JU SREDNJA MJEŠOVITA ŠKOLA „IVAN GORAN KOVAĈIĆ“ HERCEG – NOVI
SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA PRAKTIČNA NASTAVA
Tema: „ Kulturno istorijske vrijednosti Crne Gore“
Profesor Biljana Kršanac
Uĉenik: Milica Stanišić Tijana Prga Herceg – Novi, 2011. godina
SADRŽAJ
UVOD .................................. ................................................... ................................... ................................... .................................. ................... 2 PRVA EKOLOŠKA DRŽAVA NA SVIJETU .................................. ...................................... .... 4 ............................................... ............ 7 KULTURNO ISTORIJSKO NASLEĐE ................................... ISTORIJA KULTURE CRNE GORE................................. .................................................. ................... 8 SPOMENICI KULTURE U CRNOJ GORI ....................... ........................................ ................... 10 MUZEJSKO BLAGO CRNE GORE ........................................... .................................................... ......... 15 LITERATURA .................................. ................................................... .................................. .................................. ..................... .... 20
-1-
Crna Gora je zasigurno jedna od najzanimljivijih taĉaka na svijetu. Iako pokriva svega oko
14.000 km2 i ima tek oko 670.000 stanovnika, njen doprinos svjetskoj kulturnoj baštini utoliko je i veći. Tokom vijekova svoje bogate istorije Crna Gora je opstala i ostala jedan od najsvjetlijih primjera borbe za slobodu i za sopstveno postojanje i mjesto kome se uvijek
govorilo sa pijetetom. Hrišćanska, muslimanska, ilirska, vizantijska, turska i slovenska civilizacija ovdje su se stopile ĉineći Crnu Goru dovijeka raskrsnicom kulture i istorije. Crna Gora mijenjala je svoje ime mnogo puta. Od latinske oblasti pod nazivom Prevalis,
preko srednjevjekovne drţave Zete, do savremenog Crna Gora, kako se mijenjalo ime, tako se i prostor, zahvaljujući svim civilizacijama koje su na njemu kraće ili duţe bo ravile, pretvarao u mozaik civilizacijskih tekovina. Jedni bi rekli da su joj ime, Crna Gora, donijeli
moreplovci za koje je sa puĉine izgledala kao vrletna i mraĉna jer su se odmah iznad njenih toplih obala dizale planine i vrleti ispresijecani klancima. Drugi bi rekli da su joj neprijatelji
dali to ime, zbog loše sreće koja bi svakoga zadesila ukoliko bi pokušao da je pokori, u nekim davnim vremenima. Istina je u tome da svoje ime nosi po onima koji su je uĉinili drţavom – dinastiji Crnojevića. Oni su uz dinastiju Petrovića ostali rodonaĉelnici jedne savremene, male ali ponosne, zemlje na Mediteranu.
Crna Gora je juţno-evropska i mediteranska zemlja. Spada u red najjuţnijih evropskih drţava i izlazi na juţni dio Jadranskog mora. Na oko 500 km od Rima, 1.500 od Pariza i Berlina, i oko 2.000 km zapadno od Moskve, Crna Gora leţi na Balkanskom poluostrvu u samom srcu Evrope. Ona se prostire izmeĊu 41° 51’ i 43° 30’ sjeverne georgrafske širine, te izmeĊu 18° 26’ i 20° 21’ istoĉne geografske duţine. Najjuţnija taĉka se nalazi na ušću rijeke Bojane u Jadransko more, a najsjevernija duboko u kontinentalnom dijelu nedaleko
od tromeĊe Bosne, Srbije i Crne Gore. Iako je rastojanje izmeĊu ove dvije taĉke svega 190 km, izmeĊu mediteranske klime juga i surovih planinskih vrhova sjevera kao da postoji jedan ĉitav svijet. Iz ovoga razloga Crnu Goru nazivaju zemljom 6 kontinenata. Geografski i klimatski diverzitet i njen geografski poloţaj ĉine je destinacijom koja će vam ponuditi jutarnje kupanje u vodama Mediterana i popodnevno skijanje poput onoga u Alpima. Kao balkanska zemlja Crna Gora se nalazi na ras krsnici suvozemnih puteva izmeĊu Evrope i Azije. Ako dodamo da sa svojih 290 km obale Crna Gora, preko Jadranskog i Sredozmenog mora izlazi na svjetski okean, onda se o njoj mora govoriti kao o izuzetno bitnoj za ovaj dio Evrope.
Crna Gora se pruţa na svega 13.812 km2, a pripada joj je i 4.800 km2 površine Jadranskog mora. Od nje su u Evropi manje samo Andora, Lihtenštajn, Luksemburg, Vatikan, Monako i San Marino. No, ako pogledate raznolikost njene geografije, i prisjetite se dugog i bogate
istorije, naša zemlja će vam se uĉiniti jednom od najvećih. Njenih 650.000 stanovnika, i -2-
desetak kultura koje zajedniĉki grade sliku njene multietniĉnosti i multikulturalnosti, moţda su i najveće bogatstvo i potencijal koji vas moţe privući. Na sjeveru, kojim dominira granica prema Srbiji, pruţaju se planinski masivi, koji se spajaju sa onima u Bosni, Srbiji i Albaniji, te tako pored izuzetnih mogućnosti za razvoj planinskog turizma Crna Gora predstavlja jako bitan ĉinilac u saobraćajnoj povezanosti istoĉnog Balkana sa toplim morima. Egzotiĉne tropske biljke zajedno sa alpskim biljnim vrstama uĉiniće da se za svega 24 sata doţivi ugoĊaj posjete Švajcarskoj i Grĉkoj u isto vrijeme; za biologa biće interesantne svih onih 2.833 biljne vrste i podvrste, od kojih 22 moţete naći samo u Crnoj Gori i nigdje drugo na svijetu, ili neki od 4 nacionalna parka, jedna od poslednjih prašuma, najdublji kanjon na svijetu posle Kolorada; za klimatologa, pak biće interesantna i taĉka sa najviše padavima po kvadratnom metru u Evropi – Crkvice. Ovo je zemlja najjuţnijeg zaliva glacijalnog porijekla, najĉistije rijeke u Evropi, najvećeg jezera na Balkanu, najduţe podzemne rijeke na svijetu i mnogih drugih interesantnih stvari.
Crna Gora zajedno sa Italijom najširi je dio tzv. Otrantskih vrata. Razdaljina je oko 200 km, pa je Italija i bila i ostala najbliţi partner Crne Gore kada je u pitanju pomorski saobraćaj. Veza izmeĊu ove dvije drţave zasigurno su najjaĉe u ovom dijelu Evrope, ne samo što su ţivotno povezane Jadranskim morem, Crna Gora i Italija su u jednom istorijskom momentu prišle jedna drugoj još bliţe, kada je princeza Jelena postala ţena Vitoria Emanuela budućeg Italijanskog kralja. Od tada poznata kao Princeza Jelena Savojska ona je doprinijela, ne samo zbliţavanju dinstiĉkih kuća Italije i Crne Gore, već i povezivanju samih naroda i drţava. Nešto stariji ţitelji Italije biranim rijeĉima govore o crnogorskoj princezi koja je pored ljubavi prema svom narodu, jednake emocije je dijela i prema italijanskom narodu.
Jadransko more je jedno od najĉistijih i najprozirnijih na svijetu, ĉija flora i fauna moţe biti samo još jedna u nizu pozivnica. Jadran krije i ĉuva mnoge tajne i uspomene . Na nekoliko lokacij a samo ovog ljeta utvrĊeno je postojanje davno potopljenih brodova, te ne treba da ĉudi što se na ovom Jadranu gotovo svake godine s morskog dna izrone dragocjene amfore, nerijetko pune vina, potom vrijedni spomenici davnih vremena poput nakita, dukata koji su nerijetko bili dio gusarskog plijena. grad Ulcinj je na primjer bio jedan od poznatijih piratskih centara tokom proteklih vjekova. Izuzetan kvalitet ovog dijela Jadranskog mora je
taj što ga karakterišu izuzetno tople vodene struje, i još uvijeku poptpunosti ne istraţen reljef dna, što će zaintrigirati svakog ljubitelja podvodnog turizma. Ĉesto u Crnoj Gori borave i marinski biolozi i studenti, a odnedavno Crna Gora se afirmiše i kraćim filmovima o podvodnom svijetu juţnog Jadrana. Obalu bogate maslinj aci, meĊu kojima se mogu pronaći i stabla koja su savremenici Isusa Hrista. Bogat riblji svijet bio je i ostao izvor ţivota juţne Crne Gore. Najegzotiĉnije planinsko ljetovalište u Crnoj Gori nacionalni park Durmitor bogat je jezerima, kanjonima, šumama, i snijeţnim cirkovima. Brojna mala jezera nastala u udubljenjima nekadašnjih lednika leţe na visinama od 1.400 do 2.200 metara. Crno jezero je lokalitet poznat na ĉitavom Balkanu i nijedna posjeta Crnoj Gori ne bi bila potpuna bez obilaska istog. Za speleo loge posebno će biti atraktivne pećine, izuzetno atraktivna je Ledena pećina sa najljepšim stalaktitima i stalagmitima na ovom dijelu Balkana. Njih ĉini vjeĉni led raskošnih oblika, a kada se zna da je pećina na visini od 1.900 metara nadmorske -3-
visine onda je ugodjaj još veći. Jedna od posebnih atrakcija Durmitora je i najviši izvor na Balkanu, na visini od 2.000 metara nadmorske visine - Savina voda.
Najveći turistiĉki centar regiona je Ţabljak, i ukoliko se zna da ga posjećuju ĉak i Slovenci, Ĉesi, Austrijanci i Italijani, onda se s pravom moţe reći da je njegov prirodni i turistiĉki potencijal evropskog karaktera. Nedaleko od ove C rnogorske varošice nalazi se i Javorov gaj, divovsko drvo pod ĉijom se krošnjom moţe skloniti više od stotinu ljudi, te su stanovnici ovog dijela Crne Gore izuzetno ponosni na njega.
Ukoliko se zagledate u kratu svijeta i pokušate da naĊete centar, Crna Gora će biti najbliţa toj taĉki. Tamo gdje se „ spajaju 6 kontinenata“ ova zemlja nudi nacionalne parkove, kontraste i raskrsnice koje vrijedi posjetiti. Ona je taĉka iz koje moţete krenuti na svaku evropsku destinaciju, ali smo sigurni da je nikada nećete zaboraviti. Ona je, iako mala, uvijek privlaĉila paţnju i simpatije velikih. Slikali su je i opisivali Tenison i Gledston i Bajron, Jaroslav Ĉermak, Evlija Ĉelebija i brojni drugi velikani koji su jednoglasno davali, u razliĉitim vremenima, portret jedne male, ali ponosne drţave. Evropa je mozaik naroda i kultura, a Crna Gora je Evropa u malom. Osnovni podaci o Crnoj Gori
Površina Crne Gore - 13.812 km2, Ukupan broj stanovnistva - 650.000, Duţina obale - 294 km,
117 plaţa ukupne duţine 73 km, Najviše planine - 2.536 m (Prokletije, Zla Kolata), i 2.522 m (Durmitor, Bobotov kuk), Na jveće jezero: Skadarsko jezero, Crna Gora je Repu blika i nezavisna drţava od maja 2006., Glavni grad: Podgorica, Prijestonica: Cetinje, Zvaniĉna valuta u Crnoj Gori - EURO.
Ž
Crna Gora sve više ulaţe u razvoj odrţivog turizma i zaštitu ambijentalnih i kulturnih vrijednosti . Ţeleći saĉuvati i zaštiti ljepote svoje zemlje osnovana su 4 nacionalna parka: NP Durmitor, NP Lovćen, NP Biogradska gora i NP Skadarsko jezero. Nacionalni Park Durmitor
Durmitor je planina i nacionalni park u Crnoj Gori. Najviši vrh je Bobotov kuk visok 2.523 metara. Smatra se da ime Durmitor potiĉe od keltskih reĉi koje znaĉe "planina puna vode.” Predeli Durmitora, po lJepoti i neokrnjenosti rijetko i autentiĉno djelo prirode, proglašeni su nacionalnim parkom 1952. godine. Smješten na sjeverozapadu Crne Gore, park obuhvata osnovni masiv Durmitora sa kanjonima Tare, Drage i Sušice i gornji dio kanjonske doline Komarnice, zauzimajući površinu od 39.000 ha. Osnovna odlika reljefa durmitorskog podruĉja jeste prostrana visoravan na 1500 metara nadmorske visine, koju presjecaju duboke kanjonske doline i sa koje se uzdiţu impozantni planinski vrhovi, od kojih je 48 sa preko 2000 metara nadmorske visine i meĊu njima najviši Bobotov Kuk sa 2523 m. Ljepoti durmitorskog masiva posebnu draţ daje 18 ledniĉkih jezera, nazvanih -4-
gorske oĉi, na visinama iznad 1500 m. Najveće i najatraktivnije je Crno jezero. Veliĉanstvenosti pejsaţa doprinose, pored ljepote jezerskog basena i blistave vodene površine, prostrani šumski predeo koji ga okruţuje i vrh MeĊeda, gorostasno uzdignut nad njim. Udaljeno je 2 km od planinskog gradića Ţabljaka, zimskog turistiĉkog centra Crne Gore.
MeĊu najlepšim ukrasima parka su i bistre, silovite rijeke koje su ovom podruĉju podarile velelepne kanjonske doline. Posebno impresionira rijeka Tara, kako ljepotom i pokretom
svojih voda, tako i dubinom i pejzaţem kanjona, ĉineći ga jednim od najlepših u svijetu. Durmitorski nacionalni park obiluje znaĉajnim brojem spomenika kulture od antiĉkog perioda do najnovijeg doba. Najkarakteristiĉniji su sredn jevekovni spomenici: razvaline gradova i utvrĊenja, mostovi i karaule, nekropole i manastirski kompleksi u dolini reke Tare.
Sva raskoš prirodnih ljepota, ambijentalnih i kulturnih vrednosti Durmitora i rijeke Tare, preovladala je da se nacionalni park Durmitor uvrsti u spisak Svetske kulturne i prirodne
baštine, odlukom MeĊunarodnog komiteta za Svetsku kulturnu i prirodnu baštinu, u Parizu 1980. godine, dok je rijeka Tara i njena kanjonska dolina, UNESKO-vim programom Čovek i biosfera 1977. godine uvrštena u svetske ekološke rezerve biosfere.
Nacionalni park Lovćen Nacionalni park Lovćen se nalazi u jugoistoĉnom delu Evrope, u Crnoj Gori. Nacionalni park obuhvata centralni i najviši deo lovćenskog masiva, površine 6.220 hektara. Proglašen je Nacionalnim parkom 1952. godine. Smešten u jugozapadnom dijelu Crne Gore, uzdiţe se sa ivica jadranskog basena, zatvarajući tako duge i vijugave bokeljske zalive, ĉineći zaleĊe drevnom pomorskom gradu Kotoru. Na relativno uzanom prostoru sreću se brojni i raznovrsni ob lici reljefa, naglašeni u središnjem d ijelu planine, gdj e se Lovćen najviše izdigao Stirovnikom i Jezerskim vrhom. Padine planine su kamenite, sa brojnim škrapama, jamama i dubokim vrtaĉama, dajući krajolicima specifiĉan izgled. Nalazeći se na granici dvije sasvim razliĉite prirodne c jeline, mora i kontinenta, Lovćen trpi uticaje oba klimatska tipa. Specifiĉan spoj ţivotnih uslova uslovio je razvoj raznovrsnih bioloških sistema. Na podruĉju ovog nacionalnog parka znaĉajnu vr ijednost ĉini kulturno- istorijsko nasleĊe. Svojevrstan arhitektonski relikt, vredan paţnje, predstavljaju ĉuvene lovćenske serpentine. Stari put od Kotora vijuga uz Lovćen do Njeguša, ţivopisnog planinskog sela, u kojem se nalaze rodne kuće Petra II Petrovića Njegoša, z namenitog crnogorskog vladike i pjesnika iz XIX veka i poslednjeg vladara Crne G ore, kralja Nikole I Petrovića. Lovćenski kraj obiluje brojnim elementima narodnog graditeljstva. Autentiĉne su stare kuće i seoska guvna, kao i kolibe u katunima - letnjim stoĉarskim naseobinama. Sa vidikovca, u neposrednoj blizini, pruţa se nezaboravan pogled na Bokokotorski zaliv i Katunsku nahiju koju je ĉuveni Bernard Šo, kada je ugledao, nazvao Kameno more.
-5-
Najmonumentalniji spomenik nacionalnog parka Lovćen je Njegošev mauzolej, podignut na Jezerskom vrhu, mjestu koje je ovaj istaknuti pjesnik i mislilac još za ţivota izabrao za veĉni poĉinak. Njegoš je još za ţivota sagradio na Jezerskom vrhu kapelicu u kojoj je docnije i sahranjen. Po austrijskoj okupaciji Crne Gore
u vreme Prvog svetskog rata, ova je crkva srušena (i Njegoševo telo preneto u Cetinjski Manastir) da bi ponovo bila obnovljena u vreme Kralja Aleksandra, dvadesetih godina prošlog veka. 1970. godine tadašnja komunistiĉka vlast u Crnoj Gori je poĉela pripreme za
njeno rušenje i izgradnju mauzoleja koji je u stilu Beĉke secesije zamislio vajar Ivan Meštrović. Meštrović, mada svetski poznat, nikada nije bio na Lovćenu. Nacionalni park Biogradska gora Nacionalni park Biogradska gora je osnovan 1952. godine. S mešten u prostoru severoistoĉne Crne Gore, izmeĊu r ijeka Tare i Lima, u središnjem d ijelu planine Bjelasice, zahvata površinu od 5.650 hektara. OmeĊen planinskim visovima, ispres jecan potocima i uvalama, ukrašen prelijepim jezerima, okićen v jekovnim šumama i pitomim livadama, predst avlja veliĉanstven dar prirode. Njegova zaštita datira još od 1878. godine, kada je ova
teritorija postala Knjaţev zabran, poklon ondašnjem gospodaru Crne Gore knjazu Nikoli. Pejsaţ je izuzetno pitom, sa dominantnom zelenom bojom usled prostranstava jedinstvenih šumskih ekosistema, koje smenjuju ţivopisni krajolici sa livadskom vegetacijom. Glacijalni oblici reljefa kao što su vrhovi visoki i preko 2000 metara (Crna glava - 2.139 m) i gleĉerski valovi i cirkovi, sa više gleĉerskih jezera, daju predelu neponovljivu lepotu. Najznaĉajnija prirodna vr ijednost ovog nacionalnog parka je prašuma Biogradska gora, koja zauzima površinu od 1600 hektara i jedna je od poslednjih triju u Evropi. Ima karakter strogo zaštićenog rezervara. U srcu prašume sm jestilo se prekrasno Biogradsko jezero, najveće i najpoznatije u nizu ledniĉkih jezera na podruĉju nacionalnog parka. Istorija je na ovim prostorima ostavila duboke tragove. Kulturno- istorijska nasleĊa nacionalnog parka ĉine arheološki lokaliteti, sakralni spomenici, narodno graditeljstvo.
Brojni autohtoni objekti narodne arhitekture u selima i katunima, kuće, brvnare, kule, vodenice rasuti su po obodu prašumsk og rezervata planine Bjelasice. Vrlo slikovito i atraktivno deluju katuni Pešica rupe, Vranjak, Siska, Vragodo. Leti padine oţive, katuni se ispune, a proplanci zaspu zvucima ĉaktara. Nacionalni park Skadarsko jezero
Nacionalni park Skadarsko jezero se nalazi na granici izmeĊu Crne Gore i Albanije. Crnoj Gori pripadaju dvij e trećine jezera dok je jedna trećina na teritoriji Republike Albanije. Crnogorski deo jezera sa priobaljem, površine 40.000 ha, proglašen je nacionalnim parkom 1983. godine. Ţivopisno i po mnogo ĉemu jedinstveno Skadarsko jezero sm jestilo se u zetsko-skadarskoj ko tlini, zadrţavajući r ijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem, od kojeg ga je u dalekoj prošlosti odvojio lanac visokih planina. Sa površinom od 370 do 530 km2, zavisno od vodostaja, predstavlja najveće jezero na Balkanu. Odvaja se od ostalih -6-
nacionalnih parkova kao podruĉje sa izrazitim limnološkim karakteristikama, izuzetnim
bogastvom ornitofaune i ihtiofaune i bujnom vegetacijom moĉvarnog tipa. Predstavlja jedan od najinteres antnijih biotopa ovog podruĉja.
Samo jezero je kriptodepresija, što znaĉi da se neki djelovi njegovog dna nalaze ispod nivoa mora. Takva mj esta nazvana su sublakustriĉni izvori ili oka. Ima ih oko 30. Najdublje oko je Radus, dubine 60 m, a po nekim podacima i dublje, dok je proseĉna dubina Jezera oko 6 m.
Njegove obale su razuĊene i bogate brojnim zalivima, poluostrvima i rtovima, većinom moĉvarne, obrasle širokim pojasom trske. Biljni svet je bogat i raznovrstan. Kao znaĉajno stanište vodenih ptica Skadarsko jezero je Ramsar konvencijom 1996. godine upisano u Svetsku listu močvara od meĎunarodnog značaja. Zahvaljujući prvenstveno oĉuvanju ekosistema i usled nepristupaĉnosti nekih d jelova jezera, naroĉito uz njegovu severnu moĉvarnu obalu, Skadarsko jezero je ptiĉji raj ĉak za 264 vrste ptica, od kojih su mnoge u najvećem dijelu svojeg areala, proreĊene i ugroţene. U Evropi r ijedak kudravi pelikan (Pelicanus crispus) postao je zaštitni znak jezera i nacionalnog parka. Mnogobrojni kulturno- istorijski spomenici: arheološka nalazišta, manastirski kompleksi i
utvrĊenja, razbacani u širokoj lepezi u basenu Skadarskog jezera, govore da je još u XIV i XV vijeku ovo podruĉje bilo znaĉajno kulturno središte. Izuzetnu grupu kulturnog nasleĊa ĉini tradicionalno narodno graditeljstvo, stara nenaseljena i zapuštena ribarska naselja, smeštena na samoj obali Jezera, Radus, Krnjice, Poseljani, Karuc, u kojima se nekada stanovalo, ţiv jelo od ribarenja i raspletale ribarske mreţe. Đ
Zahvaljujući svom specifiĉnom podneblju i istoriji Crna Gora je iznedrila veliki broj umjetnika, koji su stekli svjetsku slavu. Odnos crnogoraca prema kulturi i umjetnosti
najlepŠe opisuje poznata slika Jaroslava Cermaka "Prenošenje slika iz cetinjskog dvora"na kojoj crnogorci povlaĉeći se pred turskom vojskom spasavaju slike. Mnogobrojne galerije, pozorišta, festivali i ostala kulturna dešavanja, govore o tome da crnogorski narod dosta polaţe na kulturu. Raznolikost perioda koji su se smjenjivali na ovom podruĉ ju ostavili su za sobom tragove na dosta lokaliteta u Crnoj Gori. Od paleolita, preko bronzanog doba, pa
sve do renesanse i baroka Crna Gora je obasuta kulturnim nasleĊima. Velika koncentracija umjetniĉkog i kulturnog blaga je prepoznata u Bokokotorskom zalivu, tako da je grad Kotor uvršten u kulturnu baštinu UNESCO - a. Manastiri koji su rasprostranjeni po cijeloj Crnoj Gori od vizantijskog perioda pa sve do
danas otkrivaju duhovna bogatstva. Svaki na svoj jedinstven naĉin oĉarava posetioce. Jedan od njih je manastir Ostrog koji zbog izuzetne duhovne snage i jedinstvenog ambijenta -7-
privlaĉi ljude iz cijelog sv ijeta. Kada se prvi put naĊete pred manastirom Ostrog, prva
misao biće vam da to nije ljudskih ruku djelo. Ovaj veliĉanstveni manastir je smješten visoko iznad bijelopavlićke ravnice, uklesan u stijene, koje kao da ĉuvaju vjekovne tajne ovog svetilišta. Manastir Ostrog je osnovao mitropolit Vasilije u XVII vijeku. Najimpresivniji dio manastira je Gornji Ostrog. Ti su smještene dvije male crkve: gornja crkvica posvećena Svetom Krstu. Druga, donja crkva, u gornjem manastiru posvećena je Vavedenju Bogorodice. Ostrog posjećuju ljudi svih religija i nacija. Ovo svetilište je jedno od najposećenijih u hrišćanskom svetu. Štampana rijeĉ u Crnoj Gori doseţe u daleku prošlost. Trideset osam godina posle Gutenbergove biblije, 1493. poĉinje sa radom prva štamparija na Balkanu. Godinu dana kasnije štampa se i prva knjiga Oktoih. Sve to je bio preduslov za kasnije razvijanje knjiţevnosti u Cr noj Gori. Preko Andrije Zmajevića, baroknog pjesnika i teologa, Petra I i Petra II Petrovica Njegoša, jednog od najvećih crnogorskih filozofa i drţavnika do vojvode Marka Miljanova i Stefan a Mitrovog Ljubiše, crnogorska knjiţevnost je zahvaljujući ovim liĉnostima ušla u svjetske anale. Veliki uspjeh crnogorskoj kulturi u svijetu doprinijeli su i slikari. Oni su odlazeći u svijet prenosili crnogorsku dušu kroz svoju umjetnost i tako ga oĉarali.
Kultura u Crnoj Gori razvijala se pod uticajem razliĉitih civilizacija, tako da se na ovom malom podruĉju mogu primjetiti uticaji mediteranske, srednjevjekovne, cetnralno -evropske i orijentalne kulture. Brojni kulturni i istorijski spomenici, kao i bogati muzeji, arhive i
biblioteke pruţaju uvid u crnogorsko kulturno blago.
Prvi kulturo loški tragovi potiĉu iz peleolita i nalaze se na mnogim arheološkim lokalitetima, od kojih je najva ţniji lokalitet Crvena Stijena. Najznaĉajniji svjedoci ilirskog i
rimskog uticaja su ostaci graĊevina koji se nalaze u Duklji, Risnu, Ulcinju, Budvi i na lok alitetu Municipum, u blizini Pljevalja. Najveća koncentracija umjetniĉkih vrijednosti na crnogorskoj obali smještena je u Bokokotorskom zalivu, gdje se takoĊe mogu naći i oĉigledni ostaci pred rimske, rimske, gotske i barokne epohe. Sakralni spomenici u ci jeloj Boki predstavljaju vrhunac umjetniĉkih kreacija od kojijih je najimpozantnija katedrala Svetog Trifuna u Kotoru, Crkva Gospe od Škrpjela smještena na istoimenom ostrvu i manastir Savina u blizini Herceg- Novog. Kompleks manastira i utvrĊenja koje okruţuju Skadarsko jezero takoĊe su od velikog istorijskog i kulturnog znaĉaja. U unutrašnjosti Crne Gore nalazi se veliki broj manastira izgraĊenih pod vizantijskim uticajem na arhitekturu i freskoslikarstvo. Najznaĉajniji su manastir Moraĉa, crkva Svete Trojice, ĐurĊevi stupovi, Piva i manastir Ostrog, najveće svetilište na Balkanu, veoma znaĉajno zbog svoje pozicije. Znaĉajni su i ostaci islamske kulture preostali kroz vijekove, -8-
koji reprezentuju sakralnu i rezidentalnu arhitekturu. Najznaĉajniji objekti su Husein- pašina dţamija u Pljevljima i Kula Redţepagića u Plavu. U XIX vijeku, religiozni centar Crne Gore - Cetinje, postaje i kulturni centar i poprima izgled koji danas definišemo kao grad - muzej. MeĊu brojnim graĊevinama, najznaĉajni su Cetinjski manas tir sa bogatim kulturnim blagom, Njegoševa rezidencija Biljarda, dvor Kralja Nikole iz XIX vijeka, ambasade raznih zemalja, Plavi dvorac, Zetski dom i Vladin dom.
Nakon Drugog svjetskog rata osnovane su pozorišne i filmske kuće koje su oznaĉile intenzivn i razvoj ovih umjetnosti na podruĉju Crne Gore. Ove umjetnosti dale su i nekoliko znaĉajnih autora. Osim teatra, muzeja i biblioteka, crnogorska kultura najbolje je predstavljena i kroz brojne galerije i tradicionalne festivale. Kulturni prostor Crne Gore, od praistorije do danas, formiran je uticajem civilizacija Istoka i Zapada. Na ovoj relativno maloj teritoriji zapaţ aju se uticaji mediteranskih, srednjeevropskih, istoĉnoevropskih i orijentalnih civilizacija i kultura. Ovakav istorijski proces uticao je na formiranje kulturološke slike Crne Gore, koju odlikuje, prije svega,
multikulturalnost u najširem smislu rijeĉi. Današnja kulturna riznica Crne Gore nudi obilje arheoloških, pisanih i umjetniĉkih vrijednosti pomoću kojih isĉitavamo kulturnu istoriju ovog prostora. Raznovrsnost u arhitekturi kulturno-istorijskih spomenika, kao i bogatstvo muzejskih, arhivskih i bibliotetskih fondova, materijalni su dokaz o specifiĉnom kulturološkom miljeu Crne Gore .
XII vijek je poĉetak bogate pisane tradicije na ovim prostorima. U drugoj polovini ovog vijeka nastaju pisani spomenici izuzetne istorijs ke i literarne vrijednosti. MeĊu njima od posebnog znaĉaja su: Ljetopis popa Dukljanina i Miroslavljevo jevandjelje koje se posebno izdvaj a po svojoj iluminaciji i neobiĉnoj ortogr afiji. Dva vijeka kasnije nastaće još jedno jevandjelje koje se istiĉe svojom ljepotom i istorijs kim znaĉajem – Divoševo jevandjelje. Goriĉki zbornik je još jedan bitan spis u razvoju naše cjelokupne knjiţevne tradicije. Nastao je 1441/42. godine i predstavlja prepisku (p oslanice) izmeĊu Jelene Balšić i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca, inaĉe i sastavljaĉ a Goriĉkog zbornika. Pozornišni ţivot je zapoĉet izgradnjom Zetskog doma na Cetinju 1888. godine, u kojem su bili smješteni, pored pozorišta, i bi blioteka, muzej i arhivska graĊa. Time su stvoreni preduslovi za institucionalni razvoj kulture. Interesantan je podatak da je 50-tih godina ovog vijeka na teritoriji Crne Gore r adilo pet profesionalnih pozorišta, i to: na Cetinju, Podgorici, Nik šiću, Kotoru i Pljevljima. Crna Gora je u to vrijeme po broju teatara, u odnosu na broj stanovnika, zauzimala prvo mjesto u Evropi. Poslije II svjetskog rata, formiranjem filmskih kuća u pravom smislu, otpoĉinje intenzivniji razvoj filmske umjetnosti u Crnoj Go ri, koja je po mnogo ĉemu izuzetan prostor za filmske stvaraoce, odnosno "otvoreni studio" za snimanje filmova. U ovako inspirativnom ambijentu, danas se odvija velik i broj kulturnih manifestacija ĉ iji se programi izvode u svojevrsnoj interakciji sa pomenutim prostorom.
-9-
Svoju specifiĉnu gradnju, stanovanje i kulturno t rajanje, Crnogorci su ovjekovjeĉili ne samo ostacima duhovne sadrţine, već i materijalnim dobrima koja, poput kakvih muzejskih eksponata, krase spoljašnjost Crne Gore. TvrĊave koje su odolijevale ogromnim imperijama i gradovi koji nose neizbrisive tragove desetina civilizacija, mjesta su koja se moraju posjetiti.
Kulturni prostor naše zemlje ispresijecan je civilizacijskim putevima. Za vremenima i ljudima ostajali su nepokretni spomenici kult ure, koji danas i bez ljudi priĉaju sami za sebe. Na teritoriji Crne Gore, postoji nekoli ko stotina takvih spomenika; drţava ih razliĉ ito registruje, ali sa jednakom paţnjom ĉuva, pa je broj onih ubiljeţenih u registre nešto oko 350. Ponajviše je sakralnih, oko dvij e stotine, te profanih, arheoloških i fortifikacionih. A slijede tehniĉki, memorijalni i etnološki uz oko desetak urbanih cjelina i starih gradova. BAR Stari Bar – Duša danas savremenog i razvijenog Bara, u se bi ĉuva najljepše primjere graditeljstva jedne ere. Jednostavno, vrijeme kao da je stalo na ovom mjestu. Crkva Svete Tekle - GraĊena karakteristiĉnim primorskim stilom graĊ enja. Pored ikonostasa i pravoslavne t rpeze, u crkvi postoji i katoliĉki oltar, što ukazuje da je ova crkva
sluţila i pravoslavnim i katoliĉkim vjernicima. Čarsija i podgraĎ e oko bedema, Stari Bar – Pravi mali etnološki muzej na otvorenom. BERANE
Manastir ĐurĎ evi Stupovi – Spomenik koji dat ira još iz XII vieka, centar kulturnog ţivota ovoga kraja tokom više vijekova. Reprezentativne je a rhitekture. Ovaj manstir je uvršten u Svjetsku kulturnu baš tinu koja je pod zaštitom UNESCO-a Rimski Castrum – Dolac – Izvorište bogatih arheoloških nalaza koje se vezuju za epohu rimske vladavine na ovim prostorima. BIJELO POLJE Crkva Svetog Petra – Jedan od najstarijih objekata crkvene arhitekture na Balkanu. U jednom momentu pretvorena u dţamiju. Crkva Svetog Nikole – Spomenik iz XVII vijeka, s bogatom riznicom i reprezentativnim freskama jednog doba. BUDVA Stari grad – Biser Budve , inspracija za umjetnike, dom muzeja, boema i jadranskog duha. Ostaci vile urbane u recepciji bivšeg hotela Avala i prostor sa prezentiranim antiĉkim grobnicama – Otkriće iz prve polovine dvadesetog vijeka koje i danas fascinira ljepotom. Sveti Stefan – Nekada ostrvo ribara, danas najprestiţniji hotel ove vrste, sa oĉ uvanom arhitekturom. Predanje kaţe da su Pastrovići, ovdašnje pleme, na ovom poluostrvu sagradili selo, otetim Turskim blagom, u XV vijeku. Danas je to atraktivan grad - hotel sa vilama i apartmanima iz kojih se pruţaju predivni pogledi na morsku puĉinu. Na Svetom Stefanu se nalazi i boga to kulturno i istorijsko nasleĊ e koje su za sobom ostavili njegovi prvobitni stanovni ci. Sa lijeve i desne strane pešĉane prevlake koja spaja ostrvo sa obalom nalaze se dvije predivne plaţe crvenkaste boje. - 10 -
Ostaci kastela i lazareta u Petrovcu – Ostaci antiĉke civilizacije u ovom kraju. Posebno zanimlji vi prouĉavaocima – arheolozima i istoriĉarima. Crkva Svetog Nikole, ostrvo Sv. Nikola – Sakralni objekat na jednom od malo crnogorskih ostrva. CETINJE
Ostaci manastira Crnojević a na Cipuru - Stari manast ir, podigao ga je Ivan Crnojević još 1484 godine na lokalit etu koji se zove “Cipur” (od grĉkog kipurion što znaĉi divna bašta), a manastir je srušen 1692 godine tokom jednog od upada Sulejmana Busatlije na Cetinje. Dvorac kralja Nikole, dvorski muzej – Memorijalni dom sa pomenom na ţ ivot kralja Nikole. Mauzolej Petru II Petrovicu Njegošu na Lovć enu – Poĉivalište najvećeg crnogorskog vladara na samom vrhu svete crnogroske planine. Zetski dom, Zgrada kraljevskog pozoriš ta – Vrelo crnogorske dram e i pozorišnog umjetniĉkog stvaranja. Izuzetne ljepote u svom enterijeru, ovaj objekat danas prestavlja pravi spomenik i kulturni centar regiona. Biljarda, Njegoš ev muzej - Memorijalni dom posvećen crnogorskom vladici. Vladin dom – Danas kulturni centar, nekada cen tar politiĉkog djelovanja. C etinjski manastir sa crkvom RoĎ enja Bogorodice - Zaduţbina je Ivana Crnojevića, koji je bio vladar drţ ave Zete krajem XV vijeka. U poslednjih 500 godina ovaj manastir je bio sjedište svih crnogorskih mitropolita. Manastir Kom C rnojević a sa crkvom Uspenja Bogorodice - Nalazi se na gori, opkoljen zaštitnim zidom sa dvije kapije. Istorijsko jezgro grada Cetinja – Središte politiĉkog i kulturnog ţivota Crne Gore u toku proteklih nekoliko vijekova. Francusko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori Italijansko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori Austrijsko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori Englesko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori Rusko poslanstvo u Kraljevini Crnoj Gori Grob vladike Danila na Orlo vom krš u – Specifiĉan monument rodonaĉelniku dinastije
Petrović, divna gradnja sa simboliĉnim predstavama. Kuć a Svetog Petra na Rijeci Crnojevi ć a – Dom crnogorskog vladike i sveca u tihoj i oĉaravajućoj Rijeci. Reljef Crne Gore u dvoriš tu Biljarde – Fenomenalan reljefni prikaz naše zemlje nastao u Prvom svjetskom ratu. Vlaš ka crkva – Jedan od najstarijih hrišćanskih svetinja u Crnoj Gori, ograĊena pušĉanim
cijevima zarobljenog oruţja. Stara električ na centrala – Prvi korak u stvaranju moderne zemlje poĉeo je baš na ovom mjestu. DANILOVGRAD Gradina Martinić i – srednjevjekovno utvrĊenje sa ostacima crkve iz ranog srednjeg vijeka. Manastir Ostrog – Jedno od najposjećenijih hrišćanskih svetinja u Evropi. Ĉuva mošti Sv. Vasilija Ostroškog. Manastir star viš e vijekova gotovo da je uklesan u stijenu.
- 11 -
HERCEG-NOVI Manastir Savina - Ovaj srednjevjekovni manastir ima tri crkve od kojih su dvije posv ećene Uspenju Bogorodice. Ima konak sa riznicom, i izdvojenu crkvu Svetog Save. Mala i Velika crkva sa konakom ĉine jednu cjelinu dok se treća crkva, parohijalna, nalazi na brijegu iznad konaka a posvećena je Svetom Savi. Po legendi ovu crkvu je gradio Sveti Sava u XIII vijeku, pa je po njemu i dobila ime. Staro gradsko jezgro Herceg-Novi – Srce grada sa izvanrednim elementima primorske graditeljske culture Sakralni kompleks sa Njegoševom š kolom – Mjesto odakle je poteklo prvo znanje najvećeg crnogorskog vladar a i mislioca, Petra II Petrovicć Njegoša. Samostanski kompleks Svetog Antuna – Vijekovni duhovni centar katoliĉanstva u ovom kraju.
KOLAŠIN
Manastir Morač a – Jedan od najljepših primjera manastirskog slikarstva na ovim prostorima. Ostaci barutane, Vinica Brdo – izvrsno izletniĉko mjesto sa ru ševinama turske barutane
odakle se pruţa divan pogled na krajolik. Most knjaza Danila na Mrtvici – Primjer gradi teljstva u spajanju sa fantastiĉ no lijepim kanjonom. KOTOR Stari grad Kotor – Jedan primorska gradnja i
od najljepših kutaka Crne Gore, izvrsna i reprezentativna
duh grada koji obitava unutar zidina. Crkva i ostrvo Gospe od Š krpjela - Crkva Gospe od Škrpjela nalazi se na istoimenom ostrvu koje se nalazi u Bokokotorskom zalivu naspram prelijepog malog i mirnog grada Perasta. Ova crkva podignuta je 1630 godine, na vjestaĉkom ostrvu koje se sagradili peraski ribari. Grad Perast mjesto nadomak Kotora u kojem su poznate palate. Katedrala Svetog Tripuna - Ova katedrala je poznata po velikoj riznici koju posjeduje, jer je ona ujedno i jedna od starijih na prostorima Evrope. Danas je pod zaštitom UNESCO-a. Ostaci antič ke vile sa mozaicima u Risnu – Jedinstven primjerak na našoj obali. Gradska vrata – Simbol otvorenosti i odbrane Kotora. Crkva Svetog Luke u Starom gradu – Sa odlikama i romaniĉke i vizantijske arhitekture,
ova crkva je danas znaĉajna po tome što ima dva oltara, katoliĉki i pravoslavni. Stijena Lipci Strp – Arheološki lokalitet od nacionalnog znaĉaja. Toranj sa satovima – Nekada neodvojiv dio svakog starog urbanog jezgra. Danas atrakcija za svakog posmatraĉa. Crkva Svetih Kozme i Damjana, Muo – Spomenik sakralne primorske gradnje. NIKŠIĆ Crvena Stijena – Jedan od najpoznatijih arheoloških lokaliteta kada je u pitanju praistorija na ovim prostorima. Dvorski kompleks Kralja Nikole – Nekada kraljevska rezidencija, danas kulturni topos
savremenog Nikšića. Saborna crkva Svetog Vasilija Ostroš kog – Zaštitni znak grada, na malom uzvišenju,posvećena crnogorskim borcima. - 12 -
PLAV
Kula Redžepagić a – Primjer s peĉificnog svjetovnog graditeljstva ovog dijela Crne Gore. Najstarija oĉuvana graĊevina u ovom kraju. PLJEVLJA Husein- pašina dž amija – Dţamija iz XVI vijeka sa minaretom visokim 42m. Manastir Sveta Trojica – Pominje se još u ranom XVI vijeku, bogat frekama izrazite ljepote i riznicom-skrivnicom sa brojnim rukopisanim i štampanim knjigama.
PLUŽINE Manstir Piva – Prije nekoliko decenija kamen po kamen premješten sa originalne lokacije. Jedan od stubova pravoslavlja u Crnoj Gori. PODGORICA Lokalitet Duklja, Rimski grad Doclea – Arheološki lokalitet na mjestu nekada bogatog centra rimske provincije. Medun, ilirsko utvrĎ enje – Ostaci ilirskog utvrĊenog grada nedaleko od Podgorice. Izvorište saznanja o boravku ove civilizacije kod nas. Dvorski kompleks na Kruš evcu – Rezidencija porodice Petrović u kojoj se danas nalaze galerije i kulturni prostori. Manastir Dajbabe – Mjesto gdje su se vje ra i priroda stopile u fantastiĉ an manastirski kompleks. Sahat kula u Staroj varosi – Zaštitni znak stare Podgorice. Reprezentativna kula iz doba turske vladavine. TIVAT Poluostrvo Prevlaka sa ostacima manastira Svetog Mihajla – Jedan od ljepših krajolika na crnogorskom primorju, uz ruine nekada impozantnog duhovnog kompleksa. Kompleks Buca-Lukovi ć - Renesansna cjelina sa znatnim brojem detalja kasne gotike. Palata Verona – Bizanti, Račić a – Jedan od najljepših arhitektonskih poduhvata stare crnogorske gradnje. Spoj domaćeg, primorskog, i okolnih, mahom mletaĉkih, graditeljskih uticaja. ULCINJ Stari Grad Ulcinj – Poseban po spoju primorske i orijentalne arhitekture. Crkva- Dž amija – Taĉka spajanja dvije religije, danas objekat od znaĉaja za lokalni kulturni zivot. Sahat kula, PodgraĎ e – Primjer specifiĉnog ulcinjskog graditeljstva.
ŽABLJAK Crkva Svetog Preobraž enja – Crkva u svojoj klasiĉnoj pojavi; oĉituje se umjerenost stvaralaĉkog duha.
- 13 -
Fortifikacioni spomenici kulture u crnoj gori
Na mjestima gdje se crnogorsko graditeljstvo i istorija spajaju, ostali su vjeĉ ni spomenici u vidu gradskih utvrĊenja, srednjevjekovnih gradova i utvrĊenja za vojne namjene. Neki od njih, polako gube bitku sa zubom v remena, ali u svoj svojoj rustiĉnosti, oni će vam ispriĉati pokoju priĉu i legendu iz doba k ada su bili na vrhuncu svoje moći i vrijednosti i kada su se brojna koplja i maĉevi lomili u pokušaju da ih zauzmu. Danas je takvih utvrĊena u Crnoj Gori 25. UtvrĎ enje Besac, Virpazar – Jedno od desetak utvrĊenja na obalama Skadarskog jezera. Izrazito jake zidine i domina ntno vojna namjena ga karakterišu. UtvrĎ enje Grmozur, Grmozur – Nekadašnji zatvor, prepun legendi o bjekstvu, zatoĉeništvu i ljudima koji su proveli neko vrijeme na ovom ostrvu. UtvrĎ enje Nehaj, Sutomore – Visoko iznad nakadašnjeg Spica, ova tvrĊava je danas i izletniĉki i istorijski lokalitet. Praktiĉno neosvojiva tvrĊ ava iz XVI vijeka. TvrĎ ava Lesendro, Vranjina – Jedno od brojnih jezerskih ostrva, nedaleko od Vranjine, ĉuva ruiniranu tvrĊavu. TvrĎava Kosmac, Brajić i kraj Budve – Datira iz sredine XIX vijeka, iz doba austrougarske okupacije. Tablja, Cetinje - Manje utvrĊenje vojno-izviĊaĉke namjene, iznad manastira. Obod Crnojevića, Riječ ki Grad, Cetinje – Povremena i privremena prijestonica sa jakim utvrĊenim zidinama iz XV vijeka. TvrĎ ava Forte mare, Herceg Novi – Spomenik graditeljstva XIV vijeka. TvrĎava Š panjola, Herceg Novi – Njena gradnja je zapoĉeta za kratkotrajne španske vladavine gradom, završili su je Turci koji su joj dali konaĉan izgled UvrĎ enje Mamula, Herceg Novi – UtvrĊenje na ostrv u kraj Herceg Novog. Posebno vaţna u II Svjetskom ratu. Kanli Kula, Herceg Novi – Nekada kasarna i konjušnica danas ljetnja kulturna pozornica. Svjedok burne istorije grada. Zidine hercegnovskog grada, Herceg Novi – Bedemi koji su vijekovima štitili biser sjevernog crnogorskog primorja. Duga, Nikš ić – Crnogorski Termopi li, lokalitet od izvanrdnog znaĉaja za crnogorsku istoriju. Gradski bedem, Nikšić – Ostaci starog nikšićkog grada, izuzetnih dimenzija i ljepote. Kula u Starom selu, Nikš ić – Primjer reprezentativne crnogorske kontinentalne gradnje nastala 1885. godine, Balš in grad, Ponari, Podgorica – nekada centar vladavine jednog od prvih vladara Crne Gore iz ranog Srednjeg vijeka. Medun, Podgorica – Ilirsko utvrĊenje nadomak glavnog grada TvĎava Dečić , Tuzi, Podgorica – Manje ratno utvrĊenje. TvrĎava Planinica, Dinoš i, Podgorica - Manje ratno utvrĊenje. TvrĎ ava Oblun, Vukovci, Podgorica - Manje ratno utvrĊenje. TvrĎ ava Ribnica, Podgorica – UtvrĊenje u samom centru grada.
- 14 -
MUZEJSKO BLAGO CRNE GORE
Skrivena u vrletima, okupana najljepsim dijelom Jadrana, Crna Gora je u milenijumima svog postojanja ĉuvala granice nekadašnjeg Istoka i Zapada. Tragovi civilizacija i bogatstvo kulturne baštine, Crnu Goru će uĉiniti još interesantnijom za njene posjetioce. Kada se zaĊe u zgrade njenih muzeja, ĉiji zidovi i reljefi govore jednako koliko i muzealije u njima, moţe se osjetiti duh jednog naroda koji ponosno ĉuva ostatke ilirske, rimske, grĉke, mletaĉke i otomanske civil izacije. Eksponati, koji su nadţivjeli svoje tvorce, proţivjeli su sa crnogorskim narodom dugu i burnu istoriju. Danas svjedoĉe o jednom posebnom duh u i mentalitetu koji je ponajviš e oblikovala i pitoma i divlja crnogorska priroda i vrijeme. Kulturno blago sklanjalo se pred osvajaĉima i nosilo sa sobom u
skrovišta. Gradovi su padali, ali još od vremena dinastije Crnojevića i XV vijeka, kulturna baština se ĉuvala i branila svom silinom i ljubavlju – zarad pomena na slavnu prošlost. Od podizanja slavnog Cetinjskog ma nastira pred kraj XV vijeka, poĉ inje i organizovanije ĉuvanje rizniĉkog blaga. U poĉetku su to bile dominantno religijske i vojne dragocjenosti, ali ce predanim duhovnim djelom mitropolit a i dinasta iz porodice Petrović u periodu od više od tri vijeka ovo bogatstvo narasti do zavidne evr opske veliĉine. Poĉetak XX vijeka i njegov kraj donijeće pravu malu renesansu u crnogorsku muzejsku djelatnost. Danas, sa 18 ustanova koje se bave muzejskom djelatnošću, od kojih neke pod svojim krovom objedinjavaju više institucija, Crna Gora posvećeno i s ljubavlju ĉuva relikte vremena i civilizacija koje su se smjenjivale na njenim prostorima. BAR
SmjeŠten u Dvorcu kralja Nikole iz druge polovine XIX vijeka, Zavičajni muzej Bara ĉuva bogatu riznicu etnološke, arheološke, umjetniĉke i prirodnjaĉke graĊe. Sama zgrada muzeja nalazi se u dijelu grada pod nazivom Topolica i dominira predjelom izuzetnom ljepotom. Rijeĉ je o rezidenciji vladarske porodice Petrović, izuzetno lijepe arhitekture uz niz manjih objekata koji ĉine kompleks okruţen brojnim rastinjem. Unutrašnjost ispunjavaju eksponati, poĉev od onih iz praistorijskog doba sve do savremenijih etnoloških postavki koje svjedoĉe o materijalnoj i duhovnoj kulturi ovog kraja. Jedan broj muzealija datira iz antike, a od većeg znaĉaja su kolekcija novĉića, fragmenti mozaika, kapiteli i dr. Ĉuvaju se predmeti iz svakodnevnice ţitelja ovih krajeva, poput pokućstva i narodnih nošnji iz razliĉitih dijelova ove prostrane opštine. BUDVA Kao jedna od najstarijih naseobina na ovom prostoru, Budva je ostatke svog višemilenijskog ţivota saĉuvala za naše oĉi u Etnografskom i Arheološ kom muzeju. Smješteni u ţivopisnom s pomeniku crnogorske kulturne baštine, Starom gradu, eksponati svjedoĉe o bogatstvu koje su za sobom ostavili Iliri, Rimljani i brojne druge civilizacije koje su pohodile ov aj zaton. Dominantna je arheološka graĊa, a jedan dio ĉini i nešto savremenija postavka iz zaviĉaja. Kamene urne i nadgrobni spomenici, ocinjeni su od struĉnjaka kao eksponati od nepro cjenjivog znaĉaja. Kolekcija urni nadgrobnih spomenika ĉini lapidarijum iz perioda od prije 19 vijekova. Etnološka zbirka sa oko 400 eksponata otkriva bisere kulture ţivljenja ovog kraja. Spomen dom Stefan Mitrov Ljubiša, ĉuva uspomenu na jednog od najvećih crnogorskih pisaca koji je legendu i crnogorsku - 15 -
specifiĉnost pretakao u izvrsno pripovjedanje. Zbirka obiluje predmeti ma iz ţivota i djela pisca. Stari grad u sebi krije još jedan biser – Modernu galeriju sa nekoliko manjih tematskih zbirki. CETINJE Grad sa najslavnijom istorijom i tradicijom, prijestonica Crne Gore kroz brojne vijekove njenog postojanja, ujedno je i muzejski centar naš e zemlje. Javna ustanova Narodni muzej Crne Gore pod svojim krovom okuplja č ak 5 muzeja po cijelom gradu. Istorijski, Etnografski, Njegošev muzej, Muzej kralja Nikole i Umjetniĉki muzej Crne Gore. Istorijski muzej Crne Gore, u savremenom i prijatnom enterijeru, donosi eksponate usko vezane za sve periode u n astanku i razvoju crnogorske drţave. Od starijih eksponata iz praistorije, ilirskog oruţ ja, preko spomenika sa lokaliteta Duklja kraj Podgorice, pa sve do postavki vezanih za Crnu Goru u XX vijeku, ovaj muzej se predstavlja kroz osam velikih zbirki: Praistorija i antika njome dominiraju eksponati sa arheoloških lokaliteta, poĉev od praistorijskih, pa sve do
nešto savremenijih ilirskih, antiĉkih, rimskih izloţbenih predmeta. OruĊe i oruţje, kao i dio etnografske graĊe ĉine okosnicu postavke. Srednji vijek do ba stvaranja prve crnogorske drţave na ovim prostorima dalo je i brojne eksponate vezane za raniju njenu istoriju, kao što su ostaci kapitela, fresaka i sl. XVI, XVII i XVIII vijek brojne gramate, rukopisane i štampane knjige, svjedoĉanstva o borbi protiv Osmanlija Stvaranje crnogorske d rž ave (1796-1878) dokumenti poput Prvog crnogorskog zakonskog akta, brojni pisani protokoli o odnosima sa susjednim drţavama i dr., zastave i barjaci iz bitaka, kao i svjedoĉanstva iz vojne istorije ovog perioda. Moderna crnogorska drž ava (1878-1918) drţavni ugovori, popu t Konkordata iz 1886, numizmatiĉki eksponati, crnogorska odlikovanja i svjedoĉanstva o oslobodilaĉkim ratovima. Drugi svjetski rat i revolucija eksponati vezani za oslobodilaĉku borbu i revolucionarni pokret u Crnoj Gori sa velikim brojem muzealija poput fotografija, oruţ ja i dokumenata. Poslijeratna Crna Gora osvrt na ubrzan razvoj zemlje u drugoj polovini dvadesetog vijeka uz veliki broj reprezentativnih fotografija. Muzej se nalazi u zd anju Vladinog doma, i trenutno ĉuva i dio drugih republiĉkih zbirki. Nek i eksponati poput zastave sa Vuĉ jeg dola iz 1876 godine od neprocjenjivog su simboliĉkog znaĉaja za crnogorski narod. Narodni muzej Crne Gore posjeduje jednu od dvije najveće zbirke turskih vojnih barjaka, njih 44 osvojene su bitkama po crnogorskim vrletima i najbolji su svjedoci burne istorije. Etnografski muzej Crne Gore , u zgradi nekadašnjeg Srpskog poslanstva, ima za cilj da posjetiocu predstavi kulturu ţivljenja na ovim prostorima. Teme iz privrede, odijevanja, stanovanja, narodnog s tvaralaštva i umjetnosti ukazuju na bogatsvo duha, pa se nerijetko organizuju vrlo posjećene tematske postavke kako bi s e bolje predstavila bogata graĊa kojom muzej raspolaţe. Intersantan je dio koji se fokusira na narodno staralaštvo pri korišćenju vune i platna. Poseban dio muzeja ĉini fantastiĉna reljefna karta Crne Gore, koju - 16 -
su izradili austrougarski oficiri tokom Prvog svjetskog rata. U razmjeri 1:10 000, ova karta je danas jedan od spomenika kulture u Crnoj Gori. Oko karte postoji konstrukcija za šetnju sa sve ĉetiri strane, pa je ovo jedinstvena prilika da sagledate Crnu Goru u cjelini, upoznaj ući se sa njenim reljefnih i geografskim karakteristikama. Njegoš ev muzej, popularna Biljarda, naĉinjen je u pomen na Petra II Petrovića Njegoša, slavnog crnogorskog vladiku i pjesnika. Naziv je dobila po bilijaru koji krasi jednu od prostorija. Nalik je m anjoj tvrĊavi u kojoj se djelale i neke drţavne institucije, poput štamparije i škola. Memorijalni muzej ĉuva eksponate poput prvih izdanja Njegoševih djela, korespodenciju i brojne portrete vladike. Muzej Kralja Nikole, smješten u njegovoj nekadašnjoj rezidenciji, danas ĉuva uspomenu na poslednjeg vladara Crne Gore. Postavka muzeja je rekonstrukcija enterijera rezidencije, uz osvrt na elemente crnogorske tradic ije. Kolekcije oruţ ja, odlikovanja i zastava svjedoĉe o vojnoj snazi male zem lje. Plakete, grbovi, numizmatiĉki, umjetniĉki i brojni dugi fondovi dopunjuju sliku izuzetno sreĊenog i prijatnog evrop skog dvora. Dvorsku biblioteku ĉini desetak hiljada naslova, raritetnih i luksuznih. Umjetnič ki muzej Crne Gore već više od pol a vjeka teţi da prikupi, saĉuva i prikaţe najviše domete crnogorskog umjetniĉkog stvaralaštva. U sastav 3 000 kapitalnih umjetniĉkih ostvarenja ulaze najveća djela juţnoslovenske likovne u mjetnosti, na ĉelu sa crnogorskim imenima. Cetinjski manastir sa riznicom , na neki naĉin i prvi crnogorski muzej, vrijedan je spomenik kulture koji ĉuva neke od najdragocjenijih hri šćanskih svetinja. Ruka Svetog Jovana Krstitelja i ĉesnica Ĉasnoga krsta bise ri su iz riznice, u kojoj se još mogu pronaći krstovi razliĉitih naĉina izrade i porijekla, kruna Stefana Deĉanskog iz XIV vijek, kao i kolekcija rukopisanih i štampanih knjiga starih i po petsto godina. Brojna je i zbirka dragocjenosti u vidu relikvija i umjetniĉkih predmeta. HERCEG-NOVI Zavič ajni muzej Herceg Novog i umjetniĉka galerija Josip Bepo Benković ĉine stozer hercegnovske muzejske djelatnosti. Koncipiran kao bokokotorski centar, muzej je izrastao u riznicu dragulja materijalne i duhovne kulture ove regije. Sama zgrada je z aduţbina jednog od najvećih sinova ovog grada Mirka Komnenovića, nekadašnjeg gradonaĉelnika i ministra. Etnografsko, pomorsko i istorijsko naslijeĊ e bogato je predstavljeno kroz stotine vrijednih muzealija. Posebno mjesto zauzimaju nalazi podmorskih arheologa – amfore, sudovi i ostaci brojnih civilizacija koje su posjetile hercegnovski kraj. Sa preko dvadeset arheoloških lokaliteta prku pljeno je na destine eksponata ĉak i iz preistorijskog perioda. Istorijska zbirka osvrće se na ţivot kraja u razlić itim epohama. Dug prema braniteljim i oslobodiocima grada u II svjetskom ratu, Herceg Novi je odao zbirkom memorabilija NOBa, mahom fotografijama i oruţjem. Pomorska sekcija veliĉa bogatu tradiciju grada i donosi interesantne p redmete iz svakodnevnog ţivota hercegnovskih kapetana i mornara. Biseri muzeju su parapetna ploĉa, koja datira još od prije deset vijekova, eksponati iz brozanog doba, ilirski Spaljeni grob u zemljanoj urni i kolekcija ikona. Muzej posjeduje i manju botani ĉku baštu sa stotinjak odabranih i reprezentativnih vrsta biljaka. U ovom parku moguće je upoznati ko mpletnu mediteransku floru tipiĉnu za ovaj dio Jadrana – bor, kameliju, magnoliju i brojne druge vrste. Galerija Josip Bepo Benkovi ć , dio je muzeja, a ĉuva slike, sku lpture i gravure visoke umjetniĉke vrijednosti.
- 17 -
KOTOR Grad sa jednom od najslavnijih i najduţih tradicija na jadranskoj obali, u svom jezgru, Starom gradu, ĉuva brojne uspomene na protekle vijekove. Svoju pomorsku tradiciju Kotor je pretoĉio u izuzetno lijep i posjećen Pomorski muzej na Trgu Bokeljske mornarice. Upravo je Bokeljska morna rica, stvorena prema legendi još u IX vijeku, bila inicijator stvaranaja prve k olekcije pomorskih eksponata još u XIX vijeku. Kolekcija je bila saĉinjena od nošnje i oruţja, sa ciljem oĉ uvanja uspomene na Bokeljsku mornaricu koja danas ima kulturno- umjetniĉku i reprezentativnu misiju. U drugoj polovini dvadesetog vijeka adaptiran je i prostor jedne barokne zgrade. Enterijer muzeja praznik je za oĉi – bogate reljefne table priĉaju legendu i istoriju grada odmah po ulasku. Zidovi su ukrašeni antiĉkim kartama starim i ĉetiri stotine godina, a posebno atraktivni za svakog posjetioca jesu i modeli i makete brodova ništa manje starosti. Poseban dio zbirke posvećen je kotorskoj brodarskoj i mornarskoj istoriji, taĉ nije periodu do XIX vijeka. Dokumenti, slike i rekonstrukcija salona iz tog perioda neki su od elemanata zbirke. Etnografska sekcija donosi posebn o lijepu kolekciju vatrenog oruţ ja, kao i predmete iz svakodnevnog ţivota pomoraca. Istorijski dio zbirke osvrć e se na hronološki razvoj pomorske privrede u kotorskom kraju. U samom prizemlju nalazi se i gal erija u kojoj su nerijetko izloţ eni vrhunski dometi crnogorskog slikarstva i vajarstva. Stari grad dom je i katedrale Svetog Tripuna koja ima jednu od najbogatijih riznica u ovom dijelu Jadran a. Ovaj spomenik iz XII vijeka ĉ uva relikv ije poput srebrne skrinje sa moštima sveca ĉije ime nosi. Posebno lije pi su oltar, reljef svetaca raĊen u srebru i zlatu i ostali eksponati visoke umjetn iĉke vrijednosti. PODGORICA Glavni grad Crne Gore, pop ut prijestonice Cetinja, ima veći broj muzejskih i arhivskih ki muzej, na prvo mjestu, nastao je na temeljima ustanova, kao i galerija. Prirodnjač prirodnjaĉe z birke Republiĉkog zavoda za zaštitu prirode. Pred kraj XX vijeka konstituisan je i Prirodnjaĉki muzej kao nezavisna institucija, pa su ostaci bogate zbirke prešli u njegovu nadleţnost. Danas muzej raspolaţe sa 12 zbirki izuzetne vrijednosti: Alge – eksponati prikupljeni sa atraktivnih lokaliteta u Crnoj Gori Mahovine – sa oko 150 vrsta, mahom sa lokaliteta na sjeveru Crne Gore Gljive – zbirka od oko 700 primjeraka sa većih planinskih masiva Paprati i cvijetnice – kolekcija sa prostora srednjih Dinarida Beskič menjaci – bogata zbirka sa endogiĉnim primjercima Insekti – nekoliko hiljada eksponata, balkanskog porijekla Vodozemci – zbirka razliĉitih vrsta ţ aba Gmizavci – kolekcija zmija, kornjaĉa, i guštera Ptice – zbirka prepariranih ptica sa prostora Crne Gore Sisari – prepariran i eksponati sisara karakteristiĉ nih za ove prostore Peleozoološ ka zbirka – u nastajanju, sa materijalom s crnogorskih lokaliteta. Muzeji i galerije Podgorice, centralna je ustanova koja se bavi muzejs kom djelatnošću u Podgorici. Stvorena je na temeljima Zaviĉajnog muzeja, Moderne galerije i Galerije Rista Stijovića. Bogatstvo materijalne i duhovne kulture na ovom prostoru predstavljeno je u više tematskih cjelina ĉime se daje potpun pregled perioda, do gaĊaja i liĉnosti od znaĉaja u istoriji Crne Gore. Na Medunu, nedaleko od grada nalazi se i Spomen dom – Muzej Marka Miljanova, jednog od najvećih crnogorsk ih umova. Vojvoda i pisac, potiĉe iz sredine na k ojoj se nalazi i jedan od najvećih arheoloških lokaliteta . Rijeĉ je o izuzetno bogatoj - 18 -
etnografskoj i istorijskoj zbirci. Pored pomena na slavnog vojvodu, datog kroz liĉne predmeta, rukopise, ordenje i fotografije, muzej je riznica etnografskih svjedoĉanstava o ţivotu Crne Gore i Crnogoraca u jednoj epohi. Nošnja, oruţ je, predmeti iz svakodnevnice i dr. ĉine dio etnoloske postavke. Centar savremene umjetnosti Crne Gore , smješten je u parku Kruševac, uz rijeku Moraĉu. U pitanju je nekadašnja rezidencija crnogorskog knjaza i kralja Nikole Petrovića. Dvorac Petrovića, impresivno zdanje u srcu kompleksa , ima za svoju funkciju ĉuvanje i izlaganje umjetniĉkih djela kojih je trenutno oko hiljadu iz svih djelova svijeta. Eksponati su reprezenti razliĉitih kultura, a vremenski raspon zbirke je gotovo 27 vijekova. Perjaniĉki dom, uz sam dvorac, ima ulogu galer ije i više-funkcionalnog kulturnog prostora gdje se odrţavaju promocije, manje izloţbe i predstave. Podgoricu krase i više galerija po put Most, Centar, Galerija Udruţenja likovnih umjetnika Crne Gore i druge, nešto manjeg tipa. ROŽAJE Tokom protekle decenije Roţaje su uloţile mnogo sredstava u obnovu i prezentaciju svog kulturnog i materijal nog blaga. Ganica kula, specifiĉne arhitekture, svojstvene samo ovom ajnog muzeja. Zbirka eksponata, koja se dijelu Crne Gore, izrasta u prostor Zavič vremenski pro teţe ĉetiri vijeka unazad predstavlja kolekciju nošnje i pokućstva. Ova kolekcija pruţa uvid u svakodnevni ţivot porodice ovog kraja. Eksponati odraţavaju specifiĉan i vidan uticaj islamske kulture. ULCINJ ajni muzej. Ljepota ulcinjskog Kao i prethodni crnogorski gradovi, i Ulcinj posjeduje Zavič leţi u tome što je izloţbeni prostor vrlo ţivopisan i svjedoĉ i o smjenama civilizacija na ovom prostoru. U pitanju je kula Balšića, ranih crnogorskh dinasta, i crkva- dţamija na Trgu robova u kojoj se ĉuvaju dragocjeni arheološki nalazi. Njih ĉine uglavnom posude i keramika iz ilirskog perioda, bogate grĉke vaze i raznovrsna keramika helenistiĉke dobi, kao i rimski lonci. Neš to novijeg datuma s u srednjevjekovni eksponati sliĉni pomenutima. Posebno lijepi su predmeti koji svjedoĉe o prisustvu Otomanske imperije i Mletaka na ovom podruĉju. Muzej ĉuvu bogatu kolekciju srednjevjekovnog novca koji na slikovit naĉin predstavlja ovaj grad kroz vijekove. Etnografska zbirka daje pregled materijalne i duhovne kulture ovog kraja . Istiĉu se eksponati narodne nošnje.
- 19 -
LITERATURA Internet stranice: www.visit-montenegro.com (datum dostupnosti: 04/02/2011) www.kulturniturizam-cg.blogspot.com (datum dostupnosti: 04/02/2011) http://www.crnagora.com (datum dostupnosti: 04/02/2011)
- 20 -
