Unidad IV-B
E l Curso de Latín de Cambridge es un método de introducción al estudio de esta lengua, de reconocida solvencia, elaborado por el Cambridge School Classics Project. Esta version castellana presenta la traducción y adaptación de la segunda y última edición inglesa e incluye por tanto cambios sustancia les, producto de la experimentación del método, respecto de la primera edi ción original: nuevas notas gramaticales, más ejemplos prácticos, temas de civilización ilustrados y una lista de control del vocabulario para cada una de las Escenas. La Unidad IV-B incluye una selección de varios escritores romanos (Plinio, Tácito, Catulo, Ovidio y Virgilio entre otros) cuidadosamente escogida y adaptada con el fin de aumentar los progresos realizados en el dominio de la lengua en las Unidades anteriores. De este modo la transición a la lectura de textos no adaptados se hace de una manera suave y gradual. Además de las notas gramaticales, de los ejercicios y del material de civiliza ción este libro contiene un Suplemento Lingüístico, en el que se ofrece un pa p a n o r a m a glo gl o ba ball d e los lo s p rin ri n cip ci p ales al es a s p e cto ct o s g ra m a tic ti c a les, le s, d e los p arad ar adig igm m as y del del vocabulario del métod o. Para acompañar el estudio de la Unidades IV-A y IV-B existe también, en M a n u a l d el Prof Pr ofes esor or.. volumen apa rte, el correspond iente Ma
S E C R E T A R I A D O D E P U B L I C A C IO IO N E S DE LA UNIVERSIDAD DE SEVILLA
Cambridge Latín Course
Curso Cur so de Latín Lat ín de Cam bridge
Unidad IV-B Versión Española de José Hernández Vizuete Catedrático de Latín del I.B. «Macarena» de Sevilla
The right o f the the University of Cambridge to print and sell all manner of books was granted by H en ry V II I i n 1534. The University has printed and published c ontinuously ontinuously since 1384.
C A M B R ID I D G E U N I V E R S IT I T Y P R ES ES S
SERIE: MANUALES
Reservados todos los derechos. Ni la totalidad ni parte de este libro puede reproducirse o transmitirse por ningún proc pr oced edim im ien to electr ele ctróni ónico co o mecáni mec ánico, co, inclu in clu yend ye ndoo fotoc fot ocop opia, ia, grabación magnética o cualquier almacenamiento de infor mación y sistema de recuperación, sin permiso escrito del Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Sevilla.
© SCDC PUBLICATIONS PUBLICATIONS 1973 1973 88 © UNIVERSIDAD UNIVERS IDAD DE SEVILLA SEVILLA.. SECRETARIADO DE PUBLIC PUBLICACIO ACIONES NES © De la Traducción Traducción Española: Española: losé lo sé Hernández Vizuete 1.5.B.N. de la obra completa: 84-7405-600-4 1.5.B.N. de este volumen: 84-7405-971-2 PRINTED IN SPAIN. IMPRESO EN ESPAÑA DEPÓSITO LEGAL: SE-1915-1992 IMPRIME: IMPRENTA A. PINELO Av da. de las Erillas, 17. Teléf. (95) 439 25 46 41900 Camas - Sevilla.
índice Escena 41 Bïthÿnia Bïthÿn ia Escena Escen a 42 carm ina E scena scen a 43 ünivira ün ivira Escena 44 D aedaluse aedalus e t Icarus E scena scen a 45 Lesbia Escena Escen a 46 clâd clâ d ës E scena 47 lü lüdd i E scena 48 Nero e t Agrippina Ag rippina Suplem Su plem ento Lingüísti Ling üístico co
pág. pá g.
1 29 51 71 91 113 127 149 175
E scena scen a 41 41
Bithynia
Los romanos dominaron durante casi cuatrocientos años sobre u n im perio qu e se extendía desde el O céano A tlánti tlántico co hasta los los con fines de la Rusia actual y desde Escocia al desierto del Sáhara. Las pr p r o v inc in c ias ia s d e ese es e im p e r io e s tu v ie r o n g o b e r n a d a s p o r u n a v a s ta y complicada organización de gobernadores y de personal a sus órdenes. Po r regla general, sabemos sabemos m uy poco del gobierno cotidiano cotidiano de esta esta complicada red administrati administrativa; va; pero, en u n caso caso concreto concreto posee mos u na cantidad cantidad so rprende ntem ente amplia amplia de infor información mación,, dado que han llegado hasta nosotros las cartas enviadas al emperador por el gobernador de una provincia y las respuestas dadas a las mismas p o r e l p r o p i o e m p e r a d o r . S o b r e el 110 d .C. .C . el e m p e r a d o r T r a j a n o no m bró a Gayo Ceci Cecilio Plin Plinio io Seg und o (Pli (Plini nioo el el Joven) go be rna do r de la provincia provincia de B itini itiniaa y del Ponto (lo que corresp ond e hoy poco más o menos con el Norte de Turquía). Fue un nombramiento que se salí salíaa de lo norm al: Plin Plinio io fue elegido elegido pe rson alm ente po r el el propio em pe rad or; se le otorga ron u n a au torida d y u na categoría espec especia iale less y se le asignó un cometido también especial. La Escena 41 contiene cinco cinco cartas ofici oficial ales es de Plin Plinio io a T rajan o jun to con las respu estas de este último.
adventus I GÄIUS GÄIUS PLINIUS PLI NIUS TRÄ IÄNÖ IMPERÄTÖRI nävigätiö mea, domine, usque Ephesum salüberrima erat; inde, po p o s tq u a m v e h icu ic u lis li s ite it e r f a c e r e c o e p i, grav gr avis issi sim m is a e s tib ti b u s a tq u e e tia ti a m febriculis affligebar; Pergami igitur ad convalescendum substiti, deinde, cum nävem iterum conscendissem, contrariis ventis ventis rete ntu s sum; itaque B ithyn ithyn iam inträ inträ vl aliquan to tardius 5 quam speräveram, id est XV Kal. Octobres. nävigätiö viaje por mar, travesía usque Ephesum hasta Efeso saluberrima: salübris cómodo, sano vehiculi vehiculis: s: vehiculum vehicu lum carruaje, carro gravissimis: gravis pesado, fue fu e rte rt e , riguroso, malsano aestibus: aestus calor febriculis: febricula febr fe brícu ícula, la, fiebrecilla fiebrecil la Pergami en Pérgamo pa ra restablecer restablecerme me ad convalescendum para substiti: subsistere detenerse aliquanto algo, un poco XV Kal. Octobres el 17 de septiembre (literalmente «15 días antes del 1 de octubre»)
1 2 3 4
¿Cómo ¿Có mo hizo Plinio el viaje viaje ha sta Éfeso? ¿Qué otra form a de viajar viajar ado ptó cua nd o llegó llegó allí? ¿Por qu quéé se vio vio obligado a de tene rse en Pérgam o? ¿Qué otro med io de tran transpo spo rte util utiliz izóó en la última etapa del viaj viaje? e? ¿Qué circunstancia lo hizo demorarse?
nunc ratiônës Prüsênsium excutiö; quod mihi magis ac magis necessarium videtur, multae enim pecüniae, variïs ex causis, â priva tis civibus retinentur; praeterea quaedam pecüniae sine iüstä causä 10 impenduntur, dispice, domine, num necessarium putes mittere hüc mensorem, ad opera pública Inspicienda; credo enim multäs pecüniäs posse revocäri ä cürätöribus püblicörum operum, sï mënsürae fideliter agantur, hanc epistulam tibi, domine, in ipso adventü meö scripsi. Prüsênsium: Prüsenses jm j m ¡sen ¡sense sess excutiö: excutere examinar necessarium: necessarium: necessarius apremiante sum a de dinero dinero pecü niae : pecünia pecü nia dinero, suma iüstä: iüstus apropiado, razonable impenduntur: impendere gastar dispice: dispicere considerar, mirar
mensorem: mensorem: m ënsor agrimensor opera: opus opu s obra revocan: revocan : revocare recuperar á de cürätöribus: cürätor comisario mensura medida, medición fideliter fielm fie lmen ente te,, de manera fiabl fia blee
5
¿Q ué está haciendo hac iendo Plinio Plinio en Prusa? Señala en las las líneas líneas 8-10 8-10 dos motivos por los cuales Prusa tiene poco dinero público. 6 ¿Q ué tipo tipo de cola bora do dorr le solic solicit itaa Plinio Plinio a Tra jano ? 7 ¿Q ué com etido qu iere asignarle Plini Plinio? o? 8 ¿Qué im im presión quiere prod uc ir Plini Plinioo con las palabras «nunc» (línea 7) e «in ipso adventü» (línea 13)? ¿Se te ocurre alguna razón por la cual Plinio tenga un empeño especial en causar así una buena impresión a Trajano? ¿Estará, por ejemplo, tratando de co m pen sar algún fal fallo atribuible atribuible a él él personalme nte?
II TRÄIÄNUS PLINIÖ cognôvï litteris tuïs, Secunde carissime, quö die in Bithyniam perve nisses. brevi tempore, crédô, Bïthÿnï intellegent provinciam mihi esse cürae: nam ego të ëlëgï qui ad eös mei locö mittäris; tü efficiës u t ben ignitäs m ea sit sit ma nifesta ill illïs. 5 primum primu m autem tibi tibi ratiônës püblicae sunt excutiendae; nam satis constat eäs vexätäs esse.
mensôr ës vix sufficien su fficien tes habeo etiam eïs operibus quae aut Römae aut in proxim o fiunt, fiunt, (lineas 7-8) 7-8)
mensores vix sufficientes habeö etiam eïs operibus quae aut Römae aut in proximo fiunt, sed in omni prövinciä inveniuntur men sores quibus c red ere possimus; possimus; et ideö nö n v ereo r në tibi ibi dësint. dësint. sï tü dilige nte r excutiës, inveniës. Bïthÿnï los bitinios meï loco en mi lugar efficies ut: efficere ut lograr que benignitas benevolencia, interés vexätäs:. vexátus maltratado, maltrecho maltrecho
sufficientes: sufficientes: sufficiens suficiente, bastante aut... aut bien... bien, o... o in proximö en sus proximidades omnï: omnis todo, cada dësint: déesse fa déesse fa lta lt a r
1 ¿Qué frase usa T rajan o pa ra destacar destacar la imp ortancia del del com e tido de Plinio en Bitinia? 2 ¿Qué im im presión quiere Tra jano que los los biti bitinios nios ten ga n de él? 3 ¿Por qué razón no pu ed e acceder T raja no a la solic solicit itud ud de un agrim enso r form ulad a p or Plini Plinio? o? ¿Qué m edidas le le sugiere sugiere?? 4 A la la vista vista de estas dos cartas, cartas, ¿cuál sería la misión especial p a ra la cual ha sido sido enviado env iado Plinio Plinio a Bitini Bitinia? a? ¿Se te te o cu rre algú n motivo p o r el c u a l T r a j a n o h a y a te n id o q u e e s c o g e r a P linio lin io p a r a d e s e m pe p e ñ a r la ?
carcer I GÄIUS PLÏNIUS TRÄIÄNÖ IMPERÄTÖRl rogö, domine, ut më tuö cönsiliö adiuvës: incertus enim sum utrum carcerem custôdïre custôdïre dëbeam p er püblicös püblicös ser servö vöss (quod usque adh üc factum est) an per mïlitës. sï enim servís püblicïs ütar, vereor në pa p a r u m fid fi d ë lës lë s sin si n t; sï m ilit il itib ibuu s ü t a r , v e r e o r n ë h o c o f fic fi c ium iu m m a g n u m 5 n u m e ru m m ilitum ilitum distringat, distringat, inte rim püblicïs püblicïs serv servíís paucös mïlit mïlitës ës addidi, video tam en in höc cönsil cönsiliiö pe riculum esse esse në u trïque neglegentiôrës fiant; nam sï quid adversï acciderit, culpam mïlitës in ser vös, servi in mïlitës transferre poterunt. usque adhüc hasta ahora parum poco fi e l, fiable fiab le fidèles: fidêlis fie officium servicio, cometido, deber distringat: distringere distraer, ocupar utrïque unos y otros si quid si algo adversi: adversus adverso, aciago culpam: culpa culpa transferre trasladar, echar
1 ¿Con qué está ten iend o dificult dificultades ades Plin Plinio io?? ¿Q ¿Qué ué desventajas pr p r e s e n t a c a d a u n a d e las la s a lte lt e r n a tiv ti v a s d e q u e d isp is p o n e ? 2 ¿Qué m edida ha tomado entretanto? 3 ¿Está satisfecho satisfecho Plinio Plinio con ell ella? a? Explica Exp lica tu resp uesta. ues ta. 4 ¿Cuál crees crees tú que será será la resp ues ta de Trajano ? ¿Le ¿Le pare cerá bie b ie n lo q u e h a d e t e r m in a d o h a c e r P linio lin io?? ¿ P r e f e r irá ir á o tr a s o luc lu c ión ió n o d ará u n a respue sta brusca a Plini Plinioo p orqu e le molest molestaa con asun tos triviales?
II TRÄIÄNUS PLÏNIÔ nihil opus est, mí Secunde carissime, milites ad carcerem custodien dum convertere, melius est perseverare in istius provinciae cônsuëtüdine , e t püblicï püblicïss serví servíss ad v igilandum igilandum in carce re ütï; tü enim, seve ritate ac diligentia tuâ, potes efficere ut serví fideliter hoc faciant, nam , sï sï mïlitës mïlitës serví servíss püblicïs püblicïs pe rm isce ntu r, rëctë rëc të verëris verë ris në u trïq u e 5 neglegentiôrës sint; sed nös semper oportet hoc meminisse: mïlitës Röm änös in provinciis provinciis nostris positös positös esse esse nön ad carcerës custodiendoss, sed do sed ad pugn andu m . nihil opu s est no es necesario convertere desviar, destinar pro seguir uir perseverare proseg cônsuëtüdine: cônsuëtûdô costumbre
pa ra vigil vi gilar ar ad vigilandum para severitate: severitas sever itas severidad, seriedad p e r m is c e r e mezclar permiscentur: pe
1 Seg ún T raja no , ¿quién debe custod iar a los presos? 2 ¿Por qué qu é se hab ía m ostrad o Plinio Plinio reacio a tom ar esa esa me dida? ¿Cuál es la respuesta de Trajano a esos reparos de Plinio? 3 ¿Con cuál de los los tem ores de Plin Plinio io está de ac ue rdo Tra jano ? 4 ¿Por qué aspecto aspecto del prob lem a parece sentirse sentirse más interesado' interesado' T rajan o? ¿Por la desc onfianz a hacia los los escl esclavo avoss públicos, públicos, p o r los los inconvenientes que se deriven de que soldados y esclavos com pa p a r t a n el m ism is m o tra tr a b a jo o p o r a lg u n a o tra tr a co cosa sa??
Escena 41
Gramática 1
En la Escena 40 te enc on traste el geru ndivo preced ido de «ad» «ad» con el significado de «a» o «para»: Quîntus ad Salvium accüsandum surrëxit. Quinto se puso de pie para acusar a Salvio. i uvenës uvenës ad pom pam spectandam spect andam advenerunt. Los jóve jó vene ness acudieron acudier on a contemplar contem plar la proce procesión sión..
2
En la Escena 41 te has en co ntra do oraciones como ésta éstas: s: po p o n tif ti f e x a d sacrificandum aderat. E l pontífice pontífic e estaba estaba presente para pa ra hacer el sacrifi sacrificio cio.. lïberï ad lüdendum exierunt. Los hijos hijos salieron a juga ju gar. r. Las Las palabras palabras que aparecen en trazo grueso son gerundios. Otros ejemplos: 1 2 3 4
p u e r in fossam fossam ad laten du m dësi dësilui luit. t. senex ad cena ndu m recumbeb at. animus animus Calëdoniôrum Calëdoniôrum ad pu gn an du m paratus erat erat.. ho rtor të ad legendum. legendum.
A quí tienes tienes otros ejemplos ejemplos de oraciones oraciones que co ntiene n gerundios o gerundivos: 1 milites milites ad im pe rato rem salütandum Instrüctl erant. (gerundivo) 2 milites ad pugnandum Instrüctl erant. (gerundio) 3 Plinius ad convalescendum in oppidö manêbat. (gerundio) 4 ha harusp rusp ices ad victi victimas mas inspiciendas pr p r o c e s s e r u n t. (gerundivo) 5 servus ad laborandum ë lectö surrëxit. (gerundio) 6 dom inus ad pecüniam numerandam in tablino sedëbat. sedëbat. (gerundivo) 7 clientës clientës ad pa tron os visitandos p e r viâs viâ s c o n te n d ë b a n t . 8 amicus m eus ad dormiendum abiit. 9 m ulti athlëtae ad certandum aderant. 10 cïvë vëss aqu am ad incen dium exstinguendum quaerebant. En las oraciones 7-10, ¿qué formas de las que aparecen en trazo grueso son gerundivos y cuáles gerundios?
aquaeductus I GÄIUS PLINIUS TRÄIÄNÖ IMPERÄTÖRl in aquaeductum, domine, Nïcomëdënsës impendërunt sestertium IXXXI CCCXVIII, quï, imperfectus adhuc, non modo omissus sed etiam dëstrüctus est; deinde in alium aquaeductum impensa sunt CC. höc quoq ue relic relictö tö,, novö im im pen dio opu s est est, ut aquam hab ean t, 5 postquam tantam pecüniam pe rdideru nt, ips ipsee pervënï ad fontem pü p ü r iss is s im u m , e x q u ö v id e tu r a q u a d ë b ë r e p e r d ü c ï (sïc (s ïcut ut init in itiö iö te m p tatum erat), arcuätö opere, në tantum ad humilës regiônës oppidï pe p e r v e n i a t, m a n e n t a d h ü c p a u c iss is s im i a rcu rc u s ; p o s s u n t e tia ti a m e x s tr u i arcüs complürës lapide quadrätö quï ex priöre opere dëtractus est; 10 aliqua pars, ut mihi vidëtur, testâceô opere agenda erit (id enim et facilius facilius et vïli vïlius us est), est), sed in prïm ïs ne cessariu ce ssariu m est m ittï â të të vel aqu i legem vel architëctum, në id quod prius accidit rürsus ëveniat. ego quidem cônfïdô et ütilitâtem operis et pulchritüdinem prïncipâtü tuo esse esse dignissimam, dignissimam, aquaeductus acueducto Nicomedenses nicomedense nicomedensess (habitantes (habitantes de Nicomedia) Nicome dia) IXXXlCCCXVIII 3.318.000. I imperfectus inacabado adhüc todavía, aún omissus = omissus est: omittere abandonar dëstrüctus est: dëstruere derribar CC 200.000 impendio: impendio: impendium gasto opus est es necesario perdiderunt: perdere gastar, derrochar, perder perdücï: perdücere traer, conducir arcuätö: arcuätus arqueado, con arcos, de arquería humilës: humilis bajo quadrätö: quadrätus cuadrado, en bloques testäceö opere: testäceum opus obra de ladrillo in prïmïs ante todo, principalmente vel... vel bien... bien, o... o aquilegem: aquilex ingeniero hidráulico, zahori ëveniat: ëvenîre suceder, ocurrir ütilitâtem: ütilitâs utilidad pulchritüdinem: pulchritüdinem: pulchritüdö belleza 10
1= x 100.000; = x1.000
1 2 3 4
¿Q ué le oc ¿Qué ocurrió urrió al prim pr im er acuedu acu edu cto de los nicomed enses? ¿Qué pasó con el segu ndo proyect proyecto? o? ¿Por qu é hu bo que traza traza r el acuedu cto sobre arco arcos? s? En las las líneas 8-10 («m anent... ane nt... ag en d a erit») erit») Plinio ofrece tres tres sugerencias sobre la form a de c onse guir la arcad a completa. completa. ¿Cuáles? 5 ¿Q ¿Qué ué le solicit solicitaa a T rajano raja no ? 6 ¿De qué m anera trata trata de presentar present ar su idea a Trajano para qu quee resulte más persuasiva?
II TRÄIÄNUS PLÏNIÔ cürandum est, ut aqua in oppidum Nicomediam perdücätur. cönfldö të summä diligentia hoc opus effecturum esse, sed medius fidius! necesse est tibi eädem diligentia ütï ad cognoscendum quorum vitiö tantam pecüniam Nïcomëdënsës perdiderint; suspicor eös ideö tot aquaeductüs incohävisse et reliquisse, ut inter së grätificentur. quicquid cognoveris cognoveris,, p er fer in nötitiam nötitiam m eam. cürandum est hay que procurar proc urar f e mía que medius med ius fidius! a fe vitio: vitium falt fa ltaa , culpa incohävisse: incohäre comenzar
favo recer, r, grätificentur: gratificari favorece hacer favor fav ores es
perfer: perferre hacer llegar nötitiam: nötitiam: nötitia conocimiento
1 ¿Concede perm iso T rajan o para la construcción del nuevo acue ducto? 2 ¿En qué está está especialmente interesado Tra jano ? ¿Qué sospech sospecha? a? 3 ¿Qu é resp on de Tra jan o a la solici solicitu tudd de Plini Plinioo de u n ingeniero ingeniero hidráulico?
lapis q uadratus uadratus
testace tes taceum um opus
11
supplicium I GÄIUS GÄIUS PLINIUS PLINIUS TRÄIÄN Ö I M PERÂTÔRÏ Sempronius Caelianus, egregius iuvenis, duös servös inter tirones repertös mïsit ad më; quorum ego supplicium distulï, ut të consule rem dë m odo poenae, ipse pse en im ideö maximë dubitô, quod h i ser serví, ví, quam quam iam sacramentum d ïxërunt, ïxërunt , nö ndu m in numeros dist distrri 5 bü b ü t l s u n t, r o g ö ig i tu r , d o m in e , u t scrï sc rïbb âs q u id f a c e re d ë b e a m , p r a e sert ser tim cum pertineat ad exemplum. egregius distinguido, ilustre, egregio tirones: tiro recluta distulï: differre aplazar sacramentum dïxërunt: sacramentum dic ere prestar prestar juramento juramen to (mili (militar tar)) numéros: numeri unidades unidade s militai 'es 'es cum dado que, porque pertineat ad exemplum: pertinëre ad exemplum aspirar a servir de ejemplo, sentar un precedente
1 2 3 4
¿Q ué descu brió Se m pro nio Celiano? Celiano? ¿Q ¿Qué ué hizo a continuac ión? ¿Q ué le con consulta sulta Plinio Plinio a T rajan o? ¿Por qu é razó n se m ue stra espe cialme nte indeciso indeciso Plin Plinio io?? ¿Por qu é cree que el el caso caso es im po rtante?
TRÄIÄNUS PLÏNIÔ rëctê misit Semprönius Caeliänus ad të eôs servôs, qui inter tïrônës repertï sunt, nunc të oportet cognoscere num supplicium ultimum meruiss meruissee videan tur, rë fert au tem utru m voluntarii voluntarii vënerint an lëct lëctïï sint vel vel etiam vicärii vicärii ab aliïs aliïs datï. datï. sî lëctï sun t, illï illï pe pecc cc âv âvëru ëru nt q u ï ad m ilitand ilitand um eös ëlëgë run t; sï vicâri vicâriïï da tï sunt, sun t, culp a est pen es eôs quï dedërunt; sï ipsï, quamquam habëbant condicionis suae conscien tiam, nihilominus vënërunt, sevërë püniendï erunt, neque multum rëfert, quod nöndum in numéros distribütï sunt, illö enim dië, quö pr p r ïm u m p r o b â t ï s u n t, v ë ritâ ri tâss c o n d iciô ic iônn is e ö r u m p a te f a c ie n d a e r a t . rëfert: rëferre importar saber, importar voluntarii: voluntarius voluntario vënerint: venire venir, presentarse elegidos,, han sido llamados a filas fil as lëctï sint han sido elegidos vicärii: vicärius sustituto, suplente prop oner, r, prese p resentar ntar datï: dare propone peccâvërunt: peccäre cometer cometer una falt fa lta, a, ser cidpable cidpable penes en poder de, en manos de, en condiciônis: condiciônis: condiciô con diciô rango, condición conscientiam: conscientiam: conscientia conocimiento probâtï sunt: probare pro bare examinar, reconocer (en el momento del reclutamiento) vëritâs verdad, realidad
1 ¿Cuál ¿Cu ál será ser á el el castigo prob pr ob ab able le que se ap aplica licará rá a los los esclavos esclavos si si se demuestra su culpabilidad? 2 T raja no alud e a tres explicaciones explicaciones posibles posibles de los los hechos. ¿Cuáles ¿Cuáles son? ¿Qué habría que hacer, según el emperador, en cada caso? 3 ¿Cu ándo se tend ría qu e ha b er descubierto descubierto la condición soci social al de estos estos individuo s? 4 ¿Qu ¿Quién ién parece habe ha be r com pren dido mejor el caso, caso, Traja Tr ajano no o Plin Plinio io??
Escena 41
Gramática 1
Ob serva ate nta m en te las pare jas de oraciones siguientes: siguientes: p u e r í cla c la m o r e m fa c iu n t. Los niños niño s hacen un u n alboro alboroto. to.
c la m o r fît. Un alboroto alboroto es hech hecho. o.
Ñ e r o m u lta lt a e t d ir a fac fa c iêb iê b a t. Neró Ne rónn hacía muchas cosas osas terrib terribles les..
m u lta lt a e t d ira ir a fïëbant. Much Mu chas as cosa cosass terri terrible bless eran hechas hechas..
Las formas que aparecen en trazo grueso son formas del verbo irreg irr eg u lar la r «fío» «fío» («y («yo soy soy hecho»).
2 El ve verbo rbo «fació «fació»» (« («yo hag hago») o») no tiene pasiva pasiva en los los tiem po poss del sistema de presente. En su lugar los hablantes latinos utilizaban las las form as del ve rbo «fí «fío» : PRESENTE DE INDICATIVO fio fis fit fïunt
INFINITIVO PRESENTE f ie r i PRESENTE PRESENTE DE SUB JUNT IVO fiam fiäs etc.
FUT URO IMPERF IMPERFECT ECTO O ñam ña m fïës etc. PRET. IMPERF. DE INDIC. f ïê b a m fïëbâs etc.
PRET. IMPERF. DE SUBJ. fie r e m fierës etc.
T rad uc e las las parejas de oraciones siguiente siguientes: s: la lb
milit milites es im pe tum mo x facient facient,, imp etus mox fiet fiet..
2 2b
a servus nihil nih il in culïnâ faciêbat. faciêbat. nihil nih il in culïnâ culïn â fïëbat. fïëbat.
3 a ignöräb äm us quid senätöres senätöres cüriä facerent. 3b ignöräb äm us quid in cüriä fieret fieret..
3 EI verb o «fí «fío» ad m ite varias traducciones: traducc iones: aliquid mïrï fïëbat. Estaba siendo hecho (ose estaba haciendo) algo sorprendente. Estaba sucediendo algo sorprendente sorprendente.. ecce! deus ño. ¡Mira! Me estoy haciendo (un) dios. ¡Mira! Me estoy convirtiendo en un dios. Otros ejemplos: 1 eras nös cón cónsules sules fïëmus. fïëmu s. 2 salvë, salvë, Märce! qu id in fun fu n d ö tuö ho dië fit? fit? 3 tam tim tim idë hostës resistebant u t ped itës itës nos trï audâciôrës fierent. peditës soldados de infantería, la infantería
4 Los Los tiem tiem pos del sistema sistema de perfec to (perfectos y plu scu am pe perfec rfec tos de indicativo y subjuntivo, futuro perfecto, etc.) de «fació» se forman como los de los demás verbos. Observa atentamente las siguientes parejas de o raciones y atiend e a las las diferen tes m aneras ane ras de tradu cir el verbo: verbo: mïli mïlitës Claudium imp erätörem fëcërunt. fëcërunt. Los soldados soldados hicieron a Claudio emperad emperador. or. Claudius im pe räto r factus factus est est. Claudio fue hecho emperador o Claudio Claudio f u e nombrado nombrado em empe perad rador. or. haru spex rem ridicul ridiculam am fëcer fëcerat at.. El haruspice había hecho una cosa estúpida. rës ridicula facta erat. Se había hecho una cosa ridicula o Hab H abía ía sucedido sucedido u n a cosa cosa ridicula.
incendium I GÄIUS GÄIUS PLÏNIUS PLÏNIUS TRÄIÄN Ö IMPERÄTÖRI cum diversam partem provinciae circumirem, vastissimum incen dium Nicomediae coortum est est. n ön m odo multäs multäs civ civiium prlvätörum domös dëlëvit, sed etiam duo pública opera, Gerüsiän et templum Isidis, flammae autem lätius sparsae sunt, primum violentia venti, 5 de inde inertiä hom inum , qu i ötios ötiosll et imm ötl adstäbant, neq ue quicquam ad adiuvandum fëcërunt. praetereä, nüllus est usquam pü p ü b lic li c u s slp sl p ö , n ü lla ll a h a m a , n ü llu ll u m o m n l n ö I n s t r ü m e n t u m a d in c e n dia exstinguenda, et haec quidem ïnstrümenta, ut iam praecëpï, p a r ä b u n t u r ; tü, tü , d o m in e , d isp is p ice ic e n u m p u të s c o llë ll ë g ium iu m f a b r ö r u m esse es se 10 Instituen du m , d um taxa t ho m inu m CL. CL. ego effici efficiam am në quis nisi nisi fab er in hoc collëg collëgium ium ad m ittätur, ittätur, nëve fab ri höc iüre iüre in aliud ütantu r; nec er it diff diffic icil ilee custod ire tam paucös. vastissimum: västus inmenso, enorme, vasto Nicomediae en Nicomedia coortum est: cooriri originarse, originarse, producirse Gerüsiän: acus, griego de Gerusia la Gerusia (club de ancianos ricos) lätius: late extensamente, ampliamente pro pagar ar sparsae sunt: spargere propag violentiä: violentia violencia pereza inertiä: inertia indolencia, pereza sipo bomba contra incendios hama cubo
Al 2 3 4 5 6 V
Instrumentum instrumento, material praecepi: praecipere ordenar, dar instruccione instruccioness collëgium brigada fabrörum: faber bombero
Instituendum: Instituere Instituere establecer, crear dumtaxat al menos, no más në quis que nadie nëve ni que, y que... no iüre: iüs derecho, privilegio pa ra otra cosa, cosa, para pa ra otro otro f i n in aliud para
¿Qué ocurrió en Nicomedi Nicomedia? a? ¿D ónde estaba Pli Plinio nio en ese ese m om ento? ¿F ue ueron ron cuantiosos los los daños? ¿Cuál fue la la actitud actitud de los que pre sen ciaron el incendio? incendio? ¿Estaba ¿Estaba la ciudad pr ep ar ad a pa ra hac er fren te a estos estos desastr desastres? es? ¿Qu é m edidas de preven ción tom a Pli Plinio? nio? ¿Qué otra otrass suge sugerr enci enc i as hace hace al al emperador?
Bomba hidráulica hidráulica de bronce
manivela
balancín
manivela
entrada del agua al cilindro émbolo bajado válvula abierta
válvula cerrada
Funcionamiento de la bomba
B1
¿Por qu é men ciona Plin Plinio io su pa rad ero e n el el m om ento del del siniestro? 2 ¿Las ¿Las pa palab labras ras de Plinio Plinio «ötiös «ötiösii et inm ötl ad adstäb stäban ant» t» (línea (línea 5) describen simplemente la escena o encierran también su opi nión sobre los espectadores del incendio? En caso afirmativo, ¿cuál es realmente esa opinión? 3 ¿Te parec e razonab le la sugerencia que Plini Plinioo hace al em pe ra dor? ¿Cuál sería, en tu opinión, la respuesta a esta carta? 4 ¿Las ¿Las líneas 10-12 10-12 (desde «d «dum um taxat...» ha sta el final) final) de dejan jan pa p a t e n t e la c o n f ia n z a q u e tie ti e n e P linio lin io e n q u e e l e m p e r a d o r estará de acu erdo con su sugerencia? sugerencia?
adm onendi quoque sunt dom ini praedi pra ediorum orum ut ipsi i psi flamm flamm as exstin guere cönentur. (líneas 6-8)
TRÄIÄNUS PLINIÖ tibi in mentem vënit collegium fabrörum apud Nicomedenses Insti tuere, sicut in aliis provinciis factum est. sed nös oportet meminisse pr p r o v in c ia m ista is tam m e t p r a e c ip u e u r b ê s f a c tio ti o n ibu ib u s e ius iu s m o d i s a e p e vexätäs esse, quodcumque nömen dederimus eis qui in idem con tracti erunt, hetaeriae brevi tempore fient, melius igitur est comparäre ea quae ad incendia exstinguenda auxilio esse possint; admo nen di quoq ue sunt dom ini praed iorum u t ips ipsii flammas flammas exstinguer exstingueree cönentur; denique, si opus est, auxilium ä spectantibus est peten dum. in mentem vënit: in mentem venire ocurrirse praecipuë princip prin cipalm almente ente,, sobre sobre todo todo factionibus: factiö facc fa cció iónn , bando, grupo organizado quodcumque cualquier(a) que in idem idem para pa ra u n misino misino f i n , para pa ra u n f i n común com ún concentrar contracti erunt: contrahere reunir, concentrar hetaeriae: hetaeria asociación política, club político domini: dominus dueño praediorum: praedium propiedad, propie dad, fin fi n c a
18
1 ¿Qué ¿Q ué decisión decisión tom a Tra jano ? 2 ¿En qué sentido afecta la historia historia pas ad adaa de B itinia itinia a la tom a de decisi decisión ón de Trajano ? 3 ¿Q ¿Qué ué tres cosas cosas sugiere Trajan o? 4 ¿Hasta qu é pu n to estás estás de acuerdo con la op inión siguie siguiente nte?: ?: «Tra jano parec e estar más interesado interesado p o r las las activi actividades dades polí polí ticas de sus súbditos que por la seguridad de los mismos; el consejo que ofrece a Plinio es impreciso e inútil. Parece no hacerse cargo de la graveda d de los incendios incendios en las grandes ciudades».
Gramática 1 O bserva ate nta m en te los ejemplos siguientes: siguientes: tam stultus stultus est ille lle p u e r u t â cêterï cêterïss discipul discipulis is sem pe r derideatur. Aquel Aq uel niño niñ o es tan ta n simple que siempre siempre es es ridiculizado ridiculiz ado por po r los demás demás alu a lum m nos. medicus medicus ign ign orât quâ rë hoc morbö affligaris, ml amice. El médico no sabe por qué eres atormentado por esta enfermedad, amigo mío. Las formas verbales que aparecen en trazo grueso están en pre pr e sente sente de subjuntivo subju ntivo pasivo. pasivo. Otros ejemplos: 1 scire scire velim velim q u o t captivi in illo llo carcere carc ere re tin ea n tur. tu r. 2 tot clie client ntes es hab êm us u t in vils sem per salütëm ur. 3 arm a sem pe r gerö në ä latronibu latronibu s interfi interficiar ciar.. (continúa)
2 Compara las formas del presente de subjuntivo en activa y en pa p a s iva iv a d e « p o rto rt o » : presente presen te de subj. act. act. po p o r t e m po p o r të s po p o r t e t po p o r të m u s po p o r të t is p o r t e n t
presente de subj. subj. pas. p o r t e r po p o r të r is po p o r t ë t u r p o r t ë m u r po p o r t ë m i n ï p o r t e n t u r
El presente de subjuntivo pasivo de «doceö», «traho» y «audiö» se encuentra en el Suplemento Lingüístico, p. 193.
3 Observa a tentam en te los los ejemplos siguient siguientes: es: nescio quid iuvenis iuvenis efficere cönetur. No N o sé qué inten in tenta ta conseguir el jove jo ven. n. eräs eräs equös conscendemus u t proficiscamur. Ma M a ñ a n a subiremos subiremos a nuestros caballo caballoss p ara ar a marcharnos. marcharnos. Las palabras palabras que ap arece n en trazo trazo grueso son son presentes de sub su b jun ju n verbos deponentes. tivo de verbos Otros ejemplos: 1 tam tim tim idí su nt serví serví me! u t etiam umb ras verea ntur. 2 dïcite m ihi qu ârë âr ë illö illöss senës sequam sequa m ini. Los presentes de subjuntivo al completo de los verbos deponen tes «cönor», «vereor», «loquor» y «mentior» se encuentran en la pá p á g . 196 196..
Ejercicios 1 La relación de debajo deba jo con tiene de so rde na da s las formas de 3.a 3.a pe p e r s o n a s in g u la r d e l p r e s e n te y d e l p r e t é r i t o p e r f e c t o d e ind in d ica ic a tivo de siete verbos diferentes. Ordénalas por parejas, escri bie b ie n d o p r im e r o el p r e s e n te y lue lu e g o el p e r f e c to , y d i sus su s sig si g n ific if icaa dos respectivos. Por eje ejemplo: mplo: po rtat lleva po p o r tä v i t llevó po p o r t a t , fac fa c it, tuli tu lit,t, e st, st , cö cögg it, it , fëci fë cit,t, f e r t, ë g it, it , f u it, it , v ë n it, it , co coëg ëgit, it, venit, agit, portavit. estass oraciones con la palab ra ad ec uad a y tradúcel tradúcelas. as. 2 Co m pleta esta 1 ego vos vos serv servâv âvx, x, ub i ab in im icis ic is ............... (accüsäbämini, fingëbâ fingëbâminï) minï) 2 diff diffiicil cile era t nôbïs nôbïs prôcëdere, quod â tu r b a ............... (dicëbâmur, (dicëbâmur, impediëbâm ur) 3 . audïte, m eï amï amïcî! cî! nos ad aulam co n te n d e re .............. (regimur, iubëmur) 4 réctë n u n c ..... ........., qu od â proelio pro elio he ri fügisti fügistis. s. (culpâm ini, agnoscimini) agnoscimini) 5 epistulam ad principe m ho dië m ittam, ittam, mïl mïlitës, itës, u t facta facta nostra nüntiem; sine dubiö ab illô .......... (rogäbimur, laudäbimur) 6 iüde x ‘fac ‘facinu inuss dïru d ïru m co com m misistis’ misistis’ inq uit, ‘cras ............... ’ (amabimini, necabimini)
3 Este ejercicio está basado en las cartas de las págs. 10-13. Acude a ell ellas, as, si es preciso, preciso, y com pleta cada u n a de d e estas oraciones con algu na de las proposiciones subordinadas que se te ofrecen; traduce a continuación. No util utilices ices nin gu na proposición m ás de un a vez vez. Plinium Plinium rem diligenter diligenter effectürum esse sse quam quam m ultam ultam pecüniam pecünia m imp enderant quo d serví serví era nt nu m serví serví supplicium supplicium ultimu m m eruissent eruissent u t architëctum architëctum ad Bithyniam Bithyniam m itteret itteret 1 N ïcom ëdë nsës, .......... , nüllam nüllam a quam habëb ant. .............. 2 Pli Pli nius nius im perätöri persuäd ere c ö n äb ä tu r .............. 3 Träiänus cö nfide ba t .............. 4 Sem pronius pronius duös tirônës irônës ad Pli Pli nium nium m isit .............. 5 Pli Plinius nius incertus incertus e r a t ..............
£1 Im perio Rom ano y sus provincias en tiemp os d e Trajano Trajano
El gobierno de las provincias del Imperio __ ______________ En el m ap a de la pág ina an terior po dem os v er las provin provincia ciass del del imperio imperio en la época época de su mayor extensi extensión ón du ran te el reinado d e Tra T ra ja n o . Los Lo s r o m a n o s c o n sig si g u iero ie ronn este es te inm in m e n so te r rito ri to r io po pocc o a p o c o en el espacio de d e varios sigl siglos os,, com co m en enzan zando do p o r Sici Sicili liaa en el s. s. III I II a.C. y ter minando con las conquistas de Trajano en Dacia (más o menos la Ru ma nia actual actual)) y en la fro nte ra más oriental del imp erio (Mesopotamia, (Mesopotamia, Asiría, etc.). Unas provincias, como Britania o Hispania, pasaron a formar parte del imperio tras la conquista de Roma. Otras, en cam bio, bi o, f u e r o n e n t r e g a d a s a los r o m a n o s p o r sus su s p r o p io s g o b e r n a n te s ; Bitinia, por ejemplo, fue legada en testamento a Roma por su rey. U n b ue n n úm ero de provincia provinciass (l (las señaladas señaladas en el m apa en c ur siva) eran llamadas «provincias imperiales»; su gobernador era nom br b r a d o p o r el e m p e r a d o r y rec re c ibía ib ía el títu tí tu lo d e « lëg lë g â tus tu s A u g u st!» st !» («le gado del empe rador» ). Las dem ás provinci provincias as (cuy (cuyos os nom bres a pa re cen en trazo grueso) eran llamadas «provincias senatoriales»; el gobernador de éstas era nombrado por el senado y su título oficial era el de «procónsul». «procónsul». En alg un a ocasión ocasión intervenía el em pe rad or y escogía él mismo al gobernador de una provincia senatorial, como hizo Trajano cuando nombró a Plinio gobernador de Bitinia, en lugar de permitir esa elección al senado. Tanto el senado como el emperador tenían dificultades para selecci seleccionar onar a los los individuos individuos adecuad os p ara el cargo cargo de gob ernador. N in g ú n s e n a d o r p o d ía lle ll e g a r a se s e r g o b e r n a d o r d e u n a p r o v in c ia si no había desempeñado con anterioridad la pretura; además algunas pro p rovv inc in c ias ia s i m p o r t a n t e s n o p o d ía n s e r g o b e r n a d a s m á s q u e p o r in d i viduos viduos que hab ían sido sido ya cónsul cónsules. es. El senado y el em pe rad or trata ba b a n d e b u s c a r h o m b r e s q u e h u b ie r a n d a d o m u e s tra tr a s d e u n ta le n to y de u na habilidad habilidad especia especiale less du ran te el de sem peñ o de su carrera polí polí tica anterior. Por ejemplo, tanto Agrícola como Plinio fueron envia dos a provincias en las que pudieran sacar buen partido a sus cuali dades personales y a su experiencia.
M apa esquem ático parecido a los que se usaban en el Imperio Rom a no. En él se m uestra uestra a los viajeros, por m edio de sím sí m bolos, bolos , el siste sis tem ma de calzadas y los tipo tipo s de alojam ientos dispon ibles. Los Los espacios g eo gráficos están dibujados más o menos correctamente en lo que se refiere refi ere a la ubicación de los m ism is m os, pero con sus formas formas y contornos distorsionados distorsionados para poder adaptar adapt ar el m apa a un rollo rollo con tinuo ti nuo y fa ci litar lit ar su con sulta.
Sólo unas cuantas provincias imperiales fueron gobernadas por m iem bros de la clas clasee ecuestre, a los los qu e se daba el título título de «p raefec ti». i». La más im po rtan te de estas estas provincias era Egipto, cuyo gob ierno era un o de los los más alto altoss hon ore s a los los que u n «eq «eque ues» s» pod ía aspirar. aspirar. Otra provincia con gobernador de la clase ecuestre fue Judea, uno de cuyos «praefecti» fue el más conocido de todos los gobernadores rom an anos, os, Pilato Pilato (Pontius Pilatus) Pilatus),, que qu e n o trató b ien a los los jud íos a causa d e su seve ridad y falta falta de tacto y llegó llegó a ser muy cono cido e ntre los crist cristianos ianos p o r ha b er crucificado a Jesús. El primer y más importante cometido de un gobernador era el militar, militar, es decir, decir, pr ote g er a la la prov incia de posibles posibles ataques ex ternos o de rebeliones internas. A su ma nd o solía solía ha be r u n a o más legiones legiones o tropas auxiliares («auxilia»). Podía utilizar sus tropas, como hizo Agrícola Agrícola en Esco Escoci cia, a, pa ra co nqu istar nuevos territorios, territorios, o pa ra com ba b a t i r a los p i r a t a s y b a n d o le r o s , e n caso ca so n e c e s a rio ri o . A lg u n o s s o lda ld a d o s
de las legiones o de los «auxilia» eran sacados de sus unidades para servir como funcionarios del Estado Mayor del gobernador, pero ést éste no debía utilizar utilizar a los sold soldados ados pa ra destinos destinos q ue p od ían d esem pe p e ñ a r sim si m p les le s civiles civ iles.. ( T r a j a n o se lo r e c u e r d a c o n f irm ir m e z a a P linio lin io cuan do éste éste tuvo la idea de e m plear soldados soldados como g uardian es de las las pri p riss ion io n e s; v é a se « c arc ar c e r» I I , p . 7). A u n q u e el g o b e r n a d o r n o f u e r a un militar profesional, no obstante no solía carecer completamente de experiencia en asuntos de milicia, dado que en general había hecho su servicio como tribuno militar en la primera parte de su carrera y, en la mayor parte de los casos, había comandado una legión egión tras tras hab er de sem peña do el cargo de pretor. La segunda tarea importante del gobernador era la de adminis tra r justici justicia, a, reco rriend o la provincia provincia y haciendo de jue z en los los tribu nales. Poseía la última palabra y sus decisiones eran inapelables, excepto excepto en u n cas caso: todo todo ciudadan o rom ano q ue fu era cond enad o a m uerte o a ser azot azotado ado tenía tenía el el derecho de ap elar al al em pe rad or con tra la decisión del gobernador. Una persona que apeló en este sen tido tido fu e S. S. Pablo, al ser d eten ido en la provinc ia de Ju d ea . Los Los jud íos querían procesarlo ante sus tribunales, pero Pablo no sólo se obstinó en que lo juz ga ra u n tribu tribu nal rom ano sino sino que apeló al em perador.
R elieve eli eve d e un carr ca rroo de la corresponden cia oficial ofici al
El siguiente pasaje de los Hechos de los describe la co nfro nta los Apóstol Apóstoles es describe ción de Pablo y el go be rna do r rom an o Fest Festo: «Pero Pablo dijo a Festo: “Ninguna injuria he cometido contra los jud íos, como tú b ien sabes sabes.. Si so soyy digno de la pe na capital, capital, no pr p r e t e n d o e s c a p a r a la m u e r t e ; p e r o si so n falsa fa lsass las la s a c u sac sa c ion io n e s que ésto éstoss hacen co ntra mí, mí, nadie tiene tiene el derech o de entreg arm e a ellos. ¡Apelo al César!” Entonces Festo Festo,, desp ués de con sultar a los miembros de su con sejo respondió: “Has apelado al César; al César irás”». (Pablo fue puesto en manos de un centurión y embarcó para Roma. Tras un sinfín de aventuras, incluido un naufragio, llegó por fin a esta esta ciudad, do nd e quizás quizás hall hallóó la la mu erte, d ur an te el reina do de N e r ó n , e n la p e r s e c u c ió n d e los c r isti is tiaa n o s q u e sig si g u ió al g r a n i n c e n d io de la ciudad.) A veces, sobre todo en las provincias imperiales, el gobernador se enco ntrab a ta n ocup ado en sus sus tareas tareas de ca rácter militar militar qu e no le qu eda ba tiempo pa ra o cuparse de su otra misió misiónn de ad m inistrar inistrar jus ticia. cia. C uan do se daba este este caso caso,, el em pe rad or enviaba otro fun cion a rio, llamado «iüridicus» para que se encargara de los tribunales de ju s tic ti c ia m ie n tra tr a s el g o b e r n a d o r h a c ía la g u e r r a . P o r e jem je m p lo , Salvi Sa lvioo
ejercía el papel de iuridicus en el Sur de Britania mientras Agrícola estaba de campaña en Caledonia (Escocia). Cuando un gobernador era nombrado por el emperador solía recibir de éste unos «mandata» («instrucciones») sobre la labor que debía desarrollar en la provincia. Plinio, por ejemplo, recibió entre sus «mandata» la instrucción de publicar un bando por el que se pr p r o h ib í a n las la s a soc so c iac ia c ion io n e s po polít lític icas as.. Es probable que recibiera órdenes también de informar a Tra ja j a n o s o b r e a lg u n o s p r o y e c to s d e o b ras ra s p ú b lic li c a s e n la p ro v in c ia asig as ig nada. (Los bitinios se habían gastado grandes cantidades de dinero en proyectos de obras de este tipo y los resultados habían sido casi siempre desastrosos.) Varias cartas de Plinio versan sobre proyectos de obras; por ejemplo, informa a Trajano sobre un acueducto de Nic N icoo m e d ia («a (« a q u a e d u c tus tu s » I, p . 10), s o b re u n a s te r m a s p ú b lic li c a s d e Prusa, sobre un teatro en Nicea y sobre una cloaca maloliente y antihigiénica de Amastris. En el s. I a.C. los gobernadores romanos eran en general temi dos y odiados p o r su avaricia avaricia y su crue ldad ; los los habitan tes de las las pro vincias en general creían, y no les faltaba razón, que a los romanos sól sólo les les interesab a su im im perio p o r lo lo que pu die ran ob ten er de él él. (No obstante, el grueso de la inform ación sobre este asun to nos viene viene de los propios romanos y no de los súbditos.) Las cartas de Plinio dejan traslucir su interés por el bienestar de los bitinios (p. ej. en «aquae ductus» e «incendium», pp. 10 y 16); y en una de las respuestas de Trajano (p. 4, 1. 4) el emperador resalta su propia «benignitas» («buena disposición») para con sus súbditos. Tácito, en su biografía de Agrícola, sostiene que éste hizo un esfuerzo sincero por llevar a los britanos a disfrutar de algunas de las ventajas del modo de vivir romano: «Agrícola animaba a los individuos en privado y prestaba su colaboración a las comunidades locales en la construcción de templos, foros y casas. Procuraba que los hijos de los jefes reci bie b ie r a n ins in s tru tr u c c ió n . P o r ello el lo,, q u ie n e s p o c o a n tes te s r e c h a z a b a n la lengua de Roma, se apasionaban ahora por pronunciar discur sos en ella. El uso de la vestimenta romana era un rasgo de dis tinción y era muy frecuente verlos vestidos con toga».
Ciert Ciertos os go bernadores rom anos obrab an quizá quizáss de este este mo do movi movi dos en parte po r la benevolencia benevolencia de su carácter carácter y en p arte p or egoísmo; egoísmo; si los gobernados se sentían a gusto y satisfechos, no era probable que causaran problemas a sus gobernantes. Tácito prosigue la descrip ción de la política de Agrícola con un comentario realmente cínico. «Y poco a poco los los britanos se desca rriaro n co n los los halagos d e la indolencia y el lujo de los pórticos, termas y comidas exquisitas. Los incautos britanos llamaban a esto «civilización», cuando en realidad esto esto no era m ás que u n a p arte de su propia escl esclavi avittud.» ud.» A pesar de todo, muchas gentes sentían hacia los romanos y su imperio una amarga hostilidad. En el pasaje que sigue, Tácito ima gina el discurso discurso que d ebió p ro nu nc iar el jef e caledonio cuya tierra tierra pa p a t r i a e s ta b a s ien ie n d o inv in v a d ida id a . «Los «Los roman os saquean el m un do entero; c uando ya no les les qu e dan tierras por devastar, buscan incluso en los mares. Si el ene m igo es rico, se se m u es tra n codiciosos; codiciosos; si si po bre , ansiosos de gloria. gloria. Dann al robo y al Da al crime n el no m bre falaz falaz de «imperio»; a la la devas tación la llaman «paz».
Lista Lista de control con trol del vocabu lario diversus, diversa, diversa, dive rsum — diferente, distinto, opuesto, contrario factum , facti — hecho, acción, empresa glori gloria, a, glöriae glöriae - gloria incendium, incendi inc endiii - incendio, incendio, fuego fueg o lüdö, lüdere, lüsl —ju —jugg a r mereó, mereó , merêre, merêre , m erui - merecer n ó n d um u m —aún no, todavía no opus est —es necesario pe p e d ite it e s , p e d i t u m —sold —soldados ados de a pie, infanter infa ntería ía pe p e r d ô , p e r d e r e , p e r d id i , p e r d i t u s - gastar, derrochar, perder si quis — si alguno . si alguien si qu id —si algo vïlis, vïle —barato, de poco valor vitium, vitii —falt fa ltaa , culpa, defec defecto, to, vicio vicio Di el significado de: incendere, lüdus, vilitas, vitiosus
E scena 42
carmina
Phaedrus Fedro, que vivió en la primera mitad del s. I d.C., fue originaria m en te u n escl esclav avoo del em pe rad or y más tarde lleg egóó a ser ser un «libert «libertus us Augustï». Compuso cinco libros de poesías basadas en su mayor p a r t e e n las f á b u las la s d e E s o p o , c o m o la q u e tie ti e n e s a q u í d e l lob lo b o y el cordero: ad rivum rivum eu nde m lupu s et agnus venerant vener ant siti compulsi; superior stabat lupus longëqu e Inferior agnus, tunc fauce improba latrö incitatus iürg iï caus am intulit. intulit. ‘quârë’ qu ârë’ inquit inq uit ‘turbu tur bulen lentam tam fecisti fec isti mihi mih i aquam aqu am** bibenti?’ bibenti?’ länige län igerr contra timens: timens: ‘qu i possum, possum, q uaeso, facere q uo d q uereris, lupe? ä të dë cu rrit ad meôs hau stüs liquo r.’ repu re pu lsus ill ille vëritâtis viribus: viribus: ‘an te hö höss sex m ën ënsës sës m a le’ le ’ ait ‘dixisti m ihi.’ ih i.’ respo nd it agnus: ‘equidem ‘equidem nätus nön eram .’ ‘pater hercle tuus’ ille inquit ‘male dixit mihi’; atque ita ita co rrep tum lacerat, lacerat, iniüstä nece nece..
5
10
rivum: rivus arroyo, riachuelo siti: sitis sed compulsi: compellere empujar, impeler superior más arriba Inferior más abajo tunc entonces fauce (ablativo sing.) voracidad (literalmente «fauces») improba: improbus malvado, inmoderado, implacable latrö el bandido, i.e. el lobo iürgiï: iürgium riña, disputa causam intulit: causam Inferre alegar una un a excusa excusa,, inve i nventar ntar un pretexto pretexto 5 turbulentam: turbulentus turbio läniger el cordero * Se han subrayado subr ayado las las frases frases compue com pue stas de nomb no mbre re y adjetivo en las cuales el adje tivo aparece separado por una o más palabras del nombre que describe.
contra por po r el contrario, contrar io, a su vez quï? ¿cómo? decurrit: decurrere correr (hacia abajo) haustüs: haustus trago, abrevadero liquor agua repulsus defraudado, desconcertado, rechazado víribus: vires fuer fu erza zass 10 maie... dïxistï: male dïcere insidiar, injuriar, ofender ait dijo correptum: corripere coger, agarrar, atrapar lacerat: lacerare despedazar iniüstä: iniüstus injusta nece: nex matanza, muerte violenta
1 ¿En qu é sit sitio io y p ar a hac er qu é coincidieron coin cidieron el lobo y el corde ro? ¿Dónde estaba cada uno? 2 ¿Qu ién comen zó la disputa? ¿Qué pretex to alegó alegó?? 3 ¿Qué argum en to dio dio el cordero para dem ostrar que el lobo lobo no no tenía razón? 4 ¿Qu ¿Quéé motivo adujo entonc es el el lobo obo?? ¿Cuál fue la res pu es ta del cordero? 5 ¿Qu ¿Quéé giro dio ento nces nce s el lobo a su acusación? ¿Q ué hizo hizo a con ti nuación? 6 ¿Se ¿Se te oc urre la m oraleja (o (o el títul título) o) de esta fábula? Co m pára la con la que le puso Fedro: haec pr o p ter ill illôs scrïpta scrïpta est hom inës fabula quï fictïs causis innocentés opprimunt.
Catullus Gayo Valerio Catulo era originario de Verona, ciudad del norte de Italia. Nació alrededor del 84 a.C. y murió poco después del 54 a.C. Sus poemas, breves en su mayoría, oscilan entre los que son tiernos y cariñosos, y los qu quee son crud os e injurios injuriosos. os. L a Escena 42 contien e dos poemas de Catulo que ejemplifican bien lo apuntado anterior mente.
I Egnatius, quod candidos habet dentés, ren ïde t usqu e quäq ue. si ad re i ven tum est est subsellium, cum örätor excitat fletum, re n ide id e t ill ille; e; sï ad jai jail ro g u m fïlî fïlî lügëtur, orba cum flet flet ünicum m ater, renidet ille, quidquid est, ubicumque est, quodcumque agit, renidet: hunc habet morbum, neque elegantem, ut arbitror, neque urbanum, qu ârë m on en du m est te mihi, mihi, bone Egnati Egnati, sx u rb an u s essê essêss au t Sabinu s a u t T ibu rs aut pinguis Umber aut obëssus Etruscus aut quilibet, qui püriter lavit dentés, tam en ren ïdëre usqu e quaq ue të nöll nöllem: em: nam rïsü rïsü inep tô rës inep tior nülla est est.
5
10
candidos: candidus blanco ubicumque dondequiera que renïdet: renïdëre sonreír arbitror: arbitror: arbitran arbitra n creer, opinar usque quaque en todas partes urbanum: urbanus (v. 8) cortés po r lo que reí: reus acusado quârë por ventum est se ha venido 10 urbänus urbänu s (v. 10) habitante de ciudad, de Roma subsellium banquillo Sabïnus un sabino örätor orador, abogado Tïburs un tiburtino flëtum: flëtus lágrimas, llanto pinguis gordo, rollizo piï: pius piadoso, virtuoso Umber un umbro lügëtur se está de luto, se llora Etruscus un etrusco orba: orbus afligido, desamparado quïlibet cualquiera desamparado flet: flëre llorar püriter limpiamente, con agua clara ünicum: ünicus (filius) único (hijo) nöllem no querría quidquid est ocurra lo que ocurra inepto: ineptu s necio, estúpido, ridículo
sï ad reï ventum est subsellium, cum örätor excitat fletum, renidet ille, (versos 2-4)
1 ¿Por qué, segú n Catulo, Egnacio sonríe sin sin pa parar? rar? 2 ¿Qu ¿Quéé está está ten ten ien do lug ar (v (vv. 22-5) en el juicio y an te la la pira fun e raria? Imagínate los motivos por los que Catulo incluye en su narración las expresiones «cum örätor excitat flêtum» (v. 3) y «orba cum flet ünicum mäter» (v. 5) en su descripción de esas escenas. 3 ¿Se ¿Se te o cu rre el motivo mo tivo p o r el cual el po eta rep ite tanta s veces el verbo «renídet» (vv. 2, 4, 6 y Vy en 13 «renïdëre»). 4 ¿Cómo describe describe Catulo esta esta costum bre de Egnacio en los versos versos 7-8? 5 ¿Q ¿Qué ué dice Catulo en el verso 9 que le le tiene tiene q ue ha ce r a Egnacio Egnacio?? 6 O bserva ate nta m en te la larga oración de los los versos versos 10-13 10-13.. ¿Pre tende con ello decir Catulo que Egnacio procede de alguno de esos lugares? O ¿pretende decir que Egnacio se lava los dientes «püriter»? 7 Segú n el verso 14 ¿p ¿por or qué se op on dría adem ás Catulo a la risa risa de Egnacio, Egnacio, fu era cual fue ra su proceden cia geográfi geográfica? ca?
multäs per gentes et multa per aequora vectus, adveniö häs miseras, fräter, ad înferiâs, ut të të postrëmô postrëmô dö närem m üne re morti mortis et mûtam nëqu ïquam adloquerer cinerem, qua ndo quide m fo rtün a m ihï tëtë tëtë abstuli abstulitt ipsum, ipsum, 5 he u miser indignë frä ter adëm pte mihï mihï, nu nc tarnen intereâ haec*, haec*, pri prisco sco quae m ore pa ren tum trädita sun t trïst trïstïï m ün ere ad înferi înferiâs, âs, accipe* fräternö multum mänantia flëtû, atque in pe rp etu um , fräter, av avëë atque va vallë. 10 ma r aequora: aequor mar vectus: vehïier llevado (p. ej. a caballo o en barco), viajar înfer în feriâ iâs: s: Infer In feriae iae ofrendas a los muertos postremo: postremus último münere: münus don, tributo, ofrenda mütam: mütus mudo, silencioso nëquïquam en vano par a dirig dir igir ir la palabra pala bra (ut) adloquerer para 5 quandoquidem puesto que mihi me, de mi lado tëtë = të heu = ëheu indignë injustamente, inmerecidamente adëmpte: adêmptus atrancado, arrebatado haec estas cosas, estas ofrendas prisco... more según la antigua costumbre parentum: parentés antepasados trïstï trïstï m ünere üne re como triste ofrenda fra tern rnoo fraterno: fraternus frate multum mänantia empapadas adiós para par a siempre siempre 10 avë atque valë adiós
* Estas Estas dos palabras palabras van estrecham estrech amente ente unidas. 34
1 ¿Cómo resalta Catulo la distancia distancia que h a tenid o que recorrer? 2 ¿Para qué h a hech o este viaj viaje? e? ¿Por qu é crees tú que resalta la larga dura ción del mismo? mismo? 3 Explica «n «nëq ëquïq uïquam uam » (v (v. 4). 4). ¿Se ¿Se apo ya tu exp explicación licación en alg un a otra p alab ra de ese mismo mismo verso verso?? 4 ¿Hay en el el poe m a algun a indicac indicación ión o sugerenc ia de que Catulo Catulo crea en el más all allá? 5 ¿En qué pa rte del po em a se nota u na emoción más intensa? intensa? ¿Qué estado de ánimo refleja en tu opinión el verso final?
Martialis En la Escena 36 se incluyeron ya varios epigramas de Marcial. Este po p o e t a , c u y o n o m b r e c o m p le to e n la tín tí n es M a rcu rc u s V a ler le r ius iu s M a rtia rt iali lis, s, había ha bía na cido en H ispan ia y vivi vivióó desde más o m eno enoss el 40 d.C. hasta apro xim ad am en te el 10 104. Plini Plinioo dijo dijo de él él: «Fue u n ho m bre de talen to, to, ag ud o y perspi perspicaz, caz, y sus sus epigram as co ntenían un a bu en a dosis dosis de sal y vinagre».
I tü Sëtïna quidem semper vel Massica pönis, Päpyle, Päpyle, sed rüm o r tam bo na vïna negat: dïceris hâc factus caelebs quater esse lagönä. nec p uto nec cred ö, Päpyle, nec si sitió. ió. Sëtïna = vïna Sëtïna vino de Setia (un vino de calidad) Massica = vïna Massica vino del Músico (otro vino de calidad) pönis: pönere servir, ofrecer rümor rumor, opinión pública negat: negare negar, decir que no tam bona vina negat = negat ea esse tam bona vïna caelebs célibe, viudo quater cuatro veces lagönä: lagöna botella, cántara sitio: sitíre tener sed, tener ganas de beber
Esclavos sirviendo si rviendo v ino. Relieve
Eutrapelus tönsor dum circu circuiit ora L upercï exp ingitque genäs, altera altera barba subit. subit. Eutrapelus tönsor dum = dum Eutrapelus tönsor circuit = circumit expingit: expingere maquillar, afeitar genás: genu mejilla subit: subire salir
III III nübere Paula cupit nôbïs, ego dücere Paulam nôlô: an us est. est. vellem, sï magis esset anu s. nôbïs = mihi dücere casarse vellem (lo) querría
Escena 42
Gramática 1 Desde la U nida d IIII-B B en adelan te te has en con trado oraciones como éstas:
si illud illud dix isti, erravisti. Si dijiste eso, cometiste un error.
si filius filius meus mortuus mortuus est, fu nd u m líbert líbertïïs lëg lëgô. ô. Si mi hijo ha muerto, lego la finca a los libertos.
La proposición que aparece en trazo grueso recibe el nombre de proposición condicional. condicional. Esta proposición mantiene una relación muy estrecha con su propo sición principal. principal.
2 T ra d uc e los ejemplos siguientes y señala las las propo siciones con di cionale cionaless de cada oración: 1 sí M arcó crëdis, insä in sä n u s es. es. 2 sí Salviu Salviuss tälia tälia fac ino ra com misit, p ü n ien du s est. est. 3 sí illum illum servum ma gn o pretio pr etio emisti, emisti, venalicius venalicius të dëcë pit.
3 Desde la Escena 33 en ade lante te has en con trado oraciones oraciones en las que la proposición condicional se refiere al futuro: si resp ex exeris, eris, aliquid m iri vidëbis vidëbis.. Si miras hacia atrás, verás algo sorprendente. sí mïlitës bene pugnäbunt, hostës terrebunt. Si los soldados luchan bien, aterrarán a los enemigos. Observa cómo el verbo de las proposiciones condicionales ante riores va va en fu turo («resp («respexer exeris is»» e n fu turo perfecto, en la primeprime' ra, y «pug nabu nt» en fu turo im perfecto, perfecto, en la segunda). segunda). N o obs obs tante, el castellano castellano suele usa r en am bos caso casoss el prese pr ese nte de ind i cativo (a veces, presente de subjuntivo).
Otros ejemplos: 1 sï pec ün iam mea m repp ereritis, ereritis, vô vôbî bîss pra em ium ingëns ingëns dabo. 2 sï p om pa m spectabis, spectabis, delectaberis delectaberis.. 3 sï Virgines Virgines Vest Vestales ales ignem sacrum neglexerint, dï po pu lum Röm änum pünient pünient.. 4 sï tü m ihi no nocu cueris, eris, ego tibi tibi nocëbô. conju nju nc nción ión «n «nis isi» i» («si no», «a no ser que») es parecido 4 El uso de la co al d e «sï» «sï» : nisi tacueritis, ê taberna ëiciëminï. Si no os calláis, seréis expulsados de la taberna. Otros ejemplos: 1 nisi nisi prin cep s me liberabit, liberabit, in exili exilióó reliqua m vïtam vïtam man ëbô. 2 nisi cäveris, cäveris, custôdës custôd ës të inve nient.
5 En la Escena 42 te te has en con trado un tipo de condicional condicional dife rente: sï urb än us essês essês,, tam en ren ïdëre u sque q uäq ue të nölle nöllem. m. Si fueras un habitante de ciudad, yo no querría sin embargo que sonrie ras en todas partes y ocasión. sï magis esset anus, Märtiälis eam dücere vellet. Si fue fu e ra más vieja, Marci Ma rcial al querría casar casarse se con con ella. ella. Observa los tiempos de la proposición condicional y de la propo sición principal y compáralos con los tiempos del castellano.
Ovidius En la Escena 39 se incluyó un breve extracto de Las Metamorfosis d e Ovidio (Publio (Publio Ovidio Nasón Nas ón,, 43 a.C. a.C. — 17 d.C.). d.C.). Los versos siguie n tes están están tomad os de su obra Ars Amato Am atoria ria («Arte de Amar») Ama r»),, cuyas dos pr p r im e r a s p a r te s (o libro lib ros) s) e s tá n d e d ica ic a d a s a a c o n s e jar ja r a los j ó v e n e s sobre cómo encontrar, conquistar y conservar a una muchacha. En estos estos versos versos Ovidio Ovidio le le cue nta a su lector lo lo qu e deb e ha ce r cua nd o su chica no le ha ga caso y le devue lva sin leer los los mensajes me nsajes que q ue le envía: sí no n accipi accipiet et scrîptum scrîptum inlëctum que rem ittet, ittet, lêctüram lêctüram spêrâ p röpo situm situm que tenê. enê. tempore difficiles veniunt ad arätra iuvencl, temp ore lenta p atï fren a d oce ntur equï equï. ferreus assi assiduö duö cön süm itur itur anulus üsü, interit assidua assidua vöm er ad uncus humó, quid magis est est saxó saxó dü rum , q uid molliu molliuss undä? dû ra tamen molli molli saxa saxa cavantur aqua. aqua. Penelopen ipsam, perstä modo, tempore vinces: cap ta vides vides sero P erg am a, cap ta tamen . inlëctum: in lectus sin leer lêctüram spêrâ = spêrâ eam id lêctüram esse propositum propósito tenê: tenëre mantener difficilës: difficilis obstinado, indómito arätra: arätrum arado iuvencï: iuvencï: iuvencus novillo flex ible lenta: lentus flexible fr e no, no , riendas frëna fre 5 ferreus de hierro assiduö: assiduus continuo, constante interit: interire desgastarse vömer reja (del arado) cavantur: cavare horadar Pënelopën: acus, griego de Pënelopë Pene'lope (mujer de Ulises) 10 sêrô tarde, después de largo tiempo
5
10
Ilustración de un manuscrito medieval en la que vemos al doctor Ovidio imp artiendo artiendo u na clase en un Jardín Jardín del Amor.
1 ¿Qué ¿Q ué aconseja Ovidio al jov en am ante? ¿Qu é arg um en tos utili utiliza za pa p a r a a p o y a r su c o n sejo se jo?? ¿ C o n f irm ir m a n esto es toss a r g u m e n t o s el p r o p ó sito de Ovidio? Si no es así, ¿por qué los utiliza entonces? 2 Busca en u n diccion ario del m u nd o clá clási sico co,, si es preciso, qu é era Pérg am o (v. 10) y dó nd e estaba situada, situada, y qu é relación tem po poral ral se está expresando con «séró» (v. 10). Luego (sirviéndote de nue vo,, si vo si lo precisas precisas,, de u n diccionar diccionario) io) ave rigua q uién er a Pen élope y sugiere algunos motivos por los que Ovidio la pone de ejemplo en el verso 9.
Vergilius La obra capital de Virgilio (Publio Virgilio Marón, 70-19 a.C.) fue la épico de alre de do r de diez diez mil mil versos versos,, que relataba Eneida, u n poe m a épico las aventuras de Eneas, el antepasado legendario de los romanos. Los Los versos versos sigui siguientes entes form form an u n episodio episodio m inúsculo, inúsculo, pero com pleto, pleto, en medio de este inmenso poema; Eneas, que está narrándole sus pe p e r ip e c ia s a D ido id o , r e i n a d e C a r ta g o , h a b la d e la t o r m e n t a q u e se desató sobre él y sus compañeros troyanos cuando navegaban hacia occide nte d esde la isl islaa de Creta. po p o s tq u a m a l tu m t e n u ê r e r a te s n e c iam ia m a m p liu li u s ü lla ll a e ap pä ren t terrae, terrae, caelum caelum un dique et und ique pontus, tum mihi caerul caeruleus eus su prä cap ut adstit adstitit it imber noctem hiemem que ferens, et inhorruit unda tenebr tenebris is.. continuo ventï volvunt mare magnaque magn aque surgunt aequ ora, dispersi dispersi iactäm ur gu rgite vast vastó; involver nvolveree diem nimbï et nox üm ida caelum abstuli abstulit, t, ingem inan t abrup tïs tïs n übibu s ignes ignes.. excutimur cursü et caecis errämus in undis. ipse* pse* diem noctem que ne ga t discerne re cael caelo nec m eminisse eminisse viae viae med iä Palinürus* Palinürus* in undä. tres adeö incertös caecä calígine söles erräm us pelago, totidem totidem sine sine sidere nocte noctes. s. quä rtö terra die die prim um se attoll attollere ere tandem visa, visa, aperire procul montes mo ntes ac volvere volve re fümum füm um..
* Estas Estas dos palabras palabras forman form an un grupo gru po nominal. no minal.
5
10
15
altum alta mar tenuêre = tenuërunt: tenëre ocupar, alcanzar rates: ratis embarcación, nave amplius más caeruleus oscuro, negruzco adstitit: adstäre detenerse imber nube noctem: nox noche, oscuridad de la noche hiemem: hiems tempestad inhorruit inhorruit:: inhorrescere erizarse, encresparse 5 continuó al instante, inmediatamente volvunt: volvere (v. 5) revolver dispersi: dispergere dispersar gurgite: gurges torbellino
involvere = involverunt: involvere envolver, ocultar umida: umidus húmedo, lluvioso ingeminant: ingeminare sucederse, multiplicarse
abruptis: abrumpere desganar, rasgar ignes: ignis relámpago, rayo excutimur: excutere sacudir, desviar caecis: caecus (v. 9) tenebroso, invisible
10 negat = negat sé posse discernere distinguir Palinürus Palinuro (el timonel de los troyanos) tres adeö hasta tres, lo cierto es que durante tres caecä: caecus (v. 12) sombrío, sombrío, impenetrable impenetrable calígine: cäligö oscuridad soles: sol día pelagö: pelagus mar ma r totidem otras tantas po r primera prim era vez prlmum por se attollere levantarse, levantarse, surgir s urgir po nerr al a l descubierto 15 aperire pone volvere (v. 15) emitir formando form ando ondas ondas
A 1 ¿Dónde ¿Dó nde estaban estaba n las las naves cuand cua ndoo se de desen sencad cad en enóó la tempestad? 2 ¿T en ían la tierra al alcance alcance de la vist vista? a? ¿Por qué cosa cosass estaban rodeados? 3 ¿Cuál fue la p rim era er a señal de lo lo que se avecinaba? avecinaba? ¿Dónde estaba situada? situada? ¿Qu é trajo consigo? consigo? 4 ¿Q ué hicieron hicie ron los los vientos con el m a r (v. 5)? 5)? ¿Qué les les oc urrió urr ió a los troyanos? 5 ¿Q ¿Qué ué cau saro n las las nub es (v (v. 7)? ¿Q ¿Qué ué otro detalle ap u n ta Vir gili gilioo sobre la to rm en ta en el verso 8? 6 ¿Qué les les oc ocurrió urrió a con tinuación a los troyanos? troyanos? 7 ¿Qué dice dice Pa linuro que no pue de ha cer ce r (v. 10) 10)? ¿Q ué otra difi difi cultad se añade a ésa? 8 ¿D uran te cuá nto tiem tiem po andu vieron errante s los troyanos? royanos? ¿Qué ¿Q ué ocu o cu rría tam bién d u ra n te las las «noctés «noctés»» (v. (v. 13)? 3)? 9 ¿Cu ándo divisaron divisaron po r fin tierra? tierra? 10 Seña la los tres m om en entos tos sucesiv sucesivos os en los los qu e los los troy troyano ano s van obten iendo un a vista vista cada vez vez más detallada de la tierra tierra firme firme en los versos 14-15. (continúa)
Barcos del m osaico de Low Ham
Bl
2 3
4 5
¿Qué idea se quiere hace r resaltar con más fuerza en los versos versos 1-2? ¿En qué m edida se relaciona relaciona con la tem tem pes tad q ue viene a continuación? ¿Q ué sugiere Virgi Virgili lioo en el el verso 4 en cuan to a la ap aparien arien cia qu quee pr p r e s e n t a el m a r? Coteja Co teja las tres tres tradu ccion es siguientes siguientes de «co ntinuó ve venti nti vol vol vunt mare magnaque surgunt aequora» (vv. 5-6) que pertene cen a un escritor del s. XV, a un especialista del siglo XX y a un po p o e t a d e e s te m ism is m o siglo: sig lo: a) «Luego lo los vientos vientos mov ieron la la m ar e grand es levan taron ondas.» (D. Enrique de Villena, 1384-1434) b) « I n m e d i a ta m e n te los v ien ie n tos to s r e v u e lv e n el m a r y se le v a n ta n grandes olas.» (Dulce Estefanía, 1968) c) «Lo rev uelv en los los vientos en oleadas...» oleadas...» (A. Espinosa Pólit, 1961) ¿Cuál de ellas ellas recoge con más acierto el sentimiento d e las las pala br b r a s d e V irgi ir gilio lio?? ¿ C u á l o f re c e u n a d e s c r ipc ip c ión ió n m á s viva? ¿Q ué tra ta de de destac stacar ar «ipse «ipse»» (v. 10 10)? C om pa ra las las tradu ccione ccio ness siguien tes de los los versos 12-13 12-13:: a) «Así «Así ando andovim vimos os tres días días p o r la ciega ob obscu scu ridat syn certi ce rti dumbre errabundos por aquel piélago, en los quales el sol no n paresció nin en sus noche s las las est estrel rellas las fue ron ro n vist vistas as.» .» (D. Enrique de Villena) b) « A n d u v im o s e r r a n t e s d u r a n t e tre tr e s d ías ía s p e lig li g ros ro s o s a c a u s a de la som bría osc uridad y otras tantas noches sin sin estrel estrellas las.» .» (D. Estefanía) c) «¡Tres días y tres noch es p o r el piélago sin sin ver un astro, astro, en c egu eda d completa!» completa!» (Espinosa Pólit)
Gramática 1 En la la Escena 39 te enc on traste oraciones oraciones en las las qu e u na frase de no m bre y adjeti adjetivo vo se halla halla situada den tro de otra: otra:
lchra puella rneös. constitit constitit ante oculös pu lchra Una hermosa muchacha se detuvo ante mis ojos. 2
En la la Escena 42 te has en enco co ntrad o oraciones oraciones com o ésta, ésta, en la que dos frases compuestas de nombre y adjetivo están mutuamente entrelazadas: dura tamen mollí saxa cavantur agua. No N o obstante obstante las duras du ras rocas rocas son horadadas horada das por el agu a guaa blanda.
Otros ejemplos: 1 parva necat morsú spatiosum vípera taurum. (Ovidio) agrös. 2 fñ g i d u s ingentes irrigat imber agrös. morsü: morsus mordedura, picadura spatiosum: spatiosus enorme, corpulento vípera víbora frigidus fresco, fresc o, frío fr ío irrigat: irrigare regar
3 C om para el entrelazad o de fra frases ses de nom bre y adjet adjetivo ivo de dell pá p á r r a f o 2 c o n el e n c a d e n a m i e n to d e v e rso rs o s r im a d o s e n este es te e je m plo p lo c a s tell te llaa n o : «Para m í los amores acabaron: To do en el m undo para mí acabó:-i Los lazos que a la tierra me ligaron El ciel cieloo p ara ar a s iem pre desató.»
A B A B
los adjetivos adjetivos de cad a un o ddee los los ejemplos siguientes siguientes y di a 4 Señala los qué n om bre describ describen: en: 1 impiaque aeternam tim ue run t saecul saeculaa noctem. noctem. (Virgilio) Y las malvadas generaciones temieron una noche eterna. 2 m olliaque olliaque imm ïtës ïtës fixit fixit in 5ra m an anüs üs (Propercio) Yfijó sus crueles manos en su blanda cara.
5 T ra d uc e los ejemplos siguientes: siguientes: 1 Los poetas poetas y la pobreza pobreza.. M aeonides nülläs nülläs ipse relïqu it opes. opes. (Ovidio) 2 Epitafio de un poeta escrito por él mismo. hïc hïc iacet iacet im im mïtï côn süm ptus m orte Tibullus. Tibullus. (Tibulo) 3 Ovidio felicita felic ita a Cupido por po r su próximo triunfo. triunfo. haec tibi magnificus pompa triumphus erit. (Ovidio) Hom ero (uno de los los grandes grande s poetas giiegos) giiego s) Maeonides = Homero
Ejercicios 1
Ob serva de nuevo que a m en ud o existen existen diver diversas sas m ane ras de tra du cir algun as p alabras latinas latinas y qu e debes d ebes escoger en cad a caso caso la la traducción más adec uad a al contexto. contexto. Por ejemplo, el vocabulario que hay al final del libro ofrece los siguientes significados de «ëmittô», «peto» y «refero»: ëmittô — enviar env iar fuer fu eraa , hacer salir, arrojar, ec echar har pe p e t o — dirigirse a, atacar, buscar, pedir refero — traer de vuelta, llevar, decir, relatar, remitir Traduce las oraciones siguientes utilizando los significados de «ëmittô», «petó» y «refero» más acordes con el contexto: 1 d u x trîgin tâ equ equitës itës ëmïsit. ëmïsit. 2 du o latrônës, latrônës, füstibus füstibus armâ tï, tï, senem petiverun petiverun t.
3 4 5 6 7
nü ntius tötam rem rettuli rettulit. t. nautae, tempestate tempestate perterriti, perterriti, po rtum petebant. subito subito mïlitës mïlitës hastäs em ittere ittere co coep epëru ëru nt. m erc ätor nihil ex Äfricä rettulit. rettulit. captïvus, gen genibus ibus ducis ducis ha haerën erën s, liberta tem petïvi petïvit. t.
2 Co m pleta estas estas oraciones oraciones con la palab ra correc ta y tradúcelas: tradúcelas: 1 corpora milit militum um m ortuörum c rä s .............. (sepeliëtur, sepelientur) 2 nô nôlït lïtee timë re, cîvë îvës! ä vestrïs vestrïs e q u itib iti b u s .............. (dëfendëris, dëfendëminï) 3 sï custôdës më cëperint, ego sine sine d u b io .............. (interficiar, interficiemur) 4 fäbula notis notissi sima ma in th e ä trö .............. (agëtur, agentur) 5 diff diffic icil ilee erit tibi tibi nävigäre; na nam m ventis et te m p e stä tib u s ............. 6
(impediëris, impediemini) nisi nisi fortiter pugnäb imu s, ab h o stib u s .............. (vincar,
vincëmur) las parejas parejas de oraciones siguient siguientes es la la ora 3 T rad uc e de cada u na de las ción «a», luego conviértela en una sustantiva de infinitivo com ple p le ta n d o la o r a c ió n «b», y tra tr a d u c e d e n u e v o . Por ejemplo:
a) eq uï hod ië exerce ntur. b) a u d io e q u ... .. . h o d ië e x e rc.. rc .... Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a) equ ï hod ië exe rcentur. Hoy Ho y son entrenados los los caball caballos. os. b) a u d iö e q u ó s h o d ië e x e r c ë r ï. Oigo decir que hoy son entrenados los caballos. En las oraciones 1-3 es preciso utilizar el presente de infinitivo pasiv pa sivo. o. E jem je m p lo s d e c ó m o se f o r m a e s te infi in finn itiv it ivoo se e n c u e n tr a n en el pá rraf o 6 de la pág. 19 1955. la lb
pa tronu s ä clienti clientibus bus cotïd cotïdië ië salütätur. salütätur. sci scio pa tron. tro n... .. â clientibus cotïdië cotïdië salüt... salüt... . (continúa)
2a dua e puellae puellae in hoc carcere carcere retinen retinen tur. 2b cen turio p uta t du... puell.. puell.... in hoc carcere retin... retin... . 3a vil villa nova pro pe m on tem aedificatur aedificatur.. 3b agricola agr icola d ïc it .... .................. .......... .......... .......pro .pr o p e m o n te m ................ En las oraciones 4-6 hay que utilizar el infinitivo futuro activo. Ejemplos de cómo se forma este infinitivo se encuentran en el pá p á r r a f o 9 d e la p á g . 19 195. 5. T e n e n c u e n t a q u e la p r i m e r a p a r t e d e este infinitivo (p. ej. «parätürus» en «paraturus esse») concuerda con el el nom bre o pron om bre sujet sujeto. o. P or ejemplo:
a) pu ella ad nos scríb scríbet et.. b) s p ë r ô p u e ll.. ll .... a d n o s s c r ip .......................
Realizado todo el proceso, el res ultad o es el el siguiente: siguiente: a) pu ella ad nos scribet. scribet. La L a muchacha much acha nos escr escrib ibirá irá.. b) scio p u e lla ll a m a d n o s s c r ïp t ü r a m esse. ess e. Sé que la muchacha nos escribirá. 4a gladiator cras cras pug näb it. 4b existi existimó mó gladiät. gladiät... .. eräs p u g n a ....................... 5a no strí milites milites vincent. 5b du x cré dit nostr... nos tr... mil.. mil.... vic....................... 6a discipuli discipuli eräs eräs recitäbu nt. 6b rh ê to r po pollicetur llicetur ............ .... e r ä s ............................
Cuadro cronológico Este cuadro sitúa cronológicamente a los cinco poetas traduci dos en esta Escena, Escena, así como algunos h echos de la Histo ria de Roma. a. C. 90 80 W
■-tí
öS 55-54 49-45 44 44-31 44-31
Expedic Expe dicione ioness de César a Britania Britania Guerra civil entre entre César y Pompeyo Pompeyo Asesinato de Julio Juli o César César Guerra civil entre Octavio (“ ( “August Aug usto” o”)) y Marco Marco Antonio Antoni o
27
Augusto, primer emperador emperador
p, po, á
70 £
00 HH
P4^ O
60 ¡-h
50 Ω
O fd
40
to G p O
O
>
30 y
f u
20
n
10 d. C.
oo F
10
>n
nP ôw
' ¡» go ao 43
20 30 S
►tí ►tí
40 w
Claudio invade Britania :
64 69
Gran ince incendi ndioo de Roma Roma Año de los cuatro cuatro emperadores
79 81
Erupción del Vesubio Vesubio — Domiciano, emperador
96
Asesinato Asesinato de Domiciano
110-112 Plinio Plini o en Bitinia c. 110-112
ΦO p g r> Ω
50 2 60 O 70 80
an
90 100
no y
Lista de control del vocabulario adloquor, adloquï, adlocütus sum — dirigir la palabra a, hablar a caecus, caecus, caeca, caeca, caecum - (1) ciego (2) invisible, oculto genü, genüs — rodilla longe — lejos, a larga distancia, a lo lejos lügeô, lügêre, lügêre, lüxí - lamentarse, deplorar, estar de luto m em ini, meminisse meminisse — recordar mollis mollis,, molle - blando, suave nec (o neque) —y —y no, ni nec... nec — ni... ni quícumque, quaecumqu e — cualquiera que quodcumque — cualquier cosa que reperiô, reperïre, reperïre, repperî, repertus - encontrar, hallar sepelio, sepelio, sepelïre, sepel sepelïv ïvï, ï, sepu ltus - sepultar sïdus, sïderis — estrella, astro Di el significado de: caecitas, mollire, repertor, sepulcrum
E scena scena 43
univira
m atrona atrona Ephes E phesiia De la historia que vas a leer a continuación han aparecido por todo el m un do diferentes version versiones. es. Su prim era apa rición rición e n latín latín se se pr p r o d u c e e n las fáb fá b u las la s d e F e d r o , p e r o f u e e n la E d a d M e d ia c u a n d o conoció conoció un a e xtrao rdina ria difusión. difusión. Existen Existen diferentes versiones versiones en latín, italiano, inglés, francés, alemán, ruso, chino y hebreo; incluso en 1946 fue llevada llevada a los escenarios p o r C hristop hr istop he r Fry Fry con el título título d e A Phoenix Pho enix Too Too Frequent. La versión aquí presentada sigue muy de cerca la que se ofrece en la novela E l Satirico uyoo autor fue proba Satiricon, n, c uy ble b le m e n te G ay ayoo P e tro tr o n io A r b itr it r o , el fam fa m o s o « a rb ite it e r e leg le g a n tia ti a e » (es decir, decir, «aseso «asesorr de modas y bu en gust gusto») del em pe rad or N erón , quien le ordenó finalmente que se suicidara el 66 d.C.
Fachadas de dos tumbas romanas
mätröna quaedam, quae Ephesï habitäbat, ita nöta erat propter pu p u d ic itia it ia m u t a b o m n ib u s f ë m inïs in ïs illïus illï us loc lo c î l a u d â r ë t u r . h a e c e rgo rg o , marïtô mortuö, tantö dolöre affecta est ut sine eö vïvere nöllet; nön m odo fünu fü nu s eius, eius, u t m ös erat, pa pass ssïïs crïnibus crïnibus e t vest vestee sci scissä ssä prôse cüta est est, sed etiam etiam serví servíss im perä vit u t ipsa in sepu lcrö eöde m ü n ä cum 5 corpore marîtï clauderetur, ibi corpus eius custodire ac flëre tötäs noctës diësque coepit; neque cibum neque vinum accipere volebat; pre p recc e s p a r e n t u m , p r o p i n q u o r u m , e tia ti a m m a g is tr ä tu u m , r e p u d iä v it; it ; constituerat enim mortem inediä iuxtä corpus marîtï obïre. quïntum iam diem mätröna sine cibö agêbat, cîvibus affirman- 10 tibu buss eam v êrum pudicit pudicitiae iae amörisque exem plum om nibus uxöri uxöribus pra p raee s titi ti tiss s e . interim legatus provinciae tres latrones iussit crucibus affïgï pr p r o p e illu il ludd s e p u lc r u m u b i m ä t r ö n a lü g ë b a t. p r o x i m ä e rgö rg ö n o c te, te , miles quídam, ad cruces custödiendäs êlêctus, në corpora ad sepul- 15 türam ä propinquis latrönum detraherentur, lümine inter sepulcra cönspectö cönspectö et gem itü itü lügentis audïtô, audïtô, statim statim co nten dit ad cognoscen du m quid ibi ibi fieret fieret,, s epu lcrum ingressus ingressus,, vlsäque vlsäque m ätrö nä p ulcherriulcherrimä, attonitus constitit; deinde, cum corpus marîtï vidisset lacrimäsque m ätrön ae, intellëxi intellëxitt eam dësïderium m or tuï n ö n posse posse patï; patï; 20 ad sep ulcrum igitur igitur cënulam suam attul attulit it,, co epitque epitque ho rtârï lügenlügentem në in dolöre inânï persevërâret; omnibus enim mortalibus tanEphesï: Ephesus Efeso Efeso (ciudad de Asia Meno r) ta n ita tan pudicitiam: pudicitia castidad, pudor, virtud fünus fun fu n e ra l, cortejo cortejo fúne fú nebr bree passïs: passus suelto, despeinado prôsecüta est: prosequi seguir, acompañar parie nte propinquorum: propinquus pariente repudiävit: repudiare rechazar inediä: inedia hambre, hambre, inanición, inanic ión, fa lta lt a de alimentación alimentación crucibus: crux cruz crucificar, r, clavar c lavar en una un a cruz crucibus affïgï: cruce affïgere crucifica sepultüram: sepultüram: sepultüra sepultura lümine: lümen luz dësïderium nostalgia, añoranza cënulam: cënula cena cena pequeña, cena cena fru ga l
dem p er eu n d u m esse esse,, ‘qu id tibi tibi pr o d e rit’ inq uit ‘s ‘si ined ia perieris, sï te vivam vivam sepeliveris sepeliveris?’ ?’ et cibum v ïnu m qu e m ätrö na e o btulit, btulit, qua e, 25 ined iä pa en e confect confecta, a, tan tan de m passa est sup era ri pertinaciam suam, at miles, qui matronam esse pulcherrimam prius animadverte rat, in sepulcrö multäs höräs manebat, et eisdem blanditiis pudici tiam eius eius ag gred i coepit, coepit, quibus eam an teä incitäverat incitäverat ut cibum acci acci pe p e r e t . m u l ta d ë p u lc h i r i t ü d in e e ius iu s lo c ü tu s e st, st , m u lta lt a d e a m ö r e suö. su ö. 30 po strem o miles miles m ätrö na e pers uä sit u t illam illam noc noctem tem ibi ibi in sep ulcrö sëcum iacëret. quid... pröderit? ¿de ¿de qué te va a servir?, se rvir?, ¿qué te aprove apr ovecha chará? rá? ' passa est: patï permitir, consent consentir ir
pertinaciam: pertinacia obstinación, obstinación, firm eza aggredí atacar, lanzarse al asalto de
II mediä autem nocte, cum miles et femina in sepulcrö ünä iacërent, pa p a r e n t e s ü n ïu s l a tr o n u m c r u c ib u s a f f ix o r u m , u b i v i d e r u n t n e m in e m cruces custodire, corpus clam dë cruce detractum ad rite sepelien-
po p o s trïd tr ïd ië m ä n e m ïles, ïle s, ë s e p u lc ro ë g re s s u s , u b i v ïdit ïd it ü n a m sine sin e 5 corpore crucem esse, supplicium ultimum sibi verëbâtur. mätrönae quid accidisset accidisset exp exposuit; osuit; neg avit së së iüdicis iüdicis sen tentia m exsp ectätü rum esse; potius së ipsum neglegentiam suam pünitürum esse, ‘trade mihi pu gio ne m ’ inqu it ‘ut ‘ut ego hïc hïc in m arïtï tu ï sepulcrö m oriar atque sepeliar.’ sepeliar.’ m atro na tam en, quae nö n m inus misericors misericors quam pudica 10 erat, erat, ‘në ‘në illud illud dei sinan t’ inquit ‘ut ‘ut eod em tem po re c orpo ra d uö rum mihi carissimorum hominum spectem, mälö mortuum impendere quam qu am vïvum oc cide re’, re’, quibu s verbis verbis dict dictis is,, im pe rav it u t ex arca cor pu p u s m a r i ti s u i to l le r ë t u r a tq u e illi q u a e v a c a b a t c r u c i a f f ïg e r ë tu r . ita it a que miles miles cönsi cönsili liöö prü de dentissim ntissim ae m ätrö na e libe nte r üsus est est, et pos pos-- 15 trïdi trïdiëë po pulus m lräbä tur quö m odö m ortuus in crucem asce ascend ndiisset sset.. rite como es debido neglegentiam: neglegentia negligencia, descuido minus menos misericors compasivo pudica: pudica: pudicus pud icus honesto, virtuoso në illud dei sinant! ¡No lo permitan los dioses! impendere gastar, emplear, hacer uso de arcä: arca ataúd vacabat: vacare estar vacío
1 ¿Q ué sucedió a m edia noch e en el ex terior de la la tumb a? 2 ¿Qué vio el soldado a la m añ an a siguiente cua nd o sali salióó de la la sepultura? ¿Qué temía que le fue ra a pasar? ¿Q ué dijo dijo qu e iba iba a hacer pa ra no tene r que afron tar esa esa suerte? suerte? 3 ¿Qu é le pidió a la m uje r que hicier hiciera? a? ¿Cuáles er a n sus sus inten ciones? 4 ¿Qué motivo motivo le ofreció ofreció la m ujer pa ra op on erse ené rgicam ente a la pre tensión del soldado? soldado? 5 ¿A qu quiéne iéne s se refiere ref iere ella ella con las las pa palabra labra s «m ortuu or tuu m » y «vlvum» «vlvum» de las líneas 12-13? 6 ¿Q ¿Qué ué le or de nó al al soldado la mu jer? 7 ¿Qu é es es lo qu e causaba extrañ eza en las las gen tes al al día siguiente? siguiente? 8 ¿Est ¿Estás ás de ac ue rdo con la la decisión decisión de la la m ujer? 9 ¿Por qu é crees crees que este cu en ento to ha sido sido tan tan célebre y se ha vuelto vuelto sobre él tantas veces a lo largo de la historia?
Escena 43
Gramática 1
O bserv a ate nta m en te los ejem plos siguientes: siguientes: legatus egatus provincia provinciam m tam b ene regeb at ut ab omnibus diligeretur. El legado gobernaba la provincia tan bien, que era querido por todos. nesciebamus utrum â sociïs nostris adiuvârëmur a n impedï-
rëmur. No sabí sabíam amos os si éram éramos os ayudados ayudados u obsta obstacu culiz lizad ados os por po r nuestro nuestross com compa pañe ñero ros. s.
Las formas verbales que aparecen en trazo grueso están en preté pr eté rito imperfecto de subjuntivo pasivo. Otros ejemplos: 1 intell intellegere egere nön po teram qu ârë fëminae lïberïque ïberïque in opp idö relinquerentur. 2 tam ignävus ignävus era t coquus ut â cëterïs cëterïs serv servíís co ntem ne rëtur. 3 ferociter resistëbâmus resistëbâmus në â barbarîs sup erâ rëm ur.
2 Compara las formas activas y pasivas del pretérito imperfecto de subjuntivo de «portö»: prêt. imp. de subj. act. p o r t ä r e m po p o r tâ r ë s p o r t a r e t po p o r t a r e m u s po p o r t a r e tis ti s p o r t a r e n t
prêt. imp. de subj. pas. p o r t ä r e r p o r tâ r ë r is p o r t â r ë t u r p o r t a r e m u r p o rtâ r ë m in ï p o r t ä r e n t u r
Los imperfectos de subjuntivo pasivos de «doceö», «trahö>: «audiö» se encuentran en la pág. 193.
3 Observa ate ntam en te estos estos ejemplos ejemplos:: tantus tantus e rat fragor ut omnës nautae vererentur. Era tan grande el estruendo que todos los marineros tenían miedo. iüdex më rogävit rogävi t num mentirer. E l jue ju e z me preguntó preg untó si yo mentía. mentía. Las palabras que aparecen en negrita son formas del pretérito imperfecto de subjuntivo de verbos deponentes. Otros ejemplos: 1 cum ëg red erë m ur, amïcus amïcus m eus subito subito consti constiti tit. t. 2 po ntifex civi civibus bus imp erävit ut deös imm ortâlës ortâlës prec are ntu r. Los pretéritos imperfectos de subjuntivo de los verbos deponen tes «cönor», «vereor», etc. se encuentran en la pág. 198.
Türia El cerem onial fun erario de los los nobles roman os solí solía incluir un a «laudätiö» o discurso encomiástico en honor del fallecido, que podía ser luego inscrit inscritoo e n la prop ia tum ba. Los pasajes pasajes que vienen a c onti nuación están basados en uno de esos discursos, que se ha conser vado (de form form a incomplet incompleta) a) en los fragme ntos de un a lápida lápida fun era ria. No sabemos quién fue el orador, pero le hemos dado en esta Escena el no m bre de V espilón y a su su esposa (a qu ien se dedica la ins cripción) el de Turia. Como suele suceder en este tipo de discursos, el marido se dirige dirige a la la difun ta llam llam ándo la simpleme nte «tú», «tú», como si sus «manes» (el espíritu de la fallecida) pudieran escuchar el dis curso o leerlo leerlo e n la inscripci inscripción. ón.
I Vespilón Vespilón y Tu ria vivieron vivieron en u n a épo ca de gra n violenc violencia ia,, en la que se estaba derrumbando en Roma el sistema político de la Repú blic b licaa e I tali ta liaa se ve veía ía d e s g a r r a d a c o n v iole io lenn c ia p o r u n a seri se riee d e g u e rras civiles. La «laudätiö» de Vespilón en honor de Turia hace mención a tres incidentes distintos que reflejan la violencia de ese pe p e r ío d o . El p r im e r o se p r o d u j o e n v ísp ís p e r a s d e la b o d a d e T u r i a y Vespilón: orba repente facta es ante nüptiärum diem, utröque parente in rüsticä ticä sölitüdine sölitüdine oc occï cïssïs. ïs. p e r të max imë (quo d ego in M acedo niam ab ie ram) mors parentum nön inulta mänsit. tü officium tuum tantä dfligentiä et tantä pietäte ëgistï, efflägitandö et investigando et ulcïs5 cend ö, u t ego ipse, sï adfuissem, nö n am plius efficere efficere potuissem. potuissem. orba huérfana luga r solitario solitario sölitüdine: sölitüdö lugar pietäte: pietäs piedad, pied ad, afecto afecto
efflägitandö pidiend pid iendoo (justicia) invest inv estiga igand ndo: o: in ve stigä re investigar ulciscendo: ulciscen do: ulcisci vengar
En el 49 a.C. estalló la guerra civil entre César y Pompeyo el G rande. Vespilón Vespilón tuvo tuvo que h u ir p ara salvar salvar la vida; vida; aho ra describe describe la ayu da recibida recibida de su esposa esposa Turia:
mihi fugienti fugienti tü m áximo auxi auxilio lio fui fuist stii; om ne au rum ru m margailtaque ma rgailtaque corpori co rpori tuö detracta tradidisti quae ferrem rnëcum; callide deceptis inimicis nostns, m ihi absenti ser servos vos et pecüniam et alia alia bo na subind e praebuist praebuisti. i. margarita: margaritum perla detracta: detrahere arrancar
callide hábilmente, sagazmente subinde sin interrupción, con frecuencia
tanta erat virtüs virtüs tua ut më d efen der e assidu ë con areris, (lin. 13-14)
En el año 43 a.C. se desencadenaba de nuevo la guerra civil y Vespilón seguía corriendo un gran peligro; su nombre apareció en una relación de enemigos públicos y se ofreció una recompensa a quien lo matara. Vespilón evidentemente se dispuso de nuevo a emprender una huida audaz, pero Turia lo persuadió para que hiciese otra cosa. ubi amici nostrl më ad imminentia pericula vitanda excitabant, tuö 10 cönsiliö servatus sum. tü enim më audäciä meä efferri nön passa es, sed latebras tütäs parävistl; më inter cameram et tëctum cubiculi cëlâtum ab exitiö servävistl. tanta erat virtüs tua ut më dëfendere assiduë assiduë cönäreris, cönäreris, n ön sine sine m agnö periculo periculo tuö. efferri: efferre llevarse
cameram: camera techo, techo abovedado
Una vez pasadas las guerras civiles, Vespilón y Turia pudieron p o r f in d is f r u ta r d e la p a z y d e la p r o s p e r i d a d . P e r o ex exis isti tióó e n la vid vi d a pr p r iv a d a d e a m b o s alg al g o q u e les le s c a u s ó u n a g r a n d e s d ich ic h a . pä p ä c ä tö o r b e t e r r ä r u m , r e s t i t ü t ä r e p ú b lic li c a , ta n d e m c o n tig ti g it n ô b ïs u t temporibus quiëtïs fruerëmur. magis ac magis lïberôs optäbämus, quôs diü sors nôbïs invïderat. sï precibus nostrïs fortüna favisset, quid ultra cupïvissëmus? annïs tamen läbentibus, spës nostrae ëvâ5 nëscëbant. diffïdëns fêcunditâtï tuae et dolëns orbitäte mea, timëbâs në ego, tenendô të in matrimonio, spem habendï lïberôs dëpônerem atqu e ideô fierem ïnfëlïx ïnfëlïx;; d ivortium igitur p rop on ere ausa es es. dïxis dïxistï tï të vacuam domum nostram alicui fëminae fëcundiôrï träditüram 10 esse; të ipsam mihi dignam uxorem quaesïtüram, ac futürôs lïberôs p r o tuïs tu ïs h a b i t ü r a m esse. esse . quibu s verbxs audïtïs, audïtïs, adeö cönsili cönsiliöö tuô incënsus sum u t vix vix re d derer mihi, num mihi erat tanta cupiditas aut necessitas habendï lïberôs lïberôs,, u t pro pte reä fidem fallerem, m ütä rem certa dubiis dubiis?? sed quid 15 plüra? mânsistï ap ud më; n ön e nim cede re tibi tibi sine sine dëdeco re m eô et com m ünï dolöre dolöre poteram. poteram. päcätö: päcärc pacifica paci ficar r rëpüblicâ: rëspüblica la república (es (es decir, decir, el gobierno gobierno republicano, que A ugusto, ugu sto, el prim er emperador, emperador, pretendía haber restaurado) contigit nôbïs ut... tuvimos la suerte de..., nos tocó ere suerte... optäbämus: optare desear desear,, anhelar anhe lar sors hado, azar, destino invïderat: invidëre negar, impedir, impedir, quitar, priva pri var r ultra más cupïvissëmus hubiésemos deseado pa sarr läbentibus: lâbï pasa ëvânëscëbant: ëvânëscere desvanecerse, desaparecer fêcunditâtï: fe c u n d ita it a s fecu fe cund ndida idad, d, fert fe rtil ilid idad ad orbitäte: orbitas fa f a lta lt a (de hijos) dëpônerem: dëpônere renunciar a, abandonar
dîvortium divorcio fecundio fecu ndiori: ri: fecundus/«";«/)i/o fecundus/«";«/)i/o futürös: futürus/tówro pro como habitüram esse: habêre habê re considerar redderer redde rer mihi: mihi: sibi sibi reddï redd ï volver a su sano juicio juic io cupiditas deseo necessitäs necesidad proptereä por esa razón
fidem fallerem: fallerem: fidem fallere falt fa ltar ar a la palabra pal abra de uno un o dudoso dufîîïs: dufîîïs: dubius dub ius incierto, quid plüra? ¿para qué decir más? dëdecore: dëdecus deshonra, ignomin igno minia ia commünï: commünis común
I I I Vespilón alaba a Turia por ser fiel, sumisa y cariñosa; dice que realizaba concienzudamente las labores relativas al arte de hilar y tejer (dos (dos tareas tradicionales tradicionales d e las las mujeres rom ana s), y que e ra ele gante sin ser ostentosa, y religiosa sin caer en la superstición. Final mente nos narra la muerte de Turia y su propia aflicción:
contigit contigit nôbïs ut ad an nu m XXXXI sine sine üllä üllä discordiä discordiä m ätrimön ium nostrum pe rdü ce rêtur. iüstiu üstiuss era t mihi, mihi, ut ma iöri annïs, annïs, priori mor tem obîre. tü tamen praecucurristi; mihi dolorem dësïderiumque lëgâv lëgâvis istî tî.. aliqu an ando do desp ero ; sed exem plö tuó doc tus, dolo ri resistere resistere cönor. fortün a mihi nö n om nia ëripuit; ëripuit; adh üc enim est mihi mem o- 5 ria tuL tuL optö ut dï mânës të quiëtam quiëtam iacër iacëree pa tiantu r atque atque tuean tur. perduceretur: perdücere continuar jus to iüstius erat hubiera sido más justo praecucurristi: praecurrere correr delante, preceder dï mänes los dioses manes, los espíritus de los muertos tueantur: tuerï proteger proteger
Gramática 1
En la Escena 41 te te en co ntra ste el el ge run dio prece dido de «ad» «ad» (con el significado de «para» / «a» + infinitivo) en oraciones como ésta: ego et fräter meus ad certandum missï sumus. M i hermano y yo fuim fu imoo s enviados enviado s a compet competir. ir. En ejemplos de este este tipo tipo el geru nd io está en acusat acusativ ivoo po rq ue va pr p r e c e d id o d e la p r e p o s ic ió n «a «ad» d»..
2 En la la Escena 43 te has en co ntrad o el el genitivo y el ablativo del ge run dio e n oraciones como como ésta éstas: s: genitivo: nülla spes habendi liberos iam manet. Ya no queda ninguna esperanza de tener hijos.
in omnibus âthlëtï âthlëtïss ingëns cu pido vincendi inest. Hay Ha y en todo todoss los los atletas u n inmenso dese deseoo de vencer. vencer. cognovit vit quid acci accidiss disset et.. ablativo: investigando, T ü ria cogno Investi Inv estiga gand ndo, o, T uria ur ia descubrió descubrió qué había sucedi sucedido. do. nüntius, celerrime currendö, Rómam prïma lüce per venit. El mensajero, corriendo rápidamente, llegó a Roma al amanecer. La declinaci declinación ón del ge run dio se enc ue ntra en la pág. pág. 195.
3 A quí tienes tienes otros otros ejemp los de ge run dio en acusati acusativo, vo, genitivo genitivo y ablativo: 1 cónsul ós ad res po nd en du m ap eru it; nihil nihil tam en dïcere dïcere po p o te r a t. 2 optimam occas occasio ionem nem effugiend i nun c habemus. 3 ad ben e vivendum, necesse necesse est m agnas opes opes possidere. possidere. 4 can tand o et saltando, saltando, puellae hospites hospites dëlectâvërunt. 5 po ëtae nihil dë arte näv igand l sciunt sciunt.. 6 et Agricola et mïlit mïlitës ës m ag na m gloriam ade pti sunt, ill ille im pe rando, h l pärendö. pärendö.
Ejercicios I
Em pareja cada palabra de la prim era colum na con la que tenga u n signi signifi ficado cado parecido e n la segunda. a e d ific a r e
e x s tr u e r e
a e d if ic ä r e epistula f e s tin a r e fidus ig itu r metus n i h i l o m in in u s o c c id e re po p o e n a rürsus sermö uxor
erg o supplicium a u te m colloquium in te r f ic e r e litterae e x s tr u e r e ite r u m c o n te n d e re coniünx timor f id ë l is
2 C om pleta esta estass oraciones con la palab ra más ade cu ada de las las que que se te ofrecen y tradúcelas: erit, reperiëmus, necabunt, gaudebit, poteritis, dabit 1 2 3 4 5
sï mêcum dom um revene reveneri ris, s, fräter m e u s ............... sï diligenter diligenter quaesiveri quaesiverimus, mus, equ um amissum amissum m o x ............... si m ea fili filiaa huic senï nüp serit, sem per m ise rri m a ............... milit milites es sï urb em o pp ug näv erint, multös cïv ës ............... sï pa trön us me us të të ad cënam invït invïtâveri âverit, t, vïnum o ptimu m t i b i .............. 6 sï ad forum hod ië ierit eritiis, pom pam s p e c tä re ...............
3 Traduce al latín estas oraciones eligiendo sus palabras entre las dos posibilidades que se te ofrecen: 1 Éramos obstaculizados por la escasez de agua. inopiae aquae impediemur inopia aquä impediebamur 2 Temían que los salteadores volvieran al día siguiente. tim tim ëban t no n latrônï postri postridie die reve niren t tim tim ëbu nt në latrônës latrônës cotïd cotïdiië reveniëb ant 3 Al A l acercar acercarse se los enemigos, enemigos, escuché u n ruido sorprendente. sorprendente. hostib hostibus us ap pro pinq ua ntibus sonitum sonitum miros miros auditi hostës hostës app rop inqu an tës sonitü sonitüss m irum irum audivi audivi 4 Intentam Inten tamos os marchar marc har al amanecer. amanecer. pr p r l m a m lü c e m p rofi ro ficc isc is c i c ö n ä tu s eräm u s pr p r i m ä lüc lü c e p r o f ic isc is c im u r c ö n ä tl sum us 5 ¿Por Po r qué prometéis lo que no podéis podé is llevar lle var a cabo cabo ? cü r pollicëm pollicëm ur id qu od suscipere suscipere nö n vulti vultiss ubi pollicëminï pollicëminï is qu i efficere efficere nu sq ua m potestis potestis
Gramática 1
O bserva bse rva los los ejemplos ejem plos siguientes:
dïcô testem testem m entiri Digo que el testig testigoo miente.
quis cibum reliqu um cönsümpsisset cönsümpsisset.. rogävimus quis Preguntamos quién había consumido la comida restante.
dux nüntiävit so soci cios os nöbls nöbls m ox sub ve ventürö ntürö s esse esse.. El jefe anunció que los aliados vendrían en seguida en socorro nuestro.
Cada oración contiene: 1
Un verbo de lengua, de interrogación, etc., p. ej., «dicö», «rogävimus». 2 U na proposición subord inada sustantiva sustantiva de infini infiniti tivo vo o un a interroga tiva indirect indirecta. a. En estos ejemplos, como ves, el verbo principal (de «lengua», «inte rrogación», etc.) etc.) apa rece al comienzo de la oración. estos otros: otros: 2 C om pa ra los ejemp los del pá rraf o 1 con estos multös multös b arbaros dícimus in proeliö pro eliö cecidi cecidisse sse.. Decimo Decimoss que muchos bárba bárbaros ros han ha n muerto en la batalla. batalla. quid princeps princeps cupiat cupiat,, num quam scio. Nu N u n ca sé qué qu é dese deseaa el emperad emperador. or. haruspex deôs nôbïs favëre affirmavit. E l haruspice harusp ice declaró declaró que los los dios dioses es nos favor fav orecía ecían. n. En estos ejemplos el verbo de interrogación, lengua, entendi miento, etc. se encuentra en medio de la oración o al fi f i n a l de la misma. andoo la posición que oc ocup up an 3 Lee las siguientes oraciones, observ and los verbos de lengua, interrogación, etc.; luego tradúcelas. 1 2 3 4 5 6
nü ntiu s hostes in eö eöde dem m loco m an ëre dïci dïcit. t. qu ârë familiam familiam conv convocav ocaveri eris, s, om nïnô ignoro. togam tog am tuam vïdï scissa scissam m esse esse.. fabros opu s iam perfecisse perfecisse audivimus. audivimus. ubi rëx ex exerc erc itum suu m collo collocäv cävis isse set, t, inc ertu m erat. erat. ego vërô et gau deo et ga ud ëre m ë dïcô dïcô.. (Plinio) convocaveris: convocare convocar, reunir
Divorcio y segundas nupcias Los rom ano s creían que el pr im er divorc divorcio io acaeci acaecido do en Ro ma se pr p r o d u j o a l r e d e d o r d e l 2 3 0 a .C., .C ., c u a n d o el s e n a d o r S p u r io C a rvil rv ilio io se divorció de su esposa, aunque la amaba profundamente, porque no po p o d ía t e n e r hijo hi jos. s. La h istoria del divorcio divorcio de Carvili Carvilioo debió se r en pa rte, si no tod a ella, una ficción; éste no pudo tener lugar con seguridad en el 230 a.C., porque para esa época las leyes del divorcio tenían ya dos siglos de existencia. existencia. Pero Pe ro el motivo de divorcio de Carvilio Carvilio sí sí fue u n o ddee los los más corrientes; coincide con el que plantea Turia en la pág. 60. Se pr p r e s u m í a q u e u n o d e los f ine in e s p r im o r d ia le s d e l m a trim tr im o n io r o m a n o era el de tener hijos. Por eso, cuando un matrimonio acababa en divorcio, la falta de hijos era el motivo en la mayoría de los casos. Evidentemente existían muchos otros motivos por los que un ho m bre o una m ujer, o ambos a la ve vez, z, decidían decidían po ne r fi fin a su ma tri tri monio. También podían llevar al divorcio las continuas disputas o desavenencias entre los cónyuges, o la conducta censurable de alguno de ellos, bien por infidelidad o por trato brutal. También se llegaba al divorcio por razones políticas, como ocurrió sobre todo en el s. I a.C.; por ejemplo, un individuo ambicioso se podía divorciar de su esposa esposa pa ra volver volver a casar casarse se con u na m ujer que perteneciera a una familia más rica o más influyente. Si una mujer se había casado con el matrimonio «cum manü», no se podía divorciar, aunque sí el marido. Pero si se habían casado «sine m anü» , ambos, m arido y m ujer, tenían la facultad facultad de divorci divorciars arse. e. El único requisito exigido, desde el punto de vista legal, para po p o d e r s e d ivo iv o r c ia r e r a q u e m a r id o o m u j e r , o a m b o s a la ve vez, z, d e m o s traran que daban su matrimonio por concluido y que era su inten ción vivi vivirr sepa rado s en el fu tur o ; si u n o de los los cónyug cónyuges es se se au ausen sen tab a del domicilio y se iba a vivir a otra parte, no precisaba ya de ningún otro requisito para divorciarse legalmente. Pero marido y mujer po p o d í a n ta m b ié n c u m p lir li r c iert ie rtoo s trá tr á m ite it e s , d e h e c h o o p o r e scri sc rito to,, pa p a r a de deja jai; i; c o n s tan ta n c ia d e su p r e t e n s i ó n d e s e p a r a c ió n d e fin fi n itiv it ivaa . E n
Parte de la inscripción en la que se basa la historia de Vespiión y Turia.
los los prime ros años d e la historia de Ro m a el el m arido se po día divorciar divorciar de su m uje r diciéndole a ésta, ésta, e n presen p resen cia de test testigo igos, s, la la frase frase «tuäs «tuäs rês tibi agito» agito» («Coge tus cosas cosas y vete») vete») o pid ién do le qu e le devolviera las llaves de la casa. Pero ya en el siglo I a.C. estas curiosas costum bre b ress h a b ía n c a ído íd o e n d e s u s o ; e n vez d e eso, es o, c u a lq u ie r a d e los c ó n y u ges podía enviarle al otro una notificación de divorcio por escrito, o ambos hacían una declaración conjunta, bien oral y ante testigos o bie b ie n p o r e scri sc rito to,, c o m o p o d e m o s v e r e n e s te d o c u m e n to r e d a c ta d o en pa p a p i r o y h a lla ll a d o e n E g ipto ip to:: «Zois, hija de Heraclides, y Antipater, hijo de Zenón, acuer dan que se separan el uno del otro, dando por terminado el m atrimon io que co ntrajero n el año vigésimo vigésimo octa octavo vo de A ugusto César, y Zoi Zois recon oce qu e h a recibido recibido de A ntip ate r en m an o lo los objetos que se le habían entregado a éste como dote, a saber, vestidos por valor de 120 dracmas y un par de pendientes de
oro. De ahora en adelante la ley permite a Zois casarse con otro hombre y a Antipater con otra mujer sin que ninguno de ellos teng a que darle cuen tas al otro.» otro.» Resulta difícil averiguar la cantidad de divorcios que se produ cían cían e n Roma. En tre las las clas clases es ricas ricas parece h ab er conocido conocido su p u nto más alto en el s. I a.C. y se cree que descendió luego a lo largo del siglo siguiente. No sabemos nada del número de divorcios entre las clases pobres. Algunos escritores romanos hablan de que el divorcio era ra ro en los los prim prim eros tiempos d e R oma y corriente corriente en su época. época. Juvenal dice de una mujer que «desgasta el velo nupcial mientras revolotea revolotea de m arido en m arido logrand o pasar po r ocho de ell ellos en cinco cinco otoños». otoños». Pero re sulta imposibl imposiblee dec ir cuán to hay de v erd ad en la descripción de Juvenal y cuánto de exageración; ni sabemos tam po p o c o e l n ú m e r o d e m u je r e s así. C u a l q u ie r h o m b r e q u e p e n s a r a divorc divorcia iars rsee de su mu jer debía debía ten er pre sente que ten dría que devol devol ver toda la «dös» o parte de ella (es decir, el dinero y los objetos entregados por la familia de la novia al marido en el momento de casarse), como se cita en el documento de papiro anterior; esto hacía que algunos maridos se lo pensaran dos veces antes de seguir ade lante con el divorcio. Volverse a casar tras un divorcio era cosa corriente. «Se casan pa p a r a d ivo iv o rcia rc iars rsee ; se d ivo iv o r c ian ia n p a r a casa ca sars rsee » , d e c ía u n e s c r ito it o r r o m a no. Las Las segun das n upcias era n tam bién frecue ntes en caso caso de falle falleci ci m iento de a lgu no de los los cónyuges, sobre tod o si si el qu e sobrevivía sobrevivía era todavía todavía joven. Por ejemplo, ejemplo, u na m uch acha de doce años que se casara casara con un ho m bre m ayor podía encontrarse viuda viuda antes antes de cum pli p lirr v e in te a ñ o s; o b ien ie n , si u n a m u j e r m o r ía al d a r a luz lu z , u n h o m b r e po p o d ía v e r se v iud iu d o a u n o o d o s a ñ o s d e su m a trim tr im o n io y a lo m e jo r tenía poco más de veinte años. En estos casos, la idea de volverse a casar resultaba a menudo atrayente y razonable para el cónyuge vivo. No N o o b s ta n te , los r o m a n o s s e n tía tí a n u n r e s p e to e s p e c ial ia l p o r las mujeres que se casaban sólo una vez. Se las llamaba «ünivirae» y gozaban de ciertos privilegios religiosos. Durante mucho tiempo, fueron las únicas personas a las que se permitía rendir culto en el
templo de la diosa Pudicitia (castidad, pudor); y era una tradición roman a que la noche de bodas fuera un a «ünivi «ünivira ra»» la qu e desn udara a la la novia. novia. A lguna s m ujeres se sentían m uy orgullosas de seguir fiel fieles es a su marido muerto; y en muchas tumbas encontramos la descrip ción ción de la difun ta com o «ünivir «ünivira». a». El propósito de ser «ünivira» lo utilizan en ocasiones los escrito res res rom ano s en algunas narracione s o poemas. P or ejemplo, la mu jer de la historia de las págs. 52-55 se muestra tan decidida a seguir siendo siendo fiel fiel a su esposo m ue rto q ue se nieg a a co ntin ua r viviendo viviendo tras tras su muerte, hasta que un giro brusco en la narración la lleva a cam bia b iarr d e p a r e c e r . U n a id e a s im ila il a r co c o n s titu ti tuyy e el p u n t o d e a r r a n q u e de dell Libro IV del poema de Virgilio, la Eneida. En un momento anterior del poema, el príncipe troyano Eneas ha desembarcado en Africa y ha sido sido recibido recibido de m an era h ospitalaria ospitalaria po r Dido, reina reina de Cartago. Cartago. Enseguida surge entre ellos una fuerte atracción. Dido está profun dam ente im presionada po r la la narración narración de las las desventuras del del héroe (en la Escena 42, 42, p. 42, h ay un u n brevísimo brevísimo ex tracto d e esa narración). narración). Eneas, no obstante, se ve impulsado a obedecer las órdenes de los dioses que le imponen que busque una patria nueva en Italia, en tanto que Dido ha hecho un juramento de fidelidad a su marido muerto, comprometiéndose, como una romana «ünivira», a no vol verse a casar; por tanto, aunque se produce entre ellos una fugaz aventura am orosa, orosa, ésta ésta term ina en desastr desastree y en m uerte.
Lista de control del vocabulario aggre dior, aggredi, aggressus sum — atacar, tantear bo b o n a , b o n ö r u m - bienes, riquezas contemno, contemn ere, contempsi contempsi,, contemptus - despreciar, desdeñar efferö, efferre, extulï, extulï, ëlâtus ëlâtus - llevars llevarse, e, llevar fue fu e ra, ra , sacar elätus — sacado, arrebatado, emocionado fïdus, fida, ñdum — fiel fi el,, leal inopia, inopia, inopiae inopiae - esca escase sez, z, fa lta lt a , pobreza iuxta -jun -j un to a m agistr agisträtus ätus,, m agisträt agisträtüs üs - magistrado negö, negare, negävl — negar, decir que no po p o s s ide id e o , p o s s id ë r e , p o s sëd së d ï, p o sse ss e ssu ss u s —pose —poseer er p r o p t e r — a causa de r ep e p e n te te - de repente, súbitamente ulciscor, ulciscor, ulcï ulcïscï scï,, ultus sum su m - vengarse de, vengar Di el significado de: opës, rep en tinus, ultiö, ultiö, ultor
E scena scena 44
Daedalus et Icarus
La presente historia está tomada del poema de Ovidio titulado Las La s metamorfosis, metamorfosis, inmensa colección de mitos, leyendas y cuentos que comienza con con la cre creaci ación ón del m un do y termina en la época del p ro pio p io O v idio id io..
I Dédalo, famoso artesano e inventor, vino desde Atenas a la isla de C reta a invitaci invitación ón del rey Minos. Minos. El rey, no o bstante, se indisp indisp uso con él y prohibió qu e tan to él como su hijo hijo ab an do na ran la isla. Daedalus intereä Crêtën longumque perosus exilium, exilium, täc tusqu e locï nätälis nätälis am öre, clausus e ra t pelagö. ‘terrä ter rä s licet’ inq u it ‘et ‘et un dä s obstruat, ob struat, at caelum c ertê patet; ïbimus ill illäc! om nia possideat, nö n possid et äe ra M înôs.’ înôs.’ dïxit dïxit et ignotas ignotas an im um dimittit dimittit in in a rtës, nätüram que no nova vatt, nam pön it in ordine pennas, pennas , ut clïvô crevisse pûtes; sïc rüstica quondam fistula disparibus paulätim surgit avenís.
5
Crêtën: acusativo de Crête Creta perôsus odiando täctus: tangere tocar, afectar, mover loci nätälis: locus nätälis lugar de nacimiento, nacimiento, país natal clausus erat: claudere cerrar, rodear, aislar licet aunque obstruat me cierre el paso por at con todo certê al menos patet: patëre estar abierto po r allá, a llá, por po r ahí a hí illäc por 5 omnia possideat podrá pod rá poseerlo todo äera: acusativo de âër aire dimittit: dimittit: dimittere dim ittere orientar, disponer novat: novare cambiar, innovar, revolucionar pennas: penna plum pl umaa clïvô: clïvus clïv us pendiente, cuesta cuesta crëvisse: crëvisse: crëscere crëscer e crecer quondam en otro tiempo fl a u ta , zampona zam pona crëvisse = pen näs crëvisse fistula fla putës creerías, disparibus dispar ibus : dispär disp är desigual creerías, pensarías pensaría s sic así, de esta manera surgit: surgit: surgere surg ere surgir rüstica: rüsticus rústico avënïs: avena caña (de (de avena),fl ave na),flauta auta
Creta Creta y las islas d el Egeo
1 2 3 4 5
¿Por qué estaba estaba Dédalo impaciente p o r ab an do na r Creta Creta?? ¿Por qu é le resulta res ulta ba difí difíci cill escap arse de all allí? ¿Qué ¿Q ué sistema sistema de h uid a escogi escogió? ó? ¿Qué prep arativos hizo hizo pa ra escapar? escapar? ¿A qué se se aseme jaban las las plum as u n a ve vez puestas en orden?
tum llnö llnö med iäs et cërïs cërïs adligat ïmâs, atque ita compositäs parvö curvämine flectit, u t veräs veräs im itêtur avê avês. s. pu e r Icarus ün ä stabat et, ignärus sua së tractäre pericla, öre ren ïden tî modo, quâs vaga m överat aura, cap täbat plümäs, flävam m odo polli pollice ce cëram mollïbat, lüsüque suö mTräbile patris impe diëbat opus, opus, po stquam m anus ultima ultima coeptö coeptö imposita est, geminas opifex libravit in äläs ipse suum corpus m ötäque pe pe nd it in aurä.
5
10
lïnô: lïnum hilo medias (pennas) la parte media (de las plumas) plum as) Imas (pennas) la parte baja (de las plumas) curvamine: curvamen curvatura flectit: flectere doblar, enconar ünä con él, él, junt ju ntoo a él sua... pericia su propio peligro tractäre toquet toquetear ear,, manejar, m anejar, manipu m anipular lar 5 ore renïdentî con rostro sonriente modo... mod osa... ya, ora... ora aura brisa plümäs: plum a pluma pluma flävam: flävus amarilla, dorada mollïbat = molliebat: mollïre ablandar, moldear lüsü :lüsusjuego manus ultima ultima la última. mano, el toquefin fi n a l coeptö: coeptum obra, empresa, proyecto geminas... äläs las dos alas opifex artífice, inventor, creador lïbrâvit: lïbrâre balancear 10 mötä: mötus agitado, movido (i. e. por las alas)
1 ¿Q ué m ateriales utilizó utilizó Dé Dédalo dalo p a ra sujeta r las las alas alas?? ¿Por qu é pa partes rtes las las sujetó? sujetó? ¿Q ué les les hizo después? 2 En el verso 4, ¿qué es lo qu e no llega llega a co m pren pr en de r ícaro? 3 ¿Cómo se se divertí divertíaa ícaro ícaro m ientras su pa dre trabajaba? trabajaba? A juz g ar p o r los lo s v erso er soss 5-8, 5-8 , ¿ cu cuáá l s e r ía la e d a d d e íca íc a ro ? 4 ¿Q ué tipo de acciones acciones se des cribe n en los los versos 9-10? 9-10? ¿En tu opi nión ha comenzado ya el viaje?
Déd alo alado; alado; bronce d e M ichael Ayrt Ayrton on
Fragmento de un vaso griego decor ado con pinturas pint uras
III III ins truit et n ätu m , ‘m ed edio’ io’ qu e ‘u t límite límite curras, Icare’, ait ‘moneö, në, sï dëmissior ïbis, unda gravet pennäs, sï celsior, ignis adürat. inte r utru m qu e vol volä! ä! nec të të spectäre Boôtën au t Helicën iubeö strictum strictum que Ôrïonis ënsem: më duce carpe viam!’ pa riter prae ce pta volandï trädit et ignotas ignotas um eris acco m m odat älä äläs. instruit: Instruere equipar, ajustar nätum: nätus hijo Instruit et nätum = et Instruit nätum m edia,, ruta r uta intermedia intermedia mediö... limite ruta media curras: currere correr, volar ait dice demissior demasiado bajo plu m a pennäs: penna plum celsior demasiado alto, demasiado elevado ignis fueg fu ego, o, calor (del sol) adürat: adürere quemar volä: voläre volar Boôtën: acusativo de Boôtês el Boyero (constelación) 5 Helicën: acusativo de Helicë la Osa Mayor
5
strictum: stringere desenvainar Ôrïonis: Örlön Orión (constelación) ënsem: ënsis espada carpe viam avanza, marcha pariter al mismo tiempo praecepta: praeceptum instrucción accommodat: accommodäre adaptar, ajustar
Gramática 1 Observa aten tam en te este este ejemplo: ejemplo: für per fenestram inträvit. circumspexit; sed omnia tacita erant, subito sonitum audit; ë tablïnô canis së p raecipitat, für effu gere cönätur; lätrat canis; irrumpunt serví et fürem com
prehendunt. Un ladrón entró por la ventana. Echó una ojeada; pero todo estaba en silencio. De repente escucha u n ruid ruido; o; u n perro perro sale bruscamente del inten ta escapar; tablino; el ladrón inten escapar; el perro perr o ladra; los esclavos acuden rápidamente y atrapan al ladrón.
2 Ob serva qu e todos todos los los verbos del ejem plo an terio r, excepto los dos primeros, están en presente, aun qu e el suces sucesoo ev identem identem ente tuvo lugar en el pasado. A este uso del presente se le conoce con el nombre de presente histór histórico ico;; los escritores romanos solían usarlo para darle más vivacidad a la narración, al presentarla al lector (o al oyente) como si estuviera sucediendo en ese momento. 3
El pre sen te histór histórico ico latino latino se pu ed e trad uc ir po r u n presen te castellano o por un pretérito.
4
Lee de nuev o los los versos 6-7 de la la P arte ar te I (pág. 72). 72). ¿Qu ¿Quéé verbos de esas esas dos líneas líneas están en pre sen te histórico histórico y cuáles en p reté rito pe p e r f e c to ?
5
T e has enc on trado ya ya ejemplos de presen tes histór históricos icos en pr o p o sici sicion ones es introdu introdu cidas p or «dum» (= mientras): du m equitë equitëss morantur, nüntius principia irrüpit. Mientr Mie ntras as los los jinete jin etess se retrasaban, u n mensajero mensajero irrump irru mpió ió en el cuartel general.
inter opus m onitüsque gen ae m adu ëre seni senilles, es, et patriae patriae trem ue re man üs. de dit öscu ösculla nätö nätö nön iterum iterum repe tend a suô suô pe nnïsque lev l evat atus us ante volat, comitïque timet, velut äles, ab altö quae teneram prölem prö dü xit in äera nido; nido; ho rtâturq ue sequï sequï,, dam nösäsque ëru dit artê artês, s, et movet ipse suas et nâtï respicit alas. hös* hös* aliq aliqui uis, s, trém ula d um cap tat haru nd ine pisc pisces es,, au t pasto r baculo baculo stï stïvâv vâvee innixus a rato r vïdi vïdit* t* et obstipuit, obstipuit, qu iqu e ae the ra carpe ca rpe re po possen ssen t credidit esse deös. inter durante monitus: monitus advertenda, consejo maduere = maduerunt: madescere humedecerse seniles: senilis senil, de anciano patriae: patrius de padre tremuere = tremuerunt nön iterum repetenda que no iba ya a repetir más levätus: levare alzar, levantar ante delante velut como ales ave 5 teneram: tener tierno prölem: proles prole, cría, vástago produxit: prödücere impulsar, hacer salir noci vo, fune fu nesto sto damnösäs: damnosus pernicioso, nocivo, ërudit: ërudïre enseñar, instruir tremula: tremulus tembloroso, trémulo harundine: harundö caña baculo: baculum cayado esteva, mancera m ancera stiva: stiva esteva, -ve o innixus: inniti apoyarse 10 obstipuit: obstipëscere quedarse atónito carpere surcar, recorrer * Estas Estas dos palabras palabras mantiene man tienenn un a estrecha relación sintácti sintáctica. ca.
5
10
Al
¿Qué señal señales es de estar em ocionado m ue stra Dédalo al dirigi dirigirse rse a su hijo? 2 ¿Cuál fue su últim a acción acción antes de em p re n d er el viaj viaje? e? 3 ¿Con qu é se se co m pa ra a Dédalo antes de salir salir volando? 4 ¿Quiénes observaron el el vue vuelo lo?? ¿Qué pen saro n de Dédalo Dédalo y de Icaro? ¿Por qué?
B1 2
Seg ún tú, ¿p ¿por or qu é se se em ociona Déd Dédalo alo en los los versos 11-2? ¿H asta ast a qué pu n to resulta ap rop iada l a com paración de los vv. 4-5? 3 ¿Está ¿Está sug iriend o Ovidio Ovidio de algu na m an era que el viaj viajee acabará en desastre?
Pintura Pintura mural de Pom peya
et iam iam Iün ön ia laevä laevä pa p a r t e S am o s ( f u e r a n t D ë los lo s q u e P a r o s q u e relic re licta taee ), dextra Lebinthos erat fëcundaque melle Calymne, cum p u er audâcï coepit coepit gaudë re volät volätüü dëseruitque ducem, caelïque cupidine tractus
«La caída de ícaro» de A llegrini llegrini
5
altius ëgit iter, rapidi vicinia sölis mollit odörätäs, pennärum vincula, ceras. tab ue ran t cêrae; cêrae; nüd ös q uatit ilille lacert lacertos, os, rem igiöque carens n ön üll ülläs percipit auräs. öraqu e caerulea patrium clamanti clamantiaa nö m en ex cipiu ntur aq uä , quae n öm en träxit ab ilillö. at p ate r Infelix Infelix nec iam pa ter ‘Ica re’ dixit, dixit, ‘Icar Ic are’ e’,, dixit, dixit, ‘ub ubii es? es? qu ä të regiön reg iön e re qu iram ? Ica re ’, dïcëbat; p en ennas nas aspexit in undis, dëvô vitque suas artës co corpu rpu squ e sep ulcro cond idit, idit, e t tell tellüs üs ä nö m ine dicta sepultï sepultï.. Iünönia: Iünönius de Jun o laevä parte a la izquierda -que... -que tanto... como dextra: dexter a la derecha fecunda... melle rica en miel gaudëre regocijarse volätü: volätus vuelo 5 tractus: trahere arrastrar, seducir altius más alto, demasiado alto ëgit iter: iter agere viajar, marchar rapidi: rapidus abrasador, arrebatador vicinia vecindad, proximidad aromático, co, fragant frag antee odörätäs: odörätus aromáti vincula sujeción, atadura derretirse tabuerant: tâbëscere derretirse nüdös: nüdus desnudo quatit: quatere agitar
10
15
lacertos: lacertos: lacertus brazo rëmigio: rëmigio: remigium alas (lit. «remos») carens: carere carer e estar desprovisto, estar priva pri vado do,, carecer carecer percipit: percipit: perciper perc iperee hacer presa, presa, atrapar atrapa r 10 ora boca caerulea: caeruleu caer uleuss azul träxit: träxit: trahere trah ere sacar, derivar, tomar nec iam nunca ya más más requiram: requirere requir ere buscar aspexit: aspicere divisar 15 dëvôvit: dëvovë dëv ovëre re maldecir condidit: condidit: condere con dere encerrar, sepultar dicta = dicta est: est: dicere dicer e llamar, nombrar, designar sepultï: sepultï: sepultus el sepultado
A l Señala en el m ap a de la pág. pág. 73 el luga r sobre el el qu e se se en con traban Dédalo e Icaro en los versos 1-3. 2 ¿Qué descu ido tuvo Icaro? 3 ¿Cuál fue su efecto sobre las las alas alas del muchac muc hacho ho?? 4 ¿En dó nd e cayó? cayó? ¿Q ¿Qué ué hacía m ientras caía caía?? 5 ¿Cómo sup o Dédalo D édalo de la desgracia de su hijo? hijo? ¿Qué ¿Qu é hizo hizo luego? B1 ¿Por qu quéé no obedeció obedec ió ícaro ícar o las instrucciones de su pad padre? re? 2 ¿Por ¿Po r qu é se se describe a Dédalo (v (v. 12) com o «pater... «pa ter... nec iam iam pat p ater er»» ? 3 T ras la lectura lectu ra de esta esta na narració rraciónn ¿qué impres im presión ión saca sacass de las las dife rentes personalidades de Dédalo e Icaro?
Escena Esc ena 4 4
Gramática 1 Desde la U nida d II-A II-A en adelan te te has enc on trado oraciones como ésta: B ritann ritann i cibum laud laud âvë runt, R ôm ânï vïnum. vïnum. Los britanos alabaron alabaro n la comida, los los romanos (alabaron) el vino. 2
En la la U nidad IIII-B B te encon traste traste un tipo tipo de oración oración ligeram ligeram ente diferente: Britanni cibum, cibum, Rô m ânï vïnum laudâvërunt.
3
C om pa ra los ejemplos de los los pá rrafo s 1 y 2 con esta form fo rm a más am plia de exp resar la misma idea. idea. Britanm cibum laudâvërunt, Rômânï vïnum laudâvërunt. Este tipo de oración es correcto desde el punto de vista gramati cal cal, pero p ero no es de uso cor rien te en latín; los los hab hablantes lantes latinos latinos pr e feriría fe riría n las versiones ab reviad as d e los los pá rrafo s 1 y 2, co conn el fin de e vitar la repetición repetición de «laudâvërunt».
4
O raciones parecidas a las de los pá párrafo rrafo s 1 y 2 son muy frec u en tes en latín. Observa atentamente los ejemplos que siguen y que te has en co ntra do ya en las Escenas Escenas 36 y 44: Thäis habet nigrös, niveos Laecânia dentës. Tais tiene los dientes negros, Lecania los tiene blancos. (Com páralo con la la form a más am plia plia de e xp resa r la la misma misma idea: idea: Th ais den tes nigrös habet, Lae cânia dentës niveös niveös habet.) habet.) et m ove ovett ipse suäs et n âtï respicit äläs äläs.. Y mueve mue ve él mismo sus propias propia s alas y se se vuelve vue lve a mira m irarr las alas de su hijo. hijo. (Compara: et ipse suâs äläs movet et äläs nâtï respicit.)
Otros ejemplos: 1 cen turio gladium , miles miles hastam gereba t. (Com para: cen turio gladium gerebat, mïles mïles hastam gerebat.) gerebat.) 2 hic hic caup ö ven dit optim um , ille vïnum pessim pessim um . (Compara: hic caupö vïnum optimum vendit, ille caupô vïnum pe p e s s im u m v e n d it.) it .) 3 nös in urb e, vö vöss prop pr op e m are habitäti habitätis. s. 4 altera fem ina quïn qu e lïber lïberôs ôs habeb at, altera nüllö nüllös. s. 5 dïviti dïvitiâs âs q ua erit er it senex, sp ernit er nit iuvenis. iuvenis. 6 en um era t mïles mïles vulnera, pastor ov oves es.. (Propercio) 7 culpavit dom inus , laudäv it do m ina vïli vïlicum. cum. 8 nö n sem per viätöres viätöres ä latronibus, latronibus, aliquan aliquan dö latrönes ä viato viato ribus occiduntur. enumerat: enumerat: enum erare contar
viatores: viator viajero
Ejercicios 1 En la Escena 42, hicis hiciste te ejerci ejercicio cioss sobre las las diferen tes ma ne neras ras de tradu cir «emitter «emittere», e», «petere» y «referre». «referre». O tro verbo que adm ite ite una amplia variedad de traducciones es «solvere», que ya te lo has encontrado muchas veces con el significado de «desatar», pe p e r o q u e p u e d e tra tr a d u c i r s e ta m b i é n d e a lg u n a s o tra tr a s f o r m a s . Empareja cada frase de la izquierda con su correspondiente tra ducción castellana. navem solvere catenäs caten äs ex aliquö solvere solvere vino solütus aenigm aen igm a solver solveree margaritam in acetó solvere pe p e c ü n i a m solv so lver eree vótum solvere
relajado por po r el vino cumplir cump lir una u na promesa (hecha a los los diose dioses) s) por po r algo levar anclas anclas paga pa garr una un a deuda librar a alguien de las cadenas solucion solucionar ar un u n enigma disolve disolverr una un a perla en vinagre v inagre
Piensa en los motivos que tenían los hablantes latinos para usar «solvere» en todas esas frases. ¿Existe alguna conexión entre sus diferentes significados?
2 Completa cada una de estas oraciones describiendo la palabra que aparece en trazo trazo grueso con algú n adjetivo adjetivo aprop iado (de (de los los relacion ado s más abajo), sirviénd ote de los pá rraf os 1 y 2 de las las pá p á g s . 18 1800-18 1811 p a r a p o n e r l o e n la f o r m a c o r r e c ta. ta . U sa c a d a a d je je tivo tivo sólo sólo u n a vez vez. El gé ne ro de las las palab ras va indica indicado do al final final de la oración. (Los adjetivos que indican tamaño o cantidad se sue len colocar delante del nombre que describen; los demás adjetivos detrás. Pero los autores latinos no observaban esta regla de una m an era estri estrict cta. a.)) ïrâtus, ingëns, fortis, pulcher, magnus, fëlïx, longus, audäx, gravis
1 2 3 4 5 6 3
dominus ancilläs arcessivit, (f.) iuveni iuveniss pec ün iam sen! reddidit, (m.) sacerdotes templum intraverunt, (η.) dux virtütem virtütem militum laudavit, (m.) cïvës spectäculö dëlectâtï dële ctâtï sunt, (n.) (n.) centuriö, hastä armatus, extra carcerem stabat, (f.)
Traduce la oración «a» de cada una de las parejas siguientes; luego con la ayud a de las las págs. 19 1900-19 1911 (Su plem ento Lingüíst Lingüístico ico)) expresa la misma idea en pasiva completando correctamente en la oración «b» el nombre y el verbo; finalmente, vuelve a traducir. Por Po r ejemplo:
a hostës nös circum venieban t. b a b h o s t... t. .. c irc ir c u m v e n i... i. .. .
Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a hostës nös circum veniëban t. Los enemigos nos rodeaban. rodeaban. b a b h o s tib ti b u s c irc ir c u m v e n i ë b â m u r . Éramos rodeados por los enemigos. la Ib 2a 2b 3a 3b 4a 4b 5a 5b
cü r centu riö të culpäbat? culpäbat? cü r ä centuriö... cen turiö... culp... culp...?? op tim ë laboravistis, laboravistis, pu erî; vil vilic icus us vo voss certë ce rtë laudab it. op tim ë labörävistis, labörävistis, pu erî; ä vïlic. lic.... certë ce rtë laud... . m oritü rus ru s sum; amïcï m ë in höc locö locö sepelient. m oritü rus sum; ab amïc... amïc... in höc locö locö sepel.. sepel.... . m edicus m ë cotïdië visit visitât ât.. ä m ed ed... ... cotïdië visi visit. t..... . barba bar bar! r! nös interficient. interficient. ä ba barba rba r... interfici... interfici... . (continúa)
Escena Esce na 4 4
4 Completa cada una de estas oraciones con la palabra o grupo de pa p a la b r a s q u e c o r r e s p o n d a y tra tr a d ú c e las la s . nüllam nüllam pecüniam pecüniam habere p e r h o r t u m s u u m flü fl ü x iss is s e scriptam esse aedificari equum occïsürôs esse 1 2 3 4 5
nün tius tius scieb sciebat at epistulam epistulam ab Im p e rä tö re .............. senex affirmavit affirmavit s ë .............. rëx crëdëbat leô n ë s .............. agri ag ricol colaa que rëbâtur m ultam ultam a q u a m .............. pu er dïxi dïxitt novum tem p lum ..............
Gramática 1
En la la Escena 6 te enco ntraste po r prim era ve vez la tercera pe rson a del plural del pretérito perfecto de indicativo: cïvës gladiatorem incitaverunt. Los ciudada ci udadanos nos incitaron incita ron al gladiador. g ladiador.
la Escena Escena 36 en adelan te te has enco ntrad o ejemplos como como 2 Desde la éste: centum cent um më tetigëre manü s. Me M e palpa pa lparo ronn cien manos.
cli clientës entës pa trönu m salütâvëre. Los clientes clientes saludar salu daron on a su patro pat rono no..
En estos estos ejemplos la 3.a pe perso rso na del plura l del perfecto de in dica tivo tivo term ina in a en «-ëre» «-ëre» en vez de «-ërunt». «-ëru nt». El significado significado es el mis mo. Esta Esta segu nda fo rm a de la 3.a perso na del plural del pre térito pe p e r f e c t o se u s a b a s t a n t e e n p o e s ía y es e s tam ta m b ién ié n d e l g u s to d e a l g u nos prosistas. 3
T rad uc e los ejemplos siguientes: siguientes: 1 serví con tra dom inum coniürâvëre. 2 in illö illö proeliö proe liö m ultï ba rbar rb arïï periëre. 3 con iünxëre; ëripuë re; perd idëre ; respexëre; studuë re.
ícaro en las Bellas Artes La leyenda de Dédalo e ícaro ha atraído a muchos artistas. La versión más antigua que ha sobrevivido de esta historia en pintura pr p r o v ien ie n e d e G reci re ciaa ; e f e c tiv ti v a m e n te u n p e q u e ñ o f r a g m e n to d e u n vaso de cerámica (véase p. 76) nos muestra el borde de una túnica, doss piernas con botas aladas do aladas y la inscripci inscripción ón ΙΚ ΙΚ Α Ρ Ο Σ (ícar (ícaro). o). El va vasso fue elaborado a mediados del s. VI a.C., más de quinientos años antes de la versión de Ovidio. Dédalo e ícaro aparecen también en pinturas murales de Pom pey p eya. a. Se p u e d e v e r u n a d e ellas ell as e n la p á g . 79. Se h a p e r d i d o casi cas i co c om ple p le ta m e n t e la f ig u r a d e D é d a lo e n p le n o v u e lo. lo . Sólo Só lo se d ivis iv isaa n las pu p u n tas ta s d e sus alas. íca íc a r o , e n cam ca m bio, bi o, a p a rec re c e d o s veces, vece s, u n a a rrib rr ibaa cerca del sol, y otra en la parte inferior. Unos curiosos miran hacia el cielo asombrados, como en la narración de Ovidio (p. 78, versos 10-11). La obra reproducida en la pág. 75 es de un artista del siglo XX: Michael Ayrton. Este estaba fascinado con la historia de Dédalo e ícaro ícar o y volvió volvió sobre ella ella un a y otr a vez vez a lo largo de los los años. Elaboró un a b ue na cantidad de dibujos, dibujos, reli relieve evess y esculturas esculturas qu e versaban no sólo sobre la construcción de las alas y la caída de ícaro, sino sobre otros detalles detalles de la historia de Dédalo, como com o p o r ejem plo el laberinto que construyó Dédalo en Creta, o el Minotauro, monstruo mitológi co, mezcla mezcla de h om bre y toro, toro, qu e viví vivíaa en cer rado de ntro del laberin to. Ayrton volvió a contar también la historia de Dédalo por escrito en dos novelas cortas. A lrededor de 155 5555 Pieter Bruegel pintó el cuadro reproducido en la pág. 88. Algunos detalles de dicho cuadro se acercan mucho a la narración de O vidi vidio; o; están, p o r ejemplo, el el labra do r apoyado e n la la mancera del arado, o el pastor recostado en su cayado, así como el pe p e s c a d o r d e los v e rso rs o s 8-9 8- 9 (p. 78). 78) . E n c am b io, io , e n o tro tr o s a s p e c tos to s , el tratam iento que hace de la leyenda es inusitado inusitado y a prim era vista vista sor pr p r e n d e n t e ; p o r e jem je m p lo, lo , los test te stig igoo s d e l suc su c eso es o se c o m p o r t a n e n la pi p i n t u r a d e B r u e g e l d e u n m o d o m u y d isti is tinn to a co com m o lo h a c e n e n el cuad ro de Pellegri Pellegrini, ni, reprod uc ido en la pág. 80. 80.
En resumidas cuentas, la historia de Dédalo y de ícaro, narrada po p o r O vidi vi dioo y o tro tr o s escr es crito itore res, s, se conv co nvir irtió tió e n el te t e m a d e la l a o b ra d e B r u e gell y de otros artistas. ge artistas. Pero, a su vez vez,, el cu cuad adro ro d e B ruegel rue gel fue el tema del poema de W. H. Auden que viene a continuación. Con su título, Musée des des Beaux Bea ux Arts, Auden se está refiriendo a la galería de arte de Icaroo y algunas otras pinturas Bruselas en la que se exhibe el Icar pintu ras de d e Bruegel. Bruegel. Musée Mu sée des des Bea B eaux ux Arts
Sobre el dolor jam ás se equivocaron Los An tiguos tiguos M aestr aestros: os: qu é bien captaro n Su índole humana; cómo tiene lugar M ientr ientras as algún o tro est está comiendo comiendo o abriendo un a ven tana o [simplemente paseando distraídamente; Cómo, cu and o los los mayores están están esp eran do con reverencia, reverencia, con [pasión El milagroso milagroso parto, tiene tiene qu e h aber siem pre Unos niños que no están para nada interesados en que éste se [produzca, patinando En una laguna al borde del bosque: Jam ás se olvidaron olvidaron De que incluso el horrible martirio debe seguir su curso, Com o sea, sea, en un a esquina, lugar desaliñado desaliñado Donde los perros prosiguen su vida de perros y el caballo del [verdugo Se rasca el trasero inocente en un árbol. En el ícaro de Bruegel, p or ejemplo: ejemplo: cómo todo el m un do vuelv vuelvee [la [la espa lda T an despaciosam ente al desastre; desastre; el labrad or quizás quizás Haya oído el golpe en el agua, el grito desamparado, Pero para él eso no era una desgracia digna de atención; el sol [hacía brillar, Como Com o debe ser, las las blancas piernas piernas qu quee se se hu n d ía n e n la las verdes Aguas; y el el barco lujoso lujoso y exquisit exquisitoo q ue seg s eguro uro qu quee ha visto visto Algo sorprendente, un chiquillo cayendo del cielo, T en ía que llegar a algún sitio sitio y sigui siguióó navegando naveg ando tranquilam ente.
Escena Esce na 44
Lista de control del vocabulario aspicio, aspicere, aspexï, aspectus — mirar, divisar, percibir coniungö, coniungere, coniünxx, coniünctus —ju —junn tar ta r , u nir ni r coniürö, coniüräre, coniürâvï — conjurar, conspirar crêsco, crëscere , crëvï crëv ï — crecer cupido, cupidinis cupidinis — deseo fe liz,, dicho dichoso so fëlïx, gen. fëlïcis —feliz permiti do, poderse poderse licet, licëre — estar permitido, m ihi licet — me está permitido, puedo pa p a u l ä tim ti m —poco —poco a poco poco studeö, studeö, studëre, studëre, studuï - afanarse, dedicarse, estudiar tellüs, tellüris — tierra ünä cum - junto con uterque, uterque, utraque, utraque, utrum que - uno y otro, cada uno de los dos, ambos vinculu vinculum, m, vincul vinculïï - atadura, cadena Di el significado de: coniürätiö, cupere, fëlïcitâs, vincïre
Escena 45
Lesbia
Escena Esce na 45
Algunos de los los poemas más famosos famosos de Catulo hacen refere ncia a una mujer a la que él llamó «Lesbia». La Escena 45 contiene ocho de los poemas de Lesbia.
I ill ille mí m í par esse esse deô vidêtur, ille, sï fäs est, superäre dïvôs, quï sedêns sedêns adversus iden tidem të spectat spectat et aud it dulce dulce ridentem, misero misero quo d omnës ërip it sënsüs m ihi: na nam m simul të, të, Lesbia, Lesbia, aspexi, aspexi, nihil est su pe r m ï vöcis vöc is in öre, ö re, lingu lingu a sed sed torpe t, tenuis sub artüs flamm a dëm ânat, sonitü suöp te tintinant aurës, geminä teguntur lüm ina nocte. nocte. ötium, Catulle, tibi molestum est: ötiö ötiö exsultas exsultas n im ium qu e ge gest stis is:: ötium et rëgës priu s et beatas pe p e r d i d i t u r b ë s . mi = mihi lícito, justo just o fas lícito, superare sobrepasar, aventajar adversus fren fr en te a 5 dulce dulcemente quod lo que sënsüs: sënsus sentido simul = simulae nihil... vöcis nada de voz est super = superest: superesse quedar para lizarse rse torpet: torpëre paraliza tenuis delgado delgado,, fin o , sutil
5
10
15
sub al interior de artüs: artus miembro f l u i r 10 dëmânat: dëmânâre fl suöpte = suö tintinat: tintinäre zumba zum bar r gemina: geminus doble teguntur: tegere cubrir lümina ojos exsultäs: exsultäre enardecerse gestîs: gestïre excitarse 15 prius antes de ahora beätäs: beâtus florecien flor eciente te
1 ¿Por ¿P or q u é con sidera sid era C atulo dichoso dich oso al «ill «ille» e» de los versos 1 y 2? ¿Por qu é se co consid nsid era a sí mismo «misero» (v. 5)? 5)? 2 «om nës êr ip it sënsüs» (v (vv. 5-6) 5-6):: señala u n ejem plo en los versos versos 7-12. 3 ¿Q ¿Qué ué ad ve verten rten cia se se hace a sí m ismo el el p o eta en los los versos versos 13 13-1 -16? 6? ¿Piensas que estos versos son la continuación natural de los ver sos 1-12 o son un poema distinto?
II vïvâmus, vïvâmus, me a Lesbi Lesbia, a, atque atque am ému s, rüm ôrësque senum severiorum severiorum omnës ünius aestimëmus assis! sôlës occidere et redire possunt: nôbïs, cum semel occidit occidit brevis lüx, nox est est perpe tua ün a dormienda. dâ mï bâsia mille, deinde centum, dein mille mille altera, altera, dein secu nda centum , deinde usque altera mille, deinde centum, dein, cum milia milia m ulta fëcerïmus, conturbäbimus illa, në sciämus, au t në quis malus invidëre possi possit, t, cum tan tum sci sciat esse esse bäsiörum. bäsiörum.
5
10
rümôrës habladurías severo severiorum: severior demasiado severo ünius... assis un as (la moneda romana más pequeña) aestimëmus: aestimare importar 5 semel un a vez, un a sola sola vez vez nobis... est... dormienda tendremos que dormir bâsia: bäsium beso dein = deinde usque usqu e altera aún otros 11 conturbäbimus: conturbäre embrollar, perder la cuenta de në quis para pa ra que n ing in g ú n invidëre echar el mal de ojos, aojar número, tal cantidad cantidad tantum tan gra n número,
(continúa)
vivamus, vivamu s, mea Lesbia, Lesbia, atque amemus! (verso 1, p. 93) 1 ¿Q uienes uiene s po drían dr ían , segú n Catulo, criticarlos criticarlos a él y a Lesbia? Lesbia? ¿Qué opina que deberían hacer ambos ante esas habladurías? 2 ¿Q ué oposición opo sición establece Catulo Ca tulo en tre tr e «sol «soles» es» (v. 4) y «nos» «nos» («nôbïs», v. 5)? 3 ¿Q ué relació n existe existe e n tre los los versos 7-9 y 4-6? 4-6? 4 ¿Por qu quéé sugiere Catulo (v (v. 11 11) qu e Lesbia Lesbia y él de be benn p e rd e r deli be b e r a d a m e n t e la c u e n t a d e los be beso sos? s?
Gramática 1 Observa ate nta m en te los los ejemplos siguientes: siguientes: vïvâmus vïvâmus atqu e am ëm us ! në d ësp ërëm us! au t vincamus vincamus a ut vin cäm ur!
/ Vivamos y amémonos! ¡No perdamos la esperanza! esperanza! ¡O venza v enzamos mos o seamos seamos vencidos!
En esta estass oraciones el hab lante está invitando o alentand o a un a o más personas y a sí mismo a hacer algo. Se usa la 1 .a persona del plu p lu r a l d e l p r e s e n t e d e s u b jun ju n tiv ti v o . E s te es u n o d e los u sos so s yusivos del subjuntivo. En este caso se trata de las oraciones exhortativas. Otros ejemplos: 1 3 5 6 2
in m ediam pu gn am ruämus! 2 soci so ciös ös no noströs strös adiuv ëm us. 4 gau deam us igitur, igitur, iuvenës du m sumus. flamm flamm as exstinguere cônëmur!
ne haesitemus! opus perficiämus. perficiämus.
O tro uso co corrien rrien te del subjuntivo yusivo yus ivo se da con la 3.a persona del singular singular o del plural del pre sen te de subjunti subjuntivo: vo: omnës om nës captïvï interficiantur!
¡ Que sean sea n matados matado s todos todos los los prisio pr isio neros!
në respiciat! respiciat!
/ Que no mire hacia atrás!
Otros ejemplos: 1 statim red eat! ea t! 2 sit am ïcitia in te r nös e t vö vös. s. 3 prim um tau rus sacrif sacrificë icëtur tur;; deind e precës Iovï adh ibeantur. 3
yus ivo se da con la 2.a per U n uso poco frecu ente del subjuntivo subjuntivo yusivo sona del singular del pre sen te de subjunti subjuntivo: vo:
dësinâs queri.
Que dejes de quejarte o Deberías Deberías dejar dej ar de quejarte. quejarte.
En estos casos el latín prefiere generalmente el imperativo: dësine queri!
Deja de quejarte. quejarte.
lügëte, ö Veneres Cupïdinësque, et quantum est est hom inum venu venust stio iorum! rum! pa p a s s e r m o r t u u s e s t m e a e p u e lla ll a e , pa p a s s e r , d ëlic ël icia iaee m e a e p u e lla ll a e , qu em plüs illa illa oculïs oculïs suis suis am äbat. nam mellitus erat suamque nörat ipsam tam bene quam puella mätrem, nec sësë ä gremio illius movëbat, sed circumsiliëns modo hüc modo illüc ad sölam sölam dom inam u sque pipiabat; pipiabat; qu i nun c it pe r iter tenebri tenebricosum cosum illüc üc,, und e ne ga nt red ire quem quam , at vôbïs male sit, malae tenebrae Orci, qua e om nia bella devoratis: devoratis: tam bellum mihi p asserem abstu abstuli list stis is,, ö factum male! ö miselle passer! tuä nun c operä, meae puellae puellae flendö turg iduli rub en t ocel ocellli.
Cupidos jugando juga ndo.. Pintura mural de Herculano
Veneres Cupïdinësque dioses y diosas del amor, Venus y Cupidos quantum est todos, cuantos venustiörum: venustus sensible, tierno, amoroso páj aro, o, gorrión gorr ión passer pájar 6 mellitus dulce como la miel nörat = növerat ipsam: ipsa dueña tam... quam tan... como sësë = së gremio: gremium regazo circumsiliëns: circumsilire saltando en derredor 10 usque sin cesar, continuamente tenebricosum: tenebricosum: tenebricosus tenebroso quemquam: quisquam alguien, (en orae, negat.) nadie vôbïs male sit malditas maldita s seáis seáis Orci: Orcus el Orco (el infierno) 16 ö factum male! ¡oh desgracia! miselle: misellus desdichado, pobrecillo tuä. tuä..... opera tor tu culpa, por causa tuya tuya turgiduli: turgidulus hinchado rubent: rubëre estar rojo ocelli: ocellus ojito, ojuelo
1 ¿Q ué h a ocu rrido ? 2 ¿A quiénes se les les pid e que se se lam en enten ten en el verso 1? ¿Por qu quéé pr p r e c i s a m e n t e a ello el loss e n e s ta oc ocas asió ión? n? 3 ¿Es la su erte del pája ro lo lo qu quee le pre oc up a rea lm en te a Catulo o es alg un a o tra cosa? cosa? 4 ¿Por qué habla el el po eta como como si si fue ra él precisam ente la perso na directamente afectada («mihi», v. 15)? 5 C om pa ra las las dos descripciones que se ha cen del pajaril pajarillo: lo: a) ver sos 8-10 y b) versos 11-12 ¿Encierran la misma seriedad? ¿Qué grado de seriedad im pregn a al poem a en su conjunto? conjunto?
nüllï së së dïci dïcitt m ulier m ea n üb ere mälle mälle qu am mihi, mihi, n ön sï së Iu pp iter ipse ipse petat, petat, dïci dïcit: t: sed mu lier cu cupidö pidö qu od dïcit dïcit am an antï, tï, in ventö et rapidä scribere oportet aquä. nüllï: se usa como dativo de nëmô mulier mujer non sí ni siquiera si, ni aun si sed mulier... quod dicit = sed quod mulier... dïcit cupido: cupidus apasionado, ardoroso ardoroso amantï: amans amante rapidâ: rapidus rápido, impetuoso
Amantes Amantes reclinados en e n un lecho. lech o. Pintura mura murall de Herculano
1 ¿Qué ¿Qu é an da diciend d iciend o Lesbia seg ún los los versos 1-2? 1-2? ¿Por qu é la m ención de Jú p iter sign signiifica fica un cum plido plido p ara Catul Catulo? o? 2 ¿Cuál sería la m ejo r trad uc ucció ciónn del p rim er «dïc «dïcit it»» de l v. 3? a) «Dice» «Dic e» c) «Eso «Es o dice» b) «A «Así sí dice di ce»» d) «Eso es lo que dice» ¿Se te ocurre alguna otra? 3 ¿Qué com entario hace entonce s Catulo a esa afirm ación de Lesbia? 4 ¿Q ¿Qué ué es lo qu e qu iere decir con esas esas palabras? ¿Q uiere decir, decir, po p o r e jem je m p lo, lo , q u e n o se p u e d e c o n f iar ia r e n las m u j e r e s ? ¿Est ¿E stáá tra tr a tando de sugerir algo más concreto? ¿Se muestra imparcial o despectivo?
V dïcëbâs quondam sölum té nösse Catullum, Lesbia, nec prae më velle tenëre Iovem. dïlëxï dïlëxï tum të non tantu m u t vulgus vulgus amïcam, amïcam, sed pater ut gnatos diligit et generös, nu nc të cog cognovi novi:: qu ârë etsi etsi impënsius üro r, multo mx tamen es vilior et levior, qui potis est, inquis? quod amantem iniüria tälis cögit amäre magis, sed bene velle minus. nösse = növisse prae antes que, mejor que tene te ne re posee poseer r vulgus el hombre corriente amïcam: amïca amiga, querida
gnätös = natos 5 quârë y por tanto tant o
5
aunque ue etsl aunq impensius: impënsë impë nsë fuer fu ertem temen ente, te, violentam viol entamente ente üror: Orere abrasar, abrasar, inflamar inflam ar levior: levis sin valor, insignificante quï qu ï potis potis est? est? ¿Cómo es posible? bene velle querer, ser cariñoso
1 ¿Qué ¿Qu é an tigu a afirmación de Lesbi Lesbiaa recu re cu erda er da Catulo en los ve vers rsos os 1-2? ¿Cuáles ¿Cuáles e ran ra n los sentim sentim ientos del p oeta ha cia ell ellaa en esa ép o ca, según los versos 3-4? 2 ¿Es ¿Es eficaz eficaz la co m pa parac ración ión que enc ierra el el verso 4? 3 Explica lo qu quee pret pr etee n d e decir Catulo con «nunc «nu nc të cognöv cognövl» l» (v (v. 5). ¿En qu é m ed ida su suss se ntimientos hacia ell ellaa se se han vist vistoo afectados afectados po p o r la c o n firm fi rm a c ión ió n d e su sosp so spec echa ha?? ¿Por ¿P or q u é ésta és ta tie ti e n e ese efect ef ecto? o?
Gramática 1
Desde la U nidad III-A en adelante, te te has enc on trado oraciones oraciones en las que aparecían las formas formas del pro no m bre «is» como antece d en te de las del relativo relativo «qu «qui» i» : i s qui nüper seruus erat nunc nunc divitissimus est. Aqu A quel el que era hace poco esclavo es es ahora muy ric rico. i d quod mihi narravisti num qua m pa pate tefa faci ciam. am. Nu N u n ca revelaré revel aré aquello / lo que me contaste. dominus eös püniet qui qu i pecüniam pecün iam amiserun amiserunt. t. El amo castigará a aquellos / los que perdieron el dinero. Observa que en estas oraciones el antecedente (en trazo grueso) aparece delante de la proposición de relativo (en cursiva). Otros ejemplos: 1 id qu o d dïci dïciss vë rum ru m est. est. 2 is qu i rêge m vu vulnerav lnerav it celeriter fügit. fügit. 3 nüllum praem ium dab itur eis qui offic officiu ium m neglegunt.
2
T e has enc on trado tam bién oraciones oraciones en las las cuale cualess el antece den te aparece detrás de la prop osición de relati relativo: vo: qui auxilium mihi prômïsërunt, e ï mê iam dëserunt dëse runt.. Aquellos / los que me prometieron ayuda me abandonan ahora.
fêcimus. quod potuimus, id fêcimus. Hicimos Hicim os lo / aquello que pudimos. Otros ejemplos: 1 qu o d saepe sae pe rogavisti, rogav isti, ecce! ecce! id tibi do. 2 quö quöss pe r tötum tötum orbem terräru m quaerebam, el el in häc urbe inven ti sunt. sunt.
Escena 45
3
En la Unidad IV-B te has encontrado oraciones en las que no aparece el antecedente: quo d m ulier dïcit dïcit am antï, antï, in vento scribere scribere op ortet. Lo que un u n a mujer mu jer le dice dice a su amante aman te hay que escribi escribirlo rlo en el viento. viento. qu ï num qu am tim tim et stul stultu tuss est est. El que nunca tiene miedo es un necio. quí speciem speciem am icit icitia iaee pr aeb en t non sem per fidël fidëlës ës sunt. Los que ofrecen ofrecen un u n a amistad fin fi n g ida id a no son siempre leal leales es.. Otros ejemplos: 1 2 3 4 5
q u o d suscëpï, suscë pï, effëcï. effëcï. quae qu ae tü mihi he ri dedisti, dedisti, tibi ibi cräs cräs redd am . quï m ultum habe t plüs cupit. cupit. quod sentimus sentimus loquam ur. quï rës adv adver ersas sas fortiter patiun tur, maximam laudem merent. laudem: laus alabanza·, consideración
VI ôdï et amô. q uâ rë id faciam, faciam, fortasse requiris, nescio, sed fieri sentio et excrucior. requiri requiris: s: requirere preg pr egun unta tar r
¿Tienen sentido las tres primeras palabras de este poema? ¿Dice el po p o e t a q u e o d ia e n c ier ie r tos to s m o m e n to s y a m a e n o tro tr o s o q u e o d ia y a m a al mismo tiempo?
miser Catulle, desinas ineptire, et quo d vide videss perisse perisse pe rd itum dücäs. dücäs. fulsere quondam candidi tibi soles, cum ventitabas quo puella dücêbat am äta nô nôbï bïss qu an tum am äbitur nülla nülla.. ibi illa multa cum iocôsa fïëbant, quae tü volebas nec puella nolebat, fulsere vêrë candidi tibi soles. nunc iam illa non volt: tü quoque impotens nôlï, nec qu ae fug it sectare, nec m iser vive, vive, sed sed obstinat obstinataa m ente perfer, obdürä. valê, puella, iam Catullus obdürat, nec të req uire t nec rogä bit invi invita tam. m. at tü dolëbis, cum rogäberis nülla. scelesta, scelesta, vae të, qu ae tibi m a n et vita? vita? quis nunc të adibit? cui vidëberis bella? quem nunc amäbis? cuius esse dïcëris? quem basiabis? cui labella mordëbis? at tü, Catulle, destinätus obdürä.
5
10
15
ineptire hacer tonterías perditum: perditus perdido döcäs: dücere considerar candidi: candidus brillante, luminoso ventitabas: ventitare ir a menudo, menudo, frecuentar frecuenta r 5 nôbîs = mihi quantum como, cuanto ibi entonces illa multa cum... fïëbant = cum illa multa... fíebant iocösa momentos divertidos, momentos momentos de placer veré verdaderamente nunc iam ahora ya, ahora sin embargo volt = vult impotens débil, incapaz 10 sectare: imperativo de sectârî seguir, seguir, perseguir, correr tras tras perfer: perferre aguantar, agua ntar, resist resistir ir obdürâ: obdürare mantener mantenerse se firm fir m e requiret: requirere ir a buscar nülla: nüllus en absoluto, no 15‘scelesta: scelestus malvado, infame, maldito vae te! ¡ay de ti! bäsiäbis: bäsiäre besar labella: labellum labio mordëbis: mordëre morder fir m e, ¿resu ¿resueelto lto destinatus firm
1 Explica el consejo conse jo que qu e se da a sí sí mism o Catulo Ca tulo en e n los los versos versos 1-2. -2. ¿Qué refrán castellano corresponde a la idea expresada en el verso 2 ? 2 ¿Se refiere el verso 3 a que entonces en tonces hacía b u en tiempo? 3 ¿Qué p alab ra del verso 9 se op on e a «quo ndam » (v. (v. 3) 3)? 4 ¿Qué fu tu ro está predicien pre dicien do Catulo en los los versos 14-1 14-15? 5? 5 A ju z g a r po r lo lo qu e se se dice en los los versos versos 12-19, 12-19, ¿será Catulo Ca tulo capaz de se guir sus propio s consejos? consejos? Justifica tu resp ues ta. 6 ¿Cuál es el tono del poem a? ¿De ¿De tristez tristeza, a, de enfa do do,, de am arg u ra, d e firme za o de resignación? ¿Cambia dicho tono a lo largo del poe p oem m a ? E n caso cas o afir af irm m ativ at ivo, o, ¿en ¿e n q u é m o m e n to y e n q u é sent se ntid ido? o?
En las cuatro primeras estrofas de este poema, que tienes aquí traduc idas, Catulo describe la lealtad lealtad y la am istad istad de Furio y A urelio: Furio y Aurelio, Aurelio, co m pañ eros de Catulo, Catulo, tan to si viaj viajaa a la Ind ia rem ota, cuyas costas son azotadas por las olas orientales orientales qu e res ue na n a lo lo lej lejos os,, como si lo hace a Hircania o a la afeminada Arabia, al país de los sagas o al de los partos armados de flechas, o a las llanuras que da color el Nilo de siete bocas, o cuando cruza los altos Alpes, pa p a r a v isit is itaa r el e s c e n a rio ri o d e los t r i u n f o s d e l G r a n C é sar, sa r, el Rin de la Galia o los horribles britanos en los confines confines del mun do, vosotros, vosotros, dispuestos dispuestos a afro nta r conm igo en est estas aven turas lo qu e d ispon ga la vo luntad de los dio diose ses, s, anunciad anu nciad estas cuantas amargas palabras palabras a mi amada.
5
10
15
Las Las dos dos última última s estrofas constituyen el m ensaje de Catulo: cum suis suis vívat vívat valeatque m oechís, oech ís, quös simul com plexa tene t trecentos, trecentos, nü llum llum amans vêrë, vêrë, sed sed iden iden tidem tidem om nium ïlia ïlia rum ru m pe ns ;
20
nec meu m respectet respectet,, ut ante, amorem , qui illius culpä cecidit velut prâtï ultimï ultimï fl flös, ös, p raete reu nte postquam täctus arätrö est. bien, prosperar valeat: valere seguir bien, moechis: moechus amante, adúltero complexa: complecti abrazar trecentos: trecenti trescientos 20 Ilia ijares rumpens: rumpere reventar, quebrantar respectet: respectare buscar, esperar, contar con po r su culpa illius culpä por cecidit: cadere morir prätl: prätum prado ultimï: ultimus al borde, del extremo de
1 ¿Por qu quéé se se pasa Catulo la m ayor pa rte del po em a describiendo la fidelidad fidelidad d e Fu rio y Aurelio? Aurelio? 2 ¿Q ¿Qué ué es es lo esencial del men saje qu quee les les pide pid e llevar? llevar? 3 ¿Hay algun alg un a pa lab ra o alg un a frase en los los versos IV IV y 1199 q u e te te rec ue rde n otros poe m as de Catulo Catulo ya leído eídos? s? 4 «El «El adiós definitivo definitivo a Lesbi Lesbia» a» ¿Te pare ce u n título título ace rtado pa ra las dos últimas estrofas?
Escena 45
Ejercicios 1
Em pareja cada palabra de la colum na izquierda izquierda con la corres po n diente de la columna derecha de significado opuesto. amor celeriter dare demittere hiems im p e d ïr e in c ip e r e lü g ê re multó po p o e n a salüs te n e b ra e
2
tollere adiuväre gaudere pa p a u lo odium p e r ic u lu m lü x d e s in e re aestäs accipere lente p r a e m iu m
En cada pareja de oraciones tradu ce la la oración «a»; luego tran s forma la interrogativa directa en interrogativa indirecta comple tando la oración «b» con la forma correcta del presente de sub ju j u n t i v o activ ac tivoo o pa pasi sivv o , y v u e lve lv e a tra tr a d u c ir. ir . P or ejemplo:
a b
cü r sem pe r erräti errätis? s? d ïcit ïc itee n ô b ïs c ü r s e m p e r .............. ..............
Realizado todo el proceso, «b» qu ed a como sigue: sigue: dïcite dïcite nôbïs nôbïs c ür sem per errëtis errëtis.. Decidnos por po r qué q ué andáis and áis siempre de acá para pa ra allá. allá. Las formas activas y pasivas del presente de subjuntivo se encuentran en las págs. 192-193. Tal vez necesites también con sultar el vocabulario del final para averiguar a qué conjugación pe p e r t e n e c e a l g u n o d e los lo s v e rbo rb o s.
la lb 2a 2b 3a 3b 4a 4b 5a 5b 6a 6b
u b i h a b itä s ? dic m i h i u b i .............. quö captivi ill illi dü cu ntu r? s c ire v o lö quö qu ö capt capt ivi illi .............. q u ot o t f u nd n d ös ö s po po s s i d e o ? o b li tu s s u m q uo u o t f u n d o s .............. q u i d q u a e r i m us us? ti b i d i c e r e no n o lu lu m us u s q u i d .............. novumne templum aedificätur? i n ce c e rt rt u s s u m n um u m n ov o v um u m te t e m pl p lu m cür in hoc locó sedëtis? explicate explicate nöbls nöbls cü r in in höc lo c ó ..........
Comp Co mpleta leta cada oración con la palabra o la frase frase correcta co rrecta y traduce. traduce. 1 den ique po eta .......... surrëxit. (ad recitandum, ad dor miendum) .......... , mox ad castra pervênit. (scribendo, 2 nüntius, nüntius, c e le rite r .......... equitando) 3 captïvï captïvï,, qu ï nü llam spem .......... habebant, dëspërâbant. (coquendi, effugiendi) 4 omnës hospites in triclinium .......... contenderunt, (ad cenandum, cena ndum, ad pugnandum ) 5 senex, senex, qu i proc ul ä m ari habitabat, artem .......... numquam didicerat, (navigandi, spectandi) .......... , tandem magnäs dlvitiäs adep 6 pater meus, meus, d ilig ili g en ter .......... tus est. (laborando, bibendö)
Escena 45
Gramática 1
En la la Escena 9 te en co ntraste el dativo dativo usado en oraciones como éstas: pa p a t e r nóbís dön um emit emit. Nuestr Nu estroo padre pad re nos compró un u n regalo regalo.. A este uso del dativo se le suele llamar dativo de provecho.
2
En la la U nidad IV-B IV-B te te has en con trado el dativ dativoo usado en oracio nes como éstas: Fortüna mihi frätrem ëripuit. ëripuit. Fortuna me ha arrebatado a mi hermano. tenebrae Orcï e ï pa p a s s e r e m a b s tu l e r u n t. Las tinieblas del Orco rco le robaron el pájaro. A este uso d el dativo dativo se le le suele llam ar dativo de daño. Otros ejemplos: 1 fü r mihi m ultam pec ün iam abstul abstulit it.. 2 ba rba rï eïs cibum cibum erip ue ru nt. 3 Rô m ânï nôb nôbïïs lïbertât lïbertâtem em au ferre conan tur.
Danzarinas de un mosaico siciliano
Clodia No N o se sab sa b e c o n s e g u r id a d q u ié n f u e r e a l m e n t e «Les «L esbi bia» a»,, p e r o hay razones razones pa ra pe nsa r que fue una m ujer llamada llamada Clodi Clodia, a, que des des cen día de la familia aristocrática de los los «Claudii» «Claudii» y qu quee estuvo casad a con Metelo, personaje de la nobleza, rico y distinguido. Clodia fue una mujer atractiva y de gran cultura, cuyo pintoresco estilo de vida despertó en Roma un interés constante y fue el blanco de continuos chismorr chismorreos. eos. E ntre otros rum ores que circularon circularon con regu laridad laridad en torno a ella corrió uno que decía que había asesinado a su marido y había cometido incest incestoo con su herm ano . Uno de los muchos amantes de Clodia fue Marco Celio Rufo, hombre de talento y de temperamento enérgico. Sus relaciones duraron alrededor de dos años, hasta que Celio rompió con ella. La ru p tura tu ra fue violen violenta ta.. Clodia, Clodia, llena llena de furia y humill hum illada, ada, decidió decidió ven ga gar r
los lo s
se. Entabló un proceso contra Celio, alegando (entre otras acusaciones) que éste le había robado cosas y que había intentado envenenarla. Clodi Clodia, a, a pesar de su su dudosa repu tación, era un en em igo pod e roso y lleno de peligros, con muchos amigos influyentes, por lo que el proceso resultó resultó u na seria ame naza p ara Cel Celio. Para de fend erse de aquellas acusaciones acudió a diferentes amigos, entre los que se encontraba el mejor abogado de Roma, Cicerón. Este no sólo era amigo íntimo de Celio, Celio, sino sino que venía arras tran do ya de tiem tiem po atrás u na a m arga enem istad istad con con Clodi Clodio, o, herm an o de Clod Clodiia. De la defen sa del resto d e las las acusaciones acusaciones se en carga ca rga ron los los otros abogados; Cicerón en cambio se encargó de las inculpaciones de robo y envenenamiento. No bastaba con presentar alegatos y testi gos; gos; h abía q ue d esac red itar a Clodia y, de ser posible, posible, dejarla en ridí culo, culo, si se quería conseg uir un a sentencia favorable favorable p ara Cel Celio. Los párrafos que vienen a continuación están tomados del dis curso curso d e C icerón icerón pro nun ciado en d efensa de Celi Celio: «Se han presentado especialmente dos cargos: robo e intento de asesinato, y ambos implican al mismo individuo. Se han presentado alegaciones de que a Clodia se le ha robado dinero y de que se adquirió veneno para administrarlo a la mis ma. El resto resto del discurs discursoo d el abogado acusado r no fue e n reali dad una relación de inculpaciones, sino una sarta de insultos más propios de una querella vulgar y descarada que de una causa pú blica blica y un tribun al de justici justicia. a. C uan do la acusación acusación llama a mi cliente adúltero, fornicador y estafador, no se trata pr p r e c is a m e n te d e a c u s a c ion io n e s , sin si n o d e sim si m p les le s inju in juri riaa s . T a le s c a r gos no tienen fundamento; se trata de insultos disparatados de un abogado acusador que h a p erdido los los estr estrib ibos os y no e nc ue ntra a nadie qu e lo apoye apoye.. Pero cuando venimos a dar en las acusaciones de robo e intento de asesinato tenemos que vérnosla no con el acusador, sino con la persona que está detrás de él. Al hablar de estas acu saci saciones ones,, señores del ju rad o , mi interés se se centra en teram en te en Clodia, una señora que posee no sólo nobleza de linaje, sino una indudable notoriedad. No obstante, no voy a decir nada
sobre ella que no esté en relación con las inculpaciones atribui das a mi cliente. Yo debería ser más enérgico y mostrar más vigor a la hora de hablar de Clodia, pero no es mi deseo dar la apariencia de que estoy influenciado por la enemistad política que sostengo con su marido —quiero decir con su hermano (siempre m e equivoco). equivoco). Pro cu raré ser mo derad o en m i expresión y no ir más all alláá de de do nd e estoy estoy obligado obligado p o r mi deb er hacia mi cliente cliente y de don de exigen exigen los los hechos que se está estánn juzg an do ; pues nun ca m e ha pa p a r e c id o a p r o p ia d o d i s p u t a r c o n u n a m u j e r , y m e n o s c o n u n a a la que siempre se ha considerado no enemiga de ningún hom br b r e sin si n o a m ig a d e todos los hombres... No N o vo voyy a c ita it a r n o m b r e s , p e r o s u p o n e d q u e h u b ie r a u n a mujer, llevando descaradamente la vida de una ramera tanto aquí en la ciudad ciudad como ante la m irada pública pública de u n lug ar tan tan concurrido como Bayas, haciendo gala de su conducta no sólo con sus actitudes actitudes y su semblante, no só sóllo con sus m iradas a rdien rd ien tes y su lengua descarada, sino con sus abrazos lascivos, sus ban quetes y sus fiestas en la costa, hasta el punto de que pareciera no simplemente u n a ram era, sino sino un a ra m era d e la clas clasee más obscen obscenaa y las lasci civa va —sup —sup on ed que u n joven, como mi client cliente, e, frecue ntara la compañía de semejante mujer, ¿podríais afirmar con cierta seriedad que él estaba seduciendo a una víctima inocente?... Yo estaba pres en ente, te, señores, y sin sin du d a fu e quizás la la ocasi ocasión ón más lam entable y am arga de toda m i vida, vida, cu and o Q uinto MeteMetelo, que precisamente sólo dos días antes había estado desempe ña nd o el pap el de líder líder en la vid vidaa polít polític icaa de n ue stra ciudad, un ho m bre en la flor flor de la vida, vida, rebo rebo sante de salud y en el culmen de su vigor físico, nos fue arrancado de repente de una manera violenta violenta y escandal escandalosa. osa. ¿Cómo p ue de atreverse ah ora la mujer, que viene de la casa del crimen, a hablar ante los jueces de los rápid os efectos efectos del veneno?». Celio fue absuelto. De la suerte que corrió Clodia a partir de entonces no sabemos sabemos en cambio nada. nada.
Lista de control del vocabulario aestäs, aestätis — verano candidus, candidu s, candi candida, da, candidum candidum - blanco, brillante, radiante culpa, culpa, culpae culpae - culpa fleo, fleo, flëre, flëvï flëvï - llorar modo... modo — ora... ora, unas veces... otras mulier, mulieris — mujer orbis, orbis orb is — círculo, globo orbi orbiss terraru m — la tierra, el mundo ötium, ötium, otil otil - tiempo libre, ocio quisquam, quicquam — alguien, (en orac. neg.) nadie rumpö, rump ere, rüpï rüpï,, ruptus - romper, reventar, quebrantar speciës, speciëï — aspecto, apariencia tegö, tegere, tëxï, tëctus — cubrir tenuis, tenuis, tenue —delgado, —delgado, fin fi n o , tenue Di el significado de: candor, culpare, ërumpere, flëtus, irrumpere
E scena scena 46
clades
Plinio envió dos cartas al historiador Tácito ofreciéndole la des cripción de la erupción del Vesubio que, como testigo ocular, había pr p r e s e n c i a d o e n a g o sto st o d e l 79 d .C. .C . c u a n d o sólo só lo te n ía 17 a ñ o s . E n la pr p r i m e r a d e ellas ell as le e x p o n ía la m u e r t e d e su tío (el e s c r ito it o r y n a t u r a lista Plinio el Viejo), que por acercarse demasiado a la zona de peli gro en una misión de rescate y por su curiosidad científica murió asfixiado asfixiado p o r las las em anac iones del volcán. volcán. En la segu nd nda, a, de la qu e se han tomado los textos de esta Escena, describe Plinio las azarosas aven av en tura s vivi vividas das po r él y su m ad re a raíz raíz de la m arch a de su tío tío a las pr p r o x im id a d e s d e l m o n te. te .
tremores I pr p r o f e c to a v u n c u lo , ipse ip se r e liq li q u u m te m p u s s tud tu d iis ii s i m p e n d i (id (i d eö e n im remanseram); deinde balneum, cêna, somnus inquietus et brevis, p e r m u ltö lt ö s d ies ie s p r io r e s , t r e m o r te r r a e s e n tie ti e b a tu r , m in u s f o r m i d o losus quia Campaniae solitus; sed illa, nocte ita invaluit, ut nön m overi om nia sed sed everti everti viderentur, irrüpit cubiculum cubiculum m eum m äter; äter; 5 surgëbam ipse, ad eam excitandam si dormiret, consedimus in äreä dom üs, q uae m are ä tect tectis is modicö spatio spatio dividebat dividebat;; ego, u t timorem timorem mätris meä sêcüritâte lenirem, poposci librum et quasi per ötium legere coepi, subito advenit amicus quidam avunculi, qui ubi më et m atrem se de ntës, ntës, më vërô etiam leg en entem tem videt, videt, vitu pe rat illius 10 pa p a tie ti e n tia ti a m , s ë c ü r itâ it â te m m e a m , e g o n ih i lo m in u s i n t e n tu s in lib li b r u m manëbam. iam höra diëï prima; sed adhüc dubia lüx. iam quassatis proxi mis mis tëct ëctïs, m agn us et certus certus ruina e m etus, tum tum dë m um fuge re consti consti tuimus; na m sï diütius m orâ tï essëmus, sine sine du biö periissëmus. periissëmus. ultra 15 15 tëcta progressi, ad respirandum consistimus, multa ibi mïrâbilia vidëmus, vidëmus, mu ltäs ltäs formidines p atim atim ur. avunculo: avunculus tío remanseram: remanere quedarse somnus sueño formidolosus inquietante, alarmante, espantoso Campaniae en (la) Campania solitus habitual, usual invaluit: invalescere hacerse fuerte, hacerse intenso tëctïs: tëctum edificación, casa spatio: spatium espacio, distancia dividëbat: dividere separar sêcüritâte: sëcüritâs tranquilidad, serenidad per ötium tranquilamente quassatis: quassare sacudir violentamente violentamente ruínae: ruina derrumbamiento ulträ más allá de respirandum: respirare tomar aliento, aliento, reponer reponer fuerza fue rzass formidines: förmldö temor, miedo, espanto
nam vehicula, quae prôdücï iusserämus, quamquam in planissimo campó, in contrarias partes agebantur, ac në lapidibus quidem fulta in eödem loc ocoo m anebant, prae terea m are in së së resorbërï resorbërï vidëbâmus, vidëbâmus, quasi tremöre terrae repulsum esset, certë processerat litus, mul5 taq ue m aris anim âlia siccïs arën ïs dë tinë ba ntu r. ab alteró latere nü bë b ë s ä t r ä e t h o r r e n d a in lo n g ä s f l a m m ä r u m f igü ig ü r ä s d ë h ïsc ïs c ê b a t, q u a e et similës et maiores fulguribus erant, tum vërô ille amicus avunculi ve hem entius nös ho rtatus est ut effug ere cô nârëm ur: ‘sï frä ter ’ inquit, ‘tuus, tuus avunculus, vïvit, salütem vestram cupit; sï periit, 10 superstitës vos esse voluit; cür igitur cünctâminï?’ respondimus nös salütï salütï nostrae consulere n ön posse, posse, du m dë il illö incertï incertï essëmus. essëmus. n ön m orätus ultra, së convertit et qu am celerrim celerrim ë ë perïculô fügit. fügit. nec multó post, illa nübës ätra dëscendit in terras, operuit maria; cëlâverat Capreäs, Mïsënï promunturium ë cönspectü abstu15 lerat lerat.. tum m âter më öräre h ortâ rï iubëre, ut quôquô m odo fugerem ; affirmävit më, quod iuvenis essem, ad salütem pervenïre possë; së, qu ae e t annïs et corp ore grav ârëtur, libenter m oritüram esse esse,, sï sï mihi causa m ortis ortis n on fuiss fuisset et,, ego resp on dí më nolle nolle incolumem esse esse nisi nisi illa quoque effügisset; deinde manum eius amplexus, addere gra20 dum cögö. päret invita, castïgatque së, quod më morëtur.
Zona cubierta de cenizas tras la erupción del Vesubio del año 79 d.C.
Efectos Efectos del d el terremoto terremoto de Pompeya del año 62 d.C. d.C. Reliev R elievee procedente de la casa de Cecilio. planissimo: plänus llano campo: campus terreno partes: pars dirección, dirección, parte par te agebantur: agí moverse, rodar fulta: fulcire apuntalar, calzar retirarse, resorberi: resorbere refluir, retirarse, retroceder
siccis: siccus seco arënïs: arena arena detinebantur: dëtinêre detener, retener latere: latus lado dëhîscëbat: dëhîscere abrirse, henderse fulguribus: fulgur relámpago, rayo retrasarse,, vacilar cünctâminî: cûnctârï retrasarse
pe nsar ar en, mirar mi rar por po r consulere pens operuit: operire cubrir Capreäs: Capreae Capri Mïsënï: Mïsënum Miseno Mis eno promo ntorioo promunturium promontori öräre öräre hortari iubëre iubë re = öräbat öräbat hortabatur iubëbat quoquo: quisquis cualquier, cualquier, que que fuer fu eraa incolumem: incolumis sano y salvo amplexus: amplexu s: amplec am plecti ti aga agarr rrar ar,, apretar, estrechar
addere gradum acelerar el paso, paso, apresurar la marcha
¿Qué extraños fenómenos les ocurrían (a) a los carruajes de Pli nio, (b) costa y (c) (b) al m ar y a la costa (c) a los animales marinos? 2 Describe lo qüe vio Plinio en el cielo (líneas 5-7). 3 ¿Q ¿Qué ué les instó instó a h acer ac er el amigo del tío de Plinio Plinio a éste y su madre? ¿Qué razones le dieron para no hacer caso de su consejo? ¿Qué hizo entonces el amigo? 4 ¿Qué efectos produjo la nube negra (líneas 13-15)? 5 ¿Por qué creía la madre de Plinio que debían separarse? ¿Qué hizo Plinio en respuesta a las súplicas de aquélla? ¿Qué impresión sacas del carácter del amigo del tío de Plinio, y del de Plinio y su madre, de acuerdo con su conducta durante la erupción? 1
Escena 46
Gramática 1
En la Escena 30 te en con traste el pre térito pluscua m perfecto de indicativo pasivo: om nës serví dïmissï dïmissï era nt. Todos los esclavos habían sido enviados fuera.
2
En la la Escena 46 te has en co ntra do oraciones com o ésta éstas: s: cum omnës serví dïm issï essent, ad äream rediimus. Tras Tra s haber hab er sido sido enviados en viados fu e r a todo todoss los los esclavo esclavos, s, regresa regresamos mos al patio.
servätus esset. Plïnius scïre voluit num avunculus servätus Plinio quiso saber si su tío se había salvado. Las formas verbales que aparecen en trazo grueso están en preté pre té rito pluscuamperfecto pluscuamperfecto de subjuntivo subjun tivo pasivo. Otros ejemplos: 1 ancilla ancilla cognövit qu id in testam en ento to do dom m inï scriptu m ess esset et.. 2 cum victimae victimae sacrifí sacrifícátae cátae essent, po ntifex pa uc a ve verba rba dïxit dïxit.. 3 amïcï vestrï igno rab an t qu ârë co m preh ënsï essë essëttis. 3
C om para el pretérito pluscu am perfecto pasi pasivo vo de indicat indicativo ivo y subjuntivo de «porto»: Prêt, Prêt, pluscuampf. pluscu ampf. ind. pasivo po p o r tä t u s e r a m po p o r t ä t u s e r a s po p o r t ä t u s e r a t po p o r t â t ï er e rä m u s po p o r t â t ï er e r ä tis ti s po p o r t â t ï e r a n t
Prêt, pluscuampf. pluscuam pf. subj. subj. pasivo p o r tä t u s esse es sem m p o r t ä t u s essës ess ës p o r t ä t u s e sse ss e t p o r t â t ï ess e ssëë m u s p o r t â t ï essë es sëtis tis p o r t â t ï es e ssen t
Las formas del pretérito pluscuamperfecto de subjuntivo pasivo de «doceö», «doceö», «trahö» «trahö» y «audiö» se se enc u en tran en la pág. 19 193. 3.
4 Observa atentamente los ejemplos siguientes: iüdex nesciebat quantam pecüniam mercätor mihi pollicitus
esset. El juez no sabía cuánto dinero me había prometido el mercader.
cu m Röm am regressus essem, pr cum p r in c e p s m ë arce ar cess ssiv ivit it.. Tras haber regresado a Roma, el emperador me mandó llamar. pre té Las palabras que aparecen en trazo grueso son formas del preté rito pluscuamperfecto de subjuntivo de verbos deponentes.
Otros ejemplos: 1 cum multas gemm as ad epti essëmus essëmus,, do m um revënimus. revënimus. 2 m em ineram quid m ater mea locüta locüta esse essett. Los pretéritos pluscuamperfectos de subjuntivo de «cönor», «ve reor», etc. se encuentran en la pág. 198.
tenebrae iam dë cidêbat cidêb at cin cinis is,, adhüc adh üc tam en rarus, ra rus, respici respicio; o; dënsa dë nsa cäligö cäligö,, tergis tergis nostris imminens, nös sequebatur quasi ingens flümen ätrum in terra te rra m effus um esse esset, t, ‘defle ‘defle ctam us’ inquam inqu am , ‘du ‘du m videmus, n ë in viä viä stern äm ur et in tenebri tenebriss ä mu ltitüdine ltitüdine fugientium fugientium ob teräm ur.’ vix 5 cönsed eräm us, cum descendit nox dënsi dënsissi ssima, ma, quasi quasi om nia lüm ina in conclâvï clausö exstincta essent, sï adfuissës, audïvissës ululätüs fëm inârum , ïnfan tum vâgïtüs vâgïtüs,, clâmôrës clâmôrës virörum virörum ; aliï aliï vöc vöcib ibus us pa re n tés req uïrë ba nt, vöcibusque nösc itäbant, aliï lïber lïberôs, ôs, aliï aliï coniugës; hï suum cäsum, aliï suôrum lügëbant; nônnüllï metü mortis mortem 10 precäbantur; multï ad deös manüs tollëbant, plürës nusquam iam deös üllös esse affirmabant. pa p a u l u m r e lüx lü x i t, q u o d n ö n diës di ës no nobb is, is , s ed a p p r o p i n q u a n t i s igni ig niss indicium vidëbâtur. ignis tamen procul substitit; deinde tenebrae rürs us, cini ciniss rürsus , m ultus et gravi gravis, s, nisi nisi iden tidem surrëxissëm us et 15 cinerem excussi excussissë ssëmus, mus, sine dubiö op erti ert i atqu e etiam oblïs oblïsïï po n d ere er e essëmus. tandem cäligö tenuäta ac dissolüta est, sïcut fümus vel nebula, mox diës rediit; söl etiam fulgëbat, pallidus tamen, attoniti vidimus omnia mütäta altöque cinere tamquam nive operta, regressï Mïsë20 nu m , noctem spë ac ac m etü exegimus, exegimus, m etus praevalëbat; praevalëbat; nam trem or terrae persevërâbat. nôbïs tamen nüllum consilium abeundi erat, donec cogn ôscerëmus num avunculus servatus servatus esse esset. t.
rarus poco denso, poco espe espeso so deflectamus: deflectere apartarse
oblisï... essemus: oblidere ahogar,
sofocar, aplastar del camino pondere: pondus peso sternamur: sternere derribar, atropellar tenuäta: tenuäre debilitar, obteramur: obterere pisotear, aplastar aplast ar menguar, enrarecer ululatus: ululatus alarido, lamento dissolüta est: dissolvere disolver, disipar vâgïtüs: vagitus vagido, llanto nebula niebla noscitabant: nöscitäre tratar de reconocer nive: ni x x nieve paulum un poco poco Mïsënum a Miseno relüxit: relücëscere comenzar a brillar pas ar exëgimus: exigere pasar la luz de nuevo praevalëbat: praevalere prevalecer, operti = operti essëmus: essëmus: operire seguir dominando cubrir, enterrar dönec hasta que
Gramática 1 Observa ate nta m en te las las proposiciones condicionales siguient siguientes: es: sí iuvenis respexisset, resp exisset, la trone tro ne m vidis vidisset set.. Si el joven se hubiese vuelto a mirar, habría visto al salteador. si m e vocaviss vocavisses, es, statim vënissem. Si me hubieras llamado, hubiera venido inmediatamente. nisi canis läträvisset, servi effügissent. Si no hubiera ladrado el perro, se hubieran escapado los esclavos. si im pe rato r ipse ipse hanc h anc rem iüdicä iüdicävis visset set,, da m na ti essê essêti tis. s. Si el emperador emperador en persona hubiera juzg ju zgad adoo este ste caso caso,, hubierais sido sido con denados. Fíjate en que: 1 En latín el el verbo de la proposición propo sición principal y el de la la su bo r dinada están en pretérito p luscuamp erfecto erfecto de subjunt subjuntivo. ivo. 2 En español oc urre otro tanto, pe ro en la la principal pu ede apare cer el condicional condicional compuesto.
2 O tros ejemplos: ejemplos: 1 2 3 4 5
si na uta e in p o rtü mansissent, tem pe pestätem stätem vlt vltävi ävisse ssent nt.. si satis satis pe pecü cünia niaee obtulisse obtulissetis, tis, agricola vób vóbls ls eq u u m vendidisset. sï cen turio tergu ter gu m vertisse vertisset, t, m inus graviter grav iter vulnerätu vuln erätu s esse esset. t. si filia filia tu a illi illi senï nüp nüpsisset, sisset, mise rrim a fuisset. fuisset. nisi nisi pa ter te r m ë prohibuisset, proh ibuisset, tibi tibi subvënisse subvënissem. m.
Ejercicios 1 T rad uc e cada oración; luego, acudien do si si es preciso a los los cua dros de los nombres de las págs. 178-179 y al vocabulario del final del libro, libro, cambia cam bia de número las las palabras que están en ne negrita grita (es decir, de singular a plural o viceversa) y,vuelve a traducir. 1 2 3 4 5 6 7 8 2
cen turio tur io barbaro bar baross catënïs vïnxit. fü r vestes am ici tuï abstulit. sacerdos ad templa ambulabat. m ultitüdö ultitüdö artem gladiatoris mirabatur. pastores strepitum canum audiverunt. pu er cum ancillis e t iuvenibus stäbat. mercätöri pe p e c ü n i a m trä tr ä d i d it. it . inim icis sum. ego callidior meis inim
Este ejercic ejercicio io está basado basa do en las las líneas 1-12 1-12 de «tremores», Parte Pa rte I, p. 115. V u e lve lv e a le l e e r esas es as lín lí n e a s y, a co c o n t in u a c ió n , t r a d u c e las la s o r a ciones ciones siguientes. siguientes. T od o el vocabulario qu e precisa precisass se halla en la pá p á g . 115 115,, lín lí n eas ea s 1-12, p e r o t e n d r á s q u e h a c e r a lgu lg u n o s cam ca m b ios io s e n las terminaciones de las palabras, p. ej., cambiar un verbo de 1.a a 3.a persona o un nombre de nominativo a genitivo; acude a las correspondientes páginas del Suplemento Lingüístico, cuando ello ello sea preciso. 1 Plinio pasó el tiempo restante en la cena1 y en el sueño1. Du rant ntee todo todoss aquellos aquellos días, se sentía sen tíann tem temblor blores es.. 2 Dura 3 Plinio comenzó a leer un libro, para poder calmar el miedo de su,2 madre. 4 Vieron3 llegar a un amigo de su tío. 5 Plinio, habiendo sido reprendido por el amigo4, permaneció no obstante en el patio. Mativo Mativo histórico histó rico
S up rím elo 3usa el pt.° pt.° perfec to o el pre sen te 4«a «ab» b» + ablativo
Escena 46
Traduce cada una de estas parejas de oraciones; luego sustituye la palabra q ue ap arece en trazo grueso p or la form a correcta correcta del del pr p r o n o m b r e r e lati la tivv o «q «qui ui», », s irv ir v ién ié n d o te d e l c u a d r o 8, p. 18 1866 y recomponiendo, si es necesario, el orden de palabras, de modo que el relativo vaya al comienzo de la segunda oración; luego, vuelv vue lvee a traducir. No unas las dos dos oracion oraciones, es, form and o un a com pu p u e s t a . T r a d u c e el rela re lati tivv o c om o u n « rela re lati tivv o d e c o o rdin rd inaa c ión ió n » , es decir, por «él», «ella», «este», «esto», etc., precedidos general mente por la conjunción coordinante que pida el contexto («y», «pero», «por tanto», etc.) Por ejemplo: ejemplo: in med ia urbe stabat stabat tem tem plum , simulatque tem plum inträvT, attonitus constiti. E n mitad, itad, de la ciudad se se erguía u n templo. templo. Tan pronto como entré en el templo, me quedé atónito. Esto Esto pasa a: in m edia urb e stabat tem plum plu m , quod simulatque intravi, attonitus constiti. En mitad de la ciudad, se erguía un templo. Así que, en cuanto entré en él^ me quedé atónito. El género de las palabras que aparecen en trazo grueso lo tienes al final de cada oración. En el párrafo 8, p. 186, tienes ejemplos de relativo relativoss de coordinac ión traducidos. 1 súbit súbitoo ap pa ru eru n t duo lupï lupï.. cum lupös vidissent, pastores clämörem sustulerunt, (m.) m.) 2 agricol agricolaa ux örem m on uit ut fugeret, uxor tamen obstinate recüsävit. (f.) 3 rëx epistula epi stulam m celeriter cele riter dictä dictävit vit.. cum servus epistulam scrip sisset, nüntius ad Imperatorem tulit, (f.) 4 fü r atriu m tacite tacite intravit, intravit, füre viso, canis läträvit. (m.) 5 Q uin tus ‘Salvium ‘Salvium perfid iae accüsö’, accüsö’, inquit, inq uit, verbis auditis, Salvius tacuit, (n.) 6 ‘ubi est pe pecü cünia nia mea ?’ rogävit m ercätor. ne m ö mercatori respondëre audëbat. (m.) 7 hom inës clämäre coepë runt. clämöribus clämöribus hominum excitatus, surrëxï. (m.) 8 cras po ntife x sacrificium sacrificium faciet faciet,, u t sacrificium videäs, të ad templum dücam. (η.)
Escena 46
Gramática 1 Desde la Escena 1 en ade lan te te has en co ntra do oraciones qu e contien co ntien en distintas distintas form as del verbo «e «essse» se» : nihil nihil tam feröx est qu am leö eö.. Na N a d a es tan ta n fero fe rozz como como un u n león. león. po p o s trïd tr ïd i ë d isc is c e ssim ss imuu s; s e d ite it e r l o n g u m e t d iffi if fici cile le e rat. ra t. Al A l día siguiente siguie nte nos marchamos; pero el viaje fu e largo y difícil difícil.. 2 A ve veces ces,, no obstante, se se su pr im en las las distintas distintas forma s del verbo «esse», sobre todo en poesía y en las narraciones rápidas. En la un ida d IV-B te has enc on trado oraciones oraciones como ést éstas: as: nihil tam tam terribi terribile le quam incendium . Na N a d a hay tan terrib terrible le como como u n incendio. caelum und ique et pontus. Por todas partes había cielo y mar. súbito fragorem audivimus; deinde longum silentium. De repente escuch escuchamo amoss un u n estruendo; luego hubo u n largo silenc silencio. io. 3 Vu elve a trad u cir las las líneas líneas 13-14 13-14 de la la Pa rte I de «tremores» (p. 115), desde «iam» hasta «metus». ¿Cuántas veces omite el latín la palabra «erat»?
Cuadro cronológico de algunos escritores romanos El cu adro que sigue sigue ofrece las las fechas de nacimiento y m ue rte de ocho escritores escritores rom rom anos que ap arec en en la U nidad IVIV-B (en latín latín o castellano) y una breve indicación sobre su obra.
a. C. 110
a. C. 110
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10
d. C. 10
20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
120
Escena 46
Lista de control del vocabulario clädes, clädis — desastre, calamidad iüdicö, iüdicäre, iüdicâvï, iüdicätus —ju —juzz g a r lapis, lapidis - piedr edra lümen, lümin lüminiis - luz minus — menos pa p a u l u m — u n poco poco quisquis — quienquiera (que) quidquid (o quicqui quicquid) d) - cualquier cosa (que) reliquus, reliquus, reli reliqua, qua, reliquum reliquum - restante requ ïrô, req uïrere, requïsï requïsïvï vï — busca buscar, r, pregu p reguntar ntar somnus, somnï — sueño sternö, sternere, strâvï, stratus — derribar, abatir, tender tectum , têctï — edificio, casa, techo ult ul t ra - más allá (de)
Di el significado de: iüdex, iüdicium, lapillus.
E scena scena 47
Las narrac ione s d e esta Escena, un as en latín latín y otras en ca stella stella no, están sacadas sacadas del libro libro V de la Eneida de Virgilio.
certämen T ras la destrucci destrucción ón de T roy a y después de muchos avatares avatares po r el Mediterráneo y sus costas, Eneas y los que le siguen desde Troya h an llegado a la la isla isla de Sici Sicillia, do nd e está en terr ad o A Anquises, nquises, pa dre dr e de Eneas. P or ello ello deciden festejar festejar el aniversario aniversario de su m ue rte cele cele br b r a n d o u n o s ju e g o s e n su h o n o r .
I Prime ro hay un a regata en tre cuatro naves naves,, Escogidas de la flota, de fuerza pareja y pesados remos: La veloz Pristis, con su su fogosa fogosa tripulación tripulación guiada p o r Mnesteo; La inm inm ensa Quimera, enorme como una ciudad, comandada por Gías; 5 La gran Centauro, que lleva lleva a Sergesto, Y la azu lada Escila, capitaneada p or Cloanto. Cloanto.
immötä... attollitur undä. (II, verso 4)
est procul in pelago saxum spü m antia con tra llt lltora, quod tumidi tumidiss sum m ersum tun d itur öli ölim flûctibus, flûctibus, hïbe rnï con du nt ubi sîdera Cörl; Cörl; tranquillo tranquillo sile silett im im m ötäqu e a ttollit ttollitur ur un dä . hïc viridem viridem Aeneas fro nd en ti ex ïlice m êtam 5 constitui constituitt signum signum nautïs nautïs p ate r, un de revertí scirent et longös ubi circumflectere cursüs. spümantia: spümäre hacer espuma, espumear contrafrente tumidis: tumidus hinchado tunditur: tundere golpear, batir ölim a veces flüctibus: flüctus ola hïbernï: hibernus invernal, del invierno condunt', condere ocultar hïbernï cond unt ubi = ubi hïbernï hïbernï...... cond unt Côrï: Côrus Coro (viento del noroeste) tranquillo: tranquillum tiempo de calma attoll att ollitu itur’ r’, attoll at tollii levantarse, elevarse, alzarse 5 viridem: viridis verde frondenti: frondens cubierto de hojas, frondoso ïlice: ïlic e: ïlex ïl ex encina constituit constituit:: constituere constituer e colocar, levantar circumflectere cursüs: cursüs: circumflectere circumflectere cursum girar dando un rodeo
1 ¿Dónde se se en cu en tra la roca roca?? ¿Qué le ocurre cuand o hay torm en ta? ¿Qué le sucede cu and o hay bonanza? 2 ¿Q ¿Qué ué colo coloca ca Enea s en la la roca? ¿Para qué? ¿Qu é palab ra de lo los versos versos 5-7 5-7 resalta el pu puesto esto de re sponsab spo nsab ilidad ilidad q ue o cu pa Eneas?
inde ubi clara clara de dit sonitum tuba, fini finibus bus om nës (hau d mora) p rosiluere suis; suis; ferit aethera clamor nauticus, addu adductis ctis sp ü m an t fre ta versa lacert lacertis is.. 10 effugit ante aliôs prïmïsque êlâbitur undïs turbam inter fremitumque Gyäs; quem deinde Cloanthus consequitur, melior remis, sed pondere pinus tarda tenet, post hös aequo discriminé Pristis C entaurusque locum locum ten du nt superare prior priorem em ; 15 et nun c Pri Pristi stis hab et, n un c victam victam pra eterit ingens Centaurus, nunc ü nä ambae iünct i ünctïs ïsque que ferun tur fron tibus et lon lon gä sulcan t vada salsa salsa carina. carina. clara: clarus limpido, sonoro, claro finibus: finis línea de partida, lugar de salida ferit: ferire golpear, hender 10 nauticus de los marineros lleva r hacia sí, atraer atr aer (hacia el pecho) pecho) adductís: addücere llevar freta: fretum agua, mar versa: vertere agitar, voltear, batir fremitum: fremitus estruendo, estrépito consequitur: consequi seguir pi no,, barco barco pinus pino tarda: tardus lento, pesado tenet: tenere retener, refrenar aequo discrimine a igual distancia 15 tendunt: tendere esforzarse, pugnar superare conseguir, ganar iúnctls: iünctus unido, uno al lado de otro frontibus: fröns proa sulcant: sulcäre surcar vada: vadum agua salsa: salsus salado carina : carina quilla
3 ¿Cuál es la señal de partida? ¿Qué indican indican las las exp expresiones resiones «haud mora» y «prosiluere» (v. 9) sobre el modo de ponerse en marcha los participantes en el certamen? 4 En los los versos 9-10 ¿qué dice dice Virgilio Virgilio sobre sob re (a) el grito de los los mari m ari neros, (b) el aspecto del m ar y (c) los mov imientos d e los los remeros? (c) los 5 ¿Q uién se po ne el primero? 6 ¿Q ¿Quién uién viene a continua ción? ¿Dó nde radica su ventaja? ventaja? ¿Q ¿Qué ué le pe p e r ju d ic a ? 7 ¿Qué dos barcos p ug na n po r la tercera plaza? plaza? ¿Q ué sucede en cada uno de los momentos de la competición definidos por «nunc... nunc... nunc» (vv. 16-17)? 8 El ve verbo rbo «sulcáre» («sulcant», v. 18) 18) significa literalm liter alm en te «traz ar un surco». surco». ¿En qué sen tido tido es aprop iado p ar a describir el rum bo de una nave?
Gya Gyas e t C loant oan thus hu s I Ya se acercaban a la roca y llegaban a la señal de giro, cuando Gías el primero y vencedor a mitad de recorrido reprende a gritos a su timonel Menetes: «¿Qué haces? ¿Por qué te me vas tan a la dere cha?; cha?; po n ru m bo hacia acá; acá; acércate a la la roca y deja q ue los rem os la la roce n p o r la izquierda, q ue los otros vayan p o r alta m ar». Dij Dijo; pe ro 5 Menetes temiendo los escollos invisibles desvía la proa hacia mar abierto. «¿Por qué q ué te desvías?», desvías?», le le gritó g ritó de nu nuevo evo,, «¡A cércate a la las rocas rocas!» !» Y m irand o hacia atrás m ientras gritaba, divi divisó só a Cloanto, qu e lo lo seguía de cerca y se se le le echa ba e n encima. encima. C loanto, en tre el costado costad o izqu ierdo de la na nave ve de Gías G ías y los los resoreso- 10 nantes escollos pasa rozando y adelanta de repente al primero y, pa p a s a d a la z o n a d e g iro ir o , n a v e g a e n a g u a s s e g u ras ra s .
tum vero e xarsit iuv iuv en enïï do lor ossib ossibus us ingën ingën s nec lacrimis caruëre genae, sêgnemque Menoeten in mare praecipitem praecipitem p u p pi detu rba t ab ab alt altä; ipse gubernaclo rector subit, ipse magister ho rtâtu rq ue virö viröss clavum que ad lltora lltora torquet. at grav graviis u t fun do vix vix tand em redd itus Imo est iam iam sen ior ma didäq ue fluens in ves veste te Menoetes Menoetes sum m a p etit scopuli siccäqu siccäquee in r ü pe resedi resedit, t, illu illum m et läbentem läbentem T eu cri et ris risere ere na tantem et sal salsos sos ride nt revo m en tem pec tore flüctüs flüctüs..
5
10
η
exarsit: exardere estallar, inflamarse, brotar ossibus: os hueso sëgnem: sëgnis indolente Menoeten: acusativo griego de Menoetés po pa puppï: puppis popa deturbat: deturbare airojar gubernaclo: gubernaclum gobernalle, timón rector piloto subit: subiré encargarse de magister capitán 5 clävum: clävus timón torquet: torquet: torquere torcer, girar u t cuando fundó: fundus/ondo po r f i n vix tandem por ïmô: ïm ô: ïm u s el más profundo senior mayor, de edad fluëns chorreando, goteando scopulï: scopulï: scopu lus escollo, roca resëdit: residere sentarse Teucrï los teueres ( = los troyanos) 10 revomentem: revomere vomitar pectore: pectus pecho
1 ¿Q uién uié n es el «iuvenis» del verso vers o 1? ¿Q ué le ha hace ce a Menete Me netess en los los versos 2-3? 2 ¿Qu ién reemp laza a M enetes como pilot piloto? o? ¿Qué es es lo prim ero que hace? 3 ¿Q ¿Qué ué palabra s y qu é frases frases del verso verso 6 indican que Menetes (a) se hundió profundamente en las aguas, (b) (b) tardó un buen rato en salir a la superficie, (c) salir y tuvo tuvo que (c) no p odía hacer nad a p o r salir esp erar hasta que el m ar lo lo arrojó fuera? 4 ¿Por qué crees tú que Virgil Virgilio io incluye incluye la exp resión «iam senior» senior» (v. 7) al describir a Menetes? ¿Qué palabra del verso 6 está par cialmente explicada por la frase «madidâque fluëns in veste» del verso 7? 5 ¿Qu é es lo que hace M enetes en cu anto sal sale a la superficie? superficie? 6 ¿Q ¿Qué ué tres tres actos de M enetes ene tes se describe des cribe n en los los versos 9-10? 9-10? ¿D ¿Dan an los troyano troyano s a lgu na m ue stra de com pasión hac ia él? él? ¿Y Virgi Virgili lio? o?
Sergestus et Mnestheus I
Entonces prendió en los dos últimos, Mnesteo y Sergesto, la alegre espe ranza d e alcanzar alcanz ar a Gías Gías que se retrasaba. Cuando se aproximan al escollo, Sergesto va por delante, pe p e r o n o p o r m ás d el larg la rgo o d e su nav na v e; su p r o a va d e lan la n te, te , pe p e ro la rival riv al Pristi Pr istiss se le e c h a e n cim ci m a p o r la p o p a . Y Mnesteo, marchando entre las hileras de remeros los anima: «Ahora inclinaos sobre los remos, com pañeros d e Héctor, a quienes el último último día de Troya elegí como camaradas; mostrad ahora las fuerzas, asíí com o los as los ánimos, que qu e desplegasteis desplega steis en las las sirtes sirtes getulas, en el m ar Jón ico y en las las olas olas presu rosas de Mál Málea ea.. Yo, Mnesteo, no pido ya el primer puesto, ni vencer (aunque quizás..., mas que venzan los que tú quieras, Neptuno) pe p e ro ¡qué ¡q ué v e rgü rg ü e n z a se serr los últim úl tim os: os : im p edid ed idlo lo,, c o m p a ñ ero er o s, y evitad esa deshonra!». Ello Elloss en u n sup rem o esfuerzo se inclinan sobre sob re los los remo s; la po pa de bron ce tiembla con los los [golpes; el mar pasa debajo de ellos, y su fatigosa respiración sacude sus miembros y sus bocas resecas, y ríos de sudor corren po r todo su cuerpo. cuerpo.
5
10
15
II
attulit ipse virïs optätum cäsus honorem, namque furëns animî animî dum pröram ad sax saxaa suburget suburget interior spatiöque subit Sergestus iniquo, ïnfëlïx saxïs in procurrentibus haesit. consurgunt nautae et magnö cl clämör ämöree m oran tur ferrätäsque trudes et acütä cuspide cont contös ös expediunt fräctösque legunt in gurgite remos.
5
Participantes de una regata. regata. Relieve ateniense aten iense,, 165 d.C d.C.. casus azar ju e ra de sí furëns anim! jue pröram: prora proa pro a suburget: suburgere acercar, dirigir hacia po r la parte par te interior, interior , por po r la izquierda izquie rda interior por subit: subiré aproximarse inlquo: inlquo: iníquu s estrecho, peligroso procurrentibus: procurrentibus: procurrere sobresalir 5 consurgunt: consurgun t: consurgere consu rgere levantarse morantur: morärt detenerse ferrätäs: ferrätus provisto provis to de hierros pér tiga trudês: trudis pértiga acütà: acütus afilado, puntiagudo nt a cuspide: cuspis pu nta contös: contus pértiga, pérti ga, garfio expediunt: expedire sacar, echar mano a legunt: legere recoger
Escena 47
Gramática 1 Desde la U nidad I en adelante te has venido venido en con trando oracio oracio nes como éstas: sacerdös ä templó discessit. El sacerdote se marchó del templo. serví in agrïs laböräbant. Los esclav esclavos os trabajaban tr abajaban en los los campo campos. s. En estas oraciones, las preposiciones castellanas «de», «desde», «fuera de», etc. aparecen expresadas en latín por medio de «ä», «ab», «e», «ex», etc. o la preposición «en» por medio de «in». El sustantivo que sigue va en ablativo. obstante, en poesía la idea exp resad a po r esas esas preposiciones 2 N o obstante, las asume el ablativo, que aparece solo: ipse diem diem noctemq ue n ega t discernere discernere caelö... Palinürus. El propio Palinuro dice que no puede distinguir la noche y el día en el cielo.
finibus omnës... prosiluere suis. Todos saltaron hacia adelante desde sus líneas de salida. ... immötäque attollitur undä. ... y se eleva sobre el agua tranquila.
Otros ejemplos: 1 2 3 4
nôbïs tem pu s erat er at p atriä discedere cärä. cärä. flüm ine n an t piscê piscês, s, arb ore can tat avis vis. iam que senex senex laetus laetus no stra proficiscit proficiscitur ur urbe. dicitur imm ensä Cycl Cyclöps ha bitäre caverna. caverna.
victor I at laetus laetus M nestheus successüque successüque ä crior ipso ipso pr p r ô n a p e t i t m a r i a e t p e la g ô d ê c u r r i t a p e r t ô . et prïm um in scopul scopulöö lûctantem dëserit altó altó Sergestum brevibusque vadi va diss früsträq ue vocantem auxilia auxilia et frâctïs frâctïs discen tem cu rre re remis. inde Gyân ipsamq ipsamq ue ingentï môle Chim aeram conse quitur; cëdit, cëdit, quon iam spoliata spoliata magistro est est.
5
successü: successus éxito ' äcrior: äcr ior: ácer ác er enardecido, entusiasmado pröna: prönus fác fá c il, il , favora fav orable ble,, cómod cómodoo dêcurrit: decurrere correr, navegar dëserit: dëserit: dëserere dejar atrás profu ndo brevibus: brevis poco profundo 5 currere correr, remar Gyän: acusativo griego de Gyäs môle: môlës mole, masa quoniam puesto pues to que spoliâta... est: spoliäre despojar, privar
1 ¿Qué ¿Q ué es es lo que da nuevo s bríos a M nesteo en estos estos m om entos? 2 ¿Cuál es el p rim er rival rival qu e deja atrás Mnesteo? ¿Qué está haciendo? ¿Qué intenta hacer? 3 ¿A quién adelan ta después? ¿Por qué pu ed e hacerlo? hacerlo?
sol solus iam que ipso ipso su pe rest in in ñ ne Cloanthus: qu em petit et summ ïs adnïxus viribus viribus urget. tum vëro inge inge m inat clamor clamor cünctïque cünctïque sequen tem instigant instigant studi studiis, is, re son atqu e frago ribus aethe r, hï proprium decus decus et partum indignantur honorem 5 ni tenea nt, vïtamq ue v olun t pro laude pa pacï cïsc scïï; hös successus alit: possunt, quia posse videntur, et fors aequatis cepissent praemia rostris, nï pal palmäs mäs pon tö tenden s uträsque Cloanthus Cloanthus füd issetqu e preces pre ces dïvôsque dïvôsq ue in vö vöta ta vocässet vocässet:: 10 ‘dï, quibus imperium est pelagï, quorum aequora curro, vôbï vô bïss laet laetus us ego hoc can de ntem in lïtor lïtoree tau rum constit con stituam uam an te äräs vôtï reus, extaq ue sal salsö söss prö p rö icia ic ia m in f lü c tü s e t v m a liq li q u e n tia ti a f u n d a m . ’ 15 dïxit, dïxit, eum qu e ïmïs ïmïs sub flüctibus flüctibus a udiit omnis N ë r e i d u m P h o r c ïq u e c h o r u s P a n o p ë a q u e v irg ir g ô , et pater ips ipsee ma nü m agna Po rtünus rtünus eu ntem impulit: illa Notö citius volucrïque sagittä ad terra m fugit et po rtü së cond idit alt altö. adnïxus: adnïtî esforzar esforzarse se urget: urgëre apremiar, acosar cünctï: cünctus todo ïnst ïn stïg ïgan ant: t: insti in stiga gare re incitar studiis: studium afán, empeño, apoyo resonat: resonare resonar fragoribus: fragor estruendo, grito propio , que les 5 proprium: proprius propio, corresponde decus gloria, honra partum: parere adquirir, conseguir indignantur indignantur:: in dignan considerar indigno
nï = nisi indignantur... indignantur... n ï teneant consideran indigno no retener pacïscï dar a cambio alit: alere animar, alentar fors quizá· aequatis: aequatus igualado, a, la par
rôstrïs: röstrum espolón palmas: palma mano tendens: tendere tender 10 füdisset: funder e proferir in vöta a (escuchar) sus votos vocässet = vocavisset candentem: candens blanco vôtï reus obligado al cumplimiento de una. promesa
pröiciam: pröicere arrojar (como ofrenda) liquentia: liquëre estar líquido 16 Nëreidum: Nëreis Nereida Nere ida (ninf (n infaa marina) mar ina) Phorcï: Phorcus Forco (dios marino) Panopea Panopea (una de las Nereidas) Portünus Portuno (dios de los puertos) citius: cito rápidamente volucri: volucer volador sagittä: sagitta flech fle chaa së condidit: së condere refugiarse
Al
2
3
4 5 6 7 8 9
¿Q ué dos capitanes ¿Qué cap itanes se disp uta n la victoria victoria en los los último último s tra mos? ¿Cuál de ellos tiene más posibilidades de vencer? ¿Qué frase del de l verso 1 resa lta esta circunstancia? ¿Q ué suced su cedee en el verso 3 con los gritos de los espectadores? ¿Se te oc urre algu na explicac explicació ión? n? ¿A qu é c on tendiente apoyan los espectadores? ¿Por qué les les pre oc up a tan tan to a los rem eros de Cloanto no ser ser vencidos? ¿Hasta qué punto (según Virgilio) están interesados en la victoria? ¿Qu é ven taja psicol psicológic ógicaa pose en M nesteo y su suss hom bres? ¿Cuál hu bie ra sido sido el resultado , de no ha be rse produ cido las súplicas de Cloanto? ¿A q ué dioses se dirige Cloanto? ¿Q ué tres cosas cosas les prom ete? ¿Contiene su súplica una petición además de una promesa? ¿Quiénes ¿Qu iénes escu cha n su suss preces? preces? ¿Qu é ay ayud ud a recibe Cloanto? Cloanto? ¿Qué ¿Q ué pa lab ra h a colocado Virgilio Virgilio en los versos 17-1 17-188 en un lug ar especialmen te destacado? destacado? ¿Por qué? ¿Con qu é co m pa ra la velocidad velocidad del barco de Cloanto? Cloanto? ¿Cuál es el resultado de la intervención de Portuno ? (continúa)
Bl
¿En qué m edida influye influye (s (si es que lo lo hace de algun a m ane ra) la de los los cuatro capitane s en el desarrollo y en el resu l persona pers onalidad lidad de tado de la competición? 2 Im ag agina ina cómo hab ría qu e leer en voz voz alta la Pa rte II de «vic «victtor» or» ¿En qué momento(s) la lectura debería ser más viva? ¿Cómo ha bría que leer la la súplica súplica de Cloanto? Cloanto? ¿Hay algún pasaje que se deba leer reposadam ente?
Gramática 1
O bserva ate nta m en te las siguentes cit citas poéticas poéticas latina latinas: s: öra qu e caeruleä caeruleä patrium patrium clämanti clämantiaa nöm en excip iuntur aquä. (Ovidio) Y su boca boca,, que gritaba el nombre de su padre, es acogida acogida por el agua azulada. p e r a m ïca ïc a s i l e n t i a lü n a e (Virgilio) A través del silencio silencio propicio de la luna lu na conscendi conscenditt furibund furibund a rog os . (Virgilio) Subió en loco locofren fr enes esíí a la pira. En c ada u n a d e estas estas fras frases es u oraciones, oraciones, el poe ta util utiliiza un no m br b r e en plural («ora»,, «silen «silenti tia», a», «rogos») «rogos») con u n significado sin gu plural («ora» lar, («boca», «silencio», «pira»). Es el llamado plur pl uraa l poético, poético, q ue es de uso co rriente tam bién en la poesía poesía caste castell llana: ana: A mis mis so le d a d e s vo voy, y, de mis mis so le d a d e s vengo, po p o r q u e p a r a a n d a r c o n m ig o me ba bastan stan mis mis pen pensam sam ientos. (Lope de Vega)
Y fuerais vo voss Satanás con sus sus llamas lamas y sus sus cuernos h a s ta e n los m ism is m o s i n f i e r n o s , voss de lan te y yo detrás vo hem os de en tra r, ¡Vi ¡Vive Dios Dios!! (Espronceda)
Escena 47
2
Busca ejemplos de plural poético en los siguientes versos de la Escena 47 : 1 ‘v icto ic tor’ r’,, P a rte rt e I (p. 137), ve verso rso 5. 2 ‘v icto ic tor’ r’,, P a rte rt e II (p. 138), ve verso rso 14. 14.
Ejercicios 1 Em pareja cada palabra de la colum na izquierda con la corresp on dien te de la la colum na d erech a que teng a un signi signifi ficado cado parecido. parecido. c a s tlg ä r e d ë c ip e re divitiae dulcis ignis n o c ë re nön ölim q u ia s c e lu s sp e rn e re su p era re tim e r e tütus v ë rô
s u ä v is quod culpäre laedere quidem v in c e r e f a ll e r e contemnere haud o p ës verë rï in c o lu m i s fa c in u s quondam in c e n d iu m
estas oraciones oraciones con la la palabra ap rop iada y 2 Co m pleta cada un a de est traduce: 1 si m ë rogâvissës, rogâ vissës, .............. (düxissem, (düxissem, respond issem) 2 si Ïcarus m and atis patris patris paruisset, paruisset, nö n in in m are .............. (cecidisset, credidisset) 3 si ex exercitui ercitui no stro subvëni subvënissët ssëtis is,, vo vobi biss m ag nu m prae m ium (dedissëmus, exstrüxissëmus) exstrüxissëmus) .............. (dedissëmus, 4 si in Circö he ri adfuissës, spectaculo spectac ulo .............. (dëlectâtus essës, dëpositus essës) 5 nisi nisi senex ä liberti libertiss dëfën sus esse esset, t, latrone s eu m .............. (exiissent, occidissent)
Escena 47
3
T rad uc e cada un a de esta estass oraciones, oraciones, luego sustit sustituye uye el verbo que aparece en trazo grueso por la forma correcta del verbo que está entre paréntesis, conservando la misma persona, tiempo, etc. Acu de, si es es preciso, al vocabulario vocab ulario qu q u e hay h ay al final del libro libro y a los los cua cua dros de la conjugación de los verbos deponentes, pp. 196-198. Po r ejemplo: cónsul pau ca verba d lx it. (l (loq oquï uï)) Esto Esto pasa a: cónsul pa uc a ve verba rba locütus est est. El cónsul dijo unas cuantas palabras. 1 2 3 4 5 6
dux nautas in c ita b a t, (hortâ (hortârï rï)) capti captivus vus quidem sum; sum; sed effugere te m p täb ö . (cônâ (cônârï rï)) eras eras ab höc op pidö d isc ë d ë m u s. (p (prof rofxcïscï) p rô m ïsï mê pecü niam mo x red ditüru m es esse, (po polllicërï cërï)) mil milites arm a nova c o m p a râ v ë ru n t. (ad adiipïsc pïscîî) cognos cog noscer ceree volëbam volëbam nu m omnês nün tiï re v ën isse n t. (regr (regredï edï))
4 Co m pleta cada un a de est estas oraciones oraciones con la palab ra más ad e cuada de las relacionadas aquí debajo y traduce. Consulta la na rrac ión de las las págs. págs. 129-138 129-138 cua nd o ello ello sea preciso. preciso. éiceret, éiceret, taurum , tuba, relic relicto to,, p aru m 1 2 3 4 5
simulatque .......... sonuit, om nês nâvês pros iluerunt. iuvenis iuvenis adeö ïrâtus era t u t senem ë näve .............. Serg estus, qu quii .......... cautê nävigäbat, nävigäbat, in scopulum incurrit. saxö .......... , na uta e cu rsum ad lïtu lïtuss dirigebant. dirigebant. C loanth loa nth us pollicitus pollicitus est së .......... dels sacrificätürum esse.
La carrera de carros de la Iliada Iliada de Homero Cuando Virgilio escribió la Eneida, se inspiró parcialmente en los dos poemas de la Grecia primitiva titulados la Ilía Il íada da y la Odisea, atribuidos a Homero. El poeta latino utiliza a lo largo de su poema ideas, episodios y frases de Homero, pero les da nueva forma, los entremezcla en su temática y los maneja de acuerdo con su propio estilo, para dar como resultado la elaboración de un poema que en algunos aspectos es muy parecido a la Ilíad Ilí adaa y a la Odisea, pero que en otros es completamente diferente. Los pasajes que te ofrecemos a continuación, tomados del libro XXIII de la Ilíada Ilía da,, narran la carrera de carros que tuvo lugar en el transcurso de u nos jueg os fun erarios celebrados po r los los aqueos (lo (los griegos) al pie de las murallas de Troya durante la guerra que man tuvieron co ntra esta esta ciudad. ciudad. La narración de H om ero ap ortó a Virgi Virgi lio la materia prima para su descripción de la regata. Los personajes más importantes que se citan son: AQ UILES, qu e h a organizado los los juego s en ho no r de u n amigo amigo suyo fallecido, llamado Patroclo; A NT ÍLO CO , hijo hijo de N éstor y nieto nieto de Neleo; Neleo; DIOMEDES, hijo de Tideo, odiado del dios Febo Apolo, pero pr p r o te g id o y ap a p o y a d o p o r la d ios io s a A te n e a ; c o n d u c e u n tir ti r o d e caba ca ballo lloss que ha c ap turad o a los los troyano troyanos. s. Su com pa ñe ro se llam llam a Estén Esténel elo; o; EUMELO, hijo de Admeto (descrito a veces como hijo de Feres); MENELAO, hijo de Atreo, hermano del gran rey Agamenón, cuyaa yegua Eta ha tom ado prestada p ara la carrer cuy carrera. a. El ven ced or recibirá como prem io u na escl esclava ava diestra en labores labores y un trípode enorme con asas.
Se colocaron en línea, y Aquiles les señaló la meta, lejos en la plana llanura. llanura. Al lado de ésta apostó como vigía a Fénix, comparable a los dioses, escudero de su padre, ... Todos levantaron a la vez las fustas sobre las bigas y les golpearo golp earonn con las las correas y los jalearon jalea ron con sus voces apasionadas. Sin demora comenzaron a atravesar la llanura, alejándose de las naves con rapidez. Bajo sus torsos el polvo se iba levantando y ascendiendo como una nube o un huracán, y sus melenas ondeaban entre los soplos del viento... ... Los conductores iban erguido erg uidoss en las las cajas cajas y a todos todo s les palpitaba el corazón por el afán de victoria. Cada uno arengaba a sus caballos, que volaban levantando una nube de polvo en la llanura. Cuando los ligeros corceles ya cubrían el último tramo, de regreso hacia el canoso mar, fue cuando la valía de cada uno se hizo patente, paten te, y la carrera carrera se tornó galope galo pe tendido. tend ido. Entonces Enton ces las las velocípedas yegu as d el Ferecíada Ferecíada tomaron la delant delantera. era. Tras éstas saltaron los caballos machos de Diomedes, que habían sido de Tros y no iban nada lejos, sino muy cerca. A cada instante parecía como si fueran a montar en la caja, y con su aliento la espalda y los anchos hombros hombro s de Eumelo Eum elo calentaban; pues ambos volaban con las cabezas sobre él mismo.
Carro griego tirado por dos caballos
5
10
15
20
Y entonc ent onc es lo habría sobrepasado sobrepasad o o rivalizado por el triunfo, de n o ser por el rencor de Febo Apolo contra contra el hijo de Tideo, que le hizo caer de las manos la resplandeciente fusta. De sus ojos brotaron lágrimas de rabia, rabia, 25 al ver que aquéllas aceleraban todavía más y que los suyos sufrían el perjuicio de correr sin aguijada. Pero no dejó de notar Atenea que Apolo había hecho una treta al Tidida y se lanzó muy ligera detrás detrás del pastor d e h uestes y le dio la fusta e infun dió nuevo ardor a los caballos. caballos. 30 Luego marchó llena llena de rencor en pos del hijo hijo de Ad meto, y la diosa le rompió el ecuestre yugo. Sus yeguas siguieron corriendo separadas por el camino, y el timón rodó al suelo. El salió voltead o d e la caja caja del carro más allá de la rueda ru eda y se llenó llen ó de rasguños rasgu ños los codos, la boca y la nariz, 35 y sobre las cejas se desgarró la frente. Los dos ojos se le llenaron de lágrimas, lágrimas, y la la lozana voz voz le enm udeció. ude ció. El Tidid a desvió a un lado los solípedos caballo caballoss y continuó, saltando muy por delante de los demás, pues Atenea infund infu ndió ió ardor a sus caballos caballos y le atribuyó a él la gloria. gloria. Detrás de éste marchaba el Atrida, el rubio Menelao. Antíloco jaleó a los caballos de su padre: «¡Adelante «¡Ade lante también vosotros! ¡Ti ¡Tirad rad lo más aprisa posible! posible! No es con aquellos con quienes os mando rivalizar, con los caballo caballoss del belicoso Tidida, porque porqu e Aten ea Ies ha otorgado ahora rapidez y a él le ha atribuido la gloria. ¡No os quedéis a la zaga, alcanzad los caballos del Atrida con presteza! ¡Que no os cubra de oprobio a los dos Eta, sólo una hembra! ¿Por qué os rezagáis, excelentes corceles? H e aquí lo que os voy a decir, y seguro que quedará cumplido: los cuidados en casa de Néstor, pastor de huestes, a los dos se os acabarán, y no tardará en mataros con el agudo bronce, si por negligencia vuestra nos llevamos un premio peor. ¡Vamos, seguidme los dos y daos toda la prisa que podáis! Yo hallaré hallaré el proce dimien to y me las las ingeniaré para colarme en una estrechez del camino, sin desperdiciar una ocasión». Así habló, y temerosos de la increpación de su amo aceleraron aún más la carrera unos instantes. Y muy pronto el aguerrido Antíloco vio una angostura en el cóncavo camino. Era un bache en el suelo, don de el agua invernal estancada estancada había desprendido algo del camino y rebajado el piso entero. Por allí se dirigía Menelao para eludir el choque de las ruedas. Antíloco desvió a un lado los solípedos caballos caballos y continuó fuera del camin o, y torciendo un poco prosiguió la carr carrera era..
40
45
50
55
60
Espectadores contemplando una carrera de carros. Fragmento de cerámica griega El Atrida Atrida sintió miedo mie do y vociferó vocife ró a Antíloco Antílo co 65 «¡Antíloco, conduces con temeridad! ¡Retén a los caballos! El camino es angosto; pronto será más ancho y podrás adelantarme. ¡Cuidado a ver si chocas con mi carro y nos destrozas a los dos!» Así habló, pero Antíloco azuzó aún más los caballos, picándolos picán dolos con la aguijada, com o si no lo hubiera oído. 70 Cuanto alcanza alcanza un disco que se lanza desd e detrás del homb ro cuándo cuán do un mozo lo arroj arrojaa para probar el vigor de su juventud juve ntud,, tanta tanta ventaja ventaja cobraron en e n su carrera. carrera. Frenaron Fr enaron por detrás las del Atrida, pues él mismo había dejado adrede de avivarlas, por mied o de que los solípedos caballos caballos tropezaran tropezaran en el camino, 75 volcaran las bien trenzadas cajas de los carros, y ellos mismos cayeran en el polvo por su afán de victoria. Recriminándolo, le dijo el rubio Menelao: «¡Antíloco, no hay otro mortal más execrable que tú! ¡Pasa enhoramala! enhoram ala! Los aqueos aque os no teníam os razón al elogiar tu sensatez. 80 Pero ni aún así te llevará llevaráss el premio prem io sin prestarme juram ento.»
(Final de la carrera)
!
...y el Tidida llegó ya casi en su carrera sin dejar de azuzar los caballos con la fusta levantada sobre los hombros, y éstos éstos daban elevad os saltos, saltos, recorriendo ág ilmen te el camino. Las briznas d e p o lv o g o l p e a b a n sin p a u sa al au rig a , y el carro, bien labrado de oro y de estaño, corría tras los pasos de los caballos, de ligeros cascos; las llantas apenas dejaban huellas de rodadas por detrás en el tenue polvo: ¡tal era la premura con la que volaban! Se detuv o en el centro de la reunión. reunión . Copioso sudor brotaba brotaba de la cerviz y del pecho de los caballos, que caía al suelo. Saltó a tierra fuera de la resplandeciente caja del carro y apoyó la fusta fusta contra contra el yugo. N o perdió p erdió el tiemp o el valiente Estáñelo, que se apresuró a recoger el premio y entr egó a los fervorosos compañeros comp añeros la mujer para llevarla llevarla y el trípode con asas para cargarlo; y él desunció los caballos. Tras él llegó Antíloco Nelida, conduciendo los caballos; sobrepasó a Menelao gracias a su astucia, no a la velocidad. Pero aun así éste le seguía de cerca con sus ligeros corceles... ...Al ...Al principio princip io se había rezagado rezaga do la distancia de un tiro tiro de disco, pero pronto lo fue alcanzando, pues iba en aumento el noble brío de la yegua d e Ag amenó am enó n, Et Eta, a, la la de bellas bellas crines. crines. Y si la carrera aún se hubiera prolongado para ambos, en ese caso le habría adelantado y triunfado sin discusión... El hijo hijo de Adm eto llegó el último de todos, tirando del bello carro y guiando por delante los caballos.
85
90
95
100 100
105 105
(Traducción de Emilio Crespo Gilemes)
1 ¿Qué p ape l desem pe ña n los los dios dioses es en la la ca rrera d e carros de H om ero? ¿En qué se diferencia diferencia del pap el qu e jue g an los di dioses oses en la regata de Virgilio? 2 C om para el incidente que ocu rre cuando se estrecha el el camino (vv. 43-82) con el de la roca de «Sergestus et Mnestheus», Partes I y II, p. 134, y de «victor», Parte I, p. 137.¿Qué semejanzas y qué diferencias diferencias existen existen en tre un o y otro? otro? 3 ¿Qué otros rasgos rasgos com unes observas observas tú tú en tre la la narra ción de la la rega ta de V irgi irgili lioo y la de la carrera d e carros de Hom ero?
Lista de control del vocabulario aequor, aequoris — mar careo, carëre, caru ï — carec carecer er,, estar priva pr ivado do de flüctus, flüctüs — ola labor, labï, lapsus sum —(1) caer resbalando, deslizarse, (2) pasar delante de laus, laudis — alabanza, gloria mora, m orae — tardanza opto, optäre, optâvï optâvï,, optätus - desear, anhelar p a r u m — poco poco po p o n d u s , p o n d e r is —pe —peso so quoniam — puesto que, que, ya que sagitta, sagitta, sagittae sagittae - flecha flec ha spatium , sp atiï — espacio, distanda vïrês, vïrium —fuer fu erza zass Di el significado de: fluere, moran, ponderosus, sagittarius
E scena scena 48
Nero et Agrippina
Los dos protagonistas de esta Escena son el emperador Nerón, que gobernó desde el 54 al 68 d.C., y su madre Agripina. El texto latino que vas a leer está basado en la narración que hace el historia dor Tácito Tácito en su ob ra Anales la historia historia de Rom a desde Ana les (que contiene la la ascensión ascensión al al trono impe rial de T iberio hasta la la m ue rte de Nerón). Agripina fue una mujer falta de escrúpulos muy hábil y ambi ciosa. En el 54 d.C. provocó con veneno la muerte de su marido, el emperador Claudio. A continuación, mediante la colaboración de Bu rro, com anda nte de la guardia pretoriana, hizo hizo que se proclam proclam ara em pe rad or a N erón , a un qu e éste éste tenía entonces sól sólo di dieci eciséi séis años. años. En u n prim er m om ento Ag ripina ripina go gozó zó no sól sólo de un gran gran pres tigio, por ser la madre del emperador, sino también de un poder considerabl considerable. e. P ron to los los posibl posibles es riva rivalles del jov en em pe rad or fu ero n quitados de en medio de manera contundente y despiadada. Pero po p o c o tie ti e m p o d e s p u é s el p o d e r y la in f lu e n c ia d e A g r ip in a se v ie r o n debilitados considerablemente por la intervención de Burro y de Séneca, prec pr ec ep tor de N eró n, q uienes se erig iero n ell ellos mismos e n los los pri p rinn c ip a le s c o n s e jero je ross d e l j o v e n e m p e r a d o r . E sto st o s m a n e ja r o n a N e r ó n c o n h a b ilid il id a d , c o m b in a n d o c o n s e jos jo s c o n h a lag la g o s p a r a , d e e sta st a manera, controlar la mayor parte de las decisiones más importantes eman adas del em pe rad or en lo que se refería al gobierno de R om a y del Im Im perio. No N o o b s ta n t e c o n el p a s o d e l tie ti e m p o N e r ó n f u e i n c lin li n á n d o s e c a d a vezz más a actu ar según su capricho. ve capricho. Al Al mismo tiem tiem po a um en taba en él de día en día el odio hacia su madre, provocado en parte porque se había había enam orado apasionadam ente de la herm osa P opea Sabina Sabina y estaba decidido a casarse con ell ella, a, en tan to que su m ad re se obstinaba igualmente en que no debía hacerlo. En las páginas que siguen se na rra el desenlace final de este este enfren tam iento.
Insidiae
ministros convocätos consulu con suluit it utrum veneno vene no an ferro ferro vel qua qua alia vi üterëtur. (líneas 3-4)
I at Nerö, qm vetustäte imperil fiebat iam audäcior, amöre Poppaeae magis magisque accensus, postremo mätrem interficere constituit; m inistr inistros os convocätos convocätos consu luit u tru m vene no an fe rrö ve vell qu a aliâ aliâ vï vï üterëtur. placuit prïmô venënum. sï tamen inter epuläs principis 5 v en ën um da rëtu r, m ors câsuï assignârï nö n p oterat, na m simil mili exiti exitiôô Britannicus antea perierat; atque Agrippina ipsa praesümendô remëdia münierat corpus, quo modo vis et caedës cëlârentur nëmô excogitare poterat; et metuëbat Nerö në quis tantô facinorï dëlëctus iussa iussa sperne ret.
tandem Anicêtus libertus, cui Agrippina odio erat, consilium 10 callidum pröposuit: nävem posse componi cuius pars, in ipsö mari pe p e r a r te m so lüta lü ta,, A g r ip p i n a m ë ice ic e r e t i g n a r a m , s u b r id e n s A n icê ic ê tus tu s ‘nihil nihil inquit, tam capâx fortuitoru m qu am m are; e t si naufragio Agrippina perierit, quis adeö suspiciosus erit ut sceleri id assignet quod venti et flüctüs fëcerint? mâtre dëfüncta, facile erit principi 15 pie p ie ta te m o s t e n d e r e te m p lo e x s t r u e n d o v e l a d ä r ä s s a c r ific if ic a n d o .’ vetustate: vetustas larga duración, veterania imperii: imperium poder, poder , mando, man do, reinado accensus inflamado, enardecido qua: qui alguno epulas: epulae banquete assignari: assignare atribuir, achacar Britannicus Británic Brit ánicoo (hijo de Claudio, Claudio , envene env enenado nado por p or orden de Neró N erón) n) praesümendö: praesümere tomar (antes) caedës asesinato metuebat: metuere temer në quis que alguien dëlëctus: deligere elegir, escoger sperneret: spernere despreciar, desobedecer componi: componere constndr per artem por po r medio de u n artificio ignäram: ignärus sin saberlo subridens: subridere sonreír capâx propicio, apto, idóneo fortuitorum: fortuita acontecimientos acontecimientos fortuitos fortuito s dëfüncta: dëfünctus muerto
1 ¿Qué dos motivos, motivos, segú n Tácito, llevaron a N eró n a m aq uin ar la m uerte de su madre? madr e? 2 ¿A quién es pidió consejo? consejo? ¿Q ¿Qué ué p re g u n ta les planteó? 3 ¿Qué dos inconven ientes reu nía el veneno? ¿Q ué otros otros dos un ataque violento? 4 ¿Q ¿Quién uién apo rtó la solución solución al problem a? ¿Qu é plan sugiri sugirió? ó? 5 ¿Por qué, en op inión de su autor, el plan no levantaría levantaría sospe sospe chas? ¿Qué otras acciones sugirió para tratar de convencer al pu p u e b lo d e la in o c e n c ia d e N e r ó n , u n a ve vezz q u e se c o n s u m a r a el crimen?
pla p la c u it N e r ô n ï calli ca llidi dita tass A n icê ic ê tï; tï ; p r a e t e r e ä oc occä cäsiö siö o p tim ti m a r e í t e m p tandae aderat, nam Nero illo tempore Bäiäs ad diem festum cele b r a n d u m v lsit ls itää b a t. illü ill ü c m ä tr e m e lic li c u it; it ; a d v e n ie n ti in itin it in e r e o b v iam ia m iit; excepit manü et complexü; ad villam eius maritimam, Baulos 5 nomine, düxit. stabat prope villam nävis ornatissima, quasi ad mätrem principis honorandam; invitata est Agrippina ad epulas Bails parätäs, ut facinus nocte ac tenebris cëlârëtur. rümöre tamen Insidiarum Insidiarum p er aliquem aliquem pro ditorem audito, audito, Ag rippina incerta prim prim o num crederet, tandem Bäiäs lectlcä vecta est. ibi blanditiae sublevä10 vëre m etum : com iter iter excepta, iuxtä iuxtä N erö ne m ipsum ad cên am co colllocäta est. Nerö modo familiäritäte iuvenil! së gerëbat, modo graviter loquëbâtur. tandem, cenä multis sermonibus diu producta, prose q uitu r Ag rippinam abe un tem , artius artius ocul oculiis et pectori hae rens, vel vel ad sim sim ulätiönem ulätiönem ex plendam ve vell quo d p eritürae mätris mätris suprëm us aspecaspec15 tus saevum animum eius retinëbat. (ciud ad de veraneo) vera neo) Bäiäs: Bäiae Bayas (ciudad complexü: complexus abrazo maritimam: maritimus de mar, costero Baulös: Bauli Baulo Ba uloss (villa (vil la de Agr A gripi ipina na)) Bails en Bayas pröditörem: proditor traidor, delator Bäiäs (línea 9) a Bayas sublevavere: subleväre quitar, mitigar familiäritäte: familiäritäs cordialidad, fam fa m iliar ili arid idad ad
Bayas y la costa de sus alrededores
iuvenlll: iuvenllis ju v e n il pröductä: prödücere alargar, prolongar artius bastante estrechamente haerêns: haerëre adherirse, pegarse simulätiönem: simulätiö fingi fin gim m iento ie nto,, simulación
explendam: explëre completar, colmar suprëmus último aspectus mirada, contemplación retinëbat: retinëre refrenar
Pintura Pintura mural de Pom peya
1 ¿Qué pen só Ne rón del astuto astuto plan de Aniceto? Aniceto? ¿Por qu é se le p re sentó sentó un a bu ena op ortunidad para pone rlo rlo en práct práct ica? ca? 2 ¿Qué hizo hizo N eró n a la llegada llegada de Ag ripina? ripina? Im ag ina el motivo motivo de tal comportamiento. 3 ¿Q ¿Qué ué med io de locomo ción util utilizó izó A gripin a en Baulos? Baulos? ¿A q ué la la invitó Nerón? ¿Por qué era importante para Nerón que el viaje de su m ad re a Bayas Bayas se se desarrollara de noche? 4 ¿Qué hecho dio entonces al al traste traste con el el plan de Nerón ? ¿Cómo reaccionó reaccionó A gripina an te aquella información? ¿Cómo viaj viajóó final m en te A gripina a Bayas Bayas?? 5 ¿En qu quéé sentido sentido cam biaron sus sus presentimien tos en Bay Bayas as?? ¿Qué trato recibió allí? ¿Cómo se comporta Nerón durante el banquete? 6 ¿Cómo trata trata a su m ad re cuand o ésta ésta se dispone a partir? ¿Qué dos explicaciones ofrece Tácito a ese comportamiento?
Gramática 1
Desde la U nidad IV-A IV-A en adelante, te has enc on trado oraciones oraciones como éstas: qu id faciam? faciam? ¿Qué Qu é voy a hacer ?
qu a te regione regione requiram requiram ? ¿En ¿E n qué q ué región te buscaría yo?
u tru m capti captivos liberemus liberemus an interfi interficiamus? ciamus? ¿Liberamos a los esclavos o los matamos? Estas Estas oracion es interrog ativas directas son las las llamad llamad as deliberati p o r q u e el h a b l a n te e s tá « d e lib li b e ra n d o » o p r e g u n t á n vas (directas), po dose qué debe hacer. Aparecen en subjuntivo. O tros ejemplos: ejemplos: 1 qu id dïcam? 3 quö m ê vertam ? 2 un de auxilium auxilium petämus?4 petämus? 4 utru m abeämus abeämus an maneam us? te has en con trado oraciones como ést éstas: as: 2 T am bién te pr p r in c e p s am ïcô ïc ô s ro g ä v it q u i d f a c e re t. E l emperador emperador pregu pre guntó ntó a sus amigos amigos qué q ué debía debía hace hacer. r. pa p a t e r n e s c ieb ie b a t q u ä r e g iö n e fïli fï liüü m r e q u ir e r e t. E l padre pad re no sabía en qué qu é región iba a buscar buscar a su hijo hijo.. incertus incertus eram utrum vï an veneno üterer. üterer. Yo no sabía si usar la violencia o el veneno. En este caso se trata de proposiciones interrogativas indirectas deli berativas. Aquí tienes otros ejemplos de este tipo de proposiciones: 1 2 3 4 3
diffi diffici cile le erat er at N erô nî scïre scïre qu quid id res po nd ere t. libertum libertum rogabo quö m odö rem administ administrem. rem. milit milites es incerti er an t u tru m ce de ren t an resister resisterent. ent. in animö volveba volvebamus mus quäle quäle dö nu m regi daremus.
Las propo siciones interroga tivas indirectas (inc (inclui luidas das las delibe rativas) tienen el verbo siempre en subjuntivo.
naufragium I del noctem sïderibus illüstrem et placido marï quietam praebuere, quasi ad scelus patefaciendum, nec multum erat progressa nävis, duôbus amïcïs Agrippinam comitantibus ex quibus Creperëius Gallus haud procul gubernaculo adstäbat, Acerrönia ad pedës Agrippinae cubitantis recumbens paenitentiam filii per gaudium 5 commemorabat, cum dato signo ruere tectum multö plumbö grave, pre p re s s u s C r e p e r ë iu s s tati ta tim m p e r iit; ii t; A g r ip p in a e t A c e r r ö n ia e m in e n ti ti bu b u s lect le ctii p a r ie tib ti b u s p r ô të c ta e s u n t, n e c d iss is s o lüti lü tiöö n ä v is s e q u ë b â tu r , turbâtïs turbâtïs om nibus e t quo d p lërïque nau tae, scel sceler eriis ignäri, eös eös impediëbant qui cônsciï erant, hi igitur cönätl sunt ünum in latus inclï- 10 näre atque ita nävem summergere; nön tamen eïs erat prömptus in rem subitam cônsënsus, et aliï conträ nïtentës dedëre Agrippinae facultätem lëniter in mare dëscendendï. illüstrem: illüstris resplandeciente, luminoso
dissolütiö desintegración, desmembramiento turbâtïs: turbätus turb ätus confuso, perturbado
cubitantis: cubitäre estar estar echado echado in d in a r e inclinarse inclinarse pron to, fá c il paenitentiam: paenitentia arrepentimiento prömptus presto, pronto, per gaudium con júbilo in rem subitam para pa ra u na situación situ ación de ruere = ruit: ruere derrumbarse emergencia plumbö: plumbum plomo consensus acuerdo, consenso pressus: premere aplastar, atrapar conträ en sentido contrario eminentibus: ëminëre sobresalir nïtentës: nltï esforzarse, trabajar posib ilidad d parietibus: pariës lateral, costado facultätem: facultätem: facultä fac ultä s posibilida protege r prôtëctae sunt: prötegere proteger
1 ¿En qu é sentido, sentido, seg ún Tácito, tom tom aro n p artid o los los diose diosess (o (o al m enos p arec en tomarlo) tomarlo) en el intento de asesin asesinat ato? o? 2 ¿Qué estaba estaba haciend o A cerrönia cua nd o se de rru m bó el el techo? techo? ¿Por qué m enciona esto esto Tácito? Tácito? 3 ¿Qué inten taro n hac er los conspiradores cua nd o falló falló el plan ori ginal? ¿Por qué volvieron a fracasar?
Acerrönia autem, dum së Agrippinam esse imprüdenter clamat 15 utqu e su bv en ïrëtu r m âtrï principis, contïs contïs et rëmls conficitur. conficitur. Ag rip pin p in a silë si lënn s e ö q u e m in u s a g n ita it a ( ü n u m ta m e n v u ln u s u m e r ö e x c ë p it) it ) ad lënunculôs quösdam nandö pervenit quï haud procul erant; dein de in Lu crinum lacum vecta, vecta, ad vill villam suam d ücitur. ibi cogitabat quid faceret; animadverterat enim nävem neque 20 ventîs ad litus äctam, neque saxis impulsam ésse, sed summa sui pa p a r t e v e lu t t e r r e s t r e m ä c h i n ä m e n tu m c o nc ncid idis isse se,, o b s e r v a n s e tia ti a m A cerröniae caedem , simul suum vulnus aspici aspiciëns ëns,, sölum Insidiarum rem ëd ium esse esse putävit putävit,, si nö n intellegere intellegere vidë rëtur. m isit isit igitur liber tum qui nüntiäret filio së benignitäte deörum et fortünä eius 25 ëvâsisse gravem cäsum; öräre ut Nerö, quamvis perlculö mätris pe p e r t e r r i t u s , v ise is e n d i c ü r a m d if f e r r e t ; sibi sib i a d p r a e s ë n s q u ië te o p u s esse, sse, atque interim interim m edicamenta vulne ri adhibet; adhibet; im pe rat quo que ut testamentum Acerröniae requiratur —hoc sölum nön per simulätiönem. imprüdenter imprudentemente subvenïrëtur se prestase ayuda conficitur: conficitur: con ficere abatir, matar eö por po r ello agnita: agnita: agnoscere agnoscer e reconocer lënunculôs: lënunculus barca Lucrinum lacum: Lucrinus lacus el lago Lucrino (proximo a Bayas) actam: agere conducir, llevar summâ suï parte de su parte más alta terrestre: terrestris terrestre mächinämentum artilugio, artefacto concidisse: concidere derrumbarse, abatirse observäns: observare observar , considerar ëvâsisse: ëvâdere librarse quamvïs aunque vïsendï: vïsere visitar, venir / / ir a ver preocu pación cüram: cüra preocupación ad praesëns por po r el momento
4
¿Por qu é crees crees que Ac erronia gritaba gritaba que ella ella era Ag ripina? ripina? ¿Existe más de una explicación posible a este comportamiento? 5 ¿Qué razones llevaron llevaron a A gripina a pe nsa r que el nau fragio había sido un atentado deliberado contra ella? ¿Cuál era, en su opinión , la única espe ranza de salvaci salvación ón que le quedaba?
6 En el me nsaje enviado al al em pe rado r, A gripina descri describe be a ést éste como «periculö mätris perterritus» ¿Es probable que así fuera? De no ser así, ¿por qué lo describe en esos términos su madre? 7 ¿Qu ¿Quéé or de n dio A gripina? ¿Q ¿Qué ué motivos motivos ten ía pa ra ell ello? 8 Despu és de leer este pasaje, ¿qué opinas del talen to y del carác ter de A gripina? gripina?
II at Nerönl, nün tiös p atrâ tï facinori facinoriss exspectanti exspectanti,, a ffer tur Agrippinam evasisse ictü levï vulneratam, tum pavore exanimis et affirmans iam iamque adfore matrem ultionis avidam, Burrum et Senecam statim arcessivit, longum utrïusque silentium; tandem Seneca respexit B urru m ac rogavit nu m mili milites tes c aedem A grippinae exsequi 5 iubë ren tur. ille prae toriano s tôtï C aesarum do m uï obstr obstrict ictos os esse esse res res po p o n d it: it : ‘m ilit il itee s ’ in q u it, it , ‘n ihil ih il ä t r ö x a d v e r s u s fili fi liaa m G e r m a n ici ic i fac fa c e re aud eb un t; effici efficiat at Anicctus promissa.’ qm h au dq uä qu am haesitat haesitat;; po p o scit sc it s u m m a m scel sc elee ris, ris , a d h a e c v e rb a N e r ö p r o f i t e t u r illö d ie sibi tandem dari imperium auctôremque tanti müneris esse libertum; 10 Aniceto imperavit ut ad villam statim proficisceretur düceretque sëcum hominës fidelissimos. patrâtï: patrare ejecutar affertur: afferre traer Ia noticia, anunciar ictu: ictus golpe exanimis consternado, muerto de miedo iam iamque de un momento a otro adfore: infinitivo infinitivo futur fu tur o de adesse presentarse exsequï ejecutar Caesarum : Caesarês los Césares domuï: domus/e?«i/¿a, casa obstrictos esse: obstringere compro compromete meterr (mediante (mediante juram ento de fidelidad) fidelid ad) ätröx cruel, atroz Germanici: Germanicus Germánico (general muy querido del pueblo, padre de Agripina y miembr miembroo de la fam fa m ilia ili a imperial) prömissa: prömissum promesa, promes a, lo prometido summam: summa toda. la responsabilidad, el mando supremo profitetur: profiteri declarar
(continúa)
M iembros iembros de la guardia guardia pretoriana, pretoriana, la guardia personal de l emperador (véanse pp. 170-171)
1 Describe la reacción de N eró n ante la noticia noticia de que A gripina seguía viva. Compárala con la reacción de ésta ante el atentado co ntra su vida. vida. 2 ¿Por qué crees crees que Séneca S éneca y B urro urr o se qu ed edan an tan call callado adoss y tan po p o c o d isp is p u e sto st o s a co c o lab la b o rar ra r (líneas (lín eas 4-8)? 4-8 )? ¿ P o r qu q u é cree cr eess qu q u e A nice ni ceto to se muestra tan decidido a llevar a cabo la empresa (líneas 8-9)? 3 ¿Cambia de estado estado de ánimo N eró n un a ve vezz que Aniceto Aniceto se encarga del asunto? Explica el comentario que hace: «illó die... esse libertum» (líneas 9-10).
Gramática 1 Desde la U nida d I en adelante, te has en co ntrad o oraciones oraciones como éstas: Po m pëiânï rïdëba rïdëba nt, clämäbant, clämäbant, plaud plaud ëban t. Los pompeyanos reían, gritab gr itaban an y aplaudí apla udían. an. 2
En la U nidad IV-B IV-B te te has enco ntrado una form a diferente de exp resar la misma idea: idea: Po m pëiânï rïdëre clamare plaudere. Otros ejemplos: m äter öräre ho rtârï iubëre iubëre ut fugerem. fugerem. M i madre me pedía, pedí a, me animab an imabaa y me ordenaba que huyera. spectäc ulum horrib ile in in campis pa ten tibus — sequï fug ere occïdï occïdï capï. Hab H abía ía u n espectá espectácul culoo horrible horrible en las llanura llan urass despejadas: despejadas: perseguían, perseguía n, huían, eran matados y eran capturados. Observa cómo en estos ejemplos se usa el infinitivo de los verbos en luga r de u n tiemp tiemp o de indica indicattivo, ivo, como po r ejemplo ejemplo el pre té rito rito im perfecto de indicati indicativo, vo, p ara describir hechos ocurridos en el pasado. Es el llamado infinitivo histórico. Se usa cuando se qu iere d a r rap ide z y viveza viveza a la acción. El sujeto d el infinitivo his tórico aparece en nominativo.
3
O tros ejemplos: 1 om nës amïcï bibe re can täre saltare. saltare. 2 in urbe m aximus pavor; ali aliï ad portas fugere; aliï aliï bo na sua sua in plaustra impönere; aliï uxôrës lïberôsque quaerere; omnës viae multitüdine complërï. (Cita del historiador Salustio)
percussores interim vulgätö Agrippinae periculo, omnës, ut quisque audiverat, decurrere ad lïtus. hï môles, hï próximas scaphäs conscendere; aliî, qu antu m corpus si si nêb nêbat at,, prôcëd ere in in mare; n ônnü llî llî m anüs ex ten dere; omnis öra complërï questibus, precibus, clämöre hominum 5 divers diversaa rogan tium tium au t incerta respo nde ntium ; affluere affluere ingëns mulmultitüdö titüdö cum lüminibus, lüminibus, atque ubi incolumem incolumem esse esse A grippinam vulga tum est, ad gratulandum sësë expedire, dönec aspectü agminis hominum armatorum et minantium disiectï sunt. Anicêtus villam militibus circumvenit, effräctäque iänuä servos eös abripit qui obs10 tant, dönec ad fores cubiculi venïret; ibi paucî adstâbant, cëteris terröre irrumpentium exterritis, cubiculo modicum lümen inerat et ancillarum ün a; m agis agis ac ac magis magis anxia fïëbat fïëbat A gripp ina quo d n ëm ô ä
‘dic ite m ihi quäre hüc m issi sitis.’ (linea 15) 15)
filio venisset, abeunte denique ancilla, Agrippina ‘tü quoque më deseris’ inquit; inquit; tum respicit respicit A nicëtum trierarch o et cen turiön e comi tatu m . ‘q u ï estis?’ estis?’ inq uit, ‘dicite mihi m ihi qu q u â rë h ü c m issï siti sitis. s.’’ n ü llu m 15 responsum; circumsistunt lectum percussores et prior trierarchus füstï caput eius afflixit, deinde centurioni gladium ad occidendum destringen ti A grippina proten den s ute rum ‘ven trem feri’ excla exclamavi mavitt multïsque vulneribus confecta est. crem äta est eä de dem m nocte convïvâl convïvâlïï lectô lectô e t exequiïs exequiïs vili vilibus bus;; n u m 20 Inspexerit matrem mortuam Nerö (ut multi affirmant) et förmam corporis corporis eius adm iratus sit sit, incertum est est. hu n c fore sui finem multos ante annös crediderat Agrippina contempseratque. nam ei roganti de fortünä Nerönis responderunt astrologi illum imperaturum m ätrem qu e o ccïsürum ; atqu e A grip pin a ‘occida ‘occida t’ inquit, ‘du ‘du m 25 imperet.’ percussores: percussor sicario, asesino pro paga gar r vulgato: vulgare propa ut quisque tan pronto como cada uno hï... hï unos... otros môles: môles terraplén, dique, malecón quantum cuanto, tanto como sinebat: sinere permi per mitir tir questibus: questus queja, lamento affluere afluir prepara rse, disponerse sësë expedire prepararse, disiectl sunt: disicere dispersar fuer za abripit: abripere apartar a la fuerza fores puerta pue rta,, entrada entra da exterritis: exterrere espantar, aterrar trierarcho: trierarchus trierarco
circumsistunt: circumsistere rodear, tomar posición alrededor alrededor füstï: ablativo de füstis afflixit: affligere golpear protendens: protendere extendiendo hacia adelante uterum: uterus seno convïvâlï: convïvâlï: convïvâlis con vïvâlis de banquete, convival exequi uias as,, fu ne ral ra l exequiïs: exequiae exeq
fore = futürum esse contempserat contempserat:: co ntemn ere desdeñar, no hacer caso de
imperätürum (esse): imperare mandar, ser emperador dum con tal que
Escena 48
Gramática 1 En la la Escena 30 te en co ntra ste el el preté pr eté rito pe perfecto rfecto de indicativo indicativo pasi pa sivv o : du o consules consules creâ tï sunt. H a n sido nombrados dos cónsule cónsules. s. 2
En la la Escena 48 te te has en co ntra do oraciones con ésta éstas: s: p u e r s tult tu ltuu s n e s c it q u o t c o n s u les le s creâtï sint. El estúpido muchacho no sabe cuántos cónsules han sido nombrados. dom inus cognoscer cognosceree vult qu anta p ecün ia imp ensa sit. sit. El amo quiere saber cuánto dinero ha sido gastado. Los verbos escritos en trazo grueso están en pretérito perfecto de subjuntivo pasivo. pasivo. Otros ejemplos: 1 incerti sum us u tru m A gripp ina serväta serväta an necä ta sit. 2 dïcite dïcite m ihi qu ot hostës capti ca pti sint sint.. 3 ignô rô qu ârë â ce nturio ne êlêctus êlêctus sim. sim.
3
C om pa ra los pre téritos perfec tos de subjuntivo subjuntivo y de indicativo indicativo pa p a siv si v o s d e « p o rto rt o » : prêt, p e r f ind. pas. po p o r t ä t u s s u m po p o r t ä t u s es po p o r t ä t u s e s t po p o r t a t i su sum us po p o r t â t ! est e stis is po p o r tâ t ! s u n t
prêt, pe p e r f subj. pas. p o r t ä t u s sim p o r tä t u s sis p o r tä t u s sit p o r t ä t l sïm s ïmuu s p o r t â t ! sïtis p o r t â t ! sin s intt
Los pretéritos perfectos de subjuntivo pasivos de «doceö», «trahô» y «audiö» se encuentran en la pág. 193. 4
O bserva aten tam en te estos estos ejemplos: ejemplos: tam calli callidus dus est est m ercä tor ut m agnäs opes adeptus sit. Es un mercader tan sagaz que ha conseguido grandes riquezas.
sïmus. iüdex scïre vult num senï umquam m inâtï sïmus. E l jue ju e z quiere saber saber si noso nosotro tross hemo hemoss amenazado amenaza do alg a lgun unaa vez al a l anciano. perfecto ectoss de Los verbos verbos que aparec en e n trazo trazo grueso son pretéritos perf subjuntivo de verbos deponentes.
Otros ejemplos: 1 die m ihi qu id p atro at ro n u s tibi pollicitus pollicitus sit. sit. 2 scï scïre vol volö qu ärc nün tiï nö nd um profec ti sint sint.. Los pretéritos perfectos de «cönor», «vereor», etc. se encuentran en la pág. 198.
Ejercicios 1 T rad uc e cada un a de est estas as oraciones al latín latín seleccionando seleccionando las pa p a lab la b r a s e n t r e las d o s p o s ibil ib ilid idad adee s q u e se te o f r e c e n . 1 Di el dinero al niño niñ o que llevaba los los libro libros. s. p u e r ï lib li b ros ro s p o r ta n tï p e c ü n ia dedï pu p u e r ö lïb lï b e r ô s p o r tâ t! p e c ü n iam de d era m A q u í están están otra vez las las mismas mujeres, amo. amo. 2 Aq eadem feminae simul simul adsu nt dominus eaedem feminam rürsus absunt dom ine 3 Corriendo, llegó rápidamente a la cárcel. cu rren do ad carcerem celeriter celeriter advenit cu rre nti ä carcere celerius celerius advënï 4 Si no obedecéis a las leyes, seréis castigados. sï legibus legibus paru eritis pü nïm inï nisi nisi lêgï pârëbâtis pü niëm inï 5 Obliguemos a los jefes de los bárbaros a regresar. pr p r ïnc ïn c i p ë s b a r b a r is rev e rto r cögg im u s cö pr p r i n c i p e m b arb a ro ru m re v e rti cögäm us 6 Hombres de esta esta clase clase no deben deben ser nombrados nombrados cónsul cónsules. es. hom inibus huius generis consulem facere nö nn e débet hom inës huic gen erï cônsulë cônsulëss fieri nön dëb ent
2
T rad uc e la la oración «a «a» de cada un a de las las parejas de oraciones oraciones siguientes; luego, con la ayuda de las págs. 178-179 y 193, exp resa la misma misma idea, idea, pe ro e n pasiva, pasiva, com pletando los los nom bres y los verbos de la oración «b», y vuelve a traducir. Por ejemplo: a tim tim ëbam ne mili milites m ë cape rent, ......... b tim ti m ë b a m n ë ä m il ...... caper ......... Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a b
tim tim ëbam në mili milites m ë cape rent. Temía que los soldados me capturaran. tim ti m ë b a m n ë ä m ilit il itib ibuu s c a p e r e r . Temía que (yo) fuera capturado por los soldados.
a dïc dïc mihi qu ârë do m ina nu m qu am ancil ancilllas laudet, laudet, b d ie m ih i q u â r ë a n c ili il i..... numquam ä domin ...... laud ......... Realizado todo el proceso, el resultado es el siguiente: a
dïc dïc mihi quâ rë dom ina nu m qu am anci ancilläs dom inä laudet. laudet. Dime por po r qué la señora nunc nu ncaa alaba a las las esclava esclavas. s. b dïc dï c m ihi ih i q u â r ë a n c illa il laee n u m q u a m ä d o m in ä l a u d e n tu r . Dime por po r qué qu é las las esclavas esclavas nun n unca ca son alabadas por po r la señora. señora. la Ib 2a 2b 3a 3b 4a 4b 5a 5b 6a 6b
dom inus cognoscer cognosceree vult nu m ser serví ví cënam parent. ........ dom inus cognoscer cognosceree vult nu m cën ..... ä serv ......... p a r ........ tantum erat incendium u t flamm flamm ae aulam aulam dëlëre dëlërent nt.. ....... tantum erat incendium incendium ut aul ..... flamm .......... dëlër ....... barb arï früm en tum ince nd ëru nt u t inopia inopia cibï cibï nös impediret. impediret. barbari früm fr üm entum incendërun t ut inop ......cibi cibi im p ed .......... in silv silvää tibi tibi late n d um est në hostës të të videant. in sil silvä tibi tibi laten du m est në ab ho st ..... v id .......... nisi vos adiüvissem, ba barb rbar! ar! vos circumvënissen circum vënissent. t. ...... circumven .......... nisi nisi vo voss adiüvissem, adiüvissem, ä b a rb a r ...... nesci nescioo qu ârë princeps më relëgâveri relëgâverit. t. nesci nescioo qu ârë ä prïn cip ..... relëg ......................
El emperador Hasta el año 59 d.C., momento en que tienen lugar los sucesos na rrad os en esta Escena, y desde hacía casi casi u n sigl siglo, o, R om a había sido sido gobernada por una serie de emperadores. El sistema de gobierno republicano (en el que se elegía anualmente a dos cónsules como rep rese ntan tes m áximos del po de r del Estado Estado y a los qu e auxiliab auxiliaban an en esa tarea otros magistrados y el Senado) se había venido abajo en me dio d e violenci violencias as y de rram am iento s d e s an angre gre a finales finales del s. I a.C. a.C. El poder supremo en el mundo romano estaba en manos de un único gobernante: el emperador. Para el Senad o y el pueb lo de Roma, el em pe rad o r era el el «prm- . ceps» (el primer ciudadano); para la tropa, el «imperator» (coman dan te en jefe). E n cam bio se se evit evitóó d eliberad am ente la pa labra «réx «réx»» (rey), que a simple vista parecería un título que cuadraba muy ade cuadamente al emperador dado su enorme poder personal, porque los romanos tenían ya una larga tradición de odio hacia la idea que representaban los reyes. De hecho los reyes habían ya gobernado Rom a en tiem tiem pos m uy lejanos, lejanos, y el el último último d e ello elloss hab ía llegado a ser tan im im po pu lar que fue destronado y expulsado de la ciudad; ciudad; cuatro siglos y medio después de aquello, cuando se tuvieron sospechas de que César pretendía proclamarse rey, fue asesinado. El primer emperador (Augusto) y la mayor parte de sus suceso res intentaron alentar la creencia de que en muchos aspectos el gobierno del Estado seguía seguía siendo sustancialm sustancialm ente el mismo mismo q ue en la época anterior. Por ejemplo, se seguían nombrando cónsules y magistrados como antes y el Senado continuaba también reunién dose como én los días de la República. No obstante, el Senado, los cónsul cónsules es y demás magistrados magistrados tenían aho ra m ucho menos po der que antes; y además ya no eran elegidos por el pueblo, sino que en la mayoría de los los cas casos os los los nom bra ba el em pe rado r. La vida y el reinado de los emperadores del s. I d.C. nos los narran Tácito en sus Anale An aless e Historias y Suetonio en sus Vidas de los Estos autores nos ofrecen u n a descripción descripción m uy viva viva y a doce Césares. Est
veces terrible del inmenso poder personal de los emperadores, de la estupidez, la codicia, la lascivia, las extravagancias y la crueldad de determinados emperadores, de las frecuentes conspiraciones y luchas po r el el po de r que se se daba n con tinuam en te entre los los consejeros consejeros y asociados del emperador, y de la brutalidad y falta de escrúpulos con que los emperadores trataban a sus posibles rivales o a los cons pir p iraa d o r e s . Pero incl inclus usoo cuando e l em perad or era un depravado, deprava do, u n excén trico trico o u n tirano, tirano, el gobierno d el im perio seguía su su m arch a y el p ro pio p io e m p e r a d o r ju g a b a e n él u n p a p e l de deci cisi sivv o; d e lo c o n t r a r io c o r r ía el riesgo de perder popularidad y poder. Ciertos emperadores se comportaron con arrogancia y sadismo con algunos individuos en pa p a r t i c u l a r y sin si n e m b a r g o e n el g o b ie r n o lle ll e v a r o n a c a b o u n a p o líti lí ticc a humanitaria y eficaz. Es el caso de Domiciano, que trató al Senado con insolencia y desprecio y llegó llegó a m ata r a alguno s de sus miem bros p o r m o tiv ti v o s ins in s ign ig n ific if icaa n tes te s o inc in c lus lu s o sin si n m o tiv ti v o a lg u n o , p e r o d e quien nos dice dice Suetonio Suetonio que «se tomó tomó un interés interés tan tan grand e p or con trolar a los magistrados de la ciudad y a los gobernadores de las pro-
Pu ente rom ano d e A lcánt lcántara ara (Cáceres) (Cáceres),, construido p or Trajano Trajano
vincias que, durante su reinado precisamente, fueron más honestos que en n ingu na o tra époc época» a».. Si el emperador era una persona consciente de su cargo, las labores del mismo eran bastante pesadas. En efecto, el emperador pa p a r tic ti c ip a b a e n b u e n a m e d id a y c a d a ve vezz c o n m á s i n te n s id a d e n la administración de justicia; elegía a los gobernadores de las provin cias cias,, a los los jefe s m ilitares, ilitares, a los los senado sena dores res y a otros m uc ucho hoss cargos p ri vilegi vilegiados; ados; e ra el co m an da nte en jefe del ejército, ejército, fijaba fijaba la pag a a lo los soldados, escogía a los oficiales, asignaba las legiones y las tropas auxiliares a las distintas zonas del Imperio y (en el caso de algunos emp eradores) dirigí dirigíaa persona lmen te a las las tropas tropas d ura nte las cam pa ñas militares; recibía a los embajadores de las provincias y de las naciones extranjeras que le presentaban sus saludos, sus demandas, sus quejas o sus acusaciones, a las que generalmente el emperador resp on día a su vez vez con u n discurso elocu elocu ente (u no de los los motivos motivos del del enfrentam iento de N erón con su su mad re fue que ésta ésta se se em peñ aba en sentarse a su lado, como si fuera una coemperatriz, cuando acudían a visitarlo los embajadores extranjeros); el emperador estudiaba asi mismo los los problem as qu e le le rem itían itían lo los gob erna dores de las las prov in cias (las cartas cruzadas entre Plinio, gobernador de Bitinia, y Tra ja j a n o son so n u n b u e n e je m p lo d e ello) ell o);; c u id a b a d e la «p «plë lëbs bs»» (el p u e b lo llano de Roma), proporcionándole repartos regulares de trigo o de dinero, ofreciendo espectáculos costosos en el circo o en el anfitea tro, emprendiendo vastos planes de construcciones públicas para embellecer la ciudad y aliviar el desempleo; tenía también el poder de elaborar leyes presentando proyectos ante el Senado; y, por últi mo, era el jefe oficial de la religión del Estado, ya que se reservaba pa p a r a sí m ism is m o el p u e s to d e « P o n tife ti fe x M ax axim imuu s». s» . El emperador y su trabajo
El emperador pasaba la mayor parte de su jornada de trabajo recibiendo o contestando solicitudes y escuchando o sentenciando ple p leito itos. s. Los Lo s e jem je m p lo s q u e v ie n e n a c o n tin ti n u a c ió n (ba (b a sad sa d o s e n i n c id e n tes y situaciones situaciones reales) reales) ofrec en u n a cierta orientació n de la varied ad de dem andas y problemas que debía atender: atender:
«Los habitantes de una ciudad vecina a la nuestra nos han ata cado y han herido y m atado a muc has personas inocen inocenttes». es». «Por favor, favor, concédel concédele la ciudad ciudad anía rom ana a un médico médico q ue me ha curado de un a grave grave enferm enferm edad». «Varias ciudades de esta provincia han sido dañadas gravemen te po r un terrem oto; te pedimos qu e envíes envíes tropas y dinero». dinero». «Mi marido ha padecido el exilio durante muchos años y ya se encuentra viejo y enfermo; apelo a ti para que le permitas re gresar». «Existe un peligro evidente de que se rebelen las tribus locales; nuestros soldados necesitan refuerzos urgentemente». «Te rogamos que concedas a nuestra ciudad el privilegio de construir construir un templo templo en ho no r de tu difunto padre». padre». «Mi vecino dice que este esclavo es suyo, pero es mentira; el esclavo es mío». «Te ruego me concedas el honor del «lätus clävus» (franja púr p u r a a n c h a e n la to g a y e n la tú n ic a , q u e in d ica ic a b a q u e u n o e r a senador)». «El gobernador de nuestra provincia ha torturado y ejecutado ilegalmente a ciudadanos romanos; te pedimos que sea proce sado y castigado». castigado». Algunas de estas estas dem and as y querellas se se pre sen taba n p o r escri escri to; to; a la la m esa del em pe rad or confluía un a riad a de cartas, cartas, soli solicitu citudes des,, apelaciones, acusaciones y documentos de otro tipo. Los demandan tes esperaban que el emperador contestara a estos documentos uno p o r u n o , q u e d e c i d ie r a so b re lo e s e n c ial ia l d e la r e s p u e s ta y e n m u c h o s caso casoss dictara las las palabras palabras concretas de la misma, misma, a ñad iend o en algún caso caso u n a o dos frases frases de su p uñ o y letra. letra. Esta corre spo nde ncia solí solía venir reda ctada e n latí latín, p ero cuan do se trataba trataba de la la parte o riental riental del Imperio venía en griego. Algunas otras demandas se presenta ba b a n al e m p e r a d o r p e r s o n a l m e n te p o r p a r t e d e los in te r e s a d o s , q u ie nes a veces veces tenían que re co rre r p ar a ello ello largas largas distanci distancias. as. El escritor griego griego D ión cuen ta un a anécdo ta que deja patente hasta hasta qué pu nto se esperaba que u n em pe rad or ro m ano estu estuvi viese ese a dispo disposi sici ción ón de sus sus súbditos:
El emperador Marco Aurelio presidiendo, com o P ontifex ontifex Maximus, un sacrificio sacrifi cio
«En uno de sus viaj iajes A driano se vio abordado abord ado p o r un a m ujer que quería presentarle una demanda. Como tenía prisa, le dijo «Estoy m uy oc upado» y rea nu dó la ma rcha; tras tras lo cual la m ujer gritó a sus espaldas «¡Entonces, deja de ser emperador!». Al oír aque llo, Adriano dio media vuelta, regresó y escuchó la demanda». Los colaboradores del emperador
Resulta Resultaba ba imposibl imposiblee evidentemen te que u na sol sola persona go ber nara un imperio de cincuenta millones de habitantes sin ayuda alguna y, aunque los emperadores no se mostraban propensos a compartir el poder con otras personas, necesitaban colaboradores leal leales es de varias varias clas clases es.. En asuntos militare militaress el em p erad er ad or p odía acu-
dir a la guardia pretoriana, que era su guardia personal y podía resultar de una enorme importancia en tiempos de crisis. En la narración que ofrece Tácito sobre el intento de Nerón de asesinar a Agripina, una de las primeras personas a las que el emperador m an da llam llam ar cuando el plan fracasa fracasa es es Burro, el prefecto prefecto o co m an dante de la guardia pretoriana (vid. p. 159, línea 3). Cuando el em pe rad or adm inistr inistraba aba justici justiciaa o tenía que tom ar una decisi decisión ón que re qu ería consejo, consejo, re u nía a su su «consili «consilium» um» y recab aba las las op opinione inione s de sus «amïcï». Para las tareas cotidianas de gobierno el emperador se servía de sus esclavos y, sobre todo, de sus libertos. Estos no eran em plead os ofici oficial ales es del Estado, sino m iem bros de la familia familia impe rial. Algunos libe libert rtos os poseyeron u n po de r y un a infl influencia uencia enorm es; p or ejemplo, en los sucesos relatados en la Escena 48, jugó un papel esencial el liberto Aniceto, que no sólo ideó el procedimiento para llevar a cabo el asesinato de Agripina (p. 153, líneas 10-16), sino qu e fue qu ien con troló troló la sit situación uación c uan do fracas fracasóó la consp iración iración (p. 159, líneas 8-12). La sucesión Una de las cuestiones más espinosas que debía afrontar un emperador era la de decidir quién iba a ser su sucesor. Unas veces era el hijo del emperador reinante el que heredaba el cargo de su pa p a d r e ; o tra tr a s , el e m p e r a d o r , d e n o t e n e r h ijos ij os a q u ie n r e c u r r i r , a d o p taba a otro m iemb ro de la familia familia como como su here de ro y suces sucesor. or. Algu nos em perado res, en cambio, cambio, buscaron deliberadam deliberadam ente fuera de su familia en un esfuerzo por encontrar la persona más adecuada; el emperador Nerva escogió a Trajano, general muy experimentado y qu erido del pueblo, p ara que le suced iera en el cargo, cargo, lo lo ado ptó y lo nom bró su here de ro con preferenc ia a algunos algunos de sus sus parientes parientes cer canos. No obstante, en muchas ocasiones, el asunto se dirimió por medio de la fuerza y la violencia. Esto fue lo que ocurrió, por ejem plo p lo,, e n e l a ñ o 41 d .C. .C . e n q u e los s o lda ld a d o s d e la g u a r d ia p r e to r i a n a , tras asesinar a Caligula, Caligula, enc on trar o n a su tío tío Claudio escond ido en el pa p a lac la c io im p e r ia l y lo p r o c la m a r o n e m p e r a d o r ; n a d ie e s tab ta b a e n c o n d i ciones ciones de detene rlos po rqu e su pro pia fue rza les les despejaba cua lquier obstáculo. Y en el 69 69 d.C., al qu e se llamó «el añ añoo de los los cu cuatro atro em pe radores», hu bo u n a v iolenta iolenta gu erra civil, en la que varios varios candidatos candidatos
rivales, apoyados por diferentes facciones del ejército, intentaron pr p r o c la m a r s e e m p e r a d o r e s c a d a u n o p o r s u c u e n ta . El culto imperial
Los emperadores, a su muerte, eran por regla general deifica dos. Recibían el título de «dïvus» (dios) y se les rendían honores en forma de preces y sacrificios; se les dedicaban asimismo altares e incluso, en algunas ocasiones, hasta templos. Algunos emperadores recibieron el culto tributado a los dioses incluso en vida, sobre todo en las provincias orientales del Imperio, donde ya existía una larga tradición de rendir culto divino a sus gobernantes. Para muchos habitantes habitantes del Imp erio, un culto culto de est estaa índole era la respu esta n atu ral al inm enso p od er que poseía poseía el el em pe rado r romano.
La deificación deificación d el emperador Augusto, Augusto, tallada tallada en una piedra preciosa
Lista de control del vocabulario caedes, caedis — asesinato, matanza doñee — hasta que evädö, êv adere, ade re, ëvâsï ëvâsï — escapar, librarse incolumis, incolumis, incolum e — incólume, intacto, sano y salvo latus, lateris — costa costado, do, lado, flanc fla ncoo me tuö, m etuere, metux metux — temer, tener miedo m ünus, mü neris neri s — regalo, don në quis — que nadie, para que nadie, que ningún, para que ningún në quid — que nada, para que nada pe p e c tu s, p e c to r is —pecho, (continúa) —pecho, corazón
pie p ietä täss , p i e t ä t i s -p ied ie d a d , afecto afecto,, respet respetoo (hacia (1) los los dio diose ses, s, (2) lafam fa m ilia il ia y (3) la patria) pr p r e m ö , p r e m e r e , p ress re ssi,i, p r e s s u s — apretar, oprimir, aplastar quisque — cada, cada uno velut — como, como si vel... vel —o... o, ya... ya vis — violencia violencia,, fuerza fue rza Di el significado de: caede re, incolumitas incolumitas,, invade re, m etus, pius Los Lo s numerales
ünus — un(o) d uo u o - dos dos t r ès - tres qu attuor attuor — cuatro quinque — cinco sex — seis s ep eptt em - siete octtö - ocho oc novem — nueve decem — diez
pr p r im u s — primero secundus — segundo tertius — tercero quärtus — cuarto quint quintus us - quinto sext sextus us - sexto sept se ptii mus - séptimo octävus — octavo nönus — noveno deci de cimus mus - décimo
ü n de d e ci c i m - once duodecim — doce tredecim tredecim — trece quattuordecim — catorce quindec quindecii m - quince sëde sëdeci cim m - dieciséis septendecim — diecisiete duod eviginti eviginti — dieciocho ünd ëvïgintï — diecinueve vlgintl — veinte
triginta — treinta quadrägintä quadrägintä - cuarenta qulnquäg intä intä — cincuenta sexägintä — sesenta septuägintä — setenta octoginta — ochenta nönägii ntä nönäg nt ä - noventa centum cent um — cien
ducen ti — doscientos trecen ti — trescientos quadringent quadringentii - cuatrocientos quingent qui ngentii - quinientos sescentl — seiscientos
septingenti — setecientos octi oct i ngenti ngenti - ochocientos non gen ti — novecientos mil mille - mil dúo mll mllia - dos mil, dos millares
UNIDAD IV-B
Suplemento Lingüístico
índice PRIMERA PRIMERA PARTE: MO RFOLOG ÍA No N o m b r e s Adjetivos C om para tivo tivo y sup erlativo de los los adjet adjetivos ivos y de los adverbios Pronombres Verbos Indicativo activo Indicativo pasivo Subjuntivo activo Subjuntivo pasivo Otras formas verbales Verbos deponentes Indicativo Subjuntivo O tras tras form as verbal verbales es Verbos irregu irregu lares
pá p á g .
178 178 180 182 184 188 188 190 192 193 194 196 196 198 199 2000 20
SEGUNDA PARTE: SINTAXIS Usos de los casos Usos del subjuntivo Proposiciones sustantivas de infinitivo Usos del participio Proposiciones condicionales condicionales G erundio y gerundivo gerundivo Oraciones com puestas complejas complejas
20 4 204 2044 20 207 2099 20 211 212 2144 21 2166 21
TERCERA PARTE: VOCABULAR IO
218
PRI PR I MERA PARTE: PART E: MORF MO RFOL OLOG OGIIA No N o m b r e s 1.a declinación 1
?
2.a declinación
3.a declinación
m.
m.
Puer puerum pueri p u erö puerö
templum
mercätor
puellam puellae puellae puella
servus (voc. serve) servum servi ser vö servö
templum templi te m p l ó templo
mercatorem mercatoris m e r c a to r i mercatore
p u e l la e
se r vi
pueri
templa
mercatores
puellas p u e lla r u m puellis puellis
se r v o s s e r v o r u m: servis servis
p uerös t e m p la m e r c a to r e s puerorum templorum mercatorum p u e r is te m p l is m e r c a to r i b u s p u e r is te m p l is me m e r c a to r ib u s
f
n.
m.
SINGULAR nominativo y vocativo vocativ o acusativo genitivo dativo ablativo
puella
PLURAL nominativo y vocati vo cativo vo acusativo genitivo dativo ablativo
4 .a declinación
5 . a declinación n.
m.
manus
g en O
d ie s
manum manus manui manü
genti genus genü genü
diem diëï diëï dië di ë
manüs
gen u a
d iës
manüs manuum manibus manibus
gen u a genuum genibus genibus
d iës diërum diëbus diëbus
f :
SINGULAR nominativo y vocativ v ocativoo acusativo genitivo dativo ablativo
PLURAL nominativo y vocativ v ocativoo acusativo genitivo dativo ablativo
m.
m.
m.
f.
n.
n.
n. SINGULAR
le o
civis
le ö n e m civem CIVIS leönis leônï civi le ö n e ci v e
rex
urbs
nomen
te m p u s
m ar e
rëgem re g is regi rëge
urbem urbis urb ï urbe
nömen nominis n o m in i nomine
te m p u s tempo mpo r is te m p o r i tempore
m are maris m a ri mari
nominativo y vocativo voc ativo acusativo genitivo dativo ablativo
PLURAL le o n e s
cives
rëgës
urbês
n ó m in a
le o n e s leönum leoni eonibu buss leoni eonibu buss
c iv e s civium civibus civ civibus
rëgës rëgum rëgi rëgibu buss rë gibus bus
urbês urbium urbibus urbibus
nomina tem p o r a maria nomin ominuum temp tempor orum um marium nominibus temporibus maribus nominibus temporibus temporibus marib ma ribus us
te m p o r a maria
nominativo y vocativo vocativ o acusativo genitivo dativo ablativo
2
Ejemplos Ejem plos de locativo locativo se ha llan en la pág. 206.
3
Sobre los los usos de los los dife ren tes casos casos véan se págs. 204-206.
4
En algunos algunos texto textoss latinos latinos en vers versoo de la la U nida d IV-B IV-B has has en con trado frases y oraciones en las que se usa un nombre en plural con u n signifi significado cado singular. Se trata del plu p lura rall poétic poético. o. Ejemplo: ignarus ignarus su a së së tractare tractare p e ric la eligro sin saber que estaba manejando su propio p eligro
Ad A d jeti je tivo vos s 1 De la la prim era y seg un da dec linación linación (o de la la prim era clas clase) e):: masculino
fem fe m enin en inoo
neutro
SINGULAR nominativo y vocativo v ocativo acusativo genitivo dativo ablativo
bonus (voc. bone) bonum boni bonö bonö
bona
bonum
bonam bonae bonae bonä
bonum boni bonö bonö
boni
bonae
bona
bonös .bonörum
bonäs bonärum bonis bonis
bona bonörum,
PLURAL nominativo y vocativ v ocativoo acusativo genitivo dativo ablativo
masculino
fem fe m enin en inoo
pulcher
pulchra
pulchrum
pulchrum pulchri pulchro pulchro
pulchram pulchrae pulchrae pulchrä
pulchrum pulchri pulchro pulchrö
pulchri
pulchrae
pulchra
pulchros .pulchrorum
pulchräs pulchrarum pulchris pulchris
pulchra pulchrorum,
neutro
SINGULAR nominativo y vocativ v ocativoo acusativo genitivo dativo ablativo
PLURAL nominativo y vocativ v ocativoo acusativo genitivo dativo ablativo
Suplemento Lingüístico Lingüístico
2 De la terc era d eclinación (o de la seg un da clas clase) e):: mase, y fern.
neutro
mase, y fern.
neutro
fortis
fo r te
f ë l ix
fêlïx
, fortem
forte,
felicem
fëlïx,
SINGULAR nominativo y vocativo voc ativo acusativo genitivo dativo ablativo
fortis fortï fortï
fêlïcis fëlîcl fêlïcï
PLURAL nominativo y vocativo vocativ o acusativo genitivo dativo ablativo
fortes , fortes
fortia
f e li c e s
fëlïcia
fortia,
fe lic e s
fëlïcia.
fortium fortibus fortibus
fëlïcium fëlîcibus fëlïcibus
mase, y fern.
neutro
mase, y fern.
neutro
ingëns
ingëns
longior
longius
ingëns ,
longiorem
longius ,
SINGULAR nominativo y vocativo vocativ o acusativo genitivo dativo ablativo
, ingentem ingentis ingenti ingentï
longiöris longiori longiöre
PLURAL nominativo y vocativo acusativo genitivo dativo ablativo
ingentës , ingentës ingentium ingentibus ingentibus
i n g e n tia
lo n g io r e s
lo n g i o r a
i n g e n ti a ,
lo n g io r e s
lo n g io r a , longiorum longioribus longioribus
Suplemento Lingüístico
Comparativo y superlativo de los adjetivos y de los adverb adv erbios ios 1
Adjetivos: lo n g u s largo
p u lc h e r hermoso
fortis valiente
fêlix feli fe lizz
prüdëns prud pr uden ente te
facilis fác fá c il
comparativo
superlativo
l o n g io r
longissimus
más largo
p u lc h r io r más hermoso
fortior m á s v a l ie n t e
fêlïcior másfeliz.
p r ü d e n ti o r más prudente
facilior m á s fá c il
muy largo / larguísimo / el más largo
p u l c h e r r im u s muy muy hermoso / hermosísimo / el más hermoso
fortissimus m uy valiente / el más valiente
felicissimus m uy f e l i z / el más feliz
p r ü d e n t is s im u s m uy p ru de nte / el más más prudente prudent e
f a c il li m u s m uy f á c i l / el más fác fá c il /fac il /facilísim ilísimoo
Formas irregulares: bonus bueno
m a lu s malo
magnus grande
p arvu s pequeño peque ño
m u ltu s mucho
m u l tl muchos
m e l io r mejor
p eior peor
m a ior mayor
m in o r menor meno r
p lü s más
p lü r ë s muchos más
optimus muy bueno / buenísimo / el mejor
p e ssim u s muy mu y malo / malísimo / el peor
maximus m uy grande / grandísimo / el mayor
minimus muy mu y pequeño / el menor / / mínimo
plürimus la mayor ma yor parte
plüriml muchísimos, la mayoría
La declinación del adjedvo comparativo «longior, longius» se encuentra en la pág. 181. Los adjetivos superlativos como «longissimus, longissima, longis simum » se declinan declinan com o «bonus, bona , bonu m » (vi (vid. pág. 18 180) 0)..
Adverbios: late extensamente
pulchre hermosamente
fortiter valientemente
féliciter felizm fe lizmen ente te
prüdenter pruden pru dentem temente ente
facile fácilm fác ilmen ente te
comparativo
superlativo
lätius
latissime
más extensamente
pulchrius más hermosamente
fortius más valientemente
félícius másfelizmente
prudentius más prudentemente prudente mente
facilius más fácilm fác ilmen ente te
muy mu y extensamente extensamente
pulcherrime muy mu y hermosament hermosamentee
fortissime muy valientemente valientemente
fëlïcissimë muy feliz fe lizm m ente en te
prudentissime muy prudentemente
facillime muy fá muy fáci cilm lmen ente te
Formas irregulares: bene bien
male mal
magnopere mucho
paulum poco
multum mucho
melius mejor
peius peor
magis más
minus menos
plus más
optime muy bien
pessime muy mal
máxime muy, muchísimo muchísimo
minime muy poco poco
plürimum muchísimo
Pronombres 1
ego y t ü («yo», «tú», etc.) plur pl ural al
singular nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
2
ego me m ei m ih i me
nös nös nö s n o str u m nôbîs n ö b ls
tü te tul tu l tibí te
së («se», «a sí mismo», «a él mismo», etc.) plur pl ural al
singular
së su! sibi së
së suî su î sibi së
acusativo genitivo dativo ablativo
3
vös vos v e s tr u m vôbïs vôbïs
hic («este», «esta», etc.) plur pl ural al
singular masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
hic .hunc ' höc hö c
haec hanc huius h u ic häc
neutro
masculino femenino
neutro
hoc ho c h oc,
hi h ös .hörum
haec haec hörum,
höc
hae h äs härum his his
traduce también po r «él», ille («aquel», «aquella», etc.; a veces se traduce «ella», etc.) plur pl ural al
singular masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
ille , illum ill um ' illö
illa illam illïus illi illä
neutro
masculino femenino
illud i ll u d ,
illi illös ,illörum illör um
illö'
il l a e illâs illärum illis illis
neutro
i ll a illa illörum,
5
Suplemento Lingüístico ipse («mismo», «yo mismo», «tú mismo», «él mismo», etc.) singular
plu p lura rall
masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ■ ablativo
ipse , ipsum ipso
ipsa ipsam ipsîus ÎRSÎ ipsa
neutro
ipsum ipsum,
masculino femen femeniino
ipsî ipsös , ipsörum ipsö rum
ipso
ipsae ipsäs ipsärum ipsis ipsls
neutro
ipsa ipsa ipsörum,
is («él», «ella», etc.; también se puede utilizar con el significado d e «aquel», «aquella», «es «ese» e»,, «esa «esa», », etc.) singular
plur pl ural al
masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
is , eu m f
eo -
ea earn e iu s eí ea
neutro
id id ,
masculino fe m e n in o
e ï e ös , eörum
eo
eae ea e e äs eä r um eis' eïs
neutro
ea ea eörum ,
Para ejemplos en que las formas de «is» se utilizan con el pronombre relativo «quï», véase el pá rraf o 9 de la pág. 18 187. 7.
ídem («el mismo», «la misma», etc.) singular
plu p lura rall
masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
íd em ,eundem ' eôdem
eadem eandem eiusdem eïdem eâdem
neutro
masculino feme femeni nino no
id em id e m ,
e ld e m ea e d e m e ad em e ö s d e m e ä s d e m e ad em eörun rundem eärundem eörun rundem dem , eîsdem eisd e m
e ôd e m
neutro
Suplemento Lingüístico 8 qui («que», «el cual», «quien»; utilizado también al comienzo de oració n co n el significado significado de «él», «éste», etc.) s in g u l a r
p lu r a l
masculino femenino nominativo acusativo genitivo dativo ablativo
qu i , quem quo qu o
q u ae quam c u iu s cui cu i qua qu a
neutro
mascul culino ino feme emeni nino no
quod quod,
qui · q u ae q u ös q u äs tq u o r u m q u ar um quibus quibus
quo qu o
neut neutrro
quae quae quorum ,
Observa de n uevo el relativo de coordinación: tertiä hörä dux advenit, quem cum conspexissent, milites mag nu m clamorem clamorem sustuler sustulerunt. unt. El general llegó a la hora tercera. Al verlo los soldados, levantaron un enorme griterío. griterío. deinde nüntiï locütï sunt, quorum verbis obstupefactus, rêx diü tacebat. Luego Lu ego hablaron habla ron los los mensajero mensajeros. s. Atónito Ató nito p o r sus palabras, el rey guard gua rdóó silencio durante largo tiempo. po p o n tif ti f e x ips ip s e t e m p lu m d e d icä ic ä v it. it . q u ö fac fa c to, to , o m n ë s p la u s e r u n t . El pontífice mismo consagró el templo. Hecho esto, todos aplaudieron.
9
Observa de nuevo cómo las distintas formas del pronombreadjetivo «is» se pueden utilizar como antecedentes del pronom br b r e rela re lati tivv o «q «quí uí»: »: 1 is qu í illam illam fabu lam n arra vit m en entiebatu tiebatu r. El que contó aquella historia estaba mintiendo. 2 ex qu ï fü g ër u n t mo x capientur. Los que han ha n huido huid o serán capturados enseguida. ens eguida. 3 id qu od n ün tius dx dxxit xit nos máxime perturba vit. Lo que dijo el mensajero nos alarmó ala rmó muchísimo. eâs vill villas as vë nd ndidï idï qu ae m ê minim e delectäb ant. 4 eâs He H e vendido vend ido las las villas vil las que menos me gustaban. gustaban . Señala en cada u n a d e las las oraciones oraciones anteriore s el antec ede nte, el pr p r o n o m b r e re lati la tivv o y la p r o p o s ic ió n d e rela re lati tivv o . En la Escena Escena 45 te has en con trado oraciones oraciones e n las las qu e el antece dente aparece detrás de la proposición de relativo o incluso no aparece: 5 qu í te he rí culp äba t, is të ho dië laudat. El que te culpaba ayer te alaba hoy. 6 qu ae do m inus iussit iussit,, ea servös servös efficere efficere op orte t. Conviene que los esclavos ejecuten lo que el amo ha ordenado. 7 q uo d potu ï, fëcï fëcï.. Hice lo que pude pu de o He H e hech hechoo lo que que he podido. Señala en cada oración el pro no m bre relati relativo, vo, la proposición de relativo y el an tec ed en te (si lo hay). hay).
10 quídam («un tal», «un cierto», etc.) singular
plur pl ural al
mas masculino femen femeniino nominativo quídam . quendam que ndam acusativo genitivo dativo ablativo q u ö d am
neutro
fe m enin en inoo masculino fem
quaedam quoddam quídam quan dam quoddam, quösdam cuiusdam , quôrundam cuidam quädam quodam ’
neutro
quaedam quaedam quâsdam quaedam quärundam quôrundam, quibusdam quibusdam
Verbos Ver bos Indic In dicativ ativoo activo primera prim era conjugación
PRESENTE portó portas portat portamus portätis portant
se g u n d a conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
doceö docës d ocet d ocêm u s docetis d ocen t
trahö trahis trahit trahim u s trahitis trah un t
audio a u d ïs audit audïmus a u d ït is audiunt
traham tr a h e s trahet trahemus trahetis trahent
audiam a u d ie s
tr a h e b a m trahebas
audiebam audiêbâs
etc.
etc.
FUTURO IMPERFECTO docebo portäbö docebis portabis etc. portabit portäbimus portabitis portabunt PRETÉRITO IMPERFECTO d o ceb a m portabam docebas portabas etc. portabat portabamus portabatis portabant
2
etc.
En la Escena 44 te has encontrado el presente histór histórico ico que sirve pa p a r a d e s c r ib ir h e c h o s o c u r r id o s e n el p a s a d o : täbu eran t cërae; cërae; nüdös quatit ille lacertos, rêm igiôque carëns nö n ülläs ülläs percipit auras. La cera cera se había derretido; derretido; agita él sus brazos desnudos, y, desprovisto desprovisto de remos, remos, no hace presa en aire alguno. algun o. El pre sen te históri histórico co se pue de tradu cir p or el pre sente castell castellano ano (como (como en el ejemplo anterior) o p o r un pretérito. O bserva de n uevo el uso del pre sen te histór histórico ico en oraciones que con tienen tienen u n a proposición proposición con «dum» «dum» («mientras»): dum cëterï cëterï labörant, duo serv servíí effügêru nt. Mientr Mie ntras as los los demás trabajaban, escaparon dos esclavos.
primera conjugación
segunda seg unda conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
docu i docuisti
trâxï traxisti
audivi audivisti
etc.
etc.
etc.
d ocu ero d o cu e ris
träxerö traxeris
audivero audiveris
etc.
etc.
etc.
d o c u er a m docueras
träxeram träxeräs
audiveram au dive ra s
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERFECTO p orta vï portavisti portavit portavimus portavistis portaverunt
FUTU RO PERFEC PERFECTO TO p o r tä v e r ö p o r t a v e r is portaverit portaverimus portaveritis portaverint
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO p o rta v e r a m portaveras portaverat portaveramus portaveratis portaverant
4
En la Unidad IV-B te has encontrado una nueva forma para la tercera pe rson a del plural del p retérito perfec to de indicat indicativo ivo:: po p o r ta v e r e = p o r t a v e r u n t träxere träxere = traxe traxe runt Otros ejemplos: audïvëre; recitavere; scrïpsëre; praebuëre.
primera prim era conjugación
segunda segu nda conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
d oceor d o c e r is d o c e tu r docemur d o c e m in i d ocen tur
tr a h o r traheris trahitur trahimur trahimini trahuntur
audior audiris auditur audimur audimini audiuntur
trahar traheris trahetur trahemur trahemini trahentur
audiar audieris
PRESENTE portor portäris p o r t a tu r portamur p o r tâ m in ï p o r ta n tu r
FUTURO IMPERFECTO p o r ta b o r p o r ta b e ris portäbitur portabimur portabimini portabuntur
d ocebor d o c e b e r is etc.
etc.
PRETÉRITO IMPERFECTO portabar p o r ta b a r i s portabatur portabamur portabamini portabantur
2
d oce b ar d oc e b ar is
tr a h e b a r trahebaris
audiebar audiebaris
etc.
etc.
etc.
T rad uc e cada un a de esta estass formas formas verbales; verbales; a continuación pá sa las las de sin gu lar a plural: 1 p ortab or; laudab or; docêbor; m onë bor. 2 trahar; cögar; audiar; impediar. T rad uc e cada u n a de estas estas otras otras formas verbale verbales; s; a continuación pá p á sala sa lass ta m b ié n d e s in g u la r a p lu r a l: 3 portäberis; cüräberis; doceberis; moveberis. 4 trah eris; eris ; mitteris; aud ieris; custodieris.
primera prim era conjugación
segunda conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
doctus sum doctus es
tractus sum tractus es
audïtus sum audïtus es
etc.
etc.
etc.
doctus erö doctus eris
tractus erö tractus eris
audïtus erö audïtus eris
etc.
etc.
etc.
doctus eram doctus eräs
tractus eram tractus eräs
audïtus eram audïtus eräs
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERFECTO PERFECTO portatus sum portätus es portätus est portati sumus portäfi estis estis portât! sunt
FUTURO PERFECTO portätus erö portätus eris portätus erit portât! portât! erimus erimu s portat! eritis portât! portât! erunt erun t
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO portätus eram portätus eräs portätus erat portât! erämus erämu s portât! erätis portât! erant
4
Traduce los ejemplos siguientes; luego, con la ayuda del párra fo 1, pásalos de pretérito perfecto a presente, conservando la misma misma perso na y núm ero, y traduce traduce d e nuevo. Por eje ejemplo, mplo, «au ditus sum» («he sido oído» / «fui oído») pas aría a «audior» («soy oído»). oído») pasaría po p o r tâ t ! s u n t; a u d ïtu ït u s es; es ; tra tr a c tu s est; es t; d o c tï s u m u s ; m ü t â tï estis es tis;; impeditus sum.
primera prim era conjugación
segunda conjugación
tercera conjugación ,
cuarta conjugación
doceam d o ceä s doceat d o ce a m u s doceätis doceant
tr ah a m trahäs tr ah a t trah am u s trahatis trahant
a u d ia m au diäs a u d ia t a u d ia m u s a u d i a t is audiant
d o ce r e m d oc êr ës
tr a h e r e m trah ere s
a u d ir e m a u d ir e s
etc.
etc.
etc.
d o c u e r im d oc u eris
tra xe r im traxeris
a u d iv e r i m a u d iv e r is
etc.
etc.
etc.
d o c u isse m d o c u is se s
tr a x i s s e m t r a xis s e s
a u d iv is s e m a u d iv i s s e s
etc.
etc.
etc.
PRESENTE portem portes portet portemus portetis portent
PRETÉRITO IMPERFECTO p o r tä r e m portares portäret portaremus portaretis portarent
PRETÉRITO PERFECTO PERFECTO p o r ta v e r im portaveris portaverit portaverimus portaveritis portaverint
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO portavissem portavisses portavisset portavissemus portavissetis portavissent
2
Sobre los usos del subjuntivo véanse págs. 207-208.
Subjuntivo pasivo 1 El PRESE PR ESENT NTE E de subjuntivo pasivo pasivo (introdu cido en la Escena 41 41)) es como sigue: porter porteris portetur portemur portëminï portentur
docear docearis doceätur doceämur doceâmin! doceantur
trahar trahäris trahätur trahämur trahamini trahantur
audiar audiaris audiatur audiamur audiamini audiantur
El PRETÉRITO IMPERFECTO de subjuntivo pasivo (introdu cido cido en la Escena 4 3 ) se conjuga así: portarer portareris portaretur portârêmur portaremini portarentur
docerer docereris
traherer trahereris
audirer audireris
etc.
etc.
etc.
El PR ET ÉR ITO PER FECT O de subjunt subjuntivo ivo pasi pasivo vo (introducido (introducido en la Escena 4 8 ) se con jug a así así: portatus sim portatus sïs portatus sit portati simus portati por tati sitis sitis portati sint
doctus sim sim doctus sis sis
tractus sim tractus sis
auditus sim auditus sis
etc.
etc.
etc.
Por último, aquí tienes el PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO de subjuntivo pasivo (introducido en la Escena 46): portatus essem portatus essês portâtus esset portât! portât! essëmus essëm us portât! essetis portat! essent
doctus essem doctus esses
tractus essem tractus essês
auditus essem auditus essês
etc.
etc.
etc.
Suplemento Lingüístico Otras form fo rmas as verbale verbaless 1
2
IMPERATIVO SINGUL AR Y PLURAL porta, pórtate doce, docete do cete trahe, trahite
audî, audïte
PARTICIPIO PRESENTE PRESENTE portâns docëns
audiens aud iens
trahëns trahëns
El participio presente se declina como el adjetivo «ingens» (vid. pá p á g . 181 181), ), e x c e p to ei a b lati la tivv o d e l s in g u la r q u e su e le t e r m i n a r e n «-e», p. ej. «portante», «docente».
3
PARTICIPIO PART ICIPIO PERFECTO PASIVO portatus doctus
tractus tractus
audïtus
Para los participios perfectos activos, véase el apartado «Verbos deponentes», pág. 199.
4
PARTICIPIO PARTICIPIO FUTUR O portaturus docturus doctur us
tracturus tracturus
audïtürus audïtüru s
El participio perfecto pasivo y el participio futuro se declinan como «bonus, bona, bonum» (pág. 180). Ejemplos de los usos del participio se hallan en la pág. 211.
5 6
INFIN ITIVO PRESENTE PRESENTE ACTIVO portare portar e docer do ceree
trahere trahe re
aud audTre
INFIN ITIVO PRESENTE PRESENTE PASIVO PASIVO portan docêrï do cêrï
trahi
audïrï
En la Escena 48, pág. 16 161, 1, se describe describe o tra m an era de us ar los los in finiti finitivos vos pre se nte s activ activos os y pasivos pasivos (el (el llam llam ad adoo infinitivo histórico). 7
8 9
INFIN ITIVO PERFEC PERFECTO TO ACTIVO portavisse docuisse doc uisse
traxisse traxisse
audivisse
INF INIT IVO PERFECTO PERFECTO PASIVO portätüs esse doctus doctu s esse
tractus tractus esse
audttus esse
INFINITIVO FUTURO ACTIVO ACTIVO portaturus esse doctürus doctüru s esse
tractürus tractürus esse es se
audïtürus esse
Sobre el uso del infini infiniti tivo vo e n las las prop osiciones su bord inada s sus tantivas (enunciativas indirectas) véanse págs. 209-211. 1 0 GERUNDIO
El gerundio se declina como sigue: acusativo genitivo dativo ablativo
portandum portandi portando portando
docen d um d ocen d ï d ocen d ö d ocen dö
tr a h e n d u m tr a h e n d i tr a h e n d o tr a h e n d o
audiendum audiendi audiendo audiendo
Observa que el geru nd io se declina declina como los los no m bres n eutro s de la segunda declinación (p. ej. «templum»); pero no tiene ni nominativo ni plural. Sobre el uso y la la traduc ción de l g erun dio véase véase pág. 21 214. 4. 1 1 GERUNDIVO portandus portandus
docend us
trahendus trahendus
audiendus
Los gerundivos se declinan como «bonus, bona, bonum» (p. 180). Sobre los usos y traducciones del gerundivo véanse págs. 214-215.
Verbos Ver bos de depo pone nentes ntes Indicat Ind icativo ivo 1 Observa aten tam en ente te las formas forma s de los verbos verbos dep one onentes ntes «cönor «cönor»» («intento»), «vereor» («temo»), «loquor» («hablo») y «mentior» («miento»). prim era conjugación
PRESENTE cönor cönäris cönätur cön äm ur cönäminl cönantur FUTURO cönäbor cönäberis cönäbitur cönäbimur conabimini conabuntur
segunda conjugación
tercera conjugación '
cuarta conjugación
vereor verêris v e r e tu r ve r ë m u r v e r ë m in ï verentur
loquor lo q u e r is l o q u i tu r lo q u i m u r lo q u i m in i lo q u u n tu r
mentior m e n ti r i s m e n tit u r m e n ti m u r m e n ti m i n i m e n t iu n t u r
v er eb o r v e r e b e r is
lo q u a r lo q u e r is loquêtur loquëmur loquëminî loquentur
mentiar m e n tie r i s
etc.
PRETÉRITO IMPERFECTO cö n äb ar ver ëb ar c ö n äb är is ver ëb â ris cönäbätur etc. cönäbämur cönäbämim conabantur
2
3
etc.
loq u eb ar l o q u e b ä r is
m e n tie b a r m e n ti e b ä r i s
etc.
etc.
Busca en el el pá rrafo 1 las las form as latinas latinas co rresp on dien tes a estas estas castellanas: intenta; habláis habláis;; tememos; miento; tem eré; hablaremo hablaremo s; inte n ta ba b a n ; m e n tía tí a s . ¿Cómo se dirían también en latín estas otras? temerá; mentiremos; temíais; mentían. Di el significad o de: 1 loq uitur; vereris; vereris; m en tim ur; cônâminï. 2 cönäbo r; verebim ur; loquar; m en tientur. 3 loquebaris; cönäbämur; verebar; mentiëbâminï.
primera prim era conjugación
segunda conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
veritus sum veritus es
locütus sum locütus es
mentitus sum mentitus es
etc.
etc.
etc.
veritus erö veritus eris
locütus erö locütus eris eris
mentitus erö mentitus men titus eris eris
etc.
etc.
etc.
veritus eram veritus eräs
locütus eram locütus eräs
mentitus eram mentitus eräs
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERFECTO cönätus sum cönätus es cönätus est cönätl sumus cönätl cön ätl estis estis cönätl sunt
FUTURO PERFECTO cönätus erö cönätus eris eris cönätus erit cönätl erimus cönätl eritis cönätl erunt
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO cönätus eram cönätus eräs cönätus erat cönätl erämus cönätl erätis cönätl erant
Traduce los ejemplos que hay aquí debajo; luego, con la ayuda del párrafo 1, pásalos de pretérito perfecto a presente, conser vand o la misma pers on a y núm ero, y vuelve vuelve a tradu tradu cir. Por ejem plo p lo,, « m e n titu ti tu s s u m » («he mentido» / «mentí») pasaría a «mentior» («miento»). cönätus es; es; locütus sum; veritï sum us; m en tïtï est estis; pre câ tï sunt; sun t; secütus est.
Suplemento Lingüístico Subjuntivo Estas son las formas del subjuntivo de los verbos deponentes. C om pára las con las las del subjuntivo pasivo pasivo dé la pág. 193 93.. primera prim era conjugación
s e g und a conjugación
tercera conjugación
cuarta conjugación
PRESENTE DE SUBJUNTIVO (introducido en la Escena 41 ) cöner cônëris cönetur cônëmur cô n ëm in ï cönentur
v er ea r vereäris vereätur ver eä m u r v e r e â m in ï v e r e a n tu r
lo q u a r loquäris loquätur lo q u ä m u r lo q u ä m im lo q u a n tu r
m e n ti a r mentiäris mentiätur mentiämur mentiämim mentiantur
PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBJUNTIVO (introducido en la Escena 43) cönärer co n a re ri s cönäretur cönäremur conaremini conarentur
verërer v e r e r e r is
lo q u e r e r , lo q u e r ë r is
m e n tir e r mentïrëris
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERF PERFECT ECTO O DE SUBJU NT IVO (introducido en la Escena 48) cönätus sim cönätus sîs cönätus cönätu s sit' sit' cônâtï cônâ tï stmus stmus cônâtï sïtis cônâtï cônâ tï sint sint
v e r i t u s si m veritus sis
l o c u t u s s im lo c u tu s S ÏS
mentïtus sim sim mentïtus sïs
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO DE SUBJUNTIVO en la Escena 46) (introducido ¡en
cönätus essem cönätus essës cönätus esset cônâtï essëmus cônâtï essetis cônâtï essent
v e r it u s e s s e m veritus essës
lo c u t u s e s s e m locutus essës
mentïtus essem mentïtus essës
etc.
etc.
etc.
Otras formas de los verbos deponentes 1
2 3
PARTICIPIO PRESENTE cönäns verëns
loquên s
mentiêns men tiêns
PARTICIPIO PERFECTO PERFECTO ACTIVO cönätus veritus locütus
mentitus men titus
PARTICIPIO FUT URO cönätürus veritürus veritürus
mentïtürus
locütürus
Los participios participios perfec tos d ep on en tes (act (actiivo vos) s) y futuro fu turo s se decli nan como «bonus, bona, bonum» (vid. pág. 180).
4 5 6
INFINITIV O PRESENTE PRESENTE cönärl verërï
loqui
mentiri men tiri
INFINIT IVO PERFEC PERFECTO TO cönätus esse veritus veritus esse
locutus esse
men titus esse esse
INFINITIVO FUTURO cönätürus esse veritürus esse
locütürus esse
mentïtürus esse
V erbos erbos Irregulares 1 Indicat Ind icativo ivo PRESENTE su m es est su m u s estis su n t
p os su m potes potest p o ssu m u s potestis p os su n t
eö ÏS
lt ïm u s ïtis eu n t
FUTURO IMPERFECTO Ibö erö poterö ibis eris poteris ïbit erit poterit erimus poterimus Ibimus e r it is p o te r i ti s Ibitis erun t p o te r u n t Ib u n t PRETÉRITO IMPERFECTO eram p o te r a m Ibam er ä s p o te r ä s Ibäs
volö vis vult volumus vultis volunt
ferö fers fert fe r im u s fertis ferunt
capiö capis capit c a p im u s capitis capiunt
volam voles
feram ferês
capiam capies
etc.
etc.
etc.
-
volebam volebas
ferebam ferêb âs
capiebam c a p ie b ä s
etc.
etc.
etc.
volui voluisti
tuli tulisti
ce pi cepisti
etc.
etc.
etc.
etc.
FUTURO PERFECTO fuerö potuerô fu e r i s p o tu e r is
ierö ieris
voluero volueris
tulerö tuleris
ceperö ceperis
etc.
etc.
etc.
etc.
etc.
tuleram tuleras
ceperam ceperäs
etc.
etc.
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERFECTO il fut potui iistï fuistï potuisti etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO volueram fueram p o tu e r a m ie r am volueräs fu e r ä s p o tu e r ä s ieràs etc.
2
etc.
etc.
etc.
En la la Escena 46 te has en co ntrad o oraciones oraciones en las las que se se han omitido formas del verbo «sum» (p. ej. «est», «erat», etc.). iam hö ra diëï prïma. prïma. Era ya la primera hora del día.
3
Subjuntivo PRESENTE sim possim sis possîs poss îs sit etc. sïmus sïtis sint
eam eäs
velim velïs
feram feras
capiam capias
etc.
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO IMPERFECTO essem possem ïrem essës possës poss ës îrës
v e ll e m ve ll ë s
fe r r e m fe r r ë s
c ap e r e m c a p er e s
etc.
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PERFECTO fuerim potuerim potuer im ierim ierim fueris potueris potu eris ieris ieris
voluerim volueris
tu le r i m tule ris
ce p e rim c ep e ris
etc.
etc.
etc.
etc.
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO fuissem potuissem iissem iissem voluissem fuissës potuissës potu issës iissës iissës v o lu iss ë s
t u li ss e m tu li s s ë s
c e p isse m cëpissës
etc.
etc.
etc.
etc.
INFINITIVO PRESENTE esse posse poss e ïre
velle
ferre
capere
INFINITIV O PERFEC PERFECTO TO fuisse potuisse potuiss e iisse iisse
voluisse
tulisse
cepisse
etc.
etc.
etc.
etc.
etc.
etc.
4 Infin In finitiv itivos os
INFINITIVO FUTURO futür fut ürus us esse es se — iturus itur us esse es se (a veces fore)
—
lätüru lätü russ esse es se captü captürus rus esse esse
5
«ferö» y «capio» «capio» se co nju ga gann así en pasiva: pa siva: Indic In dicati ativo vo
PRESENTE feror ferris fertur ferimur ferimini feruntur
capior caperis capitur capimur capimini capiuntur
FUTURO IMPERFECTO fer a r fereris etc.
capiar capiëris etc.
PRETÉRITO IMPERFECTO fe r e b a r ferebaris etc.
c ap ie b a r capiëbâris etc.
PRETÉRITO PERFECTO la tu s s u m lâtus es etc.
c a p tu s su m captus es etc.
FUTURO PERFECTO lätus erö latus eris etc.
captus erö captus eris eris etc.
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO captus eram latus eram lâtus eras etc. captus eras etc.
Subjuntivo
PRESENTE fe r ar feraris etc.
capiar capiäris etc.
PRETÉRITO IMPERFECTO fe r r e r ferrëris etc.
ca p er er capereris etc.
PRETÉRITO PERFECTO lâtus sim lâtus sïs etc.
c ap tu s sim captus captu s sïs etc.
PRETÉRITO PLUSCUAMPERFECTO latus e s s e m c a p tu s e s s e m lâtus essës etc. captus essës etc. PARTICIPIO PERFECTO PASIVO la t u s c a p tu s INFINITIVO PRESENTE PASIVO capi ferri INFINITIVO PERFECTO PASIVO lâtus esse captus esse
En la Escena 41 te has encontrado el verbo irregular «fio» («soy hecho», «llego a ser», etc.): PRESENTE DE INDICATIVO fió
fis fit fiunt
INFINITO PRESENTE PRESENTE fieri PRESENT PRESENTE E DE SUB JUNTIVO fïam fias etc.
FUTURO fïam fies fíet etc. PRET. IMPERF IMPERF.. DE IND ICA TIV O fiébam fïêbâs etc.
PRET. PRET. IMPERF IMPERF.. DE SUBJ SU BJUN UN TIVO TI VO fierem fierës etc.
Las formas del sistema de presente de «fio» se utilizan como formas pasivas de «fació»: s e r v i n ih i l f a c i u n t. Los escl esclavo avoss no hacen nada. nada .
n i h i l fit. Nad N adaa es hech hechoo o Nad N adaa se hace hace o No ocurre ocurre nada.
po p o p u lu s m ê r ê g e m faci fa ciet et.. E l pueblo me hará rey.
rex fiam. fiam. Seré hecho rey o Llegaré Lleg aré a ser ser re rey.
Los tiempos del sistema de perfecto de «facio» en pasiva se for man como los de los demás verbos: equites equites im pe tum fêcërunt. Los jinetes jine tes hicieron un u n ataque.
imp etus ab equitibus equitibus fact factus us est est. Un ataque f u e hech hechoo por po r los losjinetes. jinete s.
SEGUNDA SE GUNDA PART PA RT E: SINTA SINTA XIS Usos de los casos 1 nominativo p o e t a re c itä it ä b a t.
E l poeta estab estabaa recitando. recitando.
2 vocativo c a vé, do m ine!
¡Cuidado, amo!
3 acusativo 3 a am icos prod prodiidis dis t i . 3 b m u lt l t a s h ö r ä s ite r faciebam. 3c p e r a q u am a m ; in u r b e m
Traicionaste a tus amigos. Yo viajaba muchas horas. (Com para con 6d) 6d) por po r el agua; agu a; a la ciudad. (Com para con 6e) 6e)
genitivo 4 a fid e s s o c io io r u m m e o r u m la lealtad de mis compañeros 4b p a r u m c i b i poca comida 4c e q u e s s um u m m a e a u d a c i a e jinet jin etee de una un a audacia auda cia muy gran gr ande de (Co m para con 6b 6b) dativo 5 a c o n i u g ï p e c ü ni nia m Dev D evol olvi vi el dinero a mi espo esposa sa.. reddidi. 5 b l ë g ib i b u s pa p a r e m u s. s. Nos No s somete sometemos mos a las le leyes. 5c f a b er e r m a g n ö a u x il iliö E l artesano artesano será será de de una un a gran gr an erit. ayuda. 5d En la Escena Escena 45 te te encontraste el dativ dativoo usado en oracio oracio nes com o ésta: ésta: füres füres m ihi omnia Los ladrones me lo robaron todo todo.. abstulerunt.
5e
Suplemento Lingüístico Observa aten tam en te el siguiente siguiente uso del dativ dativo: o: est n ô b ïs nülla spës spës.. No N o tenemos tenemos n ing in g u n a esperanza.
O tros ejemplos: ejemplos: 1 est es t m ihi ih i villa. villa. 2 era n t nôbïs m ultae gemmae. 3 consules, quibu s est sum m a potestas, të të adiuv äbun t. 6
ablativo 6a v u ln e rib u s con confe fect ctus us 6 b homö vu ltü lt ü severo
6c 6d 6e 6f
postrado por po r las heridas heridas hombre de semblante severo severo (Co m para con 4c) 4c) cla ra ge nte nät n ätus us nacido nacido defam fa m ilia ili a ilustre ilustre ter tio m ën se revën revënii t . Regresó al tercer tercer mes. es. (Co m para con 3b) 3b) e x h o rtïs; rtï s; i n B ritann iä de lo los jardine jard ines; s; en Britan Br itania ia (Com para con 3c) 3c) perîti perîtior or fr ä tre sum. sum. Soy más diestro que mi hermano. Este Este últi últim m o uso tiene el no m bre de ablativo comparativo.
6g Tam bién te has has encontrado el ab abla lattivo de pen dien do de adje adje tivos (p. ej. «dignus») o de verbos (p. ej. «ütor» y «careo»), digno de castigo dignu dignuss su pp liciö li ciö nä vibu s ütëbât ütëbâtur. ur. Utilizaba barcos. 6h En algunos poemas lati latinos nos de la U nida d IV-B IV-B te has has en con trado otras formas de usar el ablativo. Por ejemplo en la Escena 47 te enc on traste oraciones com o ést éstas: as: exarsi exarsitt dolor os sib u s. La indign ind ignació aciónn se inflam infl amóó en sus huesos. p e l a g ô d ë c u r r i t a p e r t ö Nav N aveg egaa en mar m ar abierto abierto.. Sobre las frases de ablativo absoluto véase pág. 211.
Suplemento Lingüístico
7
Observa a tentam en te estos estos ejemplos ejemplos:: 1
Rômae manëbam.
(Yo) permanecía en Roma. 2 Londinii habitamus. Vivimos en Londres.
3 Neapoli m ortuu s est est. M urió ur ió en Ñapóle Ñapóles. s. 4 quid Pompeiis accidit? ¿Qué Qu é sucedió en Pompeya ?
Las palabras que aparecen en trazo grueso están en el caso lla mado locativo. El locativo es un caso que poseen solamente los nombres de ciu dades y de islas pequeñas y algunos nombres comunes; de ahí que no sea incluido normalmente en los cuadros de las declina ciones. En la primera y segunda declinación en singular tiene la misma terminación que el genitivo; en la tercera coincide con el dativo; en plural coincide en todas con el ablativo. Observa el locativo de«domus» de «domus» («casa») y «rüs» («campo»): 5
domí dormiebat. Estaba durmiendo durm iendo en casa casa..
6 rürï num quam labo aboro ro.. N u n ca trabajo trabajo en el campo. campo.
Otros ejemplos: 7 ha nc epistulam Eph esï scrïb scrïbô. ô. 8 Athênïs manebimus. 9 milites milites in castrïs Dëvae Dëva e eran t. 10 rü rï ötiösus ötiösus sum.
Usos del subjuntivo 1 «cum» + pretérito imperfect imperfectoo o pluscuamperfecto («cum» («cum » histó históric rico) o) cum p rovinciam circumirem, incen dium Nicom ediae coortum est. Estando yo recorriendo la provincia, se produjo un incendio en Nicomedia. 2 Proposiciones interrogativas indirectas milit milites es cognosce re vo lunt ubi senex g em m äs celaverit celaverit.. Los soldados soldados quieren quiere n saber dónde ha ocultado ocultado el anciano· las joyas. joyas. A veces el verbo de la proposición principal (p. ej. «rogo», «scio», etc.) se coloca detrás de la interrogativa indirecta: utrum custös esset an carnifex, nëmô sciëbat. Nadie Na die sabía si era u n g uard ua rdiá iánn o mi m i verdugo. 3 Proposicio Proposiciones nes final fin ales es hic hic man ebo, u t vil villa lam m de fendam . Me quedaré aq a q uí para pa ra defender la dud d udad ad.. pr p r in c e p s P lin li n iu m ë m isit is it q u i B ith it h y n o s r e g e r e t. El emperador envió a Plinio a gobernar a los bitinios. tacebamus, tacebamus, ne ä centurione a udirem ur. Callábamos para no ser oídos por el centurión. 4 Proposiciones sustantivas volitivas (o imperativas indirectas) te m one o u t lëgi lëgibus bus päreäs. Te aconsejo que obedezcas las leyes. medicus medicus nobi nobis imp eravit ne ing rederem ur. El médico nos mandó que no entráramos. 5 Proposiciones consecutivas ba b a r b a r ! to t h a s täs tä s c o n i ë c ê r u n t u t p lü r i m ï é q u ité it é s v u l n e r a r e n t u r . Los bárba bárbaro ross arrojaron arrojaron tantas lanzas que que fuer fu eron on herid heridos os much muchísi ísimo moss jinetes. jinetes.
Suplemento Lingüístico
6
Con «priusquam» («antes de que») y «dum» («hasta que»), ablbó, priusquam ä dominö agnoscar. Me M e marcharé marc haré antes de que mi m i amo me reconozca.;
7 Proposiciones sustantivas de temor. verebamur ne omnês naves dëlêtae essent. Temíamos que fuesen destruidos todos los barcos.
/
pe p e r ï c u l u m e st n e o ccid cc idar aris is.. Existe el riesgo de que seas matado. 8
En la Escena 45 te te has en co ntra do el el subjuntivo yusivo: lüdós spectemus! / Contemplemos Contemplemos los los juego jue gos! s!
9
epistulam statim statim recitet. recitet. Que lea lea la carta inmediatamen inmed iatamente te en voz alta.
T ra d u c e los los ejemplos ejem plos siguientes, cons ultan do , si es preciso, los cuadros del subjuntivo de las págs. 192-193 y 198: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
senex milit militiibus persu asit u t arm a dep on eren t. fugite, priu sq ua m ä custodibus capiäminl. capiäminl. am ïcï tu l tim ëb ëban an t ne interfe ctus essë essës. s. proficiscamur! cum pecün iam repperissem, repperissem, revënï revënï.. rëx capti captivi viss pe pepe percit rcit ne crüdëlis vidê rëtur. tantus era t strepit strepitus us u t om nës terrerem ur. qu ârë Im pe rato r Agricolam Agricolam revocäverit revocäverit,, ne nesc sciio. aqu am ferte, ferte, quä flamm flamm as exstinguam! exstinguam! Salvi Salvius us nu nc resp on dea t.
Justifica el uso del subjuntivo en cada oración.
10 Para ejemplos del subjuntivo en las las propo siciones condicionales condicionales véanse pp. 212-213.
11 Pa ra ejemplos ejemplos de subjuntivo subjuntivo po r atracción atracción mo dal véanse los pá p á r r a f o s 4 y 5 d e la p á g . 21 217. 7. deliberativas vas 12 Pa ra ejemp los de subjuntivo en interrogativas deliberati véase p. 156, Escena 48.
Proposiciones sustantivas de infinitivo (o enunciativas indirectas) 1 Desde la U nida d IV-A IV-A en adelante te has en co ntra do proposicio proposicio nes sustantivas o completivas constituidas por un nombre o pro nombre en acusativo y un verbo en infinitivo. Van introducidas p o r u n v e r b o d e « e n te n d im ie n to » , « sen se n tid ti d o » o « len le n g u a » e n pre pr e sente o en pasado (pretérito perfecto o imperfecto). Observa de nuevo que este hecho produce que el infinitivo se traduzca de manera diferente. 1 Infin In finiti itivo vo presente pr esente activo activo credo princ ipem Agricol Agricolae ae invidere. invidere. Creo que el emperador envidia a Agrícola. credeb am princ ipem Agricol Agricolae ae invidere. invidere. Creía que el emperador envidiaba a Agrícola. (Compáralas con la enunciativa directa: ‘prin ceps ce ps Ag Agricolae ricolae inv ide t.’) t.’) 2 Infin In finiti itivo vo presente pasivo seit multas provincias á latronibus vexarî. Sabe Sabe que muchas provincia prov inciass son molestada molestadass p o r los los bandidos. bandidos. sciebat sciebat multas provincias ä la tronibus vexari. vexari. Sabía que muchas provincias eran molestadas por los bandidos. (Compara con: ‘multae provinciae ä latronibus vexantur.’) 3 Infin In finiti itivo vo perfecto perfecto activo centu ce ntu rio hostes hos tes dïcit constit constitiss isse. e. El centurion dice que el enemigo se ha detenido. centurio hostes dixit constitisse. El centurion dijo que el enemigo se había detenido. (Compara con: ‘hostes constiterunt.’) 4 Infin In finiti itivo vo perfecto perfecto pasivo femina m aritum aritum servatum servatum esse sse putat. La L a mujer mu jer piensa pien sa que su marido ha sido salvado. femina maritum servätum esse putävit. La mujer mu jer pensó que su marido había sido salvado. (Compara con: ‘maritus servatus est.’)
Suplemento Lingüístico
5 Infin In finiti itivo vo futu fu tu r o activo activo senätöres p ro certö certö h ab en t cï cïvë vëss nu m qu am cessür cessürös ös ess esse. e. Los senadores dan da n por po r seguro que los los ciudadanos ciuda danos nunc nu ncaa cederán cederán.. senätöres p ro certö certö h ab ëb an t cïvë cïvëss nu m qu am cessür cessürös ös esse esse.. Los senadores senadores daban da ban por p or seguro que los los ciudadanos ciudad anos nunc nu ncaa cederían. cederían. (Compara con: ‘cïvës numquam cèdent.’) El verbo de la proposición principal (p. ej. «credo», «dicit», «putat».. «putat»...) .) se se pu ed e colocar de lante de la sub ordina da su stan tiva (como en el ejemplo 1), en medio de ella (ejemplo 3) o detrás de ella (ejemplo 4). 2
O bserva cómo se se tradu ce cu an ando do el verbo princip al es «negó» : iuvenis negâvit së pecüniam perdidisse. El joven negó que él hubiese derrochado el dinero. O bien, El joven dijo dijo que él no había derrochado el dinero.
3
O tros ejemplos: 1 2 3 4 5 6 V 8 9 10
4
n au ta dïcit dïcit së nävem m ox re fec tür um esse esse.. ná u ta dïxit dïxit së nävem mox refe ctüru m esse. scio m ag nu m pericu lum nôbïs nôbïs imm inëre. sci sciebam ebam m agnu m periculum nôbïs nôbïs imm inëre. inëre. d u x eu m disce discessi ssiss ssee crëdit. du x eu m di disces scessi siss ssee crëdëb at. nü ntiï vil villas neg ant dëlëtâ dëlëtâss ess esse. nü n tiï vïll vïllâs âs ne gâ vë runt ru nt dëlëtâs esse esse.. aud iö m ultös captivos captivos ad m orte m cotïdië cotïdië dücï. dücï. audïvï aud ïvï m ultos captivos captivos ad m orte m cotïdië cotïdië dücï. dücï.
A ve vece cess ú n a sustanti sustantiva va de infi infinit nitivo ivo va seguida inm ediatam en te de o tra: tra: rëx dïxit Römänös exercitum paravisse; mox prïmôs mïlitës adv entürö s ess esse. El rey dijo que los romanos habían preparado un ejército; (y) que los pri meros soldados llegarían en seguida.
Suplemento Lingüístico
Observa qu e el verbo «d «dííxit xit» no se rep ite en la segu nd a pa rte de la oración anterior. Pero el uso del acusativo («prïmôs milites») y del infinitivo («adventürós esse») deja a las claras que se trata de un a sub ordinad a sust sustant antiiva. Otros ejemplos: 1 servus nü ntiäv it consu lem m orbo g ravï afflï afflïgï gï;; médicos de vïtâ eius dëspërâre. 2 fäm a vag äb ätu r decem captivos captivos ë carc ere liberatos liberatos ess esse; e; Im pe rätö rem enim eis ign ignov ovis isse se..
5 Para ejemplos del uso del subjuntivo (por atracción modal de otro verbo en infinitivo) véanse los párrafos 4 y 5 de la pág. 217.
Usos del participio 1
Desde la U nida d III-A en adelante has enc on trado los los partici participio pioss encuadrados dentro de oraciones como éstas: 1 senex, m ultäs iniüriäs passus, au auxilium xilium ä p atro at ro n o petivit petivit.. El anciano, habiendo sufrido (o que había sufrido) muchas injusti cias cias,, pidió ayuda a su patrono. 2 principi ë Cam päniä red eu nti com plürës senatores senatores obv obviiam ierunt. Cuando el emperador regresaba de Campania, le salieron al encuen tro muchos senadores. 3 ingën s m ultitüdó fug ientiu m viäs viäs complevit. complevit. Una enorme multitud de (personas) huyendo llenó las calles. 4
ab amicis amicis incitätus, in Circö M áximo certävit. certävit. Impulsa Imp ulsado do por po r sus amigos, compitió compitió en el Circ Circoo Máximo. Má ximo.
5 anulum inventum ad dom inum tuli ulimus. Una vez encontrado el anillo, se lo llevamos al amo. 6
anu ló inventó, omn ës gau dëb ant. (ablativo absoluto). Encontrado el anillo, todo el mundo estaba contento.
Suplemento Lingüístico
Proposiciones condicionales 1 En la Escena 42 te en co contraste ntraste proposiciones condicionales condicionales con el el verbo en indicativo. Son las llamadas condicionales reales. sí valës, valës, gau g audeö deö .
Si estás bien, yo me alegro.
R ecuerda que, cuand o u na proposición proposición condici condicional onal usa en latín latín el futuro perfecto (o imperfecto), se traduce generalmente por pr p r e s e n t e d e ind in d ica ic a tiv ti v o (o s u b jun ju n tiv ti v o ): sí illu illudd iterum f ë ce ris, të pun iam. Si lo haces otra vez, te castigaré. 2
En la Escena 46, te has en co ntra do propo siciones siciones condicionales condicionales con el verbo e n pluscuamperfecto de subjunti sub juntivo. vo. Son las condicionales irreales: sí diligentius labörävissem, dominus më liberävisset. Si hubiera trabajado con más ahinco, el amo me hubiera liberado. sí in e öd em loco loco mânsissës, pe ricu lum vïtâ vïtâvi viss ssës ës.. Si te hubieses quedado en el mismo sitio, hubieras evitado el peligro.
3
La co conju njunc nción ión «n «niisi» si» («si no», «a no ser que», etc.) funciona igual que «sí»: nisi Imperator noväs cöpiäs miserit, opprimemur. Si el emperador no envía refuerzos, seremos aplastados.
4
A quí tienes más ejemplos de prop osiciones condicionales condicionales reales e irreales: 1 sí illud pu tas, longe long e erräs. 2 si Milö Milö cêterôs âthlëtàs âthlëtà s supe rävisset, cïvë cïvëss statu am eï po p o s u iss is s e n t. 3 nisi nisi amici nobis subven sub venerint, erint, in carc erem coniciëmu coniciëmu r.
Suplemento Lingüístico
4
nisi nisi clië cliëns ns ve he m en ter exclä exclämävi mäviss sset et,, patro nu s eum nön animadvertisset. 5 sï diütius in u rb e mo râtï essë essëti tis, s, nu m qu am effugi effugisset ssetis is..
5
T amb ién te has enco ntrado el pretérito imperfect imperfectoo de sub s ubjun juntivo tivo e n una proposición condicional. Son las llamadas irreales de presente: sï Róm ae n un c h abitarem , client clientes es mê assidue assidue vexärent. Si viviera en Roma, los clientes me molestarían continuamente. sï Dom itiänus itiänus nös ad hü c reg eret, m iserrimi iserrimi essêmus essêmus.. Si Domiciano nos gobernara todavía, seríamos muy desgraciados. Observa que el pretérito imperfecto de la proposición principal se traduce al español por condicional simple. Otros ejemplos: 1 si M arcus ho dië viveret viveret,, cum Im pe rä töre cenäret. 2 sï rêx essem, essem, n ö n in in häc vlll vlllää laböräre m . 3 sï ego tuu m fu n d u m ad m inistrarem inistrarem , tü divi diviti tiss ssimus imus essë ssës.
6
En las las propo pro posicion sicion es condicionales siguientes siguien tes se utiliza utiliza el presente de subjuntivo: sï hanc medicinam bibäs, statim convalëscâs. Si te bebieras esta medicina, te recuperarías inmediatamente. sï pisc piscës ës pe r äe ra volent, volent, om nës m irentur. Si los peces volaran por los aires, todos se sorprenderían. Como puedes ver su traducción es semejante a la de las irreales de prese nte. Sólo Sólo el con texto las diferencia e n castell castellano. ano. O tros ejemplos: ejemplos: 1 si Iu p p iter ipse ipse Lesbiam petat, illa illa eum sp erna t. 2 sï forte for te au ru m in B ritann iä inveniämu s, dïvit dïvitës ës flamus. flamus. 3 sï mïlit mïlitës ës u rb em o pp u gn en t, faci facile le eam capiant.
1
En la U nida d IV-B IV-B te has en co ntrad o el gerund io: «portand um », «portandi», «portando». Observa de nuevo el uso de las distintas formas del gerundio: (precedido gene ralme nte de «ad» «ad» = «para», «a») acusativo (precedido m ultï hom inës ad audiendum aderant. Estaban presentes muchas personas para escuchar. genitivo optimam habeö occasi occasionem onem cognoscendi quid acciderit. Tengo u n a oportunidad oportunida d muy buena de cono conoce cerr qué ha suc suced edido ido.. ablativo p r ü d e n t e r emendó e t vëndendô, pa p a t e r m e u s d ivit iv itis issi sim m u s fac fa c tus tu s est. M i padre pad re se hizo hizo muy rico rico comprando y vendiendo vendi endo con prudencia prud encia..
La declinación declinación del gerund io se en cu en tra en la pág. 195. Otros ejemplos: 1 2 3 4 5
sen ätor ad dicend um surrêxit. surrêxit. p ue r artem artem cantandi disc discer eree cönäbätur. cönäbätur. decem gladiator gladiatores es ad pu g na n d u m ëlëct ëlëctïï sunt. sunt. diü laboran do, libertatem libertatem ad ep tus sum. sum. senex nüllam spem convalëscendï habëbat.
2 Ta m bién te has enco ntrado oraci oraciones ones en las que aparece un a frase de gerundivo y sustantivo (o pronombre) precedida de la pr p r e p o s ic i ó n «a «ad» d» c o n el sig si g n ific if icaa d o d e «a» o « p a ra» ra » ; fíja fí jate te b ie n cómo se traduc traduc e: iuveni iuveniss ad epistulam legendam cônsëdit. E l jove jo venn se sentó para pa ra leer leer la carta carta..
Otros ejemplos: 1 m ultï clientes clientes ad vë në runt ru nt ad nös salütandös. 2 cïvê vêss in the ätru m ad fäbulam spec tanda m conveniebant. 3 servus servus aqu am ad flamm flamm as exstinguen exstinguen das qua ereba t. 3
R ecuerda el el uso diferente del gerundivo («portandus, portanda, po p o r ta n d u m » ) , q u e te v ien ie n e s e n c o n t r a n d o d e s d e la U n id a d III II I -A , acompañado del verbo «sum». Esta perífrasis verbal expresa obli llama la voz perifrás gación y constituye lo que trad iciona lm ente se llama dativo: o: tica tica pasiva. pasiva . Observa que el age nte aparece en dativ 1 nôbïs villa villa ae difica dif icand nd a est. est. Una casa debe debe ser edificada edificad a por nosotros nosotros.. O mejor, Debem Debemos os edificar edificar una casa. (Compara esta oración con otra forma de expresar la misma idea: necesse est nobis villam villam aedificare.) 2 militibus militibus co cons nsisten isten du m erit. Los soldados soldados deberán deten detener erse se.. e rit militibus militibus consistere.) (Compara con: necesse erit 3 mihi long um iter faciendu m erat. erat. Yo tenía que hacer un largo viaje. sunt. 4 fürês pü nie nd ï sunt. Los ladrones deben ser castig castigado ados. s. Otros ejemplos: 5
tibi ibi novae veste vestess em en da daee sunt. {Compara con: necesse est tibi noväs vestes emere.) 6 serv servíís cu rren du m erat. erat. servi viss cu rrere.) (Compara con: necesse era t ser 7 mihi fund fu nd us Inspiciendu s erit. erit. 8 pecün ia red de nd a est est.
Oraciones compuestas complejas 1 Desde la Escena I en ade lante te te has enc on trado oraciones oraciones como éstas:
dormit. 1 coquus nu m qu am labörat, quod semper dormit. EI cocinero nunca trabaja, porque está siempre 'dormido. postquam canem excitaverunt, fügërunt. 2 fürës, postquam Los ladrones huyeron, después que despertaron al perro. perro. Cad a u n a de las las oraciones oraciones anteriores está com puesta de: de:
2
(i)
u n a pro po posición sición qu e ten dría dr ía sentido po r sí sola, sola, p. ej. ej. «co «co quus numquam labörat» del ejemplo 1, y «fürês fügërunt» del ejem plo 2. Esta Estass prop osiciones son llamadas proposiciones proposiciones principales.
(ii)
u n a proposición introdu cida p or un a conjunción como «quod» o «postquam», etc., etc., p. ej ej. «quo d sem pe r dorm it» del ejem plo 1 y «po «postquam stquam can em exc itâvërunt» itâvërunt» d el ejem plo 2. 2. Estas se llaman proposiciones proposiciones subordinadas. Observa que estas pr p r o p o s icio ic io n e s n o tie ti e n e n s e n tid ti d o p o r sí sola s olas. s.
Existen m uch uchas as clas clases es de propo siciones subordinada subo rdinada s. E ntr e las má s u tili tilizadas zadas están las las prop osiciones relativas, que te has venido encontrando desde la Unidad II-A en oraciones como éstas: serví qui vïnum effundunt m agno pretio pretio ëm ptï sunt. sunt. Los escl esclav avos os que que están están sirviendo sirviendo el vino fuer fu eroo n comp compra rados dos a u n alto alto prec precio io.. En este ejemplo la proposición principal es «serví magno pretió ëmptï sunt», y la proposición subordinada relativa: «qui vïnum effundunt».
3
T ra d uc e los ejemplos siguientes: siguientes: 1 togae, toga e, qu quäs äs ille ille senex ven vendit, dit, su n t sordidae. sordida e. 2 amïcus meus cu rrere nö n potest, potest, qu od pës pës dolet dolet..
Suplemento Lingüístico
3
hospi hospitë tës, s, postquam cibum cibum gustaverunt, gustaverunt, vehe m enter plau serunt. 4 virgö virgö qu ae senâ tôrî nü psit trëdecim ann ös nä ta est est. Señala la proposición p rincipal y la sub ord inad a de cada oración. oración. 4
En est estee pá rrafo hem os convertido convertido todas las proposiciones princ i pa p a les le s d e los p á r r a f o s 1 y 2 e n s u b o r d in a d a s s u s tan ta n tiv ti v a s d e in f in i tivo (enunciativas indirectas). Observa lo que ocurre con los ver bos bo s d e las la s p r o p o s ic io n e s s u b o r d in a d a s d e d ich ic h o s p á r r a f o s :
dormiat.. 1 audio coquum num qu am laborare, laborare, quod semp er dormiat Oigo Oigo que el cocinero cocinero no trabaja nun n unca ca,, porque porqu e siempre está dormid dormido. o. 2 p u er affir affirm m avit fürës, postquam canem excitavissent, fügisse. El niño declaró que los ladrones habían huido, después que desperta ron al perro. 3 m ercator resp on dit serv servós ós quï vinum effunderent magnö pr p r e tiö ti ö ë m p tô s esse. ess e. El mercader respondió que los esclavos que estaban sirviendo el vino habían sido comprados a un alto precio. Como pu edes ver las las proposic proposicion iones es subordinadas q ue d epe nd en a su vez de una sustantiva de infinitivo llevan su verbo general mente en subjuntivo, en vez de en indicativo. Este fenómeno gra matical se conoce con el nombre de atracción modal. 5 T rad uc e los ejemp los siguientes: siguientes: 1 servus servu s dicit togäs, qu quäs äs ille ille senex sen ex vë vënd ndat, at, sórdidas sórd idas ess esse. e. 2 prae có spë râb at clientës clientës,, simulae simulae p atr o n u m salütâvi salütâvissent ssent,, ab abiitürös esse. 3 iuveni iuveniss nü ntiävit patrem , quo d morbö afflîgerëtur, afflîgerëtur, dom i manêre. 4 cïvë cïvëss ex exlstimä lstimä ban t Ag Agricolam, ricolam, po stqu am C alëdoniôs alëdo niôs vici viciss sset et,, iniüste revocatum esse. Señala las proposiciones que aparecen en subjuntivo por atrac ción modal.
TERCERA TERCE RA PA R TE: TE : VOCAB VOCABUL ULARI ARIO O Notas 1 Los nombres, adjeti adjetivos, vos, verbos y preposicione s están están relacionados relacionados como com o en el Suplemento Lingüístico de la Unidad IV-A. adjetivoss que se usan gener almente alme nte con un nombre o pro nom 2 Los verbos y los adjetivo bre en dativo o en ablativo aparecen señalados con «+ dat.» o «+ abl.» Por ejemplo: ejemp lo:
careo, carere, carul + abl. —carecer dignus, digna, dignum + abl. —digno, merecedor obsto, obstare, obstiti + dat. - ser un obstá obstáculo culo para similis, simile + dat. —semejante, parecido ütor, ütï, üsus sum + abl. —utilizar, usar
pecü niâ carëbam. dignus ing enti praemio praemio custodes nôbïs obstabant. simili similiss patrï meó gladiis brevibus ütêbantur.
(Yo) carecía de dinero o (Yo) no tenía dinero. digno de u na recompensa recompensa enorme enorme Los guardi gua rdiane aness eran er an un u n obstáculo obstáculo para pa ra nosotros. nosotros. parecido pareci do a mi m i padre pad re Utilizaban Utili zaban espadas cortas cortas..
3 Observa de nue vo las las diferencias diferencias existentes entre el enun ciado de un verbo deponente y el de otro no deponente: Verbos deponentes
Verbos no deponentes
cônor, cönärl, cönärl, cönätus sum —intentar loquor, loqui locütus sum—hablar
colloco, collocare, collocavi, collocavi, collocatus —colocar, colocar, poner pone r vêndô, vëndere, vëndidï, venditus —vender
Para Para averiguar averigu ar si una un a forma verbal con desinen d esinencias cias pasivas (p. (p. ej. ej. «egrediun «egr ediuntur», tur», «custodiuntur», etc.) pertenece a un verbo deponente o a uno no deponente puedes servirte de las págs. 219-257. Por ejemplo, «egrediuntur» es una forma perteneciente al verbo relacionado de este modo: «êgredior, ëgredï, ëgressus sum —salir». Por la forma de enunciarse queda qued a claro que se trat trataa de un verbo deponente; de ahí que «egrediuntur» signifi que «salen»; es decir, que tenga un significado activo.
«custodiuntur», en cambio, es una forma perteneciente al verbo relacionado de esta esta otra otra manera: «custodio, custôdîre, custôdïvï, custôdïvï, custoditus - custodiar, proteger». Por la forma de enunciarse queda claro que se trata de un verbo no deponente; por tanto, «custodiuntur» es una forma pasiv pa sivaa con significado pasivo; pasiv o; significará, custodiados». por consiguiente, «son custodiados». Traduce los ejemplos que siguen, sirviéndote sirviéndote de las las págs. 219-257 219-2 57 para para averi guar si se trata o no de un verbo deponente:
4
■
1 cent ce ntur urio io milites mili tes hortabatur. 2 amicus meus meu s ab Imperatore Impe ratore commendabatur. 3 cur dë fortünä tuä semper quereris? 4 cur ä dom inö tuö semper neglegeris? 5 puer dë periculo monitus est. 6 mercator multas gemm as facile facile adeptus est.
Tod as las las palabras incluidas inclu idas en las listas listas de control del vocabulario vocab ulario de las las Escenas 5 Todas 1-48 aparecen señaladas con un asterisco.
a *ä, ab + abl. —de, desde; por *abeö, abire, abil —irse abripio, abripere, abripui, abreptus arrancar, arrebatar, apartar a la fuer fu erza za
abrumpo, abrumpere, abrüpï, abrupt abruptus us - desgarrar, rasgar absëns, gen. absentis —ausente abstuli ver auferô ve r auferô *absum, *absum, abesse, abesse, âfuï - estar ausente, estar estar fuera fuer a —y *ac —y accënsus, accênsa, accênsa, accensum — inflamado, enardecido enardecido *acci *accidö, dö, accidere, accidi - suceder
*accipiö, accipere, accepi, acceptus — recibir, acoger
accommodo, accommodare, accommodavi, accommodatus adaptar, ajustar
*accüsö, accüsäre, accösävl, accüsätus —acusar
äcer, äcris, äcre —enardecido, entusiasmado *äcriter —intensamente, vivamente äctus ver ag ö ve r agö acütus, acütus, acüt acüta, a, acütum - afilado, punt pu ntia iagu gudo do *ad + ac. —a, hacia, hasta ad convales convalescendum cendum - para pa ra restablecerme po r el e l momento ad praesëns — por ad vigilandum — para pa ra vigi vi gila lar r
*addó, addere, add idi, additus — añadir paso, addere gradum —acelerar el paso, apresurar la marcha
addücö, addücere, addüxl, adductus — llevar, conducir, inducir, empujar, llevar hacia sí, atraer (hacia el pecho)
adêmptus, adëmpta, ademptum arrancado, arrebatado arrebatado *adeö, adire, adii —acudir, ir a *adeö —de tal modo, tanto, tan
tres adeö —hasta tres adeptus ver adipiscor ve r adipiscor ve r adsum adest, adfui ver adsum adhibeö, adhibere, adhibui, adhibitus adhibitus —aplicar, recurrir a preces adhibêre —ofrecer preces *adhüc —hasta ahora, todavía, aún usque usque adhüc adhüc - hasta ahora adlbó ver adeö ve r adeö *adipIscor, adipisci, adeptus sum — conseguir, obtener, alcanzar —acceso, so, entrad e ntradaa *aditus, aditüs, m. —acce
*adiuvô, adiuvâre, adiüvï, adiütus — ayudar
adligö, adligäre, adligävl, adligätus — atar, amarrar
*adloquor, adloqul, adlocütus sum — dirigir la palabra a, hablar a
*administrö, administrare, administravi, administratus — administrar, ocuparse de rem administrare —am glar el el asunto, ocuparse ocuparse del asunto
admiror, admirari, admiratus sum — admirar
admittö, admittere, admisi, admissus - admitir, dejar entrar admoneô, admonere, admonui, admonit admonitus us - advertir, amonestar adnïtor, adnïtï, adnîxus sum — esforzarse
*adstö, adstâre, adstâre, adstitï - estar de pie jun ju n to a; estar presente; detenerse detenerse *adsum, adesse, adfui —estar presente, presentarse aduncus, adunca, aduncum —coiuo, encorvado
adürö, adürere, adussi, adustus — quemar
*adveniö, advenire, advënï advën ï —venir, llegar
*adventus, adventüs, m. —llegada *adversus, adversa, adversum —hostil, adverso, desfavorable, aciago * rês adversae - la adversidad
*adversus + ac. - contr contra, a, frente a *aedificium, aedificii, n. —edificio *aedificö, aedificare, aedificavi, aedificatus —edificar *aeger, aegra, aegrum —enfermo —enfermo aequatus, aequata, aequatum — igualado, igualado, a la par pa r *aequor, aequorisj'n. —mar *aequus, aequa, aequum —igual, justo, justo , tranquilo * aequo animo —con serenidad aequö discrimine discrimine —a igual distancia âër, äeris, m. —aire *aestäs, aestatis, f. —verano
aestimö, aestimare, aestimavi, aesti aestimatu matuss - valorar, estimar, importar
aestus, aestüs, m. —calor aethêr, aetheris, m. —cielo, éter afferö, afferre, attuli, attuli, adlätus adlätus - traer, llevar, traer la noticia, anunciar
*afficio, afficere, affeci, affectus — afectar, tratar
affïgô, affigere, affixi, affixus — golpear
cruce affigere —crucificar, clavar en una cruz
*affirmö, affirmare, affirmavi —afirviar asegurar, declarar declarar
affligo, affligere, afflixi, afflictus — golpear
affluo, affluere, afflüxï —afluir, congregarse *ager, agri, m. —campo
*aggredior, aggredi, aggressus sum — atacar, tantear, lanzarse al asalto de
*agitö, agitare, agitavi, agitatus — perseguir, perse guir, cazar
*agmen, agminis agminis,, η . — fila fi la , columna colu mna (de personas), personas) , ejército ejército en marcha
*agnöscö, agnoscere, agnovi, agnitus reconocer, conocer agnus, agni, m. —cordero *agö, agere, egi, äctus —hacer, conducir, llevar
agí —moverse, rodar *angustu *angustus, s, angusta, angusta, angustum - estrecho * fabulam fabulam agere - representar una obra animadverto, animadverto, animadvertere, * grätiäs agere age re —dar las gracias animadverti, animadverti, animadversus — iter agere —viajar, marchar prestar pre star atención, aten ción, obseiuar * negotium nego tium agere —negociar, trabajar —ani m al animal, animalis, n. —anim officium agere —cumplir con su deber animus, animus, animi, animi, m. —espíritu, —espírit u, alma, mente agrícola, agrícola, agricolae, m —agricultor * aequo animo —con serenidad ait —dice, dijo —fuee ra de si si furens animi —fu ala, íilae, f. - ala ♦ in animo volvere volvere - meditar, pensar, ales, aliti alitis, s, m. f.f. - ave reflexionar aliq aliqua uand ndoo - algunas veces, a veces annus anni, m. —año aliquanto —algo, un poco ante ante (1) + ac. —antes de, delante de aliqui, aliqua, aliquod —algún ante (2) —delante aliquis aliquis,, aliquid —alguno, algo ant antea —antes *alius, alia, aliud —otro antiquus, antiquus, antiqua, antiqua, antiquum — * aliï... aliï.. . ali \ \ —unos... —unos ... otros otros antiguo, viejo pa ra otra cosa, cosa, par p araa otro otro f i n in aliud aliud - para anulus, anulus, ânulï, ânulï, m. —anillo alo, alere, alui, altus —animar, alentar anus, anüs, f. —vieja, anciana alté —en lo alto, a lo alto, en alto —preocupado, o, anxius, anxia, anxium —preocupad alter, alter, altera, altera, alterum —el otro, el inquieto segundo (de dos) aperio, aperio, aperire, aperire, aperui, apertus apertus — —uno ... el otro alter... alter —uno... abrir, revelar, reve lar, poner pone r al a l descubi descubierto erto usque alter —aún otro appäreö, appäreö, appârëre, appârëre, apparui —aparecer altum, altï, n. —alta mar appellô, appellare, appellavi, appellavi, alto, profundo altus, altus, alta, alta, altum —alto, appella appellatus tus - llamar —ama nte amäns, amantis, m. —amante appropinquo, appropinquo, appropinquäre, ambo, ambo, ambae, ambae, ambö —ambos appropinquavi + dat. - acercarse ambulo, ambulo, ambul ambulare are,, ambulâvï - andar, aptu aptus, s, apt apta, a, aptum aptum - apropiado, pasear pasea r
amïca, amïcae, f. —amiga, querida amici amiciti tia, a, amicit amicitiae, iae, f. - amistad amicus, amicus, amici, amici, m. —amigo *ämittö, âmittere, âmïsî, ämissus perder
*amö, amäre, amävl, amävl, amätus - amar *amor, amöris, m. - amor mor amplector, amplector, amplecti, amp lexus sum — abrazar, agarrar, apretar, estrechar *ampl *ampliu iuss - más ampliamente, más
amplissimus, amplissimus, amplissima, amplissima, amplissimum —muy grande, muy amplio
an —o * utrum... utru m... an —si... o ancilla, ancilla, ancillae, ancillae, f. —esclava, doncella
conveniente, propio apud + ac. —junto a, en casa de, entre aqua aqua,, aquae aquae,, f. - agua
aquaeductus, aquaeductüs, m. — acueducto
aquilex, aquilegis, m. —ingeniero hidráulico, zahori ära, ära, ärae, f.f. —altar arätor, arätöris, arätöris, m. - labrador arätrum, arätrl, n. —arado
arbitror, arbitrari, arbitratus sum — creer, pensar, opinar arbor, arboris, arboris, f. —árbol rte , arca, arca, cofre cofre,, arca, arcae, f. —caja fue rte, ataúd
arcessö, arcessere, arcessivi, arcessivi, arcessitus arcessitus —hacer hacer venir ven ir
architectus, architecti, m. —arquitecto, constructor
ve r afferö attull ver afferö *auctor, auctoris, m. —responsable, autor, autor , pr omotor omotor
arcuatus, arcuata, arcuatum — arqueado, con arcos arcus, arcüs, m. - arco *ardeö, ardêre, arsi —arder —patio,, solar ärea, äreae, f. —patio arena, arena, arënae, arënae, f.f. - arena
argenteus, argenteus, argentea, argentea, argenteum — de piata
*arma, armorum, n. pl. —armas armatus, armata, armatum —armado *arrogantia, arrogantiae, f. arroganda arrog anda,, desc descar aroo *ars, artis, f. —técnica, arte per artem —po —porr medio de un u n artificio apretadamente. arte —estrechamente, apretadamente. artus, artüs, m. —miembro as, assis, m. —as (la moneda romana más peque pe queña) ña) *ascendö, ascendere, ascendí —subir aspectus, aspectüs, m. —mirada, contemplación *aspiciö, *aspiciö, aspicere, aspexi aspe xi —mirar, divisar, percibir assidue —asiduamente
assiduus, assidua, assiduum continuo, constante
assigno, assignare, assignavi, assignatus —atribuir, achacar astrologus, astrologi, m. - astró astrólo logo go po r el contrario, c ontrario, pero, con todo *at — por äter, ätra, ätrum —negro Athenae, Athenarum, f. pl. — Atenas Ate nas âthlëta, äthletae, m. —atleta —y *atque —y *ätrium, atr atril, il, . —atrio ätröx, gen. ätröc ätröcis is - cruel, atroz, homble
attollö, attollere —levantar, elevar së attollere —levantarse, surgir attollor, attolli —levantarse, elevarse, alzarse
*attonitus, *attonitus, attonita, attonita, attonitum attonitum - atónito, estupefacto
*auctöritäs, auctoritatis, f. —autoridad, prestigio
*audäcia, audäciae, f. —osadía, audacia *audäx, gen. audäcis —audaz, osado *audeö, audëre —osar, atreverse *audiö, audire, audire, audivi, audivi, auditus - oír *auferö, auferre, abstuli, ablatus — llevarse, quitar, robor
*augeö, *augeö , augere, augere , auxi, auctus — aumentar, acrecentar *aula, aulae, f. — palacio aura, aura, aurae, f. - brisa *aureus, aurea, aureum —de oro, dorado, áureo *auris, *auris, auris, auris, f.f. - oído, oreja *aurum auri, n. —oro —oro
*aut *au t —o —o aut... aut —bien... bien, o... o *autem - pero, en cambi cambio, o, sin embargo embargo *auxilium, *auxilium, auxilii, auxilii, n. n. - ayuda * auxilió aux ilió esse —ayiular, socorrer *avärus, *avärus, avär avärl,l, m. - avaro ave atque vale —adiós adiós para par a siempre siempre avëna, avënae, avënae, f. - caña (de avena), fla fl a u ta *avidë —ávidamente
avidus, avida, avidum —deseoso, ávido *avis, avis, f. —ave avunculus, avunculi, m. —tío
h baculum, baculi, n. —cayado balneum , balnei, n. —baño barba, barba, barbae, barbae, f.f. - barba barbarus, barbara, barbarum — bárbaro
*barbarus, barbari, m. —bárbaro, extranjero
bäsiö, bâsiâre, bâsiâvl —besar bäsium, bas basil il,, η . —beso
—próspero, beätus, beata, beâtum —próspero, floreciente florec iente,, rico, dichoso dichoso —guerra rra *bellum, belli, n. —gue * bellum gerere —hacer la guerra bellus, bellus, bell bella, a, bellum bellum - lindo, guapo, hermoso *bene —bien bene velle —querer, ser cariñoso optimë —muy bien *beneficium, beneficii, n. —muy bien
benignitas, benignitatis, f. — benevolencia, interés, afabilidad
*benignus, *benignus, benigna, benignum — amable, afable
*bibö, bibere, bibi —beber Bïthÿnï, Bithynorum, m. pl. — los bitinios
blanditiae, blanditiarum, f. pl. — halagos, lisonjas, palabras lisonjeras *bonus, bona, bonum —bueno * bona, bonoru bon orum m , n. pl. —bienes, riquezas * melior, melius —mejor melius est —es mejor * optimus, optima, optimum optim um —muy bueno, el mejor Bootes, Boötae, m. —el Boyero Boyero (constelación) *bracchium, bracchil, bracchil, n. - brazo *brevis, breve —corto, breve, poco profundo profu ndo Britannia, Britanniae, f. — Brita Br itani niaa
c
—los Caesares, Caesarum, m. pl. —los Césares
Calcdonil, Caledoniörum, m. pl. los caledonios
caligo, caliginis, f. —oscuridad callidë —hábilmente, sagazmente calliditas, calliditatis, f. —habilidad, destreza, destreza, astucia, sagacidad *callidus, callida, callidum —hábil, diestro, astuto camera, camerae, f. —techo *campus, campl, m. —llanura, terreno candëns, gen. candentis —blanco
*candidus, candida, candidum blanco, brillante, radiante *canis, canis, m. —perro —perro *cantö, *cantö, cantare, cantavi can tavi —cantar capäx, gen. capäcis —propic —propicio, io, apto, idóneo *capilll, capillorum, m. pl. —cabellos, cabellera *capio, capere, cëpï, captus —coger, tomar, capturar Capreae, Capreärum, f. pl. —Capri *captïvus, captivi, m. -piisionero, cautivo
capto, captare, captavi, captavi, captatus — tratar trata r de coger coger *caput, capitis, n. —cabeza *carcer, carceris, m. —cárcel, prisión *careô, carêre, carul + abi. —carecer, estar privado priv ado de *carlna, carinae, f. —quilla, nave *carmen, carminis, n. —canto, poema carpo, carpo, carpere, carpsi, carpsi, carptus carptus - coger, ( en recoger, arrancar, recorrer (en
poesía) *cadö, *cadö, cadere, cadere, cècidï - caer, morir *cärus, *cärus, cara cara,, cärum - caro, querido *caecus, caeca, caecum —ciego, tenebroso, *castlgö, castigare, castigavi, invisible, imprevisible, sombrío castigatus —reprender, censurar *caedes, caedis, f. —asesinato, matanza *castra, castrorum, n. pl. —campamento *caedö, caedere, cecidi, caesus —matar *cäsus, cäsüs, m. —azar caelebs, caelibis, m. —célibe, viudo *catena, catenae, f. —cadena *caelum, caeli, caeli, n. - cielo —posadero caupö, cauponis, m. —posadero caeruleus, caerulea, caerulea, caeruleum — *causa, causae, f. —motivo, razón; causa, azid, oscuro, azul oscuro, negruzco
proceso proceso
causam causam ïnferre —alegar una excusa, inventar inven tar u n pretext pretextoo caut cautëë —cautelosamente caveô, caveô, cavëre, cavëre, câvï —tener cuidado, precaverse caverna, cavernae, f. —caverna, cueva cavo, cavare, cavavi, cavätus —cavar, horadar ve r cadö cecidï ver cadö cëdô, cëdere, cessï cessï —marcharse, —marcharse, ceder
celebro, celebrare, celebrare, celebra celebravi, vi, celebratus —celebrar cel celeri eriter - rápidamente quam celerrime —lo más rápidamente posible
celo, celare, celare, cëlâvï, cëlâvï, cëlâtus cëlâtus —ocultar celsus, celsa, celsum —alto, elevado cêna, cêna, cënae, f.f. —cena *cënô, cenare, cenare, cënâvï - cenar cent centum um —cien centurio, centurio, centurioni centurionis, s, m. —centurión cënula, cênulae, f.f. - cena pequeña, cena
circumsilio, circumsilire circumsilire —saltar en derredor
circumsisto, circumsistere, circumsteti —rodear, tomar posición alrededor
circumspecto, circumspectare, circumspectare, circumspectavi —examinar, observar
circumvenio, circumvenire, circumvenire, circumvënï, circumventus — rodear
circus, circi, m. —circo cit cito - rápidamente civi civis, s, civis civis,, m. f.f. - ciudadano clâdës, cladis, cladis, f.f. —desastre, calamidad clam —ocultamente, a escondidas clämö, clämö, clämäre, clämävl clämävl —gritar clamor, clamor, clämöris, clämöris, m. m. —grito, griterío, clamor
clärus, clärus, clara, clara, clärum —distinguido, espléndido; claro, sonoro, límpido
claudö, claudere, clausi clausi,, clausus —
cerrar, bloquear, concluir, aislar clävus, clävl, m. —timón, gobernalle cliëns, clientis, m. —cliente cëra, cëra, cërae, cërae, f. —cera, tablilla de cera clivus, clïvï, m. - pendiente, pendiente, cues cuesta ta certamen, certamen, certamini certaminis, s, n. n. - certamen, coep coepii —comencé concurso, contienda, lucha coeptum, coeptum, coep coepti ti,, η . - obra, empresa, certë —sin duda, al menos proyecto proyecto certö, certö, certäre, certäre, certavi —competir, combatir —pensar, ar, cogito, cogitare, cögitävl —pens certus, certus, certa certa,, certum —seguro, cierto considerar ♦ pro certô habëre —tener por seguro, seguro, cognöscö, cognoscere, cognövl cognövl,, dar por p or probad probadoo cognitus —conocer, descubrir cêterï, cêterï, cêterae, cetera —los demás cögö, cögö, côgere, coëgi, coäctu coäctuss - obligar, chorus, chori, m. —coro forzar for zar cibus, cibï, cibï, m. —comida, alimento cohors, cohors, cohortis cohortis,, f.f. - cohorte cinis, cinis, cineris, cineris, m. —ceniza collegium, collegium, collëgiï, collëgiï, η . —colegio, circuit = circumit asociación, brigada circ circum um + ac. —alrededor de fr u g a l cëpï ver capiö ve r capiö
circumeö, circumire, circumii circumii recoirer, visitar, rodear
circumflecto, circumflectere, circumflectere, circumflexi, circumflexus volver, girar
circumflectere cursum —girar, volver dando un rodeo
colligo, colligo, colligere, collëgï, collëgï, collëctus — reunir, reunir, jun tar
collocö, collocö, collocare, collocare, collocavi, collocavi, collocatus —colocar, poner colloquium, colloquii, colloquii, n. —entrevista, conversación
comes, comitis, comitis, m. f. —compañero
cömiter —amablemente, cortésmente *comitor, comitârï, comitatus sum — acompañar
*condücö, *condücö, condücere , condüxl, conductus —alquilar *cönficiö, conficere, cônfëcl, confectus —terminar, abatir, matar *cönfectus, cönfecta, cönfectum —
*commemorö, commemorare, commemoravi, commemoratus — recordar, evocar, mencionar agotado, consumido, abatido *commendö, commendare, *cönfidö, confidere + dat. dat. - conf confia iar, r, commendavi, commendatus — tener confianza recomendar *coniciö, *coniciö, conicere, coniëcï, coniectus committo, committere, commïsï, —lanzar, arrojar commissus —cometer, comenzar *coniungö, coniungere, coniünxl, *commodus, commoda, commodum — coniünctus —ju —junn ta r , u n ir conveniente *coniünx, *coniünx, coniugis, f.f. - esposa, cónyuge *commötus, commöta, commotum — *coniürätiö, coniürätiönis, f. — conmovido, agitado, alarmado, impresionado commünis, commünis, comm üne —común
*comparö, comparare, comparavi, comparavi, comparatus —adquirir, lograr; comparar
compello, compellere, compulï, compulï, compulsus —empujar, impeler *compleö, complêre, complëvï, completus —llenar complector, complecti, complexus sum - abrazar complexus, complexüs, m. — abrazo
*complürës, complura —muchos *compönö, componere, composui, arreglar, compositus —apaciguar, arreglar, reunir, componer, construir
*comprehendö, comprehendere, comprehendi, comprehensus — detener, prender, apresar ve r compello compulsus ver compello cönätur ver cönor ve r cönor
concidö, concidere, concidi — derrumbarse, abatirse conclave, conclavis, n. —habitación condicio, condicionis, f. —rango, condición
condö, condere, condidi, conditus — encerrar, ocultar së condere —refugiarse
conspiración, conjura
*coniürö, coniüräre, coniürävl, coniörätus —conjurar, conspirar *cönor, *cönor, cönärl, cönärl, cönätus sum —intentar *cönscendö, conscendere, conscendere, conscendi — subir, montar
conscientia, cônscientiae, f. — conocimiento
cönscius, conscii, conscii, m. - cómplice —acuerdo, cônsënsus, consensus, m. —acuerdo, consenso
*cönsentiö, consentire, consensi — estar de acuerdo
consequor, cônsequï, cönsecütus sum —seguir, ir detrás cönsldö, cönsldö, considere, cônsë dï — sentarse
*cönsilium, consilii, n. —p —p lan la n , idea, idea, consejo, consejo, resolución
*cönsistö, consistere, constiti — detenerse, quedarse quieto
conspectus, cönspectüs, m. —vista, mirada
*cönspiciö, conspicere, conspexi, conspectus —observar, ver, mirar *cönspicor, conspicari, conspicatus sum —observar, ver, mirar constat, cönstäre, constitit —ser cosa sabida, constar * satis satis constat - está suficientemente probado
*cönstituö, constituere, constituí, cönstitütus —decidir; colocar, levantar
cónsuétüdó, consuetudinis, f. costumbre
*cönsul, cönsulis, m. —cónsul *cönsulätus, cönsulätüs, m. —consulado *cönsulö, consulere, consului, consultus —consultar, pensar en, mirar por
*cónsümó, cönsümere, consumpsi, consumpsi, consumptus consumptus - comer consurgo, consurgere, consurrexi — levantarse
*contemnö, contemnere, contempsi, contemptus —despreciar, desdeñar, no hacer caso de
*contendö, contendere, contendí — dirigirse (apresuradamente)
*contentus, contenta, contentum — satisfecho, satisfecho, contento
contingo, contingere, contigi, contactus —tocar contigit nôbis ut... —tuvimos la suerte de..., nos tocó en suerte... continuo —al instante, inmediatamente *conträ (1) + ac. —contra contra (2) —po —porr el contrario, contrari o, a su vez, enfrente, en sentido contrario
contraho, contrahere, co ntrahere, contraxi, contraxi, contractus —reunir, concentrar contrarius, contraria, contrarium — contrario, opuesto
conturbó, conturbare, conturbavi, conturbavi, embrollar,, perder conturbatus —embrollar la cuenta de
contus, conti, m. —pérti —pértiga, ga, garfio convalesco, convalescere , convalui — restablecerse, recuperarse
convenio, convenire, conven! — reunirse, reunirse, acudir acud ir
*convertó, convertere , converti, converti, conversus —desviar, destinar, volver
se convertere —volverse
convivalis, convivalis, convivale —de banquete, convival
convocó, convocó , convocare, convocavi, convocavi, convocatus —llamar, convocar, reunir
coorior, cooriri, coortus sum — originarse, producirse
*cöpiae, cöpiärum, f. pl. —tropas *coquó, coquere, coxi, coxi, coctus coctus - cocinar —cocinero ro *coquus, coqu!, m. —cocine *coröna, corönae, f. - corona, guinalda corp corpus us,, cor corpo pori ris, s, . - cuerpo corripio, corripere, corripui, correptus —coger, agarrar, atrapar
Córus, Cor!, m. —Coro (viento del NO) *cotïdië —diariamente *cräs —mañana *crëdô, crëdere, credidi + dat. — confiar, creer en, dar crédito
cremö, cremare, cremavi, crematus — incinerar, quemar, destruir por el fueg fu egoo *creó, creare, creavi, creätus —nombrar, hacer *crëscô, crêscere, crëvï, crétus —crecer *crïmen, *crïmen, crim crimini inis, s, . - acusación crines, crinium, m. pl. pl. - cabellos, cabellera *crüdêlis, crüdële —cruel crux, crucis, crucis, f.f. - cruz cruce affigere —crucificar, clavar en una cruz cubiculum, cubicul! cubicul!,, n. —habitación cubito, cubitare, cu bitare, cubitavi —estar echado cullna, culïriae, f. —cocina *culpa, *culpa, culpae, f. - culpa illlus culpä —po —porr su culpa culpó, culpó, culpare, culpare, culpavi —culpar, censurar, acusar cum (1 (1) —cuando, puesto que, dado que *cum (2) + abl. —con
cünctor, cûnctârï, cünctätus sum retrasarse, vacilar
cünctus, cüncta, cüncta, cün ctum —todo cupiditas, cupiditatis, f. —deseo cupido, cupidinis, f. —deseo Cupido, Cupidinis, m. —Cupido (dios del amor)
cupidus, cupida, cupida, cupidum apasionado, ardoroso *cupiö, *cupiö, cupere, cupïvï - desear *cür? cür? - ¿ por po r que' que'?? —preocupació pación, n, cuidado *cüra, cürae, f. —preocu * cörae esse —ser objeto de atención cörätor, cürätöris, m. —comisario *cüria, cüriae, f. —curia (sede del senado) *cürö, curare, cü ravl —cuidar, administrar cürandum est —hay que procurar, se han de tomar las medidas *currö, *currö, currere, cucurri cucu rri —coner, remar, ir, volar *cursus, cürsüs, m. —rumbo, vuelo, carrera circumflectere cursum —girar, volver dando u n rode rodeoo curvamen, curvamen, curvamin curvaminis is,, η . —curvatura —punn ta cuspis, cuspidis, f. —pu
*custödiö, custodire, custodivi, custoditus —guardar, guardar , custodiar custodiar *custös, *custös, custodis, m. —guardián
d
*decimus *decimus,, decima, decima, decimum - décimo *dëcipiô, dêcipere, dëcëpî, deceptus — engañar, burlar
*decörus, decora, decorum —decoroso, conveniente, apropiado
dëcurrô, dëcurrere, decurri —correr (hacia abajo), bajar corriendo, navegar decus, decoris, n. —gloria, honra dëdecus, dëdecoris, n. —deshonra, ignominia ve r dö dedi ver d ö
*dëfendô, dëfendere, defendi, dëfënsus —defender *dëfessus, dëfessa, dëfessum — agotad agotado, o, fatigad fa tigadoo
deflecto, deflectere, dëflexï — desviarse, apartarse (del camino)
dëfünctus, dëfüncta, dëfüncta, dëfün ctum muerto
dëhïscô, dëhïscere —abrirse, henderse *dëiciô, *dëiciô, dêicere, dëiëcï, dëiectus arrojar, derribar
dein = deinde *deinde —luego, después *dëlectô, dëlectâre, dëlectâvl, dêlect dêlectât âtus us - divertir, deleitar *dëleô, dëlëre, dêlëvî, dëlëtus —destruir dëliciae, dëliciae, dëliciârum, dëliciârum, f.f. pl. - cariño, encanto
dëligô, deligare, dëligâvï, deligatus — atar, amanar
dä, dabö ver d ö ve r dö *damnö, damnare, damnavi, damnatus —condenar damnosus, damnosa, damnosa, dam nosum — pernicioso, nocivo, fune fu nest stoo ve r dö datus ver d ö *dë + abi. —de, desde; sobre, acerca de *dea, deae, f. —diosa *dëbeô, dêbëre, dëbuï, dêbitus —deber *decem —diez *decet, decêre, d ecuit —estar bien, convenir *dëcidô, dëcidere, decidí —caer
dëligô, dëligere, dëligere, dë lëgï, dëlëctus elegir, escoger
dëmânô, dëm ânâre, dëmânâvï — flu fl u i r
dëmissus, dëmissa, dëmissum —bajo *dëmittô, *dëmittô, dëmittere, dëm ittere, dëmïsï, dëm issus hacer bajar, dejar caer — *dëmônstrô, demonstrare, demonstravi, dëmônstrâtus mostrar, indicar —porr f i n , final fin alm m ente en te *dëmum —po entonces, es, por p or fin fi n * tum dëm um —entonc fina fi nalm lmen ente te *dënique —
dëns, dentis, dentis, m. - diente, colmillo *dènsus, *dènsus, dënsa, dënsa, dênsum dênsum - espeso, denso *depönö, dep onere, deposui, deposui, depositus —po —pone nerr en el suelo, suelo, quitarse de encima, renunciar a, abandonar
*dërïdeô, dërïdëre, dèrïsï, dërïsus dërïsus burlarse de
*dèscendô, descende re, descen dí bajar
*dêserô, dëserere, dëseruï, desertus — abandonar, dejar atrás atrás
dësïderi dësïderium, um, dësïde dësïderi riï, ï, η . - nostalgia, añoranza
*dèsiliô, dêsilïre, dësilu ï —saltar *dèsinô, dësinere —dejar de, cesar *dëspërô, *dëspërô, dèspërâ dèspërâre, re, dë sp ërâ vîdesesperar, perder la esperanza
dëstinâtus, dëstinâta, dëstinâtum — firm fir m e, resuelto
*dextra, dextrae, f. —la mano derecha d i ver deus ve r deus *dïcô, dïcere, dïxî, dictus —decir male dïcere —insultar, injuriar, ofender
sacramentum dïcere — prestar jura ju ram m ento en to (militar)
*dicto, dictare, dictâvï, dictatus dictar didicï ver disco ve r disco
*diës, *diës, diëï, m. f. - día, día, fecha fech a fie sta,, diës fëstus, diëï fëstï, m. — fiesta díafestivo
* diës nätälis, nätälis, diëï di ëï nätälis, m. cumpleaños, cumpleaños, aniversario
differö, differre, distulï, dïlâtus — aplazar
*difficilis, difficile —difícil, obstinado, indómito dat. - desconfi desconfiar ar de de diffïdô, diffïdô, diffidere diffidere + dat. —dignida d, *dignitäs, dignitatis, f. —dignidad,
dêstringô, dëstringere, dëstrïnxï, mérito, prestigio, estima destrictus —desenvainar *dignus, digna, dignum + abl. — dëstruô, dëstruere, dëstrüxï, merecedor, digno dëstrüctus —derribar *dïligenter —atentamente, dësum, d ëesse, ëesse, d ëfuî — fa lta lt a r cuidadosamente, escrupidosamente dëtineô, d ëtinëre, dètinuî, dëtentus — *dïligentia, *dïligentia, diligentiae, diligentiae, f. - atención, detener, retener diligencia, celo, cuidado dëtrahô, dètrahere, dêtrâxï, dëtractus *dïligô, dïligere, dïlëxï - apreciar, — derribar, arrancar considerar dêturbô, dëturbâre, dëturbâvî, *dïmittô, dimittere, dïmïsï, dimissus deturbatus —arrojar, precipitar despedir, despedir, envia en viarr fuer fu era, a, orientar, orientar, *deus, der, m. —dios disponer * dl immortâlës! immor tâlës! —¡por los dioses dïrigô, dirigere, dïrëxï, dïrëctus — inmortales! dirigir, gobernar dï mânës —los dioses manes, los —horrible, terrible, terrible, *dïrus, dira, dïrum —horrible, espíritus de los muertos espantoso në illud deí sin sinan ant! t! - ¡No lo permitan *discëdô, discëdere, discessi discessi —marcharse los dioses! discerno, discernere, discrëvï, Dëva, Dëvae, f. —Chester discrëtus —distinguir devoro, dëvorâre, dëvorâvï, dëvorâvï, *discipulus, *discipulus, discipuli, discipuli, m. m. - discípulo, dëvorâtus —devorar, engullir alumno, seguidor seguidor dëvoveô, dëvovëre, dëvôvï, dêvôtus — *discö, *discö, discere, didicï didicï - aprender maldecir discordia, discordia, discordia discordiae, e, f. - disensión, dexter, dextra, dextra, dextrum - derecho, que está está α Ια dere derech chaa
discordia
*disc *discrlme rlmen, n, discri discrimini minis, s, η . - línea divisoria, separación; situación crítica aequo discrimine discrimine —a igual distancia
disiciô, disicere, disiëcï, disiectus — separar, dispersar, desbaratar dispar, gen. disparis —desigual
dispergo, dispergere, dispersi, dispersus —dispersar dispicio, dispicere, dispexi, dispectus considerar, mirar — *dissentiö, dissentire, dissensi disentir, no estar de acuerdo
dissolütiö, dissolutionis, f. — desintegración, desmembramiento
dissolvo, dissolvere, dissolvi, dissolutus —disolver, disipar distribuo, distribuere, distribui, distribui, distribütus —distribuir distringo, distringere, distrinxi, districtus —distraer, ocupar distuli ver differo ve r differo *di *diu - largo tiempo —porr más m ás tiempo diutius —po *dïversus, diversa, diversum — diferente, distinto, opuesto, contrario *dlves, gen. divitis —rico
divido, dividere, divisi, divisus —
*domus, domüs, f. —casa casa,, fam ilia doml —en casa domum revenire revenire —volver a casa '■ 'do 'doñee —hasta que *dönö, donare, dönävl, dönätus —dar, regalar
*dönum, döni, n. —don, regalo *dormiö, *dormiö, dormire, dorm ivi —dormir *dubitö, dubitäre, dubitavi —dudar, vacilar
*dubium, dubii, dubii, n. - duda dubius, dubia, dubium —incierto, dudoso ve r dux ducem ver d ux
*ducentï, ducentae, ducenta —doscientos *dücö, ducere, düxï, ductus —conducir; considerar, casarse dulce —didcemente *dulcis, *dulcis, dulce dulc e —dulce *dum —mientras, hasta que, con tal que dumta dumtaxat xat - al menos, no más *duo, duae, dúo —dos * dúo mllia —dos mil, dos millares *duode *duodeci cim m - doce *duodëvïgintï —dieciocho *dürus, düra, dürum —duro, cruel —jefe fe,, guía, gu ía, general gene ral *dux, ducis, m. —je ve r düco düxï ver düco
separar
*dlvitiae, divitiarum, f. pl. —riquezas divortium, divortium, divorti divortii,i, η . —divorcio *dïvus, dïvï, m. —dios dïxï ver dlcö ve r dlcö *dö, dare, dedi, datus —dar, proponer, presentar prese ntar * poenäs dare —ser castigado castigado
*doceö, docêre, docui, doctus — enseñar
* doctus, docta, docta, doctum - instruido, docto, sabio, diestro, hábil *doleö, *doleö, dolëre, dolëre, doluï - doler, lamentar, deplorar —dolor, pen p enaa *dolor, dolôris, m. —dolor, *domina, dominae, f. —señora *dominus, dominl, m. —seño —señor, r, anw, a nw, dueño
e *e, ex + abl. abl. - de, de, desde desde,, fuer fu eraa de *ecce! —¡he aquí! ¡he aq uí que... !, ¡mira!
*effero, efferre, extuli, êlâtus —llevarse, llevar fuera, fue ra, sacar sacar
* êlâtus, ëlâta, elatum ela tum —sacado, arrebatado, emocionado
*efficic>, efficere, effëcï, effectus — cumplir, realizar, ejecutar, llevar a cabo efficere efficere u t —lograr que rem efficere —efectuar la labor, llevar a cabo lo emprendido
effigies, effigies, effigiëï, effigiëï, f. —imagen, estatua efflagito, efflagitare, efflagitavi — demandar demand ar justicia, implorar implorar
effringo, effringere, effregi, effractus —romper effugio, effugio, effugere, effügï —huir effundo, effundo, effundere, effüdï, effüdï, effüs effüsus us derramar, verter, senir — ëgl ver a gö ve r agö ego, ego, mel — yo mëcum —conmigo m eï locö locö —en mi lugar ëgredior, ëgredï, ëgressus sum — salir
ëgregius, egregia, ëgregium — distinguido, ilustre, egregio ëheu ëheu!! —¡ay! ëiciô, ëiciô, ëicere, ëiëcï, ëiectus ëiectus —expulsar ëlâbor, ëlâbî, ëlâpsus sum —escapar ëlegâns, gen. elegantis —elegante, de buen gusto ëliciô, ëlicere, ëlicuî, êlicitus —atraer, seducir ëligô, ëligô, ëligere, ëlëgl, ëlëgl, ëlëctus ëlëctus —elegir emineô, ëminëre, ëminu X—sobresali X—sobresalir r
ëmittô, ëmittere, ëmïsî, ëmïsî, ëmissus — lanzar, arrojar, echar
*emö, emere, ëml, ëmptus —comprar, eni enim —en efecto, pues ënsis, ënsis, m. —espada ënu merô, me rô, ënum erâre, ënum ënumer erâv âvT, T, ënumerâtu ënumerâtuss - contar eö — por esto, esto, por po r esta razón eö, eö, ire, ire, ii —ir ♦ obvia obviam m ire + dat. —ir al encuentro de Ephesius, Ephesia, Ephesium —de Efeso
epistul epistula, a, epistulae, epistulae, f. —carta epulae, epularum, f. pl. —banquete eques, eques, equitis, equitis, m. -jin -ji n e te ; cab caballe allero ro equidem —en efecto equitö, equitare, equitavi —ir a caballo, cabalgar
equus, equus, equi, equi, m. - caballo eram ver s um ve r sum
ergo ergo —po —porr tanto, por p or consiguiente ëripiô, ëripere, ëripui, ëripui, ëreptus — arrancar, sacar, arrebatar errö, errö, errare errare,, erravi erravi - equivocarse; vagar longë errare — cometer un grave error
ërudiô, ërudïre, ërudiï, ërudïtus — enseñar, instruir ve r su est ver su m et - y ♦ et... et... et —po —porr u n lado... por po r otro; otro; tanto... como; no sólo... sino también etia etiam m —aún, todavía; incluso, también non modo... sed etiam —no sólo... ... sino también Etruscus, Etrusci, m. —etrusco etsi —aunque euge uge! - ¡bien!, ¡bravo!, ¡ole!, ¡viva!, ¡huirá! ve r eö euntem ver e ö ëvâdô, ëvâdô, êvâde êvâdere, re, ëvâsi ëvâsi - escapar, librarse
ëvânëscô, ëvânëscere, ëvânui — desvanecerse, desaparecer ëveniô, evenir evenire, e, ëvënï - suceder, ocurrir
êvertô, ëvertere, ëverti, ëversus — trastornar, derribar ex, ë + abl. —de, desde, fuera de
exanimatus, exanimata, exanimatum — inconsciente exanimi exanimis, s, exanime exanime - consternado, muerto de miedo
exardeö, exarde ö, exardëre, exarsi —inflamarse excipio, excipio, excipere, excepi, excepi, exceptus — recibir, acoger, encargarse de, continuar
excito, excitare, excitavi, excitatus — despertar, incitar
exclamo, exclamo, exclamare, exclamare, exclamavi exclamavi —gritar excogito, excogitare, excogitavi, excogitavi, excögit excögitätus ätus - inventar, imaginar excrucio, excruciare, excruciavi, excruciatus —torturar, atormentar excutiö, excutere, excussi, excussus — examinar, investigar; sacudir, desviar
*exemplum, exemp li, n. —ejemplo pertinere ad exemplum —aspirar a servir de ejemplo, sentar un precedente *exeó, exire, exil —salir
*exträ + ac. —fuera de *extrahö, extrahere, extraxi, extractus sacar, hacer salir, extraer — *extrëmus, extrëma, extremum — extremo, extremo, el último, últim o, el más lejano extrëma extrëma scaena scaena - el borde del escenario
exequiae, exequiárum, f. pl. — exequi exequias as,, funer fun eral al
*exerceó, exercere, exercui, exercitus ejercitar ejercitar,, practicar
*exe *exerc rcit itus us,, exercitüs, exercitüs, m. - ejército exigö, exigere, exëgï, exäctus —exigir, pasar
*exilium, *exilium, exili exiliï, ï, η . - exilio *exïstimô, existimare, existimavi, existimatus —considerar, creer, juzg ju zg a r
*exitium, exitii, n. —ruina —ru ina,, destrucción, desastre
expediö, expedire, expedivi, expedit expeditus us - sacar, echar mano a sësë expedire —prepara —prepararse, rse, disponer disponerse se expingó, expingere, expinxi, expictus —maquillar, afeitar expleo, explere, explëvi, explëtus completar, colmar
*explicö, explicare, explicavi, explicat explicatus us - explicar, exponer expönö, expönere, exposui, expositus —descargar, desembarcar; exponer exsequor, exsequi, exsecutus sum — ejecutar, llevar a cabo
*exspectó, exspectare, exspectavi, exspectavi, exspectatus —esperar, aguardar *exstinguö, exstinguere, exstinxi, exstinctus —apagar, extinguir, destruir
*exstruo, exstruere, exstrüxï, exstr exstrüct üctus us - construir exsultö, exsultare, exsultavi —saltar de gozo, enardecerse
exta, extörum, n. pl. —entrañas extendö, extendere, extendi, extentus - extender, alargar exterreó, exterrëre, exterrui, exterri exterritus tus - espantar, aterrar
f *faber, fabrl, m. —artesano, carpintero, obrero, bombero
*fabula, fäbulae, f. —obra de teatro, historia
* fabulam agere age re —representar una obra *facile — fáci fá cilm lment entee *facilis, facile —fá c il *facinu *facinus, s, facinoris, facinoris, η . —crimen *faciö, facere, feci, factus —hacer impetum impetum facere facere - atacar ö factum male! —¡oh desgracia! fac ción ón,, bando, bando, factiö, facdönis, f. —facci grupo organizado *factum, facti, n. —hecho, acción, empresa ve r fació, factus ver fació, fió —posibilidad ad facultas, facultatis, f. —posibilid *falló, fallere, fefelli, falsus —engañar, pasa pa sarr inadve ina dvertido rtido,, escapar escaparse se fa ltar ar a la palabra dada fidem fallere —falt fa lso, o, falsific fal sificado ado,, *falsus, falsa, falsum —fals engañoso *fama, famae, f. —rumor, fam fa m a *familia, familiae, f. —fam fa m ilia il ia *familiari *familiaris, s, familiaris, familiaris, m. - amigo íntimo
familiaritas, familiaritatis, f. cordiali cordialidad dad,, fam iliaridad iliar idad fas, fas, n. - lícito, lícito, justo just o faucës, faucium, f. pl. -fauces fauce —po —porr la voracidad vora cidad *faveö, favëre, fâvï + dat. —apoyar, serfavorable favorab le a fa vo r, simpatía, *favor, favoris, m. —favo apoyo *fax, facis, f. —antorcha
febricula, febriculae, f. - febríc feb rícula ula,, fiebrec fieb recilla illa fëcï ver fació ve r fació
fecunditas, fecunditatis, f. — fecu fe cund ndid idad ad,, ferti fe rtilid lidad ad
fecundus, fecunda, fecundum fecu fe cund ndo, o, férti fér til,l, rico rico fe liz, z, dicho dichoso so *fëlïx, gen. fëlîcis — feli *fëmina, fëminae, f. —mujer ferio, ferio, ferire ferire - golpear, hendir *fero, ferre, tulï, lätus —llevar, soportar *feröciter —impetuosamente *feröx, gen. ferôcis —fero fe roz, z, salvaje, impetuoso ferratus, ferrata, ferratum —provisto —provisto de hierros ferreus, ferrea, ferreum —de hierro *ferrum, ferrï, n. —hierro —hierro *fessus, *fessus, fessa, fessa, fessum - cansado, fatig fa tigad adoo *festînô, festinare, festïnâvl —darse prisa *fëstus, fësta, fëstum -festivo -fes tivo , defiesta fiesta ve r fío fïam ver f ío fictus ver fingö ve r fingö *fidëlis, fidële —fi —fiee l, leal, fiabl fia blee fidëliter — fielm fie lmen ente te,, de maner ma neraa fiabl fia blee lealtad, fidelida d *fidës, *fidës, fideí, fideí, f.f. - lealtad, fidem fallere fallere — fa lta lt a r a la palabra dada —a f e mía mí a que (medius) fidius! —af *fïdus, fida, fídum -fiel, leal fi g u r a , imagen figüra, figürae, f. —fig *fïlia, *fïlia, fíliae, f.f. - hija *ñlius, fílií, m. —hijo fi n g ir, ir , *fmgö, fingere, fínxí, fictus — fin inventar, falsificar *fmis, fínis, m. — fi f i n , límite; línea de salida *fíó, fieri, factus sum —ser hecho, llegar a ser, convertirse, producirse fistula, fistulae, f. —tubería, flaut fla utaa , zampon zam ponaa flamm flamma, a, fla flammae, mmae, f.f. - llama flävus, fläva, fläva, flävum flävu m —amarillo, dorado flectö, flectere, flexï, flexus —doblar *fleô, flëre, flêvî —llorar
flëtus, flëtüs, m. - llanto, lágrimas *flôreô, flôrêre, flörui — florecer, florecer , prosperar prosp erar fl o r *flös, flöris, m. — flo *flüctus, flüctüs, m. —ola *flümen, flüminis, n. —río *fluö, fluere, flüxï -fl u ir , corr correer fluëns, gen. fluentis —chorreando, goteando
foedus, foeda, foedum — feo, feo , vergonzoso, repugnante —fuen ente te,, m anan an antia tiall *föns, fontis, m. —fu fore = futürum esse (infinitivo infinitivo futur o de sum) forës, forium, f. pl. —pue —puerta rta,, entrada entra da förma, förmae, f. —belleza, aspecto, imagen formido, formidinis, f. —temor, miedo, espanto
formidolosus, formidolosa, formido formidolos losum um - inquietante, alarmante, espantoso fors —quizá *fort *fortass assee - tal vez, quizás *for *forte te - por p or casualidad casua lidad *fortis, forte —valiente *fortiter —valientemente
fortuita, fortuitorum, n. pl. — acontecimient acontecimientos os fortuito for tuitoss *fortüna, *fortüna, fortünae, fortünae, f. f. - suerte *forum, forl, n. — foro for o —zan ja, cuneta, cuneta , foso *fossa, fossae, f. —zanja, *fragor, fragöris, m. —estmendo, grito grito *frangc>, frangere, frëgï, fräctus —romper *fräter, frätris, m. —hermano
fraternus, fraterna, fraternum frate fra tern rnoo
*fraus, fraudis, f. —engaño, trampa, ardid fremitus, fremitüs, m. —estruendo, estrépito
frena, frënôrum, n. pl. —fren fr eno, o, riendas frëtum, frëtï, n. —agua, —agua , mar ma r fresc o, frío fr ío frigidus, frígida, frigidum —fresco, frond oso, frondëns, gen. frondentis —frondoso, cubierto de hojas
fr ente te,, proa p roa irons, frontis, f. — fren *frümentum, frümentl, n. —trigo fruor, fruí, fructus sum + abi. — disfrutar, disfrutar, gozar *früsträ —en vano ve r fundó füdl ver fundó *fuga, fugae, f. —huida *fugiö, *fugiö, fugere, füg! - huir fui ver s um ve r sum
se gerere — portarse, portarse , comportarse, comportarse, conducirse
Gerüsia, Gerüsiae, f. —la gerusia (asociación de ancianos ricos) gestiö, gestire, gestivi —desear ardientemente, excitarse —gladiad or gladiator, gladiatoris, m. —gladiador *gladius, gladil, m. —espada *glöria, glöriae, f. —gloria
-fulciô, -fulciô, fulcîre, fulsí, fultus fultu s - apuntalar,
gnätus = nätus —paso, marcha gradus, gradüs, m. —paso, addere gradum —acelerar el paso,
calzar
*fulgeô, fulgêre, fulgê re, fulsï —brillar fulgur, fulguris, n. —relámpago, rayo fümus, fümï, m. —humo *fundö, fundere, füdï, fusus derramar, derramar, seivir, proferir proferir fo ndoo *fundus, fundí, m. — fond fünus, füneris, n. —fun fu n e ral, ra l, cortejo cortejo fúne fú nebr bree *für, füris, m. —ladrón furios fur ioso, o, *furëns, gen. furentis — arrebat arrebatado ado,, fuer fu eraa de sí furêns animi — fu e ra de sí —palo,, bastón füstis, füstis, m. —palo futurus, futura, futurum —fu tu r o
g *gaudeö, gaudere —alegrarse, regocijarse *gaudium, gaudiï, gaudiï, η . —gozo, satisfacción júbi lo per gaudium —conjúbilo —gemeloss *geminí, geminorum, m. pl. —gemelo geminus, gemina, geminum —gemelo, doble, ambos, los dos *gemitus, gemitus, m. —gemido, quejido *gemma, gemmae, f. — piedra prec precio iosa sa,, gema gena, genae, f. —mejilla gener, generï, m. —yerno —yerno —pueblo, tribu, tribu , raza *gëns, gentis, f. —pueblo, *genü, *genü, genus, genus, η . —rodilla tribu, raza *genus, generis, n. - pueblo, tribu, *gerö, gerere, gessï, gestus —llevar (puesto), llevar a cabo * bellum gerere —hacer la guerra
apresurar la marcha
grätiae, grätiärum, f. pl. —gmcias, acción de gracias grätiäs agere —dar las gracias * grätiäs
gratificor, gratificari, grätificätus sum favore fav orecer cer,, hacer favo fa vore ress grátulor, gratular!, gratulatus sum —felic fe licita itar r
*grätus, grata, grätum —agradable, grato, aceptable pesado, fuerte, *gravis, grave —grave, pesado, riguroso, malsano *graviter —seriamente, gravemente gravo, gravare, gravavi —cargar, sobrecargar gremium, gremii, n. —regazo
gubernaculum, gubernaculi, gubernaculi, . — gobernalle, timón
gurges, gurgitis, m. —torbellino *gustö, gustare, gustävl —probar, —probar, gust gu star ar
h *habeö, habere, habui, habitus habitus - tener, considerar
*
pro certö habere hab ere —tener por seguro, seguro, dar por p or probado probado
*habitö, habitare, habitare, habitavi - vivir *haereö, haerëre, haesi —adherirse, pegarse, agarrarse agarrars e
*haesitö, *haesitö, haesitare, haesitare, haesitavi - dudar, vacilar
■
hama, hama, hamae, f.f. - cubo harundö, harundinis, harundinis, f. - caña *haruspex, haruspicis, haruspicis, m. - harúspice *hasta, hastae, f. —lanza * ha Lid - no *haudquäquam —de ningún modo *hauriö, haurire, hausi, haustus sacar, extraer, apurar, consumir haustus, haustü haustüs, s, m. - trago, abrevadero Helicë, Helicês, f. —la Osa Mayor *hercle! —¡por Hércules! —heredero *hërës, hërëdis, m. f. —heredero *heri —ayer hetaeria, hetaeriae, f. —asociación política polític a
heu! = ëheu! hibernus, hiberna, hibernum — invernal, del invierno *hic, haec, hoc —este hi... alii —linos... otros hi... hi —unos... otros, estos... los otros *hi *hic - aquí *hiems, hiemis, f. —inviern —invi erno, o, tempestad *hinc —de aquí; entonces, inmediatamente *hodië —hoy hoy *homö, hominis, m. —hombre *honor, honoris, m. —honor, cargo
*honörö, honöräre, honörävi, honörätus —honrar *höra, hörae, f. —hora horrendus, horrenda, horrendum — horrendo, espantoso *horreum, horrei, n. —granero, hórreo
*hortor, hortari, hortatus sum — animar, exhortar *hortus, *ho rtus, horti, 'm. 'm. —jard ja rd ín *hospes, hospitis, m. —huésped, invitado invit ado *hostis, hostis, m. f.f. - enemigo *hüc —(hacia) aquí, acá hüc... illüc —pa —para ra acá... para pa ra allá; para pa ra u n lado... para pa ra el otro otro humilis, humile —humilde, bajo humus, humi, f. —tierra, suelo * humi hu mi —en tierra, en el suelo
1 —yacer *iaceô, iacere, iacui —yacer *iaciö, iacere, ieci, iactus —arrojar *iactö, iactäre, iactävi, iactätus — arrojar, lanzar —ya *iam —ya iam iamque —de up momento a otro nec iam iam - nunca ya más nun c iam —ahora ya, precisamente ahora *ianua, anu a, iänuae iän uae,, f. -puerta *ibi —allí, entonces ibó ver e ö ve r eö ictus, ictus, ictüs, ictüs, m. - golpe *idem, eadem, idem —mismo in idem — para pa ra u n mismo mismo f i n , para par a un fin comú comúnn *identidem *identidem —repetidamente *ideö —po —porr esto esto * id eó ... ... quod —(por esto) porque *igitur —po —porr tanto, ta nto, así pues pue s *ignarus, *ignarus, ignara, ignara, ignärum - desconocedor, ignorante, sin saberlo saberlo *ignavus, ignava, ignava, ignävum - cobarde, perezoso perezoso *ignis, ignis, m. —fuego, rayo, rayo, calor calor del sol sol ignor ignoro, o, ignorar ignorare, e, ignörävi ignörävi - no saber, ignorar *ignöscö, ignoscere, ignovi + dat. — perdon per donar ar ignötus, ignota, ignötum — desconocido ii ver eö ilex, ilicis, f. —encina ilia, ilia, ilium, n. pl. - ijares illäc — por po r allá, all á, por p or ahí ah í *ille, illa, illud —aquel, él në illud dei sinant sinant!! - ¡No lo permitan los dioses! *illüc —hacia allí, allí, allá —para ra acá... para pa ra allá; hüc... illüc —pa para pa ra u n lado... para pa ra el otro illüstris, illustre —resplandeciente, luminoso imber, imbris, m. —lluvia, nube de tormenta
imitor, imitar!, imitatus sum —imitar, copiar, representar *immemor, gen. immemoris —que no recuerda
immensus, immensa, immensum -
in perpet perpetuum uum - para pa ra siempre pa ra u n a situación situaci ón in rem subitam subitam — para de emergencia *in (2) + abl. - en
* in animó volvere volvere - meditar, pensar,
inmenso, vasto
reflexionar *immineô, imminëre, imminuï + dat. — todo,, principalmente in prímí prímíss - ante todo cernerse sobre, ser inminente in proximo —en las proximidades immïtis, immïte —cruel *inänis, inäne —vacío, vano *immortälis, immortale —inmortal *incedó, incedere , incessi —avanzar, marchar * dï immortales! —¡por los dioses inmortales! *incendium, incendii, n. —incendio, *immótus, immöta, immötum —inmóvil fueg fu egoo
*impediö, impedîre, impedîvï, impeditus —impedir, obstaculizar impello, impellere, impuli, impulsus —
empuja em pujar, r, impeler, forz fo rzaa r impendium, im pendii, n. —gasto —gasto
impendo, impendere, impendí, impensus impensus - gastar, emplear impënsë — fuert fu ertem emen ente, te, violentame violen tamente nte *imperätor, *imperätor, imperätöris, m. - emperador imperfectus, imperfecta, imperfe imperfect ctum um - inacabado *imperium, imperii, n. —poder, —poder, mando, reinado, impeno
imperó, imperó, imperare, imperare, imperavi imperavi + dat. — mandar, ordenar; ser emperador impetus, impetus, impetüs, m. —ataque impetum facere —atacar
'incendo, incend ince ndere ere,, incend i, incensus incen sus pre nderr fue fu e go , quemar, quem ar, encender — prende *incensus, incensa, incensum inflamado, imtado
incertus, incerta, incerta, incertum - incierto, poco seguro
*incidó, incidere, incidí —caer *incipió, *incipió, incipere, in cepi, inceptus — comenzar
*incitó, incitare, incitavi, incitatus — incitar, animar, estimular
inclinó, inclinare, inclinavi, inclinatus —inclinarse incohó, incohäre, incohavi, incohatus —comenzar *incolumis, incolume —incólume, sano y salvo s alvo
*impónó, imponere, imposuï, incurro, incurrere, incurri —tropezar poner , coloc colocar ar impositus —imponer, poner, con, chocar con impotens, gen. impotenti impotentiss - débil, *inde —entonces, de allí, luego *indicium, indicií, n. —indicio, signo, signo, incapaz improbus, improba, improbum — prueba prue ba indignë —injustamente, inmerecidamente malvado, inmoderado, implacable imprüdenter —imprudentemente indignor, indignari, indignatus sum — considerar considerar indigno indign o impulí, impulsus ver impelió impelió bajo, en el fondo fon do,, *induó, induere, indui, indütus — ímus, íma, íma, ímum - muy bajo, inferior *in (1) + ac. —a
in aliud —pare otra cosa, para otro'fin pa ra u n mismo f i n , para pa ra u n in idem — para fi f i n común
in mentem venire —ocurrirse
ponerse
inedia, inediae, f. —hambre, inanición, fa lta lt a de alimentaci alim entación ón ineptiö, ineptire —hacer tonterías ineptus, inepta, ineptum —necio, estúpido, ridículo
Suplemento Lingüístic Lingüísticoo
*Ins *Inspiciö, Inspicere, Inspi cere, Inspexi, ineram ver ïnsum ve r ïnsum Inspectus —examinar, mirar inertia, inertia, inertiae, inertiae, f.f. - indolencia, pereza *mfäns, Infantis, Infantis, m. - niño pequeño, bebé atentamente,-registrar Instigo, Instigare, Instigavi, Instigatus *lnfellx, gen. ïnfëlïcis —infeliz, —incitar desdichado Inferiae, inferiarum, f. pl. —ofrendas Instituo, Instituere, Instituí, Instituí, institutus institutu s —establecer, crear a los muertos Instrumentum, Instrumentum, Inst Instrument rumenti, i, η . — Inferior, Inferior, Inferius Inferius - más abajo instrumento, material *ïnferô, Inferre, intuli, inlätus — *Instruö, *Instruö, Instruere, ïnstrüxï, ïn strüxï, llevar, echar, presentar causam Inferre —alegar una excusa, Instructus —coloc colocar ar,, form f ormar, ar, inventa r u n pretext pretextoo
*Infestus *Infestus,, Infesta Infesta,, Infestum - hostil, dispuesto a atacar, nocivo, odioso
ingemino, ingeminare, ingeminavi — redoblar, sucederse, multiplicarse *ingenium, ingenii, n. —carácter *ingëns, gen. ingentis —enorme
*ingredior, ingredi, ingressus sum entrar
inhorresco, inhorrescere, inhorrui — estremecerse, horrorizarse
*iniciö, inicere, iniëcï, iniectus — arrojar, lanzar
*inimícus, inimïci, m. —enemigo iniquus, iniqua, iniquum —desigual, injusto, estrecho, peligroso *initium, initil, n. —comienzo, principio *iniüria, iniüriae, f. —injusticia, daño iniüstc —injustamente iniüstus, iniüsta, iniüsta, iniüstum —injusto inlêctus, inlêcta, inlectum —sin leer innitor, innitor, innit inniti, i, innixus sum - apoyarse, sustentarse innocëns, gen. innocentis —inocente *inopia, inopiae, f. —escas escasez, ez, falt fa lta, a, pobreza
inquietus, inquieta, inquietum agitado *inquit —dice, dijo inquam —digo, dije inquis —dices
in sa n u s, Insa Insana na,, Insan Insanum um —loco *Insidiae, Insidiarum, f. pl. emboscada, asechanza
alinear, equipar, ajustar *Insula, *Insula, ínsulae, ínsu lae, f. —isla; bloque de viviendas *Insu *Insum, m, inesse, Inful - estar en, hallarse en
‘ 'int 'intell ellego ego,, intelleg inte llegere ere,, intellexi, intelle xi, intellectus —entender, comprender *inten *intentë të - atentamente intentus, intenta, intentum —atento *inter + ac. —entre, durante inter së —entre sí, entre ellos *intereä —entretanto intereo, interire, interii, interitus — desgastarse
*interficiö, interficere, interfeci, interfectus interfectus —matar *interim —entretanto interi interior or - interior, más adentro, por la parte pa rte in terior *inträ + ac. —dentro de
*intrö, inträre, inträvl- entrar ve r infero intuli ver infero inultus, inulta, inultum —no vengado, sin vengar
invalesco, invalescere, invalui hacerse hacerse fuerte fue rte,, intensifica intensificarse rse
*inveniö, invenire, inveni, inventus —hallar investigo, investigare, investigavi, invest investiga igatus tus - investigar, indagar *invideö, invidere, invidi + dat. envidiar, privar, quitar, echar el mal de ojos, aojar *invidia, invidiae, f. —envidia, celos, impopularidad, antipatía
*invltö, invitare, invitavi, invitatus invitar
*i n vit us, invita, invita , invit in vitum um —de mala gana, sin querer
involvo, involvere, involvi, involutus — envolver, ocultar iocösum, iocösl, iocösl, . —momento divertido,
iüstus, iüsta, iüstum —apropiado, razonable, razonable, justo jus to jus to iüstius erat —hubiera sido más justo iuvencus, iuvencl, m. —novillo iuvenllis, iuvenllis, iuven ile —ju —ju v e n il *iuvenis, iuven iuvenis, is, m. - jove jovenn *iuvö, iuvâre, iüvï, iütus —ayudar, asistir, complacer *iuxtä + ac. - junto a iuxtä —uno junt ju ntoo a otro otro,, junto s
momento de placer *iocus, iocl, m. —broma, chiste ' Iovis ver Iuppiter ve r Iuppiter *ipse, ipsa, ipsum —él mismo, ella misma; el amo, la dueña *xra, Irae, f. —cólera, ira *Irätu *Irätus, s, Irät Iräta, a, Iratum - enfadado, enojado Kal. = Kalendäs irrigó, irrigare, irrigavi, irrigatus —regar Kalendae, Kalendärum, f. pl. — —irr umpir, r, *irrumpö, irrumpere, irrüpl —irrumpi calendas calendas (el primer prim er día del mes mes)) precipitarse en *is, ea, id —él, ella, ello; ese, aquel id quod quod - lo que 1 *iste, ista, istud —ese ese it ver eö labellum, labellum, labell labelli, i, . - labio *labor, laböris, m. —trabajo *it *ita - así, de esta manera, tan *läbor, läbl, läpsus sum —caer, resbalar; *ita vero —sí, así es *itaque —po —porr tanto, tanto , así as í pues pue s pasa pa sarr delante de lante de *iter, itineris, n. —marcha, viaje, camino, *labörö, laborare, labörävl —trabajar laceró, lacerare, laceravi, laceratus — itinerario despedazar iter agere —marchar *ite *iterum rum - otra vez lacertus, lacerti, m. —brazo, músculo nön iterum iterum —nunca más *lacrima, lacrimae, f. —lágrima más ‘^lacri ^lacrimo mo,, lacrimare, lacrim are, lacrimavi lacrim avi - llorar *iubeö, iubëre, iussï, iussüs —mandar, ordenar lacus, lacüs, m. —lago *laedö, laedere, laesi, laesus —dañar, *iüdex, iüdicis, m. —ju —ju e z herir *iüdicö, iüdicäre, iüdicävl, iüdicätus — *laetus *laetus,, laeta laeta,, laetum - contento, alegre, juzg ju zg a r fe liz li z *iungö, iungere, iünxl, iünctus —unir iünct iünctus us - unido, al lado de otro laevus, laeva, laevum —izquierdo izqui erda, a mano ma no laevä parte —a l a izquierda, Iünönius, Iünönia, Iünönium — izquierda consagrado a Juno Ju no lagöna, lagönae, f. —botella, cántara —Júpi pite terr (dios del Iuppiter, Iovis, m. —Jú läniger, lanigeri, m. f. —cordero cielo, el más grande de los dioses *lapis, lapidis, m. —pie —piedra dra romanos) iürgium, iürgil, n. —riña, disputa late —extensamente, ampliamente latebrae, latebrarum, f. pl. —escondrijo iüs, iüris, n. —derecho, privilegio *lateö, *lateö, latére, latu i —estar oculto, iussl ver iubeö iubeö esconderse *iussum, iussl, n. —orden, mandato
*latrö, *latrö, latrönis, m. - salteador, bandido lätrö, läträre, lâtrâvî —ladrar *latus *latus,, lateris lateris,, η . —costado, lado, flanco lätus, lätus, lata, lata, lätum —ancho laudo, laudare, laudare, laudavi, laudavi, laudatus laudatus alabar, elogiar, elogiar, felicita feli citar r *laus, laudis, f. —alabanza, elogio, consideración, gloria lavo, lavo, lava lavare re (a veces lavere), lävl, lautus — lavar lectica, lectica, lecticae, f. —litera *lectus, lecti, m. —lecho, cama. lëgâtus, lëgâtus, lëgâtî, lëgâtî, m. - legado, legado, jefe de la legión legem ver Icx ve r Icx legiö, legiönis, f.f. —legión *legö, legere, leger e, lëgî, lectus —leer; elegir, llamar a filas, fila s, reunir, reco recoge ger r lego, legare, lëgâvï, lëgâtus —legar
lëniô, lënïre, lënlvï, lënïtus — ablandar, suavizar lëni lënite terr —suavemente lent lentëë —lentamente, despacio flex ible lentus, lentus, lenta lenta,, lentum - flexible lenunculus, lënunc ulï, m. —barca *leö, leönis, m. —león levi levis, s, leve leve —inconstante, ligero, leve, insignificante, sin valor levó, levare, levâvï, levätus —alzar, levantar ley lêx, lëgis, f.f. —ley libent libenter er —de buena gana, con gusto liber, liber, librí, librí, m. m. —libro liberali liberalis, s, liberale —generoso —generoso líber! líber!,, lïberôru lïberôrum, m, m. pl. —los hijos
libero, liberare, lïberâvï, lïberâvï, lîberâtus lîberâtus — liberar, dejar en libertad libertas libertas,, libertatis, libertatis, f. —libertad lïbert lïbertus, us, lîbe lîbert rtï, ï, m. - liberto
lïbrô, librare, llbrâvï, libratus — balancear librum ver liber ve r liber pennitido , poderse poderse *licet, licëre —estar pennitido, penn itido ♦ mihi licet licet —me está pennitido licet —aunque
—umb ral limen, liminis, liminis, n. n. —umbral lïmes, lïmit lïmitis, is, m. - ruta, curso lingua, lingua, linguae, ΐ.·—lengua linum, lïnï lïnï,, η . —hilo liqueô, liquëre, lïqul —estar líquido, fl f l u i r
liquor, liquöris, m. —agua litt littera, era, litterae litterae,, f.f. - letra ♦ litterae, litterae, littera litterarum, rum, f. pl. pl. - carta, literatura
litu litus, s, lït lïtori oris, s, η . —costa, litoral *locus, locl, m. —lugar, sitio me! loco loco - en mi lugar locus nâtâlis, locï nätälis, m. —lugar de nacimiento, país natal longe onge —lejos long ë errare —cometer un gran error longu longus, s, longa longa,, longum longum - largo loquor, loquor, loquï, loquï, locutus locutus sum sum —hablar lücem ver l üx ve r lüx
Lucrinus lacus, Lucrïnï lacüs, m. — el lago Lucrino
lüctor, lüctor, löctärl, löctärl, lüctät lüctätus us sum - luchar —jugg a r lüdö, lüdere, lüsï, lüsï, lusus —ju —juego go lüdus, lüdus, ludí, m. m. —jue lügeö, lügeö, lügëre, lügëre, lüxï —estar de luto, llorar, deplorar
lümen, lüminis lüminis,, n. —luz lümina, lüminum, n. pl. —ojos lüna, lüna, lünae, f. —luna lupus, lupl, m. —lobo lüsus, lüsüs, m. —jueg ju egoo lüx, lüx, lüci lücis, s, f. - luz, luz del día
m machinamentum, machinamenti, machinamenti, . — artilugio, artefact artefactoo
madëscô, madëscere, m aduî — humedecerse
madidus, madidus, madida, madida, madidum - mojado, empapado
magister, magister, magistri magistri,, m. —capataz, jefe de los artesanos, maestro, capitán
*magisträtus, magisträtüs, m. magistrado
magnificus, magnifica, magnificum grandioso, fastuoso *magnopere —grandemente, mucho * magis mag is —más * maxime max ime —sobre todo, lo más posible, muy, muchísimo grande de *magnus, magna, magnum - gran maior, maius —mayor, más grande
* maximus, maxima, maximu m — muy grande, el más grande desfavorablemente *male —mal, desfavorablemente maie dïcere —insultar, injuriar, ofender ö factum male! —¡oh desgracia! vôbïs male sit —malditas seáis seáis *mälö, malle, m alm - pref prefer erir ir *malus, mala, malum —malo * pessimus, pessima, pessimum — muy malo *mandatum, mandati, n. —instrucción, orden
*mandö, mandare, mandâvï, mandatus —encargar, confiar *mäne —po —porr la mañ m añan anaa *mancö, manere, mans ï —quedarse, permanece perm anecer r (dî) mânes —los dioses manes, los espíritus de los muertos
manifestus, manifesta, manifesta, m anifestum —
*mäter, *mäter, mätris, mätris, f. - madre matrimonium, matrimonii, matrimonii, η . matrimonio
matrona, matrona, mätrönae, f.f. - señora, mujer casada ve r magnopere máxime ver magnopere maximus ver magnus magnus më ver e g o ve r eg
medicamentum, medicamenti, n. — medicamento medicamento,, ungue u nguento, nto, medicina medicina *medicus, medici, m. —médico
*meditor, meditari, meditatus sum — meditar, estudiar, pensar, reflexionar ' *medius, media, medium —medio, dei medio medius fidius! —afe mía que ve r ego mei ver e go mei, mellis, n. —miel melior ver bonus ve r bonus mellitus, mellita, mellitum —dulce como la miel *meminl, meminisse —recordar memoria, memoriae, f. —recuerdo *mendâx, mendacis, m. —mentiroso *mëns, mentis, f. —mente, pensamiento in mentem venire —ocurrirse *mënsa, mënsae, f. —mesa *mënsis, mënsis, m. —mes mënsor, mënsôris, m. —agrimensor mënsüra, mënsürae, f. —medida, medición
*mentior, mentïrï, mentitus sum — manifiesto, evidente, claro mentir mano, manare, manare, mânâvï mânâvï - manar, chorrear *mercätor, mercätöris, m. —mercader multum mânâns —empapado, mereö, merëre, merui —merecer chorreando mer itum —merecido *manus, manfls, f. —mano; grupo, banda * meritus, merita, meritum —punt ntoo de giro mëta, mëtae, f. —pu manus ult ultima ima - última mano, toque *metuö, *metuö, metuere, metuere, m etui - temer, tener fin fi n a l miedo ma r *mare, maris, maris, n. - mar *metus, metüs, m. —miedo, temor margaritum, margariti, n. -perla *meus, *meus, mea, meu m —mío, mi maritimus, maritima, maritimum — mi Secunde —mi querido Segundo de mar, costero mi = mihi *marïtus, mariti, m. —marido mihi ver e go ve r ego Massicus, Massica, Massicum —másico, —soldado del Másico (monte famoso por su s u vino) *mlles, militis, m. —soldado
militó, militare, militare, militavi - hacer el servicio militar mi l *mllle —mil miliaa - miles, millares * mili *minime —de ningún modo, en absoluto minister, ministri, m. —servidor, criado *minor, minäri, minätus sum + dat. — amenazar ve r paulum minus ver paulum *miräbilis, mirabile —sorprendente, asombroso, maravilloso *miror, mirari, miratus sum —admirar, asombrarse, sorprenderse miras, mira, mirum —sorprendente
misellus, misella, misellum — desdichado, pobrecillo pobrecillo
*miser, misera, miserum —desgraciado, infeliz, desdichado misericors, gen. misericordis — compasivo *mittö, mittere, misi, missus —enviar
*mora, morae, f. —tardanza *morbus, morbi, m. —enfermedad mordeö, mordërç, momordi, morsus — morder *morior, mori, mortuus sum — morir
* mortuus, mortua, mortuum muerto
/
*moror, morari, moratus sum detenerse, demorarse *mors, mortis, f. —muerte mortem obire —morir morsus, morsus, m. —mordedura, picadu pic adura ra mortalis, mortalis, mortäle —mortal *mös, möris, m. —costumbr —costumbree mötus, mötüs, m. —movimiento
*moveö, movere, mövi, mötus mover, influenciar
mötus, möta, mötum —agitado,
movido modicus, modica, modica, m odicum *mox —enseguida, a continuación *mulier, mulieris, f. —mujer moderado; mediano, pequeño *modo —recientemente, solamente *multitüdö, multitüdinis multitüdinis,, f.f. - multitud *multö —mucho, muy * mod o... mod o —ya. —ya..... ya, ora... ora multum —mucho unas veces... otras nön modo... sed etiam etiam —no sólo... multum mänäns —empapado sólo... ...sino también *multus, multa, multum —mucho *modus, modi, m. —modo, manera, especie * m ultl —muchos * quö modo? —¿cómo?, ¿de qué manera? * plurimi, plurimae, plurim ae, plurima moechus, moechi, moechi, m. m. - amante, muchísimos adúltero * plürimus, plürim us, plürima, plürimum plürim um — la mayor parte möles, mölis, f. —mole, masa; terraplén, * plüs, gen. plüris —más dique, malecón *molestus, molesta, molestum — quid plüra? —¿para qué decir molesto, inoportuno, desagradable más?
molliö, mollire, mollivi, mollitus — ablandar, moldear, suavizar, calmar *mollis, molle —blando, suave
*moneô, monëre, monui, monitus — advertir, aconsejar —adv erten tenda da,, monitus, monitus, m. —adver consejo, aviso *möns, montis, m. —monte
müniö, münlre, münivl, münxtus — proteger, inm in m uniza un izar, r, fortif for tific icar ar *münus, müneris, müneris, n. n. - don, tributo, ofrenda, regalo *mürus, mürl, m. —muro
*mütö, mütäre, mutavi, mütätus cambiar, mudar
mütus, müta, mutum —mudo, silencioso
η *nam — pues, pues , en efecto efecto *närrö, narrare, närrävl, närrätus — contar, narrar
*näscor, nâscî, nätus sum —nacer trëdecim trëdecim annös näta —de trece años ve r no nat ver nätälis, nätäle —natal, del nacimiento * dies nâtâlis, diëï di ëï nätälis, m. anivesario, cumpleaños
locus nätälis, loci nätälis, m. lugar de nacimiento, pah de nacimiento natö, natäre, natävl —nadar nätüra, nätürae, f. —naturalem nätus ver näscor ve r näscor nätus, näti, m. —lujo naufragium, naufragii, n. —naufrag —nau fragio io *nauta, nautae, m. —marinero nauticus, nauticus, nauti nautica, ca, nauticum - náutico, marino, de los marineros nävigätiö, nävigätiönis, f. —viaje por mar, travesía —nav egar ar *nävigö, nävigäre, nävigävT —naveg *nävis, nävis, f. —nave, —na ve, barco barco *në —que no, para que no në de ï illud illud sinan sinant! t! - ¡No lo permitan los dioses! * ne quid —que nada, para que nada siquiera * n ë ... ... quidem quid em —ni siquiera * në quis —que. nadie, para que nadie, que ningún, para que ningún nebula, nebulae, f. —niebla —y no, n i *nec —y nec iam —nunca nunc a ya más más * nec... nec —ni... ni
necessärius, necessäria, neccesärium — necesario, apremiante *necesse —necesario necessitäs, necessitätis, f. - necesidad *necö, necäre, n ecävi, ecävi, necätus —matar *neglegëns, gen. neglegentis —descuidado neglegentia, neglegen tiae, f. negligencia, descuido descuido
*neglegö, neglegere, neglëxî, neglëctus —desatender, no cumplir *negö, negare, negâvï, negätus - nega negar, r, decir que no
*negôtium, negôtiï, . —negocio, trabajo * negotium neg otium agere —negociar, trabajar *nëmô —nadie *neque —y —y no, ni —ni.. . ni * ñequ e... ñeq ue —ni... nëquïquam —en vano Nëreis, Nëreidis, f. —nereida, —nereida , ninfa nin fa marina
*nescio, nescire, nesclví —no saber nëve —ni que, y que... no, para que no nex, necis, f. —matanza, muerte violenta ni = nisi Nïcomëdënsës, Nïcomëdënsium, m. pl. —habitantes de Nicomedia, nicomedenses nïdus, nïdï, m. —nido
*niger, *niger, nigra nigra,, nigrum - negro nihil —nada nihil opus est —no es necesario nihil vöci vöciss - nada de voz *nihilöminus —con todo, no obstante nimbus, nimbï, m. —nube de lluvia *nimis —demasiado *nimi *nimium um - demasiado *nisi —an —a n o ser que, si no nitor, nltí, nïxus su m - esfo esforz rzar arse se,, trabajar
nix, nivis, nivis, f.f. - nieve nö, nâre, nâre, nâvï - nadar *nöbilis, nöbile —noble, noble, famoso famos o ve r nös nôbïs ver n ös dat. - dañar *noceô, nocëre, nocuï + dat. nocte ver ve r n ox *nölö, nölle, nôluï —no querer nôlî, nôlïte + infinitivo = no + 2 . a pers. s./pl. pres, de subj. nöllem —no quema *nômen, nominis, n. —nombre *nön —no nön iterum —nunca más non sí —ni siquiera siquiera si, si, ni aun au n si
*nönägint *nönägintää - noventa *nöndum —aún no, todavía no *nöngentl, nongentae, nöngenta — novecientos *nönne? —¿no es verdad que..."?
*nônnüllï, *nônnüllï, nönnüllae, nönnüllae, nönnülla nönnülla - algunos *nönus, nöna, nönum —noveno nörat = növerat *nös —nosotros, nos nôscitô, noscitare, noscitavi —tratar de reconocer, reconocer
nösse = növisse *noster, nostra, nostrum —nuestro nötitia, nötitia, notitiae, notitiae, f.f. - conocimiento *nötus, nöta, nötum —conocido, conocido, famoso famos o Notus, Notï, m. —noto (viento del sur) *novem —nueve *nôvï —sé, conozco novo, novare, novâvï, novätus — cambiar, hacer una revolución *novus, nova, novum —nuevo *nox, noctis, f. —noche, oscuridad *nübës, nübis, f. —nube *nübö, nübere, nüpsí + dat. —casarse nüdus, nüdus, nüda nüda,, nüdum - desnudo *nüllus, nülla, nülla, nüllum n üllum —ninguno, no, en absoluto *num? *num? - (1) ¿acaso? *num —(2) si
*numerö, n umerare, numeravi, numeratus —contar —núme ro *numerus, numerl, m. —número numerï, numerörum, m. pl. — unidades militares *numq *numqua uam m - nunca *nu γκ : —ahora nunc nun c iam —ahora ya, -precisamente ahora
nüntlo, nüntiâre, nüntiâvï, nüntiätus nüntiätus anunciar — *nüntius, nüntil, m. —mensajero *nüper —hace poco, recientemente nüpsí ver nübö nübö nüptiae, nüptiarum, f. pl. —nupcias, boda, casamiento *nusquam —en ninguna parte
O
obdürö, obdü rö, obdurare, obdürâvï mantenerse mantenerse firme firm e obeö, obeö , oblre, obií ob ií —ir al encuentro de mortem mortem obïre obïre - morir obësus, obësa, obësum —obeso, gordo
*obiciô, obicere, obiëeî, obiectus exponer a, poner delante de, presentar pres entar
oblïdô, oblidere, oblïsï, oblisus ahogar, sofocar, aplastar
*oblIvIscor, oblïvïscï, oblïtus sum — olvidar
*obscürus, obscüra, obscurum — oscuro, tenebroso
observó, observare, observavi, observatus —observar, considerar obstinate —obstinadamente obstinatus, obstinata, obstinatum — obstinado
obstipëscô, obstipëscere, ob stipuï — quedarse atónito
*obstö, obstare, obstiti + dat. obstacidizar, obstruir
obstringo, obstringere, obstrinxi, obstrictus —comprometer, obligar (mediante (mediante juramento juram ento de fidelidad) fidelidad )
obstruö, obstruere, obstrüxî, obstrüctus —cerrar el paso por *obstupefaciö, obstupefacere, obstupefeci, obstupefactus — llenar de estupor, aturdir, sorprender
obterö, obterere, obtrivi, obtritus — pisotear, aplastar aplast ar obtuli ver offerö ve r offerö
*obviam eö, obviam Ire, obviam ii + dat. —ir al encuentro de *occäsiö, occasionis, f. —oportunidad, ocasión
*occIdö, occidere, occidi, occisus —matar occidö, occidere, occidi — ponerse, caer *occupätus, occupata, occupatum ocupado
*occupö, occupare, occupavi, occupatus —ocupar, apoderarse de *occurrö, occurrere, occurrï — encontrarse con
ocellus, ocelli, m. —ojito, ojuelo *octävus, octava, octävum —octavo *octingentT, octingentae, octingenta — ochocientos *octö —ocho
' Öctöber, Öctöbe r, Octobris, Octobre Octob re —Octubre *octögintä —ochenta ojo *oculus, oculï, m. —ojo *ödl *ödl - (yo) odio *odium, *odium, odiï, odiï, . - odio * odiö esse —ser odioso odörätus, odöräta, odöräta, odörätum aromát aromático ico,, fra gante ga nte
*offendö, offendere, offendi, offensus — ofender, molestar *offerö, offerre, obtulï, oblätus ofrecer
*officium, *officium, officii officii,, η . —deber, obligación,
*opprimö, opprimere, oppressi, oppressus —aplastar, oprimir *oppugnö, oppugnare, oppugnavi, oppugnatus —atacar ve r bene optime ver bene ve r bonus optimus ver bonus *optö, *optö, optare, optavi, optatus - desear, anhelar
*opus, operis, n. —obra, construcción nihil opus est e st —no es necesario * opus est + abl. —es necesario testaceu testaceum m opu o puss —obra de ladrillos öra ver ôs ve r ôs *örätiö, *örätiö, orationis, f.f. - discurso orator, oratoris, m. —orador, abogado orba, orbae, f. —huérfana *orbis, orbis, m. —orbe, circulo, globo * orbis terrarum —el mundo, la tierra.
orbitas, orbitas, orbitatis orbitatis,, f. - fa lta lt a de hijos orbus, orba, orbum —afligido,
desamparado, privado (de un ser cometido querido) officium agere —cumplir con su deber Orcus, Orci, m. —el Orco (el infierno) infiern o) fi la , hilera *ölim —una vez, en otro tiempo, a veces *ördö, ördinis, m. — fila omitto, omittëre, omïsl, omissus Orion, Orionis, Orionis, m. - Orion dejar caer, dejar escapar, omitir, (constelación) *orior, oriri, ortus sum —surgir, abandonar levantarse, producirse *omn!no —completamente *örnö, örnäre, örnävT, örnätus — *omnis, *omnis, omne —todo, cada omnia —todas las cosas, todo adornar, decorar opera, opera, operae, f. - trabajo, atención örnätus, örnäta, örnätum po r tu t u culpa, culpa , por p or causa adornado, decorado, amueblado tuâ opera — por exquisitamente tuya operio, operire, operuï, opertus *örö, öräre, örävl —ped —pedir ir cubrir, enterrar, ocultar *ös, öris, n. —cara, rostro, boca ve r opus operis ver opus os, os, oss ossis is,, η . - hueso *opës, *opës, opum, f. pl. pl. - riquezas, recursos *ösculum, öscull, n. —beso opifex , opificis, m. —artífice, invento *ostendö, ostendere, ostendi, ostentus inv entor, r, creador mostrar — *oportet, *oportet, oportere, opor tere, oportuit op ortuit —convenir, *ötiösus, *ötiösus, ötiösa, ötiösa, ötiösum ötiösum - ocioso, ser necesario desocupado *ötium, ötil, n. —ocio, tiempo libre nös oportet —conviene que nosotros, per ötiu ötium m - tranquilamente debemos, tenemos que *oppidum, oppidï, n. —ciudad ovis, ovis, f. —oveja
P paciscor, pacïscï, pactus sum —dar a cambio, poner enjuego
päcö, päcäre, päcävl, päcätus — pacific pac ificar ar *paene —casi
paenitentia, paenitentiae, p aenitentiae, f. — arrepentimiento
*palléscó, pallescere, pallu ï - palidecer pallidus, pallidus, pallida pallida,, pallidum pallidum —pálido —pálido palma, palmae, f. —mano, palma *pär, gen. paris —igual paratus, paratus, parata parata,, parätum —prepa —preparado, rado, listo
pareó, pareó, parcere, parcere, pepercï + dat. — perdon per donar, ar, ahorrar, respetar paréns, parentis, parentis, m. f. —pad —padre re o madre
parentes, parentum, m. f. pl. — antepasados, padres
*päreö, parère, paru! + dat. —obedecer pariés, parietis, m. —pare —pared, d, lateral, costado
parió, parere, peperi, partus — adquirir, conseguir pariter —igualmente, a la vez, al mismo tiempo
*parö, parare, parävl, parätus prepar pre parar ar
pars, pars, partis, partis, f. —parte —parte,, dirección laevä parte —a l a izquierda, a mano izquierda
summa suï parte parte —de su parte más alta —poco paru parum m —poco
parvus, parvus, parva, parva, parvum - pequ pequeñ eñoo * minimu s, minima, minimum minim um — muy pequeño
passer, passeris, m. - pájaro, pájaro, gorrión gorrión passus, passa, passum —suelto, despeinado passus ver patior patior —pastor r pastor, pastoris, m. —pasto patefacio, patefacio, patefacere, patefeci, patefeci, descubrir patefactus —revelar, descubrir pateo, patère, patu X—estar abierto abierto
pater, patris, patris, m. —padre —padre pacien enci ciaa patientia, patientiae, f. - paci patio patior, r, pati, pati, pass passus us sum sum - sufrir, soportar, permitir, consentir patria, patria, patriae, patriae, f.f. —pat —patria ria,, país nata na tall patrius, patria, patrium —de padre, paterno pate rno
patrö, patrâre, patravi, patratus ejecutar, realizar patron onoo *patrönus, patrón!, m. - patr pocos pauci pauci,, paucae, paucae, pau pauca ca - pocos —poco a poco paul paulät ätim im —poco paulis paulisper per —po —porp rpoc ocoo tiempo poco, poco paul paulóó —u n poco, poco paul paulum um —un poco * minus min us —menos paupe pauper, r, gen. pauperis — pobre pobre * pavor, pavóris, m. —pa —pavo vor, r, pánico päx, päci päcis, s, f.f. —pa —pazz peccö, peccäre, peccavi —cometer cometer una un a fa lta lt a , ser culpable —pecho, corazón pectus, pectoris, pectoris, n. n. —pecho, pecunia, pecunia, pecuniae, f. —dinero ve r pés pedem ver p és pedités, peditum , m. pl. pl. —soldados de a pie, pie, infantería pelagus pelagus,, pelagi pelagi,, η . - mar pendeó, pendeó, pendere, pendere, pependi —estar colgado, pender penes + ac. ac. - en poder de, de, en manos de, en penna, pennae, f. —pl —plum uma, a, ala pepercl ver pareó ve r pareó p er + ac. -por, a lo largo de, a través de, durante —porr medio medio de u n artificio per artem —po per gaudium —conjúbilo júbil o per ótium —tranquilamente
percipio, percipere, percëpï, perceptus —hacer presa, atrapar —sicario, percussor, percussoris, m. —sicario, asesino
perdó, perdere, perdidi, perdidi, perditus perditus — gastar, derrochar, derrochar, perder
perditus, perdita, perditum — perdido perdid o para pa ra siempre
perdücö, perdücere, perdüxï, perductus —traer, conducir, continuar
pereó, pereó, perir perire, e, peril - perece perecer, r, morir morir perfero, perferre, pertuli, perlatus — hacer llegar, soportar, aguantar
perficio, perficio, perficere, perficere, perfeci, perfectus —terminar *perfidia, perfidiae, f. —deslealtad, traición
perfidus perfidus,, pérfida, pérfida, perfidum —traidor, desleal, pérfido
periculosus, periculosus, periculosa, periculosa, periculosum periculosum — peligroso periculum, periculi, periculi, n. n. - peli peligr groo ve r pereö peril ver pereö peritus peritus,, perita, perita, peritum —hábil, diestro permisceo, permiscere, permiscui, permixtus —mezclar permotus, permotus, permöta, permotum — inquieto, agitado
perosus, perosa, perosum —que odia, que detesta, odiando
perpetuus, perpetua, perpetua, p erpetuum -
—pie,, pata p ata,, garra gar ra pcs, pcs, pedis, m. —pie ve r malus pessimus ver malus pestis, pestis, pestis, pestis, f.f. —desastre, calamidad pedir, r, peto, petere, petivi, petivi, petitus - pedi buscar, dirigirse a, atacar pietas, pietas, pietâtis, pietâtis, f.f. —deber, respeto, afecto (para con (1) los dioses, (2) la patria, patr ia, (3) la fam fa m ilia) ili a) pinguis, pinguis, pingu e —gordo, cebado cebado,, obes obesoo pin o, nave na ve,, barc barcoo plnus, pin!, pin!, f. - pino, —p iar ia r pipió, pipiare, plpiavl —p piscis, piscis, m. —pez —pez pius, pia, pium —piadoso, —piadoso, virtuoso placeö placeö,, placere, placere, placui placui + dat. agradar, parecer bien
placidus, placida, placidum tranquilo, apacible
planus, planus, pläna, pläna, planum - llano plaudö, plaudere, plausi, plausi, plausus plausus — aplaudir
plaust plaustrum, rum, plau plaust stri, ri, . —carro, carreta plenus plenus,, plena, plena, plénum —lleno plërïqu plërïque, e, plëraeque, plëraque plëraque -
la mayor parte, la mayoría —plum um a plüma, plümae, f. —pl perpetuo —plomo plumbum, plumbi, n. —plomo in perpet perpetuum uum - para pa ra siempre persevero, p erseverare, perseveravi — plüra, plus ver multus ve r multus pöculum, pôculï, pôculï, n. n. —copa proseguir, prose guir, seguir segu ir poena, poenae, f.f. —castigo —castigo perstö, perstare, perstiti -persistir, ♦ poenas dare dare —ser castigado obstinarse *persuädeö, persuadere, persuasi poëta, poëta, poetae, poetae, m. -poeta polliceor, polliceor, polliceri, polliceri, pollicitus pollicitus sum — + dat. —persuadir prometer promet er perterritus, perterrita, perterritum — pulgar gar pollex, pollicis, m. - pul aterrorizado, aterrado pompa, pompa, pompae, f.f. - procesión, procesión, desfile desfile pertinacia, pertinaciae, f. pondus, ponderis, ponderis, n. —peso —peso obstinación, obstinación, firm eza pönö, ponere, posui, posui, positus positus —pone —poner, r, pertineo, pertinere, pertinui colocar, erigir, servir, ofrecer concernir, pertenecer pertinere pertinere ad exemplum —aspirar pöns, pöns, pontis, pontis, m. —pue —puente nte pontifex, pontificis, pontificis, m. —pontifice a servir de ejemplo, sentar un pontus, ponti, m. —mar precedente populus, populi, m. m. —pueblo —pueblo perturbo, perturbo, perturbare, perturbare, perturbavi, perturbavi, porta, porta, portae, f.f. —pue —puerta rta perturbatus —confundir, porto, portare, portavi, portatus portatus — trastornar llevar pervenio, pervenio, pervenire, pervenire, perveni —llegar
*portus, portüs, m. —puer —puerto to *poscö, *poscö, poscere, poposcï - exigir, pedir positus ver pönö ve r pönö *possideô, possidere, possëdï, possessus — poseer *possum, posse, potu l —poder *post + ac. —después de, detrás de *posteä —después *postquam —después (de) que fi nalm lmen ente te *postremö — fina postremus, postrema, postremum último
*postrîdië —al día siguiente siguiente *postulö, postulare, postulavi, —pedir ir postulatus —ped posui ver pönö ve r pönö *potëns, gen. potentis —pode —poderoso roso potes ver possum ve r possum *potestäs, potestatis, p otestatis, f. —pode —poder r potis, pote —posible, —posible, capaz, que puede qui qu i potis est? —¿ Cómo es posible? potius —más bien ve r possum potui ver possum prae + abi. —antes que, mejor que, en vez de *praebeö, praebere, praebui, praebitus prest ar, sumini sum inistr strar, ar, ofrecer ofrecer — prestar, *praeceps, gen. praecipitis —de cabeza, precipitado, preci pitado, rápido
ad praesens —po —porr el momento *praesertim —sobre todo —protección *praesidium, praesidii, n. —protección *praestö, praestare, praestiti —mostrar, demostrar
*praesum, praesse, praefui + dat. estar estar al frente fre nte de
praesümö, praesümere, praesumpsi, praesümptus —tomar (antes) *praeter + ac. —excepto *praeterea —además *praetereö, praeterire, praeterii — pasa pa sarr por delante de
praetorianus, praetoriana, praetorianum —pretori —pretoriano ano (perteneciente a la guardia del emperador)
praevaleo, praevalere, praevalui prevalecer, prevalece r, seguir seg uir dominan dom inando do pratum, prâti, n. —prad —pradoo *prävus, präva, prävum —malvado, perverso *precës, precum, f. pl. —súplicas, preces preces adhibere —ofrecer preces
*precor, precari, precätus sum — suplicar, rogar
*premö, premere, pressi, pressus — apretar, oprimir, aplastar
praeceptum, praecepti praecepti,, η . —instrucción *pretiösus, pretiosa, pretiosum — valioso praecipio, praecipere, praecepi, *pretium, pretii, n. —precio —precio praec praecept eptus us - ordenar, dar primo —en primer lugar, primero primero instrucciones —primeramente, por primera vez prîmum —primeramente, —princip cipalm alment ente, e, sobre sobre todo todo praecipue —prin *prîmus, prima, primum —prime —primero ro *praecö, praeconis, m. —mensajero, in primis —ante todo, principalmente heraldo, pregonero —príncipe cipe,, jefe, jef e, *princeps, principis, m. —prín praecurro, praecurrere, praecucurri emperador —correr delante, preceder principatus, principätüs, m. — —propiedad, dad, fin fi n c a praedium, praedi praedii, i, . —propie principa princ ipado, do, reinado *praefectus, praefecti, m. —prefe —prefecto cto *principia, principiorum, n. pl. — *praeficiö, praeficere, praefeci, cuartel general po nerr al a l fren fr en te de praefectus — pone *prior, prius —primero —primero,, antes —recompensa, *praemium, praemii, n. —recompensa, priscus, prisca, priscum —antiguo premio *pri *prius us - antes, antes de ahora *praesëns, gen. praesent praesentis is - inmediato, *prius *priusquam quam - antes (de) que contante
—privado ado,, privatus, privata, privatum —priv parti pa rticu cula lar r *prö + abi. —delante de, a cambio de, por, como po r seguro, seguro, * pro certö habëre habë re —tener por dar por po r probado probado
*probö, probare, probavi, probatus — probar, examin exa minar, ar, reconocer reconocer (e. g. en el momento del reclutamiento)
*prôcëdô, procedere, processi — avanzar *procul —lejos, a lo lejos, de lejos
*pröcumbö, procumbere, procubui — postrarse pröcurrö, pröcurrö, procurrere, procurri — sobresa sobresalir, lir, ava a vanz nzar ar corriendo corriendo prödesse ver prösum ve r prösum proditor, pröditöris, m. —traidor, delator
*prödö, prödere, prodidi, proditus — traicionar
prödücö, prödücere, prödüxl, pröductus —impulsar, hacer salir, alargar, prolongar *proelium, proelii, n. —combate, batalla
*profic!scor, proficisci, profectus sum —marcharse profiteor, profiteri, professus sum — declarar
*prögredior, progredi, progressus sum —avanzar *prohibeö, prohibere, prohibui, prohibitus —impedir pröiciö, prôicere, prôiëcl, pröiectus — arrojar (como ofrenda) proles, prölis, f. —prole, —prole, cría, vastago —promesa, promissum, promissi, n. —promesa, lo prometido
*prömittö, promittere, promisi, prom eter promiss promissus us - prometer promptus, prömpta, prömpta, prom ptum presto, pronto, pro nto, fác fá c il
promunturium, promunturii, n. — promontorio promontori o
pronus pronus,, prôna, prôna, prônum - fáci fá cil,l, favo fa vora rable ble,, cómodo cómodo *pro pe —cerca
propinquus, propinqui, m. - parie parient ntee pröpönö, pröpönere, proposui, propositus —prop —propone oner, r, ofrecer ofrecer —propósito, propositum, propositi, n. —propósito, intención
proprius, propriu s, propria, p ro p riu m —prop propio io,, que pertenece a uno u no *prop ter + ac. —a causa de proptereâ -p o r esa raz razón ón pröra, prörae, f. —proa —proa
prösequor, prosequi, prosecutus sum —
seguir, acomp aco mpaña añar r prôsiliô, prôsiliô, prôsilïre, prôsilïre, prosilui - saltar, saltar hacia adelante prösum, prödesse, pröful + dut. — aprov aprovecha echar, r, s e n k a, ser litil litil quid pröderit? —¿De qué (te) va a sewir?, ¿Qué (te) aprovechai'á?
prötegö, prötegere, prötexl, —proteger r prötectus —protege prötendö, protendere, protendi, protendi, protentus —extender hacia hacia adelante —provin vincia cia ^provincia, provinciae, f. —pro *proximus, proxima, proximum — muy cercano, el más cercano, pasado in proximö —en las proximidades —pruden dente, te, prudens, gen. prüdentis —pru juicioso, juicio so, competente *prüdentia, prüden tiae, f. - prude prudenc ncia ia,, buen sentido
Prüsënsës, Prüsënsium, m. pl. — prusenses, prusenses , habitantes habitante s de Prusa Pru sa *püblicus, *püblicus, pública, pública, püblicum - público públic o pudicitia, pudicitiae, f. —castidad, pudor pud or,, honestidad, honestida d, virt vi rtud ud pudicus, pudicus, pudica, pudica, pudicum pudicum - honesto, virtuoso, casto *puella, *puella, puellae, f.f. - muchacha, niña *puer, puerl, m. —niño, muchacho pugiö, pugiönis, m. —p —p u ñ a l *pugna, pugnae, f. f. - lucha
*pugnö, pugnare, pugnavi pugnavi - luchar, combatir
*pulcher, pulchra, pulchrum — hermoso
pulchritüdö, pulchritüdinis, f.f. — belleza
*pul *p ulsö sö,, pulsar pu lsare, e, pul sävT, pulsätu pul sätuss — golpear
*püniô, pünlre, pünïvï, pünïtus castigar
lamentar
puppis, puppis, f. —popa —popa püriter —limpiamente, con agua clara pürus, püra, pürum —pu —puro ro,, limpio, sin mancha
*puto, putäre, put
quasso, quassare, quassavi, quassätus sacudir violentamente — quater —cuatro veces quatiö, quatiö, quatere quatere - agitar, batir *quattuor —cuatro *quatt *quattuor uordeci decim m - catorce *-que — y -que... -qu e... -que -qu e —ton —tonto to... ... como *queror, querí, questus questus sum - quejarse,
ϊ—p ϊ—pensar
q *quadrägintä —cuarenta quadratus, quadrata, quadratum — cuadrado, en bloques
*quadringentï, quadringentae, quadringenta —cuatrocientos quaedam wer quídam *quaerö, quaerere, quaesïvï, quaesitus —buscar *quälis, quäle —qué clase de, cuál *quam *qu am —(1) que tam.. tam.... quam - tan... como *quam *qua m —(2) ¡qué! quam celerr celerrime ime - lu más rápidamente posible
*quamquam —aunque quamvís —aunque *quandö? —¿cuándo? quandoquidem quandoquidem — puesto que *quantus, quanta, quantum —cuán grande, cuanto, como quantum —como, cuanto quantu quantum m est - todos, cuantos *quärc? —¿por qué? quârë —y —y por p or tanto *quärtus, quärta, quärtum —cuarto *quasi —como si
questus, questus, questüs, questüs, m. - queja, lamento *qul, quae, quod —que, el cual, quien id quod —lo que qui? quae? quod? —¿qué? ¿cuál? qui qu i potis est? —¿cómo es posible? *quia —porque —porque ve r quisquam quicquam ver quisquam quicquid ver quisquis ve r quisquis quicumque, quaecumque, quodcu quodcumque mque - cualquier(a) que, cualquier cosa que quid ver quis ve r quis
*quldam, *quldam, quaedam, quoddam quoddam - un tal, un cierto *quidem —sin duda, ciertamente * ne ... ... quidem quidem - n i siquiera siquiera quidquid ver quisquis ve r quisquis *quiës, *quiës, quietis, quietis, f.f. - descanso, tranquilidad quiêtus, quiêtus, quieta, quieta, quiëtum quiëtum - tranquilo
quilibet, quaelibet, quodlibet cualquiera *quïndecim *quïndecim —quince
*qulngentl, *qulngentl, quingentae, quingenta quinientos
*qulnquägintä —cincuenta *qulnque —cinco *quïntus *quïntus,, quinta, quinta, quintum quintum - quinto *quis? quid? —¿quién? ¿qué? quid plüra? —¿Para qué decir más? más? quid quid proderit proderit?? - ¿De qué (te) va a servir? ¿Qué ¿Qu é (te) (te) aprovechará? aprovechará? quis, quid —alguno, alguien, algo * ne quid —que nada; para que nada * ne quis —que nadie, para que nadie
* sí quid —si algo * sï quis —si alguno, si alguien *quisquam, *quisquam, quicquam o quidquam —
*recüsö, recusare, recüsâvï, recüsätus — rechazar *reddö, reddere, redd idi, redditus —
alguien, (en orae, neg.) nadie devolver, transformar en *quisqu *quisque, e, quaeque, quodqu e - cada, sibi sibi red di —volver a su sano juicio cada uno *redeö, redire, re dil —volver, regresar usque quäque quäque - en todas partes, en *redücö, reducere, redüxï, reductus — cualquier cualqu ier ocasión ocasión llevar de vuelta, hacer hacer volver como cada uno *referö, referre, rettuli, relâtus — ut quisque —tan pronto como *quis *quisqui quiss - quienquiera (que) referir, relatar, traer de vuelta * quidquid quidq uid o quicquid —cualquier rem referre —contar lo sucedido réfert, rëferre, rëtulit —importar, cosa (que) quidquid est —ocurra lo que ocurra importar saber saber *quo? —¿adonde? *reficiö, reficere, refëcï, refectus — reparar, rehacer *quö *quö modo? modo? - ¿cómo?, ¿de que'manera? —porque *quod —porque *rëgïna, *rëgïna, rëgïnae, f.f. - reina * ideo quod —(por esto) porque *regiö, regiönis, f. —región quodeumque ver quïeumque ve r quïeumque régis ver r ëx ve r rëx *quondam —un día, una vez, en otro tiempo *regnum, regni, n. —reino, trono *quon *quonia iam m - puesto que, ya que *regö, regere, rëxï, rêctus —gobernar, *quo *quoqu quee - también regir quösdam ver quídam ve r quídam *regredior, *regredior, regredi, regressus sum — regresar *quot? —¿cuántos? *quot *quotië iëns ns - cada vez que, siempre que *relëgô, relegare, relegavi, relegatus — desterrar
rapidus, lapida, rapidum —abrasador, arrebatador, rápido, impetuoso
*rapiö, rapere, rapui, raptus — arrebatar, robar rärus, rära, rärum —poco —poco denso, poco espeso *ratiönes, ratiönum, f. pl. —cuentas ratis, ratis, f. —embarcación, nave, balsa
*recipiö, recipere, recëpï, receptus — recibir, aceptar, recobrar
*recitó, recitare, recitavi, recitatus recitar, leer en voz alta *rëc *rëctë të - correctamente, bien, convenientemente —piloto rëctor, rëctôris, m. —piloto
*recumbö, recumbere, recubui — tumbarse, recostarse
*relinquö, relinquere, reliqui, relictus — dejar, dejar, abandonar abandon ar *reliquus, reliqua, reliquum —restante relücëscô, relücêscere, r elüxï elüx ï — comenzar comenzar a lucir luc ir de nuevo rem ver r ës ve r rës
remaneo, remanere, rem ansi — quedarse
*remedium, remedii, n. - remedio remigium, rëmigiï, n. —remos, alas remitto, remittere, remisi, remissus — hacer volver, enviar de vuelta rêmus, rëmï, m. —remo renideo, renidere —sonreír
repelló, repeliere, reppulï, repulsus — rechazar, alejar
repulsus, repulsa, repulsum defraudado, desconcertado, rechazado repente, súbitamente *repente —de repente,
*reperió, reperïre, repperï, repertus -
*revenió, revenire, rev ënï —volver, regresar
descubrir, hallar, encontrar
repeto, repetere, repetivi, repetitus —
*revertor, revertí, reversus sum — volver, regresar
pedir, ped ir, solicitar, reclamar reclam ar
repudió, repudiare, repudiavi, repudiatus repudiatus - repudiar,
*revocó, revocare, revocavi, revocatus —recuperar, hacer volver, volver a llamar
divorciarse, rechazar
*requlró, requirere, requlslvl, pr egun untar tar,, buscar, requisitus — preg indagar, ir a buscar *rës, reí, f. —cosa, asunto pa ra u na situación situ ación in rem subitam — para de emergencia * rë vërâ —realmente, en efecto rem administrare —arreglar el asunto, ocuparse del asunto rem efficere efficere - llevar a cabo lo emprendido, efectuar la labor rem referre —contar lo sucedido * res adversae —la adversidad resido, residere, resedi —sentarse *resistó, resistere, restiti + dat. resistir resonó, resonare, resonare, resonavi —resonar resorbeo, resorbëre —resorber, retirarse, retroceder
respectó, respectare, repectavl — mirar a, esperar, contar con *respició, *respició, respicere, resp exi —mirar, mirar hacia atrás, volverse a mirar respiró, respirare, respirare, respiravi respiravi - tomar aliento, reponer fuerz fu erzas as,, recob recobra rarse rse
*respondeô, respo ndëre, respon dí — responder
responsum, responsum, responsi, responsi, . —respuesta rëspüblica, reïpüblicae, f.f. - la república
restituo, restituere, restitui, restitütus devolver, restituir *retineô, retinëre, retinui, retentus retener, refrenar ve r refero rettuli ver refero reus, reí, m. —acusado, reo vótl reus —obligado obligado al cumplimiento de una un a promesa promesa
—vom itar revomo, revomere, revomul —vomitar *rëx, rëgis, m. —rey rey rhëtor, rhëtoris, m. —maestro —maestro de retórica, rétor
*rldeö, rïdërë, rïdërë, rïsl rïsl - reír, sonreír *rïpa, rïpae, f. —orilla, ribera, margen risus, rïsüs, m. —risa rite ite - como es debido rivus, rïvï, m. —arroyo, riachuelo *rogó, rogare, rogavi, rogätus - pedi pedirr, preg pr egun unta tar r —piraa rogus, rogi, m. —pir Röma, Rómae, f. — Roma Rom a
Römänl, Römänörum, Römän örum, m. pl. pl. - los los romanos
Roman us, Romana, R ömänum —romano röstrum, róstrl, n. —espolón rubeö, rubëre —estar rojo ruina, rulnae, f. —derrumbamiento, ruina, calamidad, desgracia rümor, rümóris, m. - rumor, rumor, murmullo
rümôrës, rümórum, m. pl. habladurías, rumores
*rumpó, rumpere, rüpl, ruptus romper, reventar, quebrantar precipitar tarse, se, *ruó, ruere, rul - precipi derrumbarse rüpës, rüpis, f. —roca, roca, peña, peñ a, peñasco peñasco *rürsus —de nuevo, otra vez *rüs, *rüs, rüris, rüris, n. - campo rusticus, rüstica, rüsticum —rústico, rural, de campo
s —sabino Sabinus, Sablnl, m. —sabino *sacer, sacra, sacrum —sagrado
*sacerdös, sacerdotis, m. —sacerdote sacramentum, sacramenti, n. jura ju ram m ento en to
sacramentum dicere d icere — prestar prest ar juram jur amen ento to
sacrificium, sacrificii, n. —sacrificio sacrifico, sacrificare, sacrificavi, sacrificatus —sacrificar, hacer un sacrificio *saepe - frecuentemente, frecue ntemente, muchas vec veces es *saeviö, saevire, saevii —estarfurioso furio so *saevus, saeva, saevum —cruel, salvaje, furios fur iosoo fle chaa *sagitt *sagitta, a, sagittae, sagittae, f. - flech salsus, salsa, salsum —salado *saltô, *saltô, saltare, saltare, saltavi - bailar salübris, salübre —cómodo, sano —salvaci ón, salud, salud , *salüs, salütis, f. —salvación, saludo
*salütc¡, salütäre, salütävl, salütätus saludar
*salve! sálvete! —¡hola! *sânë —sin duda, evidentemente *sanguis, sanguinis, m. —sangre *sapiens, gen. sapientis —sabio, prudente *satis —bastante, basta * satis satis constat con stat —está suficientemente probado
*saxum, saxl, n. —roca, piedra scapha, scaphae, f. —barca, esquife *scelestus, scelesta, scelestum — malvado, criminal, infame, maldito *scelus, sceleris, n. —crimen *scindö, scindere, scidi, scissus —rasgar, cortar *scio, scire, sclvl —saber scopulus, scopuli, m. —escollo, roca
*scrlbö, scribere, scripsi, scriptus — escribir *së - se, a sí, a él, a ella... inter së —entre sí, entre ellos sêcum —consigo *secö, secare, secui, sectus —cortar sector, sectari, sectatus sum —seguir, perseguir, perse guir, correr tras
*secundus, *secundus, secunda, secund um — segundo, segundo, favorable favorab le
securitas, secüritätis, f. —tranquilidad, serenidad, despreocupación *secürus, secura, sëcürum —sin preocupació preo cupaciónn ve r sequor secütus ver sequor *sed —pero, —pero, sino *sedeci *sedecim m - dieciséis *sedeô, sedëre, sëdï —estar sentado *sëdës, sëdis, f. —asiento sëgnis, sëgne —indolente *sella, sellae, f. —silla un a vez, u na sola sola vez semel —una *semper —siempre *senätor, senätöris, m. —senador *senex, senis, m. —viejo, anciano anci ano senilis, senile —senil, de anciano senior, senius —mayor, de edad sênsus, sënsüs, m. —sentido *sententia, sententiae, f. —sentencia, fall fa llo, o, opinión opinió n *sentio, *sentio, sentire, sentire, sënsî, sënsus - sentir, notar
*sepeliö, sepelire, sepelivi, sepultus — sepultar *septem —siete
*septendecim —diecisiete *septimus, septima, septimum — séptimo
*septingentl, septingentae, septing septingent entaa - setecientos *septuâgintâ —setenta *sepulcrum, sepulcri, n. —sepulcro sepultüra, sepulturae, f. —sepidtura sepultus, sepultl, m . - el sepultado *sequor, sequl, secütus sum —seguir *serënus, serena, serenum —despejado, tranquilo
*sermö, sermönis, m. —conversación sërô —tarde, después de largo tiempo *servio, servire, servivi + dat. —servir (como esclavo)
*servo, servare, servavi, servatus — salvar, salvar, guardar guarda r
*servus, serví, m. —esclavo *sescentí, sescentae, sescenta — seiscientos
sësë = së sëstertius, sëstertiï, m. —sestercio SëQnus, Sëfina, Sêtînum —setino, de Setia· sevërë —severamente, gravemente severitas, sevëritâtis, f. —severidad, seriedad
*sevërus *sevërus,, sevëra, sevëra, sevërum - severo, serio, grave, austero *sex —seis *sexägintä —sesenta
*sextus, sexta, sexta, sextum sextu m —sexto *sl —si non si —ni siquiera si, ni aun si * si quid —si algo * si quis —si alguno, si alguien sibi ver së ve r së *sïc —así, de esta manera —seco co siccus, sicca, siccum —se *sïcut —como *sïdus, *sïdus, sîderi sîderis, s, η . —astro, estrella *signum, signï, n. —sell sello, o, firm fir m a, señal *silentium, silentiï, n. —silencio sileô, silëre, siluï —callar, permanecer en silencio
*silva, silvae, f. —bosque sim ver su m ve r sum *similis, simile + dat. —parecido, semejante *simul —al mismo tiempo pron to como como *simulac, simulatque —tan pronto simulado, simulationis, f. — fing fi ngim imie ient nto, o, simulació simu laciónn
*simulo, simulare, simulavi, simulatus —fin fi n g ir *sine + ahí. —sin
sino, sinere, sïvl, sïvl, situs situs - permitir, perm itir, dejar në illud deí sinant! —¡No lo permitan los dioses!
sïpô, sïpônis, m. —bomba contra incendios sed, tener ganas gana s sitio, sitïre, sitïvî —tener sed, de beber
sitis, sitis, f. —sed *socius, sociï, m. —compañero, colaborador, ■copartícipe *söl, sölis, m. —sol, día *soleô, solëre, —soler solitus, solita, solitum —habitual, usual sölitüdö, sölitüdinis',’ f. —lugar solitario
*sollicitus, sollicita, sollicitum preocupado, preocu pado, inquieto, angustia ang ustiado do —solo lo *sölus, sola, sölum —so *solvö, solvere, solví, solütus —desatar, aflojar —sueño *somnus, somnï, m. —sueño *sonitus, sonitüs, m. —sonido, ruido sonó, sonare, sonul —sonar *sordidus, sordida, sordidum —sucio *soror, soröris, f. —hermana *sors, sortis, f. —hado, azar, destino
*spargo, spargere, sparsi, sparsus — esparcir, esparcir, desparramar, propagar propag ar
spatiosus, spatiosa, spatiosum enorme
*spatium, *spatium, spatiï spatiï,, η . —espacio, distancia spë ver spës ve r spës *speciës, speciëï, f. —apariencia, aspecto *spectäculum, spectaculi, n. —espectáculo —espectáculo *spectö, spectäre, spectâvï, spectatus mirar
*spernö, sper nere, sprëvï, sprëvï, sprëtus — despreciar, desdeñar, desobedecer *spërô, spërâre, spêrâvî —esperar *spës, speï, f. —esperanza
spoliö, spoliäre, spoliävl, spoliatus despojar, privar
spümö, spümäre, spümâvî — ve r stö stâbam ver stö *statim —inmediatamente *statiö, stationis, f. —puesto, —puesto, puesto de guardia
statua, statuae, f. —estatua *sternö, sternere, strâvï, stratus derribar, abatir, tender, atropellar *stilus, still, m. —estilete, punzón (usado para pa ra escribir escribir en las tablillas de cera)
stïva, stivae, f. —esteva, mancera *stö, stâre, stetï —estar (de pie), estar
summa, summae, f. —toda la responsabilidad, el peso, el mando supremo
anclado
*stola, stolae, f. —vestido (de mujer) *strënuë —con ahínco, de firm fir m e *strepit *strepitus, us, strepitüs, strepitüs, m. - ruido,
summergö, sum mergere, summers summers!, !, summersus —sumergir, hundir *summus *summus,, summa, summa, summ summ um - el más
estrépito, algarabía
alto, el más grande, sumo summa suï parte —de su parte más alta
stringo, stringere, string ere, strînxï, strictus strictus — desenvainar
*studeö, studêre, stu duï du ï —afanarse, dedicarse, estudiar *studium, studií, n. —afán, empeño, apoyo, entusiasmo; estudio *stult *stultus, us, stulta stulta,, stultum - necio, tonto *suädeö, suâdêre, suâsï + dat. — aconsejar, aconsejar, sugerir suge rir *suävis, suäve —dulce *suävi *suävite terr - dulcemente *sub (1) + ac. —debajo de, al interior de *sub (2) + abl. —debajo de subeö, subïre, subiï —aproximarse, surgir, subir, encargarse de subi subinde nde - sin interrupción, con frecu fre cuenc encia ia *subitö —de repente subitus, subita, subita, subitum sub itum —súbito, repentino in rem subitam — para pa ra un a situación situac ión de emergencia
sublevó, sublevare, sublevavi, sublevatus —quitar, mitigar subrïdeô, subrïdëre, subrïdëre, subrîsï - sonreír subsell subsellium, ium, subsell subsellii ii,, η . - banquillo subsisto, subsisto, subsistere, substitï — detenerse
suburgeô, suburgeô, suburger suburgeree - acercar, dirigir hacia
*subveniö, subvenire, subvënï + dat. socorrer, venir en ayuda de successus, successüs, m. —éxito sufficiens, gen. sufficientis —suficiente, bastante suï ver së ve r së sulcö, sulcare, sulcavi —surcar *sum, esse, fu ï —ser, estar, haber, existir
*sümptuósus, sümptuösa, sümptuös sümptuösum um - fastuoso, fastuoso , esplénd espléndido ido suöpte = suö *superbus, superba, superbum — orgulloso, arrogante superior, superior, superius - más alto, más arriba
*superö, superare, superavi, superatus —superar, vencer, sobrepasar, aventajar, conseguir, ganar
superstes, superstitis, m. — superviviente
*supersum, superesse, superfui sobrevivir, quedar
*supplicium, supplicii, n. —pe —pena na,, castigo castigo —pena na de supplicium supplicium ultimum ultimum —pe muerte *suprä + ac. ac. - sobre sobre,, encima de
suprêmus, suprëma, suprëmum —último *surgô, surgere, surrêxï —levantarse, surgir
*suscipiö, suscipere, suscëpï, susceptus —encargarse de, asumir suspiciosus, suspiciosa, suspiciosum —suspicaz, receloso, desconfiado *suspicor, suspicari, suspicatus sum — sospechar ve r tollere sustuli ver tollere
*suus, *suus, sua, suum —suyo, su sui, sui, suorum, m. pl. pl. - los suyos
t *tabern *taberna, a, tabernae, f.f. - tienda, posada tâbëscô, tâbëscere, täbul —derretirse
tablinum, tablinum, tablini tablini,, η . —despacho, tablino *taceö, tacere, tacui —callar *tacitê —calladamente *tacitus, tacita, tacitum —callado, en silencio
tenuó, tenuare, tenuävi, tenuatus debilitar, menguar, enrarecer *tergum, tergl, tergl, n..—espalda *terra, terrae, f. —tierra tierra orbis orbis terrar terrarum um - el mundo, la tierra
*taedet, taedëre —estar hastiado,
*terreó, terrere, terrui, territus —
asquearse *talis, tale —tal *tam —tan
aterrar, amedrentar terrestris, terre stris, terrestr terrestre,,— e,,—terrestre terror, terröris, m. —terror, espanto *tertius, tertia, tertium —tercero
tam... tam... quam q uam —tan... como *tamen —sin embargo *tamquam —como *tand *tandem em - final fin alm m ente en te vix tandem —p —p o r fi n *tangö, tangere, tetigi, täctus —tocar *tantum —solamente *tantus, tanta, tantum —tan grande tant tantum um - tan gran número, tal cantidad tarde —tardíamente, tarde, lentamente *tardus, tarda, tardum —retrasado, con retraso, lento taurus, tauri, m. —toro ve r tu te ver *tcctum, tëctï, n. —techo, —techo, tejado, edificio, casa *tegó, tegere, tëxï, têctus —cubrir *tellüs, tellüris, f. —la tierra, tierra, suelo tempestas, tempestatis, tempestatis, f.f. —tempestad *templum, templl, n. —templo
*temptö, temptare, temptavi, temptatus —intentar, probar *tempus, *tempus, temporis temporis,, η . - tiempo tendö, tendere, tetendi, tentus — esforzarse, tender, pugnar
*tenebrae, tenebrarum, f. pl. — oscuridad, tinieblas
tenebricosus, tenebricosa, tenebricosum —tenebroso *teneô, tenêre, tenui, tenui, tentus - sostener, sujetar, mantener, ocupar, poseer, refrenar tener tener,, tenera, tenera, tenerum tenerum - tierno, delicado, indefenso delgado,, fin o, tenue, tenue, sutil *tenu *tenuis is,, tenue - delgado
testaceum opus, opu s, testacei operis, n. — obra de ladrillos
*testämentum, testamenti, testamenti, n. - testamento *testis, *testis, testis, testis, m. f.f. - testigo tëtë = të los Teucri, Teucrorum, m. pl. pl. - los teueres (= los troyanos) theat theatrum, rum, thea theatr tri, i, . - teatro tibi ver tü ve r tü • Tibu T iburs, rs, Tiburtis, Tib urtis, m. —tiburtino *timeö, *timeö, timëre, timëre, timui - temer timidë —con miedo, tímidamente timidus, tímida, timidum —tímido, medroso *timor, *timor, timöris timöris,, m. - temor, miedo tintinó, tintinó, tintinar tintinare, e, tintinavl - zumbar zum bar tiró, tlrónis, m. —recluta toga, togae, f. —toga
*tolló, tollere, sustuli, sublätus — levantar, quitar, suprimir, hacer desaparecer tónsor, tónsóri tónsóris, s, m. m. - barbero torpeo, torpeo, torpëre torpëre - paralizarse parali zarse
torqueó, torquere, torsi, tortus torturar, retorcer, girar *tot —tantos totidem —otros tantos *tötus, *tötus, tota tota,, tótum - todo, entero, completo
tracto, tractare, tractavi, traetätus tocar, manipular, manejar
*trädö, trädere, tradidi, träditus entregar
*trahö, trahere, trâxl, tractus — arrastrar, tirar de, sacar, derivar tranquillum, tranquillum, tranquil tranquilli, li, η . —tiempo de calma
*träns 4- ac. ac. - al otro lado de de *tränseö, transiré, transii, transitus —
*tütus *tütus,, tüta, tüta, tütum - seguro, a salvo *tuus, tua, tuum —tuyo, tu
pasa pa sarr al a l otro lado
transfero, transferre, transtuli, translatus —trasladar, echar *trecenti, trecentae, trecenta — trescientos *trëdecim —trece
tremó, tremere, trem uï —temblar tremor, tremöris, m. —temblor, estremecimiento, sacudida
tremulus, tremula, tremulum — tembloroso, trémulo *três, tria —tres tres adeö —hasta tres —tribu no *tribünus, tribünl, m. —tribuno triclinium, triclinii, triclinii, . —triclinio, comedor trierarchus, trierarchi, m. —trierarco (capitán de trirreme) *triginta trigin ta —treinta *tristis, triste —triste triumphus, triumphus, triumphi, triumphi, m. m. - triunfo trudis, trudis, f. —pér —pértiga tiga *tü, tui —tú *tuba, tubae, f. —trompeta tueor, tueri, tuitus sum —mirar por, proteger tuli ver ferö ve r ferö *tum —entonces * tum dëmum dëmu m —entonc entonces es por po r fin fi n , sólo entonces tumidus, tumidus, tumida, tumidum tumidum - hinchado *tumultus, tumulti, m. —tumulto, desorden, alboroto tunc —entonces tundo, tundere —golpear, batir *turba, *turba, turbae, turbae, f.f. - multitud
turbätus, turbäta, turbätum — confuso, perturbado
turbulentus, turbulenta, turbulenta, turbulentum —per —perturbad turbador, or, sedicios sedicioso, o, desordenado, turbio
turgidulus, turgidulus, turgidula, turgidula, turgidulum turgidulu m hinchado
u *ubi —donde, cuando ubicumque —dondequiera que *ubique —en todas partes *ulciscor, ulcisci, ultus sum vengarse de, vengar *üllus, ülla, üllum —algún
*ultimus, ultima, ultimum —el más alejado, último, al borde, del extremo de manu s ultima —última mano, toqu toquee fin a l supplicium supplicium u ltimum ltimum — pena pe na de muerte *ultiö, ultiönis, f. —venganza *ulträ —más allá (de) ululätus, ululätus, ululät ululätüs, üs, m. - alarido, lamento Umber, Umbri, m. —umbro *umbra, *umbra, umbrae, f. - sombra, sombra, fantasm fanta smaa *umerus, umeri, m. - hombro ümidus, ümida, ümida, üm idum —húmedo, lluvioso *umquam —alguna vez —junt ntam am ente en te,, en compañía com pañía de una —ju * ünä cum + abl. —junto con *unda, undae, f. —ola *unde —de donde *ündecim —once *ündëvïgintï *ünd ëvïgintï —diecinueve *undique —de todas partes, por todas partes —unt ar,, *unguo, unguere, ünxi, ünctus —untar ungir ünicus, única, ünicum —único ünivira, ünivirae, f. —mujer que no ha tenido más que un marido *ünus, *ünus, üna, ünu m —uno, uno sólo urbanus, urbana, urbänum — fin fi n o , corté cortés, s, habitante de ciudad, habitante de de Roma Rom a *urbs, urbis, f. —ciudad
varius, varia, varium —variado, vario, urgeo, urgere —apremiar, apresar diverso üró, ürere, ussí ussí,, ustus ustus - abrasar, inflamar västus, vasta, vastum —inmenso, usquam —en alguna parte enorme, vasto usque (1 ) —sin cesar -ve —o usque quäque —en todas partes, *vehementer —impetuosamente, en cualquier c ualquier ocasió ocasiónn violentamente usque (2) + ac. —hasta vehiculum, vehicul vehiculi, i, . —carruaje, usque adhüc —hasta ahora carro usque alter —aún otro *vehö, veh ere, vexi, vectus —llevar, üsus, üsüs, m. —uso, —uso, utilidad util idad,, provecho provec ho transportar üsus ver ütor ve r ütor vehor, vehï, vectus sum —ser llevado *ut —(1) cuando, como, tan pronto como (en barco, a caballo, etc.), viajar ut quisque —tan pronto como cada uno *vel —o *ut —(2) que, de manera que, para que * vel... vel ... vel —bien... bien, o., o, ya... ya *uterque, utraque, utrumque —uno y velim, vellem ver voló ve r voló otro, los dos, ambos *velut —como, como si utrlque —unos y otro otross venalicius, vénâllciï, m. —mercader de uterus, uteri, m. —seno, —seno, vientre, vientr e, útero esclavos *ütilis, ütile —útil ütilitas, utilitatis, f. —utilidad, provecho *vênâtiô, venationis, f. —cacería, caza *vëndô, vëndere, vëndidï, venditus — *ütor, ütï, üsus sum + abl. —utilizar, servirse de *ut *utrum rum - si * utrum... utru m... an —si... o *uxor, uxöris, f. —esposa
V vaco, vacare, vacâvî —estar vacío *vacuus, vacua, vacuum —vacío vadum, vadï, n. —agua vae te! —¡ay de ti! —vagid o, llanto vâgltus, vâgîtüs, m. —vagido, vagor, vagan, vagätus sum —andar errante, extenderse, correr, propagarse propagar se vagus, vaga, vagum —errante *valde —muy, mucho *vale —adiós ave atque vale —adiós para pa ra siempre siempre valeö, valere, valuí —estar bien, seguir bien, prosperar *validus, valida, validum — fuer fu erte te,, sólido, sólido, resistente
vender
*venënum, venênï, n. veneno *venia, veniae, f. —indulgencia, perdón *veniô, venïre, vê nï —venir, presentarse in mentem veni venire re - ocurrirse venter, ventris, m. —vientre, estómago fre cuen enta tar, r, ir/ve ir/ venir nir ventitö, ventitare —frecu a menudo
*ventus, venti, m. - viento Venus, Veneris, f. —Venus (diosa del amor)
venustus, venusta, venustum sensible, tierno, amoroso
*verberö, verberare, verberavi, verberatus —azotar palabr braa *verbum, verbl, n. - pala veré veré - verdaderamente *vereor, verërï, veritus sum —temer vëritâs, vêritâtis, f. —verdad, realidad *vërô —en verdad *vertö, vertere, verti, versus —volver, agitar, voltear, batir së verte vertere re - volverse *vërum, veri, n. —la verdad
*vërus, *vërus, vêra vêra,, vërum - verdadero * rë vëra vëra - realmente *vester, *vester, vestra, vestrum —vuestro *vestlmenta, vestimentorum, n. pl. vestidos, ropas *vestis, *vestis, vestís, f. - vestido, ropaje *vetus, gen. veteris —viejo, antiguo vetustas, vetustatis, f. —larga duración, veteranía, antigüedad *vexö, vexäre, vexävl, vexävl, vexätus - molestar
vexatus, vexata, vexata, vexatum — maltrecho, en desorden *via, viae, f. —calle, calzada viätor, viatoris, m. —viajero, viandante vicärius, vicärius, vicarii, vicarii, m. - sustituto, suplente vicinia, viciniae, f. —vecindad, proximidad proximidad*vlclnus, vlclnl, m. —vecino victima, victimae, f. —víctima *victor, victöris, m. —vencedor ve r vincere victus ver vincere *videô, vidëre, vidëre, vîdï, vîdï, visus visus - ver ve r *videor, vidërî, visus sum — parecer vigiló, vigilare, vigilavi —estar despierto, vigilar *vlgl *vlglntl ntl - veinte vllicus, vïlicï, m. —administrador, capataz *vïlis, vile —barato, de poco valor *vllla, villae, f. —casa, villa
*vinció, vincire, vinxi, vinctus — amarrar, atar, encadenar *vincó, vincere, vici, vici, victus - vencer *vinculum, vinculi, n. —atadura, cadena, sujeción *vïnum, vïnu m, vlnl, n. —vino violentia, violentiae, f. —violencia vipera, viperae, f. —víbora *vir, viri, m. —hombre, varón *virgó, virginis, f. —virgen —virg en,, doncella viridis viridis,, viride - verde *virtüs, *virtüs, virtütis, virtütis, f. - valor, virtud, buenas cualidades *vls, f. —violencia, fue rza rz a * vires, vires , vlrium vlr ium,, f. pl. —fuer fu erza zass
visito, visitare, visitavi, visitatus —visitar viso, vlsere, vis! —ir/venir a ver vlsus ver video ve r video *vlta, vltae, f. —vida *vitium, vitil, n. -falta, cidpa, defecto, vicio
*vltö, vitare, vitavi, vitatus —evitar *vituperó, vituperare, vituperavi, vituperatus —reprender *vlvó *vlvó,, vivere, vivere, vïx ï - vivir *vlvus, viva, vivum —vivo *vix —apenas vix tandem — por po r f i n ve r vös vöbls ver vö s vöcem ver v öx ve r vöx *vocô, vocâre, vocävl, vocätus —llamar volätus, volätüs, m. —vuelo *volö, *volö, velle, v olu i —querer bene velle —querer, ser cariñoso velim —(yo) quema vellem —(yo) querría voló, voló, volare, volare, volâvl - volar volt = vult volucer, volucris, volucre —volador —volun tario voluntarius, voluntarii, m. —voluntario *volvö, volvere, volvi, volutus —girar, revolver revolver,, emitirform ando and o ondas ondas * in animo volvere - meditar, pensar, reflexionar arado) vömer, vömeris, m. - reja (del arado) *vós —vosotros, os vötum, vötum, vötl, vötl, . —vota, promesa obligado al cumplimiento vôtl vôtl reus reus - obligado de una un a promesa promesa *vöx, vöcis, f. —voz
vulgö, vulgäre, vulgavi, vulgatus — propaga prop agar, r, divu di vulg lgar ar vulgus, vulgus, vulgi, vulgi, η . —vulgo, gente corriente, hombre corriente
*vulneró, vulnerare, vulneravi, vulneratus —herir *vulnus, *vulnus, vulneris, vulneris, n. - herida vult ver voló ve r voló —rostro, semblante, *vultus, vultüs, m. —rostro, expresión