1.POJAM KRIVICNOG PRAVA Osnovni cilj i svrha postojanja krivicnog prava kao grane pozitivnog prava jeste obavljanje zastitne funkcije.Ta se zastita ostvaruje propisivanjem odredjenih ponasanja kao krivicnih djela i propisivanjem krivicnih sankcija za ta djela,kao i uslova za njihovu primenu prema uciniocima krivicnih djela.Krivicno pravo je zakonsko pravo tj.pravo koje je zasnovano na zakonu.Za razliku od ostalih grana prava u kojima i drugi pravni akti sadrze pravne norme,jedini akt kojim se moze propisati krivicnopravna norma jeste zakon.Krivicno pravo proglasava odredjena ljudska ponasanja krivicnim djelima istovremeno predvidjajuci za njih kaznu,odnosno neku drugu krivicnu sankciju.Njegov cilj jeste da djeluje na ponasanje covjeka.Krivicno pravo moze da funkcionise samo ako primjena krivicnih sankcija u jednom drustvu predstavlja izuzetak,ako se one primjenjuju samo u odnosu na jedan manji broj clanova tog drustva.Krivicno pravo shvaceno kao sistem zakonskih normi i kao dio pozitivnog prava,polazeci od tradicionalne podjele na krivicno pravo u objektivnom i subjektivnom smislu,predstavljalo bi krivicno pravo u objektivnom smislu.Krivicno pravo u subjektivnom smislu jeste pravo na kaznjavanje (ius puniendi).Ono pripada samo drzavi.Ostvarivanje tog prava zasniva se na drzavnoj prinudi,te je stoga i krivicno pravo kao grana prava i kao dio javnog prava izrazito drzavno pravo.U pogledu naziva ove grane prava u vecini zemalja koristi se naziv kazneno pravo.Naziv krivicno pravo koji se kod nas koristi od kraja XIX-vijeka,prihvatljiviji je ne samo za-to sto danas kazna nije jedina krivicna sankcija,vec i zato sto se on vezuje za centralni po-jam na kome se zasniva krivicno pravo,za krivicu.Krivicno pravo i krivicne sankcije nisu jedino sredstvo kojma se mogu suzbijati dru-stveno opasna ponasanja.Da bi se zastitilo od takvih ponasanja,savremeno drustvo ima na raspolaganju vise mogucnosti i sredstava.Ta sredstva po svojoj prirodi mogu biti vrlo razlicita.Uobicajena je njihova podjela na represivna i preventivna.Prva za cilj imaju pri-mjenu sankcije u odnosu na vec ucinjeno krivicno djelo,okrenuta su proslosti,dok se dru-gima nastoji sprijeciti drustveno opasno ponasanje prije nego sto je ucinjeno tj.okrenuta su ka buducnosti.U represivna sredstva se prije svega ubraja krivicno pravo,a u preventi-vna razne mjere i aktivnosti u oblasti socijalne politike shvacene u najsirem smislu. 2.POJAM KRIVICNOG ZAKONA I KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA Krivicni zakon je zakonska norma kojom se regulise neko pitanje iz oblasti krivicnog prava,bilo njegovog opsteg,bilo posebnog dijela.Krivicno zakonodavstvo se moze odrediti kao skup,ili sistem krivicnih zakona koji va-ze u jednoj zemlji,pod cime se podrazumijevaju svi zakoni koji regulisu krivicnopravnu materiju.Krivicno zakonodavstvo u Srbiji cine KZ,kao i Zakon o maloljetnim uciniocima krivi-cnih djela i krivcnopravnoj zastiti maloljetnih lica,a u Crnoj Gori Krivicni zakonik Repu-blike Crne Gore,kao i sporedno krivicno zakonodavstvo tj.krivicnopravne odredbe koje sadrze pojedini zakoni obe republike,odnosno drzave clanice.Osim razlikovanja na materijalno i procesno krivicno zakonodavstvo,u okviru materi-jalnog krivicnog zakonodavstva pravi se distinkcija izmedju osnovnog i posebnog (spore-dnog) krivicnog zakonodavstva.U Srbiji se osnovno krivicno zakonodavstvo nalazi u Krivicnom Zakoniku Rpeublike Srbije i ZOMUKD,a u Crnoj Gori u Krivicnom Zakoniku Republike Crne Gore.Posebno,ili sporedno krivicno zakonodavstvo nalazi se u zakonima koji regulisu vrlo razlicite oblasti. 3.MJESTO KRIVICNOG PRAVA U PRAVNOM SISTEMU Krivicno pravo zajedno sa ostalim granama prava cini pravni sistem jedne zemlje.To podrazumijeva medjusobnu povezanost pojedinih grana prava.Naime ono nema neku jasno ogranicenu oblast drustvenih odnosa koju samostalno regulise.To su sfere koje su vec predmet
regulisanja pojedinih grana prava u kojima,u izvjesnim slucajevima,krivi-cno pravo mora da intrevenise jer pravna zastita putem drugih grana prava nije dovoljna. 3.1.Krivicno pravo i kazneno pravo u sirem smisluKazneno pravo u sirem smislu obuhvata vise grana prava koje su srodne,ili imaju iste ciljeve i koje se medjusobno dopunjavaju.Osim krivicnog prava koje se ponekad naziva i materijalnim krivicnim pravom,tu spadaju krivicno procesno pravo,krivicno izvrsno pra-vo,pravo o privrednim prestupima i prekrsajno pravo.Odnos krivicnog prava i krivicnog procesnog prava moze se ukratko odrediti kao odnos sustine i forme tj.krivicno procesno pravo omogucava primjenu krivicnog prava.Krivicno izvrsno pravo regulise postupak izvrsenja krivicnih sankcija i takodje je u fu-nkciji primjene krivicnog prava tj.omogucava finalni stadijum te primjene.Odnos krivicnog prava,prava o privrednim prestupima i prekrsajnog prava odredjen je prije svega vrstom i karaktera delikata koje ove tri grane prava predvidjaju.To su:krivicna djela,privredni prestupi i prekrsaji. 3.2.Krivicno pravo i Ustavno pravo - Modjusobnu vezu ove dvije grane prava karakterise prije svega to sto i krivicno pravo, kao i druge grane prava,mora da polazi od odredjenih ustavnih nacela.U tom pogledu po-seban znacaj za krivicno pravo imaju neka ustavna nacela,kao sto je nacelo zakonitosti. Osim toga,ustavno pravo regulise i neka pitanja koja spadaju u krivicnopravnu materiju te ih je u krivicnom pravu neophodno konkretizovati.To je slucaj kada ustav nalaze krivi-cnopravnu zastitu nekih vrijednosti,bilo eksplicitno sto je redje,bilo tako sto jamci odre-djena parva i slobode gradjana od kojih mnoga zahtijevaju po svojoj prirodi i krivicno-pravnu zastitu. 3.3.Krivicno pravo i druge grane prava - Krivicno pravo nastoji da pruzi zastitu vrlo heterogenim sdobrima,i zbog toga ima veze sa skoro svim granama prava.Ponekad se kaze da je krivicno pravo poslednja linija u odbrani drustva.Otuda postoji supsidijarni i akcesorni karakter krivicnog prava.Supsidija-rni karakter krivicnog prava podrazumijeva da krivicnopravna intervencija dolazi u obzir samo kada se drugim granama prava ne moze obezbijediti dovoljno efikasna zastita.Akce-sornost krivicnog prava znaci da ono po pravilu ne stvara pravna dobra koja stiti,da ih ono vec nalazi u oblasti drugih grana prava i to u formi u kojoj vec postoje u tim granama prava.To vodi i tome da se u pogledu jednog dijela terminologije krivicno pravo u odre-djenoj mjeri sluzi terminologijom drugih grana prava. 4.KRIVICNO PRAVO I MORAL Iako je pravo samostalan normativni sistem,ono,kao i druge drustvene norme,ne ostva-ruje svoju specificnu regulativnu funkciju izolovano vec u jednom slozenom i tijesnom medjusobnom djelovanju sa drugim oblicima socijalne kontrole.Narocito vazan u tom po-gledu jeste odnos prava i morala.Taj odnos dolazi do izrazaja prije svega kod odnosa krivicnog djela tj.onoga sto je kri-vicnim pravom zabranjeno,i moralnog prestupa.Postoje u osnovi tri razlicita shvatanja o tome kakav bi taj odnos trebalo da bude.Po prvom,najcesce zastupanom gledistu,krivicno pravo bi trebalo da obuhvati eticki minimum tj.krivicna djela bi istovremeno predstavljala najteze povrede morala.Prema drugom shvatanju krivicno pravo bi trebalo da bude neu-tralno u odnosu na moral.Postoji i shvatanjeda krivicno pravo ne bi trebalo da se zadovo-lji time da odrazava samo elementarne i minimalne moralne norme nego da ide i dalje pruzajuci zastitu moralnim shvatanjima,i da cak razvija i jaca nove moralne vrijednosti.Krivicno pravo i moral imaju izvjesne zajednicke karakteristike,ali i karakteristike po kojima se medjusobno razlikuju.Moglo bi se reci da i moral,pored drugih svojih funkcija, obavlja i zastitnu funkciju.Vecina moralnih normi ima neki svoj objekat zastite.U nekim slucajevima to je isti objekt kojem se i krivicnim pravom nastoji pruziti zastita.Postoje i druge razlike izmedju morala i krivicnog prava.Cesto se istice da pravo mnogo vise naglasava spoljnu,a moral unutrasnju stranu covjekovog
ponasanja,ono mno-go vise naglasava potrebu da se ne vrse neodobravana ponasanja nego da se preduzima nesto pozitivno,dok moral zahtijeva od nas ne samo da se uzdrzimo nego takodje i da dje-lamo.Jedna od najznacajnijih razlika postoji u nacinu ostvarivanja i primjene moralnih i pravnih normi:postovanje i primjena pravnih normi postize se prinudom,dok u pogledu postovanja moralnih normi postoji dobrovoljnost. 5. Pojam medjunarodnog krivicnog prava Pojam medjunarodnog krivicnog prava se moze odrediti na vise nacina.Najstarije i istovremeno najuze znacenje tog pojma jeste ono koje se odnosi na prostorno vazenje kri- vicnog prava jedne zemlje.Osim ovog znacenja,cesto se pod pojmom medjunarodnog krivicnog prava podrazumijeva skup medjunarodnih akata koja za drzave koje su ih prihvatile sadrze obavezu da predvide odredjena ponasanja u svom krivicnom zakonodavstvu kao krivicna djela.Tako je nastala i medjunarodnog krivicnog djela.Pod medjunarodnim krivicnim djelima se u uzem smislu se uglavnom podrazumijevaju ona za koja se poslije zavrsetka II svjetskog rata sudilo od strane Medjunarodnog vojnog suda u Nirnbergu i Tokiju,a koja su dobila svoju potvrdu,prije svega,usvajanjem cetriri zenevske konvencije.To su tri kategorije krivicnih djela:ratni zlocini,zlocini protiv mira i zlocini protiv covjecnosti.U medjunarodna krivicna djela u uzem smislu,osim navedenih krivicnih djela,spada i zlocin genocida koji je uveden Konvencijom o sprecavanju i ka-znjavanju zlocina genocida iz 1948.godine.Rijec je o krivicnim djelima kojima se napa-daju najvise vrijednosti medjenarodne zajednice i covjecanstva u cjelini.Najvaznije medjunarodne konvencije koje nalazu drzavama potpisnicama propisivanje odredjenih medjunarodnih krivicnih djela jesu Zenevske konvencije iz 1949.godine i dva dopunska protokola uz te konvencije iz 1977.godine,kao i vec spomenuta Konvencija o sprecavanju i kaznjavanju zlocina genocida iz 1948.godine.Danas se,medjutim,sve vise govori o medjunarodnom krivicnom pravu kao nadnacio-nalnom (supranacionalnom) krivicnom pravu koje treba da promjenjuje medjunarodni krivicni sud.Zagovornici osnivanja medjunarodnog krivicnog pravosudja tvrde da je mo-guce primjenjivati dio medjunarodnog javnog prava koji se obicno naziva medjunaro-dnim humanitarnim pravom. 6.Medjunarodni krivicni sud i medjunarodno krivicno pravo Poslije otprilike jednog vijeka od pojave o formiranju medjunarodnog krivicnog prava i medjunarodnog krivicnog suda,u Rimu je 1998.godine na diplomatskoj konferenciji odrzanoj pod okriljem OUN-a osnovan Medjunarodni krivicni sud i usvojen njegov Sta-tut.Ali i dalje je ostalo otvoreno pitanje u kojoj mjeri je uobliceno pravo koje ce se taj sud primjenjvati.Iako je doslo do osnivanja medjunarodnog krivicnog suda njegova buducnost jos nije izvjesna.Svjesni tih nedostataka tvorci Statuta su u clan 21,unijeli odredbu koja u slucaju da se ne moze primjeniti medjunarodno pravo,ukljucujuci i odredbe Statuta,pod odredje-nim uslovima upucuje na primjenu nacinalnog krivicnog prava one drzave cije bi pravo-sudje inace bilo nadlezno u konkretnom slucaju.Sporno je i pitanje koliko osnivanje i dva ad hoc tribunala od strane Savjeta bezbjednosti predstavlja “korak u pravom smjeru” i u kojoj mjeri iskustva ta dva tribunala mogu doprinijeti uspjesnom pocetku rada stalnog medjunarodnog suda.Kada je rijec o odnosu dva ad hoc tribunala i stalnog medjenarodnog krivicnog suda nema sumnje da Statut iz Rima predstavlja znacajan napredak u onosu na statute tih tribu-nala.Nacin osnivanja stalnog suda kao i unosenje nekih elementarnih instituta opsteg di-jela krivicnog prava,detaljnije je i preciznije regulisanje materije posebnog dijela u Statu-tu stalnog suda s´ tim sto su naknadno usvojeni i Elementi krivicnih djela kajima su ona jos vise precizirana,istovremeno su i dokaz opravdanosti kritike postojecih ad hoc tribu-nala.Danas vise nije prihvatljivo da se nacelo zakonitosti u medjunarodnom krivicnom pra-vu moze fleksibilnije shvatiti.Ako se vec zagovara neposredna primjena medjunarodnog krivicnog prava,za nacelo zakonitosti moraju da vaze isti oni strogi
standardi koji su uo-bicajeni u krivicnom pravu.Kada je rijec o krivicnim djelima protiv covjecnosti,genocide,krivicnim djelima protiv mira i ratnim zlocinima,uocava se univerzalna pojava da u toj oblasti ne dolazi do ozbi-ljnije primjene nacionalnog krivicnog prava.Do sada se pokazalo da drzave nisu zaintere-sovane da protiv svojih drzavljana vode krivicne postupke za ova djela koja su izvrsena na stetu drugih drzava,odnosno stranih drzavljana,sto je kod tih krivicnih djela najcesce slucaj. 7.Nacelo zakonitost Nacelo zakonitosti je u savremenim pravnm sistemima podignuto na rang ustavnog nacela.Nacelo zakonitosti kao jedno od osnovnih nacela krivicnog prava sadrzano je u odredbi clana 1.KZ.Prema toj odredbi,nikome ne moze biti izrecena kazna ili druga krivicna sa-nkcija za djelo koje,prije nego sto je ucinjeno,zakonom nije bilo odredjeno kao krivicno djelo,niti mu se moze izreci kazna ili druga krivicna sankcija koja zakonom nije bila pro-pisana prije nego sto je krivicno djelo ucinjeno.Nacelo zakonitosti u krivicnom pravu ima cetiri segmenta:1.Prvi,nulla poena sine lege scripta,iskljucuje primjenu nepismenog,prije svega obica-jnog prava.Lex scripta (scriptus-pisan),znaci da se samo pisanim krivicnim zakonom mo-gu propisivati krivicna djela i sankcije sto je danas karakteristika krivicnog zakona koja se podrazumijeva jer su zakoni pravni akti koji se uvijek donose u pisanoj formi.2.Drugi,nulla poena sine lege praevia,sadrzi zabranu retroaktivne primjene krivicnog za-kona.Lex praevia (praevius-prethodan),znaci da nema krivicnog djela i krivicne sankcije ukoliko to nije bilo propisano krivicnim zakonom prije nego sto je krivicno djelo ucinje-no.3.Treci,nulla poena sine lege certe,predstavlja nacelo odredjenosti koje nalaze da krivi-cnopravne norme u sto je moguce visem stepenu budu odredjene i precizne.Lex certa (ce-rtus-odredjen),zanci da krivicnim zakonom mora biti u sto vecoj mjeri precizno odredje-no ponasanje koje predstavlja krivicno djelo i kazna za njega.4.Cetvrti.nulla poena sine lege stricta,sadrzi zabaranu stvaranja prava putem analogije. Lex stricta (strictustacan,uzak,izricit),znaci da krivicni zakon obuhvata samo ono na sta se odnosi,a ne i neke slicne situacije. 8.Nacelo legitimnosti Krivicno pravo mora uvazavati i nacelo legitimnosti koje prije svega znaci da krivicno-pravna represija i krivicno pravo u cjelini moraju u sustinskom smislu biti opravdani i nuzni.Legitimnost u najsirem smislu znaci opravdanost i prihvatljivost odredjenih ustanova i normi.Ostvarivanje nacela legitimnosti zavisi od prihvatljivosti odnosno ubjedjenja gra-djana o tome da li su odredjene institucije i norme opravdane,ne u smislu nacela zakoni-tosti,vec u jednom “visem smislu” vrijednosti (filozofske,politicke,eticke idr.).Za pojam legitimnosti je od posebnog znacaja vrijednosni element,legitimnost pretpostavlja sagla-snost nekog ponasanja ili stanja sa odredjenim sistemom vrijednosti.Za razliku od lega-lnosti koja se zasniva na formalnim kriterijumima,za procjenu legitimnosti su od znacaja materijalni,vanpravni kriterijumi. 9.Nacelo individualne subjektivne odgovornosti (nacelo krivice) U savremenom krivicnom pravu opste je prihvacen princip individualne i subjektivne odgovornosti koji,u stvari,proizilaze iz samog pojma i prirode krivice.Ovo nacelo u stvari ima dva svoja djela:1.Jedan dio se odnosi na to da neko moze odgovarati za svoje postupke samo ako je kriv, ako postoji subjektivni odnos prema ucinjenom djelu (subjektivna odgovornost).2.Drugi dio ovog nacela koji je u tijesnoj vezi sa prvim,odnosi se na zabranu odgovorno-sti za postupke drugih lica tj.svako odgovara samo za svoje postupke,za ono sto je on uci-nio (individualna odgovornost). Nacelo individualne subjektivne odgovornosti,kako se sada shvata u krivicnom pravu, znaci da svako odgovara samo za svoje postupke prema kojima ima odredjeni psihicki odnos i zbog kojih mu se moze uputiti drustveno-eticki prijekor.
10.Nacelo humanosti Nacelo humanosti u krivicnom pravu ima dva svoja aspekta,i to:1.Prvi aspekt znaci da zastitna funkcija krivicnog prva mora biti humanisticki orijentisana tj.da se krivicnim pravom prije svega stite najvaznija dobra covjeka.Samo ono krivicno pravo koje zastitu osnovnih prava covjeka stavlja u centar svega,kome je to i osnovna po-lazna tacka i cilj,i koje sve podredjuje tom zadatku moze njegovom nuzno nehumanom sredstvu-kazni,dati humanisticku dimenziju.Krivicno pravo,ma koliko njegove sankcije bile u relativnom smislu humane,ne moze biti humanisticki orijentisano ukoliko nije usmjereno na zastitu covjeka i njegovih osnovnih i najvaznijih dobara,ukoliko zastita drugih dobara nije podredjena tom cilju.2.Drugi aspekt je ono sto se uobicajeno podrazumijeva pod nacelom humanosti u krivi-cnom pravu,a to je da u odnosu na ucinioca krivicnog djela krivicno pravo i krvicne sa-nkcije treba da budu,koliko je to moguce humane.Postoji opsta saglasnost da je jedno od osnovnih nacela savremenog krivicnog prava i nacelo humanosti. 11.Nacelo pravednosti i srazmjernosti Gledanje na krivicno pravo i na kaznu koje kao jedino njihovo opravdanje vidi prave-dnu odmazdu,retribuciju,dans nije prihvatljivo.Kao sto je receno,krivicno pravo obavlja jednu vaznu i korisnu funkciju za pojednica i drustvo,a to je zastitna funkcija. Nacelo pravednosti i srazmjernosti predstavlja i branu jednom gledanju na krivicno pravo,koje je izvjesno vrijeme bilo cak dominirajuce u odredjenim zemljama,a to je da drustvo ima pravo da razlicitim oblicima tretmana mijenja licnost ucinioca krivicnog dje-la,a sa ciljem da vise ne vrsi krivicna djela.Danas je nacelo pravednosti i srazmjernosti ponovo postalo jedno od osnovnih nacela krivicnog prava.Ono je od znacaja ne samo za njegovu primjenu,vec i za njegovo stvara-nje,za propisivanje krivicnopravnih normi.Njegov znacaj dolazi do posebnog izrazaja u oblasti krivicnih sankcija i to narocito kod kazne koja je i dalje osnovna krivicna sankcija i noseci stub krivicnopravne zastite. 12.IZVORI KRIVICNOG PRAVA Izvori krivicnog prava se mogu dijeliti na osnovu razlicitih kriterijuma.Najvaznije su dvije podjele.Prva je ona koja izvore dijeli na medjunarodne i nacionalne,a druga na neposredne i posredne. 1.Medjunarodni izvori:Medjunarodni ugovori su po pravilu posredni izvor krivicnog prava.Kao i Ustavi nekih drugih zemalja.Medjunarodna akta nisu u dovoljnoj mjeri precizna,niti pak sadrze propisanu sankciju,da bi se mogla neposredno primjenjivati,Jugoslavi-ja je ratifikovala veci broj medjunarodnih konvencija,na osnovu kojih je u svoje zakonodavstvo unijela veci broj krivicnih djela.Postoji i veci broj bilateralnih ugovora,prije sve-ga u oblasti medjunarodne pomoci u krivicnim stvarima,koje se zajedno sa odgovarajucim odredbama krivicnog i krivicnog procesnog zakonodavstva primjenjuju. 2.Nacionalni izvori: a)Ustav-Ustavi Srbije i Crne Gore sadrze dvije vrste odredaba od znacaja za krivicno pravo.Prve su one koje odredjene krivicnopravne principe podizu i na rang ustavnih pri-ncipa.Druge su one koje predstavljaju osnov propisivanja odredjenih inkriminacija.Posto su i jedne i druge odredbe realizovane kroz krivicno zakonodavstvo,one se ne javljaju kao neposredan izvor krivicnog prava,vec predstavljaju posredan izvor ovog prava. b).Zakon-Zakon je jedini glavni i neposredni izvor naseg krivicnog prava.To je poslje-dica dosledno sprovedenog nacela zakonitosti u krivicnom pravu.To znaci da je on i isklj-ucivi izvor
krivicnog prava,jer se kao posredni izvori i dopunski izvori javljaju i drugi pi-sani pravni propisi. v).Podzakonski propisi-Propisima koji imaju nizi rang od zakona ne mogu se propisi-vati krivicna djela niti pak instituti opsteg djela krivicnog prava.Medjutim,oni mogu biti dopunski izvori krivicnog prava onda kada krivicni zakon upucuje na njih.To je slucaj kod tzv.blanketnih krivicnih djela i to npr:nedozvoljena trgovina,nezakonit lov,nedozvo-ljen prekid trudnoce itd. g).Sudska praksa-Sudska praksa,formalno gledajuci,ne predstavlja izvor krivicnog prava.Medjutim u jednom sirem,sustinskom,smislu ona ima veliki znacaj za krivicno pra-vo.Iako ona ne bi smjela da ide preko granica tumacenja i primjene krivicnog zakonoda-vstva,ona ima i izvjesnu kreativnu ulogu. d).Teorija krivicnog prava-Nauka krivicnog prava ne predstavlja izvor krivicnog pra-va.Stavovi doktrine ne predstavljaju osnov za primjenu krivicnog prava iako sudovi u rje-savanju pojedinih pitanja i obrazlozenju svojih odluka u manjoj ili vecoj mjeri imaju u vi-du shvatanja koja se zastupaju u teoriji krivicnog prava.Iako ne u smislu izvora,uticaj na-uke krivicnog prava na krivicno pravo je pozeljan,i to kako na nivou stvaranja krivicnog zakona,tako i prilikom njegove primjene. dj).Obicaj-Obicaj i obicajno pravo ne predstavljaju izvor krivicnog prava.U jednom ra-nijem periodu u razvoju krivicnog prava,obicajno pravo je predstavljalo izvor krivicnog prava.Medjutim usvajanjem nacela zakonitosti koje je danas postalo opsta tekovina krivi-cnog prava.Propisivanje krivicnih djela i krivicnih sankcija obicajnim pravom u direktnoj je suprotnosti sa nacelom zakonitosti. 13.ANALOGIJA U KRIVICNOM PRAVU Iako postoji vise vrsta analogija u krivicnom pravu,potrebno je razlikovati dvije vrste analogije.Jedna bi bila ona koja predstavlja metod tumacenja krivicnog zakona,dok druga bi bila stvaranje krivicnog prava (kreativna analogija).Te dvije vrste analogije su susti-nski razlicite:jedna je nacin stvaranja prava,dok druga predstavlja nacin tumacenja prava. Tumacenje putem analogije u stvari predstavlja jednu vrstu logickog tumacenja.Tu je rijec o zakljucivanju koje,za razliku od zakljucivanja od posebnog ka opstem,ili opsteg ka posebnom,polazi od slicnog ka slicnom.Postoje slucajevi kada je ovaj nacin neophodan u tumacenju. 14. LEGITIMNOST 15.VREMENSKO VAZENJE KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA Kao i drugi zakoni tako i krivicni zakon stupa na snagu onog dana kada je to njime izri –cito propisano.To moze biti duze ili krace vrijeme od dana donosenja zakona.Ukoliko nije izricito propisan dan stupanja na snagu krivicnog zakona,vazi opste pravilo tj,zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u sluzbenom glasilu.U krivicnom pravu postoje odredjene specificnosti vezane za vremensko vazenje krivi-cnog zakona.Pravilo koje te odredbe sadrze su da se na ucinioca krivicnog djela primje-njuje zakon koji je vazio u vrijeme izvrsenja krivicnog djela,nuzna je posljedica vazenja nacela zakonitosti.Predvidjen je jedan vazan izuzetak od tog opsteg pravila.Rijec je o obaveznoj retroaktivnoj primjeni zakona koji je blazi za ucinioca.Ukoliko je novi zakon strozi za ucinioca,on se ni u kojem slucaju ne moze retroaktivno primjeniti.Postojece za-konsko rjesenje izricito ukazuje ma to da se prilikom procjene da li je neki zakon blazi uzimaju u obzir i medjuzakoni (interimni zakoni) tj.zakoni koji su vazili poslije zakona koji je vazio u vrijeme izvrsenja krivicnog djela,a prije zakona koji je vazio u vrijeme sudjenja.Kada se procjenjuje da li je zakon blazi moze se doci do vise situacija.Za ucinioca je, nema sumnje,najpovoljnija ona situacija kada novi zakon,za razliku od starog zakona,uci-njeno
djelo uopste ne predvidja kao krivicno djelo,kada je doslo do dekriminalizacije.Tu su i situacije kada novi zakon dozvoljava iskljucenje krivicnog djela,zatim kada predvidja nove osnove za oslobodjenje od kazne,kada propisuje blazu kaznu po mjeri,pa do situaci-je kada se zakoni razlikuju u pogledu mogucnosti za izricanje kazne. 16.PROSTORNO VAZENJE KRIVICNOG ZAKONODAVSTVA Pravila o prostornom vazenju krivicnog zakonodavstva rjesavaju pitanje cije ce krivi-cno zakonodavstvo u konkretnom slucaju biti primijenjeno tj.da li zakonodavstvo jedne ili druge drzave.Svaka drzava tezi tome da primijeni sopstveno krivicno zakonodavstvo onda kada za to ima interesa.Taj interes postoji kada je krivicno djelo ucinio njen drza-vljanin i kada je krivicno djelo ucinjeno protiv njenih interesa ili protiv njenog drzavlja-nina.Stoga se u krivicnom pravu primjenjuju cetiri principa koji to objezbedjuju:teritori-jalni,personalni,realni(zastitni) i univerzalni princip. 2.1.Teritorijalni princip (vazenje naseg krivicnog zakonodavstvaza djela ucinjena u zemlji) Teritorijalni princip-predstavlja osnovni princip vazenja naseg krivicnog zakonoda-vstva.S obzirom na to da je svaka zemlja zainteresovana da prije svega na svojoj teritoriji osigura primjenu svog prava,razumljivo je sto je teritorijalni princip osnovni princip i sto se u praksi on najcesce i primjenjuje.Ostali principi (realni,personalni i univerzalni) pri-mjenjuju se samo u slucajevima kada se ne moze primijeniti teritorijalni princip,odnosno kada je krivicno djelo ucinjeno u inostranstvu. 2.2.Realni,personalni i univerzalni princip (vazenje naseg krivicnogzakonodavstva za djela ucinjena u inostranstvu) 1.Realni princip-primjena realnog(zastitnog)principa dovodi do toga da se krivicno pravo jedne drzave primjenjuje na sva krivicna djela ucinjena na stetu te drzave ili njenih gradjana.Nase krivicno zakonodavstvo razlikuje dvije vrste realnog principa.Zbog uslova poterbnih za njihovu primjenu mozemo ih nazvati primarnim i supsidijarnim realnim pri-ncipom.a).Primarni realni princip-nase krivicno zakonodavstvo vazi za svakog ko u inostranstvu ucini neko krivicno djelo protiv ustavnog uredjenja i bezbijednosti Republike Srbije kao i SCG.b):Supsidijarni realni princip-krivicno zakonodavstvo Srbije vazi i za stranca koji u ino-stranstvu ucini prema nasoj zemlji neko drugo krivicno djelo,a ne samo neko od onih ko-ja su navedena u clanu 7.KZ u odnosu na koja se primjenjuje primarni realni princip.2.Personalni princip-nase krivicno zakonodavstvo vazi za drzavljanina Srbije i Crne Gore i kad u inostranstvu ucini neko drugo krivicno djelo,osim djela navedenih u clanu 7. KZ,ako se zatekne na teritoriji nase zemlje ili joj bude ekstradiran.3.Univerzalni princip-Odredba clana 9.KZ predvidja uslove pod kojima se primjenjuje univerzalni princip.Prema njemu nase krivicno zakonodavstvo vazi i za stranca koji pre-ma stranoj drzavi ili prema strancu ucini u inostranstvu krivicno djelo za koje se prema zakonodavstvu zemljeu kojoj je ucinjeno moze izreci zatvor u trajanju od 5 godina ili teza kazna. 17.OPSTI POJAM KRIVICNOG DJELA-SHVATANJA U NASOJ TEORIJI Odredjivanje opsteg pojma krivicnog djela predstavlja jedno od najvaznijih,ali i najslo-zenijih pitanja u nauci krivicnog prava.Opsti dio krivicnog prava bavi se samo odredjiva-njem opsteg pojma krivicnog djela,a ne odredjivanjem pojmova pojedinih krivicnih djela.Uobicajeno je da se pojam krivicnog djela u formalnom i materijalnom smislu.Formalni pojam krivicnog djela ogranicava se na njegove pravne elemente,dok materijalni po-jam tezi da odredi njegovu sustinu,odnosno sadrzinu krivicnog djela.Materijalni pojam krivicnog djela odredjivan je na vrlo razlicite nacine .Ono sto je zajednicko za sva ta nastojanja jeste odredjivanje materijalnog,transppozitivnog sadrzaja krivicnog djela nezavisno od njegovog pravnog pojma.U
nasoj teoriji uobicajeno je da se opsti pojam krivicnog djela odredjuje kao djelo uci-njeno sa vinoscu koje je drustveno opasno,protivpravno i u zakonu odredjeno kao krivi-cno djelo.Krivicno djelo je “ono krivicno djelo vinog covjeka koje je opasno za odredjeno drustvo,koje je protivpravno i koje je odredjeno u zakonu kao krivicno djelo”.Postoji opsta saglasnost oko toga da u pojam krivicnog djela ulaze najmanje tri eleme-nta:radnja covjeka(sa prouzrokovanom posljedicom),protivpravnost i vinost.Vecina u pojam krivicnog djela unosi i odredjenost(predvidjenost)djela u zakonu,kao i drustvenu opasnost.Nase ranije krivicno zakonodavstvo sadrzalo je (nepotpunu) materijalno-formalnu defi-niciju opsteg pojma krivicnog djela.Prema njoj se krivicnim djelom smatralo drustveno opasno djelo koje je zakonom odredjeno kao krivicno djelo i cija su obiljezja odredjena zakonom.Protivpravnost i vinost nisu smatrani obaveznim elementima krivicnog djela. Tek kasnije su i ova dva pojma unijeta kao elementi krivicnog djela,pa su tako elementi koji ulaze u krivicno djelo bili: 1.djelo covjeka;2.drustvena opsanost;3.protivpravnost;4. odredjenost u zakonu;5.vinost.Pojedini elementi opsteg pojma se po pravilu,dalje rasclanjuju,kao sto je to slucaj sa djelom covjeka za koji se uobicajeno smatra da ima tri elementa:radnju,posljedicu i uzro-cnu vez izmedju njih.Protivpravnost se obicno shavata kao protivnost nekoj pravnoj normi,odnosno krsenje nekog pravnog propisa ljudskom radnjom.Da bi neko djelo bilo krivicno djelo mora biti protivpravno.Vinost(krivica) se u nasoj teoriji uglavnom shvatala kao odredjeni psihicki odnos ucini-oca prema svom djelu(psiholoska teorija vinosti).Vinost cini subjektivnu stranu krivicnog djela koja se osim kroz njene oblike(umisljaj i nehat)ispoljava i kroz institute opsteg djela za koje je uobicajeno da se zbog svog znacaja posebno razmatraju.Drustvena opasnost sporna je kao samostalan obavezan elemenat opsteg pojma krivi-cnog djela.Ona predstavlja uslov koje bi svako ponasanje trebalo da ispunjava da bi bilo krivicno djelo,a ne elemenat koje svako krivicno djelo zaista posjeduje.To znaci da je za proglasavanje nekog ponasanja za krivicno djelo potrebno da kao takvo,kao vrsta,tip po-nasanja sadrzi u sebi dovoljnu kolicinu drustvene opasnosti.To takodje znaci i to da poje-dina drustveno opasna ponasanja koja zasluzuju da budu krivicna djela nisu drustveno opasna u istom stepenu,sto je vazno prije svega za ocjenu njihove tezine i propisivanje kazne od strane zakonodavca.Odredjenost u zakonu ogranicava sirok krug protivpravnih ponasanja na ona protivpra-vna ponasanja koja su proglasena krivicnim djelom. 18.POJAM I FUNKCIJE RADNJE KRIVICNOG DIJELA 19.VRSTE RADNJE KRIVICNOG DIJELA 20. POJAM BIĆA KRIVIČNOG DJELA (elementi krivičnog djela) Da bi jedna ljudska radnja predstavljala krivično djelo, neophodno je da ona u zakonu bude predviđena kao posebno krivično djelo sa svim svojim obilježjima koja čine njegove konstitutivne elemente. Pojam posebnog krivičnog djela u krivičnopravnoj teoriji naziva se biće krivičnog djela. Pod bićem krivičnog djela podrazumjevamo skup posebnih elemenata koji predstavljaju bitna obilježja određenog krivičnog djela, koja karakterišu samo to posebno krivično djelo i odvajaju ga od svakog drugog krivičnog djela. Obilježja koja čine jedno posebno krivično djelo navode se u dijelu krivičnopravne odredbe koja se nazivadi spozi ci ja. Ti elementi izražavaju ono što je bitno za postojanje određenog krivičnog djela, ono što određuje samo nepravo datog djela i po čemu se to djelo razlikuje od svih drugih krivičnih djela. Zakonsko biće krivičnog djela izražava suštinu neprava određenog krivičnog djela, sadržaj zabranjenog ponašanja, ono što je tipično za određeno krivično djelo, one elemente koje čovjekova radnja mora da ispunjava da bi predstavljala kažnjivu radnju koja ima kvalitet određenog krivičnog djela iz date zakonske odredbe u kojoj je to krivično djelo opisano. Za postojanje bilo kojeg posebnog krivičnog djela potrebno je da budu ostvarena sva njegova bitna zakonska obilježja, a to će biti onda kada je ostvareno činjenično stanje konkretnog slučaja odgovara biću određenog krivičnog djela na način na koji je ono opisano u datoj zakonskoj odredbi. Npr. zakonsko biće krivičnog djela krađe čine obilježja: oduzimanje, tuđa
pokretna stvar i namjera da se time pribavi protivpravna imovinska korist. Ukoliko nedostaje bilo koji od ovih elemenata nije ostvareno njegovo zakonsko biće i zato krivično djelo ne postoji. Npr. ako neko oduzme tuđu pokretnu stvar u namjeri da je vrati, nema djela krađe jer ne postoji bitno obilježje djela, a to je namjera pribavljanja protivpravne imovinske koristi. Svako krivično djelo ima svoje posebne elemente koji proizilaze iz njegovog zakonskog opisa datog u odredbi posebnog dijela. Tako se posebni elementi javaljaju kao konkretizacija opštih elemenata, prvenstveno radnje kao obaveznog elementa bića krivičnog djela, dok svi drugi elementi imaju funkciju dopunskih obilježja koja radnju bliže određuju, a to su subjekt radnje, objekat, način, mjesto i vrijeme njenog preduzimanja. Jedan dio elemenata krivičnog djela karakterišu objektivnu, a drugi subjektivnu stranu zakonskog bića krivičnog djela, pa se zato ona redovno i dijele na objektivna i subjektivna obilježja. U objekt ivna spada prije svih radnja izvršenja kao osnovni i obavezni element svakog krivičnog djela, ali koja je različita kod pojedinih krivičnih djela. Npr. kod krivičnog djela ubistva, radnja izvršenja je lišenje života, dok je kod krađe oduzimanje tuđe pokretne stvari. U obilježja krivičnog djela spadaju i dr. okolnosti kojima zakon bliže konkretizuje određeno krivično djelo. Oni se najčešće odnose na poseban način i sredstvo izvršenja djela, lično svojstvo, lični odnos izvršioca, a ponekad vrijeme i mjesto izvršenja.Subjektivna obilježja bića krivičnog djela čine oni subjektivni elementi koji su konstitutivna obilježja subjektivne strane datog djela ili koja čine njegovo subjektivno biće. To su prvenstveno umišljaj i nehat kao elementi subjektivne strane krivičnog djela, ali su to kod nekih krivičnih djela i određena namjera, pobuda, znanje izvjesne okolnosti. 21. USLOVI KAZNJIVOSTI 22.SUBJEKTI KRIVICNOG DIJELA 23.OBJEKT KRIVICNOG DIJELA 24. NUŽNA ODBRANA (pojam, elementi, prekoračenje nužne odbrane, krivičnopravni značaj) Nužna odbrana je ona odbrana koja je neophodno potrebna da učinilac od sebe ili drugog odbije istovremeni ili neposredni predstojeći protivpravni napad i koja je srazmjerna sa tim napadom. Ona obuhvata takve konfliktne životne situacije u kojima su u sukobu pravo i nepravo. Djelo učinjeno u nužnoj odbrani nije krivično djelo. Nužna odbrana se često primjenjuje u sudskoj praksi, uglavnom kod krivičnih djela protiv života i tijela. Kako ona predstavlja osnov isključenja krivičnog djela, ako sud nađe da je krivično djelo koje je optuženom stavljeno na teret učinjeno u stanju nužne odbrane, u tom slučaju se donosi presuda kojom se optuženi oslobađa od optužbe, jer učinjeno djelo nije krivično djelo. Da bi institut nužne odbrane imao takvo dejstvo, tj. da ga zakon tretira kao opšti osnov isključenja krivičnog djela , neophodno je da budu ispunjeni određeni uslovi koje zakon postavlja, a koji se odnose na njegove dvije osnovne komponente: napad i odbranu. Napad predstavlja ljudsku radnju upravljenu na povredu pravno zaštićenog dobra kojom se za ovo dobro stvara neposredna opasnost od povrede. Radnja napada se redovno sastoji u činjenju, ali nije isključeno da i nečinjenje ima karakter napada protiv koga je dozvoljena odbrana (npr. odbijanje ljekara da pruži pomoć licu kome je život u opasnosti ima karakter napada). Napadač može bitisamo čovj ek. Napadač je čovjek i onda kada koristi životinju kao sredstvo napada, energiju ili neka tehnička postrojenja. Napad može biti upravljen protiv bilo kojeg pravno zaštićenog dobra, što ne znači da se mora raditi o krivičnopravnoj zaštiti. To su najčešće dobra koja pripadaju pojedincu (život, sloboda, imovina,...), ali to mogu biti i dobra koja pripadaju pravnim licima ili državi. Napad mora biti protivpravan, jer samo protivpravan napad legitimira pravo na odbranu. Napad je protivpravan kada se preduzima bez ikakvog zakonskog ovlaštenja, tj. kada se tim napadom povrijeđuju pravni propisi bilo koje grane prava. Ako se radi o radnjama koje se preduzimaju na osnovu zakonskog ovlaštenja, napadnutom se u takvim slučajevima ne priznaje pravo na odbranu, npr. lišenje slobode na osnovu naredbe o pritvoru. Te radnje nisu protivpravne samo ako se izvode u granicama ovlaštenja, u slučaju prekoračenja ovlaštenja i one postaju protivpravne.
Iz zahtjeva da napad mora biti protivpravan proizilazi da nije dozvoljena odbrana protiv onoga koji se brani u nužnoj odbrani - nema nužne odbrane za nužnu odbranu. To vrijedi samo pod uslovom da lice koje se brani ne pređe granicu dozvoljene odbrane. Ako se to desi, tada odbrana dobija karakter protivpravnog napada i lice koje je bilo napadač stiče pravo na nužnu odbranu. Napad je protivpravan iako ga je napadnuti sam izazvao, odnosno skrivio. Pri tome ne smije da se radi o tzv. isceniranoj nužnoj odbrani koja postoji onda kada je napad namjerno isprovociran, da bi se pod vidom nužne odbrane izvršilo krivično djelo. Radi se o zloupotrebi prava na nužnu odbranu što se ne može odobriti. Napad mora stvarno postojati, tj. biti stvaran, a ne uobražen, kada postoji tzv. putativna nužna odbrana. U takvim slučajevima nema nužne odbrane i odbrambene radnje će tada biti protivpravne, a pitanje krivice rješava se na nivou krivične odgovornosti. Napad i odbrana moraju bitiistovremeni. Istovremenost postoji kako onda kada je napad aktuelan (kada traje i sve dok ne prestane), tako i onda kada neposredno predstoji (npr. lice A sa podignutom sjekirom ide prema licu B u namjeri da ga udari). Nužna odbrana neće postojati ukoliko su odbrambene radnje preduzete nakon završetka napada, jer to bi značilo legalizovanje osvete. Pod odbijanjem napada iliodbranom podrazumjeva se radnja koja je upravljena na to da se otkloni napad i kojom se povrijeđuje ili ugrožava neko dobro napadača. Uslovi da bi odbrana bila pravno relevantna su: - odbrana se mora ispoljiti u odbijanju napada; ako odbrana nije upravljena na odbijanje napada, ona nije elemenat nužne odbrane; - odbijanje napada mora biti upravljeno protiv napadača i to protiv bilo kojeg njegovog dobra (života, tijela, slobode itd); odbrana od budućeg napada nije dozvoljena, ali je dozvoljeno preduzimanje mjera predostrožnosti, preventivnih mjera koje počinju da djeluju u momentu otpočinjanja napada; trajanje odbrane mora se poklopiti sa trajanjem napada. Odbrana mora biti neophodno potrebna za odbijanje napada. Smatra se da je neophodno potrebna ona odbrana bez koje se napad ne bi mogao odbiti na drugi način, osim da se nanese povreda nekom napadačevom dobru. Prekoračenje nužne odbrane postoji kada napadnuta osoba pređe granicu odbrane koja je neophodno potrebna da se napad odbije. Napadnuta osoba će prekoračiti granicu nužne odbrane ako svojom odbranom nanese daleko veću povredu od one koja je bila neophodno potrebna za odbijanje napada ili ako produži sa odbranom i poslije prestanka, tj. odbijanja napada i nanese povredu koja je nepotrebna. Postoje dva oblika prekoračenja: po intenzitetu i po širini ili obimu. Poi nt enzi t et u postoji kada se upotrijebi takav način odbrane koji nije neophodan ili takva sredstava koja su u odnosu na sredstva napada očigledno nepotrebna, pa se nanosi povreda koja se ne može pravdati odbijanjem napada. Poši ri ni postoji kada je napad prestao, a sa odbijanjem se nastavi tako da se prouzrokuje nepotrebna povreda koja je izvan nužne odbrane. U slučaju prekoračenja nužne odbrane postoji krivično djelo za koje učinilac odgovara kao i za svako drugo krivično djelo ukoliko kod njega postoje uslovi za krivičnu odgovornost. Učinilac koji je prekoračio granice nužne odbrane može se blaže kazniti, a ako je to prekoračenje učinio usljed jake razdraženosti ili straha izazvanog napadom, može se i osloboditi od kazne. 25. KRAJNJA NUŽDA (pojam, elementi, prekoračenje krajnje nužde, krivičnopravni značaj) Krajnja nužda je institut koji se razvio na bazi stanja nužde kojem krivično pravo priznaje karakter osnova isključenja protivpravnosti krivičnog djela, krivične odgovornosti ili kažnjivosti. Krajnja nužda obuhvata niz međusobno različitih konfliktnih situacija. Ona je kao opšta krivično pravna institucija prihvaćena tek u savremenim krivičnim zakonodavstvima XX vijeka. Naš zakon i krajnjoj nuždi kao i nužnoj odbrani priznaje karakter opšteg osnova isključenja krivičnog djela. Krajnja nužda obuhvata dvije osnovne komponente: opasnost za određeno dobro, s jedne, i otklanjanje te opasnosti na štetu tuđeg dobra, sa druge strane.Opasnost je stanje ugroženosti određenog dobra u kojem je, prema objektivnim okolnostima date situacije i opštim načelima iskustva, nastupanje povrede vjerovatno. Nužno je da se radi o značajnijim opasnostima od kojih prijeti nastupanje ozbiljnije štete. Neznatna ugrožavanja, neugodnosti
svakodnevnog života ne mogu zasnovati pravo na krajnju nuždu. Da bi opasnost zasnovala stanje krajnje nužde moraju biti ispunjeni određeni uslovi: - opasnost treba da prijeti nekom pravno zaštićenom dobru. Opasnost koja ne prijeti nikome i ničemu, ne može zasnovati stanje krajnje nužde. Ovaj institut dolazi do izražaja u otklanjanju opasnosti za život, zdravlje i imovinu. Ovdje se mogu štititi kako svoja, tako i tuđa dobra. - opasnost mora bitistvarna. Ako opasnost objektivno ne postoji može se raditi o putativnoj krajnjoj nuždi. Opasnost kod krajnje nužde može dolaziti iz različitih izvora; radnji čovjeka, djelovanje prirodnih sila, nepogoda, životinja itd. Opasnost koja dolazi od čovjeka može biti kako neprotivpravno, tako i protivpravno ponašanje. Neprotivpravno bi postojalo npr. kada učinilac djela nužne odbrane pri odbijanju napada povrijedi drugo lice ili njegova dobra, a protivpravno bi postojalo npr. putem prijetnje, što se po prihvaćenom shvatanju teorije tretira kao opasnost kod krajnje nužde, tzv. krajnja nužda prinude. - opasnost ne smije biti skrivljeno izazvana od učinioca. To znači da se neće moći pozivati na krajnju nuždu onaj učinilac koji je bio umišljajan ili nehatan u odnosu na činjenicu da njegovo ponašanje može prouzrokovati opasno stanje iz koga može proizići povreda određenih dobara. Neophodno je da postoji vinost u odnosu na mogućnost povrede pravno zaštićenog dobra. Potrebna je svijest ili mogućnost svijesti da će njegov postupak izazvati prinudnu situaciju, stanjem nužde. Otklanjanje opasnosti je djelatnost kojom se mijenja odvijanje nastale situacije, jer učinilac prijeteću opasnost sa jednog prebacuje na drugo pravno dobro. Time se ugroženom dobru pruža zaštita, a povrijeđuje se dobro nekog drugog lica. Otklanjanje opasnosti redovno se vrši činjenjem, ali izuzetno to može biti i propuštanjem dužnog činjenja. Radi se o takvim situacijama kada se neizvršenjem jedne dužnosti spašava određeno dobro npr. neprijavljivanje krivičnog djela i učinioca da bi se spasio život. Za otklanjanje opasnosti kod krajnje nužde postavljeni su strogi uslovi bez kojih djelo pritom učinjeno ostaje protivpravno djelo. Najstroži uslov sastoji se u neophodnosti povrede tuđeg dobra. Krajnja nužda se priznaje samo ako se opasnost nije mogla otkloniti na drugi način. Ukoliko je postojao drugi način ne može se odobriti krajnja nužda. Ovaj uslov predstavlja jedan od najbitnijih elemenata krajnje nužde. Sljedeći uslov je uslov srazmjernosti kolidirajućih dobara. Potrebno je da povrijeđeno dobro nije veće vrijednosti od zaštićenog dobra, tj. da učinjeno zlo nije veće od zla koje je prijetilo. Radnja otklanjanja treba da je istovremena sa opasnošću. Istovremenost postoji kada je radnja otklanjanja preduzeta kada je opasnost nastala, dok traje i kad neposredno predstoji. Minula i buduća opasnost ne mogu biti osnov ovog instituta. Za valjanost djela krajnje nužde potreban je i subjektivni elemenat koji se sastoji usvi jesti ivol ji da se navedenim radnjama otklanja opasnost. Ako sud utvrdi da nema krajnje nužde, izvršeno djelo ostaje krivično djelo, a to važi i u slučajevima kada je učinilac djelo izvršio u prekoračenju granica krajnje nužde. Učinilac koji je sam izazvao opasnost, ali iz nehata ili je prekoračio granice krajnje nužde, može se blaže kazniti, a ako je prekoračenje učinjeno pod osobito olakšavajućim okolnostima, može se i osloboditi od kazne. Privilegija krajnje nužde ne vrijedi za one slučajeve kada su određena lica zbog vršenja određenih profesija dužna da se izlažu opasnosti. Ovo ograničenje ipak nije apsolutno, jer obaveza izlaganja opasnosti prestaje kada je sasvim izvjesno da prijeti opasnost njihovom životu. 26. OSNOVI ISKLJUCENJA PROTIVPRAVNOSTI KOJI NISU PREDVIDJENI KRIVICNIM Z. 27.UMIŠLJAJ ILI DOLUS (pojam, vrste, elementi) Umišljaj, dolus, je redovni i teži oblik vinosti. U praksi se češće susreću umišljajna krivična djela nego krivična djela iz nehata. Krivična djela izvršena sa umišljajem uvijek sukažnji va dok se krivična djela ih nehata izuzetno kažnjavaju samo kad to zakon propiše. Po KZ RS određeno je da je krivično djelo učinjeno sa umišljajem kada je učinilac biosvjestan svoga djela ihtio njegovo izvršenje ili kad je bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, ali jepri st ao na njeno nastupanje.
Umišljaj može bit direktni i eventualni. Direktni umišljaj postoji kada je učinilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvršenje. Eventualni umišljaj postoji kad je učinilac bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, pa je pristao na njeno nastupanje. Elementi svijesti nazivaju se intelektualnim elementima umišljaja, a elementi volje voluntarističkim elementima umišljaja. Elementi volje, u pojmu umišljaja, ukazuju da se učinilac saglasio sa izvršenjem krivičnog djela. Ali učinilac može HTJETI (jači stepen volje), a može samo PRISTATI (slabiji stepen volje) na izvršenje krivičnog djela. Obzirom na različite stepene volje, možemo razlikovati sljedeće slučajeve: 1.učinilac je bio svjestan da će posljedicasi gurno nastupiti i pritom jehti o izvršenje krivičnog djela; 2.učinilac je bio svjestan da će posljedicasi gurno nastupiti, ali je samo pristao na njeno nastupanje; 3.učinilac je bio svjestan mogućnosti nastupanja posljedice i pri tom jehti o izvršenje krivičnog djela; 4.učinilac je bio svjestan mogućnosti nastupanja posljedice ipri st ao je na njeno ispunjenje. U svim ovim slučajevima postoji umišljaj. U prva tri direktan, a u četvrtom slučaju eventualni umišljaj. 28. NEHAT ILI CULPA (pojam, vrste, elementi) Nehat ili culpa je drugi oblik vinosti, odnosno drugi mogući psihički odnos učinioca prema djelu, usljed kojeg dolazi do krivične odgovornosti. To je blaži oblik vinosti od umišljaja. Dok krivično djelo sa umišljajem uvijek povlači za sobom krivičnu odgovornost, za nehat se odgovara samo kad to zakon određuje. Krivično djelo može biti učinjeno iz svjesnog i nesvjesnog nehata. Krivično djelo je učinjeno iz svjesnog nehata kada je učinilac bio svjestan da usljed njegovog činjenja ili nečinjenja može nastupiti zabranjena posljedica, ali je olako držao da će je moći spriječiti ili da ona neće nastupiti. Krivično djelo je učinjeno iz nesvjesnog nehata kada učinilac nije bio svjestan mogućnosti nastupanja zabranjene posljedice, iako je prema okolnostima i prema svojim ličnim svojstvima bio dužan i mogao biti svjestan te mogućnosti. Profesionalni nehat je nehat takvog lica koje je po svom pozivu (profesiji) dužno da bude pažljivije od drugih ljudi. Zbog toga se profesionalni nehat smatra težom vrstom nehata. Razlika između umišljaja i nehata je u tome da kod umišljaja učinilac ili hoće izvršenje krivičnog djela ili pristaje na nastupanje posljedice, a kod nehata se uopšte ne saglašava sa izvršenjem krivičnog djela. Pored psiholoških elemenata, nehat sadrži i normativne i socijalno-etičke elemente. Kada je iz krivičnog djela proizašla teža posljedica za koju zakon propisuje težu kaznu, ta se kazna može izreći ako je učinilac u odnosu na tu posljedicu postupao iz nehata. 29. NEURAČUNLJIVOST Bez uračunljivostinema ni krivične odgovornosti. Pod uračunljivošću se podrazumjevaodređeno psihičko stanje ličnosti učinioca u vrijeme izvršenja krivičnog djela, koje se izražava u njegovoj sposobnosti da pravilno rasuđuje (intelektualna moć), odnosno sposobnosti da upravlja svojim postupcima (voluntaristička moć). Uračunljivost se pojavljuje i kao pretpostavka vinosti, ali uračunljivost ne mora nužno biti praćena vinošću, što znači da svaki uračunljiv učinilac nije samim tim i kriv. Povezanost uračunljivosti u odnosu na izvršeno krivično djelo izražava se u sljedećem: - za postojanje krivične odgovornosti bitno je da je učinilac za vrijeme izvršenja krivičnog djela bio uračunljiv. Ne može se proglasiti neuračunljivim lice kod koga je neuračunljivost nastupila poslije izvršenja krivičnog djela; - kod utvrđivanja uračunljivosti pitanje se ne svodi na to da li je učinilac uopšte uračunljiv, već da li je uračunljiv u odnosu na određeno krivično djelo; - zaključak o uračunljivosti donosi samo sud uz pomoć vještaka koji daju svoje mišljenje. Neuračunljivost je takvo psihičko stanje koje je suprotno uračunljivosti. Neuračunljiv je onaj učinilac krivičnog djela kod kog je usljed duševne poremećenosti ova sposobnost za shvatanje i odlučivanje bila isključena. Po zakonu, nije uračunljiv učinilac koji u vrijeme izvršenja krivičnog djela nije mogao shvatiti značaj svog djela ili nije mogao upravljati svojim postupcima usljed duševne bolesti ili zaostalosti
duševnog razvoja. To stanje obuhvata dvije osnovne komponente: duševnu poremećenost i nesposobnost za shvatanje i odlučivanje. U pogledu utvrđivanja neuračunljivosti u krivično pravnoj teoriji i krivičnom zakonodavstvu prihvaćena su tri metoda:bi ol oški (po toj metodi dovoljno je utvrditi samo postojanje ili nepostojanje nekog oblika duševne poremećenosti kod učinioca krivičnog djela),psihološki (ovdje je prvenstveno bitno utvrditi da li je kod učinioca u vrijeme izvršenja krivičnog djela postojala sposobnost za rasuđivanje tj. odlučivanje) imješovi ti metod koji utvrđuje i biološku i psihološku osnovu stanja neuračunljivosti. Učinilac krivičnog djela koji je u vrijeme izvršenja krivičnog djela bio neuračunljivnije krivično odgovoran. Bez uračunljivosti nema vinosti, a time ni krivične odgovornosti. Prema takvim učiniocima se primjenjuju posebne krivične sankcije medicinske prirode. Krivično pravni značaj neuračunljivosti je dvostruk: isključuje krivičnu odgovornost i osnov je za obaveznu ili fakultativnu primjenu određenih mjera bezbjednosti. Većina krivičnih zakonodavstava je prihvatila mješoviti metod za utvrđivanje neuračunljivosti. U KZ stoji: krivično je odgovoran učinilac krivičnog djela koji upotrebom alkohola, droga ili na drugi način dovede sebe u stanje u kome nije mogao shvatiti značaj svog djela ili upravljati svojim postupcima, ako je u vrijeme dovođenja u to stanje djelo bilo obuhvaćeno njegovim umišljajem ili je u odnosu na djelo kod njega postojao nehat, a zakon za takvo djelo predviđa krivičnu odgovornost za nehat (samoskrivljena neuračunljivost) 30. BITNO SMANJENA URAČUNLJIVOST Bitno smanjena uračunljivost je takvo stanje učinioca u vrijeme izvršenja krivičnog djela, u kojem je njegova sposobnost da shvati značaj svog djela ili mogućnost da upravlja svojim postupcima bila bitno smanjena zbog duševne bolesti, privremene duševne poremećenosti ili zaostalog duševnog razvoja. Zakon bitno smanjenu uračunljivost tretira kao fakultativni osnov za ublažavanje kazne iz čega zaključujemo da takvo stanje učinioca ne isključuje njegovu krivičnu odgovornost, ovakav učinilac može da postupa kako umišljajno, tako i nehatno. Za stanje bitno smanjene uračunljivosti karakteristične su određene okolnosti: - kod učinioca krivičnog djela treba u vrijeme izvršenja dapostoji neko od stanja duševne poremećenosti; - treba da je sposobnost za shvatanje značaja djela ili za upravljanje postupcima bitno smanjena; - učinilac koji je učinio krivično djelo sa bitno smanjenom uračunljivošću krivično odgovara, ali se može blaže kazniti za razliku od neuračunljivog lica koje nije krivično odgovorno; - neuračunljivost i bitno smanjena uračunljivost osnov su za izricanje posebnih mjera bezbjednosti medicinske prirode; - bitno smanjena uračunljivost ne primjenjuje se kod maloljetnih lica, jer ona nisu potpuno duševno razvijena; - bitno smanjena uračunljivost kod učinioca se utvrđuje u vrijeme izvršenja krivičnog djela u odnosu na djelo 31. STVARNA ZABLUDA (pojam, vrste, krivičnopravni značaj) Zabluda se obično definiše kao postojanje pogrešne predstave o nekoj okolnosti. Stvarna zabluda u krivičnopravnom smislu je postojanje pogrešne predstave o stvarnim okolnostima koje se mogu odnositi ili na obilježje krivičnih djela ili na neke druge stvarne činjenice. Postoje dvije vrste zablude: stvarna zabluda u užem i stvarna zabluda u širem smislu. Stvarna zabluda u užem smislu postoji kad je učinilac imao pogrešnu predstavu o nekoj stvarnoj okolnosti koja ulazi u obilježja krivičnog djela, npr. lice A ne zna da je polno zaraženo, pa izvrši obljubu sa licem B ili lice A oduzima tuđu pokretnu stvar smatrajući da je ta stvar napuštena. Stvarna zabluda u širem smislu postoji kad je učinilac bio svjestan svih obilježja krivičnog djela, ali je imao pogrešnu predstavu o nekoj stvarnoj okolnosti koja bi, ako bi zaista postojala, isključivala protivpravnost, tako da bi to djelo bilo dozvoljeno. Npr. lice A tjelesno povrijedi lice B pogrešno smatrajući da lice B prema njemu vrši protivpravni napad. Lice A je izvršilo djelo u stvarnoj zabludi.
Učinilac koji izvrši krivično djelo u stvarnoj zabludini kad ne može biti učinilac krivičnog djela sa umišljajem. Stvarna zabluda je negacija umišljaja, ali ne isključuje uvijek postojanje nehata. Stvarna zabluda još može biti otklonjiva i neotklonjiva, obzirom na to da li je učinilac bio dužan i mogao da ima pravilnu predstavu o stvarnim okolnostima ili nije bio dužan i nije mogao da o tim okolnostima ima pravu predstavu. Neotklonjiva zabluda isključuje, ne samo umišljaj, nego i nehat. Kod otklonjive zablude učinilac može biti krivično odgovoran, ali i krivično neodgovoran. Dakle, stvarna zabluda bez obzira da li otklonjiva ili neotklonjiva, bez obzira da li je u užem ili širem smislu uvijek isključuje umišljaj. Neotklonjiva stvarna zabluda u užem i širem smislu isključuje ne samo umišljaj nego i nehat, a otklonjiva stvarna zabluda u užem i širem smislu isključuje odgovornost za nehat samo ako zakon ne predviđa odgovornost za krivično djelo učinjeno iz nehata. Da bi stvarna zabluda isključivala krivičnu odgovornost potrebno je da kod učinioca nije postojala svijest o stvarnim okolnostima u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Po krivičnom zakonu, nije krivično odgovoran učinilac koji u vrijeme izvršenja krivičnog djela nije bio svjestan nekog njegovog zakonom određenog obilježja ili koji je pogrešno smatrao da postoje okolnosti prema kojima bi, da su one stvarno postojale, to djelo bilo dozvoljeno. Ako je učinilac bio u zabludi usljed nehata, krivično je odgovoran za krivična djela učinjena iz nehata kad zakon i za takvo djelo određuje krivičnu odgovornost.
32. PRAVNA ZABLUDA (pojam, krivičnopravni značaj) Pravna zabluda je zabluda o zabranjenosti djela. Učinilac djela se nalazi u pravnoj zabludi ako nije znao da je njegovo djelo zabranjeno. Pravna zabluda će postojati: 1.ako učinilac nije svjestan da je učinio djelo koje je u zakonu određeno kao krivično djelo, npr. ne zna da je izbjegavanje davanja izdržavanja koje mu je dosuđeno, zakonom određeno kao krivično djelo; 2.ako učinilac ne zna za normu koja upotpunjuje biće krivičnog djela, npr. učinilac ne zna da je kršenje propisa o cijenama zakonom određeno kao krivično djelo; 3.ako učinilac nije svjestan protivpravnosti učinjenog djela, npr. u pravnoj zabludi će biti učitelj koji zatvori učenika smatrajući da je zatvaranje dozvoljeno ako se primjenjuje kao disciplinska mjera; 4.ako učinilac pogrešno smatra da neka postojeća okolnost, koja nije obilježje bića krivičnog djela, čini to djelo dozvoljenim; 5.ako učinilac pogrešno smatra da neka postojeća okolnost, koja je obilježje bića krivičnog djela, čini djelo dozvoljenim usljed malog značaja tog djela. Po zakonu, učinilac krivičnog djela koji iz opravdanih razloga nije znao da je to djelo zabranjeno može se blaže kazniti ili osloboditi od kazne. Pravna zabluda ne isključuje umišljaj, ona je fakultativni osnov za ublažavanje kazne i to samo ako je počinilac bio u pravnoj zabludi iz opravdanih razloga. Pravna zabluda se može razlikovati kao otklonjiva i neotklonjiva. Zabluda iz opravdanih razloga je neotklonjiva zabluda, dok je otklonjiva pravna zabluda - zabluda usljed nehata. Sud po vlastitoj ocjeni može ublažiti kaznu i eventualno osloboditi od kazne. 33. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA - stanje neuračunljivosti može nastati i djelovanjem samog učinioca. Takve situacije najčešće nastaju upotrebom alkohola i droga. Po opštim pravilima o neuračunljivosti, takav učinilacne bi bio krivično odgovoran. Takvo rješenje ne bi bilo opravdano, jer bi do zloupotrebe moglo doći svjesno i voljno. Učinilac bi doveo sebe u takvo stanje u kom bi počinio krivično djelo za koje ne bi bio odgovoran. Zakon je to regulisao na sljedeći način: isključuje primjenu odredaba o neuračunljivosti prema učiniocima krivičnih djela koji su sebe doveli u stanje privremene duševne poremećenosti sa posljedicom nesposobnosti za shvatanje i odlučivanje. Neka zakonodavstva na poseban način regulišu ovu situaciju propisujući posebna pravila o krivičnoj odgovornosti ovih lica. U teoriji se ta pravila nazivaju actiones liberae in causa. U tom smislu, KZ je propisao da je krivično odgovoran učinilac krivičnog djela koji
upotrebom alkohola ili droga ili na drugi način dovede sebe u stanje u kome nije mogao da shvati značaj djela ili da upravlja svojim postupcima, ako je u vrijeme dovođenja u to stanje djelo bilo obuhvaćeno umišljajem ili je u odnosu na djelo postojao nehat, a zakon za takvo djelo predviđa krivičnu odgovornost za nehat. Npr. skretničar svjestan da će u pijanom stanju propustiti da namjesti skretnicu i time prouzrokovati nesreću, ipak to hoće ili na to pristaje pa se opijanjem dovede u stanje privremene duševne poremećenosti, propusti da namjesti skretnicu, što je imalo za posljedicu dovođenje života većeg broja ljudi u opasnost. On je time sa umišljajem izvršio krivično djelo nesavjesnog vršenja nadzora nad javnim saobraćajem. Drugi slučaj bi postojao kad bi se skretničar doveo u stanje privremene duševne poremećenosti, ali bi pogrešno držao da neće doći do nesreće, ali ipak se desi. U ovom slučaju on je djelo učinio iz nehata. Potrebno je još i da učinilac izvrši ono krivično djelo koje je bilo obuhvaćeno njegovim umišljajem ili nehatom. Krivična odgovornost po pravilima actiones liberae in causa ima za cilj da se učine odgovornim i oni učinioci koji ne bi bili odgovorni po opštim pravilima, ali su sami sebe doveli u takvo stanje.
