UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT BANJA LUKA Diplomski studijski program: Finansije I bankarstvo
Seminarski rad: MEĐUNARODNO KRETANJE KAPITALA
BANJA LUKA, novembar 2011.god.
Sadržaj 1.Uvod .................................................................................................................... 2.Oblici međunarodnog kretanja kapitala ......................................................... 2.1. Strane direktne investicija ..................................................................... 2.2.Strane portfolijo investicije .................................................................... 2.2.1. Tržište kapitala .......................................................................... 2.3. Zajmovi I krediti .................................................................................... 3.Zaključak ........................................................................................................... Literatura ..............................................................................................................
3 4 5 9 11 15 18 19
Sadžaj slika Slika 1. Pregled stranih direktnih investicija u BiH, 1996 - 2010. godina ............. Slika 2. Prekogranicne integracije i akvizicije .........................................................
2
8 9
1.Uvod Pod međunarodnim kretanjem kapitala podrazumjevamo transfer realnih i finansijskih sredstava iz jedne zemlje u drugu, bez kontra transfera ili bez kontra transfera za određeno vrijeme, a u cilju ostvarivanja ekonomskih i političkih interesa učesnika u tom transferu1. Što više jedna privreda danas uvozi i troši na osnovu korišćenja stranog kapitala, to će u budućnosti morati više da izvozi, a manje da troši, pošto se mora otplatiti glavnica i zarada na strani kapital (1+i) gde je i kamata - profit ili dividenda. Privredna aktivnost ni jedne zemlje u svijetu ne može normalno da se odvija, ukoliko u nju nije uključeno i međunarodno kretanje kapitala, kako u korišćenju, tako i plasiranju kapitala. Kada je u pitanju veći deficit platnog bilansa i deficit budžeta, kao i politička nestabilnost, kapital bježi iz te zemlje. Čak su u bogatoj Americi 2000. godine izračunali da im je potreban neto godišnji priliv kapitala od najmanje 450 milijardi dolara da bi održali privredni rast i kurs dolara zadržali na željenom nivou. Liberalizacija međunarodnog kretanja kapitala povećava svjetsku proizvodnju, efikasnost i konkurentnost, a obeshrabruje špekulante, koji štete svjetskoj privredi. Zemlje iz kojih se masovno seli (beži) kapital, što ugrožava privrede i razvoj tih zemalja, moraju tražiti kontrolne i regulacione mehanizme za smanjenje njegovog odliva. Međunarodno kretanje kapitala poravnava realne i finansijske suficite i deficite u pojedinim dijelovima svjetske privrede. Prema predviđanjima Levinsona neke privrede, na primer, američka, pretvoriće se vremenom iz privrede usmjerenih na izvoz robe u isključive izvoznike kapitala2. Međutim, kod međunarodnog kretanja kapitala često se starija generacija zadužuje,a mlađa vraća kredite. Ako oni nisu dali adekvatnu dodatnu vrijednost, teret nepravedno pada na mlađu generaciju. Profiti, kamate, dividende, cijene i devizni kurs bitno utiče na motive međunarodnog investiranja. Kapital, kod opredjeljenja objekta u koji želi investirati, uzima u računicu, najčešće, tri pokazatelja: rentabilnost, likvidnost i sigurnost. Efikasnost tržišta kapitala, racionalnost investiranja i promptna likvidnost suštinski su motivi medunarodnog investiranja. Politički, tržišni i valutni rizici, pogotovo nelikvidnost zemlje, smanjuju prilive kapitala u tu određenu zemlju. Opšte je stanovište da se privatni kapital plasira prema ekonomskim interesima motivima, a javni kapital na osnovu širih društvenopolitičkih interesa. Ivo Fabinc međunarodne tokove kapitala tretira kao određene mase koji se kreću pod pritiskom određene sile. Mase su vezane za suficitarnost kapitala u jednim i deficitarnost u kapitalu u drugim zemljama, dok su sile subjekti koji biraju motive3. Na početku spiska ekonomskih motiva privatnih tokova kapitala je ostvarivanje visokih profita koji su vezani za nivo stope rasta u zemlji plasmana, a slijede motivi kao što su proširenje tržišta plasmana, snabdjevanje sirovinama, jeftina radna snaga, zaobilaženje carinskih barijera i mnogi Milorad Unković, Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije, 1980. Beograd, Naučna knjiga. Str.11 Charles Levinson, Kapital, inflacija i multinacionalne kompanije, 1976., BIGZ Beograd, str.108. 3 Ivo Fabinc, Strategija međunarodnih ekonomskih odnosa, 1976. BIGZ, Beograd, 1976. 1 2
3
drugi. Kapital odlazi tamo gde su porezi manji, kriminal manji, a sigurnost veća i gde sudstvo nije korumpirano. Na grupi najrazvijenijih zemalja sveta G7 plus Rusija 2002. godine Džordž Buš je rekao: ‘‘Nećemo finansirati društvo koje je netransparentno i korumpirano’’. Takode, kapital beži iz rizične zemlje u kojoj vlada inflacija, privredna recesija i visoki porezi. Strani kapital je realno očekivati ako u zemlji postoji čvrst pravni sistem, koji garantuje vlasnička prava stranih investitora i kreditora. Investicije su osnovno gorivo ekonomskog razvoja. Priliv kapitala, sa stanovišta zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji (gde se nalazi i naša zemlja), motivisan je potrebom za svežim kapitalom, bez čije aktivne upotrebe nije moguće pokrenuti razvojni proces. Treba imati u vidu da strani kapital može pokrenuti razvoj, ali na dugu stazu, razvoj mora biti oslonjen na domaću štednju i investicije, jer je strani kapital dug koji treba vraćati. Strani kapital, ako se pravilno investira, pozitivno utiče na osnovne ekonomske pokazatelje: privredni rast, zaposlenost, inflaciju i platni bilans. Kod uticaja na privredni rast pozitivan je primjer Kanade od druge polovine devetnaestog vijeka, pa do pred Prvi svjetski rat, gde se privredni rast sa preko 40% objašnjava investiranim stranim kapitalom. Drugi je primjer posleratna Evropa vezano za Maršalov plan, gde se oko 35% privrednog rasta u evropskim zapadnim zemljama objašnjava prilivom stranog kapitala. Treći primer su Grčka, Španija i Portugalija, po ulasku u Evropsku uniju, gde se oko 30% ukupnog njihovog privrednog rasta objašnjava investicijama iz fondova Evropske zajednice odnosno Evropske unije. Ono što važi za privredni rast važi i za zaposlenost. Uticaj na stopu inflacije je, takođe, po definiciji pozitivan jer se nasuprot istih novčanih sredstava kao tražnje, prilivaju povećani robni fondovi, kao ojačana ponuda, iz inostranstva. Takođe pozitivno utiče na platni bilans i zemalja korisnica i zemalja plasmana kapitala. Kod zemalja korisnica jer povećava uvoz koji će se tek kasnije otplaćivati, a kod zemalja izvoznica jer povećava ekonomiju obima i donosi zarade na plasirani kapital. Svi ovi pozitivni efekti važe samo ako se kapital korisno investira u razvoj. U protivnom predstavlja samo stavku potrošnje koja će se kasnije otplaćivati iz domaće proizvodnje, što je posebno problem kod zemalja nekonvertibilne valute. Izvoz kapitala je poslednja faza liberalizacije deviznog tržišta, vezana za transferabilnost i konvertibilnost domaće valute, koju nije lako dostići.
2.Oblici međunarodnog kretanja kapitala Glavni investitori međunarodnog kapitala su multinacionalne kompanije, komercijalne banke, države, berze i investicioni fondovi. Prema davaocu sredstava (izvozniku kapitala), kapital se deli na privatni i javni. Privatni kapital plasiraju multinacionalne kompanije, banke i fondovi, a javni države, državni fondovi i međunarodne finansijske institucije. Kapital se, između zemalja, kreće u tri osnovna oblika: A. strane direktne investicije, B. strane portfolio investicije (tržište kapitala), i C. zajmovi i krediti. 4
2.1. Strane direktne investicija Podrazumevaju otvaranje ili povećanje broja filijala u drugoj zemlji, gde ulagač kontroliše ulog, jer je filijala deo iste organizacione strukture preduzeća. Ulagač uživa dobit i snosi rizik. Polazi se od pretpostavke da će uložena sredstva donijeti dobit, ako se poštuje teorija lokacije (bliže izvorima) i teorija internacionalizacije (bliže tržištima). Polazi se od pretpostavke da su investicije u inostranstvu niske (u SAD svega 5% od ukupnog broja zaposlenih), pa ne štete zapošljavanju radnika u zemlji, a dobro zarađuju u inostranstvu (24% finansijske aktive TNK i oko 1/3 prihoda ostvaruje se u inostranstvu). Po klasičnoj teoriji, ulaganje kapitala u inostranstvo dolazi posle trgovine, a po savremenoj, istoj prethodi, što je posebno dokazano na kraju XX veka. U savremenoj privredi ulaganja kapitala imaju veću stopu rasta od trgovine. Osnovni oblici stranih direktnih investicija multinacionalnih kompanija u inostranstvu su: •
• •
Potpuno vlasništvo stranog inveestitora koje nastaje ili potpuno novim investiranjem na ledini (tzv. green field investicije) ili otkupom postojećih kompanija u inostranstvu, Zjedničko ulaganje sa domaćim firmama u zemlji plasmana (Joint venture), i Ulaganje kapitala u postojeća preduzeća koja ostaju vlasništvo zemlje domaćina.
U direktne investicije spadaju i koncesije. U užem smislu koncesija je ugovorni odnos u kome davalac njenom primaocu (korisniku) ustupa pravo korišćenja nekog prirodnog bogatstva (obično se gleda da ono bude obnovljivo), javnog dobra ili obavljanje neke javne službe. Prednost im je što se na ovaj način dolazi do kapitala i tehnologije, a dobro se otuđuje samo za određeno vreme (najčešće 10 do 30 godina), pa se onda, kao i dalje funkcionalno, vraća vlasniku. Angažuju se domaći kapaciteti i povećava zaposlenost. Prednost je i što strani kapital ulazi, a ne povećava se zaduženost zemlje, jer ne postoje fiksne otplate stranog kapitala. Povećava se finansijska stabilnost privrede i uravnotežuje platni bilans. Dobra u koncesiji i ukupno poslovanje imaju tretman domaće proizvodnje, pa povećavaju bruto domaći proizvod. U ove poslove ubrajaju se i poslovi koji se rade po BOT sistemu (Build, Operate, Transfer, izgradi, eksploatiši, transferiši). Najčešće se praktikuju kod izgradnje infrastrukturnih objekata, saobraćajnica i mostova i to sa rokom eksploatacije do 30 godina. U ove poslove, takođe spadaju i poslovi Vremenskog korišćenja objekata (Time Sharing), kada, na primjer, stranac investira u izgradnju hotela, poslovnih i stambenih objekata, da bi iste ili češće njihov deo (na primjer jedan sprat, nekoliko apartmana, prostorija i sl. beslatno koristio određeni broj godina (najčešće 10-80 godina), a onda ih vratio vlasniku na dalju upotrebu, kada naplati realnu vrijednost svoga uloga.
5
U ovaj oblik saradnje spada i montažna proizvodnja. Prva montažna proizvodnja u inostranstvu izvršena je od strane američke firme Singer u Škotskoj 1867. godine. Montaža se vrši preko domaćeg, stranog ili zajedničkog preduzeća (ili njihovih filijala). Motivi za ove poslove su niži troškovi transporta i infrastrukture, niže nadnice u inostranstvu i visok stepen zaštite na stranom tržištu koja se na ovaj način izbegava. Lakše se osvaja tržište, uključiv i tržišta susjednih zemalja. Strane direktne investicije su najpovoljniji oblik međunarodnog kretanja kapitala i sa stanovišta ulagača, jer daju: • • •
značajne mogućnosti za ostvarivanje profita u stranim zemljama, omogućuju kontrolu nad sopstvenim poslovanjem u zemlji plasmana kapitala, šanse da se iskoriste povoljni lokalni uslovi u pogledu carina, povoljne poreske stope, infrastruktura, jeftina radna snaga, jeftine sirovine, rastuće tržište i dr.
Direktne strane investicije (priliv u toku godine) iznosile su u svijetu 58 milijardi dolara, 1982. godine, 1.400 milijardi 2000.godine, 818 milijardi 2001. godine, 650 milijardi 2002., 560 milijardi 2003., 916 milijardi 2005.godine., 800 milijardi 2008. Godine4 (WIR za pomenute godine). Strane direktne investicije, po Kindlebergeru, predstavljaju direktno investiranje u preduzeća u inostranstvu u cilju sticanja trajne kontrole nad proizvodnjom, trgovinom i finansijama preduzeća u koje se ulaže. Zemlja se smatra sposobnom ako ima značajne direktne investicije u inostranstvu5. Strane direktne investicije podstiču i razvoj zemlje u koju se kapital ulaže jer daju marku proizvoda (brandname), marketinško znanje, ulaz na strana tržišta, menadžerske sposobnosti neophodne za proizvodnju, konkurentnost izvoza i promjenu privredne strukture. Japan je osvojio 40% tržišta automobila u SAD, s tim da ih ne izvozi iz Japana, nego proizvodi u SAD u svojim fabrikama u koje je investirao značajan kapital. Na to ga je prisilio protekcionizam u SAD ali i obilna, sposobna i kvalifikovana radna snaga u SAD. Najsigurnije se vlasništvo obezbeđuje kada ulagač posjeduje preko 50% vlasništva kapitala u preduzeću u inostranstvu u koje ulaže (stav MMF-a). Međutim, praksa je izmjenila ove procente. US Department of Commerce smatra da je dovoljno i 25% vlasništva (akcija), ako su ostali vlasnici usitnjeni i nepovezani, a po pravilima OECD, dovoljno je čak 10%. Ako su ulaganja manja od 10% vrednosti kapitala tretiraju se portfolio investicijama. Dunning navodi sledeće motive direktnih stranih ulaganja:6 • •
obezbeđenje resursa u zemlji domaćina, obezbeđivanje i proširivanje tržišta,
4
http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465 (27.11.2011. 15:35)
5
Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.130 Dunning J.,Multinational Enterprises and the Global Economy,Addison Wesley Publishing Company, 1992.str. 57
6
6
•
•
povećanje efikasnosti poslovanja, kroz ekonomiju obima, diversifikaciju proizvodnje i disperziju rizika, ostvarivanje strateških prednosti u razvoju novih tehnologija i savlađivanje konkurencije u zemlji plasmana kapitala.
Prema ovim motivima kapital mijenja zemlje i privredne djelatnosti prilagođavajući se zakonu većeg profita i manjeg rizika, tako da je pre Prvog svjetskog rata 50% ukupnog plasiranog kapitala u inostranstvu išlo u zemlje u razvoju, a 2008. godine samo 25%. Isto tako najviše kapitala pre Prvog svjetskog rata je bilo plasirano u rudarstvo, naftu i poljoprivredu, a 2008. godine u prerađivačku industriju najvišeg stepena obrade i tehnološkog sadržaja (tzv. tehnološki intenzivnu proizvodnju) i usluge. Indikatori stranih direktnih investicija u BiH dati su na sledećoj slici:
7
Slika 1. Pregled stranih direktnih investicija u BiH, 1996 - 2010. godina (milijarde $ i procenti)7
7
http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=2441&lang=1 (27.11.2011. 15:55) 8
Slika 2. Prekogranicne integracije i akvizicije8 Nosioci direktnih stranih investicija su multinacionalne kompanije koje kapital plasiraju po sopstvenim interesima, ali i interesima zemlje plasmana, čiji subjekti znaju da iskoriste blagodeti stranih direktnih investicija. Pošto ova ulaganja omogućuju razvoj (ako se dobro koriste), a ne postoje fiksne otplate koje opterećuju platni bilans zemlje, nego sve zavisi od ostvarenog profita i izvoza, ona daju pozitivne efekte i u zemljama plasmana.
2.2.Strane portfolijo investicije Osnovni motiv za strane direktne investicije je sopstveno upravljanje proizvodnjom i poslovima i vlasništvo investitora. Motiv na tržištu kapitala je zarada, zaštita imovine od rizika i ostvarivanje likvidnosti. Proces funkcionisanja tržišta kapitala (komplementarno sa drugim oblicima međunarodnog kretanja kapitala) predstavlja bitnu mogućnost za finansiranje proste i proširene reprodukcije. Ovaj način finansiranja je u znatnoj prednosti u odnosu na kreditni odnos, jer u suštini tangira vlasnički odnos prema imovini. Smisao akcionarskog poslovanja je uvećanje privrednih i finansijskih tokova putem emisije i prometa akcija, koje se promeću na berzi. Na sekundarnom tržištu kapitala ostvaruje se koncentracija ponude i tražnje dugoročnih hartija od vrednosti I u isto vrijeme aukciono određivanje cijene, po objektivnim trzišnim kriterijumima. Tržište kapitala omogućuje kupcima i prodavcima da diversifikuju svoje bogatstvo i smanje kolebanje svog dohotka. Na tržištu kapitala promeću se tzv. portfolio plasmani (akcije i obveznice). Na akcijama je moguća veća zarada nego na obveznicama, ali je sigurnost plasmana kod obveznica veća. Nije slučajno na Srpskoj berzi daleke 1884. nastala krilatica: “Ko hoće dobro da jede neka ulaže u akcije, a ko hoće mirno da spava neka ulaže u obveznice”. To znači da je moguća zarada kod akcija veća, ali je, zato i rizik veći (na akcijama, ako nema zakonskog ograničenja, se za jedan dan može zaraditi ili izgubiti i preko 50%, nekada i četiri puta, njihove vrednosti, dok se godišnja kamatna stopa na obveznice najčešće kreće do 10%). Razvoj tržišta kapitala je direktno povezan sa odnosom štednje i investicija, stopom inflacije, kamatom i deviznim kursom. Bez konvertibilne i stabilne nacionalne valute I niske stope inflacije nije moguć razvoj pravog tržišta kapitala. Tržište kapitala:9 8 9
http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=2441&lang=1 (27.11.2011. 15:55) Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.133 9
• •
•
obezbeđuje po tržišnim uslovima nedostajući kapital za privredni razvoj, ostvaruje optimalnu alokaciju sredstava i suficitima pokriva deficite u kapitalu preduzeća, građana i države, Utvrđuje realnu cijenu kapitala, odnosno realne kamatne stope. Investiranje u akcije i obveznice je rizično, a tržište počiva na nadi da će sutra biti veća cijena, mada može biti i gubitak (rizik).
Za razvoj tržišta kapitala potrebni su:10 • •
• • • •
Približno uravnotežena ponuda i tražnja novca i konvertibilna valuta na dug rok, Stabilne i niske cijene na dug rok , Transparentna i stabilna ekonomska politika, Stabilan politički sistem, dinamičan i stabilan privredni razvoj, Efikasna, konzistentna i transparentna pravna regulativa i sudska zaštita vlasnika, Odgovarajući obim i struktura kvalitetnih finansijskih instrumenata.
Banke, berze i investicioni fondovi, kao osnovni nosioci tržišta kapitala, su odavno postali multinacionalni, sa ogromnom finansijskom snagom i opremljene elektronskoautomatizovanim i digitalno sofisticiranim procesima, što odgovara zahtevima savremenog globalnog finansijskog tržišta. Pored banaka na tržištu kapitala su berzanski posrednici, institucionalni investitori, komisija za hartije od vrijednosti i institucije državnog nadzora. Na tržištu se pojavljuju otvoreni i zatvoreni investicioni fondovi. Kod otvorenih investicionih (Mutual Funds) ulagač kupuje akcije fonda. Ono što ove fondove čine specifičnim je njihova obaveza da zainteresovanim investitorima direktno prodaju akcije i da od svojih članova (investitira) obavezno otkupljuju svoje izdate akcije na njihov zahtjev. Otkup akcija se vrši po neto vrijednosti aktive fonda (net asset value - NAV). Prvi otvoreni investicioni fondovi osnovani su u SAD 1924. godine i to: Masachusetts Investor Trust i State Street Investment Trust. Oni čine preko 85% vrednosti svih fondova u razvijenih zemljama, a pojedini fondovi imaju aktivu veću od 100 mijardi dolara. Zatvoreni investicioni fondovi (Closed-end Funds) prikupljaju sredstva emitovanjem dokumenata o udelu u Fondu, te tako prikupljena sredstva Fond ulažu u finansijske instrumente. Vlasnici dokumenata o udelu mogu, u svakom trenutku, od Fonda zahtevati da te udele otkupi po cijeni koja je jednaka neto vrijednosti imovine Fonda, podeljenoj sa brojem udjela. Prvi zatvoreni investicvioni fond osnovan je u Velikoj Britaniji krajem XIX veka. Pored fondova na tržištu kapitala značajni su i institucionalni investitori (kompanije za osiguranje, zdravstvo, penzije i sl.) investiraju mesečno i preko 70 milijardi dolara na tržištu kapitala u SAD, a prosečna ulaganja u državne obveznice SAD iznose 76 milijardi dolara. 10
Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.133 10
Banka ima tri uloge na tržištu kapitala: Plasman i kupovina vrijednosnih papira za svoj račun, Komisionara kada preuzima emisiju efekata sa namjerom njene dalje prodaje investitorima (u svoje ime, a za tuđ račun), 3. Posredničku, kada samo postupaju po nalogu kupca i prodavca (rad u tuđe ime i za tuđ račun tzv. kastodi bankarski poslovi). U razvijenim zemljama ukupna bankarska aktiva preko tri puta prevazilazi BDP. 1. 2.
2.2.1. Tržište kapitala Na novčanom tržištu se trguje depozitima i kratkoročnim papirima (mjenice, blagajnički zapisi, komercijalni zapisi, kratkoročne obveznice i dr.), na deviznom tržištu devizama, a na tržištu kapitala efektima sa rokom dospjeća dužim od godinu dana (akcije, obveznice). Samo nacionalna novčana tržišta, gde i stranci, nerezidenti, mogu da trguju spadaju u međunarodna tržišta. Od pedesetih, pa do početka sedamdesetih godina XX vjeka svjetska tržišta kapitala bila su zatvorena i izolovana. U sedamdesetim godinama XX vjeka polet im daje tržište evrovaluta i sindikalizovani zajmovi, pa ona, istovremeno dobijaju status otvorenih tržišta na kojima posluju ne samo domaći nego i strani privredni subjekti. Portfolio predstavlja investiciju u više različitih oblika aktive, najčešće različitih vrsta hartija od vrijednosti u posjedu individualnog investitora ili institucije. Izbor i struktura portfolija zavisi od očekivanog prinosa na pojedine oblike imovine (najčešće vrijednosnih papira), kapitalnih dobitaka i pripadajućih rizika. Pored većeg prinosa, osnovni razlog za formiranje portfolija, je i smanjenje rizika investiranja. U portfolio investicije spadaju akcije ispod 10% vlasništva, preko toga su direktna ulaganja. Obimom i cijenom portfolio investicija upravlja tržište, odnosno odnosi ponude i tražnje na njemu. Primarno tržište obuhvata finansijske transakcije između emitenata hartija od vrijednosti i prvih investitora. Emisija na ovom tržištu može biti privatna ili javna. Javna može biti na aukciji ili putem tendera. Privatno je po izboru i direktnom pozivu emitenta određenom investitoru (investitorima). Niži su troškovi prodaje preko privatne emisije. Sekundarno tržište je tržište dalje prodaje papira (najčešće akcija i obveznica) emitovanih na primarnom tržištu. Ono obezbeđuje likvidnost, formiranje realne tržišne cijene, održavanje efikasnosti poslovanja privrednih subjekata i optimalizaciju structure njihove imovine. Trgovina može biti organizovana kao berzanska i vanberzanska. Generalno, bez efikasnog sekundarnog tržišta nema ni pravog razvoja primarnog tržišta jer na sekundarnom tržištu država, preduzeća i lokalne vlasti obezbeđuju sredstva za sopstveni razvoj i poslovanje. Bez dobrog razvoja sekundarnog tržišta zemlja ne može biti sposobna da privuče strane investicije, bilo direktne koje utiču na poboljšanje tehnologije i efikasnosti poslovanja preduzeća, bilo portfolio investicije koje značajno utiču na priliv kapitala u zemlju. 11
Glavni nosioci tržišta kapitala su berze. One su mjesta gde se susreće ponuda I tražnja i zaključuju poslovi, preko brokera i dilera. Na njima se pojavljuju kupci I prodavci kapitala, banke, fondovi (penzioni, zdravstveni i investicioni) i drugi subjekti. Berze u Engleskoj i SAD su vlasništvo akcionara (brokera i dilera). Banke i druge institucije ne mogu biti članovi berzi. Londonska berza osnovana je početkom XIX vjeka, ima 4.600 članova organizovanih u 400 brokerskih i dilerskih kuća. Njujorška berza osnovana je 1817., ima 1.366 članova organizovanih u 604 brokerske i dilerske kuće. Francuska berza (kao i italijanske, španske, portugalske) su pod direktnom kontrolom države, a banke ne mogu biti članovi berze. Postoji i treći, tzv. mješoviti tip berzi, koje se nalaze u Nemačkoj i njoj sličnim zemljama (Austriji, Švajcarskoj). Tu vlada mješavina privatnog i državnog kapitala. Većinski vlasnici berzi su banke, a i banke koje mogu biti članovi berze. U Velikoj Britaniji postoje različite berze vrijednosnih papira: •
• • •
Redovna berza vrijednosnih papira (ISE) sa berzanskim indeksom FTS 100 Londonski indeks FT 30, Indeks običnih akcija i Tržište izvan šaltera (OTC).
Za redovnu berzu (FTS 100) preduzeća se moraju kvalifikovati da bi mogla poslovati na ovoj berzi, a kriterijumi su veličina i solventnost, visina akcijskog kapitala, očekivane dividende i veličina potencijalnog trgovanja akcijama. Na njoj učestvuje, I indeks akcija meri, 100 najvećih i najuglednijih britanskih kompanija iz oblasti industrije i spoljne trgovine, sa kojima je najsigurnije trgovati na berzi. Londonski indeks FT 30 obuhvata 30 vodećih londonskih kompanija iz oblasti industrije. U njega nisu uključene kompanije iz oblasti banaka i osiguranja, kao ni državne akcije. Indeks običnih akcija obuhvata akcije industrijskog i finansijskog sektora sa fiksnim dividendama. Tržište izvan šaltera (OTC) osnovano je 1986. godine, u cilju omogućavanja kupovine i prodaje akcija i obveznica van berze. Uvođenje ovog tržišta povećalo je konkurenciju, smanjilo troškove, ali su akcije i drugi papiri kupljeni na ovom tržištu rizičniji od onih sa redovnih tržišta. Oko 25% trajnih izvora sredstava kompanija u Velikoj Britaniji potiče sa tržišta kapitala, a u USA 30%.11 U trgovini akcijama prednjače SAD sa 51% svetskog prometa, dok na region Azije otpada 20 %. U SAD na Njujorškoj berzi postoje četiri finansijska tržišta: 11
Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.137 12
Redovno tržište, gde se mjeri indeks za 30 kompanija iz raznih oblasti i na kome se primjenjuje indeks Dow Jones, 2. Tržište za perspektivne kompanije novih tehnologija (NASDAQ), 3. Tržište ostalih kompanija (najviše investicioni fondovi) koje su kvalifikovane za tržište, a ima ih 500. Ovo tržište naziva se S&P 500 4. Tržište izvan šaltera (AMEX). 1.
Iako stara 200 godina Njujorška berza (NYSE) elektronsku trgovinu uvela je tek 2004. godine. Saglasnost je dala Komisija za hartije od vrijednosti (SEC). Među 30 firmi u SAD u sastavu indeksa Dow Jones samo je jedna firma bila I pre jednog veka, General Electric. Sada se tu nalazi jedan proizvođač automobile (General Motors), jedan proizvođač aviona (Boeing), veliki trgovci (Sears, WalMart, Rebac), moćna medijska kompanija (Disney), firme za potrošna dobra (Coca Cola, Mcdonald “s, Procter & Gembl), finansijske kuće (American Express, Travelers, John P. Morgan). Tu su i ATeT, IBM, Pacard. Tržište NASDAQ obuhvata tehnološki najnaprednije kompanije poput MICROSOFTa. Kompanije su iz 50 privrednih grana, a indeks obuhvata ukupno 5.000 akcija. Indeks S&P 500 meri se od 1957. godine, a obuhvata investicione fondove i finansijske derivate (fjučerse, opcije) i sl. Tržište izvan šaltera (AMEX) potpuno je slično OTC tržištu na Londonskoj berzi. U SAD postoje i druge berze, kao npr. Čikaška, koje imaju sobstvene specifične indekse akcija. U Nemačkoj glavno tržište akcija naziva se DAX, a u Francuskoj CAC. U Aziji su dve najpoznatije berze japanska NIKEI 225 i Hong Konška zvana HONG SENG. Osnovana je i EURONEXT berza koja objedinjuje akcije i obveznice Francuske, Belgije, Holandije i Portugala (ETS Eurofint 300). Ova berza je 2007. godine postala vlasništvo Njujorške berze NYSE. Glavni finansijski instrumenti kojima se trguje na tržištu kapitala su akcije i obveznice (hipotekarne založnice su vrsta obveznica). Akcije su hartije od vrijednosti izdate u seriji koje glase na dio kapitala akcionarskog društva i daju pravo na upravljanje i sticanje dividendi. Vlasništvo akcionara se evidentira u knjizi članova i u nacionalnom registru akcionara. Akcije mogu biti na ime i na donosioca, a najčešće su na ime. Dele se na obične (common stock) i prioritetne akcije (preffered stock). Obične akcije daju pravo u upravljanju, a učešće u dividend tek posle isplate prioritetnih akcija. Prioritetne akcije imaju prioritet u raspodjeli dividendi, ali ne daju glasačko pravo u upravljanju firmom. Kumulativne prioritetne akcije daju pravo akcionaru da ako u jednoj godini ne primi dividendu ima pravo da se naplati iz budućih dividendi, pre vlasnika običnih akcija. Akcionari obično imaju pravo na jedan glas po akciji, mada su moguće i tzv. pluraliteralne akcije. Cijena akcije zavisi od očekivane zarade kompanije vlasnika i odnosne ponude I tražnje i mogućeg rizika pri prodaji akcija u budućnosti. Ocjenjuje se prošlost firme, imidž, koliko zarađuje, kakvi su izgledi za buduće zarade u odnosu na konkurenciju, kakve proizvode (usluge) robnu marku ima, ko rukovodi firmom. 13
Jedan od najuspešnijih igrača na berzi, Voren Bafet, dao je 4 sledeća principa kako trgovati akcijama: 1. Analizirajte akciju kao konkretan posao koji stoji pred vama, 2. Tražite prag sigurnosti pri svakoj kupovini, 3. Fokusirajte se na akcije manjeg broja kompanija, 4. Zaštitite se od špekulanata i emotivne procjene tržišta. Tržište akcija je veoma turbulentno i violentno. Na početku Zalivskog rata 1991. indeks Dau Džons skočio je za 25%, da bi 2001. godine opao za 30%, a za vreme krize 2008. godine 40%, što pokazuje visoku nestabilnost tržišta akcija. Krah berzi desio se u julu 2002. a izazvan je lažiranim bilansima firme VodCom i Enron u SAD. Dau Džons indeks koji se obično kreće oko 10.000 spustio se 19.07.2002. na ispod 8.000, a indeks NASDAK sa 5048,62 na 1346,01. Velika kriza na tržištima kapitala u svijetu desila se 2008. godine (i još traje), vezano za nemogućnost naplate hipotekarnih zajmova u SAD. Japanski indeks NIKEI pao je na najniži dvadesetogodišnji prosek. Špekulativni kapital je karakterističan za rad berzi, pa on utiče na cijenu vrijednosnih papira koji kotiraju na berzama. U mnogim zemljama (na primjer i u Sloveniji) donet je propis da ako pojedinačna kupovina akcija na berzi prelazi 25% vrijednosti kompanije saglasnost mora dati Komisija za hartije od vrijednosti, isto je i ako akcije dnevno fluktuiraju preko 20%. Obveznice su dužničke hartije od vrijednosti izdate u seriji koje imaocu daju pravo na isplatu nominalne vrijednosti sa kamatom. Obveznice koje se mogu konvertovati u akcije ili druge oblike kapitala nazivaju se konvertibilnim obveznicama. Obveznica je obligaciona pravna hartija od vrijednosti u kojoj se izdavalac obavezuje da će licu na kog obveznica glasi, ili po njegovoj naredbi, ili donosiocu, biti isplaćen nominalni iznos naveden u obveznici i odgovarajuća kamata (fiksna ili promenljiva). Obveznice daju manju zaradu od akcija ali su sigurnije, tj. Manje rizične. Hegstrom navodi da je prosječna zarada na akcijama na Njujorškoj berzi 1979., iznosila 13% , a na obveznicama 9% 12. Izdavaoci mogu biti preduzeća, banke, građani i država. Dijele se po dospjelosti i načinu obezbeđenja od rizika. Otplata obveznica najčešće se vrši tako što se uredno šestomjesečno ili dvanaestomjesečno počne isplaćivati kamata (kamatni kupon), a glavnica poslije isteka roka na koji obveznica glasi. Postoji i praksa da se kamata, na kraju roka na koji obveznica glasi pripiše glavnici, pa se onda u određenom vremenskom periodu (šestomjesečnim ili dvanaestomjesečnim anuitetima) otplaćuje istovremeno glavnica i kamata. To su obveznice bez kupona. Na kraju, moguće je da obveznice, pored kamate (ili bez kamate), daju I pravo učešća u dobiti, ako su one emitovane od strane preduzeća.
12
Robert G.Hegstrom, Voren Bafet za sva vremena, 2006. Beograd, Cardea. str.218. 14
Finansijski derivati su instrumenti ugovori čija vrijednost zavisi od cijene predmetnog ugovora, čija su vrsta, količina i druga svojstva standardizovana, a najznačajnije su fjučersi i opcije. Fjučers je sporazum dva subjekta u trgovini koji obavezuje prodavca da po unapred ugovorenoj cijeni (fjučers cijeni) i na određeni dan u budućnosti proda određenu cijenu kupcu. U momentu ugovora dogovara se samo cijena i uplaćuje inicijalni depozit do 10% vrijednosti ugovora. Na dan isteka ugovora roba se može, a ne mora isporučiti, samo se uplaćuje razlika između stvarne i ugovorene fjučers cijene robe. Ove ugovore berza je standardizovala, a obavezno se objavljuju preko klirinških kuća na berzi. Oni su špekulativnog karaktera. Opcija je finansijski instrument ugovor kao pravo kupca opcije naspram prodavca da zahtjeva od prodavca da na utvrđeni dan: a) isporuči (proda) osnovni predmet opcije po ugovorenoj (strike) cijeni opcije (call opcija sa isporukom osnovnog predmeta opcija) ili b) primi isporuku (kupi) predmet opcije po ugovorenoj cijeni opcije (put opcija sa isporukom predmeta opcije), ili c) isplatiti (prema uslovima trgovine) razliku između tržišne cijene i ugovorene cijene opcije (call opcija sa gotovinskom isplatom), ili d) isplatiti (prema uslovima trgovine) razliku između ugovorene cijene opcije i tržišne cijene opcije osnovnog predmeta opcije (put opcija sa gotovinskom isplatom).13
2.3. Zajmovi I krediti Zajmove i kredite daju: • • •
Komercijalne banke, Međunarodne finansijske institucije, i Organizacije za finansiranje izvoznih poslova (ređe i preduzeća).
Države daju (iz budžeta) ekonomsku pomoć, tj. poklone, koji su uslovljeni raznim ucjenama, pa se slobodno može reći da je nesrećna zemlja koja sebi dozvoli da živi od bespovratne pomoći. Komercijalne banke odobravaju dve vrste kredita i to: • •
kreditne linije (revolving credit facilities) i zajmove sa fiksnim otplatnim programima (terms loans).
Prvu kategoriju kredita daju kreditorske banke pojedinačno partnerskim bankama, sa osnovnom namjenom tih kredita da olakšaju tekuće finansijske spoljnotrgovinske transakcije (najčešće se radi o uvozu sirovina i energenata iz zemlje kreditora u zemlju debitora). Za ove kredite obično se ugovara međubankarski kreditni limit. 13
Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.139. 15
Drugu kategoriju kredita daju, pojedine banke ili konzorcijumi komercijalnih banaka direktno korisnicima, najčešće uz garanciju države (syndecated loans): •
•
kod sindikanizovanih kredita radi se o velikim iznosima, pa pojedinačne banke ne žele da nose tolike rizike. Svaka komercijalna banka aktivno učestvuje u konzorcijumu sa određenim ponderom koji zavisi od veličine kreditnog potencijala te banke i njene spremnosti (interesa) da se angažuje u nekom projektu. pojedinačni krediti daju se preko stranih banaka, ili direktno korisniku u inostranstvu, ili korisniku u zemlji radi plasmana robe u inostranstvu ili za druge potrebe, ili se daju direktno bankama.
Krediti komercijalnih banaka imaju, po pravilu, rokove dospeća do 5, odnosno 7, izuzetno do 10 godina. Kako se tržišna kamatna stopa mijenja u toku trajanja kreditnih aranžmana, u kreditnim ugovorima se ugrađuju klauzule o reviziji kamatnih stopa na odobrene kredite u svakom sukcesivnom periodu od tri ili šest meseci (roll over period). Kao referentna kamatna stopa za određene kredite obično se uzima LIBOR (London Interbank Offered Rate) plus kamatna marža (spread) koja se fiksira u kreditnom ugovoru, a zavisi od boniteta dužnika i stepena rizika njegove zemlje. U zemljama učlanjenim u sistem evra, primenjuje se EUROLIBOR. Korisnici konzorcijalnih kredita najčešće su strane banke, strane države ili ugledne privredne kompanije, a koriste se za projektno finansiranje, finansiranje preuzimanja kompanija kroz fuzije i akvizicije (Mergers and Aqusition), te za finansiranje platnog bilansa i popunu deviznih rezervi. Osnovna im je karakteristika brzina i efikasnost pri njihovom odobravanju, jer se odobravaju na bazi standardno propisane kreditne dokumentacije. Da bi zaštitile potraživanja iz odobrenih kredita banke su organizovane u Londonski klub poverilaca. Multilateralne zajmove odobravaju MMF, Svjetska banka i regionalne banke. Međunarodni monetarni fond daje kratkoročne i srednjoročne kredite radi finansiranja platnog bilansa. i popune deviznih rezervi radi održavanja stabilnog kursa domaće valute. Svetska banka, kao veoma značajna banka, odobrava srednjeročne i dugoročne kredite za razvoj, strukturno prilagođavanje i sprovođenje društvenih reformi i tranzicije. Isto kao Svjetska banka, kredite odobravaju i regionalne banke. Kreditiranjem izvoza i osiguranjem naplata izvoznih potraživanja bave se nacionalne institucije za ove poslove. Prva institucija za osiguranje kredita u svijetu osnovana je u Švajcarskoj 1906. godine. Kreditira i osigurava opremu, transportna sredstva i građevinske radove u inostranstvu. Velika Britanija je osnovala svoju Export Credit Guarantee Department (ECDG) 1919.godine. U Francuskoj je slična institucija formirana 1928. godine, Nemačkoj 1926. godine, Japanu 1931.godine.
16
U SAD je 1934. osnovana US Exportimport Bank, kada je osnovana i tzv. Bernska unija (International Union of Credit and Investment Insurance). Godine 1946. u Francuskoj je osnovana Compagnie Francaise d Assurance pour la Commerce Exterieur (COFACE). U Italiji je formirana organizacija za osiguranje i kreditiranje (prvenstveno za osiguranja) izvoznih poslova tzv. SAĆE. Kasnije su i zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji formirale svoje institucije, tako da danas preko 70 zemalja u svijetu ima ove institucije. Njemačka osigurava izvozne naplate preko HERMESa. Izvozni krediti dijele se na komercijalne i robne kredite. Komercijalne odobravaju preduzeća proizvođači opreme i građevinskih radova, a robne odobravaju banke prodavcu (sales credits) ili direktno kupcu (buyers credits). U okviru Bernske unije 1969. godine između 13 zemalja usaglašeni su i standardizovani uslovi za odobravanje izvoznih kredita, koji su dopunjeni 1978. i 1997., tako da su uslovi odobravanja izvoznih kredita sledeći: • • •
•
rok otplate, do 10 godina, period početka otplate (grace period) 2 godine, kamatna stopa do 10% na godišnjem nivou zavisno od valute (na primjer u jenima 1,80%, a u mađarskim forintama 9,13%), minimalni avans 15%.
Oprema, transportna sredstva i građevinski radovi u svijetu u 2008. su u procentu 41% finansirane izvoznim kreditima. Ukupno oko 11% svjetskog robnog izvoza podleže kreditiranju od strane komercijalnih i robnih kredita. Posebni oblici kreditiranja izvoza (ili uvoza) su lizing, faktoring i forfeting. Lizing istovremeno predstavlja i međunarodnu robnu transakciju, pa je obrađen u tom poglavlju. Faktoring služi za kratkoročno finansiranje spoljne trgovine. Otkup izvoznih dokumenata (mjenica, faktura, akreditiv, ređe garancija) vrše faktoring firme (najčešće banke). Najčešće se radi o roku dospjeća finansijskih dokumenata do šest mjeseci. Klijent (vlasnik potraživanja u inostranstvu po osnovu izvoza) prenosi pravo naplate na faktora (najčešće banka). Banka klijentu isplaćuje potraživanje umanjeno za kamatu, rizik naplate i troškove obrade predmeta, a sama preuzima i snosi rizik naplate. Time se ovaj posao svodi na kratkoročno kreditiranje izvoza (izvoznik dobija sredstva- nešto umanjena) pre roka dospeća naplate. Pošto se, najčešće, radi o diskontovanju fakture izvoznika, po fakturi je ovaj bankarski posao i dobio naziv faktoring. Postoji slučaj u praksi, kada banka samo kreditira klijenta (kredit vezan za naplatu izvoza), rizik naplate i dalje snosi klijent koji unapred cedira budući devizni priliv na banku radi sigurnosti otplate kredita, a banka pomaže u naplati potraživanja. Forfeting je, po suštini i tehnologiji posla, sličan faktoringu, samo su rokovi dospeća diskontnih dokumenata duži, najčešće od 6 mjeseci, pa do 5, izuzetno 10 godina. Radi se o otkupu solo ili vučenih mjenica. U igri su četiri subjekta: prodavac, kupac, banka prodavca i banka kupca. 17
Banka izvoznika, putem cesije, preuzima od klijenta potraživanje prema licu u inostranstvu i isplaćuje sredstva izvozniku u stranoj ili domaćoj valuti, zavisno od ugovora, umanjeno za kamatu i troškove. Pored mjenice može se raditi i o otkupu akreditiva uključiv i stand by akreditive. Izvoznik rizik naplate prenosi na forfetera, a forfeter se naplaćuje od kupca, preko banke kupca. I kod ovog posla banka, izuzetno, odgovornost naplate može zadržati na izvozniku. Dok faktoring, zbog kratkoročnosti, prati potrošna dobra, forfeting, zbog dugoročnosti, prati izvoz opreme, saobraćajnih sredstava i građevinskih radova.
3.Zaključak Osnovne međunarodne ekonomske transakcije su: međunarodno kretanje robe, međunarodno kretanje usluga, medunarodno kretanje novca i kapitala, međunarodni transfer tehnologije i medunarodne migracije radne snage. Međunarodno kretanje kapitala nužno je kako kod obezbedivanja tekuće proizvodnje, a još više kod investicija. Pod međunarodnim kretanjem kapitala podrazumeva se transfer realnih i finansijskih sredstava iz jedne zemlje u drugu, bez kontra transfera, ili bez kontra transfera za određeno vreme, a u cilju ostvarivanja ekonomskih i političkih interesa u tom transferu. Osnovni motiv međunarodnog kretanja privatnog kapitala u svetskoj privredi je profit, a javnog ostvarivanje interesa ravnoteže svetske privrede. Osnovni oblici medunarodnog kretanja kapitala su: strane direktne investicije, strane portfolio investicije (akcije i obveznice na tržištu kapitala) i zajmovi i krediti. Pošto je kapital osnovni pokretač razvoja, sve zemlje u njemu deficitarne, bore se da ga privuku kroz mogućnost uvećane zarade (profita) i sigurnost njegovog korišćenja. Pri tome svaka zemlja mora voditi računa da efikasno plasira kapital, kako ne bi zapala u dužničku krizu prilikom njegove otplate (povraćaja kapitala i profita).
LITERATURA 1. Unković Milorad, Međunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum 2. Budimir Stakić, Međunarodna ekonomija, 2004. Beograd: Univerzitet Singidunum. 3. Milorad Unković, Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije, 1980. Beograd, Naučna knjiga 4. Charles Levinson, Kapital, inflacija i multinacionalne kompanije, 1976. BIGZ, Beograd. 5. Ivo Fabinc, Strategija međunarodnih ekonomskih odnosa,1976. BIGZ, Beograd. 18
6. Dunning J., Multinational Enterprises and the Global Economv, Addison Wesley Publishing
Company, 1992. 7. Robert G.Hegstrom, Voren Bafet za sva vremena, 2006. Beograd, Cardea. 8. http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465 9. http://cbbh.ba/index.php?id=693&lang=sr 10. http://www.wto.org/
19
