temu przesłanki, a także nakłada na nich obowiązek informowania sądów o zaniedbywaniu obowiązków przez opiekunów prawnych osób przebywających w ich instytucjach. Należy podkreślić, że uchwalenie tej ustawy przyczyniło się do wzrostu społecznej rangi prawnej ochrony osób niepełnosprawnych intelektualnie, a w tym również instytucji ubezwłasnowolnienia (co pociągnęło za sobą dostrzegalne zmiany na lepsze w jej społecznym odbiorze). Wiąże się to m.in. z realizowaniem przez służby socjalne obowiązku podejmowania działań zmierzających do roztoczenia nad chorymi psychicznie wsparcia w środowisku ich zamieszkania (tzw. oparcie społeczne – art. 8 i 9 ustawy). Ubezwłasnowolnienie ma też szczególnie doniosłe znaczenie w pracy nauczycieli (zwłaszcza szkół specjalnych) i wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych, pracowników socjalnych zatrudnionych w domach pomocy społecznej. W wielu bowiem szkołach i placówkach uczą się lub przebywają dzieci niedorozwinięte umysłowo lub chore czy też zaburzone psychiczne, a mieszkańcami wielu domów pomocy społecznej są osoby również w taki sposób dotknięte przez los. Zagadnienia prawne związane z opieką nad osobą dorosłą całkowicie ubezwłasnowolnioną nie odbiegają znacznie od regulacji dotyczących opieki nad małoletnim. Omówienie tego zagadnienia w ramach wykładu prawa rodzinnego i opiekuńczego uzasadnione jest przede wszystkim tym, że opiekunami osób ubezwłasnowolnionych są z reguły ich najbliżsi, czyli małżonek, dziecko, rodzic. Mamy tu do czynienia z regulacjami prawa dotyczącego rodziny (ubezwłasnowolnienie), do których stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej, a więc instytucji należącej do kanonu prawa rodzinnego. Kodeks rodzinny i opiekuńczy poświęca opiece prawnej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną zaledwie 3 przepisy, przy czym w pierwszym z nich (art. 175 KRO) odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o opiece nad małoletnim. Dwa pozostałe uregulowania dotyczą doboru opiekuna i sposobu ustania opieki. Kodeks stanowi w nich, że:

AKjvOgA= AK


252

1) jeżeli nie byłoby to sprzeczne z dobrem ubezwłasnowolnionego – opiekę nad nim powinien sprawować przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż, jego ojciec lub matka (art. 176 KRO); Kryterium zgodności z dobrem ubezwłasnowolnianego będzie osiągnięte w przypadku przejawiania przez wymienionych solidarnej postawy z podopiecznym. Choroba psychiczna jest jednak często podłożem konfliktów rodzinnych, rozkładu więzi małżeńskiej i dlatego sąd musi wnikliwie badać sytuację, aby orzeczenie zapewniało ubezwłasnowolnionemu opiekę prawną osoby mu życzliwej.

2) opieka prawna nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie wygasa z mocy prawa wraz z uchyleniem ubezwłasnowolnienia lub zmianą ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe (art. 177 KRO).

II. Przesłanki ubezwłasnowolnienia Ubezwłasnowolnić można jedynie osobę: 1) chorą psychicznie 2) umysłowo niedorozwiniętą lub 3) w inny sposób zaburzoną psychicznie

która z tego powodu nie jest w stanie samodzielnie kierować swym postępowaniem

Pojęcie „choroba psychiczna” jest wyznaczone przez aktualny stan wiedzy medycznej – jego zakres jest więc zmienny. Prawnik powinien zdać się w tej materii na opracowania naukowe z tego zakresu1, a w toku prowadzonej sprawy – na opinię biegłego lekarza psychiatry. Uprawnione w rozważaniach prawniczych jest co najwyżej stwierdzenie wynikające z analizy dogmatycznej przepisów Kodeksu cywilnego, że nie każda choroba psychiczna, jak i nie każdy rodzaj niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń psychiki, jest podstawą do ubezwłasnowolnienia. Chodzi jedynie o takie ich przejawy, które powodują, iż dana osoba nie jest w stanie sama kierować swym postępowaniem. Tylko wówczas wymaga ona ustanowienia dla niej opieki prawnej i wsparcia ze strony prawnego opiekuna, gdyż tylko wówczas konieczne jest zapewnienie jej ochrony. Przez upośledzenie umysłowe rozumieć należy „zahamowany lub niepełny rozwój psychiczny charakteryzujący się przede wszystkim niedostatecznym poziomem inteligencji – zdolności poznawczych, mowy, czynności motorycznych i umiejętności społecznych”. Wyróżnia się 4 stopnie upośledzenia umysłowego w zależności od poziomu tzw. ilorazu inteligencji: lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie2. Zaburzenia psychiczne inne niż choroba psychiczna i upośledzenie umy słowe, to m.in. zaburzenia nerwicowe (stany lękowe, fobie, hipochondria, histeria), zaburzenia seksualne, uzależnienie alkoholowe, od leków lub od substancji psy1 Zob. zwłaszcza S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Warszawa 1997, s. 56 i nast. 2 Tamże, s. 62.

AKjvOgA= AK

§ 30. Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie

253

choaktywnych, czynniki psychiczne istotne dla chorób somatycznych (astma, wrzód żołądka) i inne1.

III. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia Osoby, które zostały całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności do czynności prawnych i nie mogą ich skutecznie dokonywać (czynności dokonane przez nich są nieważne). Wyjątkiem są umowy należące do umów zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 14 § 2 KC). Orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego powoduje więc, że osoba pełnoletnia (lub niepełnoletnia, która ukończyła 13 lat) traci zdolność do dokonywania czynności prawnych. Nie mogąc skutecznie ich dokonywać, nie może korzystać z praw i wolności z tym związanych, ale również nie może działać na swą niekorzyść (nie może np. ponieść negatywnych konsekwencji swych działań dokonanych za czyjąś namową). Przy czynnościach prawnych – dla ich skuteczności – musi być bowiem reprezentowana przez prawnego opiekuna. Osoby dorosłe, które zostały ubezwłasnowolnione częściowo nie podlegają opiece prawnej, lecz sąd ustanawia dla nich kuratelę i wyznacza kuratora. Mają one ograniczoną zdolność do czynności prawnych, co przejawia się w możliwości dokonywania wszelkich czynności prawnych, jednakże za zgodą przedstawiciela ustawowego (kuratora). Bez owej zgody osoba ta może zawierać jedynie umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, może też dysponować swym zarobkiem i przedmiotami oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku. Tak więc podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest ograniczenie osoby pełnoletniej w jej zdolności do dokonywania czynności prawnych, zaś skutkiem całkowitego ubezwłasnowolnienia jest całkowite pozbawienie tej zdolności. Pamiętać jednak trzeba i o tym, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo (a tym bardziej osoba ubezwłasnowolniona całkowicie) – nie mając pełnej zdolności do czynności prawnych – nie może również m.in.: 1) sprawować władzy rodzicielskiej nad swym dzieckiem (art. 94 § 1 i 3 KRO), 2) przysposobić dziecka (art. 1141 § 1 KRO), 3) sporządzić testamentu (art. 944 § 1 KC), 4) brać biernego i czynnego udziału w wyborach. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może ponadto np. zawrzeć związku małżeńskiego (art. 11 KRO).

1

S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, op. cit., s. 63.

AKjvOgA= AK


254

IV. Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie – wybrane informacje proceduralne (art. 544–560 KPC) Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. W braku miejsca zamieszkania, właściwy jest sąd miejsca jej pobytu. Z racji rangi spraw o ubezwłasnowolnienie, w których idzie wszak o ingerencję w sferę wolności człowieka, sąd rozpoznaje je w składzie 3 sędziów zawodowych. Wniosek o wszczęcie postępowania może zgłosić małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy (np. opiekun prawny 15-letniego głęboko upośledzonego dziecka), a także prokurator. Krewni nie mogą złożyć wniosku, jeżeli dotyczyłby on osoby, która ma przedstawiciela ustawowego. Wbrew potocznemu mniemaniu, kompetencji do złożenia wniosku nie ma żadna inna osoba ani też instytucje, takie jak: ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, szpitale psychiatryczne czy też placówki opiekuńczo-wychowawcze. Widząc konieczność orzeczenia ubezwłasnowolnienia danej osoby, mogą one wystąpić ze stosownym wnioskiem do prokuratora. Ten zaś – po zapoznaniu się z okolicznościami – jeśli uzna to za celowe, wystąpi następnie do sądu. Wniosek złożyć można na rok przed osiągnięciem pełnoletności przez osobę, której postępowanie ma dotyczyć. Chodzi o to, by uniknąć sytuacji, w której spóźnione orzeczenie doprowadziłoby do niepowetowanych strat dla interesów takiej osoby. Kto zgłosi wniosek w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny. Dla ochrony przed nieuzasadnionym wszczęciem postępowania o ubezwłasnowolnienie wprowadzono obowiązek przedstawienia świadectwa lekarskiego, wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której wniosek dotyczy lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności tej osoby. Jeśli powodem ubezwłasnowolnienia jest pijaństwo, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli jest nim narkomania – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Sąd rozpoznając sprawę opiera się m.in. na opinii biegłych psychiatrów. Może też zarządzić obserwację osoby w szpitalu psychiatrycznym, która ma być ubezwłasnowolniona. W trakcie postępowania sąd ma też obowiązek wysłuchania tej osoby, co powinno odbyć się w obecności lekarza. W postanowieniu o ubezwłasnowolnienie sąd orzeka o tym, czy jest ono całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, jeśli owe przyczyny ustaną. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, przesyła do sądu opiekuńczego odpis prawomocnego postanowienia. Na tej podstawie sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie o ustanowienie opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub kuratora – dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

AKjvOgA= AK

§ 31. Kuratela

255

Wniosek o uchylenie albo o zmianę ubezwłasnowolnienia mogą zgłosić: małżonek osoby, której dotyczy postępowanie, krewni w linii prostej, rodzeństwo, jego opiekun prawny, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, sam ubezwłasnowolniony, a ponadto uchylenie może nastąpić z urzędu.

V. Sprawowanie opieki prawnej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną Niemalże w całej rozciągłości należy w tym miejscu odesłać do uwag na temat sprawowania opieki prawnej nad osobą małoletnią. Także i tu opieka prawna sprowadza się do pieczy nad osobą, pieczy nad majątkiem i reprezentacji ustawowej, a jej sprawowanie, które podlega nadzorowi sądu, może być zawieszone lub uchylone. Specyfika sprawowania opieki prawnej nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie jest inna niż opieka nad dziećmi, a wynika to ze stanu psychicznego, dorosłości, faktu posiadania majątku, bycia małżonkiem oraz innych cech, które u małoletnich z reguły nie występują (np. małżeństwo) czy występują sporadycznie (np. posiadanie majątku, zapadnięcie na chorobę psychiczną). Specyfikę tę odzwierciedla orzecznictwo. Wśród istotnych spraw podopiecznego będącego osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie, a więc takich, w których opiekun działa za zgodą sądu opiekuńczego, Sąd Najwyższy wskazał na: 1) złożenie żądania zaniechania przez sąd orzekania o winie w procesie rozwodowym1, 2) wytoczenie sprawy o rozwód2. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe.

§ 31. Kuratela Podobnie, jak opieka prawna, również kuratela nie jest instytucją prawa rodzinnego, lecz zaliczyć ją należy do osobowego prawa cywilnego (jako taka przynależy do prawa dotyczącego rodziny). Informacje na temat istotnych cech kurateli dobrze jest wymienić na tle cech opieki prawnej: 1) kuratelę i opiekę prawną ustanawia się w przypadkach przewidzianych w ustawie, jednakże jeśli chodzi o kuratelę, to ustanawia się ją również wtedy, gdy jest to

1 2

Orzeczenie SN z 3.6.1954 r., II C 1670/53, niepubl. Orzeczenie SN z 24.4.1956 r., I CR 540/55, RPEiS 1958, z. 1, s. 312.

AKjvOgA= AK


256

2) 3) 4)

5) 6) 7)

8)

konieczne do ochrony interesu ogólnego lub zasługującego na ochronę interesu indywidualnego; ich sprawowanie podlega nadzorowi sądu; w zakresie nieuregulowanym przez przepisy, które przewidują ustanowienie kuratora (są one lakoniczne), stosuje się do kurateli odpowiednio przepisy o opiece; co do zakresu zadań, to opiekun sprawuje ogólnie ujętą pieczę nad osobą oraz majątkiem podopiecznego i jest jego przedstawicielem ustawowym, natomiast zakres działania kuratora sprowadza się w zasadzie do ochrony interesów majątkowych i to często odnoszących się do jakiegoś jednego ich aspektu (bywa, że do jednej czynności prawnej z tym związanej), poza tym kurator nie zawsze jest przedstawicielem ustawowym osoby, dla której ustanowiono kuratelę; opieka ustanawiana jest przez sąd opiekuńczy, podobnie – kuratela, która może być ustanawiana również przez sąd orzekający w danej sprawie, a także przez inny podmiot (notariusza, organ administracji); ustanowienie opieki następuje z urzędu, gdy tymczasem ustanowienie kurateli może nastąpić zarówno z urzędu, jak i na wniosek osoby zainteresowanej lub prokuratora; opieka prawna z założenia jest instytucją trwałą (kończy ją uzyskanie pełnoletności, niekiedy dopiero śmierć), zaś kuratela ma charakter tymczasowy (często ustanawia się ją np. do dokonania jednej czynności prawnej), tzn. z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, organ państwowy, który ustanowił kuratora, uchyli kuratelę, gdy odpadnie cel jej ustanowienia. Jeżeli zaś kurator został ustanowiony do załatwienia poszczególnej sprawy, kuratela ustaje z chwilą ukończenia tej sprawy; ze sprawowaniem opieki nie wiąże się, co do zasady, uzyskanie wynagrodzenia, co jest regułą przy wypełnianiu funkcji kuratora, który ma prawo do wynagrodzenia.

Organ państwowy, który ustanowił kuratora, przyzna mu na jego żądanie stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli. Wynagrodzenie pokrywa się z majątku osoby, dla której kurator jest ustanowiony, a jeżeli osoba ta nie ma majątku, wynagrodzenie pokrywa ten, na czyje żądanie kurator został ustanowiony. Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy kuratora jest nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Ustanowienie kuratora przewidziane jest m.in.: 1) dla osób częściowo ubezwłasnowolnionych (art. 16 § 2 KC); Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, kiedy sąd opiekuńczy tak postanowi. W takim przypadku jest on uprawniony i zobowiązany do działań określonych w postanowieniu sądu opiekuńczego. Jeśli sąd nie wyda postanowienia, o którym mowa w art. 181 § 1 KRO, wówczas kurator jest doradcą osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i jej przedstawicielem ustawowym we wszelkich czynnościach prawnych wymienionych w art. 17 KC. W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, kuratela ustaje z mocy prawa.

AKjvOgA= AK

§ 31. Kuratela

257

W postanowieniu z 8.9.1970 r.1 SN orzekł, że „Uprawnienia kuratora osoby częściowo ubezwłasnowolnionej do działania w procesie (art. 66 KPC) odnoszą się do wszystkich spraw wynikłych z czynności, których osoba taka nie może dokonać samodzielnie, choćby postanowienie sądu opiekuńczego nie zawierało upoważnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej (art. 181 KRO)”. Podobnie Sąd Najwyższy orzekł w post. z 30.9.1977 r.2: „Kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenie swoim prawem (art. 17 KC) również w tym wypadku, gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej do zarządzania jej majątkiem”.

2) dla dzieci poczętych (art. 182 KRO); Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka.

3) dla osób ułomnych (art. 183 § 1 KRO); Ustanawia się go na wniosek osoby ułomnej, jeżeli potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju, a zakres uprawnień i obowiązków kuratora określa sąd opiekuńczy. Kuratelę uchyla się na żądanie osoby ułomnej, dla której była ustanowiona. Curator debilis nie jest przedstawicielem osoby ułomnej. Jego rola polega na niesieniu pomocy w zakresie powodowanym trudnościami, na jakie osoba ułomna napotyka przy załatwianiu codziennych spraw ze względu na kalectwo.

4) do reprezentowania strony postępowania prawnego nieznanej z miejsca pobytu (art. 184 § 1 KRO); Jego rolą jest przede wszystkim ustalenie miejsca pobytu osoby nieobecnej i zawiadomienie jej o stanie sprawy. Do ochrony praw osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich spraw, a nie ma pełnomocnika, ustanawia się kuratora. To samo dotyczy wypadku, gdy pełnomocnik nieobecnego nie może wykonywać swoich czynności albo gdy je wykonuje nienależycie. Kurator powinien przede wszystkim postarać się o ustalenie miejsca pobytu osoby nieobecnej i zawiadomić ją o stanie jej spraw.

5) dla nieżyjącego domniemanego ojca w postępowaniu o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa (art. 84 § 2 KRO); 6) do sprawowania zarządu majątkiem dziecka rodziców, których władza rodzicielska została ograniczona (art. 109 § 3 KRO); 7) do zastąpienia przedstawiciela ustawowego (art. 98 § 2, art. 157, art. 159 § 1 i art. 178 § 2 KRO); 8) do spadku (art. 666 § 1 KPC) i w wielu innych przypadkach.

1 2

II CZ 115/70, OSNCP 1971, Nr 6, poz. 104. III CRN 132/77, OSNCP 1978, Nr 11, poz. 204.

AKjvOgA= AK


258

Pytania kontrolne:

1. Wymień sytuacje, w jakich dochodzi do ustanowienia opieki. 2. Czy sąd ustanowi opiekę, gdy matka dziecka nie żyje, a ojciec ma władzę rodzicielską ograniczoną przez umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej? 3. Kto może zostać opiekunem prawnym? 4. Jakie są przesłanki ubezwłasnowolnienia? 5. Czy dyrektor domu pomocy społecznej może wystąpić do sądu o ubezwłasnowolnienie mieszkańca domu? 6. Co to jest zdolność do czynności prawnych i jaki jej zakres przysługuje: dziecku w wieku 10 lub 16 lat, ubezwłasnowolnionej częściowo osobie dorosłej, ubezwłasnowolnionej całkowicie osobie dorosłej? 7. Jakie ma uprawnienia i obowiązki opiekun? 8. Porównaj instytucje opieki i kurateli.

Zagadnienia problemowe: Starzenie się społeczeństwa sprawia, że coraz większa liczba osób z racji podeszłego wieku wymagać będzie wsparcia. Często będą to osoby znakomicie funkcjonujące intelektualnie, ale nieradzące sobie pod względem fizycznym, jednak najczęściej zarówno fizycznie, jak i intelektualnie będą zmuszone korzystać z pomocy innych osób. Czy obecna formuła opieki i kurateli jest dostatecznie elastyczna i daje szansę na skuteczne wspieranie seniorów w najrozmaitszych sytuacjach, jakie mogą być ich udziałem?

AKjvOgA= AK

INDEKS RZECZOWY Liczby przy hasłach oznaczają numery stron.

A

– reprezentacja ustawowa dziecka 152–153 – w rozumieniu Konwencji o Prawach Dziecka 11 – wychowanie i kierowanie 147–150 – zasada dobra dziecka 24 – zob. Prawa dziecka Dylematy związane ze sztucznym wspieraniem ludzkiej prokreacji 138–139

Adopcja – zob. Przysposobienie Akt notarialny 91 Akta stanu cywilnego – zob. Stan cywilny Alimentacja – zob. Obowiązek alimentacyjny C Choroba psychiczna – jako przesłanka ubezwłasnowolnienia 252–253 – mężczyzny występującego o zaprzeczenie ojcostwa 126–128 – nupturienta 48–50

F Fundusz alimentacyjny 233–236 K Kodeks rodzinny i opiekuńczy – a Kodeks cywilny 3–4 – nowelizacje 7–10 Konkordat 8, 57 Konkubinat 41–43 Konstytucja RP 6–7 Kontakty rodziców i osób bliskich z dzieckiem 185–189 – egzekwowanie orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem 189 – kontakty z innymi osobami niż rodzice i kontakty z dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej 188–189 – spory dotyczące kontaktów z dzieckiem 186–188

D Dziecko 19–21 – imię i nazwisko 190–192 – kontakty z rodzicami 111–112 – kontakty z osobami bliskimi 185–189 – kurator dla dzieci poczętych 257 – kurator majątku dziecka 257 – majątek dziecka 150–152 – nienarodzone 19–21 – piecza nad majątkiem dziecka 150–152 – piecza nad osobą dziecka 147–150, 245 – plan wychowawczy 110 – pojęcie 11

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

260 Konwencja Praw Człowieka 11 Kuratela 255–258 – a opieka 255–256 – dla częściowo ubezwłasnowolnionych 256–257 – dla dzieci poczętych 257 – dla osoby nieznanej z miejsca pobytu 257 – dla osób ułomnych 257 – dla sprawowania zarządu majątkiem dziecka 257 – do spadku 257 – do zastąpienia przedstawiciela ustawowego 257 Kurator sądowy 31

– formy zawarcia małżeństwa 55–60 – – wyznaniowa 56–60 – – zawarcie małżeństwa przed kierownikiem USC 55–56 – nazwisko małżonków 65–66 – obowiązek wspólnego pożycia 60–61 – obowiązek współdziałania dla dobra rodziny 60, 61–64 – obowiązek wzajemnej pomocy 61–64 – odpowiedzialność solidarna za długi 63–64 – pojęcie i funkcja małżeństwa 37–38 – prawa i obowiązki małżonków 60–65 – standard międzynarodowy prawa małżeńskiego 40–41 – ustanie 95–99 – – rozwód 98–99 – – separacja 98–99 – – sposoby 96 – – zasada trwałości małżeństwa 96–98 – w Konstytucji RP 19 – wzajemna reprezentacja 64–65 – zasady prawa małżeńskiego 38–40 – – monogamii 38–39 – – równouprawnienia 39–40 – – świeckości 40 – – trwałości związku małżeńskiego 40 – zawarcie związku małżeńskiego 43–60 – – forma świecka 55–56 – – forma wyznaniowa 57–60 – – małżeństwo niezawarte 44–46 – – oświadczenie o zawarciu małżeństwa 44–45 – – przesłanki unieważnienia zawartego związku małżeńskiego 46–55 – – przesłanki zawarcia 43–46 – – przez pełnomocnika 43–44 – zob. Rozwód, Separacja, Unieważnienie małżeństwa Mediacja 27–28 – cel 28 – podstawowa cecha 27 – umowa 27 Mediator 27–28 Mieszkanie 114–115

M Macierzyństwo – ustalenie i zaprzeczenie 124–125 – zastępcze 138–139 Małżeńskie ustroje majątkowe 67–95 – standardy międzynarodowe 70–71 – umowne ustroje majątkowe 91–95 – ustawowy ustrój majątkowy (wspólność ustawowa) 69–70, 71–91 – – majątki osobiste 71–72 – – – przesunięcia składników między majątkami 86–87 – – – składniki 72–76 – – – surogacja 75 – – odpowiedzialność małżonków za zobowiązania 84–86 – – pojęcie zarządu 76–77 – – składniki 72–76 – – ustanie 87–91 – – zarząd majątkiem a ochrona osób trzecich 79–80 – – zarząd majątkiem wspólnym 76–84 – – zarząd po nowelizacji KRO z 17.6.2004 r. 79–80 – – zarząd przed nowelizacją KRO z 17.6.2004 r. 81–83 – ustrój podstawowy 64 – ustrój przymusowy 87–90 Małżeństwo 17, 19, 36–121 – a inne formy trwałego pożycia 41–43 – akt małżeństwa 45

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

261

N

– – postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie 254–255 – – przesłanki 252–253 – – skutki 253 – – sprawowanie opieki prawnej 255 – pojęcie i funkcja 239–241 – standard międzynarodowy 241 – prawo opiekuńcze 239–258 Organizacje pozarządowe, Kościół katolicki oraz inne związki wyznaniowe 34–35 Organy pomocy społecznej 34 Oświadczenie woli – uznającego dziecko 130–133 – wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa 53–54 – zawierających związek małżeński 44–45 – zgoda na przysposobienie 200–204

Nazwisko – małżonków 65–66 – nazwisko i imię dziecka 190–192 O Obowiązek alimentacyjny 215–238 – charakter prawny 217 – forma świadczeń 228–229 – funkcja społeczna 215–217 – jako zaspokajanie potrzeb rodziny 63 – kolejność obowiązku 220–223 – niealimentacja jako czyn karalny 237–238 – pojęcie 217 – procedura dochodzenia alimentów 231–233 – przedawnienie roszczeń 231 – przesłanki 219–228 – – możliwości zarobkowe i majątkowe 226–227 – – osoby uprawnione i zobowiązane do alimentacji 219–220 – – pasierba lub pasierbicy względem ojczyma lub macochy 228 – – usprawiedliwione niezaspokojone potrzeby 223–226 – – zgodność z zasadami współżycia społecznego 227–228 – sposób realizacji 228–231 – standardy międzynarodowe 218–219 – ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów 233–236 – zabezpieczenie wykonania 230–231 – zmiana wysokości świadczeń 229 Opieka prawna – a piecza zastępcza 240 – a władza rodzicielska 240 – opieka nad małoletnim 242–250 – – nadzór sądu opiekuńczego 248–249 – – opiekun 242–245 – – sprawowanie 245–248 – – ustanowienie 242 – – zwolnienie opiekuna i ustanie opieki 249–250 – opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie 251–255

P Pakty Praw Człowieka 11 Piecza zastępcza 160–180 – forma pieczy zastępczej i specyfika ich funkcjonowania 166–171 – – rodzinne formy pieczy zastępczej 166–167 – – rodziny zastępcze a przysposobienie 167–169 – funkcja społeczna 164–165 – instytucjonalne formy pieczy zastępczej 169–171 – ocena zasadności pobytu dziecka w pieczy zastępczej i ocena funkcjonowania rodzinnych form tej pieczy 173–174 – osoby pełniące funkcję rodziny zastępczej lub prowadzące rodzinny dom dziecka 172–173 – piecza nad dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej 174–177 – pojęcie 161–162 – prawo rodziców do styczności z dzieckiem 188–189 – procedura 183–184 – rodzina zastępcza 166–171 – – a przysposobienie 167–169

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

262 – – osoby pełniące funkcje rodziny zastępczej 172–173 – – rodzaje rodzin zastępczych 166–167 – sprawowanie pieczy zastępczej 174–177 – standardy międzynarodowe 162–164 – typy placówek opiekuńczo-wychowawczych 169–171 – usamodzielnianie wychowanków 177–180 – wsparcie socjalne dla wychowanków pieczy zastępczej 177–180 – – pomoc dla osób usamodzielnianych 178–180 – – świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania wychowanków rodzinnych form pieczy 177–178 Placówki opiekuńczo-wychowawcze 169–171 Pochodzenie dziecka – domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki 126–129 – dowody w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka 137–138 – standard międzynarodowy 123 – sztuczne wspieranie prokreacji 138–139 – ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa – – zob. Macierzyństwo – ustalenie ojcostwa dziecka kobiety niezamężnej 129–136 – – sądowe ustalenie ojcostwa 134–136 – – – a nazwisko dziecka 190–192 – – – domniemanie ojcostwa z art. 85 KRO 134–135 – – – treść wyroku 136 – – uznanie ojcostwa 130–133 – – – charakter prawny 131–133 – – – przesłanki 130–132 – – – skutki 132 – – – ustalenie bezskuteczności uznania 132–133 – ustalenie ojcostwa dziecka kobiety zamężnej 126–129 – zaprzeczenie ojcostwa 126–129 Pokrewieństwo 17, 21, 219 – jako przesłanka powstania obowiązku alimentacyjnego 219

– jako przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego 51–52 – jako rodzaj więzi rodzinnoprawnej 21 – stopień pokrewieństwa 21–22 – w linii bocznej 21–22 – w linii prostej 21–22 Pomoc społeczna 8 Postępowanie w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej i pieczy zastępczej 180–185 – postępowanie o odebranie dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej lub opiece 184–185 – pozycja prawna dziecka w sprawach dotyczących ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej 180–183 – umieszczanie dzieci w pieczy zastępczej 183–184 Powinowactwo 17, 22–23 – jako przesłanka powstania obowiązku alimentacyjnego 219–220 – jako przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego 52–53 – jako rodzaj więzi rodzinnoprawnej 22–23 – linie i stopnie 22–23 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka 10 Pozycja rodziców względem dziecka w świetle standardów międzynarodowych i Konstytucji RP 140–143 Prawa dziecka – do kontaktowania się z rodzicami 111–112 – do pieczy zastępczej 164–165 – do życia w rodzinie 162–164 – katalog praw według Konwencji o Prawach Dziecka 11–12 – w Konstytucji RP 6–7 Prawa i obowiązki małżonków 60–65 – obowiązek współdziałania dla dobra rodziny 61–64 – obowiązek wzajemnej pomocy 61 – ustrój podstawowy stosunków majątkowych małżonków 64

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

263 Przerywanie ciąży 20 Przeszkody małżeńskie 59 – choroba psychiczna lub/ i upośledzenie umysłowe 59 – pokrewieństwo 59 – powinowactwo 59 – ubezwłasnowolnienie całkowite 59 – wiek 59 – wielożeństwo 59 – więź adopcyjna 59 Przysposobienie 17, 193–215, 220 – a stan cywilny 28–30 – pojęcie i funkcja 193–196 – preadopcja 205 – procedura 213–214 – przesłanki – – dobro dziecka 197–198 – – dotyczące przysposabiającego 200 – – dotyczące przysposabianego 199–200 – – wiek stron 200–201 – – związane z przysposobieniem zagranicznym 204–205 – rodzaje przysposobień – – całkowite 209–210 – – niepełne 205–207 – – pełne 207–209 – rozwiązanie 210–213 – – legitymacja czynna w sprawach o rozwiązanie przysposobienia 212 – – skutki 212–213 – – sprzeczność rozwiązania przysposobienia z dobrem dziecka 212 – – „ważne powody” 210–212 – standardy międzynarodowe 197 – wspólne 198–199 – zgoda na przysposobienie – – blankietowa 209 – – charakter prawny 200–201 – – przysposabianego 201–202 – – rodziców przysposabianego 202–204 – – współmałżonka 202

– wspólne pożycie małżonków 60–61 – wzajemna reprezentacja małżonków 64–65 Prawa rodziny – autonomii wobec państwa 6 – do prywatności 6 – prymat w wychowaniu dzieci 6 Prawo dotyczące rodziny – istota 5–6 – źródła 10–16 Prawo opiekuńcze 4–5 Prawo rodzinne – a prawo cywilne 3–4 – a prawo dotyczące rodziny 5–6 – istota 3–4 – zasady 24–28 – – autonomii rodziny 25 – – dobra dziecka 24 – – mediacyjnego rozwiązywania spraw rodzinnych 27–28 – – ochrony prywatności życia rodzinnego 25 – – ochrony rodziny 24–25 – – pomocniczości 25 – – prawa małżeńskiego 26–27 – – – zob. Małżeństwo – – prymatu rodziców w wychowaniu dzieci 6, 26 – – solidarności grupy rodzinnej 24, 26 – – świeckości 24 – źródła 6–16 – – zob. Prawo dotyczące rodziny, Standard międzynarodowy prawnej ochrony rodziny Procedura – dowody w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka 136–138 – ingerencje sądu w sferę władzy rodzi cielskiej i objęcie pieczą zastępczą 180–185 – obowiązki alimentacyjne 231–236 – rozwód 116–118 – separacja 118–121 – unieważnienie małżeństwa 54–55 Prokurator 32 Prokuratura 32

R Rodzina 17–19 – autonomia 25 – członkowie rodziny 17–23

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

264

Standard międzynarodowy prawnej ochrony rodziny – dokumenty 10–14 – małżeńskie ustroje majątkowe 70–71 – obowiązki alimentacyjne 218–219 – opieka prawna 241 – piecza zastępcza 162–164 – pochodzenie dziecka 123 – przysposobienie 197 – rodzice – dzieci (władza rodzicielska) 140–143 – rozwód i separacja 98–99 – zawarcie małżeństwa 40–41 – „życie rodzinne” według Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 18

– definiowanie w przepisach prawa 14–16 – istotne sprawy rodziny 62 – niepełna 18 – ochrona rodziny 4–5, 24–25 – ochrona rodziny a zarząd majątkiem 81–84 – zastępcza – – zob. Piecza zastępcza Rozwód 98–99, 99–118 – procedura 116–118 – przesłanki – – rozkład pożycia małżeńskiego 101–103 – – wyłączające rozwód 103–107 – skutki rozwodu 107–116 – – dostarczanie środków utrzymania 112–114 – – kontakty z dzieckiem po rozwodzie 111–112 – – korzystanie z mieszkania po rozwodzie 114–115 – – podział majątku wspólnego 115 – – wina rozkładu pożycia 108–110 – – władza rodzicielska po rozwodzie 110–111 – standard międzynarodowy 98–99 Rzecznik Praw Dziecka 33–34 Rzecznik Praw Obywatelskich 32–33

U Ubezwłasnowolnienie – jako podstawa ustanowienia kurateli 256–257 – jako podstawa ustanowienia opieki prawnej 251–252 – procedura 254–255 – przesłanki 252–253 – skutki prawne 253 – sprawowanie opieki prawnej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną 255 Umowy dwustronne 14 Unieważnienie małżeństwa – konwalidacja wadliwie zawartego związku 48 – procedura 53–55 – przesłanki 46–55 – – choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy 48–50 – – pokrewieństwo 51–52 – – powinowactwo 52–53 – – ubezwłasnowolnienie całkowite 48 – – wady oświadczeń woli o zawarciu 53–54 – – wady pełnomocnictwa 46 – – wiek nupturientów 47–48 – – wielożeństwo 50–51 – – więź adopcyjna 53 Uznanie ojcostwa – zob. Pochodzenie dziecka

S Sąd rodzinny 30–31 Separacja 8, 98–99, 118–121 – funkcja społeczna 118 – procedura 120–121 – przesłanki 119 – skutki 119–120 – standard międzynarodowy 98–99 – zniesienie 121 Stan cywilny 28–30 – akt małżeństwa 45–46 – akta stanu cywilnego 29 – charakter prawny 28–30 – niepodzielność stanu cywilnego 28 – skutki 29 Stan osobisty 30

AKjvOgA= AK

Indeks rzeczowy

265

W

– treść i sprawowanie władzy rodzicielskiej 147–153

Władza rodzicielska 143–160 – charakter prawny 144–146 – ingerencje sądu w sferę władzy rodzicielskiej 153–160 – – ograniczenia 154–156 – – pozbawienie 156–160 – – zawieszenie 153–154 – piecza nad majątkiem dziecka 150–152 – piecza nad osobą dziecka 147–150 – powstanie i wygaśnięcie 146–147 – reprezentacja ustawowa dziecka 152–153 – terminologia 143–144

Z Zasady prawa rodzinnego – zob. Prawo rodzinne Zasady współżycia społecznego 3–4, 104–107 Związki homoseksualne 43 Ź Źródła prawa – dotyczącego rodziny 10–16 – rodzinnego 6–10 – zob. Standardy międzynarodowe

AKjvOgA= AK

AKjvOgA= AK

Prawo Rodzinne i Opiekuńcze

Recommend Documents