Seminar Ski Rad-Mala i Srednja Preduzeca

Šemsudin Habibović, dipl.ing.maš.

Mala i srednja preduzeća

„Vizija bez aktivnosti je sanjarenje, a aktivnost bez vizije je noćna mora“ (Japanska poslovica)

1. UVOD Devedesetih godina prošlog vijeka, u Evropskoj uniji je preovladala spoznaja o važnosti mikro, malih i srednjih preduzeća (MSP) za ukupnu evropsku ekonomiju. Isti trend je nastavljen i početkom ovog vijeka. Zahvaljujući takvom pristupu i poimanju stvari, mikro, mala i srednja preduzeća su pokretačka snaga i imaju centralnu ulogu u evropskoj ekonomiji. Ona su suštinski izvor poslova, stvaralac poduzetničkog duha i inovacija u EU, pa su, prema tome, presudna za izgradnju konkurentnosti i zaposlenja. Prema podacima iz 2006. godine, u tadašnjih 25 zemalja Evropske unije, postojalo je čak 23 miliona malih i srednjih preduzeća, koja su činila oko 99% svih preduzeća u Uniji i koja su zapošljavala više od 80 miliona ljudi. U SAD-u ima oko 25 miliona ili 99,70% svih preduzeća, a u Japanu oko 5 miliona malih i srednjih preduzeća. Zahvaljujući ovim činjenicama, jedan od glavnih prioriteta Evropske komisije je, upravo podrška malim i srednjim preduzećima u njihovom ekonomskom rastu i razvoju, poslovnoj kreativnosti, te ekonomskoj i socijalnoj povezanosti. Prema predviđanjima stručnjaka, i u proširenoj Evropskoj uniji, mala i srednja preduzeća će i dalje biti ključ za ostvarenje rasta, konkurentnosti i otvaranja novih radnih mjesta. Napori Evropske komisije ka uvođenju nove ekonomije, biće uspješni samo ukoliko se mala i srednja preduzeća stave na vrh prioriteta. U ovom radu ćemo pokušati odgovoriti na neka pitanja, vezana za mala i srednja preduzeća, kao što su: šta su mala i srednja preduzeća, koliko ih ima i kakav je njihov tretman u našem okruženju, prednosti i nedostaci, važnost malih i srednjih preduzeća u zemljama u tranziciji, ekonomski značaj malih i srednjih preduzeća, koja je organizaciona struktura pogodna za mala i srednja preduzeća, način uređenja proizvodnje u malim i srednjim preduzećima i slično.

__________________________________________________________________________2 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



2. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA – DEFINICIJA I ZNAČAJ Iako se o malim i srednjim preduzećima (MSP) intenzivnije govori tek od kraja prošlog vijeka, saznanja o postojanju nekih primitivnijih oblika malih i srednjih preduzeća sežu u daleku prošlost. Prvi poznati zapisi o malom preduzeću pojavili su se prije 4000 godina. Možemo reći da je malo preduzeće postojalo u gotovo svim kulturama starih naroda. Većina njih, kao što su Arapi, Babilonci, Egipćani, Židovi, Grci, Feničani i Rimljani su neprestalno razvijali mala preduzeća. Proizvodi i usluge tadašnjih poduzetnika veoma često su bili lošeg kvaliteta, pa su oni na takav način potkradali i zavaravali svoje kupce. Upravo zbog toga je babilonski kralj Hamurabije 2100. godine p.n.e. izdao zakonik sa oko 300 zakona, koji zaštićuju potrošače i male preduzetnike, osobito od prijevare. O ulozi, značaju i funkcioniranju malih i srednjih preduzeća u našoj naučnoj ekonomskoj literaturi, intenzivnije počinje da se piše tek osamdesetih godina prošlog vijeka. Kao što je u uvodu rečeno, u Evropskoj Uniji od ukupno 23 miliona preduzeća i oko 100 miliona zaposlenih, čak 99% su mala i srednja preduzeća. Ona doprinose ukupnom bruto društvenom proizvodu EU sa 60% i obezbjeđivala su, uoči primanja najnovijih članica, preko 80 miliona radnih mjesta. To konkretno znači da je u sektoru malih i srednjih preduzeća zaposleno dvije trećine zaposlenih od ukupnog broja zaposlenih u privatnom sektoru u EU. I u proširenoj Evropskoj Uniji, male firme će i dalje biti ključ za ostvarenje rasta, konkurentnosti i otvaranje novih radnih mjesta. Prilikom izbora kriterijuma za klasifikaciju MSP-a, najčešće se polazi od: 1. statičkog, 2. funkcionalnog i 3. institucionalnog (svojinskog ) kriterijuma. Statički kriterijum polazi od statičkog obilježja privrednih subjekata kao što su: veličina imovine, godišnji prihod od prodaje, broj zaposlenih, obim ostvarene proizvodnje, nivo tehničke opremljenosti i sl. Broj zaposlenih ima najviše prednosti u odnosu na druge kriterije, između ostalog zato što je: – – – – – – – –

otporno na inflaciju nije pod uticajem kupovne moći dolara, transparentno, lahko se zapaža i razumije, usporedivo, omogućava dobru usporedbu između preduzeća iste grane, raspoloživo, lahko ga je dobiti od preduzeća.

Jedan od bitnih nedostataka ovog kriterijuma je različita produktivnost i ekonomska efikasnost pojedinih privrednih struktura, pa isti broj radnika ne stvara, pri istom radu, i istu vrijednost proizvodnje. Drugi nedostatak se ogleda u nepostizanju jednostavnih stavova po zemljama u pogledu broja zaposlenih, kao granice između malih, srednjih i velikih preduzeća. Klasifikaciju preduzeća na mala i velika možemo izvršiti prema sljedećim funkcionalnim obilježjima: obim i karakter proizvodnje i izvršenih usluga, karakter __________________________________________________________________________3 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



upravljanja, vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, tehnička opremljenost preduzeća, način proizvodnje i vrsta proizvodne tehnike, oblik vlasništva, organizaciona struktura i sl. Detaljnije razmatranje ovih obilježja sigurno bi pokazalo potrebu njegovog uvažavanja kod pojmovnog obrađivanja malih preduzeća, bez obzira na svu kompleksnost njihove primjene u praksi. Institucionalni (vlasnički) kriterijum polazi od pripadnosti instituciji kod koje je registrovano odgovarajuće društvo. Ovaj kriterijum se primjenjuje u skoro svim razvijenim zemljama, a posebno u SAD-u, gdje je 1953. god. osnovana posebna agencija federalne vlade pod nazivom „Small Business Administration (SBA)“ s ciljem institucionalne podrške malim preduzećima. Ova agencija postavlja različita ograničenja koja mora ispuniti preduzeće da bi postalo „small firm“. Kad je riječ o zapadnoevropskim državama, onda se obično polazi od definicije koju je dala Evropska mreža za istraživanje malih i srednjih preduzeća (European Network for SME Research). Prije donošenja zajedničke definicije na nivou Evropske Unije, postojalo je nekoliko različitih definicija MSP-a. Tako su u Velikoj Britaniji mala preduzeća bila definisana kao subjekti koji imaju do 200 zaposlenih, u Francuskoj se je broj zaposlenih u malim preduzećima kretao od 6 do 50 radnika, a u srednjim od 51 do 500 zaposlenih. U Njemačkoj se, za definisanje malih i srednjih preduzeća, pored broja zaposlenih, uzima u obzir i ukupni godišnji prihod. Zajednička definicija MSP-a na nivou Evropske Unije, od ključne je važnosti, pošto se ona koristi kao osnova za odluke u zakonodavstvu EU o državnoj pomoći i strukturnim fondovima. To znači da različite kategorije malih i srednjih preduzeća (mikro, male i srednje firme) moraju biti definisane na način koji garantuje ekonomsku pravednost, odnosno koji firmama daje pravnu sigurnost, dok upravnim sistemima zemalja članica omogućava lahku primjenu. Unutar Evropske Unije, prva zvanična definicija malih i srednjih preduzeća donesena je 03. aprila 1996. godine. U martu 2000.godine, tokom Samita šefova vlada Evropske Unije u Lisabonu, sektor MSP-a je označen kao jedan od stubova u postizanju cilja da Evropska Unija postane “najkonkurentnija i najdinamičnija privreda u svijetu do 2010.godine”. U junu 2002.g. lideri Evropske Unije su usvojili Evropsku povelju za mala preduzeća, kojom se pozivaju zemlje članice Evropske Unije i Evropska komisija da pruža podršku i pomognu malim preduzećma u brojnim ključnim oblastima, poput obrazovanja i obuke preduzetnika, kao i stvaranjem efikasnijeg zakonodavstva, propisa, poreskog i finansijskog sistema. Na taj način u potpunosti je priznat značaj malih preduzeća i preduzetnika za razvoj, konkurentnost i zaposlenost u Evropskoj Uniji. Shodno tome, Evropska komisija je 06. maja 2003. godine prihvatila preporuku o donošenju nove definicije MSP-a. Ta nova definicija je navedena u Preporuci broj 96/280 EZ i ona je zamijenila definiciju donesenu 1996. godine. U samoj definiciji se nalazi deklaracija, koja se se odnosi na karakter firmi. Preporuka se odnosi na privredne subjekte, nazavisno o njihovom pravnom statusu, te obuhvata osobe koje su uključene u privredne aktivnosti u profesionalnom smislu, kao i u kućne radinosti i obrte. Nova definicija MSP-a, koja je stupila na snagu 01. januara 2005. godine, predstavlja najvažniji korak ka poboljšanju okruženja za MSP i ciljanje unapređenja poduzetništva, investicija i rasta.




Ova definicija je elaborirana nakon brojnih konsultacija unutar Evropske komisije, zatim zemalja članica EU, poslovnih organizacija i eksperata, kao i dvije otvorene konsultacije putem interneta. Preduzeća se, na osnovu tri kriterijuma mogu podeliti na mikro, mala i srednja. Prema toj definiciji, za MSP je potrebno uzeti u obzir broj zaposlenih, ukupan prihod i bilans. Mikro preduzeća se definišu kao firme koje imaju manje od 10 zaposlenih radnika i čiji ukupni godišnji prihod ili ukupni bilans ne prelazi 2 miliona eura. Mala preduzeća se definišu kao firme koje zapošljavaju od 10 do 49 radnika i čiji ukupni prihod ili ukupni bilans ne prelazi 10 miliona eura. Srednja preduzeća se definišu kao firme koje imaju preko 49, a manje od 250 zaposlenih radnika, čiji je ukupni prihod manji od 50 miliona eura ili čiji je ukupni bilans manji od 43 miliona eura. Tabelarno bi se to moglo prikazati na sljedeći način: Tabela 1: Razvrstavanje preduzeća prema definiciji Evropske komisije od 01.01.2005. god. Kategorija

Ukupan bilans Broj zaposlenih

Ukupan prihod

preduzeća ≤ 2 miliona EUR

≤ 2 miliona EUR

(prije nije bilo definisano)

(prije nije bilo definisano)

≤ 10 miliona EUR

≤ 10 miliona EUR

(1996. godine je bilo 7 miliona EUR)


≤ 50 miliona EUR

≤ 43 miliona EUR



Mikro preduzeća

< 10

Mala preduzeća

< 50

Srednja preduzeća

< 250

(ukupna sredstva – aktiva)

Pripravnici i učenici nisu navedeni kao zaposleni.




Pored definicije Evropske Unije, postoji i definicija Svjetske banke, koja preduzeća dijeli na način dat u tabeli 2. Tabela 2: Razvrstavanje preduzeća prema definiciji Svjetske banke Kategorija preduzeća

Ukupan bilans Broj zaposlenih

Ukupan prihod

< 10

≤ 0,1 milion EUR

≤ 0,1 milion EUR

< 50

≤ 3 miliona EUR

≤ 3 miliona EUR

< 300

≤ 15 miliona EUR

≤ 15 miliona EUR

(ukupna sredstva – aktiva)

Mikro preduzeća

Mala preduzeća

Srednja preduzeća

Osim definicije Evropska komisija, koju su prihvatile i mnoge zemlje koje nisu članice Evropske Unije, postoje i definicije MSP-a donesene od strane pojedinih zemalja. Prema OECD definiciji, mala i srednja preduzeća imaju manje od 500 zaposlenih, mada se svakoj zemlji ostavlja prostor da ovaj broj smanji ili poveća (u nekim zemljama 100 ili čak 300 zaposlenih predstavlja gornju granicu). Mikro preduzeća imaju 1÷4 zaposlenih, vrlo mala 5÷19, mala 20÷99 i srednja preduzeća 99÷500 zaposlenih. Mala i srednja preduzeća su motor ekonomskog razvoja. Promovišu privatnu svojinu i preduzetničke vještine. Po mišljenju mnogih eksperata i ekonomista, MSP su sinonim za privatni sektor, i, u figurativnom smislu, za preduzetništvo. Njihova komparativna prednost je u tome što su fleksibilna, mogu brzo da se adaptiraju na promjene i da zadovolje zahtjeve tržišta.




3. PREDNOSTI I NEDOSTACI MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA Prednosti, odnosno nedostaci malih i srednjih preduzeća najbolje se uočavaju ako ih poredimo s velikim preduzećima. Smatra se da su mala i srednja preduzeća atraktivnija, inovativnija, flesibilnija i kreativnija od velikih preduzeća. Osnovne prednosti malih i srednjih preduzeća u odnosu na velike industrijske sisteme su sljedeće: •

Mala i srednja preduzeća su dostupna svim pretendentima, zato što obezbjeđuju iste polazne mogućnosti svima koji se odluče za mali biznis i što su relativno dostupna svim slojevima društva i obrazovnim strukturama – bez obzira na pol, starosnu strukturu, imovinske razlike, stepen obrazovanja i sl.

•

MSP imaju znatno veću prilagodljivost tržištu i određenim tržišnim kretanjima u odnosu na velika preduzeća. Ona često diktiraju promjene na tržištu, što potiče i velike korporacije na transformaciju i ulaganje u razvoj.

•

MSP stvaraju i najveći broj novih radnih mjesta, pošto velike firme svoju konkurentsku prednost grade na povećanoj automatizaciji i robotizaciji proizvodnih i drugih pogona, što umanjuje učašće radnika u proizvodnih procesima. Povećana automatizacija i robotizacija ne zahtijeva visokokvalifikovanu radnu snagu, pa je prisutan trend premještanja ovih proizvodnih pogona u zemlje Dalekog Istoka, gdje je nekvalifikovana radna snaga znatno jeftinija.

•

Motivacija – poznato je da mali biznis započinju ljudi koji imaju veliki entuzijazam, koji se odlikuje velikom motivacijom, a koja se izražava u činjenici da rade dugo naporno kreativno, a to prenosi na bližnje i sve zaposlene.

•

Put od ideje do realizacije novih proizvoda je znatno kraći kod malih preduzeća, što utiče na nastanak novih i kvalitetnijih proizvoda.

•

Pošto zapošljavaju relativno mali broj ljudi (prosjek u Evropskoj Uniji je 19), MSP ne mogu izazvati velike društvene poremećaje u slučaju propadanja, a veoma često su to porodične firme, koje su najstabilniji dio svake privrede. Nasuprot tome, propadanje velikih industrijskih sistema, što je naročito izraženo u postsocijalističkim zemljama, za posljedicu je imalo otpuštanje radnika, uz velike društvene, političke i socijalne poremećaje.

•

U malim i srednjim preduzećima najčešće je vlasnik ujedno i direktor firme, što predstavlja objedinjenost vlasništva i upravljačke funkcije, potiče racionalno i savjesno korištenje kapitala, te predstavlja dodatnu motivaciju za uspjeh. U velikim sistemima, koja su najčešće dionička društva, vlasništvo je odvojeno od upravljanja, jer vlasnici samo nadziru rad uprave, preko svojih predstavnika u nadzornim odborima.

•

Mogućnost samozapošljavanja i zapošljavanja podrazumijeva kako vlastito zapošljavanje (bilo kao posljedicu ostanka bez posla ili nezadovoljstvo svojim statusom), tako i zapošljavanje članova uže porodice.




•

Neposrednost kontakta je velika snaga MSP-a, zato što vlasnik preduzeća sve drži pod kontrolom i može brzo stupiti u kontakt s drugim preduzetnikom.

•

Birokratizacija u malim i srednjim preduzećima je znatno niža, zbog spoja upravljačke i vlasničke funkcije, tako da vlasnik – menadžer istovremeno obavlja više funkcija.

•

Mali sistemi su, zbog jednostavnijih tehnoloških procesa, koji se u njima obavljaju, ekološki prihvatljiviji od velikih sistema, koji su, najčešće, glavni zagađivači okoline.

•

Međuljudski odnosi u malim sistemima su zdraviji, zbog svakodnevnog zajedničkog suočavanja sa istim problemima i, najčešće, zajedničkog rješavanja istih. Možemo reći da su mala i srednja preduzeća humaniji vid organizovanja u odnosu na velike sisteme, u kojima se ta individualnost gubi.

•

Psihološka prednost podrazumijeva da biti preduzetnik znači imati izvjesnu nadmoć i sigurnost, pogotovo tamo gdje preduzetnici raspolažu specifičnim tržišnim umijećem, znanjima i sposobnostima.

•

Mala preduzeća, svojim učešćem u ukupnom broju preduzeća, značajno utiču na elastičnost privrednog sistema jedne društvene zajednice, pošto svojom prilagodljivošću lakše napuštaju svoju dotadašnju domenu i započinju proizvodnju novih proizvoda.

Pored nespornih navedenih prednosti, mala i srednja preduzeća imaju i određene nedostatke, kao posljedicu ograničenosti i specifičnosti, koje proizlaze upravo iz veličine preduzeća. Među glavne nedostatke malih i srednjih preduzeća ubrajamo: •

Mogućnost bržeg propadanja u odnosu na velika preduzeća. Statistički je dokazano da 30÷40% malih firmi prestaje s radom u razdoblju od tri godine nakon osnivanja, a čak 60% u razdoblju od osam do deset godina. Razlozi propadanja mogu biti subjektivne i objektivne prirode, a među najznačajnije spadaju: nedostatak iskustva koje se odnosi na vlastito suočavanje s praktičnim funkcionisanjem cjeline firme, te jasno uočavanje bitnih od nebitnih aktivnosti; nedovoljna tehnička znanja, koja se odnose na prostu nemogućnost pojedinaca da do kraja ovlada svim znanjima koja su nužna za određenu proizvodnju proizvoda i usluga; površna ili neadekvatno provedena analiza tržišta, posebno kada je u pitanju buduća potražnja; nedovoljna osposobljenost u vođenju administrativnih poslova, utoliko prije što se oni više mijenjaju; nemogućnosti kontrole ujednačenosti poslovanja, tj. teško obezbjeđivanje kontinituiteta i predviđanja oscilovanja u pojedinim razdobljima; nemogućnost predviđanja financijskih tokova; nemogućnost dobijanja kratkoročnih kredita od poslovnih banaka ili iz drugih izvora.

•

Mali preduzetnici imaju loš novčani tok, pa zbog preuzetih obaveza prema dobavljačima i nenaplaćenih potraživanja, često dolaze u poziciju nelikvidnosti, odnosno nemogućnost izvršavanja preuzetih obaveza u ugovorenim i zakonskim rokovima. Plaćanje izvan rokova generator je propadanja upravo malih firmi, koje namaju dovoljnu moć da „finansiraju“ i „kreditiraju“ nedisciplinu tržišta i velike sisteme, koji mogu, zbog svoje superiornosti nad malim kooperantskim firmama, sami određivati dospjelost obaveza.




•

Zbog niskog stepena podjele rada, produktivnost u malim firmama je relativno niska, pošto jedna osoba obavlja više različitih operacija i poslova, čime se smanjuje mogućnost usavršavanja i uže specijalizacije.

•

Nedovoljna informisanost je veoma izražena slabost malih i srednjih preduzeća.

•

Plate u malim preduzećima su, uglavnom, manje, naročito ako se uzmu u obzir i svi dodaci koje radnici dobijaju u velikim sistemima, gdje su im prava zaštićena kolektivnim ugovorima i gdje ih štiti sindikat. Kako bi se izbjegle poreske obaveze prema državi, često se dio plate isplaćuje „na ruke“, što je štetno kako za državu, tako i za same radnike.

•

Rizik od propadanja preduzeća i gubitka radnog mjesta značajno je veći u malim i srednjim preduzećima, u odnosu na velika preduzeća.

•

Mala preduzeća nisu konkurentna na međunarodnom tržištu, ukoliko ne nastupaju udruženo ili pod plaštom velikih preduzeća (tzv. „ekonomija obima“).

Zbog svega navedenog, mala i srednja preduzeća predstavljaju vrlo osjetljiv segment privrednog poslovanja, kojem je, zbog svega što se pred njih stavlja, potrebna intenzivna i neprekinuta institucionalna pomoć i podrška.




4. INOVATIVNOST MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA Osnovna pretpostavka, od koje se često polazi u pristupu izučavanju uloge malih i srednjih preduzeća u ekonomskom razvoju, je da u vrijeme velikih tehnoloških paradigmatskih pomaka, mala preduzeća imaju prirodnu prednost nad velikim, hijerarhizovanim preduzećima. Zbog izuzetne fleksibilnosti, mala preduzeća bi trebala biti brža u eksploataciji potencijala i prednosti novog paradigmatskog okvira. Međutim, ako se uloga MSP u tehnološkim promjenama analizira koristeći uobičajene indikatore R&D (Research & Development – Istraživanje i razvoj) aktivnosti: izdvajanja, patenti i inovacije, u odnosu na veličinu preduzeća, većina istraživačkih rezultata ne podržava tezu da MSP pokazuju natprosječne stope inovativnosti. Rezultati empirijskih istraživanja o odnosu veličine preduzeća i inovativnosti su kontraverzni, zavisno od: nivoa agregacije (privreda, sektor, grupe preduzeća ili pojedinačno preduzeće), nivoa analize (mikro, mezo, makro), vrste pokazatelja ekonomske i tehnološke sposobnosti MSP-a (R&D izdvajanja, profitabilnost, patenti, neto zapošljavanje), načina posmatranja problema (statički ili dinamički) i tretmana veličine preduzeća. U vremenu paradigmatskih pomaka, optimalna privredna struktura preduzeća različite veličine. Postoji relativno mali broj velikih preduzeća, potencijale za skup, rizičan, kontinuiran i sistematski R&D, dok MSP imaju u procesu difuzije nove tehnologije unutar sistema koji je određen ekonomskom paradigmom.

je sačinjena iz koja posjeduju značajnu ulogu novom tehno-

Ekonomske koristi od tehnološkog progresa se, prema studijama OECD-a o odnosu malog biznisa, zaposlenosti i rasta, ostvaruju prvenstveno putem inovativnog preduzeća, inovativne firme. Od svih inovativnih preduzeća, MSP imaju važnu i drugačiju ulogu i značaj u prevazilaženju specifičnih teškoća u ekonomskom rastu u odnosu na velika preduzeća. To objašnjava zašto vlade pojedinih država daju veći značaj MSP u prioritetima ekonomske politike i razvoja, kao i njihov rastući značaj u promociji inovacija i tehnološkoj difuziji. Kompanije se, prema obilježjima inovativnosti, mogu grupisati u nekoliko kategorija: od niskotehnoloških MSP-a, preko MSP-a koja imaju minimum tehnoloških sposobnosti, zatim tehnološki kompetentnih, do onih koje mogu da budu izvođači istraživanja (slika 1).

__________________________________________________________________________ 10 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



Slika 1. Tipovi kompanija Izvođači istraživanja

– Istraživački odjel ili ekvivalent – Dugoročni pristup u razvijanju tehnološke sposobnosti – Više inžinjera

Tehnološki kompetentna

– Neke budžetske diskretnosti – Sposobnost da se učestvuje u tehnološkim mrežama – Jedan inžinjer

MSP sa minimalnom sposobnošću

Niskotehnološka MSP

– Sposobno je za adaptaciju solucija u paketu –

Može zahtijevati implementaciji

pomoć

u

–

Bez značajnih sposobnosti

tehnoloških

– Ne iskazuje potrebu za njima – Možda nema tekućih potreba tog tipa Izvor: Arnold, Thuriaux, 1997.




5. INFORMACIONI SISTEMI ZA MALA I SREDNJA PREDUZEĆA Razvoj informacionih tehnologija je informacione sisteme učinio dostupnim i manjim privrednim subjektima, tj. malim i srednjim preduzećima. U svijetu je poslovanje ovih preduzeća, kao i velikih, posljednjih godina postalo nezamislivo bez informacionih sistema. Nažalost, u našoj zemlji postoje čak i velika preduzeća koja ne primjenjuju informacione sisteme u svom poslovanju, a tek neka mala i srednja preduzeća su odnedavno postala svjesna važnosti upotrebe informacionih sistema za uspješno i efikasno poslovanje. Veliki broj naših malih i srednjih preduzeća koristi računare prilikom vođenja računovodstva i to je često jedini računar u tim preduzećima i ne koristi se ni za što drugo. Menadžeri tih preduzeća često govore da su ''uveli'' ili ''koriste informacione sisteme''. Međutim, treba praviti razliku između računara i informacionih sistema. Računari obezbjeđuju efektne i efikasne načine obrade podataka i oni su neophodan dio informacionog sistema, dok informacioni sistem obuhvata mnogo više od samih računara, te pri učenju o informacionim sistemima nije dovoljno samo učiti o računarima. Uspješna primjena informacionih sistema zahtijeva razumijevanje biznisa koji je podržan informacionim sistemom. U savremenom (informacionom) društvu više se ne postavlja pitanje potrebe firme za informacionim sistemom. Jedino pitanje koje stoji je za koji sistem se odlučiti. Mala i srednja poduzeća imaju sve veću potrebu za softverskim rješenjem koje će najuspješnije integrisati čitavo poslovanje datog preduzeća. Poslovno okruženje i ambijent u kome posluju mala i srednja preduzeća stalno se mijenjaju, tržište je vrlo zahtjevno, tako da je u posljednjih desetak godina došlo do dramatičnih promjena. Danas postoji veoma tanka linija između zahtjeva s kojima se suočavaju mala i srednja preduzeća i onih s kojima se hvataju u koštac velike korporacije. Danas ako planirate opstati, zaista više nije važno jeste li mali ili veliki. Pravila su ista, a alati jednako složeni za velike i male. Mala i srednja preduzeća, stoga, generišu potrebe za sve složenijim rješenjima, međutim, sredstva kojima ta preduzeća raspolažu nisu rasla uporedno s njihovim potrebama. U stvari, bilo je obratno. Mala i srednja preduzeća trebaju veću funkcionalnost nego ikada prije, a imaju manje novca za tu svrhu. Mala i srednja preduzeća tradicionalno nisu u stanju predvidjeti i ograničiti svoje informatičke troškove. Ona se suočavaju s informatičkim troškovima koji s vremenom nepredvidivo rastu. Prosječno malo preduzeće suočava se s informatičkim troškovima koji svake godine rastu. Generalno se može reći da cijenu softverske aplikacije za mala i srednja poduzeća tvore sljedeći parametri. 5.1 Nabavni trošak Najočitiji trošak je nabavna cijena samoga softvera. Svaki softver ima svoju cijenu, no, na kraju krajeva, sve se svede na vrlo male razlike. MSP tržište diktira vrijednost softvera, pa se danas cijene, unatoč različitim pristupima njihovu određivanju, ne razlikuju znatnije od proizvoda do proizvoda. Neki isporučioci softvera njegovu cijenu zaračunavaju odmah prilikom isporuke, dok drugi naplaćuju samo upotrebu i korištenje određenog softverskog paketa. Primjera radi, u oblasti proizvodnje aluminijske bravarije i fasada, većina __________________________________________________________________________ 12 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



isporučioca sistema ima i neki svoj softver, koji služi za kalkulaciju i nabavu materijala, definisanje krojnih listi i optimalne iskorištenosti potrebnog materijala, definisanje prodajne cijene samog izlaznog proizvoda itd. Firma Alpro/Alumil iz Vlasenice svoj softver prodaje po trenutnoj cijeni od 1.500,00 KM, dok firma FeAl iz Širokog Brijega, za koga je softverski program FeAlsoft uradila njemačka firma DataLab, naplaćuje korištenje softvera i to mjesečno iznosi 70,00 KM. Njemački proizvođač aluminijske bravarije i fasada, te PVC stolarije, SCHÜCO, inače svjetski lider u ovoj oblasti, svoj softverski paket SCHÜCAL mjesečno naplaćuje 90,00 EUR. Slične cijene i kod drugih isporučilaca sistema i softvera. 5.2 Neophodna platforma Svaki softver mora na nečemu raditi. Međutim, sve aplikacije nisu rađene jednakima kada je riječ o izdacima za neophodne platforme. Postoje preduzeća kojima je potrebna hardverska dogradnja gotovo sa svakim izdanjem nove verzije njihove aplikacije. Uzrok tome najčešće je slaba arhitektura aplikacije ili neučinkovitost alata korištenih u formiranju sistema. Također, postoje proizvodi koji efikasno rade tri ili više godina bez potrebe za hardverskom dogradnjom. To definitivno može biti glavni razlog za brigu kod razmatranja ukupnoga troška sistema. 5.3 Troškovi održavanja To su godišnji troškovi tekućega održavanja i podrške sistemu. U većina preduzeća ovi troškovi iznose 17 do 20 posto od nabavne cijene godišnje. 5.4 Troškovi implementacije To su troškovi same uspostave sistema do spremnosti za rad. Troškovi implementacije mogu biti veoma različiti, što, opet, zavisi od primjenjene aplikacije. Komponente tih troškova su usluge migracije podataka, integracije sistema, obuke, konsaltinga, procesnog inžinjeringa i projektnog vodstva. 5.5 Troškovi prilagođavanja Od stotina i stotina implementacija poslovnog softvera, generalno gledajući, u svega nekoliko slučajeva nama potrebe da se obavi neki stepen prilagođavanja. To može biti velika troškovna komponenta kod sistema, zavisno od složenosti, ali i mogućnosti i fleksibilnosti alata dostupnih pojedinome sistemu. S napretkom tehnologije, smanjuje se i trošak prilagođavanja, no to je i dalje jedan od glavnih razloga za brigu kupaca na MSP tržištu. 5.6 Troškovi održavanja softvera po mjeri To je, vjerojatno, najveći pojedinačni faktor u utvrđivanju dugoročnoga troška sistema. Jedno je prilagoditi aplikaciju, a nešto sasvim drugo održavati prilagođenu aplikaciju ažurnom. Mala i srednja preduzeća mogu kontinuirano ulagati u pokušaju da ostanu ažurni s verzijama raznih proizvoda koje koriste, ili mogu odlučiti da zamrznu verzije proizvoda radi ograničenja troškova održavanja i prekidanja tekućeg programiranja i ispitivanja. Preduzeća često odlučuju da ne dodaju nikakva dalja prilagođavanjima svojim sistemima. Nažalost, takva odluka preduzeće na kraju često košta više. Zamrzavanjem verzija propuštaju povoljnosti u cijeni novih funkcija koje dolaze u budućnosti. Na taj način, gube eventualne dobitke na produktivnosti, koji bi se ostvarili prilagođavanjem sistema. Dakle, trošak odricanja od prilagođavanja često je puno veći od troška prilagođavanja. __________________________________________________________________________ 13 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



Uopšteno govoreći, gornje stavke predstavljaju primarne troškove automatizacije malih i srednjih organizacija. Očigledan je gubitak kapitala na početku projekta. Taj gubitak pored nabavne cijene uključuje i rad na obuci osoblja, te integraciji sistema. Potom troškovi padaju do razine tekuće hardverske i softverske potpore, plus eventualne naknade za pretplate i/ili troškove komunikacione linije. Kratko vrijeme nakon uspostavljanja sistema, međutim, troškovi počinju rasti s porastom troškova održavanja, zbog neophodnog prilagođavanja i raznih zadataka u integraciji sistema. Ipak, prema istraživanjima koje je sprovela Svjetska Banka (The Investment Climate Survey, januar 2006.) – kompanije koje u većoj mjeri koriste informacione i komunikacione tehnologije, rastu 3,8% godišnje, u poređenju sa 0,4% u slučaju onih koji to ne čine. Postavlja se pitanje: ''Šta mali preduzetnik može očekivati od elektronskog poslovanja i koje mu ono šanse, odnosno nove prilike i mogućnosti otvara?''. Odgovori na ovo pitanje mogu se sažeti u deset tačaka, ''zlatnih pravila uspješnosti u elektronskom biznisu'': 1. Jačanje vlastitog položaja i prisustva na tržištu. 2. Pronalaženje vlastitog tržišnog ''utočišta'' i stvaranje tržišne slike. 3. Jačanje popularnosti i poslovnih veza. 4. Brža i kvalitetnija reakcija na promjene i nove zahtjeve tržišta. 5. Nuđenje novih usluga i pokretanje novih tipova poslova. 6. Smanjenje troškova poslovanja. 7. Bolje upravljanje zalihama. 8. Praćenje tehnološkog napretka. 9. Ponašanje u skladu s aktuelnim tržišnim trendovima. 10. Zaštita (prevencija) od finansijskih promašaja Osim navedenog, veliku ulogu u razvoju malih i srednjih preduzeća ima i internet. Upravo zbog toga se vlade industrijski razvijenih zemalja sve više oslanjaju na mogućnosti koje pruža internet, kako bi malim i srednjim preduzećima omogućile bolji pristup informacijama i postigle veću jednakost MSP-a i velikih preduzeća u oblastima kao što su, na primjer, javne nabavke i slično. Napredak u razvoju „elektronske vlade“ (e-government), koja će imati značajan uticaj u sektoru MSP-a, predviđa se u svim zemljama članicama Evropske Unije tokom nekoliko sljedećih godina, pa se očekuje da će MSP uskoro biti u mogućnosti da većinu svojih zakonskih i administrativnih obaveza ispune „on–line“.




6. PRIMJENA INTEGRISANOG MENADŽMENT SISTEMA U MSP-u Kao jedan od imperativa svoga poslovanja, MSP imaju postizanje poslovne izvrsnosti (zauzimanje tržišne pozicije izvrsnog preduzeća). Poslovna izvrsnost obavezuje MSP da konstantno rade na unapređivanju kvaliteta poslovanja organizacije, zasnovanom na povećanju produktivnosti rada i znanja svakog zaposlenog. Postizanje poslovne izvrsnosti i stvaranje proizvoda i usluga svjetske klase, ne može biti vezano samo za jedan element poslovne funkcije preduzeća ili organizacione cjeline, već on predstavlja rezultat zajedničkog rada svih struktura u preduzeću, usklađene po unaprijed strogo definisanim ciljevima poslovanja. U sektoru MSP-a, postizanje poslovne izvrsnosti se može ostvariti na dva načina, i to primjenom koncepata upravljanja totalnim kvalitetom (TQM) i integrisanim menadžment sistema (IMS). Za mala i srednja preduzeća, ovaj prvi koncept (TQM) je dosta težak i nije ga moguće ostvariti u kraćem periodu. Zbog toga je za MSP mnogo jednostavnije postizanje poslovne izvrsnosti putem uvođenja koncepta IMS-a. U ranijem periodu, veći broj preduzeća je primijenio i certifikovao sistem menadžmenta kvalitetom (QMS), a MSP su, uglavnom u proces implementacije integrisanog menadžment sistema išle preko standarda ISO 9000. Drugi način primjene IMS-a u MSP-u predstavlja uvođenje sistema menadžmenta kvaliteta u skladu s modelom TQM. Jedna od prednosti ISO 9000 za MSP je ta što je u njemu uključen veliki broj aktivnosti vezanih za TQM, koji za posljedicu imaju dugotrajan i složen proces implementacije. Na razvoj integrisanih menadžment sistema utiču tri faktora i to: • • •

unaprijeđenje sveukupnih karakteristika preduzeća, kreiranje okvira za primjenu priznatih standarda za menadžment sisteme koji su predmet nezavisnih provjera (ISO 9001, ISO 14001, OHSAS 18001), stvaranje integrisane sheme za nezavisne provjere integrisanih menadžment sistema.

Problem u procesu primjne IMS-a može predstavljati nedovoljna integracija zaposlenih u razvoju i njegovom daljem uvođenju, koja se može iskazati kroz ispitivanje neprihvaćenih i netransparentnih sistema upravljanja, koji su posebno rijetko specijalizovani za pojedino preduzeće. Uporedo sa zahtjevima IMS-a, razvijalo se je i pitanje njegove adekvatne implementacije u MSP-u, koje je, između ostalog, obuhvatale i promjene u samom MSP-u, ali i razvoj kvalifikacionih parametara za uključene radnike. Osnovne tačke, koje se moraju razmatrati tokom uvođenje i klasifikacija, su definisane kao sljedeće: • • • • • •

radnici imaju dobro znanje o internim procedurama preduzeća, IMS ne bi trebao dovesti do povećanja birokratije u svakodnevnom poslu, nekoliko radnika je obučeno za implementaciju i čitanje standarda, kao i pravnih propisa, sve promjene imaju praktično značenje, promjene u cilju standarda nisu prihvaćene, top menadžment mora napraviti vremena za zaposlene za projektni rad, a zauzvrat, radnici moraju naučiti koristiti to vrijeme, mora biti napravljena jasna podjela odgovornosti.




Rezultat ovih aktivnosti uticao je da modeli koji se primjenjuju u ovom momentu, mogu da zadovolje samo djelimične zahtjeve. Model IMS, kao imperativ, ima zahtjev da prezentuje jednostavnu, razumljivu i praktičnu strukturu. Također, pravilna mjerenje, koja su vezana za učestvovanje i trening moraju biti adekvatno razvijena, kako bi se obezbijedilo aktivno učestvovanje radnika od samog početka procesnih promjena. Mala i srednja preduzeća, primjenom međunarodne serije standarda ISO 9000:2000 značajno uvećavaju svoje šanse, kako za opstanak na domaćem tržištu, tako i za dalju internacionalizaciju svog poslovanja. Prema zahtjevima standarda ISO 9000:2000, preduzeća moraju obraćati pažnju na kvalitet proizvoda ili usluga, stvaranju lojalnosti kupcu, kao i otvaranju novih tržišta, smanjujući strah od trgovinskih partnera. Malim i srednjim preduzećima, primjena serije standarda ISO 9000:2000 obezbjeđuje uniformisanost i kompatibilnost proizvoda, kao i poslovnog sistema. Sistem menedžmenta kvaliteta (QMS) osigurava da proizvodi ili usluge preduzeća budu ono što kupci žele i očekuju. Uvođenjem sistema menadžment kvaliteta ISO 9000:2000, MSP za sebe ostvaruju određene prednosti, kao što je sistematski prilaz poslovnom menadžmentu, set standarda koji je prepoznatljiv širom svijeta, verifikacija pridržavanja standarda od treće strane, kao i približavanje zasnovano na kontinualnom unapređenju. Zahvaljujući primjeni ISO 9000:2000, MSP mogu ostvariti značajne prednosti, kao što su: • • • • • • • • •

proces evoluira, standardizovan i objašnjen lično, trening novih zaposlenika je lak, problemi se detektuju mnogo brže i rješenje – rezultat je unapređenje, povećan broj zadovoljnih korisnika, porast razumijevanja potreba korisnika, opažanje u preduzeću je unapređenje, dobavljači postaju više kao partneri, unapređenje komunikacije, porast znanja zaposlenih u preduzeću, kao posljedica povećanja učešće zaposlenih.

Domaća MSP, na žalost, u svom poslovanju još uvijek nedovoljno primjenjuju međunarodne serije standarda ISO 9000:2000. Ovdje ne treba zanemariti ni motivaciju zaposlenih za primjenu ovog koncepta upravljanja, koja, inače, treba da bude na dosta visokom nivou. Problem motivisanosti zaposlenih za primjenu koncepta QMS-a je najvažniji segment za realizaciju ovog koncepta, jer bez koncenzusa menadžmenta sa zaposlenima, ovaj proces upravljanja sam od sebe vrlo brzo propada. Za dalje unapređenje efikasnosti domaćih MSP-a, neophodno je da se što više promoviše primjena sistema menadžmenta kvaliteta.




7. TRETMAN MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U BiH Bosna i Hercegovina je jedna od četrdesetčetiri zemlje koje su usvojile Evropsku povelju o malim i srednjim preduzećima, koja predstavlja osnovni dokument za implementaciju politike MSP-a. Povelja podržava MSP, tako što unapređuje zakonodavni i administrativni okvir za njih, te od država traži da poduzmu aktivnosti u deset ključnih oblasti, odnosno dimenzija. Indeks politike o MSP-u za 2007. godinu – Izvještaj o implementaciji Evropske povelje o malim preduzećima na Zapadnom Balkanu, Evropske komisije i Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD, Organization for Economic Cooperation and Development), pokazuje da je Bosna i Hercegovina posljednja u implementaciji Povelje u regionu. Mala i srednja preduzeća u BiH imaju sličnu ulogu u budućem ekonomskom razvoju zemlje, kao što je imaju MSP u zemljama Evropske Unije, odnosno, ona moraju postati ključni pokretač ekonomskog rasta. Više od 60.000 preduzeća u BiH su mala i srednja preduzeća, te je, uz preveliku stopu nezaposlenosti, potreba za bržim podsticajem razvoja privatnog sektora neupitna. Razvoj preduzeća osigurava ekonomski razvoj, stvaranje radnih mjesta i novi priliv prihoda za državu. Financijska sredstva javnog sektora, namjenjena za rashode, kao što su plate i penzije, u suštini zavise od razvoja privatnog sektora, ukoliko se žele izbjeći neodrživi javni deficiti, a glavni izvor takvog razvoja moraju biti domaća MSP. Drugim riječima, u sadašnjoj ekonomiji slobodnog tržišta, izvor plata svih budžetskih korisnika mogu biti samo poreski doprinosi od zaposlenika i preduzeća, ukoliko se želi izbjeći neprihvatljivi nivo javnog duga. Shodno tome, odgovorne vlasti u BiH trebaju obratiti više pažnje na dobrobit i razvoj širokog sektora MSP-a, s ciljem da se na djelotvoran način stimuliše ekonomija. Ipak, u Bosni i Hercegovini je prisutan nedostatak politika na državnom nivou, a ostvaren je i veoma mali napredak po pitanjima usvajanja nacrta Strategije MSP-a, nacrta zakona i drugih predloženih inicijativa. BiH je posljednja od svih zemalja Zapadnog Balkana u primjeni Evropske povelje o MSP-u, što se vidi iz dijagrama datog na slici 2. Slika 2: Rezultati implementacije Evropske povelje o MSP-u za zemlje Zapadnog Balkana 4 3,48

3,5 3 2,5

2,54 Prosjek za Zapadni Balkan 2,11

2,07

Albanija

BiH

2,67

2,77

Makedonija

Crna Gora

2,49

2,16

2 1,5 1 0,5 0 Hrvatska

Kosovo

Srbija




U Bosni i Hercegovini za sada ne postoji zvanična klasifikacija preduzeća sa stanovišta njegove veličine, što uveliko stvara probleme za njihovo razgraničenje, kao i naučno istraživanje. I pored postojeće zakonske regulative u BiH (Zakon o privrednim društvima, Zakon o obrtu, Zakon o trgovačkim društvima), definicija malih i srednjih preduzeća još nije usvojena. Kao posljedica toga, na nižim nivoima vlasti (entiteti, Brčko distrikt, kantoni, opštine) primjenjuju se različite odredbe o MSP-u, koje se razlikuju od jedne do druge administrativne jedinice. Osim toga, na državnom nivou ne postoji ni evidencija o broju malih i srednjih preduzeća, pa čak ne postoji ni Registar preduzeća. Shodno tome, ne postoji ni evidencija o broj preduzetnika, broju zaposlenih, ukupnim prihodima, ukupnim rashodima, dobiti nakon oporezivanja, gubicima, itd. Kao ni državna Agencija za statistiku, ni Zavod za statistiku Federacije BiH ne raspolaže najnovijim podacima o malim i srednjim preduzećima. 7.1 Federacija BiH Tokom 2003. godine je u Federaciji BiH, normirano na hiljadu stanovnika, bilo 19 malih i srednjih preduzeća, pri čemu se je, pod pojmom „malo i srednje“ preduzeće, smatralo preduzeće koje je imalo do 20 zaposlenih radnika. Tada je sektor malih i srednjih preduzeća u Federaciji BiH učestvovao sa 47,8% u ukupnom broju zaposlenih. Prema tome, 2003. godine je u Federaciji BiH postojalo preko 50.000 malih i srednjih preduzeća. Prepreke za razvoj MSP-a u Federaciji BiH su trenutno stanje regionalne i lokalne infrastrukture, neadekvatan obrazovni sistem, sporost u donošenju stimulativnih propisa i njihova primjena, nepristupačnost izvorima finansiranja, proces registracije privrednih subjekata, poreska i financijsko – kreditna politika, kao i relativno mali broj registrovanih privrednih subjekata na 10.000 stanovnika. Oko 90% subjekata tzv. male privrede je u privatnom sektoru. Dominantna djelatnost male privrede je trgovina i ugostiteljstvo u odnosu na proizvodnju. Od ukupnog broja subjekata male privrede 93÷94% čine subjekti koji zapošljavaju do 10 radnika, 5÷6% čine subjekti koji zapošljavaju od 11÷49 radnika, a tek 1% čine subjekti koji zapošljavaju 50÷100 radnika. Kada je u pitanju broj zaposlenih u sektoru MSP-a u FBiH, prema procjeni Federalnog ministarstva razvoja, poduzetništva i obrta, trenutno stanje je sljedeće: a) Ukupno u privredi FBiH je zaposleno 197.734 radnika ili 49,27% od ukupnog broja zaposlenih (401.259) u Federaciji BiH, od čega 152.403 ili 77,07% na neodređeno vrijeme, te 45.331 ili 22,93% na određeno vrijeme. Prema procjenama resornog ministarstva, u sektoru MSP-a je zaposleno oko 77.000 radnika (3,04 radnika po preduzeću). b) broj zaposlenih u registrovanim obrtima je 61.215 (na bazi procjene 1,3 radnika po registrovanom obrtu), odnosno, ukupan broj zaposlenih u MSP-u i obrtu iznosi 138.215. U Evropskoj uniji na 10.000 stanovnika ima prosječno 500 preduzeća, dok Slovenija ima 568, a Mađarska 750 preduzeća iz malog preduzetništva na 10.000 stanovnika. Prisutna je neravnomjerna raspoređenost preduzeća po kantonima. Najviše preduzeća se nalazi u Sarajevskom kantonu, a najmanje u Bosanskopodrinjskom kantonu (Goražde). U skladu sa naprijed navedenim pokazateljima, možemo konstatovati da egzistira oko 311 poslovnih subjekata (fizičkih i pravnih lica u sektoru MSP-a) na 10.000 stanovnika FBiH (2.328.359 stanovnika prema podacima od 30.06. 2007. godine). __________________________________________________________________________ 18 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



Ukoliko se prihvate i realiziraju predložene mjere i zaključci, očekuje se godišnji rast zaposlenosti u sektoru malih i srednjih preduzeća od 2,5%. Federacija BiH je, posredstvom resornog Federalnog ministarstva razvoja, poduzetništva i obrta, uključena u proces implementacije Evropske povelje o MSP-u za BiH, čija implementacija predstavlja strateški zadatak Bosne i Hercegovine na putu pridruživanju Evropskoj Uniji. Provedbom srednjoročnog razvoja MSP-a, osigurala bi se stopa rasta od 2,5% godišnje u narednom srednjoročnom razdoblju, a broj pravnih osoba porastao bi za 4.301, što bi osiguralo zapošljavanje novih 7.994 radnika, odnosno 2,14% od ukupnog broja trenutno nezaposlenih 373.516. Srednjoročni ciljevi razvoja obrtništva su prosječan godišnji porast broja obrtničkih radnji za 10%. Uzimajući u obzir poticajne mjere koje će se poduzimati u cilju bržeg razvoja ovog privrednog sektora, očekuje se da će do kraja 2010. godine u Federaciji Bosne i Hercegovine poslovati 57.237 obrtnika, koji će zapošljavati 74.407 radnika. To bi značilo povećanje broja zaposlenih od 13.192 radnika u sektoru obrtništva. Od ukupnog broja 373.516 trenutno nezaposlenih moglo bi se zaposliti 3,53 % samo u obrtu. Mala i srednja preduzeća, koja imaju stabilan rast i razvojno preduzetništvo treba da osiguraju: zapošljavanje 2/3 od ukupnog broja zaposlenih u privredi, učestvuju u ukupnom prometu sa 60%, te doprinose 50% ukupnog BDP – a. Za ostvarenje cilja – izgradnja razvojnog preduzetništva treba: - Strategija razvoja malog i srednjeg preduzetništva kao dokument (strategija je kombinacija vizije, dugoročnih usmjerenja i srednjoročnih prioriteta); - Ugodan preduzetnički ambijent (povoljno: ekonomsko, tehnološko, pravno – političko, društveno i etičko okruženje); - Kadrovi koji mogu izgraditi strategiju i od današnjeg preduzetničkog ambijenta F BiH izgraditi ugodan poduzetnički ambijent; - Sredstva za kvalitetne programe osigurana u proračunu F BiH i drugimizvorima. Izgradnja razvojnog preduzetništva je proces i što se više implementira Strategija razvoja MSP-a, to će: Federacija BiH biti ugodniji ambijent za preduzetništvo, kadrovski resursi će se uvećavati i biće šanse da sredstva namijenjena za poticaj MSP-a u proračunu FBiH i u drugim izvorima budu uvećana. Program Vlade Federacije BiH za mandatno razdoblje 2007. ÷ 2010. godine, kao temeljni prioritet ističe poticanje ozračja preduzetništva i to posebno stimulirajući domaću proizvodnju. Radi što efikasnije stimulacije proizvodnje, izgradnje razvojnog preduzetništva, te poticanja preduzetništva prioritetno će se realizovati: 1. Izrada Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća; 2. Program izgradnje preduzetničkih zona; 3. Program razvoja obrtništva (stari i tradicionalni zanati); 4. Osnivanje Agencije za razvoj MSP-a; 5. Osnivanje razvojne banke (Fonda) za MSP; 6. Osiguravanje poticajnih sredstava za razvoj MSP – a (do 2% Proračuna Federacije BiH, shodno Zakonu o poticaju male privrede); __________________________________________________________________________ 19 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



7. Izgradnja informatičkog sistema za MSP u FBiH; 8. Sagledati mogućnosti osnivanja Garancijskog fonda (fonda za potrebe MSP-a); 9. Saradnja sa drugim nosiocima razvoja (preporuka iz EU Povelje). 7.2 Republika Srpska U Republici Srpskoj preduzeća se, prema veličini, razvrstavaju na mala i srednja, u zavisnosti od: – – –

prosječnog broja zaposlenih, ukupnog prihoda od prodaje i zbira bilansne aktive.

– –

U skladu s tim, mala preduzeća se definišu kao pravna lica, koja: zapošljavaju prosječno godišnje od 10 do 49 radnika, ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 10 miliona KM, ili imaju zbir bilansne aktive u vrijednosti do 10 miliona KM

U okviru malih preduzeća, ovdje se razlikuju i mikro preduzeća, koja godišnje zapošljavaju prosječno do 10 radnika. – –

Srednja preduzeća su pravna lica, koja: godišnje zapošljavaju od 50 do 249 radnika, ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 50 miliona KM, ili imaju bir bilansne aktive u vrijednosti do 43 miliona KM.

Prema Zavodu za statistiku Republike Srpske, kao kriterijum za razvrstavanje preduzeća na mikro, mala i srednja, koristi se broj zaposlenih u preduzeću, dok druga dva kriterijuma (prihodi od prodaje, odnosno zbir bilansa aktive) se ne uzimaju u obzir. U Republici Srpskoj je evidentan trend pada procentualnog učešća mikro preduzeća u ukupnoj strukturi preduzeća, iako je njihovo učešće u toj strukturi još uvijek dominantno. Ovaj pad se objašnjava činjenicom da su to, uglavnom, preduzeća koja se bave trgovačkom djelatnošću, koja nisu uspjela odgovoriti konkurenciji velikih trgovačkih centara, koji su u posljednjoj deceniji ušli na teritoriju RS-a. S druge strane, učešće malih preduzeća u strukturi preduzeća se povećava, dok se učešće srednjih preduzeća konstantno smanjuje. Struktura preduzeća, prema veličini, u RS-u u periodu 2002.÷2004. godina, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku RS-a, prikazana je u tabeli 3. Tabela 3: Struktura preduzeća u RS u periodu 2002.÷2004. 2002. PREDUZEĆE MIKRO MALO SREDNJE VELIKO UKUPNO

Broj preduzeća 3.847 1.649 851 111 6.458

2003. % 59,60 25,50 13,20 1,70 100,00

Broj preduzeća 3.856 1.743 847 106 6.552

2004. % 58,90 26,60 12,90 1,60 100,00

Broj preduzeća 3.984 1.809 829 96 6.718

% 59,30 26,90 12,30 1,40 99,90




Najveće učešće u strukturi preduzeća u posmatrano periodu imaju mikro, zatim mala i srednja preduzeća, dok velika preduzeća imaju najmanje učešće. Kada je u pitanju učešće zaposlenih u MSP-u u ukupnom broju zaposlenih u Republici Srpskoj, MSP su u periodu 2002.÷2004. godine imala dominantno učešće, što je prikazano u tabeli 4. Tabela 4: Učešće zaposlenih u MSP u ukupnom broju zaposlenih u RS-u UKUPAN BROJ ZAPOSLENIH U MSP--u UKUPAN BROJ ZAPOSLENIH U RS-u STRUKTURA U PROCENTIMA

2002. 141.825 233.718 60,68

2003. 142.757 236.438 60,38

2004. 140.504 236.239 59,48

Prema podacima za 2006. godinu, broj preduzeća i zaposlenih u Republici Srpskoj, po kategoriji veličine preduzeća je prikazan u tabeli 5. Uporedimo li ove podatke sa podacima datim u tabeli 3, možemo zaključiti da je nastavljen porast broja mikro i malih preduzeća, a pad broja srednjih i velikih preduzeća. Tabela 5: Broj preduzeća i zaposlenih u RS-u u 2006. godini Godina 2006.

Mikro preduzeća Broj Zaposleni preduzeća 4.882 17.911

Mala preduzeća Broj Zaposleni preduzeća 2.150 49.744

Srednja preduzeća Broj Zaposleni preduzeća 796 74.938

Velika preduzeća Broj Zaposleni preduzeća 92 48.991

Na osnovu podataka datih u tabeli 5, može se vidjeti da od ukupnog broja evidentiranih preduzeća u RS-u u 2006. godini (7.920) najviše je bilo mikro preduzeća, njih 4.882 ili 61,64 %. Malih preduzeća je bilo 2.150 ili 27,15 %, dok je srednjih preduzeća bilo 796 ili 10,05%. Najmanje je bilo velikih preduzeća, njih 92 ili 1,16%. Međutim, ako se pogleda broj zaposlenih u ovim preduzećima, uočavaju se značajne razlike u odnosu na broj preduzeća. Od ukupnog broja zvanično registrovanih zaposlenika u RS-u u 2006. godini (191.584), najviše ih je bilo zaposleno u sektoru srednjih preduzeća, njih 74.938 ili 39,12%. Potom slijede zaposleni u malim preduzećima (49.744 ili 25,96%), zatim u velikim preduzećima (48.991 ili 25,57%), dok je najmanje bilo zaposlenih radnika u mikro preduzećima, njih 17.911 ili 9,35%. Kao i u Federaciji BiH, i u Republici Srpskoj je evidentno smanjenje broja radnika u proizvodnoj djelatnosti, a posebno u prerađivačkoj industriji, dok je najveći broj zaposlenih u trgovini. Više od trećine MSP-a je registrovano u trgovini (34,4%), zatim u prerađivačkoj industriji (17,5%), građevinarstvu (5,7%), te poljoprivredi i šumarstvu (5,3%). Smanjenje broja zaposlenih u proizvodnim djelatnostima je, u najvećoj mjeri, posljedica procesa privatizacije i otpuštanja velikog broja radnika. S druge strane, dominantno učešće trgovine u odnosu na ostale djelatnosti je posljedica toga što je za bavljenje ovom djelatnošću potrebno znatno manje inicijalnog i obrtnog kapitala, nisu izraženi strogi standardi i procedure poslovanja, manji su poslovni rizici, a veće mogućnosti za sivu ekonomiju. Shodno navedenom, evidentno je da se u što skorijoj budućnosti moraju definisati mjere i podsticaji, kako bi se ova slika učešća pojedinih djelatnosti promijenila u korist malih i srednjih preduzeća koja se bave proizvodnim djelatnostima. __________________________________________________________________________ 21 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



Slika 3: Rezultati BiH u ispunjavanju deset oblasti Evropske povelje

Rezultati BiH u deset oblasti Evropske povelje 5 4 3 2 1 0 I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

Prosječna vrijednost ocjena za BiH

Slika 4: Poređenje provođenje Evropske povelje BiH i ostalih zemalja Zapadnog Balkana

Poređenje prosječnih ocjena BiH i ostalih zemalja Zapadnog Balkana u provođenju deset tačaka Evropske povelje o malim preduzećima 5 4 3 2 1 0

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

BiH Zapadni Balkan __________________________________________________________________________ 22 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



8. VAŽNOST MSP-a U ZEMLJAMA U TRANZICIJI Tranzicija se najčešće definiše kao „zamjena jednog ekonomskog sistema drugim“ ili zamjena centralno planiranog socijalističkog modela privređivanja tržišnom ekonomijom. Shodno tome, sve zemlje u tranziciji teže da prijeđu sa planske i centralizovane, ka tržišno orijentisanoj ekonomiji. Tokom perioda centralne i planske privrede, većina državnih firmi funkcioniše u vještački i odbrambeno orijentisanom ekonomskom ambijentu, koji im nije dao priliku da nauče da se tržišno ponašaju. Osnovni uslovi za sistematske promjene i tranziciju su rana, brza i masovna privatizacija, deregulacija cijena, slobodna trgovina, konvertibilnost valute i makroekonomske stabilizacijske politike. Proces pretvaranja državnih firmi u privatne, ne vodi automatski do stvaranja profitabilnih kompanija, iz prostog razloga što preduzetništvo, prije svega, podrazumijeva spremnost da se preuzme rizik, a pored toga, potrebno je posjedovati i određeno iskustvo, kao i izoštren osjećaj za posao i poslovnost. Osnovu tranzicijskog procesa čini privatizacija, preoblikovanje starih i uspostavljanje novih preduzeća. Više od petnaest godina tranzicije u bivšim socijalističkim zemljama empirijski je potvrdilo i artikulisalo stav, da je tržiste mnogo efikasniji koordinator ekonomskih aktivnosti nego što je to administrativno posredovanje u aktivnostima privrednih subjekata. Za efikasno tržište potrebna je konkurencija, odnosno konkurentna privredna struktura. Zato je suština restrukturiranja socijalističkih privreda bila – povećanje spoljnje i unutrašnje konkurentnosti, dakle otvaranje prema spoljnjem tržištu, a u zemlji pospješivanje stvaranja mase novih konkurenata. Uporedo sa procesom transformacije društvenog u privatni sektor, veoma važnu ulogu ima stvaranje adekvatnog i pozitivnog političkog i ekonomskog ambijenta, pogodnog za nastanak jakog MSP sektora. Upravo stvaranje ovakvog ozračja predstavlja jedan od glavnih zadataka vlada zemalja koje prolaze kroz proces tranzicije. Većina zemalja u tranziciji prihvatile su da su MSP suštinski dio ekonomskih reformi (Češka, Mađarska, Poljska, Slovačka i Slovenija). Tranzicija ka tržišnoj ekonomiji ima jaku korelaciju sa razvojem privatnog sektora, i naročito sa MSP-om, koja imaju glavnu ulogu u procesu reformi. Dosadašnja iskustva tih zemalja su pokazala da: • su MSP generator ekonomskog razvoja, • je razvoj MSP-a bio krucijalan element industrijskog restrukturiranja, što se potvrđuje već u početnoj fazi ekonomskih transformacija, • iako mnoge ekonomije u tranziciji smatraju da je razvoj MSP-a važan element u procesu reformi, vlade se radije bave pitanjima privatizacije u odnosu na preduzetništvo i MSP. Sektor malih i srednjih preduzeća ima stratešku važnost iz nekoliko razloga: MSP doprinose porastu zaposlenosti daleko više nego velika preduzeća i mogu da na duži rok obezbijede veoma značajan udio svih zaposlenih. MSP mogu da pomognu u restruktuiranju ekonomije tranzicijskih zemalja tako što apsorbuju suvišne radnike, te da igraju značajnu ulogu u povećanju tržišne konkurentnosti.




Uporedne analize MSP-a u zemljama u tranziciji rade ECE (Economic Commission for Europe) i EBRD (European Bank for Reconstruction and Development), te stoga, postoji poreba za jasnim definisanjem, poređenjem i statistikom. Uporedimo li definicije MSP-a u tranzicijskim zemljama i u Evropskoj Uniji, uočavamo bitne razlike, što govori da su MSP u zemljama u tranziciji još uvijek na nižem stepenu razvoja. Velika većina MSP-a su mikro preduzeća, koja zapošljavaju članove porodice ili bliske srodnike. U najvećem broju zemalja u tranziciji, MSP su uglavnom orijentisana na trgovinu i samo mali dio njih se bavi proizvodnjom određenih dobara, odnosno pružanjem određenih usluga. Prema podacima Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), u većini zemalja jugoistočne Evrope učešće MSP-a u bruto domaćem proizvodu je više od 50%. U tabeli 6 je dat broj MSP-a na 1000 stanovnika u zemljama Jugoistočne i Centralne Evrope i zemljama EU u 2002. godini, dok je u tabeli 7 data struktura preduzeća po najvažnijim privrednim djelatnostima, a u tabeli 8 broj MSP-a u zemljama Evropske Unije prije dva posljednja velika proširenja. Tabela 6: Broj preduzeća u Jugoistočnoj i Srednjoj Evropi u 2002. godini

JUGOISTOČNA EVROPA Albanija Bosna i Hercegovina Bugarska Hrvatska Makedonija Moldavija Rumunija SCG CENTRALNA EVROPA Češka Republika Mađarska Poljska Slovačka Republika Slovenija Evropa-19 +Lihtenštajn, Norveška, Švajcarska

Broj MSP (uključujući i mikro preduzeća)

Broj mikro preduzeća

56.237 30.000 224.211 63.135 27.938 22.138 612.862 66.968

54.145 25.600 207.643 41.988 25.985 17.760 311.260 64.002

253 200 741 426 194 2.547 1.955 742

18,1 7,0 27,6 13,7 14,0 6,1 27,4 7,8

2002. 2001. 2000. 2002. 2000. 2001. 2000. 2001.

876.990 858.981 3.368.367 365.783 26.915

830.601 827.806 3.206.452 354.373 22.285

1.671 1.041 6.589 160 308

85,1 85,9 87,0 67,7 13,5

2002. 2002. 2001. 2001. 2001.

20.415.000

19.040.00 0

40.000

52,8

2000.

Broj Broj MSP velikih na 1.000 Podaci preduzeća stanovnika iz

Izvor: EBRD i Evropska Komisija (2002.)




Tabela 7: Struktura MSP-a po djelatnostima u Jugoistočnoj i Srednjoj Evropi u 2002. godini JUGOISTOČNA EVROPA Albanija Bosna i Hercegovina Bugarska Hrvatska Moldavija Ruminija SCG SREDNJEEVROPSKE ZEMLJE Češka Republika Mađarska Poljska Slovačka Republika Izvor: UN/ECE (2003.)

Trgovina Usluge Proizvodnja Ostalo % % % % 52,1 17,8 12,5 17,6 45,0 12,0 27,0 16,0 50,8 28,9 18,0 2,3 35,0 7,0 28,0 30,0 48,6 28,5 19,0 3,9 63,0 16,0 14,9 6,1 47,5 5,3 25,8 21,4 35,0 26,0 35,8 43,9

19,9 50,2 25,6 29,8

23,9 19,9 34,2 20,6

21,2 3,9 4,4 5,7

Tabela 8: Broj MSP-a u Evropskoj Uniji 2000. godine (u hiljadama) Austrija Belgija Danska Finska Francuska Njemačka Grčka Island Irska Italija Luksemburg Holandija Norveška Portugal Španija Švedska Švajcarska V. Britanija EU-15 EU-19

Mikro 195 515 161 199 2 318 3 127 778 26 79 3 938 19 500 162 638 2 555 244 286 3 301 18 568 19 042

Mala 26 23 15 11 142 363 17 1 11 168 2 42 11 38 124 22 30 158 1 160 1 202

Srednja 5 3 3 2 24 45 2 0 2 16 1 9 2 6 16 4 6 25 162 169

MSP 226 541 179 212 2 484 3 535 797 27 92 4 122 22 551 175 682 2 695 270 322 3 484 19 890 20 413

Velika 1 1 1 1 5 13 0 0 0 3 0 2 0 1 3 1 1 7 39 40

Ukupno 227 542 180 213 2 489 3 548 798 27 92 4 125 22 553 175 683 2 698 271 323 3 491 19.929 20 453

Izvor: EBRD i Evropska Komisija (2001.) __________________________________________________________________________ 25 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka



9. MSP U ZEMLJAMA U REGIJI 9.1 SRBIJA Prema Zakonu o računovodstvu Srbije, preduzeća treba da ispunjavaju dva od tri kriterijuma da bi se mogla svrstati u kategorije mala ili srednja preduzeća, što je prikazano u tabeli 9: Tabela 9: Kriterijum za razvrstavanje preduzeća u Srbiji Kriterijumi - Srbija Broj zaposlenih Ukupan prihod Ukupna sredstva (aktiva)

Mala < 50 < 1.65 mil. EUR < 1.24 mil. EUR

Srednja < 250 < 8.25 mil. EUR < 6.2 mil. EUR

Prema zvaničnoj statistici, u Srbiji je na kraju 2006. godine bilo ukupno 76.394 preduzeća, od čega 75.729 ili 99,1 odsto malih i srednjih preduzeća (tabela 10). Prema najnovijim, ažuriranim podacima Agencije za privredne registre, trenutno u Srbiji ima oko 86.000 preduzeća koja mogu biti kategorisana kao mala i srednja. U tabeli 10 dati su podaci o promjeni broja i strukture preduzeća u Srbiji u periodu od 1999. do 2006. godine. Vidljivo je da su samo mala preduzeća imala neprekinuto povećanja broja jedinica, dok je kod srednjih i velikih preduzeća uočljivo kolebanje broja jedinica. Tabela 10. Broj preduzeća u Srbiji u periodu 1999.÷2006 mala Godina

srednja

velika

ukupno

broj

%

broj

%

bro j

%

broj

%

1999.

58.662

94,8

2.359

3,8

879

1,4

61.870

100

2000.

59.106

94,3

2.616

4,2

973

1,5

62.695

100

2002.

63.995

95,6

2.223

3,3

742

1,1

66.960

100

2003.

65.547

95,8

2.181

3,2

663

1,0

68.391

100

2004.

66.989

96,9

1.515

2,2

605

0,9

69.109

100

2005.

68.309

95,8

2.292

3,2

702

1,0

71.303

100

2006.

73.382

96,0

2.347

3,1

665

0,9

76.394

100

Privatnih malih i srednjih preduzeća je na kraju 2006. godine bilo 52.441, od toga 44.769 sa manje od 10 zaposlenih, i to je ubjedljivo najdominantniji tip preduzeća u Srbiji malo preduzeće u privatnom vlasništvu sa manje od 10 zaposlenih.




Tabela 11: Broj malih i srednjih preduzeća prema broju zaposlenih (u 2006.god.) svojina

do 10 zap.

10÷30 zap.

30÷150

preko 150

ukupno

društvena

443

178

235

64

920

privatna

44.769

5.738

1.802

132

52.441

zadružna

1.197

210

87

2

1.46

mješovita

507

71

53

8

639

državna

642

552

1.003

291

2.488

neraspoređeno

772

360

382

109

1.623

Također, prema zvaničnoj statistici, na kraju 2006. godine sva preduzeća u Srbiji zapošljavala su skoro 1,138 miliona ljudi, od čega su mala imala 366.516, srednja 256.890 i velika 514.406 zaposlenih. U preduzećima sa čistom privatnom svojinom bilo je 407.837 zaposlenih, od čega 278.264 u malim, 71.879 u srednjim i 57.694 u velikim preduzećima. Podaci o broju zaposlenih su dati u tabeli 12. Tabela 12: Broj zaposlenih prema veličini preduzeća (u 2006. god.) mala

srednja

velika

ukupno

društvena svojina

14.697

22.490

17.632

54.819

privatna svojina

278.264

71.879

57.694

407.837

zadružina svojina

9.122

3.455

-

12.567

mješovita svojina

4.535

3.306

4.667

12.508

državna svojina

45.008

106.234

248.108

399.350

neraspoređeno

27.202

41.015

135.212

203.429

UKUPNO

366.516

256.890

514.406

1.137.812

Vlada Srbije je još 2003. godine donijela Strategiju razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u Republici Srbiji 2003 – 2008. godine. Njen cilj je promocija preduzetništva i kreiranje okvira za otvaranje održivog, međunarodno konkurentnog i izvozno orijentisanog sektora malih i srednjih preduzeća i preduzetništva. Glavni elementi strategije razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva su: •

•

Jačanje institucionalne podrške i uvažavanje interesa sektora MSP-a na svim nivoima: Ministarstvo za privredu i privatizaciju, Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, regionalne agencije i centri za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva itd. Uklanjanje pravnih prepreka za poslovanje preduzeća i privatnih preduzetnika. Stvaranje novog pravnog okruženja koje će olakšavati, a ne otežavati razvoj sektora MSP-a;


Šemsudin Habibović, dipl.ing.maš. • • • • • •

•

•

• • •


Sprovođenje reformi javnih službi u cilju efikasnijeg pružanja usluga i značajnog smanjenja administrativnih i birokratskih prepreka koje se postavljaju pred sektor MSP; Predlaganje mjera za olakšavanje pristupa sektora MSP-a izvorima finansiranja; Podizanje konkurentnosti sektora MSP-a programima razvoja menadžmenta preduzeća, uvođenjem sistema kvaliteta i inovacija; Jačanje veza između obrazovnog sistema i naučno-istraživačkog sistema i sektora MSPa. Obrazovni i naučno-istraživački sistemi moraju se više prilagoditi potrebama tržišne ekonomije; Povećanje izvoza sektora MSP-a; Podsticanje prodaje proizvoda i usluga sektora MSP-a na domaćem tržištu boljim povezivanjem velikih preduzeća sa MSP aktivnostima, kao što je podugovaranje, stvaranjem uslova za veće učešće MSP-a u javnim nabavkama i većom penetracijom roba široke potrošnje iz sektora MSP-a; Pripremanje MSP-a u Republici Srbiji za digitalno doba razvojem moderne i konkurentne telekomunikacione infrastrukture, podrškom primjeni informacionih i komunikacionih tehnologija u poslovanju, podrškom razvoju industrije softvera i elektronskog poslovanja, kao i postepenim uvođenjem principa elektronske vlade (egovernment), što bi sektoru MSP-a olakšalo obavljanje administrativnih procedura putem interneta tj. on-line i povećalo mogućnosti za učestvovanje u javnim nabavkama; Smanjenje obima “sive” ekonomije istovremenim poboljšanjem ambijenta u kome posluju registrovana preduzeća i privatni preduzetnici i većom koordinacijom rada inspekcijskih služi; Poboljšanje statističkog sistema praćenja sektora MSP-a, koji će kreatorima strategije i politike razvoja ovog sektora, malim i srednjim preduzećima, privatnim preduzetnicima i javnosti, pružiti adekvatne informacije u vezi sa sektorom MSP-a i njegovim doprinosom ekonomskom razvoju; Promocija aktivnosti vezanih za pomoć razvoju sektora MSP-a kroz kontinuiranu medijsku kampanju; Redovno praćenje realizacije Strategije i donošenje godišnjih programa u kojima će se definisati prioritetne aktivnosti i sredstva za realizaciju Strategije u narednoj godini i Obezbjeđivanje finansijske i tehničke pomoć stranih donatora radi pružanja podrške ostvarivanju prioritetnih zadataka razvoja sektora MSP-a: stvaranja stimulativnog pravnog i administrativnog poslovnog okruženja za sektor MSP-a, otvaranja novih mikro-kreditnih linija i stručne pomoći bankama za razvoj usluga namjenjenih sektoru MSP-a, povećanja broja regionalnih agencija i centara koji će pružiti podršku sektoru MSP-a i razvoj programa za podizanje konkurentnosti preduzeća.




9.2 HRVATSKA U Hrvatskoj je 65 posto zaposlenih u malim i srednjim preduzećima, koja su dominantni „proizvođač“ prihoda (55 posto prihoda), a i važni su izvoznici (25 posto ukupnog izvoza). Zbog toga se snažno čuje glas malih poduzeća, a svi u društvu moraju naučiti i njihov jezik: prvenstveno vlade i banke (banke na tome vrlo intenzivno rade). Zbog tih su brojki bili prisiljeni i prestati govoriti o „malom preduzetništvu“ - nema malog i velikog preduzetništva. Postoji preduzetnički kapacitet, potencijal, klima, djelovanje sve što se temelji na želji za postignućem, na kreativnosti i inovativnosti, na razumijevanju važnosti umrežavanja i timskog rada. Preduzetništvo može biti zastupljeno u velikim i malim preduzećima, u ministarstvima, u lokalnoj upravi, u školama, bolnicama, nevladinim organizacijama, privatnom životu - ili ga nema. Ali, to onda znači da postoje velika i mala preduzeća koja nisu preduzetna, vlada koja to nije, lokalna uprava koja to nije, ili škola koja to nije, ili bolnica koja to nije, pa do pojedinca koji to nije. Zbog toga je preduzetništvo način ponašanja, a sektor malih i srednjih poduzeća je sektor privrede u kojem je i jako mnogo nepreduzetnih preduzeća. Preduzetna preduzeća, velika i mala, su ona koja vuku privredni rast. Kroz istraživanje preduzetničke aktivnosti Hrvatske, koje od 2002. godine provodi CEPOR u saradnji s istraživačkim timom Sveučilišta J.J. Strossmayera u Osijeku (Global Entrepreneurship Monitor – GEM), došlo se je do zanimljivih podataka. Hrvatska je konačno u 2006. godini prešla u fazu u kojoj je broj preduzetničkih pothvata zbog uočene prilike bio veći od preduzetničkih pothvata zbog nužde i ne smije se ponoviti situacija u kojoj dominiraju preduzetnici koji to ne postaju svojom voljom, nego ih je na to natjerala situacija u kojoj su se našli. GEM istraživanje potvrdilo je da su preduzetnici koji to postaju zbog uočene poslovne prilike optimističniji, dugoročnije planiraju svoj poslovni pothvat, očekuju snažniji rast, zapošljavanje i izlazak na nova tržišta. Hrvatska je uvela koncept one – stop – shop kroz program HITRO.HR, kojim se nastoje poboljšati usluge poslovanja i pojednostaviti odnosi u poslovanju s državnom upravom. To je, na primjer, prema hrvatskim podacima, omogućilo pojednostavljenje postupka registracije preduzeća od prosječnih 3 do 4 sedmice na 5 dana. U okviru ovog programa planira se kompletan razvoj strategije „bolja regulacija – deregulacija“. U junu 2006. godine Hrvatska je uvela uslugu on-line registracije obrta, „e – obrt“, kao i mrežni sistem „Poslovni navigator“, koji sadrži informacije o poslovnim uslugama za mala i srednja preduzeća i to sve na jednom mjestu. Vezano uz politiku MSP-a, Zakonom o razvoju male privrede (gospodarstva), uspostavlja se Hrvatska agencija za malo gospodarstvo (HAMAG), koja uglavnom provodi programe financijskih poticaja i sadrži hrvatsku definiciju MSP-a, koja je već u velikoj mjeri usklađena s definicijom EU-a. Hrvatska je učesnica procesa unutar Evropske povelje za malu privredu. Programom za poticaj MSP-a, Hrvatska podržava unapređivanje poslovnog okruženja (npr. bolja regulacija, preduzetničke zone i sl.). Hrvatska je dio mreže EIC-a (Euroinfo centara).




9.3 CRNA GORA Prema rezultatima do kojih je u anketi među korisnicima svojih kredita, početkom 2008. godine, došao crnogorski Fond za razvoj, prosječan vlasnik crnogorskog malog i srednjeg preduzeća (MSP) ima srednju stručnu spremu, koristi internet jednom dnevno i ne plaća elektronski. Manje od petine anketiranih preduzeća ne koristi informacione tehnologije, odnosno računare, internet, web prezentacije ili elektronsko plaćanje u poslovanju, ali je tek svaki treći ispitanik ocijenio da ih mnogo upotrebljava. Upotreba računara među njima je i dalje na nižem nivou, a ispitanici to pravdaju najčešće nedostatkom edukacije i nepostojanjem potrebe za njihovim korišćenjem. Sopstveni web site nema 40 odsto ispitanih, što se dijelom može objasniti i njihovim orijentisanošću na domaće tržište, kao i nepostojanjem dovoljno razvijene svijesti o dometima internet prezentacija. Situacija se na tom polju ipak popravlja, jer 29 odsto ispitanih namjerava da napravi sajt svoje kompanije. Crnogorska MSP velikim dijelom zavise od samo jedne osobe i funkcionalno su organizovana kao centralizovani sistem. Zaposleni u njima komuniciraju pretežno formalno, a vlasnik, odnosno direktor, u 53 odsto slučajeva ima srednju stručnu spremu. Među njima nema onih sa osnovnim obrazovanjem ili sa zvanjima magistra ili doktora nauka. Vlasnici imaju pozitivna iskustva iz rada sa zaposlenim članovima porodice, a zapošljavaju od jednog do četiri. Samo 12 odsto vlasnika MSP nije spremno da zaposli nekog od članova porodice, dok bi oni kao zaposleni u preduzeću prihvatili veći stepen odgovornosti u gotovo dvije trećine slučajeva. Svako peto anketom obuhvaćeno preduzeće ne izdvaja novac za edukaciju zaposlenih, iako je 94 odsto njih spremno da se obrazuje. Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća je, za prethodnu 2007. godinu, kao i za raniji perod od 2002-2006. godine, kao strateške ciljeve definisala: • • • • •

povećanje broja malih i srednjih preduzeća, povećanje konkurentnosti i podsticaj izvoza, povećanje dostupnosti finansijskim sredstvima, povećanje zapošljavanja u malim i srednjim preduzećima, povećanje nivoa znanja.

Pozitivni trendovi od 2001. do 2006. godine se nastavljaju i u 2007. godini i kada je u pitanju rast broja malih i srednjih preduzeća. Prema Centralnom registru privrednog suda, broj malih i srednjih preduzeća je na kraju 2006. iznosio 33.377, a na dan 21.12. 2007. godine taj broj je bio 36.940, što je za 3.563 preduzeća, odnosno 10,6%, više nego u 2006 godini.




Strategijom razvoja malih i srednjih preduzeća 2007. – 2010., koji je crnogorska Vlada usvojila krajem 2007. godine , kao osnovni ciljevi su definisani: 1. Povećanje broja novih MSP-a i preduzetnika za 30% do kraja 2010.godine, u odnosu na 2006. godinu, 2. Povećanje zaposlenosti u MSP-u za 20% do kraja 2010. godine u odnosu na 2006.godinu, 3. Povećanje učešća MSP-u u izvozu (konkurentnost, internacionalizacija) na 30% do kraja 2010. g.odine, 4. Povećanje učešća MSP-u u BDP na 60% do kraja 2010. godine.




10. ZAKLJUČAK Posmatramo li razvoj svjetske ekonomije i događaje koji prate proces globalizacije svjetskog tržišta, naročito krajem prošlog i početkom ovog vijeka, uočavamo da su mala i srednja preduzeća (MSP) uspjela da se izbore za poziciju neophodnog elementa u razvoju nacionalne ekonomije. Zahvaljujući svojim karakteristikama, kao što su: fleksibilnost, lakša primjena novih menadžment trendova, bolja komunikacija unutar preduzeća i slično, omogućilo je da razvoj sektora malih i srednjih preduzeća predstavlja imperativ za sve zemlje koje žele da svoju ekonomiju prilagode novim tržišnim uslovima. U želji da opstanu na tržištu, MSP moraju stalno da rade na unapređivanju svojih proizvodnih procesa, stvarajući na taj način još bolji proizvod, odnosno uslugu. Mala i srednja preduzeća predstavljaju kičmu evropske ekonomije, stvaraju najviše radnih mjesta i pospješuju razvoj evropske ekonomije. Jedan od bitnih faktora, koji obezbjeđuje opstanak na tržištu jeste postizanje poslovne izvrsnosti, koje MSP-u omogućuje da svoje poslovanje prilagodi zahtjevima savremenog poslovanja. Postizanje poslovne izvrsnosti, za MSP je vrlo dug i težak proces, koji zahtijeva dosta ulaganja samog vlasnika, ali i svih zaposlenih. Međutim, samo na taj način naša mala i srednja preduzeća će biti sposobna da odgovore zahtjevima tržišta, koje svakim danom postaje sve zahtjevnije, zahvaljujući sve većoj konkurenciji, kako na domaćem, tako i na stranom tržištu. Male firme i velike kompanije imaju različitu ulogu u inovativnom procesu. MSP su, generalno posmatrano, više tržišno i manje istraživački orijentisana, brža su u iskorišćavanju novih mogućnosti ekonomskog i tehnološkog razvoja i više orijentisana na male inkrementalne inovacije. Iskustva u upravljanju razvojem MSP-a, njihov broj, pozitivan uticaj na rast društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka, visoko relativno učešće zaposlenih MSP u ukupnom broju zaposlenih u visokorazvijenim zemljama, na jednoj strani, i nedostatak finansijskih sredstava i vremena kao najvažnijih resursa u našoj zemlji, na drugoj strani, ukazuju da strateški cilj Bosne i Hercegovine treba da bude upravljanje razvojem MSP-a. Država direktnim i indirektnim mjerama podrške treba da pozitivno utiče na okruženje MSPa, kako bi se obezbijedilo ispunjenje naprijed definisanog strateškog cilja. Okruženje za MSP predstavlja: država-vlada, lokalna uprava, privredne komore, univerziteti, instituti, razne asocijacije i firme koje se bave konsaltigom, edukacijom i pružanjem drugih vidova pomoći. Mala i srednja preduzeća treba da se udružuju u asocijacije i formiraju svoje klubove. Na kraju, možemo reći da je potrebno više koordinacije između svih institucija i projekata da bi se povećala efikasnost institucija u budućnosti, i da bi se maksimizirala saradnja u raznim oblastima u kojima se interveniše ili se pokreću nove inicijative.




11. PRILOG 1:

EVROPSKA POVELJA O MALIM PREDUZEĆIMA

Evropska povelja o malim preduzećima - European Charter for Small Enterprises Mala preduzeća su kičma evropske privrede. Ona su ključni izvor zapošljavanja i temelj za razvoj poslovnih ideja. Napori Evrope ka uvođenju nove ekonomije, biće uspješan samo ukoliko se mala preduzeća stave na vrh prioriteta. Mala preduzeća su najosjetljivija na promjene u poslovnom okruženju. Ona su prva koja trpe pretjeranu birokratiju, ali su i prva koja će procvjetati ako se ukloni birokratski pristup i nagradi uspješnost. U Lisabonu smo uspostavili cilj da Evropska unija postane najkonkurentnija i najdinamičnija privreda na svijetu, bazirana na znanju, sposobnosti za održiv privredni rast, veće i bolje zapošljavanje i veću socijalnu koheziju. Mala preduzeća se moraju posmatrati kao glavni pokretači inovacija, zapošljavanja, a takođe socijalne i lokalne integracije u Evropi. Zbog toga, treba kreirati najbolje moguće okruženje za potrebe malog biznisa i preduzetništva. Principi Insistirajući ka tome, mi: • • • • • •

Smo svjesni dinamičkih kapaciteta malih preduzeća za odgovor na nove potrebe tržišta i obezbjeđenju novih radnih mjesta; Ističemo važnost malih preduzeća u podsticanju socijalnog i regionalnog razvoja, ponašajući se kao primjer inicijative i predanosti; Prepoznajemo preduzetništvo kao važnu i produktivnu sposobnost, na svim nivoima odgovornosti; Pozdravljamo uspješna preduzeća, koja zaslužuju da budu pravično nagrađena; Uzimamo u obzir da je povremen neuspjeh popratna pojava odgovornih inicijativa i preuzimanja rizika, te se mora posmatrati prilika za učenje i usavršavanje; Prepoznajemo vrijednosti znanja, predanosti i fleksibilnosti u novoj ekonomiji.

Položaj malih preduzeća u Evropskoj uniji može se poboljšati: aktivnostima ka podsticanju preduzetništva, analiziranjem postojećih mjera, i njihovim prilagođavanjem ka malom biznisu, a nosioci politika da uzmu u obzir potrebe malih preduzeća. U tom cilju zalažemo se da ćemo: __________________________________________________________________________ 33 Modeliranje organizacionih struktura, informacionih tokova i baza podataka

Šemsudin Habibović, dipl.ing.maš. • • • • • • • •


Jačati inovativni i preduzetnički duh, koji omogućuje evropskim preduzećima da se uspješno suoče s novim izazovima; Postići regulacioni, fiskalni i administrativni okvir, pogodan za poduzetničku djelatnost i poboljšati status preduzetnika; Osigurati pristup tržištu na bazi minimalno opterećujućih zahtjeva, koji su u skladu glavnim ciljevima javne politike; Olakšati pristup najkvalitetnijim istraživanju i tehnologiji; Poboljšati pristup izvorima finansiranja kroz čitav životni ciklus preduzeća; Kontinuirano poboljšavati efikasnost, time što će Evropska unija ponuditi najbolje poslovne okruženje za mala preduzeća u svijetu; Slušati glas i mišljenje malih preduzeća; Promovisati prvoklasnu podršku malim preduzećima

Principi djelovanja Prihvatajući i potpisujući ovu Povelju, obavezujemo se da ćemo djelovati u skladu sa sljedećim principima djelovanja, uzimajući u obzir potrebe malih preduzeća. 1 Obrazovanje i obuka u području preduzetništva. Evropa će njegovati preduzetnički duh i nove vještine od ranijeg doba života. Opšta znanja o poslovanju i preduzetničkim potrebama treba poučavati na svim nivoima školovanja. Specifični moduli koji se odnose na biznis, trebaju biti neophodan sadržaj obrazovnih programa u srednjem i visokom obrazovanju. Ohrabrivaćemo i promovisati preduzetničke poduhvate najmlađih, razvijati odgovarajuće programe treninga za menadžere u malim preduzećima. 2.

Jeftinije i brže osnivanje preduzeća

Troškove osnivanja preduzeća, treba prilagoditi najkonkurentnijim u svijetu. Podsticati zemlje s najvećim kašnjenjima i najkomplikovanijim procedurama za osnivanje novih preduzeća, da hvataju korak s najbržima. Treba poboljšati online pristup za registraciju. 3. Bolje zakonodavstvo i regulative Nacionalne zakone o stečaju treba ocjenjivati u svjetlu dobre prakse. Učenje kroz benchmarking treba nas voditi ka poboljšanju sadašnjih praksi u EU. Potrebno je analizirati novu regulativu na nacionalnom nivou i nivou Zajednice u cilju ocjene njihovih uticaja na mala preduzeća i preduzetnike. Gdje god je moguće, nacionalnu i EZ regulativu treba pojednostaviti. Vlade trebaju usvajati korisnički orijentisanu administrativnu dokumentaciju. Mala preduzeća mogu biti oslobođena od izvjesnih regulatornih obaveza. U tom smislu, Evropska Komisija treba pojednostaviti zakone koji se odnose na konkurentnost, kako bi se smanjilo opterećenje za mala preduzeća.




4. Sticanje poslovnih vještinama Nastojaćemo da osiguramo takve trening institucije, komplementarne trening programima „unutar kuće”, koji će dati adekvatnu ponudu vještina prilagođenih potrebama malih preduzeća, i obezbjediti trajne obuke i konsultacije. 5. Poboljšanje online pristupa Potrebno je podsticati elektronsku komunikaciju javnih istitucija sa sektorom malog biznisa. Time će preduzeća moći dobijati savjete, popunjavati aplikacije, poreske prijave ili jednostavno primati informacije online pristupom što će ubrzati i pojeftiniti poslovanje. Komisija mora dati pozitivan primjer u ovoj oblasti. 6. Bolje korišćenje prednosti jedinstvenog tržišta Mala preduzeća osjećaju korist od aktuelnih reformi evropske ekonomije. Evropska komisija i zemlje članice zato moraju nastaviti sprovođenje reformi koje za cilj imaju ostvarenje suštinski jedinstvenog evropskog tržišta, korisnički orijentisanog ka malom biznisu u kritičnim oblastima njihovog razvoja, uključujući elektronsko trgovanje, telekomunikacije, komunalne službe (struja, voda, plin i sl.), javne nabavke i prekogranični sistemi plaćanja. U isto vrijeme, evropska i nacionalna regulativa o konkurentnosti treba biti odlučno primjenjivana da bi stvorila šansu za mala preduzeća da uđu u nova tržišta i da se takmiče u “fer” (nepristrasnim) uslovima. 7. Poreska i finansijska politika Neophodno je prilagoditi poreske sisteme u cilju nagrađivanja uspješnih, podsticanjem osnivanja preduzeća, ekspanzije malog biznisa, otvaranja novih radnih mjesta i olakšavanja kreiranja i kontinuiteta malih preduzeća. Zemlje članice EU trebaju primjenjivati najbolju praksu u oporezivanju i individualnim podsticajima uspješnog poslovanja. Preduzetnicima su potrebna finansijska sredstva da bi pretvorili svoje ambicije u realnost. Da bi poboljšali pristup malih preduzeća finansijskim uslugama, mi ćemo: - Identifikovati i ukloniti prepreke kreiranju panevropskog tržišta kapitala, primjeniti Akcioni plan finansijskih usluga i Akcioni plan rizičnog (venture) kapitala; - Poboljšati vezu između bankarskog sistema i malih preduzeća stvaranjem prikladnih uslova pristupa kreditiranju i rizičnom kapitalu; - Poboljšati pristup strukturnim fondovima i podsticajima Evropske investicione banke povećanjem raspoloživih sredstava za nova preduzeća (startup-i), visoko-tehnološka preduzeća ukljućujući instrumente equity kapitala (emisije akcija). 8. Jačanje tehnološkog kapaciteta malih preduzeća Jačaćemo postojeće programe usmjerene ka promociji širenja tehnologije prema malim preduzećima, kao i kapacitete malih preduzeća da identifikuju, selektuju i usvoje tehnologije. Pružićemo podršku tehnološkim kooperacijama i razmjeni između preduzeća različitih veličina, a posebno evropskih malih preduzeća, razvijati efektivnije istraživačke programe orijentisane na komercijalnu primjenu znanja i tehnologija, razviti i prilagoditi sisteme




kvaliteta i certifikacije za mala preduzeća. Važno je osigurati da patent Evropske zajednice bude lahko pristupačan malim preduzećima. Podržaćemo kako angažovanje malih preduzeća u međusobnoj saradnji na lokalnim, nacionalnim, evropskim i međunarodnim nivoima, tako i kooperaciju malih preduzeća, visokog obrazovanja i istraživačkih institucija. Potrebno je podržati akcije na nacionalnim i regionalnim nivoima usmjerene razvoju klastera (grozdova) preduzeća i institucija, panevropske kooperacije između malih preduzeća koristivši informacione tehnologije, širiti najbolju praksu kooperativnih sporazuma, podržati kooperaciju malih preduzeća da bi se poboljšala njihova sposobnost za ulazak na panevropska tržište i proširiti njihove aktivnosti na tržištima trećih zemalja. 9. Uspješni modeli preduzećima

elektronskog

poslovanja

i

vrhunske

podrške

malim

Komisija i zemlje članice EU trebaju podsticati mala preduzeća u primjeni najbolje prakse i usvajanju uspješnijih poslovnih modela koji će omogućiti da zaista napreduju u novoj ekonomiji. Koordiniraćemo aktivnosti zemalja članica i EU na kreiranju informacionih i poslovnih sistema podrške, mreža i usluga, koji će biti lahko dostupni i jednostavni, i relevantni za potrebe preduzeća; osigurati pristup u čitavoj EU podrška vođenju i podršci mentora i poslovnih “anđela”, primjenom web stranica i korišćenjem Evropskog centra za praćenje malih i srednjih preduzeća. 10. Razviti jače, efikasnije zastupanje interesa malih preduzeća na nivou Unije i na nacionalnom nivou Vršićemo provjeru kako se interesi malih preduzeća reprezentuju na EU i nacionalnim nivoima, uključujući socijalni dijalog. Obavezujemo se da ćemo napredovati ka ovim ciljevima primjenivši otvoren metod koordinacije nacionalnih politika o preduzećima. Zato će se koristiti Višegodišnji program za preduzeća i preduzetništvo, Kardifski proces ekonomskih reformi, Luksemburški proces politike zapošljavanja i drugi programi i inicijative Evropske zajednice. Vršićemo godišnji monitoring i evaluaciju progresa na bazi izvještaja Evropske komisije o relevantnim temama na proljetnom sastanku na vrhu. Koristićemo efikasne pokazatelje da bi procjenili progres tokom vremena u poređenju sa najboljima u svijetu, u cilju jačanja našeg znanja, traženja boljih praksi u svim oblastima koja imaju efekte na mala preduzeća, da bi smo kontinuirano poboljšavali vlastite rezultate. Evropska povelja o malim preduzećima odobrena je od strane lidera EU na zasjedanju Savjeta Evrope u Feira, 19-20 juna 2000.




12. LITERATURA 1. Srđan Bogetić: Aktivnosti domaćih malih i srednjih preduzeća u cilju postizanja poslovne izvrsnosti, 34. Nacionalna konferencija o kvalitetu, Kragujevac, 08.÷11.05.2007. 2. Biljana Pešalj: Ekonomika preduzeća, 3. Tomislav Bogović: Uticaj informatičkog poduzetništva na razvoj Varaždinske županije, magistarski rad, Varaždin, 2006. 4. Evropska povelja o MSP 5. Dijana Šabović-Brezac: Izazovi poduzetništva u BiH, magistarski rad, Ljubljana, 2006. 6. Direkcija za razvoj MSP: Strategija razvoja MSP u Crnoj Gori, Podgorica 2007. 7. Vlada RS: Strategija razvoja MSP u RS za period 2006.÷2010., B.Luka, 2006. 8. Ministarstvo za privredu i privatizaciju Vlade Srbije: Strategija razvoja MSP i preduzetništva u Srbiji za period 2003.÷2008., Beograd, 2003. 9. Podaci Zavoda za statistiku FBiH, RS, Srbije, Crne Gore.


Seminar Ski Rad-Mala i Srednja Preduzeca

Recommend Documents