PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH
TEORIJA PRAVA SKRIPTA
WWW.BH-PRAVNICI.COM
[email protected]
WWW.BH-PRAVNICI.COM Predmet teorije prava Marksisticka misao moci ce na ozbiljan nacin pristupiti postizanju integralnih pravnih spoznaja ako se bude sluzila metodoloskim pluralizmom i svoj predmet ispitala sa filozofskog, socioloskog, pozitivno pravnog i akcioloskog u koje ce biti ukljucen i komparativnostorijski pristup.Njegovi postulati primjenit ce se i na predmet teorije prava.On se moze definisati kao postizanje spoznaja o opstim pravnim pojmovima koji u svojoj ukupnosti cine strukturu prava.,tj.izucavanje svakog od tih pojmova ponaosob ,njihovih sastavnih djelova, povezivanje tih pojmova u sire cjeline i njihovog funkcionisanja po principu uzajamne zavisnosti i strukture prava koja se pojavljuje kao pravni poredak ili pravni sistem. Posto se izucavanjem prava bave i druge discipline postoji i nuznost da se teorija prava predmetno razgranici prema njima i da odredi ukoliko je to moguce svoj samostalni istrazivacki domen.Pravna istorija i pravna teorija imaju isti predmet razmatranja –cjelinu pravnog iskustva te ih je moguce razlikovati samo po metodoloskom pristupu. Istorijska pravna nauka bavi se opisom cinjenica u sljedu njihovog zbivanja i pravno iskustvo uopstava do nivoa odredene epohe , a pravna teorija proces uopstavanja dovodi do najviseg apstrahujuceg nivoa i govori o njemu u pojmovima „kao takvim“Kod pravnih disciplina je drugacije. One iz cjeline pravnog iskustva izdvajaju onaj njegov dio koji ce izabrati za predmet svog interesa a za ostale djelove se zanimaju marginalno ili nikako. Sociologija prava za svoj domen izabire sferu drustvenih procesa koji pogoduju nastanku prava i posmatra pravo kao sociolosku cinjenicu za koju je bitan njen socijalni sadrzaj, a formalna struktura joj je od najmanjeg znacaja.,ona zanemaruje normativnu stranu prava. Cista pravna teorija tu noramtivnu stranu uzima kao jedinu autenticnu dimenziju prava odbijajuci da i minimum istrazivackog napora usmjeri ka njegovim socioloskim izvorima.Za nju je pravo „gotova cinjenica“ ciju je bit moguce razumjeti samo iz logike citavog pravnog poretka,a ne iz kompleksa vanpravnih cinilaca.zbog toga je predmetno razgranicenje izmedu sociologije prava i ciste teorije pravavise nego ocigledno kao sto je razlika u metodologiji gotovo potpuna.Svoj predmet –postizanje opstih saznanja o prirodi prava i njihovu integralnu filozofsku, sociolosku, pravno-pozitivnu i aksiolosku obradu ona moze ostvariti samo tjelesnom saradnjom sa pravnim naukama a da pri tome negubi svoju predmetnu i metodolosku specificnost.
Metodi teorije prava Metod svake nauke obuhvata tri osnovna elementa: 1. Prethodna znanja o njenom predmetu 2. Nacin pristupa njegovom izucavanju 3. Posupke samog izucavanja Prethodna znanja o prirodi predmeta nauke-podrazumjevaju ili neposredna iskustva koja se sticu opazanjem, duzim posmatranjem i uocavanjem bitnih elemenata jedne pojave ili odnosa medu njima ili pak odredene pretpostavke o sustini te pojave koje se izvode iz neke misaone konstrukcije i onda dalje razvijaju po unaprjed datoj unutrasnjoj logici.Neposredno iskustvo u nasoj svjesti najprije registruje razlike izmedu prirodnih i drustvenih pojava i sami mtim opredjeljuje i prirodu naseg odnosa prema njihovom daljem istrazivanju. Marsk je sve drustvene pojave na ekonomske baze i socijalno-politicke i kulturne nadgradnje.Neposredno iskustvo od kog je posao u izucavanju govorilo mu je da treba ovim pojavama treba pristupiti
2
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM na istorijskokomercijalisticki i konkretni i analiticki nacin.Prvi postulat se odnosio na saznanje da covjek i drustvo prebivaju u uslovima odredenog nacina materijalne proizvodnje i njime uslovljenog oblika proizvodnih i drustvenih odnosa.Drugi postulat bio je metodoloske prirode i zahtjevao je da se u izucavanju socijalnih fenomena mora poci od pojedinacnog ka opstem, kako bi se doslo do sirih pojmova i pojmovnih sinteza. Pristup izucavanja predmeta-jedne nauke ustanovljen je prethodnim znanjem i polaznom pretpostavkom te se pojavljuje kao njihova dublja metodoloska razrada. Postupci izrazavanja-predstavljaju nacine i sredstva pomocu kojih se na jednoj strani prikuplja empirijska grada za istrazivanje predmeta odredene nauke a na drugoj strani se vrsi konkretizacija prethodnog znanja i nacina pristupa kao i polazne pretpostavke.Izmedu opste i empirijske metodologiji nalazi se metodologija posebnih nauka koji ima najuzu relaciju i sa opstom i sa emp.posebne metodologije preuzimaju od opste metodoloska nacela i nacin pristupa a od druge postupke izucavanja i kako bi svoj predmet sto vise priblizile stvarnosti i spoznale ga u teorijskoj i prakticnoj dimenziji.
Za ili protiv posebne pravne metodologije Pitanje da li pravna nauka treba da ima zasbene metode proucavanja ili pak na njen predmet treba primjenjivati opsti metodoloski postupak sa onim specifičnostima koje zahtjeva osobenost njene prirode je pitanje koje nije bilo nimalo jednostavo U prvoj deceniji 19. st. Vlada misljenje da je Hegelovom smrcu nastupio kraj filozofskih sistema filozofsko-spekulativne metode uopste, te da nastupa vrijeme koje ce Ogist Kont nazvati „Pozitivnom epohom“. Kontovo objašnjenje „pozitivnog“: -uzeta najprije u svom najstarijem i najopcenitijem značenju za njeg riječ pozitivan, nasuprot himeričnom znači realan. -u drugom smislu osnovni termin upućuje na kontrast korisnog i jalovog -prema trecem taj izraz često se upotrebljava da bi se okvalific irala suprostnost izmeĎu izvijesng i razgovjetnog. -četvrto značenje je često brkano s predthodnimu supostravljanju preciznog i nejasnog, dok je stari način filozofiranja vodio nejasnim mišljenjima, dopuštajući neku neophodnu disciplinu sao zbog stalnog pritiska koji se zasnivao na natprirodnom autoritetu . Prodor pozitivizma, metodološki naznačen ovim Kontovim osnovnim postavkama rezultirao je razvitkom niza drustvenih nauka (socilogija- nauka od društvu, politologija-nauke o politici gdje spada i nauka o pravu koja je bila obiljeţena preciznom diferencijacijom svog predemeta i metoda, i teţnjom da se prepusti unutrašnjim zakonitostima vlastitog razvitka. Zbog te diferencijacija predmeta i metoda polovinom 19. vijeka pojavljuje teorije prava i sociologija prava, a u novije vrijeme i tzv. Pravna politika. Njen je cilj da bude kritika prava sa stanovišta odreĎenog sistema vrijednosti i zahtjeva za promjenama prava u skladu sa tim sistemom.. Očigledno je da su ove discipline konstituisale po specifičnosti polaznog metoda (pravnog, sociološkog, politološkog,filozofskog). Sve one su bar u početku, zapravo imale isti predemt – fenomen prava i pokušaj njevog djelimičnog ili potpunog objašnjenja. Postojanje filozofija i sociologija prava i pravne politike, te istorija prava, pravne dogmatike i ostalih srodnih pravnih disciplina nikako ne znači da filozofski, sociološki, politološki, istorijski, dogmatički ili neki drugi pravni metod moraju ostati isključivo svojina discipline koja po njima ime nosi. Pravna misao je susretala pokušaje da se zasnuje „čista“ filozofija prava ili „čsta teorija prav“ ili „čista pravna dogmatika“. Svaka od njih je nastojala da primjeni izabran metod u „čistom“
3
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM obliku, odvojenim od ostalih metodu, i da ga na taj način apsolutizuje. Rezultat o vakog metodološkog pregnuća su u najmanju ruku bivali protivriječni; na jednoj strani je odreĎeni metod često dovoĎen do perfekcije, dok se na drugoj strani postizani dosta oskudne i jednostrane spoznaje. Ostao je neriješeni problem integralnog spoznanja o prirodi, strukturi i razvoju prava.Tako nešto nije bilo moguće u vidu odreĎene pravne enciklopedije, ali je pitanje jedne opšte nauke o pravu idalje ostalo otvoreno. Pitanje koje je postavljeno je što je najneposrednije vezano upravi za metodologiju. Jer ako bi se pristalo na njenu najuţu metodološku orijentaciju- a to bi pretpostavljalo opredjeljenje za isključivo pravni metod tada bi se, kao što je to učinio Hans Kelzen teorija prava morala reducirati na svoj „čisti“ oblik i pojaviti kao „čista teorija prava“. Iz razloga što bi takav metod mogao mnogo toga da nam kaţe o strukturi pravnog fenomena, ali ne o njegovim aspektima, koje bi trebalo izučiti drugim metodama. Iz tog razloga se čini da treba krenuti u drugom pravcu i poći od stava da se opštih spoznaja o prirodi pravnog fenomena moţe doći samo primjenom svih relavantinihn metoda istraţivanja. -teorija prava ima specifičan ali ne i zasebnu metodoloija u izučavnju i predmeta i - pravni metod je jedan meĎu ostalim, ali ne i jedini u procesu tog izuča v
Priroda metodologije teorije prava U vezi s prirodom opste metodologije prava mora se odmah istaci da je ona, u pogledu svog predmeta sira od metodologije teorije prava jer se bavi i proucavanjem i oni metoda koji ne ulaze u horizont teorije prava.Ona obuhvata metode koji se smatraju relevantnim za postizanje odgovarajucih spoznaja u okviru nase discipline.To su filozofski, ocioloski,pravni(dogmatski) i aksioloski metod.Analiza svake drustvene pojave upucuje na dvije vrste saznanja: da je sastavni dio materijalnog i duhovnog svjeta u kome nastaje i da ujedno ima vlastitu sustinu koja u tom svjetu nastaje i razvija se po svojim unutrasnjim zakonitostima. Ta sustina nije nikada u tolikoj mjeri samosvojna da bi se mogla posmatrati izolovano od sustine svih ostalih pojava te da se biti jedne pojave posmatraju sa stanovista totaliteta iz koga se ona da razviti kao sto je u njemu istovremeno sadrzana.Stoga postoji i jedna metodologija prilaza tom totalitetu koja u svojim objasnjenjima krece od nekih opstih ishodisnih predpostavki ,zasnovanih na prethodnom znanju.Ona se preko izabranog nacina pristupa i odgovarajucih istrazivackih postupaka primjenjuje na posebne oblasti drustvenog zivota i ide do njihovih sve konkretnijih manifestacija.Na tom puta metodologija se i sama obogacuje kako po pogledau ostvarenih spoznaja tako i po pogledu upotrebljenih spoznajnih sredstava.
Nacini primjene metodologije prava U svojoj knjizi Metodologije prava prof.Radomir Lukic navodi 4 grane filozofije: 1.pravna ontologija-bavljenje sustinom prava i problemom njegovog iskustvenog ili Nadiskustvenog porjekla 2.pravna gnoseologija- ispitivanje mogucnosti adekvatnih pravnih spoznaja 3.pravna aksiologija-odredivanje odnosa prava prema odredenom sistemu vrjednosti 4.pravna logika-problematika primjene logickih zakona u sferi prava i njegove primjene. Postulati mogu biti:materijalisticki ili idealisticki,metafizicki ili dijalekticki,spekulativni ili pozitivisticki,teoloski ili svjetovni,aprioristicki ili empiristicki.
4
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Savremena nauka o pravu je vremenom postajala svjesnija da se u istrazivanju svog predmeta ne moze upustiti bez odredenih filozofskih pretpostavki ,a s druge strane ih je morala fleksibilno primjenjivati kako bi izbjegla zamke dogmatizma.Zato R.Lukic kaze: „Dokazivati u pravnom smislu reci filozofija ne moze, jer dokazivanje pretpostavlja da se nesto moze i dokazati tj.utvrditi kao nesumnjiva intersubjektivna istina, koju svako moze priznati.To je medutim moguce samo kadu su u pitanju iskustveni iskazi.Stostoga filozofija moze samo da dokazuje ne i da dokaze.Drugim recima,onamoze samo da obrazlaze odnosno opravdava svoje iskaze te da ih tako ucini manje ili vise vjerovatnim no ne i istinitim.Iako svoje iskaze nemoze da dokaze ona je iracionalna disciplina tj.tezi da ih dokaze ,tezi da oni budu sto slicniji istinittim iskazima , da budu shvatljivi razumu da budu obrazlozeni.“
Metodi konkretne analize Zbog potrebe da se filozofski metod ucini podobnim za postizanje produbljenih saznanja o prirodi predmeta naucnog istrazivanja u 20st se ukazala potreba na prelazak metode konkretne analize.Od tad pa do danas traje proces konkretizacije i same metodologije naucnog istrazivanja i njene specificne primjene i razrade po posebnim znanstaenim disciplina ma.Taj proces je na jednoj strani rezultirao nastankom novih metoda a na drugoj prilagodanvanju vec postojecih nekim novonastalim situacijama.
Socioloski metod Me du novim metodima konkretne analize znajcajno mjesto zauzeo je i socioloski metod.Socioloski metod obuhvata jedan specifican skup nacina, postupaka i sredstava kojima se odredenoj drustvenoj pojavi nastoji pristupiti sa stanovista njene socijalne uslovljenosti. Socioloski metod se usavrsavao kroz stepen opstosti i konkretizacije- od postavljanja polaznih hipoteza, preko operacionalizacije pojmova i detaljne razrade predmeta istrazivanja, do empirijskih metoda kao sto su prikupljanje iskustvene evidencije, posmatranje, analiza sadrzaja, koristenje statistickih podataka, anketa i sl.a u neophodnim situacijama i eksperiment.Danas je socioloski metod nezaobilazan u svim istrazivanjima koja zele da ostvare uvid u cjelinu jedne pojave. Njegova funkcija u okviru teorije prava je da odgovori na sljedeca pitanja: -sta socioloski metod u skladu sa svojim osnovnim postulatima moze da ruzi u istrazivanju prirode prava; -koji su nacini njegove specificne primjene u sferi teorije prava; -u kom pogledu teorija prava moze da sa svoje strane obogati istrazivacki instrumentarij samog socioloskog metoda.
Pravni metod Pri vecem broju metoda kojima se sluzi svaka nauka postoji prirodna teznja da se jedan od njih izdvoji kao karakteristican za odredenu disciplinu –pravni metod. Pravni metod definisacemo kao skup postupaka i sredstava pomocu kojih se pravo opisuje kao posebna drustvena pojava, ispituje njegova unutrasnja struktura i otkriva smisao njegovih sadrzaja.Pravni metod dolazi poslje socioloskog jer poslje objasnjenja pristupa se opisu prava i obrazlozenju njegove strukture i specificnog pravnog sadrzaja sto je zadatak pravnog metoda.Njegova eksplikacija nije uzrocno-posljedicna nego logicka.Poput ostalih i pravni metod ima postupke i sredstva saznanja:opis pravnih pojava, njihovo posmatranje, logicka i
5
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM funkcionalna analiza-postupci; upotreba najrazlicitijeg istrazivackog instrumentarija u prethodnom postupku saznavanja-sredstva ukljucujuci i sredstva tumacenja. Dakle pod pravnim metodom podrazumjevamo upotrebu deskriptivnog/ opisnog i logickog metoda za naucna objasnjenja u sljedecim podrucjima prava: a.) struktura prava b.) funkcionisanje prava(odnos sastavnih djelova strukture prava) c.) tumacenje prava
Problem pravne dogmatike U duhu jedne davnjasne upotrebe pravni metod se cesto nazivao i dogmatickim. Tkom vremena samom pojmu dogmatickog pripadala su i 2 znacenja:politicko i formalno-logicko. U prvom od njih(politicko) pojam dogmatickog postao je sinonim za ideologizirane nazore na svijet koji su svoju logicku strukuturu izvodili iz malog broja polaznih pretpostavki,uzdignutih na nivo apsolutnih istina. Istine nizeg reda izvodjene su iz istina viseg reda a velike iz nekoliko apodiktickih postulata(dogmi) koji su zauvijek tacni. Dogmaticke razrade pojmova nazivane su i skolastikom te izvorno vezivane za srednjovjekovnu teologiju. Danas se pojam dogmatickog u pol.upotrebi poprimio krajnje pejorativno znacenje, te se moze susresti samo kao nacin diskvalifikovanja protivnika u pol. I ideoloskim diskusijama. Pod pojmom dogmaticar se podrazumjeva pravnik kao instrument odredjenog pol. rezima i vladajuce grupe. U razvitku pravne misli postoji pravac koji se naziva dogmaticki-koji smatra da pravna stvarnost postoji samo u okviru pozitivnih pravnih normi. Zadatak je pravnika-teoreticara da se bavi njihovom logickom razradom,a pravnika-prakticara da ih primjenjuje bez zalazenja u ispitivanje njihove eticke,politicke,kulturoloske ili neke druge dimenzije. Pravnik po izrazu zagovornika ovog pravca mora da bude usta kroz koja progovara zakon. Izvorni bi zadatak pravnika bio dovodjenje tumacenja prava,njegove pojmovne obrade i prakticne primjene do logickog savrsenstva iz koga bi bila iskljucena sva protivurjecja i pravni poredak time bio sveden na ciste pravne elemente. Pravni teoreticar bi se imao pitati samo za logicke pretpostavke svoga umovanja a pravnik prakticar-samo za provodjenje specificne pravne logike. Ovdje je potrebno razlikovati pojmove politicka i pravna dogmatika. Ova je potreba nastala iz jednog razloga. Pravnik –teoreticar ni pravnik-prakticar ne mogu biti usta kroz koja progovara pravni poredak jer se u njihovoj djelatnosti pojavljuje kad tad poriv nekog poretka. Tamo gdje je mogucnost vrednovanja prisutna pojavljuje se jedna kriticka tacka na kojoj bi ta mogucnost ugrozila opstanak samog prava. Ta se tacka susrece na granicnoj liniji izmedju vazenja i efikasnosti prava. Pravo koje bi samo vazilo(tj.bilo proklamovano od drzavnog aparata)brzo bi se pretvorilo u moral i obicaj. Tada bi pravnim subjektima bilo prepusteno da sami procjenjuju da li ce da ga sprovode. Pravnik-prakticar bio bi pretvoren u moralnog propovjednika koji bi zamisli pravnog poretka tumacio u skladu sa svojim etickim uvjerenjima a ne sa logikom samog poretka. Pravo bi tada izgubilo svoju sustinu i osobenost te bi se i samo drustvo naslo na ivici rasula i nesigurnosti. U marksistickoj pravnoj teoriji teoreticar mora da slijedi logiku jednog pravnog sistema,da vrsi njenu pojmovnu obradu i da sredstvima pronice u njen sadrzaj. Pravna dogmatika se u dosadasnjoj istoriji pokazala kao metodoloski nezaobilazna sa jos jednog stanovista. Svoj puni rascvat pravna dogmatika je dozivjela s filozofijom racionalizma i obnovljenim interesom za logiku i zakone logickog misljenja .
6
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Aksioloski metod Akseoloski metod predstavlja skup postupaka i sredstava pomocu kojih se o fenomenu prava, njegovoj strukturi i funkcionisanju te ulozi koju ima u drustvu izricu vrjednosni sudovi. Polazno stanoviste aksioloskog metoda jeste odredeni sistem vrjednosti za koji se na osnovu prethodnog znanja,iskustva ili naslucivanja( intuicije) opredjeljuje istrazivac prava. Aksioloski metod se primjenjuje poslje socioloskog jer je tek poslje opisa odredene pojave i konstatacije kakva ona jeste u stanju da je vrednuje i propisuje kakva bi trebala da bude.
RAZVOJ PRAVNE MISLI I TEORIJA O PRAVU Imajuci u vidu cinjenicu da je pravo slozena pojava, podlozna stalnim promjenama, teoreticari isticu njegovu dinamicnost jer se svi djelovi prava kao i pravne institucije stalno mjenjaju i dogradjuju.S obzirom na predmet proucavanja razlikujemo: 1.teorije o prirodnom pravu 2.teorije o pozitivnom pravu
1. 2. 3.
KARAKTERISTIKE Stvaralac prava Vrjeme trajanja Uslovi primjene
PRIRODNO PRAVO Ne stvaraju ljudi Vjecno pravo Ne zavisi od ljudi
4.
Teritorij vazenja
5.
Kvalitet normi
Na svim teritorijima i svim narodima Savrsene
POZITIVNO PRAVO Ljudi Vremenski ograniceno Zavisi od volje ljudi i efikasnosti sankcije Odredeni teritorij i tacno odredeno stanovnistvo Norme nisu savrsene
1. Teorije o prirodnom pravu Iz najstarijih pisanih tekstova vidljivo je da su stari mislioci smatrali d a pored postojanja odredenog pozitivnog prava mora postojati i neko drugo pravo koje izvire iz prirodne racionalnosti a ne iz trenutne ekonomske i politicke situacije u odredenoj drustvenoj sredini.Ti mislioci su takve norme i nacela nazivali prirodnim pravom , afirmirajuci na taj nacin dualizam prirodnog i nekog pozitivnog prava.
a.) anticke pprirodno pravne teorije Zagovornici antickih teorija su u svojim djelima stalno isticali razlike izmedu bozanskog zakona (THEMIS) i pravde (DIKA).Najznacajnijim predstavnicima ovih teorija smatraju se: 1. Sofisti 2. Platon ( 427-347) 3. Aristotel ( 384-322) 4. Rimski epikurejci i stoici Sofisti ( anticki prosvjetitelji) su trazili prakticne odgovore postavljena na pitanja i time kritikovali dotadasnju mitologiju.U sredistu njihova interesovanja nalazio se covjek stoga o
7
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM pravu nisu zauzimali neke posebne stavove osim sto su razlikovali prirodne od ljudskih zakona. Platon nije nigdje znacito naveo razlike izmedu prirodnog i pozitivnog prava, ali se pomenute razlike mogu naslucivati u njegovim djelima.Za razliku od njega Aristotel je ostro isticao razlike prirodnog prava i prava koje stvara vladar, s ciljem praktickog uredenja odnosa u konkretnom vremenu i prostoru. On je smatrao da je prirodno sve ono sto je primjenjivo na sve situacije i sto se ne mjenja, dok je zakonsko sve ono sto se u datom prostoru odredi i naredi.Aristotel ukazuje i na okolnost da opca pravila koja donosi drzava nikada ne mogu ponuditi potpuno rjesenje za konkretan slucaj, isticuci pri tome nuznost da se u procesu rjesavanja konkretnog slucaja postigne pravicno a ne idealno rjesenje. On takode razlikuje 2 vrste ponasanja zajednice: 1. nagradjivanja pojednica za dobra djela 2. kaznjavanje za stetu ili neki oblik krsenja obicaja ili ljudskog zakona. Rimljani su veliku paznju posvetili usavrsavanju tehnike primjene i tehnike tumacenja propisa, stvarajuci pri tome svojevrsni kult zakona. Takode su radili na ofirmaciji pozitivnog prava ne suprostavljajuci ga pri tome prirodnom pravu i ne smatrajuci ga kocnicom razvoja drustvenih odnosa koji su u tom drustvu vladali. Izgradnjom kulta zakona u praksi su se bez pogovora izvrsavala norme pozitivnog prava stvorenih od strane vladara kao neprikosnovenog vladara svega, stoga se njegove naredbe nisu smjele problematizirati i komentirati. Poseban doprinos razvoju pravne misli u ovom dobu dali su i stoici (Stoicka skola). Njihov osnivac bio je Zemon dok s e najznacajnijim predstavnikom smatra Seneka koji je prvi formullisao zakon humanzima...“Covjek je covjeku svetinja“ Za razliku od Aristotela Seneka je isticao da su i robovi ljudi te da se s njima treba postupati humano.Stoici su prvi stvorili ideal gradanstva i ideal covjeka mudraca koji poznaje duznost kao posebnu vrlinu.Prema njihovim ucnjeima moral je vezan ne samo za covjekovu drustvenost vec i za prirodu, dok se povezivanjem morala i prirode stvara i oblikuje pretpostavka o postojanju nekog bozanstva, odnosno postojanju nekog nadnaravnog uma.Poseban doprinos ove skole ogleda se u cinjenici da upravo moral predstavlja srediste njihovog interesovanja.
b.)Prirodno pravne teorije srednjeg i novog vjeka U svojoj dugoj istoriji razlicito poimajuci stvoritelja normi prirodnog prava izdvojile su se dvije varijante prirodno pravnih teorija: 1.krscansko srednjovjekovna 2.racionalisticko gradanska prirodno pravna teorija -Krscansko srednjovjekovna Propascu rimske drzave doslo je i do „propadanja“ i tada vazece religije a do tada proganjana krscanska crkva postala je svjetovna i duhovna sila priznata i od strane drzave.Z a razliku od stoicizma koji je trazio od covjeka da se stara za moralno dobro , krscanstvo trazi od covjeka da misli samo na spas svoje duse isticuci pri tome animozitet prema drzavi nenjim funkcijama i samom pravu.Crkva je u ovom periodu stvarala tzv.kanonsko pravo, koje se u mnogo cemu razlikovalo od drzavnog prava, ali se istovremenos njim preplitalo.
8
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Odbojnost crkve prema drzavi osjeca se i u djelima Aurelija Augustina, koji je isticao da covjek moze dobiti tek kada u njemu prevlada ljubav prema nebeskom carstvu (naspram zemaljskog carstva).Prema njegovom isljenju iznad pozitivnog prava postoji vjecni zakon koji se objavljuje ljudima u vidu prirodnog zakona.Prema ovom ucenju postoje trodioba prava: 1. vjecno pravo 2. prirodno pravo 3. drzavno / pozitivno pravo Za razliku od njega Toma Akvinski je pokusao sabrati cjelokupno do tada stvoreno misljenje pa i misljenja antickih mislilaca i sve to staviti u sluzbu crkvenog ucenja.Toma A. Posebno obraduje sljedece oblasti: 1. pravo je u sluzbi objektivnih drustvenih vrjednosti poceg dobra, pravde, reda i mira ali ne i vladara. 2. Augustinova trodioba prava je prihvacena i doradena tako da je u novoj hijerarhiji prava postoje: -vjecni takon -prirodni zakon -ljudski zakon Novitet u odnosu na Augustina jeste tvrdnja da je prirodni zakon zakon iz razuma jer covjek svojim razumom moze spoznati vjecne, bozje istine dok ljudski zakoni kao proizvodi ljudske volje poticu iz prirodnog zakona i mogu nastati na dva nacina: a.) logickim apstrahovanjem ( dedukcijom) iz prirodnog zakona (IUS GENTIUMA) b.) dopunjavanjem opcih prirodnih normi. -Racionalisticko gradanska prirodno pravna teporija Ima sljedeca obiljezja: 1. Postoji jedan univerzalno vazeci poredak, stvoren od pravednih vjecnih normi koji je nadreden mnostvu drugih ovozemaljskih prirodnih poredaka 2. Prirodno pravo potice iz razuma 3. Bez obzira na volju vladara ljudi imaju neka neotudiva i urodena prava koja se ne mogu prenositi, a medu tim pravima je i pravo na izbor vladara kao i pravo na nepos lusnost prema nepravednim zakonima i prema vladraima koji donose te zakone. Ideja ove skole su rezultat novog doba i covjeka stavljaju u srediste prava i politike, pri cemu postoje centar pravnog i drzavnog zbivanja. Najznačajniji protagonisti ovih teorija su Hugo Brozitis, Thomas Hobs, Jochn Lock, Ţan Ţak Ruso, Imanuel Kant i drugi. (teorija drustvenog ugovora). Pravni pozitivizam Pozitivističke teorije ne odbacujeu u cijelosti ideje i učenja prirodnopravnih teorija,nego najčešće odbacuje prirodno pravne stavove vezane za vrijednost pravne norme. Prema pravnim pozitivistima pomenute vrijednosti su vezane za čovjeka i njegovo poimanje istih, te su takve subjektivne prirode i odreĎenog trajanja. Bez obzira o kojem se pozitivističkom pravu radi svi imaju nekoliko zajedničkih obiljeţja:
9
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM 1. stav da se pravni poredak odreĎene drţave sastoji od pravnih normi donesenih od strane ljudi. 2. stav da su donesene norme vaţeće samo za područje date drţave ili oblasti za koju su donesene. 3. stav da se norme donose u odreĎeno vrijeme, te su kao takve odreĎenog (ograničenog trajanja) 4. stav da su norme nesavršene 5. stav da su norme relativno pravedne Sobzirom na prirodu sadrţaja pozitivnog prava u okviru pravnog pozitivizma, razlikujemo sljedeće pravce A. Dogmatski (legalistički) pozitivizam B. Normativistički (logičko-analitički) pozitivizam C. Historijsko pravni pozitivizam D. Sociološki pozitivizam A. Dogmatski pozitivizam Suština učenja ove teorije je tvrdnja da je pravo apstraktna norma koju stvaraju zakonodavci, dok je duţnost pravnika da te norme primjenjuje u konkretnom slucaju. Tokom 19. st. U okviru ovog prava formirale su se dvije škole: 1. Egzegetska škola ( škola tumačenja) 2. Škola jurisprudencije Obje se ove škole zalaţu za afirmaciu zakonodavca u procesu donošenja pava, dok je uloga pravnika svedena samo na slijepu primjenu prava pri čemu pravnik nije u poziciji niti da ispituje odnose u okviru kojih se stvara pravo, niti da stvara i iznosi kritičke stavove vezane za pravne norme.. Zadatak pravnika je da prihvati norme onakve kakve one jesu i da ih kao takve samo primjene na konkretan slučaj. Škola egzegze insistira na uskom tumačenju zakona, traţeći da se svaki član tumači posebno (metod „član po član“) pri čemu osnov tumačenja, predstavlja samo tekst zakona bez uticaja nekih vanjskih elementa. U ovakvoj situaciji sudija predstavlja „ţiv glas zakona“ odnosno mehanički automat koji primjenjuje pravne norme. -Škola jurisprudencije doprinjela je afirmaciji i profesionalizaciji pravnika, podrţavajući njegovo obrazovanje, slobodniji način tumačenja, korištenje novih metoda pristupa pravnih normi, ali ne u onoj mjeri u kojo je trebalo biti i u kojoj se očekivalo. Poseban doprinos ovih teorija je u: 1. poštivanje normi i njihovom bezpogovornom izvrsavanju bez obzira na sadrţaj 2. razvijanje sistema podvoĎenja konkretnog slučaja pod adekvatnu apstraktnu normu. Nedostatak ovih teorija je u činjenici da se iz procesa donošenja prava u potpunosti isključuje pravnika, čime su stvaraoci prava ostali nedodirljivi i neograničeni u svojim idejama(npr. Perio staljiinističkog sovjetskog saveza). B. Normativistički pozitivizam Zahvaljujući teroijama Hansa Kelzema pravni pozitivizam ulazi u kvalitetniju fazu. Kelzenova teorija podvlači neophodnost razlučivanja morlanog od pravnog i definiranje strogo pravnog svojom „čistom teorijom prava“. Kelzen pravo oslobaĎa odereĎenih instituta koji ga prate kao što su društveni inters i vrijednosni element ističući da su pomenuti instituti sociološke i političke kategorije, a da se pravo treba posmatrati bez ovih primjesa. Pravo se stvara ne voljom zakonodavaca i njegovim psihičkim pristankom već se stvara iz neke više prabne norme. Prema Kelzenu polazna tačka za razumjevanje prava jeste
10
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM razumjevanje pravne norme, pri čemu se posebno paţnja obraća na voljini dio norme (druga sastavna komponenta norme). Da bi se saznala volja pravne norme teba se traţiti tumačenje stvaraoca pravne norme sto bi prema Kelzenu dovelo do sociologizacije prava i pravnih normi, stoga se pravo treba posmatrati bez svojih socioloških i psihološki primjesa. Ono što pravnika o pravnoj normi treba da interesuje je: 1. da norma koja se donosi ne bude protivna višoj normi, već mora biti u skladu s njom. 2.da norma mora doprinjeti niru u datoji sredini., jer je mir posljedica pravnog monopola prisile . Kelzen je ukazao i na okolnost da pravne norme nisu samo zakonske odredbe vec da se mogu pronaci i u upravnim i u sudskim aktima kao i u ugovorima koji subjekti prava meĎusobno zaključuju. Na ovaj način Kelzen je napravio diobu pravnih normi na opće i pojedinačne. Velika zasluga Kelzena na polju pravne teorije je formulisana terminima „normativni poredak“ , ali se njen smisao ne moţe traţiti u kontekstu nje same, nego se izvodi iz sistema prava i normativnog poretka, te na taj način pravo izvire iz samog sebe a ne iz neke nepravne pojave. Pravne norme nemaju istu pravnu snagu, jer ne zavisi od poloţaja pravne norme u datom pravnom sisitemu. Na vrhu pravnog sistema, koji je hijerarhijski ureĎen, nalaze se norme najviše pravne snage. Pripadanje pravne norme pravnom poretku koji je zasnovan na prinudi a samim tim i na prinudnosti njegovih sastavnoh dijelova, i mjstu koje norma zauzima odreĎuje njemu pravnu snagu. C. Histroijsko pravni pozitivizam Ova škola nije prihvalatala ideje prinudnog prava ali ni ideje dogmatskog pozitivima nego se zalagao za postepeno uvoĎenje reformi u pravni sistem tada ujedinjenih njemačkih drţavica. Najznačajnijim predstavnikom smatrao se Savinji koji je odbacio ideju prirodnog prava kao trajnog i univerzalnog prava, ističući da je pravo historijska kategorija koja nastaje kod svakog naroda. Bez obzira što zakonodavci bivaju, prolaze i nestaju, pravo se idalje zadrzava i postoji kroz duh naroda. Prema Savinjiju u tome je njegova neuništivost. Svoju teoriju Savinji zasniva na činjenici da nema prava bez naroda, i da je narod taj koji daje obiljeţje prava. Svojom aktivnpšću narod stvara običaje koji predstavljaju značajan izvor prava i koji kao takvi se moraju uvaţavati. On je bio protiv kodifikacije Njemačkog prava smatrajući da bi kodifikacija nanjela ogromnu štetu narodnom pravu Njemačkih drţavica. Puhtovo učenje ima temelj u narodu i običaju. Osim afirmacije običaja on je afirmisao i pravnu nauku kao bitan izvor prava. Naime u hijerarhiji izvora prava prema Puhtu, na samom vrhu se nalazila pravna nauka. Doprinosi ovog teoretskog pravca ogledaju se u sljedecem: 1. ukazao na postojanje prava s jedne strane, i pravnih normi odnesenih od zakonodavca s druge strane, pri čemu pravo ne zavisi direktno od pravnih normi. 2. ukazao je na okolnost da pravo čine nekoliko segmenata od kojih je historijski meĎu vaţnijim segmentima . Slabosti ove škole ogledaju se u: 1. površnom učenju o nekim bitnim elemenitima prava (npr. Izvori prava) 2. zanemarivanje uloge zakonodavstva u razvoju prava, favorizirajući historijski element na štetu ostalih bitnih elementa. 3. odbojnom stavu prema kodifikacijama prava, čime je doprinjela dugogodišnjem zadrţavanju statusa guo u pojedinim sredinama, nedozvoljavajuci prodor modernog i reformiranog Njemačkog prava. D. Sociološki pozitivizam
11
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Dogmatske i normativne teorije koje su bile isključive kada je u pitanju odvojensot prava i društvenih kretanja, nisu dale odgovore na pitanja koji s to subjekti koji utiču na nastanak prava i akkvi odnosi vladaju meĎu njima te koji je smisao i koja je uloga prava u društvu. Ţeleći sačiniti sintezu postojeće sociološke misli Ţorţ Gurvič je proučavao zajednice ljudi i odnose pojedinca prema zajednici , praveći pri tome analize različitih zajednica: počev od porodice kao obične zajdnice i završavajući s drţavom kao najsloţenijom zajednicom. Gurvič pozitivno pravo shvatio kao dinamičnu kategoriju sastavljenu od mnosštva različitih prava kao što su pravo komune, pravo prividne organizacije, pravo crkve, pravo drţave slično. Znači,prema Gurviču drţavno pravo je samo kockicaj jednog velikog mozaika prava odreĎene društvene sredine. Drţavno pravo se razlikuje od drugih prava jer se bez izuzetka primjenjuje prema svim subjektima a i za njega kao garancija njegovog provoĎenja bez prisila. Po Gurviču postoji i društveno i drzavno prvao, te izrazava tendenciju da drzavno pravo bude nadreĎeno društvenom pravu, odnosno da se pojedini segmenti društvenog prava spoje u drţavno pravo. U domenu sociološkog poimanja društvenih odnosa i prava u odreĎenim zajednicama svoj doprinos dala je i marksisitička teorija, prvenstveno njeni najznačajniji protagonisti: Kral Marx i Fridrich Engels. Osnovna nit Marxovog učenja je materijalistički pristup riješavanju pitanja društvenog razvoja. Naime on je ocijenio bitnim faktorima za razvoj drzave i prava antagonizam klasa i klasnu borbu. Prema njegovoj teoriji, kao i teorijama njegovih sljedbenika prava predstavlja sredstvo vldajuće klase kojima ona štiti dobra i interese. Prema Maxu Weberu drţava i pravo se mogu razumjeti samo ako ih stavimo u historijski kontekst razvoja civilizacije. Proučavajući vlasništvo kroz raličite društvene ekonomske formacije Weber je zaključio da je ova kategorija bila u različitim intenzitetom štitila. Naglašavao je da su razvoj prava i drţave u zapadnim zemljama različiti u odnosu na razvoje prava i drţave u zemljama koje nisu u tom civilizacijskom krugu: 1. drzavno pravo i razna nedrzavna prava 2. formalna i sadrzajna prava On pravo ne proucava samo (izolovano) jer smatra, za razliku od Kelzena, da pravo nije samo sebi dovoljno, vec da se prozima raznim sociološkim, historijskim i drugim elementima i oklolnostima. Nedrzavno pravo nemaju prisilu kao garanciju efikasnost,ali ona mogu pomoću drugih mehnizama da postignui ţeljene rezltate. Weber je ukazivao na historijski razvoj prava te je podvlačio cinjenicu da je racionalno pravo nastalo razvojem prava, a prvu stepenicu u tom razvoju predstvljalo je racionalno pravo
12
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM POJAM PRAVA Istorijski uslovi nastanka
Pravo je normativni poredak koje se u tradicionalnom odredenju svog pojma pojavilo na relativno visokom stupnju razvitka proizvodnih snaga i svjesti covjecanstva,u onom razdoblju koje se uzima kao prelaz drustva iz varvarstva u civilizaciju.
Pravo i obicaj Prvobitne drustvene grupe,malobrojne po svom sastavu, a teritorijalno rasute po minijaturnim oblicima naseljenosti morale su da se odlikuju visokim stepenom socijalne homogenosti.Njihova socijalna obiljnalazi u pojmu „zajednice“ kao simbolu prisne unutrasnje povezanosti.Povezansost je materijalna i duhovna jer su clanovi zajednice upuceni na grupnu reprodukciju materijalnih uslova egzistencije.Postojanje pojedinca je nezamislivo van drustvene grupe kojoj pripada jer je i ekonomika kolektivna.Pojedinac neraspolaze individualnim sredstvima za proizvodnju.Ta ekonomika zatvorenog i primitivnog tipa te upucenos dr.zajenica samih na sebe uticali su na razvitak kolektivne svjesti.Njen osnov F.Tenies nalazi u „konsenzusu“-zajednicki i udruzeni osjecaji kao i vlastita volja zajednice.On predstavlja posebnu drustvenu snagu i simpatiju koja udruzuje ljude kao clanove zajednice, moze se prevesti i kao sloga.Nastaje potpuno spontano imanentna je svakoj zajednici i razlikuje se od vjestackog ugovora,Dirkem takav oblik zivota naziva mehanicka solidarnost koja reprodukuje pojedinca kao opstu sliku karakternog tipa i odmuzima mu bilo kakvu individualnost. -Prva vrsta normi su obicaji i to iz dva razloga:Svojim uzastopnim ponavljanjem one su prelazile u neku vrstu automatizma i nisu zahtjevale poseban intelektualni napor, a s druge strane reakcija na njihovo nevrsenje od strane pojedinca dolazila je spolja cesto u obliku grupne prinude bilo do clanova te ili neke druge grupe.Obicaj je pribavljao sebi na taj nacin legitimitet dugotrajnim ponavljanjem i stvaranjem prvo instiktne a zatim racionalne predstave o obaveznosti svog vrsenja. Sankcija je dakle imala vanjski karakter i bila je vrlo efikasna:reakcija citave grupe ili njenih pojedinih djelova, podsmjeh, prezir , bojkot , ignorisanje, izgo n iz grupe ili fizicka eliminacija. Razlika izmedu prava i obicaja je sadrzajna.Prvobitna zajednica nije mogla postojati bez razlike medu pojedincima.One su proizilazile iz genetickih, individualno-psiholoskih i dr cinilaca.Te razlike bile su regulisane obicajnim normamai bile su primane kao prinudne.Kasnije je ta nejednakost bila bitno drugacije prirode i njena regulacija zahtjevala je organizovanu spoljnju prinudu nije crpila iz konsenzusa nego vanjskog subjekta(drzave).Zato kazemoda izmedu prava i obicaja ne pstoji samo normativna razlika(po spoljnjom nacinu regulacije) nego i sadrzajna( po sustini procesa na koji se odnosi).Pojava drzave pracena je pojavom prava.
Pravo i moral
13
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Drugi normativni poredak je moralni.Moral se opisuje kao sistem predstava o dobru i zlu.Taj sistem pojavljuje se kao regulator individualnog i grupnog ponasanja koji svoj osnovni izvor ima u unutrasnjem ubjedjenju da je ono dobro te se pojavlju kao autonoman u odnosu na vanjske uticaje.Po pitanju izvora unutrasnjeg moralnog uvjerenja zajednicka cinjenica mnogih teoretcra jeste da postoji jedan visi uzrocnik morala, izvan i iznad ljudske svjesti koji joj diktira sadrzaje i uvodi je u sferu viseg normativnog poretka, nezavisnog od iskustva i istorije.Moral je sagledavan kao akt spoznaje ili kao sadrzaj koji je covjekovom bicu priroden od rodenja te ga po tome razlikuje od ostalog organskobioloskog svjeta. Odnos prava i morala moze se objasniti sa stanovista da je moral individualno psiholoska cinjenica i da je kao oblik svijesti nastao na odredenom stepenu razvitka drustva is amog covjeka.Moral je proizvod covjekove samosvjesti i sitovrmeneo akt iskustvene spoznaje u toku koga covjek sebe spoznaje kao drustevno bice.Predstave o dobru i zlu koji ceine nejgov sadrzaj upravo su proizvod tog iskustva. Postojanje covjeka moralnim subjektom znacilo je istovremeno i njegovu sposobnost da za svoje konkretne postupke bude odgovoran pred samim sobom.Zbog toga je osnovna moralna sankcija bitno unutrasnja.Ona je usmjerena prema covjekovoj samosvjesti i njenom aktiviranju u trenutku kadda se dode do saznanja da je izvrsen duhovni ili prakticni cin koji je u suprotnosti sa odredenom predstavom o dobru ili zlu ili sa sistemom tih predstava.U taj sistem ukljucene su i predstave covjeka o samom sebi kao bicu kome je svojstvena teznja da bude postovan i da u ocima drugih uziva potpuno dostojantvo. Moralna sankcija moze da bude ispoljna i tada se nerazlikuje od obicajne samo sto se odnosi na drugu vrstu sadrzaja.No, za prekrsaj moralne norme ipak nije tip icna spoljna sankcija nego ona unutrasnja koja izmice racionalnoj kontroli i dolazi sama po sebi. Odnos prava i morala posmatra se sa normativnog i faktickog aspekta.Sa normativnog je nedvojbena i proizilazi vec iz prirode pravne i moralne sankcije zatim iz nacina stvaranja i nacina primjene.Pravo je formalizovan normativni poredak sa razudenom strukturom i precizno odredenim odmosom visih i nizih djelova normativne hijerarhije.Moral moze posatati u vidu niza nepisanih pravila i sabran u obliku tzv.moralnog kodeksa.Najcesce nastaje spontano. Razliku je teze odrediti sa faktickog aspekta.Tu se govori o „moralnom minimumu“ jednog drustva koji bi kad se ne bi postovao, doveo u pitanje sam opstanak drustva, te mu drustvo posredstvom drzavnog sankcionisanja daje mnogo jacu garanciju od one etnicke.Postoji jedan fond pravnih i moralnih sadrzaja koji omogucuju jedinstvenu normativnu def prava i morala.Prof.Lukic kaze:pravni poredak u drustvu je jedan, dok onih moralnih u drustvu moze biti biti vise te je fakticko pitanje odnosa globalnih dr.grupa koji ce moral postati dominirajuci i pravnim normiranjem biti i ozvanicen.Preveliko pravno normiranje morala dovodi u pitanje njegovu autonomnost, zasnovanu na samosvjesti covjeka i pouzdan je dokaz da njegovim posredstvom drustvo ulazi u krizu jer eticka ponasanja mora da obezbjeduje prinudom.Moralna norma pretvorena u pravnu gubi autonomnost, ostaje heteronomna i samim tim upozorava da je samosvjest covjeka dosla u krizu.Tada postaje neophodna intervencija i drugih drustvenih cinilaca. Uravnotezen odnos prava i morala u jednom drustvu ukazuje na njegovu stabilnost i na cinjenicu da su autonomna ponasanja u sferi slobode i samosvjesti u prevazi nad heteronomnim ponasanjima u sferi prinude i represivne pravne svjesti.
Pravo i religija Pojam religije( lat.re- ligo:ponovo vezati) upucuje na oblik svijesti u cijem aktu covjek sebi stvara predstavu o jednom visem subjektu za koga je sudbinski vezan i cije promisli i naloge mora bezuslovno sprovoditi ako zelia da stekne njihovu nak lonost i u potrebnoj mjeri bude
14
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM spasen.Taj subjekt moze biti zamisljen na mnogosrtuke nacine.Drustvene grupe koje stvaraju pravo ili uticu nanjegovo stvaranje, svojojm svjescu vezane za predstavu o postojanju takvog subjekta i da svoje prakticne postupke ideoloski pravdaju povezivanjem na pomisli ili volju tog subjekta. Religijsku normu moguce je razlikovati od pravne po njenom spoljnjom oblicju.Ta se norma sadrzajno poziva na „najvisi subjekt“ a formalno je dana kao imperativna zapovjest koja se od moralne i obicajne zapovjesti razlikuje po intenzitetu poruke i uticaja na iracionalne covjekove nagone.Ovim iracionalizmom odredena je i priroda religijske sankcije.Religijska sankcija je bitno“transcedentna“( onostrana) i sracunata je prijetnjom omazde na onom drugom svjetu“izazvoe pozeljna ponasanja na ovome svjetu“ .Za razliku od ostalih sankcija koje su iskustvene ova religijska je nad- iskustvena iu nju se moze vjerovati ali se ona ne moze osjetilno verifikovati. Religijska norma postaje pravnom kad je pravni poredak ucini takvom stavljajuci iza nje mogucnost primjene drzavne prinude. Kod sadrzinskog razgranicavanja pravne i religijske norme, pravo nastaje kao nuznost regulacije drustvenih sukoba u duhu interesa vladajucih drustvenih grupa,te posto su ti interesi polarizovani njegovu prirodu je moguce lako razaznati,ali religija se vrlo cesto pojavljuje kao zajednicki sadrzaj svijesti sukobljenih dr.grupa s pretenzijom da nastupa kao njihov zajednicki ideoloski okvir te pravo i nehotice otkriva parcijalni a ne opste drustveni karakter religijskih poruka. Religijsku normu treba posmatrati kao pravnu onda kada akcijom zakonodavca bude intrigirana u pravni poredak.Sam pavni poredak postaje religijski kad religijske sadrzaje u cjelini usvoji kao svoje. Odnos religije i prava mnogo je znacajniji za stare nego za moderne pravne poretke.Religija je u starom i srednjem vjeku vrsila izuzetan uticaj na sadrzaj prava bilo zato sto su njeni sadrzaji imali epohalan karakter i dominirali nad svim ostalim , bilo zato sto je sa ma njena institucionalna organizacija omogucavala ideolosku suverenost.Iz tog razloga i njegov normativni duh prozet je religijskom mistikom.
Drustveni sukobi i pojava prava: U nastanku prava glavni činilac je bila pojava klasa i klasnog sukoba kao osnovnog oblika socijalnog konflikta u jednom drustvu. Toj pojavi bilo je vise uzroka(razvitak proizvodnih snaga, proizovdnje ne samo radi uoptrebne nego i radi prometne vrijednosti, pojava samog viska vrijednosti, drustvene podjela rada i sl.). Ekonomskim činjenicama treba dodati i one sociološke: razlaganje unutrašnje strukture nekad homogenih društvenih grupa na bogatije i siromašnije pripadanike itd.. Sa pravnog stanovista ovo je dovelo do situacije kada moral i obicaj nisu mogli biti sredstvo regulisanja sadrţaja društvenog ţivota. Pošto se čvrstina običaja nalazi u zavisnosti od stepena zatvorenosti jedne zajednice bilo je očigledno da je i njihova regulativna moc opadala u srazmjeri u kojoj su oblici drustvenosi postajali otvoreniji. Ali, postojao je jos jedan sustinsi razlog. Običaj pociva na konsensusu koji za svoj osnovni uslov ima homogenost interesa i mogućnost njihovog usaglasavanja. U novim okolnostima konsensus nije vise bio moguc, jer dominacija privatnog interesa potiskivala gruge društvene obzire i rušila sva običajna prava koja bi se uspostavila. Slican je bio slucaj i sa moralom. Proces socijalne diferncijacije i postepeno raĎanje ekonomskih i drustvenih nejednakosti razarali su jedinstvo nekadašnje kolektivne svijesti i njene sadrţaje, sada parcijalizovane i zavisne od materijalnog statusa pojedinca, prilagoĎavali novonastalim situacijama.
15
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Prelazaka u civilizaciju zatekao je drustvo u stanju socijalnog raslojavanja i postupne, ali sve dublje, klasne diferncijacije. Zbog tog raslojavanja na bogatiji i siromasniji sloj stanovnistva očigledno je da običaj i moral ove dvije grupacije vise nije mogao biti isti. Ali posti su i jedan i drugi zavisili od materijalnih uslova egzistencije, pojavila se nuznost za jednom novom integrativnom vezom koja ce ih iznova drzati na socijalnom okupu, no na bitno drugaciji nacin nego sto je to ranije bio slucaj. Ta veza bila je pravo.. Pošto se integritet drustva nije mogao dalje odrzavati obicajnom i moralnom prinudom,na scenu je umjesto opste volje i konsensusa, mora la da stupi parcijalna volja i organizovana prinuda za njeno realizovanje. Politički izraz postala je drzava sa aparatom za fizicko nasilje jer je princip solidarnosti iz prvobitne zajednice vec odavno potisnut principom otvorenog ili prikirvenog konflikta klasnog drustva., a pravni izraz je normativni poredak zasticen mogucnoscu primjene tog nasilja. Taj smo poredak nazvali drzavno pravnim poretkom, ili izrazima „pravni poredak“ . Definicija prava: pravo je pore dak drustvenih normi, zasticen mogucnoscu primje ne drzavnog nasilja, kome je cilj da volju vladajuce klase izrazi kroz zakonsku formu i da zastiti njihove osnovne ekonomske, političke i ideoloske interese, te da u njihovu korist rijesi konflikt koji bi bez svoje organizovane prinudne regulacije doveo u pitanje opstanak samog drustva. Kada je riječ o odnosima drzave i prava treba paznju obratiti paţnju na to da izmedju ovih drustvenih pojava ppostoji sadrţinsko jedinstvo koje se u svojoj biti iskazuje kao njihova strukturalna i funkcionalna povezanosti. . Pravo je primarni normativni poredak u kome se kristaliziraju vladajuće ideje o nacinu ponasanja svih clanova drustvene zajednice. Utoliko se moze reci da je drzava „materijalni vid egzistencije prava“ a pravo“idealni vid egzistencije drzave. Postojanje i jednog i drugog odrazava specificnu egzistenciju klasnih drustvenih struktura i istovremeno utice na njihovo mjenjanje ili stagniranje. Drzava i pravo takoĎe imaju i relativnu samostalnu egzistenciju koja potiče iz tendencije, svojstvene svakoj drustvenoj tvorevini, da se otuĎuje od svojih pretpostavki i utemeljuje kao za sebe postojeca. Drzava nije, kao sto tvrde neki teoreticari „fabrika prava“ niti je pravo epifenomen drzave, vec se oni mogu adekvtano pojmiti samo kao dvije strane istog drustvenog procesa. Uticaj drzave na pravo ogleda se u pozitivizaciji prava kao“ukupnost dejstva drzave na pravo, usmejrenog na to da se pravo ucini maksimalno efikasnim regulatorom drustvenih procesa“. Pri tom intervencija drzave nije toliko usmjerena na regulisanje odnosa unutar vlastite organizacije koliko prema „vani“ na regulisanje niza izvandrzavnih, drustvenih proces.Putem pravnog poretka drzavna vlast se ustvari, difuzionira(rasprsuje) u pore svih vaznijih drustvenih odnosa i njima odrzava budnim duh drzave i njenih organa. Dakle drzava cini pravni poredak pozitivnimm i vazecim, a pravo sa svoje strane drzavni poredak cini leganim i svaki akt drzavnih organa obvezuje principom formalne zakonitosti. Pravo je takoĎe forma ogranicavanja vlasti i istitucionaliziovanja, fikisiranja i postavljanja okvira ispoljavanja drzavne vlasti kao sile i nadmocnosti prema drugim sferama te je očigledno da sadrţina drzave i prava, drzavne vlasti i pravne norme nisu u s uprotnosti i da postoje zbog iste istorijske nuznosti. Viskovićeva deefinicija prava; „Mi ce mo pod pravom podrazumjevati jedno povjesno jedinstvo različitosti ili društveno-povjesni proces sastavljen od: stanovito drustvenih odnosa kojim je potrebno prisililno discipliniranje, drustvenih vrijednosti i ciljeva kojima se takvi odnosi ocje njuju i projektraju, i drustevnih normi koje, polazeci od vladajucih vrijenosti i ciljeva, takve odnose prisililno ureduju.“ U njegovoj definiciji prava se ukljucuju tri elementa: socijalnokonfliktni(repersivnu regulaciju drustvenih sukoba, cije osnovno ishodiste on sagledava u klasnoj borbi), ideoloski (vrijednosni i teoloski-ciljni sistem kojima se socijalna funkcija prava pravda odreĎenom
16
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM ideoloskom formulom) i normativni(pretvaranje društvenih normi u pravne i stvaranje specificne strukure prava kao nadgradnje onih socijalnih odnosa koji zahtijevaju da budu pravno normirani.
STRUKTURA PRAVA: PRETHODNI POJAM STRUKTURE PRAVA Pravo je jedna vrsta „totaliteta“ kad ga posmatramo sa stanovista njegove specificnosti.. Pravo ima sastavne dijelove koji u svojoj ukupnosti cine strukturu drustva. Uzajamna povezanost tih dijelova koja nam daje mogucnost da pravo sagledamo kao totalitet(cijelinu) i da proucavamo nacin i llogiku njegova funkcionisanja, cini staticni dio strukture. Njen dinamicni dio dat je u meĎudjelovalnju (interakciji) ovih dijelova koji uticu na razvitaj, mjenjaje i usavrsavanje prava, na javljanje novih i isčezavanje prrevaziĎenih strukturalnih elemenata, te na aktivan odnos sa druim drustvenim totaliteitima. Struktura pravaa je relativnno trajna istorijska tvorevina čija se sadrzina stalno mjenja u skladu sa odreĎenim društvenim procesima, ali njena pojavna strana uglavnom ostaje ista. Ta nam činjenica otvara mogucnost da sadrzinu prava mozemo posmatrati sa velikim stepenom apstrahovanja i tako dolaziti do opstih pravnih ojmova i spoznaja. Mogucnosu apstrahovanja dolazimo do najvisih pojmova sa logickom strukturom i onda ih u povratnom odnosu sa tim iskustvom moguce primjenjivati na sve situacije u kojima se pojavljuju isti ili slicni elementi jednog pravnog odnosa. Takvi su pojmovi pravni poredak, pravna norma, pravni akt, subjekt prava, pravni odonsoi sl. Svaki od njih je najprije bio pojmovni odraz odreĎenih oblika pravnog iskustva( na primjer, pojam pravne norme stvoren je uopštavanjem situacije u kojima je jedno ponasanje smatrano poţeljnim od strane drţave, pa je ona u njemu stvarala odgovarajuce zapovjesti). Kada su pravni pojmovi bili logički oblikovani u vidu definicija, dalji korak bila je ispitivanje njihove strukture (na primjer, sastav pravne norme koji obuhvata dispoziciju i sankciju). Najzad, zavrsetak procesa sastojao se u primjeni pravnih pojmova na situacije koje ce tek nastupiti (na primjer,pravno normiranje odnosa koji tek ulaze u sferu drzanog interesa ) Strukturu prava izućavamo kao strukturu pravnog poretka jer je pravni poredak praktično otjelotvorenje pojma prava, njegova empirijska, iskustvena egzistencija, i jer su sve pravne kategorije izvedene iz uopstavanja istorijskog iskustva niza pravnih poredaka. Vec ova spozanja vezanosti pojmovnih i iskustvenih elemenata u bicu pravnog poretka nalaţe nam da njegovom analitičkom ispitivanju,pristupamo sa dva osnovna aspekta: formalnog(sa koga cemo istrazivati njegov normativni sastav) i faktičkog( sa koga ce nas zanimati odnosi normirani pravom, njihovi učesnici-subjekti prava, i stepeni u ome se prav realizujuefikasnost prav) Stoga se veće sada moze reci da ce predmet strukturalne analize biti dva njegova osnovna dijela: 1.normativni (pravne norme i pravne akte kao izvora prava u formalnom smislu smislu, pravnu svijest kao uslov njihove spozanje te vrijednosnu – aksiološku dimenziju prava). 2.,Fakticki(pravne odnose kao izvore prava u materijalnom smislu, te subjeke prava kao ucesnike tih odnosa, i efikasnosti prava kao i uslov njegovog vazenja) Postoji jos jedan element pravnog poretka kojeg nazivamo zakonitošću. On vezuje prva dva u jednom secificnom-pravnom znacenju, jer zahtjeva da sporovdjenje prava b ude u skladu s čisto pravnim kriterijem izvoĎenja niţih elemenata pravnog poretka iz onih visih, i taj zahtjev štiti rgoroznim pravnim sankcijama. Ova tri elemnta odreĎuju pravni poredak kako totalitet jedne speecifične i relativne nezavisne strukture drustvenih odnosa i normativne svijesti o nacinu i postupcima njihovog regulisanja.
17
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM 3.2. Normativni dio pravnog poretka Pravna norma je ono pravilo o ljudskom ponasanju koje je zasticen mogućnošću primje ne državne prinude. Pravna norma i prirodni zakon Problem ovog razlikovanja bio ja načelno nagovješten kod osvrta na Kelzeneovu „čistu“ teoriju prava. Tamo je pomenuto da je Kelzen oštro odvojio sferu „bitka“ i sferu „trebanja“ i da je i pravnu normu posmatrao samo u ovoj drugoj sferi. Po Kelzenovom ubjeĎenju, sferom „bitka“ vladaju uzročni (posljedica „B“ nuzno nastupa ako je dat uzrok „A“) i pravo se u njenom horizontu ne moţe posmatrati iz jedinstvenog razloga što je ona sfera slobode u kojoj vlada princip „trebanja“. Ovaj princip izrazava se formulom: „ako je dat uslov A, posljedica B treba da nastupi“. IzmeĎu izdvajanja zapovjesti i nastupanja ponašanja koje je njome normirano postoji vremenski i prostorni razmak u toki koga covjek kao subjekt ponasanja ima mogucnost da izabere da li će normu usvojiti ili postupiti po njoj, ili pak odbiti zahtjevano ponasanje i izloziti se riziku sankcije . Čovjek je u svakom momentu suočen sa nizom alternativa, i izmeĎu njih odabire onu koja najvise odgovara njegovom interesu. Izbor realno prisutnih alternativa inde ntičan je sa samom njegovom slobodom(po čemu je čovjek, izmeĎu ostalog definisan i kao „biće mogučnosti“) te se iskazuje i u odnosu prema pravnoj normi, covjek moţe a ne mora, da prihvati ponasanja koje se od njega zahtjeva, sto znaci da je norma u stanju da mu kaze da samo „treba“ da se ponasa jer njegovo ponasanje ne moze automatski proizvesti. „Trebanje“ se jezicki iskazuje i kao „duznost“ („ljudi su duzni da postuju poredak“, ), iz čega neki teoretičari zakljucuju da pravna norma u sustini ipak ostaje moralna norma, a da joj je mogucnost primjene drzavnog nasilja pridodata zbog pojacane efikasnosti. Čovjek u odredjenoj situaciji ima mogucnost oprejeljenja „za“ i „protiv“ odredjene norme, i to u toliko je doista slobodan.. Ali njegovo opredjeljenje (bez obzira na to da li islo u korist ili protiv norme) uslovljeno je nizom ekonomskih, političkih, psiholoških, kulturnih i etičkih i drugih činilaca, te se u tom smislu krece u svijetu uzročnosti i daleko je od apsolutne slobode. Autonomija i heteronomija volje Autonomija volje postojaće onda kada se subjekt po zapovjesti ponasa zato sto je uvjeren da je ona dobra i da je u saglasnosti sa njegovim etickim, kuturnim, obicajnim, političkim i drugim nacelima.. U takvom slucaju subjekt bi usvajao i da nema spoljen sankcije, te se ona, interiorizovana u njegovoj svijesti kao dobrovoljna, iskazuje, zapravo, kao moralna norma. Autonomija volej u odnosu na pravni poredak najčešće je prisutna kod pripadnika vladajuce klase jer pravo sankcionise njihov moral i njihove interese. Heteronomija volje postoji kod pravnog subjekta u slucaju kad ponasanje, koje od njega zahtjeva pravne norme, vrsi ne iz unutrasnjeg uvjerenja da je ono dobro nego iz straha od sankcije koja moze da bude primjenjenja. I ovakav nacin usvajanja čini pravnu normu efikasnom, ali ne i moralnom:da nema prijetnje sankcijom, subjetk bi postupao drugacije i sprovodio neku drugu normu koja odgovara njegovim ubjeĎenjima. Heteronomija volje se susrece kod pripadnika potcinjenih i eksplotisanih drustvenih slojeva. Pravna norma i pojam „normalnog“ Konstatacija da pravni poredak usvaja pojam „ nomalnog“ kao okvir svojih sadrţaja nema namjeru da daje vrijednost suda da li je odreĎeni poredak i sam „normalan“ s obzirom na sustinu usvojenih sadrzaja. Njen je cilj da jos jednom upozori na tjelesnu vezanost izmeĎu
18
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM sociološke i normativne strane pravnog poretka, i na nuznost da se njegova priroda razumjeva samo iz njihove ukupnosti. Pravna norma moze nastati na dva načina: socijalna i čisto pravni nastanak norme. Norma postoji kao socijalna (obicajna,moralna, religijska, kuturna i sl.) te je drzava preuzima u gotovom ili za svoje potrebe“preraĎenom“ stanjui, stavljanju iza nje mogućnost primjene svoje prinude, pretvara je u pravnu. Tada se ona od svog prethodnog oblika razlikuje samo po sankciji, ali ne i po sadrzaju. (npr. „ne ubiti“ „ne ukrasti“ „ne slagati“ „casno zivjeti, nikom ne smetati, svakom svoje dodjeliti“ i sl.) Drugi nacin nastanka pravnih normi je specificno pravni normi je specificno pravni. U odreĎenim situcijama drzava sama stvara norme kojih do tada nije bilo i ukljucuje ih u pravni poredak. (Npr. revolucionarna burzoazija ja nastojala da norme prirodnog prava pretvori u pozitivnopravne norme, ili proleterijat sa sadrzajima svoje klasne svijesti. Ali moguc je i nastup konzervativnih snaga koje za sadrzaj pravnog poretka uzimaju stare i prevazidjene norme duhom tradiconalizma,romanitzma i nacionalizam. Normativna snaga drzave, dakle nije samostalna niti se da izvesti iz hipostaziranog pojma „drzavne volje“. Njen aparat uvijek se pojavljuje u sprezi sa odreĎenim drustvenim grupama koje teţe da ovladaju njegovim mehanizmom ili da ga sacuvaju pred grupama u nastipanju. Drzava moze da pravne norme stvara i na posredan način ovlašćujući neku posebnu organizaciju da je donosi u njeno ime, ili da to čini samostalno. Iz tog se razloga neki autori su stvorili pojam „pravne vlasti“ kao siri od pojma „drzavne vlasti“. Pravna vlast bila bi izvor svih pravnih normiiza kojih stoji pravna sankcija, a drzavna vlasta samo onih iza kojih drzavno nasilje. Pozitivite pravne norme Pozitivitet pravne norme znaci da je ona „vazeca“ u konkretnom pravnom poretku i da za neizvrsavanje njene zapovjesti poredak moze angazovati aparat prinude. Uslov njenog vazenja jeste efikasnost samog pravnog poretka. Normu postaje po zitivna pod odreĎenim uslovima. Nju mora donjeti nadleţni organ, po tacno utvrdjenom postupk. Od trenutka donosenja pa do trenutka staupanja na snagu pravna norma prolazi kroz faz „vacatio legis“. U tom vremenskom roku subjekti na koje se odnosi duzni su da se upoznaju s njenim sadrzajem. Pravna norma mora takodje biti u skladu sa sadrzajem vise norme, da bi se obezbjedio sadrzajni integritet pravnog poretka i njegove hijerarhije.
Vrste pravnih normi Po jednoj tradicionalnoj podjeli sve se pravne norme mogu razvrstati po dva kriterija 1. po broju subjekta na koji se odnose i situaciji na kojoj se primjenjuje i 2. po nivou uslovnosti na koji se primjenjuje. Pravne norme mozemo podjeliti i... 1. U zavisnosti od stvaraoca pravne norme a) norme koje donosi drzava
19
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM b) pravne norme koje donosi druga pravna lica c) pravne norme koje donose graĎani 2. U odnosu na način nastanka norme a)običajne b)postavljene 3. Sobzirom na oblik pojavljivanja a)pisane b)nepisane 4. S obzirom na broj subjekata na koji se odnosi i situacija na kojoj se primjenjuju: a)opce b)posebne c)pojedinacne 5. S obzirom na sadrzaj pravne norme a)apstraktne b)konkretne 6. S obzriom na odreĎenost dispozicije pravne norme a)kategoricke pravne morme b)norme koje su nedovoljno odreĎene dispozicijom 7. S obzirom na pravnu snagu a)vise pravne norme b)nize pravne norme 8. S obzirom na nivo uslovljenosti a)uslovni b)bezuslovni 9. S obzirom da se njima utvrĎuju prava ili obaveze ili subjekti p ravnih normi, odosno da se njima stvaraju pravne norme ili se sprovode vece donsesene norme razlikujemo: a)ustavno pravne b)krivicne c)nasljedne d)graĎanske e)porodične f)upravne g)radne h)radne i)meĎunarodne *Opšte pravne norme odnose se na neodreĎen broj slučajeva u kojima se subjekti prava mogu pronaci kada treba da se ponasaju na nacin predviĎen u normi.. Oni takoĎe ne predviĎaju odreĎen broj lica koja se u takvim situacijama mogu naci. Zbog toga je opsta pravna norma na dvostruk nacin neodredjena: ona ne precizira ni nacin izvrsenja normiranog ponasanja niti ad nominem( po imena) navodi lica koja obavezuje. *Pojedinacne norme su najcesce, jer se njima rijesavaju konkretni slucajevi. One su odreĎene i po nacinu ponasanja koje treba izvrisit, i po subjektu na koga se neposredno odnose(na primjer graĎanin N.N je duzan platiti tacno utvrĎenu sumu na ime poreza iz ukupnog godišnje prihoda). Upravo ubog toga se postavlja pitanje da li su pojedinacne norme uopste noreme ili su to samo propisi kojima se provodi opsta ili posebna norma. *Uslovnim pravnim normam nazivamo one čije realizacije nastupiti samo onda kada se uslov ispuni za koji je vezan njihova egzistenicja (npr. ustavna norma da su svi gradjani duzni braniti zemlju ako bude napadnuta od unutrasnjeg ili spoljnjeg neprijatelja)
20
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM *Bezuslovna pravna norma postoji ona kad je usllov vec nastupio, pa normu treba prakticno realizovati. One se odnose na konkretne slucajeve (npr. cim je rodjeno dijete mora da bude registrovano u maitcnu kjnigu. Situacija u kojoj nastaje bezuslovna norma neponovljiva je, i zato je ova norma, za raazliku od opste okrenuta proslosti jer regulise jedno stanje koje se vec desilo. Opste norme i uslovne norme imaju sirok sadrzajni prostor koji pokrivaju svojim normativnim zahvatom, te se mogu provoditi pomoću vise pravnih akata odjednom (na primjer, norm „ne ubij“ „ne ukradi“) Ako pravni akt prethodi pravnoj normi (slucaj kada je drzava ili ovlašćena organizacija stvaraju pravni akt koji do tad nisu postojali) tada jedan pravni akt moze sadrzavati vise pravnih normi (na primjer, pravno normiranje drustvene svojine u socijalizam pute odgovarajucih zakonskih odredbi). Sastav (struktura) pravne norme Pravna norma ima četverodjelnu struturu:hipoteza,dispozicija, prekrsaj kao hipoteza sankcije i sankcija. Hipoteza pravne norme: Hipoteza (pretpostavka) pravne norme opisuje činjenice koje izrazavaju potrebu za regulacijom jednog drustvenog odnosa ili dogaĎaja kao pravnog odnosa i kao pravnog dogaĎaja. Te činjenice mogu biti prisutne ili ce tek nastupiti. One takoĎe mogu biti više ili manje odreĎene, ali nesporno da moraju relano postojati ili da postoji veliki stepen vjerovatnoce da ce nastupiti . Hipoteza se navodi vec u prvom djelu teksta norme , jer je ona pretpostavka utemeljenja same norme. U normi „svi graĎani koji imaju imaju imovinu ili ostvare ukupan godišnji prihod u odreĎenom iznosu, duzni su plaćati porez“ , hipoteza je data u pretpostavci da postoji jedan drustveni sloj koji se od ostalih razlikuje većim imovinsk im ili dohodovnim cenzusom, te, prema tome, ima i pojačane obaveze prema drzavi. Hipoteza ne mora uvijk biti jezički prisutna nego se moţe izvesti iz cjeloukupnog smisla norme. Na primjer, norma da „drzavni organi donose sami poslovniku o svom radu“, nema jasno izrazenu hipotezu koja bi u razvijenom obliku morala da govori o načinu na koji je konstituisan taj organ i svrhu njegovog konstituisanja, da bi bilo jasnije zasto je poslovnik o radu uopste potreban. MeĎutim pretpostavlja se to da je vec opisano u nekom širem aktu. Hipoteza opisuje ili nagovjestava skup drustvenih okolnosti za koje je pravni poredak zainteresovan da ih normira i usmjerava u pravcu nekog tacno utvrĎenog cilja. Okolnosti mogu biti konfliktne prirode, ali ne i konsenzualne (kada pravni poredak prisatje na neki vec postignuti sporazum volja, pa ga u hipotezi samo registruje). Hipoteza pravne norme moţe biti odreĎena potpuno ili djelimično. Potpuno je definisana u normama koje štite neki javni interes (drzavni ili drustveni), a djelimič no-o pravnim granama gdje poredak subjektima ostavlja autonomiju volje (na primjer, u graĎanskom pravu). Potpuno neodreĎene hipoteze ne moţe biti, jer bi se tada zapovjest, sadrţana u dispoziciji, kretala u nekoj vrsti praznog drustvenog prostora Dispozicija pravne norme: Riječ teminoloski se izvodi iz latinske imenice „dispositio“, što bi doslovice značilo „raspoloţenje“. Na ovo latinsko porijeklo podsjecamo stoga što ono najplastičnije upozorava na vezanost dispozicije na pojam „trebanja“. Jer sadrţaj dispozicije sacinjava zapovjest koju stvaralac norme (adresant) upucuje subjektu norme (adresant) u pogledu nekog ponasanja. To ponasanje moze biti pozeljno samo sa adresanta(na primjer u graĎanskom pravu koje štiti osnovne drustvene i drazavne vrijednosti) ili samo sa stanovista adresata (na primjer, u graĎanskom pravu koje štiti privatni interes pa je drzava u toj sferi u principu ravnodusna, ukoliko i sama nije u nju umjesana, ali takoĎe kao ravnopravna stranka). Veoma se česte
21
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM strane obostranog interesa(kada graĎani u drzavi osjećaju garant pravne bezbjednost pa njene norme usvajaju kao svoje). No, u sva tri slucaja dispozicija sadrzi zapovjest koja kaze da subjekt prava „treba“ da se ponasaju po njenim zamislima. Ova kopula „treba da“ znaci da pravni poredak stavlja pravnu zapovjest „na raspolaganje“ da li će se po njoj ponasati ili nece, u onom smislu u kome smo opisivali sam pojam „trebanja“ . Dispozicija hoce da bude zapovedna(imperativna) u onom pravcu u kome izrazava neki dominirajuci interes i njegovu poziciju da moţe nametati volju nosilaca tog interesa. No, ona istovremeno izrazava relativnu, ali ne i apsolutna, moc stvaraoca dispozicije,jer, on, s obzirom na slobodu izbora ponasanja koju ima adresat norme, moze kazati samo da adresat „treba “ da se pokori zapovjesti ali nema nikakvih garancija da on to „mora“ da učini. Zbog toga u biću dispozicije susrecemo jedno specificno prozimanje nuznosti i slobode, gdje se nuznost pojavljuje kao rezultat odreĎenih drustvenih okolnosti i uzima oblik potrebe za normiranjem, dok se sloboda iskazuje kao jedna manifestacija ljudske sustine izrazene u definiciji covjeka kao „bica mogucnosti“ i „bica prakse“. Ni jedna ni druga strana nije u svom odnosu apsolutna , kakvom su je htjeli prikazati bili normativnosti bilo sociologisti. Smisao je njihovog prozimanja data u nemogucnosti da se pravna norma posredstvom dispozicije pretvori u prirodni zakon koji djeluje po principu mehanicističnosti i automatskog nastupanja posljedica.. Dispozicija se moze definisati kao uslovno relativnu zapovjest čije sprovoĎenje zavisi od mnoštva pravnih i vanpravnih činilaca. Relativnost zapovjesti odreĎuje i prirodu dispozicije , i to an dvojak način: o njenom odnosu prema subjektu pravne norme i rasponu slobode koji mu je zapovjescu ostavljen. Sa sadrzajnog gledista, pojam „trebanja“ moze da normira vise pravnih duznosti. Kad dispozicija nesto naredjuje,, ima se u vidu njen imeprativan (kogentan) karakte i kada je intenzitet najveci, buduci da upucuje na zahtjev za ostvarivanjem sadrzaja koji su od zivotnog interasa za vladajuce volju. Ona je tada „nareĎujuća“, sto znaci da ce se drzavni aparat angazovati u najvecoj mogucoj mjeri da adresanta norme primora na poţeljno ponasanje. Istovjetan slucaj, ali sa suprotnim predzancima , postoji i kada dispozicija nesto zabranjuje. Ona tada ima u vidu odreĎene sadrţaje koji bi svojim osiguravanjem ugorzavali vladajuce interese , te ce napor drzavnog aparata pinude tada biti usmjeren na obratnu stranu-on ce ciniti sve što je u njegovoj moći da spiječi vršenje takvih po našanja i da njihove aktere rigorozno kazni. Takva je dispozicija „zabranjujucu“. NareĎujuće dispozicije najčešće su u javnom pravu. Zbaranjujuće dispozicije su najtipičnije za krivicno pravo i onaj dio graĎanskog prava u kome drzava vrsi jedan dio svojih prava. .Sadrzaj dispozicije, meĎutim moţe se kretat i u sferi jače izraţene slobode ucesnika u pravnom odnosu..Sadrzaj ovlašćenja moţe biti širi ili uţi, zavisno od prirode pravne grane. Najuzi će biti u području javno prava gdje ovlaštenje drţavnih or gana moraju biti striktno odrĎena i podloţna brzoj i efikasnoj kontroli, a najsiri u privatnom pravu gdje se duznosti pravnog poretka u principu sastojisamo u tome da sporovdjenje sadrzaja privatnog prava situira u okviru zakonitosti (formalne i materijalne). Takve dispozicije se nazivaju „ovlaščujućim“. U odreĎivnanju prirode ovih triju vrsta disopozicija treba imati na umu iskustveno pravno pravilo da su duznosti (obaveze) i ovlastenja uzajamno dijalekticki povezani da moţe biti riječ samo u razlicitom intenzitetu prisutnosti i jedne i druge u sadrzaju konkrente dispozijcie, a nikako u iskljucenju jedne ili druge. Kod nareĎujućih ili zaranjujućuh dispozicija naglaseniji je element duznosti, a li to ne znaci da adresati, na koje je upucena, nemaju nikakvih ovlaščenja u odnosu na pravni poredak. Odnos sadrzaja dispozicije prema ponašanju subjekta čini spoljni kreterij po kome se one mogu podjeliti na kategoričke, alternativne, dispozitivne, diskrecione i na pravne standarde (dispozicije sa neodreĎenim pojmovima). Ovaj kriterij nazvali smo spoljnim stoga što sadrzaj dispozicije, kada se iz normativne sfere provede u svijest pravnog subjekta, jos uvijek ostaje
22
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM unutrasnji sastojak te svijesti. Odnos subjekta prema normi objektivira spoljni nacin, kroz odreĎenu vrstu ponasanja, čijim će se posredstvom saznati da li je subjekt pristao na zapovijest ili nij. Druga strana tog spoljnog odnosa data je u modelima ponsanja koje dispozicija stavlja subjektu „na raspolaganje“. Modeli mogu iti razliciti, te ćemo ih izloţit i prema vrstama dispozicije kako smo ih podjelil prema navedenom kriteriju: Kategorička dispozicija: Kategoricka dispozicija ostavlja namanje mjesta autonomiji subjekta . One sadrze samo zapovjesti, ali opet u relativnom smislu, jer same po sebi podrazumje vaju odreĎena ovlaštenja. Na primjer, kategoricka dispozicija je „punoljetan je graĎanin duza da imaličnu ispravu“.Ona ne ostalja nikakav izbor subjektima prava, ali je očigledno da su na osnovu nje graĎani ovlašćeni da imaju lične isprave, što je veoma značajno za njihov identitet kao fizičkih lica. Kod kategoričkih dispozicija često ne postoji izričita sankcija, jer se podrazumjeva iz cijeline pravnog poretk. Alternativne i dispozitivne dispozicije, te dispozicije s diskrecionom vlašću zajedničkim imenom zovu se „disjunktivne“ (od lat. Glagola „disjungere“ ispregnuti, u širem smisluodvezati,osloboditi). One predviĎaju više slobode u ponašanju i za adresanta i za adresata pravvne norme. Samim timi njihov sadrzaj je relativno odreĎen, pa ne podlijeţe jednos tavnom tumačenju. Alte rnativne dispozicije: Alternativne dispozicije adresatu ostavljaju mogucnost da ponasanje, koje se od njega zahtjeva, izvrsi na dva ili vise nacina. Njegov je izbor,meĎutim, ograničen u tom smislu sto dispozicija predviĎa te nacine u vidu alternativa, i adresatu ne ostavlja mogucnost da doda „svoju“ alternativu. Posljedica ograničenog izora su dvostruke. Adresat je slobodan da bira,ali samo jedano unaprijed opisano ponasanje izmeĎu dvije ili vise njih, ukoliko zeli da ne doĎe pod udar sankcij; s druge strane, čim izabere alternativu, ona se odmah pretvara u kategoričku zapovjest, čime prestaje i sam alternativni karakter dispozicije. Adresat, dakle izvrsava jedno „trebanje“ i ostaje unutar dispozicije, bez obzira na to da li se priklanja autonomijom ili heteronomijom volje.. Dispozicija sa diskrecionom vlašću: Dispozicije sa diskrecionom vlascu takoĎe spadaju u alternativne, ali sa znacajnom izmjenom u poloţaju adresata i adresanta norme. Kod njih adresant, kao i kod alternativne dipsozicije, ima mogucnost da odreĎuje ponašanje adresata, ali na taj način da konačni izbor alternative pripada njemu, a ne adresatu. Tu mogucnost on izvodi iz svoje pozicije u odnosu na adresanta, jer raspolaze diskrecionom vlašću. Adresant je naime, dravni or gan koji zauzima odreĎeno mjesto u hijerarhiji, te mu iz tog mjesta proizilaze i prerogative vlasti. U odreĎenim, zakonom tacno utvrĎenim slučajevima, ta vlast postaje „diskreciona“ : drzavni organ biva ovlašćen da izmeĎu alternativa izabere u konkretnoj situaciji onu koja će najvise odgovarati inetresima javne sluzbe. Izabrana alternativa postaje obavezna za adresata. Izbor stoga pripada adresantu, ali ne i adresatu. Diskreciona vlast zasniva se na pravu procjene cijeloshodnosti odreĎenog rijesenja koji viši drzavni organ priznaje niţem. Na osnovu njeg, drzavni organi tu vlast koriste u interesu javne sluţbe, s precutnom pretpostavkom da ce izabrana alternativa vise od ostalih odgovarati tim interesima, da će ih štiti i unapreĎivati. Od nje se jedino traţi da bude formalno utemeljenja u zakonu (da je njen izbor izvršio nadleţni organ po utvrĎenom postupku, i da se sadrzajno podudara sa interesom čija je zastita povjerena tom organu). Kad su ispunjeni ti uslovi, nosilac diskrecione vlasti ima uza ili šira ovlaštenja u procjeni tog interesa, što dijelom zavisi i od prirode političkog reţima (u demokratskim porecima manji je broj organa koji dobivaju ovu vlast, i njen kvantitativni i kvalitativni obim). Jer ona sadrzi mmogucnost zloupotrebe koja je gotovo uvjek prisutna , naročito kada su u pitanju osnovna drustvena i individualna dobra. Opasnost se povecava u mjeri u kojoj graĎani (posebno u autoritarnim rezimima)
23
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM nemaju efikasnu mogucnost odbrane pred redovnim sudovima, i u kojoj izvrsni organi postizu veci stepen fakticke prevlasti u drustvu. Lisen alternative u ponasanju, graĎanin postaje zrtva njihove samovolje, te se zbog toga nastoji da se u demokratskim drzavama broji dispozicija s diskrecionim ovlašćenjem svede na razumnu mjeru i da je ustanovljavaju samo tamo gdje je to doista neophodno. U teoriji prava se pod diskrecionom vlašću podrazumjeva ne samo ovlašćenje drzavnih organa na procjenu cjeloshodnosti izabrane alternative u odnosu na cijelinu javnog interesa, nego i pravo adresata da kod alternativnih dispozicija bira izmedju dvije ili vise alternativa. Mi cemo se u ovom drugom slucaju ipak sluziti pojmom „diskreciono pravo“ jer adresat ne raspolaze nikakvom efektivnom vlascu, dok cemo termin „diskreciona vlast“ rezervisati za ovlascenja drzavnih organa, jer je ona tamo i efektivno prisutna. Alternativnim dispozicijama zvacemo one kod kojih stvaralac norme ima ovlastenja da postavlja vise alternativa, ali kod kojih i adresat norme ima takoĎe mogucnost da bira jednu od alternativa. Ovlasčenja adresata nazivacemo diskrecionim pravom. Nasuprot to me pod dispozicijom sa diskrecionom vlascu podrazumjevat cemo one kod kojih samo stvaralac norme (drzavni organ) ima ovlašćenje na izbor alternativa, dok adresat norme moţe da se ponasa jedino po onoj od njih koje mu nametne adresant. Adresant dakle nema mogucnost izbora alterantive. Dispozitivne dispozicije: U mjeri u kojoj pravni poredak smatra da njegov interes nece biti ugrozen ako regulacija pojedinih vrsta odnosa prepustit samim njihovim ucesnicima, on otvara mogucnost da jedna postojeca, zakonom ili drugim pravnim aktom utvrĎena dispozicija, bude zamjenjena drugom dispozicijom koju ce stvoriti zaintersovani subjekti prava licno. Stoga se dispozitivne dispozicije nazivaju još i „zamjenjivim“. Postoje nekoliko uslova pod kojim se ova zamjenjivost moze ostvariti. Valja prije svega istaci da pravni poredak nije potpuno ravnodusan prema odnosu čije normiranje prepuštamo adresatima norme. Taj odnos mora biti „normativno pokriven“ ali zakonodavac procjenjuje da će se veći ucinak, bez ugrozavanja njegovog vlastitog interesa, postici ako se pokrice izrazi u slobodno izrazenoj volji stranaka. Najcesce je rijec o sferi privatng prava u kojoj se interes zakonodavca pretezno ogledau neophodnosti da nacin regulacije privatnih interesa ne bude u suprotnosti sa vlada jucim klasnim interesima. Ovaj princip narocito je vazan za drustva koja ogrraničvaju privatnu svojinu i sferu privatnog prava podvode pod jaci rezim javne regulacije. Ako je granica autonomije privatnih subjekata presla mjeru koju poredak smatra pozeljnom, usljedice njegova intervencija. On ce u cjelini ili djelimično ukinuti dispozitvnu dispoziciju i preobraziti je u neku od vec pomenutih. Dalji znacajna uslov jeste obaveza adresata dispozitivne dispozicije da postojecu normu zamjene onom svojom. Oni ne mogu stvoriti stanje u kome ne bi primjenjivali dispozicije objektivngog prava ni stvarali svoju vlastitu dispoziciju. Tada bi u pogledu pravne regulacije nastupila tzv. Nulta(neutralna) tacka koja bi pravni poredak izbacila iz funkcije i odnos u pitanju stvorila nenormiranom, a to je upravo ono sto pravni poredak ne zeli. Stoga u tekstu vecine dispozicija ove vrste stoje odredbe da će se na jedan drustveni odnos primjenjivati zakonska norma ako se stranke drugacije ne sporazumiju(i to opet u okviru zakona). Postoji i drugacija formulacija: stranke se mogu sporazumjevati ako to dozvoljava pozitivna zakonska norma. U prvom slucaju norma objektivnog prava primjenjuje se automatski ukoliko izostane dispozicija privatnih subjekata. U drugom slucaju te se norme vec primjenjuju, ali subjekti mogu naknadno zamjeniti autonomnom dispozicijom. Treci vazan uslov za valjanost dispozitivne dispozicije jeste fakticko ponasanje privatnih subjekata po pravnom pravilu koje su samostalno stvorili. Bilo bi sa stanovista interesa pravnog poretka, stetno i nedopustivo da oni zakonsku dispoziciju samo formalno zamjene dispozitivnom, pa da se po njoj ponasaju. Poredak bi to dozivio kao izigravanje sopstvenih
24
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM intencija, te bi, u slucaju nastupanja objektivne stete mogao da privatne subjektepodvede poda sankciju neke druge norme(npr. krivicno, prekrsajne, upravno-pravne i sl.) Sa ovog aspekta se i dispozitivna dispozicija pojavlju za njene adresata kao kategoricka, jer nakon zamjene sa onom zakonskom ona za njih postaje obavezna. Prirodno je saznanje da se dispozitivna dispozicija ne mogu praktikovati u sferi javnog prava, jer ona stiti osnovne drzavne i drustvene vrijednosti i jer zahtjeva maksimalnu pravnu sigurnost. Time se ne zeli reci da su one cinilac pravne nesigurnosti. Kod njih je rijec samoo tome da su stranke prilikom zamjene zakonske dispozicije potpuno ravnopravne, da se ostvaruju slobodnim sporazumom volja i, sto je najvaznije da se zamjena ne odnosi na treca lica van normiranog pravnog odnosa u smislu bilo kakvog njihovog obvezivanja. Saglasnost volja iskljucuje samovolju. Sadrzaj zamjene se odnosi na tacno odredjena lica, te se pravna sigurnost, zapravo, povecava, a ne slabi. Onase odvija pod kontrolom drzavnog organa čija mogucnost intervencije nije ukinuta dispozitivnošću dispozicije. Ali, upravo zato što počiva na principu saglasnosti, dispozitvna dispozicja nije moguca u podrucju javnog prava, je u njemu preovladava odnos vlasti. Dispozitivna dispozicija mora se zakonskom normom biti usaglasena i formalno materijalna. Pravno je nuzno da zamjena bude obavljena u zakonom predviĎenom obliku, od ovlastenih subjekata i po propisanom postupku. TakoĎe je obavezno da njen sadrzaj ne smije biti suprotnost sa pravom i moralom.. Dispozicija sa nedovoljno određenim pojmovima (pravni standard) Kao sto pravni poredak polazi od saznanja da u odreĎenim podrucjima prava moze regulaciju prepustit subjektima norme,a da pri toe njegov osnovni interes ne bude ugrozen, tako isto se on nalazi suocen sa spoznajom da se ni u oblasti javnooravnog ili privatnopravnog normiranja ne mogu do kraja predvidjeti i opisati sva poţeljna ponasanja. Dva su osnovna razloga takvoj situcaiji. Zivot drustva se krece u horizontu stalne otvorenosti i nepredvidivosti, te je neuporedivo bogatiji od mogucnosti svobuhvatnog pravnog poimanja i regulisanja. S druge strane, kad bi i postojalo savrseno slaganje izmeĎu stvarnosti i njenog pojmovnog odraza, zakonodavacu bi jos uvijek bili tehnicki nemoguce da normira svaki konkretni odnos i svaki moguci dogadjaj. Takav normativni zahvat pralizovao bi pravnu spoznaju posto bi i pravnik teoreticar i pravnik-prakticar izgubili pregled na njenom cijelinom i utopili se u čistoj obradi pravne materije od slucaja do slucaja.Pravni poredak bi bio krajne nefikasan i radio bi sa krjanjom sporoscu. Da bi izbjegao ovoj opasnosti, pravni poredak se u normativnoj tehnici sluzi opstim pravnim pojmovima, odosno „pravnim standardima“. Svi elementi dovode se u zavisnost od prirode te situacije, zajedno sa konacnom definicijom samog ponasanja. Takvih opstih pojomva ima jako mnogo (npr. pojmovi „svjensog“ „moralnog“ „kulturnog“ „obicajnog“ „izuzetnog“). Upotrebljavaju se i tzv. Sintagem („dobar domacin“ „savjestan roditelj“ i sl.) Svaki od njih sadrzi nacelne odredbe čiji sadrzaj tek treba konkretizovati u datoj situcaiji, da bi se znalo da li se subjekt ponasao u skladu sa dispozicijom. Nacelno se moze kazati da smisao dispozicije s nedovoljno odreĎenim pojmovima treba dovoditi u vezu s predstavom o pojmu“normalnog“ u drustvenoj sredini u kojoj se sprovodi jedna norma. Tada ce se vidjeti da se njihov sadrzaj ravna prema „prosjecnom“ ponasanju koje je u toj sredini uobicajeno za datu situaciju. Zbog tog sto se ravnaju prema predstavi o prosjecnom ponasanju, ove se dispozicje nazivaju i „pravnim standardima“. Radnja koja se obavlja u duhu pravnih standarda, pojmovno je odredjena njihovim navodjenjem u tekstu pravne norme(ljekar je duzan da savjesno obavlja svoju duznost, u skladu sa shvatanjima profesionalne etike. ) a sadrzajno – okolnostima u kojima se radnja desava („profesionalna etika“ pojam „savjesnog“ prilagodjava uslovima mjesta i vremena- miru ili ratu, mjestu gdje se ljekarska intervenicja vrsi, stanju medicinske tehnike i mogucnostima koje ona u datom trenutku pruza i sl.) Dispozicija s nedovoljno odreĎenim pojmovima susrecu se i u javnom i privatnom pravu, buduci da ni najpreciznije pravno regulisanje odredjenog drustvenog odnosa jos uvijek nije
25
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM dovoljno da iscrpi sve njegove pravne relevanete momente i da iznadje nove, čije bi dalje normiranje sam proces regulacije odveo u nedogled. Što je veća određenost sadrzaja dispozicije, manja je autonomija s ubjekta na koje se one odnose, a samim tim i vecu nadleznost drzavnih organa. Autonomija je najmanja kod kategorickih, a najveca kod dispozitivnih dispozicija. U obratnoj srazmje ri krece se nadleznost drzavnih organa: pod uslovima koje smo opisali, najveca je kod kategorickih, a najmanja kod dis pozitivnih dispozicija. To je jos jedan primje r dijalekticosti odnosa drustvenih uznosti i individualnih sloboda kod stvaranja pravne norme.. Prekrsaj kao hipoteza sankcije: Sfera „trebanja“nzavrsava se oblikovanjem hipoteze i dispozicije pravne norme. U njoj su se nalazili i stvaralac norme (adresant, primarni subjekt) i subjekt na koga ona treba da primjeni(adresat,sekundarni subjekt). Prvi od njih je formulisao „trebanje“, a na drugog se ono upucivalo, te se stvarao odnos koji se naziva „ovlastenjem“ i „obavezom“. MeĎutim tek nakon što je taj proces zavrsen postavlja se pitanje koje je za faktičku egzistenciju norme od presudnog znacaja-da li će se adresat po njoj doista i ponasati. Na ovom mjestu susrecemo pojam prekrsaj(delikt) kao hipoteza (pretpostavke) za primjenu sankcije. Radnja kojom se vrsi prekrsaj moze se sastojati u djelanju ili propustanju (cinjenju ili necinjenju). No, u oba slucaja ona je protupravna i podlijeze sankciji, jer znaci ogresenje o propisanu pravnu obavezu(duznost). Kelzenova odredba: delikt je ponasanjeo nog lica protiv koga je usmjerena sankcija kao posljedica njegovo g ponasanja. Sve ove momente treba imati u vidu kada se govori o pojmu prekrsaja. S njim se iz sfere čiste normativnosti zalaze u sferu materijalnosti pod kojom cemo podrazumjevati jedinstvo materijalnih i pshičkih elementa ukupnosti ljudskog ponasanja. Prije svega se trazi da prekrsaj bude ucinjen svjesno i voljno, da dakle predstavlja akt razuma, kako bi i sankcija mogla da bude primjenjena u punoj mjeri. Ukoliko ova dva momenta nedostaju, ili samo djelimicno zastupljeni, oni ce delikte kvalifikovati samo kao spoljne (objektivnu) cinjenicu. Ona se prekrsiocu ne moze uracunati kao akt svjesnog i voljnog opredjeljenja, ili to moze samo djelimicno. Prema vrsti pravnih vrijednosti na cije je nesprovodjenje usmjeren, delikt se globalno djeli na krivicni i graĎanski, ali postoji i dalje podjela na javnoprivatni i privatnopravni,administrativni i disciplinski i sl. U odnosu na sankciju prekrsaj se pojavljuje kao pretpostavka njene primjene. On uslovljava samo njeno postojanje i objektivno joj idee u prilog(bez obzira na to sto njegov pociilac moze uciniti sve sto mu stoji na raspologanju da je izbjegne. Sankcija: U strukturi cetverodijelne podjele sankciji pripada posljednje mjesto iz najmanje dva razloga; što je ona uslovljena svi prethodnim elementima, i sto tek njenim utrvĎivanjem pravna norma poprima pravni karakter. Bez tipicne pravne sankcije, omogucene intervencijom drzavnog aparata, ona bi ostala obicajna, moralna ili religijska norma. U analizi strukture pravne norme postoanje sankcije uvodi njenog treceg subjekta. Ako smo kao prvog subjekta naznacili tvorca norme(adresanta), a kao drugog subjekta-sprovodioca norme(adresat), kao treci subjekt pojavljuje se sprovodilac sankcije(drzavni organ). Zbog toga se sankcija definise ne samo kao prinudno pravilo o ponasanju prekrsioca norme nego i drzavnog organa koji sankciju sprovodi(treci subjekt). U tom smislu ide i njena odredba kao „sekundarna dispozicija“. Po njoj bi se „primarna dispozicija“ kretala u sfei normativnosti (trebanja) a sankcija kao „sekundarna“- u sferi represivnosti (fakticiteta prinude). U prvoj sferi kretao bi se stvaralac norme (prvi subjekt) a u drugoj-prekrsilac i drzavni organ (drugi i treci subjekt). Stoga treba pobliţe obrazloţiti sta sve obuhvata pojam pravne represivnosti.
26
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Svaka sankcija rukovodjena je sa dva motiva. Prvi od njih sadrzan je u teznji za osvetom(odmazdom) i u svojoj je biti iracionalan. Drustvo zeli da kazni pojedinca oduzimanjem najvaznijih egzistencijalnih dobara(slobode, zivota ..) Cilj kazne jeste stavljenje na znanje pojedinacu da doveden u ravnopravan polozaj prema drugim članovimadrustva i da mora za odreĎeno vrijeme, ili trajno,da trpi posljedice protiv pravnog ponasanja. Kazna j po svojoj prirodi iracionalna, jer na odreĎen nacin dezintegrise covjekovu licnost, unoseci u sam čin kaznjavanja strasti i emocije onih koji ih sprovode. Drugi motiv pravnog sankcionisanja jeste prevaspitivanje covjekove licnosti i ona se moze nazvati racionalnim. Drustvo smatra da prekrsilac norme ne bi ucinio delikt da je zivio u uslovima koji bi mu omogucili razvitak adekvatne morlane i pravne svijesti, i čitav njegov zivot usmjeren u pravcu prihvatanja drustveno pozeljnog sistema vrijednosti. Prevaspitivanje pociva na principima humanizacije i resocijalizacije covjekove ličnosti i odbacuje teoriju o delikventu kao „urodjenom kriminalcu“. Cilj ovog racionalnog motiva pravnog sankcionisanja jeste ponovno uspostavljanje covjekovog integriteta i svodjenje kaznjavanja na onu mjeru koja je neophodna i u kojoj ono ostvaruje odgovarajuci vaspitni ucinak. Problematika pravne sankcije moze se razmatrati i sa stanovista prevenicije i prakticnog sprovodjenja. Nijedno ljudsko drustvo ne bi se moglo duze odrzati kada bi svaka pravna norma morala da bude silom ostvarena. To bi znacilo da pravni poredak ne uziva ni minimum socijalne podrske, cak ni kod vladajucih slojeva na čiju autonomiju volje u odnosu na njegove zamisli inace redovno racuna. Pravni poredak nastoji i na ostale clanove drustva da ne djeluje primarno silom nego tzv. Prevencijom. Prevencija predstavlja skup mjera, sredstava i prakticnih postupaka koje pravni poredak preduzima da bi uticao na svijest, volju i razum svojih subjekata kako bi kod njih preduprijedio skolnost ka deliktnim ponasanjima. Prevenicija moze biti razlicitog intenziteta (od upozorenja i zastrasivanja do tzv. Egzemplarnog kaznjavanja koje se javno vrsi nad pojedincem da bi se djelovalo na raspoloţenje mase.) Bitno je za prevenciju da se u njenom okviru sankcija jos ne vrsi i da postoji veliki stepen vjerovatnoce da nece ni nastupiti uslov u kojima ce njena primjena biti neophodna . Stoga smo i u definiciji pravne norme insistirali na odredbi da je ona pravilo u ponasanju koje je zasticeno mogucnosu primjene drzavne prinude. Tim se htjelo upozoriti na cinjenicu da prinuda ni obavezno realnost pravne norme vec da iza nje stoji kao krajnja mogucnost, ako su izostale autonomija i heteronomija volje. Kod prevencije iracionalne element (zastrasivanje) moze da se pretegne nad racionalnim (ubjeĎivanjem), po pravilu je ona efikasnija u demokratskim nego autokratskim rezimima, jer zastrasivanje naspram ubjeĎivanja ne moze imati dugoročniju prespektivu. Sred stva ubjedjivanja su mnogobrojna(od vaspitanja graĎana u duhu postulata pravne svijesti do njihovog upoznavanja sa onim razlozima zbog kojih se ponekad donose i nepopularne pravne mjere-opsta odnosno generalna prevencija) Specijalna prevencija će postojati kada drzavni organi, nadlezni za sprovodjenje sankcije, imaju dovoljno argumenata da pretpostavljaju da će odreĎeni subjekt uciniti odreĎenu protivpravnu radnju pa ga na vrijeme(najcesce izlocijom) sprecavaju da je doista u ucini. Ukoliko se prevencijom ne ostavre zeljni ciljevi i pravni poredak bude primoran na prinudu od potncijalne ucini stvarnom, u pravnoj teoriji se redovno postavljalo pitanje-po kom pravu je samo pozitivno pravo je ovlasteno da vrsi nasilje nad pojedincima pa cak i da mu oduzme zivot? Osnov sankcionisanja nalazi se u ekvivalentu(jednakoj mjeri, ravnotezi) koju izricanjem sankcije treba uspostaviti izmeĎu posljedice protipravne radnje, kojom je delikt ucinjen, i situacije čije poštovanje dispozicije praven norme zahtjevala. Konkretno ekvivalent izmeĎu protivpravne radnje,kojom je nekom licu nanesena teska tjelensa povreda i situacija koja bi postojala da bi se postaovala pravne norma o zabrani nastrataja na nečiji tjelesni integritet,
27
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM bila bi kazna od osam godina zatvora, kakvu predviĎa jedan broj zakonodavstva. Sankcija u ovom slucaju uspostavlja ravnotezu izmedju posljedica jedne zabranjene radnje(nanosenje teske tjelesne povrede) i potrebe da se drustvu i pojedincu pruzi priblizna moralna i licna satisfakcija i poredak stvari, koliko je to moguce, vrati u preĎasnje stanje, kakvo bi postojalo da prekrsaj nije izvrsen. Osnovne pravne sankcije proizliazi iz samih drustvenih odnosa u cijem okviru nastaje i specificno poimanje pravde koje zahtjeva oravnu zastitu. Vrsta sankcije se odreĎuje prema prirodi ucinjenog prekrsaja. Taj zadatak pripada nadleznom drzavnom organu, a kako ce ga izvrsiti zavisi od tog da li je u pitanju stvaralac norme ili spovodilac sankcije. Zakonodavac odreĎuje vrstu sankcije i njemu gornju i donju granicu, i veoma rijetko (kod nekih dispozitivnih normi) taj posao povjerava drugim subjektima. Sprovodilac norme(upravni ili sudski organ) vrsi individualizaciju sankicije u obliku njenog prilagodjavanja okolnostima ucinjenog delikta.Subjekt koji sprovodi sankciju ima jos jedan zadatak – da prethodno utvrdi nivo odgovornosti prekrsioca norme. Odgovornost se definise kao stepen u kome se ucinjeni delikt moze pripisati svijesti, volji i razumu subjekta koji ga je ucinio. Odgovornost je pretpostavka da bi se delikt prekrsiocu mogu uracunati kao subjektivni osnov ucinjenje protipravne radnje. Objektivni osnov vezivanja prekrsioca za delikt jeste sama radnja, pa si i odgovornost odreĎuje sa dva aspekta: subjektivnog(kada postoji namjera cinjenja) i objektivnog(kada postoji sama radnja). Sprovodilac sankcije mora da prethodno diferencira i jedan i drugi aspekt. On najprije utvrĎuje postojanje same protivpravne radnje (objektivna odgovornost) a zatim i stepen u kome se ona moze pripisati namjeri da ona bude učinjena i u kome je prekrsilac bio u stanju da vlada svojim postupcima(subjektivnu odgovornost). Princip objektivne odgovornosti susrece se uglavnom u arhaicnim pravima, dok u modernim pravima preovlaĎuje princpi subjektivne odgovornosti i individualizacije kazne. Kod krivisnih djela subjektivnu odgovornost moguce je otkriti tek nakon ucinjenja (niko, na primjer, nece prijaviti nadleznom organu da to djelo priprema pa da se odgovornost prethodno utvrĎuje). Naprotiv, u graĎansko pravnim odnosima subjektivna odgovornost se utvrĎuje unaprijed, te se svijest, volja i razum ucesnika uzimaju za pretpostavke na kojima oni uopste i mogu nastat. Nakon sto je utvrdio osnov subjektivne i objektivne odgovornosti, subjekt koji primjenjuje sankciju odlucuje o njenoj vrsti i intenzitetu. Vrsta sankcije odredjuje se po vise kriterija. Po kriteriju dobara koja se njima oduzimaju djele se na tjelesne, materijalne i moralne. Po kriteriju cilja moguce ih je razlikovati na retributivne i restitutivne. Prvim je cilj odmazda, a drugim naknada stete i povracaj u preĎasnje stanje. Dalje je podjela sankcije prema licima i prema aktima. Prema licima se pimjenjuje krivicno, graĎansko, administrativne i disciplinske sankcije. Administrativne sankcije predviĎaju se za lakse prekrsaje i sastoje se u kracem lisavanju slobode ili naplati novcane stete. Disciplinska sankcija opsane su u statutimapravnih lica(drzavnih organa,privrednih organizacija, ustanova i udruzenja) i odnose se na preksaje normi njihovog rada i poslovanja. Sankcije prema aktima su sankcije protiv njihove nezakonitosti, i po pravilu se svode na nistavost i rusljivost(oborivost) pravnih akata. Strozije govoreci, to i nisu sankcije protiv akata nego protiv drustvenih odnosa kojestoje iza njihove formulacije i cija regulacija nije izvrsena na pozeljan pravni nacin. Sproblematikom hipoteze, dispozicije, prekrsaja i sankcije iscrpljuje se i problematika normativne egzcistenicje pravne norme. Ona je zaokruzena sa utvrdjivanjem uslova pod kojim treba primjeniti sankciju, i sa njima se ujedno i zaokruzuje sfera „trebanja“. Ako je ono sa hipotezom i dispoziijom bio zavrsene u sferi ponasanja adresata norme, jos uvijek je ostalo u sferi ponasanja organa koji primjenjuje normu. Jer i kada je o primjeni sankcije vec odluceno, ipak ostaje mogucnost da ona bude sprovedena (kada pocinilac nije dostupan organima gonjenja, kad umre u toku postupka, kad nema imovinu i sl.)
28
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Izricanjem sankcije dalja problematika norme iz podrucja vaznosti se prenosi u podrucje efikasnost. -Postoje li pravne norme koje nemaju sankciju? Ovo pitanje se odnosi na djelatnost suverenog drzavnog organa, posto on nad sobom nema visu instancu koja bi ga primorala da spovodi spostvene akte. Sankcija koju bi prema sebi spovodio suvereni organ moze biti samo moralna i zavisi od njegove dobro volje. Ovaj stav je prihvatljiv u onom djelu u kome smatra da doista ne postoji formalno pravna mogucnost da se suvereni organ primora na pridrzavanje vlastitih normi buduci da raspolaze najvisom vlascu, i utoliko je tacno da sankcija na tom nivou gubi efikasan pravni karakter. Ali to ne znaci da efikasno sankcionisanje nije moguce. Posto suvereni organ po pravilu izrazava volju vldajucih klasa i slojeva, on bi nepostivanjem pravnih normi koje stite njihove zivotne interese izazvao njihovu pobunu i time bi se izazvala pobuna i krajnja konzvekvenca bi bila opoziv suverenog organa i postavljanje novog.
29
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM FAKTICKI DIO PRAVNOG PORETKA Odredjen je skupom drustvenih odnosa za koje on ima interese da ih normira,subjektima koji te odnose zasnivaju i provode i efikasnoscu samog pravnog poretka u kome se njegove zamisli ostvaruju kroz realna ponasanja ljudi.Znaci ovaj dio obuhvata:pravne odnose,subjekte prava, objekte prava i efikasnost prava. Pravni odnos Normativna definicija:pravni odnos je svaki drustveni odnos regulisan pravnim poretkom i zasticen mogucnoscu primjene njegove prinude. Imtegralna definicija:pravni odnos je drustveni odnos koji pravni poredak normira i stiti svojom prinudom jer nalazi interes da jednu pravno sazrelu situaciju stavi pod svoju kontrolu i da je regulise u skladu sa svojim zamislima. Pravna sazrelost drustvenog odnosa ogleda se u k valitetu interesa koji cine njegov sadrzaj i iskazuju se kao objektivni i subjektivni. -objektivni-pripada samom pravnom poretku i predstavlja interes vladajuce klase. -subjektivni-izrazava volju zainteresovanih strana da pravni odnos urede po nacelu forma lnog ili stvarnog ekvivalenta. Pravni odnos krece se na dva nivoa. 1. objektivnom pravu kao personifikacija pravnog poretka i izvora prava u formalnom smislu.Na ovom nivou pravni odnos se pojavljuje kao apstraktan jer je regulisan opstom normom ili aktom.Opisuju tip pravnih situacija koje tek treba da nastupe pa da bi normativni elemenat postao i stvaran elemenat. 2.subjektivnom pravu koje se izvodi iz objektivnog i sastoji se u ovlastenju subjekta prava u pravnom odnosu da nesto sam cini ili da od drugog zahtjeva da nesto cini ili podnosi. Subjektivno pravo je pretpostavka da bi pravni odnos mogao postati konkretan i da bi se kroz njegovu realizaciju ujedno ostvarile i inetencije samog objektivnog prava. Kontrabilnost sprovodjenja pravnog odnosa-sposobnost pravnog poretka da pod svojom kontrolom drzi tok drustvenog odnosa koji je regulisao i pretvorio u pravni. Pravne cinjenice Cinjenice svakodnevnog zivota postaju pravnim onda kada pravni poredak za njihovo postojanje vezuje odredene pravne uciinke i uzima ih kao osnov za nastajanje pravnih odnosa.Cinjenice mogu biti regulisane pojedincno (npr.rodenje,smrt) ili skupno (npr.ugovor o kupoprodaji).Individualno regulisane pravne cinjenice izdvojene od ostalih oznacavaju neko pravno stanje.Pravne cinjenice djele se na : -prirodne dogadaje-nezavisni od ljudske volje,njih ce poredak uzimat za pravno relevantne ako su povod za nastajanje, mjenjanje i prestanak pravnog odnosa. -ljudske radnje-proizvod ljudske svjesti,razuma i volje ali za pravnu regulaciju mogu biti mogu biti od znacaja i ako nisu nastale na osnovu jednog od ova 3 elem., ukoliko je njihovim posredstvom uzrokovana protipravna steta. Pravne radnje razlikuju se na radnje saglasne i radnje protivne pravu.U prvu grupu spadaju djelanja i postupci subjekata prava kojima je cilj zasnivanje pravnih odnosa i najcesce su osnov za nastajanje pokjedinacnih akata.Radnje protivne pravu su delikti ili prekrsaji i pored objektivnog vrjedaju i necije subjektivno pravo.Mogu se podjeliti na tjelesne i psihicke.
30
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Pretpostavke i fikcije Pravni poredak ima u vidu tipicna drustvena stanja i regulise ih na nacin koji odgovara prosjecnom shvatanju tj.u skladu sa pojmom normalnog.Na osnovu tog uvida on pretpostavlja da je i svaki konkretni slucaj usaglasen sa prosjecnim tipom situacije .Takve pretpostavke on posmatra kao realno prisutne pravne cinjenice.Pretpostavke mogu biti: -oborive-pravni poredak dopusta obaranje pretpostavke o identicnosti koknkretnog slucaja i tipicne drustvene situacije u kojoj je on nastao.,teret dokazivanja pada na subjekte koji imaju interesa da je pobijaju.Ako se pokaze da pretpostavka nije tacna pravni poredak omogucuje ukidanje ili preinacavanje pravnog odnosa koji je na njoj bio zasnovan. -neoboriva-pravni poredak tada svjesno uzima da jedno stanje moze biti netacno pa ipak ne dozvoljava da ono bude izmjenjeno.Zainteresovana stranka nije ovlastena da trazi ukiodanje ili promjenu pravnog odnosa cak i ako je sadrzaj cinjenica tacan. Pravne fikcije su cinjenice za koje pravni poredak uzima da su apsolutno tacne bez obzira na to sto ih u stvarnosti uopste nema ili sto su suprotne logici stvari i odnosa. Pravne pretpostavke i fikcije znacajne su za poredak stoga sto na osno vu njih mogu nastati ili realno nastaju odnosi ciji sadrzaj nema pokrica u stvarnosti pa subjektima prava mogu nanjeti materijalnu ili moralnu stetu. Zastarjelost i odrzaj Zastarjelost je pravna cinjenica.Ona znaci da subjekt ovlascenja koji se njime nije koristio duze vrjeme a bio je u mogucnosti da to cini, gubi i svoje subjektivno pravo i da na njega vise ne moze racunati kao na element pravnog odnosa. Odrzaj je korelativna pravna cinjenica pojmu zastarjelosti.Neko lice moze da duze vrjeme fakticki vrsi odredene radnje i uziva neko subjektivno pravo na koje je formalno ovlasteno drugo lice ali ga fakticki ne koristi. Zastarjelost i odrzaj imaju obiljezja pravnih cinjenica stoga sto su za njih vezani momenti prestanka,odnosno nastanka pravnih situacija.Zastarjeloscu se jedno subjektivno pravo gasi, a odrzajem drugo tek zasniva.Oni su proizvod nuznosti da se normativna strana pravnog poretka mora tokom vremena usaglasavati sa onom faktickom i priznavati stanja koja su u meduvremenu nastala. Sastavni dijelovi pravnog odnosa su:pravno ovlastenje, pravna obaveza, i zahtjev za ostavrenjem pravnog ovlastenja putem drzavne prinude. Pravno ovlascenje Je moc jednog subjekta priznata od strane pravnog poretka da od drugog subjekta zahtjeva odredenu vrstu ponasanja.Taj nacin moze biti prinudan.Tada se pojavljuje strana koja ima vlast i druga strana koja koje je duzna da se podredjuje toj vlasti.U takvom odnosu drzava se pojavljuje kao subjekt koji raspolaze ovlastenjem dok su subjekti obaveze gradani ili drustvene organizacije.Njeno pravno ovlastenje naziva se nadleznost i pripada organu drzavne vlasti.Odnos izmedu drzavnog organa i subjekta je prinudan ali ne znaci da je on lisen svij subjektivnih prava.Pravni odnos je nastao nezavisno od njegove volje. Odnosi u kojima jedan subjekt ima nadleznost a drugi obavezu tradicionalno se nazivaju javnopravnim. Kada pravni odnosi nastaju dobrovoljno suglasnoscu volja zainetresovanih subjekata tada se pravno ovlascenje iskazuje kao subjektivno pravo.
31
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Pravna obaveza Pojam pravne obaveze koelativan je pojmu pravnog ovlastenja i cini drugu dijalekticku stranu pravnog odnosa.U pravnom odnosu obaveza je cak i istaknutiji element jer je neposredno regulisana mogucnoscu primjene drzavne prinude.Moze biti jednostrana i uzajamna( kada se zahtjeva neka radnj) i pozitivna i negativna ( kada se trazi propustanje neke radnje). Moze takode biti i javnopravna i privatnopravna. Zahtjev za ostvarivanjem pravnog ovlastenja On postoji u pravnom odnosu koji nastaje saglasnoscu volja i koji se nalaze u polozaju kordinacije.Saglasnost volja pretpostavlja zelju subjekta ovlscenja i subjekta obaveza da se svrha pravnog odnosa ostvari bez interevencije drzavne prinude. Zahtjev za ostvarivanjem naziva se tuzbom u materijanom smislu.Bez njegovog postojanja subjektivno pravo izgubilo bi praavni karakter i bilo pretvoreno u moralno.Ako smo pravo na zahtjev nazvali tuzbom u materijanom smislu onda se pravo subjekta obavze na osporavanje tog zahtjeva noze nazvati pravom na prigovor.Tri osnovna razloga za isticanje pravnog prigovora su: protipravnost ovlastenja, nemogucnost njegovog izvrsenja i njegova zastarjelost. Vrste subjektivnih prava 1.Apsolutna prava-djeluju prema svim licima /erga omnes i kod njih je u datom trnutku poznat samo aktivni subjekt a subjekt obaveze ostaje apstraktan sve do trenutka dok ne pvrjedi necije apsolutno pravo. 2.Relativna prava-usmjerena su ka tacno odredenoj licnosti ili licnostima i djeluju izmedau njih /inter partes.Posto je ovdje konkretno odredjen ne samo subjekt ovlas tenja nego i obaveze i posto je pravni odnos personalizovan relativno pravo naziva se i licnim /ius in personam. Subjektivna politicka prava-ciji je cilj sloboda licnosti i pravna sigurnost gradaana naspram autoritarnih pretenzija drzave i njenog intervencionizma u njihovu sferu. Zloupotreba prava Postoje situacije u kojima subjekt ovlascenja svjesno ili nesvjesno prekoracuje granice poretka i zalazi u domen tudeg subjektivnog prava izazivajuci posljedice koje nisu bile predvidene prilikom dodjeljivanja pravnog ovlascivanja.U takvim slucajevima vrsi se zloupotreba prava koja postoji onda kada se koristenjem jednog subjektivnog prava drugim subjektima nanosi protivpravna steta ili se oni onemogucavaju u vrsenju vlastitih prava. Razlicit razlozi omogucuju zloupotrebu prava.Zakonodavac je prije svega nemocan da do tacnina odredi podrucje necijeg subjektivnog prava i zadovoljava se njegovim opstim opisom koji nije toliko precizan.Njemu pripada prvi najuuzi krug odredjivanja subjektivnopravnog domena i njegovo regulisanje opstom ili pojedinacnom normom, drugi siri krug koji prepusta sudu da mu odredi praktican domasaj i donese konkretno tumacenje a na osnovu njega i meritorno rjesenje.Treba navesti i socioloske razloge, ljudi su drustvena bica i podrucja njihovih interesa su mnogo podloznija sukobljavanju , stoga i radnje kojima se vrsi zloupotreba prava mogu biti pravno zasnovane. Kada jedan subjekt prekoracenjem svojih ovlascenja zade u domen prava drugog subjekta u pitanju je ocigledno sukob dva subjektivna prava koji sudu ostavlja jedinu mogucnost da ih vrednuje i odluci u kome ce pravcu ici njegova intervencija. U skladu sa opstom podjelom prvanih ovlascenja na subjektivna prava i nadleznosti pored zloupotrebe prava postoji i zloupotreba nadleznosti.Nju vrsi lice koje predstavlja nadlezni
32
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM organ i to na takav nacin da protivpravnim obavljanjem svoje funkcije pribavlja sebi imovinsku ili neku drugu korist a treca lica ostecuje ili ih sprecava u realizovanju njihovih subjektivnih prava. O prirodi zloupotrebe prava postoje dvije teorije: -subjektivna-smatra za njeno vrsenje neophodne su i namjera i radnja -objektivna-stoji na stanovistu da je dovoljna i samo radnja pa da bi se povela akcija za zasitu subjektivnog prava. Prestanak pravnih odnosa Pravni odnosi traju dokle i situacija u cijem su okviru nastala i mogu prestati na vise nacina: -kada iz pravnog poretka iscezava neki opsti pravni akt koji je regulisao odredenu oblast drustvenog zivota, tada prestaje i mogucnost zasnivanja pravnih odnosa koji bi se temelj ili na njegovim odredbama i bili zasnivani pojedinacnim aktom ili normom. -pravni odnosi zasnovai pod odredenim uslovomprestaju kad je uslov zadovoljen ili ako nije uopste ispunjen. -prekid pravnog posla( kada se ustanovi da je njegov osnov nezakonit pa ga valja regulisati normom) -pravni odnos najcesce prestaje kada je njegova svrha ispunjena. Subjekt prava Objektivno pravo-akti i norme koje postoje neovisno od lica Subjektivno pravo-pravo koje objektivno pravo priznaje pojedincu i omogucuje mu da na osnovu njih ostvaruje vlastite interese. Subjekt prava je lice kome pravni poredak dodjeljuje odredeni krug prava i obaveza neovisno od njegove svijesti i volje. On je vezan i za normativnu i fakticku dimenziju poretka.Za prvu-krugom prrava i obaveza koje mu se dodjeljuju a za drugu prakticnim ponasanjem putem koga se realizuje smisao i cilj pravnih odnosa.Subjektom se smatra ne samo covjek nego i drustvene tvorevine koje covjek stvara udruzivanjem sa drugim ljudima radi ostvarivanja odredenih individualnih i drustvenih interesa. Fizicko lice Covjek postajee subjektom prava rodjenjem.Covjeku kao subjektu prava poredak omogucuje cetri vrste sposobnosti: 1.pravna sposobnost-svojstvo covjeka da moze biti nosailac prava i obaveza i postize se upisom u maticne knjige rodenih. 2.poslovna sposobnost-stice se odredenim tjelesnim i psihickim uzrastom i ima dva preduslova: zivotnu dob i psihofizicke sposobnosti subjekta prava. 3.deliktna sposobnost-ogleda se u sposobnosti da se bude odgovorno za ucinjena krivicna djela i prekrsaje.Pretpostavke deliktne sposobnosti su punoljetstvo, razvijena svijest razum i volja.( mladji maljuetnik/14-16 g; stariji /16-18 g; mladji punoljetnik / 18-21 g. 4.politicka sposobnost-stice se punoljetstvom i psihofizickom zreloscu.Njen sadrzaj cine subjektivna politicka prava koja ustav i zakon jedne zemlje priznaju njenim gradanima da mogu birati svoje predstavnike u drzavne i politicke organe i organizacije kao i da u njih mogu biti birani.To su tzv.aktivna i pasivna biracka prava. Lica koja imaju sve 4 sposobnosti-pravni agenti ili pravni djelatnici. Svojstvo fizickog lica i njegov pravni subjektivitet prestaje smrcu.
33
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Pravno lice Je drustvena tvorevina kojoj pravni poredak pridaje svojstvo subjekta prava radi zadovoljavanja odredenih drustvenih potreba i interesa.Tj.pravni poredak djelatnosti takvih tvorevina stiti mogucnoscu primjene drzavne prinude.Pravno lice sastavljeno je od vise fizickih lica.To je i misaona konstrukcija jer nema tjelesnu i fizicku individualnost kao sto je ima fizicko lice. Vrste pravnih lica 1.javna 2.privatna Pod javnim licima podrazumjevaju se ona koja vrse funkcije od nekog sireg drustvenog interesa.Ovdje u prvom redu spada drzava sa uzim teritorijalnim zajednicama. U pojam privatnopravnih lica ulaze sve one pravne tvorevine kojima je svrha zadovoljavanja nekog individualnog ili kolektivnog privatnog interesa.Najcesci oblik u kome dolazi do izrazaja taj interes je udruzenje. Privatna lica djele se na udruzenje i ustanove. -udruzenja-odlikuju se tjesnom vezanoscu njihovih clanova u ostvarivanju zajednickog cilja i udruzivanju imovine radi postizanja zeljenog profita. -ustanove-sastoje se od korisnika jer se osnivaju sa svrhom da zadovolje neki javni interes. Pravna lica iz oblasti robnog prometa obavezno moraju imati imovinu.Imovina je bitan preduslov i za udruzenja i ustanove koja se bave tzv.idealnim ciljevima. Zastupnistvo U nekim pravnim odnosima jedna strana nije u mogucnosti da na odgovarajuci nacin ocituje svoju volju i u takvim slucajevima umojesto nje pojavljuje se njen zastupnik te se pravni odnos tad pocinje temeljiti na osnovama zastupnistva.Zastupnistvo ima tri elementa: -lice koje je zastupano / umobolnici i maloljetnici -lice koje zastupa / pravni agent -sam odnos zastupnistva Naspram zakonskog postoji i zastupnistvo po punomoci.Ono nastaje dobrovoljnom izjavom jedne strane u pravnom odnosu da ce sva prava i obaveze stecene po svom zastupniku priznavati kao da ih je ona sama preuzela i na taj nacin pristati na sve pravne ucinke koji iz njih budu proizasli. Punomoc se smatra kao jednostrano pravni posao koji proizvodi pravne ucinke od trenutka kada je saopsten zastupniku ili trecim licima s kojima ce biti sklapani pravni poslovi.Punomoc je opsta ako se odnosi na pravne poslove odredene vrste ili vise vsrta poslova.Ona je konkretna ako se odnosi na odredeni posao iz jedne ili vise oblasti. Objekt prava Pravni odnosi moraju imati konkretan predmet u cijem povodu nastaju-objekt prava. Razlikujemo 4 vrste objekta prava: 1.stvari-obuhvataju sve predmeta materijalnog svijeta koji su podobni za prisvajanje 2.ljudske radnje-one se mogu ocitovati u razlicitim oblicima kao sto je trpljenje davanje ili cinjenje. 3.licna dobra-temeljne ljudske vrjednosti 4.intelektualni proizvodi-duhovne tvorevine iz oblasti naucnog i kulturnog stvaralastva
34
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Efikasnost prava Pod efikasnoscu prava podrazumjevamo stepen u kome se prakticno sprovode njegovi ciljevi i u kome pravni subjekti materijalizuju svoje interese i iscrpljuju svrhu s kojom su pravni odnosi zasnovani.Centralna licnost od koje zavisi istinska efikasnost norme jeste subjekt na koga je upucen zahtjev za odredenim ponasanjem Vrste efikasnosti Efikasnost norme koja prozilazi iz pozitivnog stava subjekta obaveze prema njenoj zapovjesti naziva se primarnom , a efikasnost koju proizvodi primjena drzavne prinude naziva se sekundarnom. Za pravni poredak uvjek je pozeljnija ova prva jer ona znaci da se ljudi vladaju po normama dobrovoljno ili da ih prihvataju iz drugih pobuda.Sekundarna upozorava na prisutnost otpora prihvatanju prava kao strane cinjenice stvarnim htijenjima ljudi. Granice efikasnosti Razlikujemo gornju i donju granicu. -gornja granica smatra se optimalnom i ona postoji kad najveci dio subjekata zauzima pozitivan stav prema zapovjesti pravne norme. -donja granica uzima se kao minimalna i ona oznacava najmanji procenat pozitivnih ponasanja koji je neophodan da bi se o efikasnosti pravne norme moglo govoriti. Efikasnost pravnog poretka moze se posmatrati sa jos dva stanovista:individualnog i drustvenog.Pojedinac ce na pravo gledati kao na efikasno ako putem pojedinacnih i opstih akata ostvaruje svoje interese te ce vlastitim ponasanjem nastojati da doprinese njegovoj primarnoj efikasnosti.Kod stanovista drustva potrebna je i primarna i sekundarna efikasnost jer ono zeli da se norma provede pa ce pojednako posegnuti i za stimulacijom ka odredenim pozitivnim ponasanjama i za sankcijom negativnih ponasanja. ZAKONITOST Pojam Sa zakonitoscu se izrazava nuznost da nizi elementi pravnog poretka moraju biti uskladu sa onim visim a oni sa najvisim (ustavom i zakonom).Da li se jedan elemnt pravnog poretka smatra nizim ili visim ovisi od jegove pravne snage.Pod tim pojmom podrazumjevamo normativni i fakticki domasaj pravne norme i akta.Pravna snaga nizih elemenata pravnog poretka odredena je njegovim visim elementima. Vrste zakonitosti 1.Formalna 2.Materijalna Kod formalne zakonitosti cijeni se da li je nizi pravni akt donesen od nadleznog organa i po propisanom postupku koji nalaze visi pravni akt kao i da li se ma terijalizuje u ljudskim radnjama na zakonom predviden nacin. Zakonitost u materijalnom smislu odnosi se na sadrzaj pravnih akata i na nuznost da oni regulisu samo onu pravnu materiju koju im u nadleznosti stavlja visi pravni akt. Odnos formalne i materijalne zakonitosti cesto je veoma slozen i to u dva pravca.
35
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Pravni mehanizmi zakonitosti /pravni lijekovi Posto pravni poredak mora da dejstvuje kao sinhronizovana i unutar sebe neprotivurjecna cjelina,on mora da ima razradjene mehanizme za zastitu zakonitosti koji ce omoguciti njegovo nesmetano funkcionisanje i relativno brzo otklanjanje smetnji koje tom funkcionisanju donosi postojanje nezakonitosti.Prva vrsta nezakonitosit proistice iz pojedinacnih pravnih akta kojima se regulise neka konkretna pravna situacija.Njeni ucesnici mogu smatrati da im je upravnim ili sudskim aktom nanesena protivpravna steta ili da je ugrozen neki njihov zivotni interes te da je organ koji je donio taj akt postupio protivprano bilo u formalnom bilo u materijalnom smislu.Postupak za utvrdjivanje pravne stine tada postaje dvostepen jer ga sprovodi vise pravna instanca za koju se pretpostavlja da ima bogatije pravno iskustvo i da je samim tim hijerarhijskim autorativnija.U slucajevim akada su ugrozene pravne vrijednosti od sireg drustvenog znacaja ili one koje su vitalne za sam osptanak drustva postupak moze biti trostepen i tada se u njemu angazuje i najvisa pravna instanca cija je rijec redovnoj proceduri postaje konacna.Proizvod je zahtjeva za pravednoscu ali i ekonomicnoscu i efikasnoscu pravnog poretka buduci da bi beskonacno otezanje zavrsnog rjesenja jedne stvari nanosilo setu njegovoj djelotvornosti dovodilo u pitanje pravnu sigurnost i cinilo neizvjesnim ostvarnje interesa neke od zainteresovanih strana. Pravni lijekovi – sredstva kojima ce nezakonitost biti ne samo utvrdjena nego i otklonjena.Dijelimo ih na redovne i vandredne. Redovni pravni lijekovi upotrebljavaju se u toku drugostepenog i trecestepenog postpuka i u krivicnopravnoj oblasti to su zalbe na presude sudova koji rjesavaju u ovim instancama, u gradjanskopravnoj oblasti kosirte se u parnicnom postupku i pojavljuju se kao zalba protiv presude i kao zalba protiv rjesenja, dok su u upravnoj oblasti prisutni u upravnom postupku i to u vidu zalbi na rjesenje prvostepenog organa. Vanredni pravni lijekovi koriste se onda kada se u redovnom postupku iscrpljena sredstva za dokazivanje da je jedan pravni akt nezakonit a kada se ipak pojave indicije da cinjenicno stanje utvrdeno na pravi nacin, da je ucinjena neka gruba povreda zakona u toku vodjenja postupka.U ovu vrstu prvanih lijekova spada revizija koja se izjavljuje zbog nekih bitnih povreda odredaba parnicnog postupka ili zbog pogresne primjene materijalnog prava u gradanskopravnim stvarima.U krivicnom pravu toj svrsi udovo ljava zahtjev za ponavljanje postupka kome u susret ulaze nove okolnosti dokazi,cinjenice koje nisu bile poznate u vrjeme prethodnog postupka.Zahtjev za zastitu zakonitosti moze biti razlog preinacenja potpunog ili djelimicnog ukidanja presude,vracanje predmeta na ponovno odlucivanje ili samo konstatacije o povredi zakona.Medu ostalim vanrednim pravnim lijekovima je i zahtjev za vanrednim preispitivanjem pravosnaznosti sudske odluke.On pripada okrivljenom koji je osuden na bezuslovnu kaznu koji smatra da mu je bilo povrjedeno pravo na odbranu ili pravo u zalbenom postupku i koji se koristio redovnim lijekovima.Ovim se moze kosritit stranka koja nije zadovoljna nacinom na koji je rejsen za revizijom ili zastitom zakonitosti pa trazi vanredno preispitivanje svog pravnog predmeta.I na kraju spada i zahtjev za vanredno ublazavanje kazne. I redovni i vanredni lijekovi djele se na : -remonstrativne/o kojima rjesava isti organ koji je donio odluku -devolutivne/ o kojima rjesava visi organ -suspenzivne i nesuspenzivne/ da li se odlazu ili ne odlazu izvrsavanje pravne odluke -jednostrani i dvostrani/ zavisno od toga da li mogucnost obracanja visoj instanci pruzaju jednoj ili objema strankama u pravnom odnosu.
36
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Modaliteti pravnih akata vezani za zakonitosti Da bi iz cisto normativne sfere stupio u onu fakticku i poceo da proizvodi ucinke koji su vezani za njegovu efikasnost jedan pravni akt mora postati konacan sto znaci da vise nije podlozan nikakvim osporavanjima i da moze da otpocne samostalnu prakticnu egzistenc iju.To njegovo svojstvo naziva se pravosnaznost i moze biti relativno/ postoji nakon iscrpljenaj redovnih i apsolutno/ nakon iscrpljivanja vanrednih lijekova i svih ostalih sredstava. Pravosnaznost nastupa na vise nacina:odstupanjem ovlstenih strana od pra nih lijekova koji im stoje na raspologanju, odlukom organa kojom se iscrpljuje i posljednji vanredni lijek, naknadnim povlacenjem zalbe ili zahtjeva i nedozvoljavanjem da se pravni lijek uopste koristi. Izvrsnost sadrzi zahtjev za zamisao s kojom je utemeljen jedan pravni odnos i koja je prosla kroz sve faze normativne obrade, bude ozbiljena prakticnim ponasanjem subjekata koji su ukljuceni u njenu sferu.To su nosioci pravne obaveze i drzavni oragni nadlezni za sprovodjenje sankcija. Pravosnaznost se moze ugasiti: -prestankom njegovog vazenja -obesnazenjem od strane viseg akta suprotnog sadrzaja -nemogucnoscu prakticnog izvrsenja -gubitkom interesa pravnog poretka da i dalje regulise odredeni drustveni odnos... Sankcije protiv nezakonitih pravnih akata Pravni poredak raspolaze sa dva instrumenta: 1.nistavoscu 2.rusljivoscu Nistavost se odnosi na teze povrede zakonitosti i moze biti apsolutna i relativa. Kod apsolutne postupak za njeno ustanovljavanje sprovodi drzavni organ, po sluzbenoj duznosti.Posljedice koje je akt izazvao niste se od pocetka a za njega se uzima kao da nije postojao.Razlozi aps.nist. su najcesce potpuna nenadleznost organa koji je donio akt kao i netacno utvrdeno cinjenicno stanje i neadekvatna primjena materijalnog prava. Relativna nistavost prati povrede zakonitosti manjeg intenziteta i postupak za njeno utvrdivanje vodi se samo po privatnom zahtjevu.Posljedice se i ovdje ponistavaju unazad do trenutka kada ih je pravni akt poceo da proizvodi, ali ce sam akt ostati pravno valjan sve dok se ne postavi zahtjev za njegovim nistenjem.Za rezliku od apsolutne kod nje nema roka zastarjevanja u pogledu podizanja tuzbe, relativna nistavost vezana je za rokove. Rusljivost nezakonitih pravnih akata slicna je relativnoj nistavosti.I u njenom slucaju spor se pokrece ex privata a pravni akt ostaje u poretku sve dok ne budu dokazani njegova nesaglasnost sa visim aktom ili drugi razlozi koji bi upucivali na njegovu nezakonitost.Kod rusljivog pravnog akta posljedice se ukidaju samo od trenutka kada je ona ustanovljena.Postupak rusenja pokrece se po ulozenom prigovoru zainteresovane stranke o kome je nadlezni drzavni organ duzan da se izjasni.Postoji jos jedna razlika izmedu nistavosti i rusljivosti:odluka o nistavosti ima deklaratoran znacaj jer samo konsta taju jedno stanje koje se inace mora otkloniti dok odluka o rusljivosti ima konstitutivni znacaj jer utvrdjuje stanje koje se moze otkloniti ali i ne mora pa je ona konstitutivni element odluke. U zemljama koje imaju pisani ustav, uskladjenost ili neusklad jenost zakona sa odredbama ustava kao najviseg pravnog akta naziva se ustavnoscu zakona i podljeze posebnom tretmanu.
37
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Integralni pojam pravnog poretka: Pravni poredak je onaj normativni drustveni poredak koji drzava stiti mogućnošću primjene organizovane prinude i koji se sastoji od privatnih normi i akata, ponasanje po tim normama i aktima, i zakonitositi kao principa koji norme i ponasanja dovode u funkcionalni sklad. *Povezivanje pravnih normi u pravni poredak Postoji nekoliko principa po kojima se pravni poredak konstituise kao skladan i neprotivrijecna cjelina i unosi red u nepreledan niz pravnih normi i akata. *Funkcionalni princip: Funkcija pravnih normi se moze odrediti po stepenu njihove opštosti. Opste norme propisuju istovjetna ponasanja za odreĎen tip pravnih situacija, a pojedinačne norme primjenjuju ta pravila na konkretne subjekte. Njihovo funkcionalno povezivanje vrsi se po nacelu hijerarhije po kom su ureĎeni odnosi izmeĎu izvora prava u formalnom smislu. Ona počinju ustavom, a zavrsava pojedinacnim pravnim aktima iza kojih slijede jos samo materijalne radnje na njihovom provodjenju. *Temporalni princip (vazenje norme u vremenu) Pravni poredak vazi sve do trenutka dok ima sposobnost da putem drzavne prinude ili autonomnog ponasanja ljude obezbjedjuje sebi efikasnost, za njegove sastavne djelove (norme i akte) moze se kazati da vaze od trenutka kad stupe na snagu. Tim momentom norma i akt sticu pravni legalitet- oni postaju pozitivni jer ih donosi nadlezni organ po tacno utvrĎenom postupku i uz to odreĎuje i nacin njihovog sprovoĎenja. Uslov pozitivnosti pravne norme jeste efikasnost poretka kao cjeline , koja proizilazi iz činjenice da poredak ima efektivnu moc da normi i aktu podari pravnu snagu obezbjedi im mogucnost prinudnog ostvarenja. Trenutak stupanja na snagu odreĎuje se u tekst norme ili akta, i on obicno nastupa nakon izvjesnog proteka vremena do trenutka donošenja. Taj vremenski razmak (vacatio legis) potreban je da bi se subjekt prava, na koje se oni odnose, mogli upoznati sa njiho vim sadrzajem i o njima steci odgovarajuću pravnu svjest. Tekst se objavljuje u u sluzbenom drzavnom glasilu i vacatio legis pocinje obicno teci od dana zvanicnog obznanjivanja. U nasem zakonodavstvu vacatio legis obicno traje osam dana od publikovanja teksta u saveznom, republickom ili pokrajinskom glasilu. Iz razloga pravne sigurnosti, norme vaze unaprijed i ne mogu se primjenjivati na stanja i odnose koji su postojali prije njihovog donosenja. Javna obznana datuma stupanja na snagu je veoma znacajna za pravni saobracaj i za pravnu sigurnost, jer su subjetki, jer subjekti prava znaju da su duzni da postupaju od naznacenog pravnog momenta. *Retroaktivno (povraatno) dejstvo norme: Postoje situacije u kojima zakonodavac nareĎuje da norma vazi unazad i da ima retroaktivno dejstvo. Posto je on istovremeno i suvereni organ, njemu nacelno ne stoji na putu nikakva zapreka da to dejstvo pripise svakoj normi. Zakonodavac ce retoaktivno dejstvo uglavnom protegnuti na one odnose čija je regulacija zapoceta nekom ranijom normom ali njihov konacni ucinci još nisu ostvareni.. Povratno djelovanje norme bice moguce i u slucaju kada je neka pravna stvar okoncana ali njena posljedica jos uvjek traju, pa pravni poredak nalazi interesa da ih poništi ex tunc ili da prekine njihov dalji tok. Kad je rijec o stecenim pravima na osnovu nekog prethodnog opšteg ili pojedinačnog pravnog akta,, ona ce biti posteĎena povratnog djelovanja nove norme u onoj mjeri u kojoj zakonodavac ima interese da ocuva pravnu sigurnost i stabilnost vlastitog poretka. Retroaktivno dejstvo uvijek se obavezno naglasava u tekstu norme ili u njenim prelaznim odredbama, jer nije pravilo nego izuzetak koji se usko tumaci i restriktno provodi. *Prestanak vazenja norme Prestanak vazenja pravne norme u vremenu u najtjesnijoj je vezi s vrmenskim vazenjem samog pravnog poretka. Ako se poĎe od stava da kontinuitet jednog poretka počinje da teče od trenutka pravnog-političkog konstituisanja jedne drzavne zajednice kao nezavisnog
38
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM subjekta u meĎunarodnom i unutrasnjem pravnom saobracaju,tada ce on biti ukinut s isčezavanjem same te zajednice(primjer političkih revolucija). U jednom poretku mose biti izvrsena i pravna revolucija koja nece dirati u njegovu klasnu sustinu, ali će uticati na dinamizam njegovog mjenjanja i usavrsavanja. Pravna norma prestaje vaziti u vremenu na vise nacina (istekom roka vazenja koji je predviĎen u njenom tekstu, isčezavanjem pravnog odnosa koji je regulisala, ukidanjem od strane vise norme i sli. )Faktički prestanak norme desava se onda kada ona idalje formalno vazi ali joj je sadrzaj zastario zbog nevrsenja. *teritorijalni princip (vazenje norme u prostoru) Teritorijalni princip odnosi se na sve subjekte koji se nalaze na tlu jedne drzave,uz rijetke izuzetke koji su propisani specijalnim meĎunarodnim aktom (npr.princip eksteritorijalnosti diplomatskih predstavnistava). Postoji i personalni princip, po koe se subjekti vezuju za pravila svog pravnog poretka, bez obzira na kojoj se drzavnoj teritoriji nalaze. *Princip statusnog vezivanja (pravna situcaija ili status) Pravni status je oznaka realnog stanja u kome pojedinci u svakom trenutku imaju stanovit krug subjektivnih prava i obaveza. Pravni status uklapa pojednice u okviru poretka, bilo da ga ovlašćuje na ponasanja koja mu idu u korist i štite njegove interese,bilo da mu nareĎuje postupanje u korist drugih radi ostvrarivanja njihovih interesa. Pravni status ne obuhvata samo postojeca prava nego i mogucnost da ona bude stečena, kao i „pravnu nadu“ ukoliko je realno utemeljenja u pravnim propisima. *Princip sveobuhvatnosti i problem pravnih praznina Svaki pravni poredak suočava se sa praktičnom nemogućnošću da normira sve pravno relevantne slučajeve i otuda i njegova kompaktna struktura uvjek bila protkana pravnim prazninama. Njihova bi se definicija odnosila na one situacije koje nisu regulisane opštom ili pojedinacnom pravnom normom ali je njihov sadrţaj od interesa za poredak, zbog čega on ima potrebu za njihovim naknadnim pravnim tretmanom. *Prncip racionalnosti Dok moral i obicaj nastaju spontano, pravo je proizvod racionalnosti,koji proizilazi iz djelatnosti drzavnih organa i njhove potrebe da vladjucu političku volju izraze na formalan, precizan i svakom dostupan nacin prikazivanja. Zbog toga pravo mora proci kroz promisljenu tehnicku obradu kakvu ne poznajemo ni kod obicaja, ni kod morala, a ni kod religije u fazi njenog nastajanja. Tehnička obrada prava ima vise aspekata i svima je zajednicko racionalnost. Racionalnost u ovmom kontekstu treba shvatiti kao funkcionalnu tj. Kao takav nacin postupanja gdje se uz minimum utrosenih sredstava energije postizu maksimalni praktični učinci. Racionalnost ima više pretpostvaki: promisljanje ciljeva, metode za njihovo ostvarivanje, instrumentari koji treba upotrjebiti za postizanje efikasnosti, otklanjanje svih suvisnih radnji i maksimalnu operativnost postupanja. Osnovne manifestacije racionalnog ustrojstva pravnog poretka, koja je vidljiva i sa spoljne strane, jeste njegova formalnizacija. Formalizacija je granica pravne sigurnosti ali ujedno i jamstvo vladajucim klasama i slojevima da se sve radnje i procesi, koji su relevantni za njihov interes nalaze pod efikasnom kontrolom pravnog poretka. Svrha formalizacije je da pravu pribavi autoritet jer ga naspram indvidulne ljudske egzistenicije izgraĎuje kao moćan i pregledno ureĎen sistem hijerarhijski reĎen sistem poredanih pravnih normi i akata. Ona je omogucena institucionalizmom drzavnopravnog aparata unutar koje svaki drzavni organ donosi tacno utvrĎenu vrstu norme i akata po unaprijed propisanom postupku. Formalizacija prava obuhvata tri najvaznija pravnotehnicka procesa: stvaranje prava, njegovu pojmovno- logicku obradu i samu primjenu prava. *Stvaranje prava: blize se oznacava kroz disciplinu koja se naziva „nomotetika“ (zakonodavna tehnika). Tehnicka strana stvaranja prava pripada pravnim stračnjacima kojima
39
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM njihova profesija omogucava visok stepen racionalnosti pri oblikovanju strukture pravne norme. Posebna uloga pravnim strucnjacima pripada u pogledu pravnog jezika, gdje je potrebno udovoljiti komunikacijskom nivou drustva sa nizi obrazovanjem ili cak bez obrazovanjja. Tehnika stvaranja prava ima za načelan zadatak da sprovede organizacijsko razgranicenje pravnog poretka od onih ostalih (moralnog,obicajnog, religijskog) Ona je takoĎe instrument za pravnu formalizaciju vladajuce političke volje, ali to ne znaci da ima strogo pasivnu i iskljucivo pomocnu ulogu. „Zakonodavci se mjenjaju, a pravni tehnicari ostaju“ . *Pojmovno-logička obrada prava čini sponu izmeĎu pravne nauke i pravne tehnike, ali se nalazi i u sluzbi nomotetike. Njen je cilj da pravno iskustvo obradi posredstvom logički povezanih pojmova na razlicitim nivoima opštosti i doprinese razvijanju odgovarajucih oblika pravne svjesti. Pravni pojmovi su od posebne vaznosti za stvaranje pra vnih konstrukcija, opstih pravnih načela pravnih institucija. Pravne konstrukcije su logičke tvorevine koje nastaju na isti nacin kao izvedeni pojmovi (operacijom apstrahovanja) ali su za razliku od njih, dinamicne jer su retroaktivno primjenjuju na nize pojmove i samu stvarnost iz koje su inducirane i dodaju im nesto čega ranije u njima nije bilo. Opsta pravna nacela sadrze stav poretka prema odreĎenim pravnim činjenicam. Pravne institucije logicki gledano nisu izvedeni pojmovi, jer sadrze grupe normi koje regulisu isti drustveni odnos,tek na osnovunjihove logicke obrade i metoda apstrahovanja stvaraju se odgovarajuci pravni pojmovi. *Primjena prava takoĎe zahtjeva razraĎenu operativnu tehnikui mora da bude formalizovana u svim svojim fazama-od trenutka kad se pravna norma stavlja na dispoziciju subjektu i kada je on pocne da izvsava skupom predvidjenih radnji i postupaka , do trenutka kada drzavani organ bude eventulano primoran da primjeni sankciju. *Interpretativni princip(pravni poredak i tumacenje prava) -Pojam tumacenja Primjeni prava prethodi jedna logicka operacija kojoj je cilj da utvrdi pravu smisao nome prije nego sto njene zamisli, kroz ponasanje ljudi ili primjeni sankcija, postanu stvarnost. Ta operacija naziva se tumacenjem prava. Od mnogobrojnih razloga koji uzrokuju potrebu za tumacenjem prava, treba najprije navesti one subjektivne i objektivne. Subjektivni razlozi odnose se na licnost stvaraoca norme i subjekta na koga se njena obavjest odnosi. Subjektivni razlozi ticu se i adresata norme. Pravna zapovjest je odraz drustvenog ili individualnog interesa. Razlozi koje nazivamo subjektivim vezu se za prosudjivanje zivih osoba, ljudi od „krvi i mesa“ od kojih nijedna ponaosob nije unaprijed čista od podloznosti subjektivizma, proizvoljnosti, trazenja licnog racuna ili proteziranju vlastitog interesa, kao sto i na drugoj strani moze podleci motivima humanizma.... Objektivni razlozi zbog kojih je tumacenje u pravu neophodno, vezani su za tekst norme i objektivaciju misli i namjeru zakonodavca koja je u njemu sadrzana.. Misli i namjera materijalizuju se kao poruka stvaroca pravne norme i akta. Ona se sa formalne strane iskazuje kao sistem znakova, a sa materijalne strane kroz sistem znacenja koja su ukljucena u njene sadrzaje. Znacenje na koje se opredjeli ovlasteni tumac norme bice ujedno i temelj njene prakticne primjene. Obje vrste tumacenja i subjektivni i objektivni navode na jedno zajednicko pitanje: u kojim socijalnim, politickim, kulturnim, etickim i slicnim sadrzajima treba sagledavati pravni smisao norme da bi u tom pravcu mogao da bude usmjeren i interpretativan napor njenog istrazivaca. *Tumac prava
40
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Ko moze da tumaci pravo? Odgovor na ovo pitanje bice u zavisnosti od polozaja pojedinih subjekata u procesu primjene prava i samog njegovog tumacenja. Priroda stvari najprije upucuje na subjekta koji je normu stvorio, jer on najbolje poznaje i smisao poruke koju je htio da materalizuje u bicu norme i okolnosti sto su ga motivisale za njeno doosenje. Njegovo tumacenje se naziva autenticnim ili izvornim, i uzima se kao obavezno. U stvarnosti je najrasprostranjenije tumacenje drzavnih organa koji primjenjuju pravo i imaju ovlastenja da tumace opste pravne propise. Njihovo se tumacenje naziva strucnim jer ga obavljaju kvalifikovane osobe u zakonodavnom i izvrsno- upravnim organima. Sudsko tumacenje-ono moze biti opste(kada se odnosi na odredeni tip situcaija) ili kazuisticko (kada se primjenjuje na konkretan slucaj ili se odnosi samo za neki tacno odredjen konkretni slucaj). MeĎu tumačenja koja nemaju obaveznu snagu spadaju ona koja vrse zeinteresovani pravni subjekt (fizicka i nedrzavna pravna lica). Ona se mogu nazvati privatnim. Privatna tumacenja su inace nepouzdana, neprecizna i nepotpuna, i drzavni organi ih uglavnom koriste da bi blize upoznao glediste samih stranaka. Neobavezna su tumacenja strucnih lica koja nemaju vlast(advokati, pravni referenti, savjetnici).Najzad u ovu grupu treba ubrojat i naucna tumacenja koja daju pravni naucnici i teoreticari i koja imaju veliku sadrzajnu vrijednost ali ih pravosudni organi ipak uzimaju kao konsultativni. *Vrste tumacenja *Odnos unutrasnjeg i spoljnjeg elemnta u bicu norme i akta(subjektivno i objektivno tumacenje) Svaka normativnopravna tvorevina ima unutrasnji(psihicki) i spoljni(objektivacijski odnosno materijalizacijski) element. Tumacenje te tvorevine koje ce pretezno naglasak staviti na psihicki elemnt bice subjektivnim. Pravni interpretator će sa svog stanovista sustinu norme i akte traziti u volji njihovog stvaraoca, smatrajuci da je ona posljednji okvir istrazivanja. U prilog ovom gledistu istice se neprikosnovenost zakonodavca kome je drustvo povjerilo odgovoran posao reprezentovanja volje, pa bi svako zalazenje u podrucja koja prevazilaze njen domen bilo zapravo legalizovanjejedne nove volje koja nije zakonom priznata. Tvorac norme nije savrsen ali se mora postovati cinjenica da on nije mogao pisati bilo sta vec historijski uslovljene sadrzaje vladajuce politicke volje. Suprotno je tome metodoloski nazor pristalica objektivnog tumacenja. Po njihovom misljenu, historijiski kontekst koji uslovljava nasatnak jedne normativnopravne tvorevine mnogo je siri od subjektivne mogucnosti njenog tvorca da je njegov sadrzaj izraz na cjelovit misaon nacin. Iz tog razloga valja imati na umu dvije stvari da nikad nije dovoljno saznati samo sto je zakonodavac htio da kaze, nego da treba prevashodno poci od onog sto je stvarno rekao i da je s druge strane nuzno ispitat i onaj siti sadrzaj vladajuce volje koji zakonodavc nije uspio da obuhvati normativnim jezičkim izrazom. Objektivisti isticu da je za pravo znacenje norme od sporednog znacaja utvrĎivanja sta je njen tvorac htio da kaze, a ne saznavanjesmisla onog sto je on zaista rekao, kao i da li je taj smisao podudaran sa aktuelnim htijenjem vladjuce volje.. *Vrijeme nastanka (statičko i evolucionisticko) Staticko tumacenje istrazuje smisao koji je norma imala u trenutku kada je donesena. Evolucinisticko tumacenje ispituje smisao koji norma ima u trenutku svog tumacenja ili svoje primjene, osnovna mu je pretpostvka da se taj smisao mjenja od trenutka donosenja same norme.. Norma ima socijalno- istorijsko „bice“ koje je relativno nepromjenjivo ali nije toliko kruto da se ne bi moglo pojmovno i prakticki prilagoĎavati novim zahtjevima vrmena. Ono traje dok i drustveni odnos koji regulise:kad nestane tog odnosa i ono iscezava, i tada postaje beskorisno i evolucionistučko tumacenje. *Vezanost za pravni poredak(vezano i slobodno tumacenje)
41
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Vezano tumacenje drzi se tekstusalnog znacenja norme i striktno uvazavanje njenih odredbi, ne odmicuci dalje od njihove bukvalne intepretacije. Zagovornici slobodnog tumacenja imaju razlicite stavove. Po njihovom ubjeĎenju, zakon je vazan ali nije i jedini pravni izvor. Pored pozitivnog za koje se smatra da je jedino legalno u drustvu, postoji i ono drustveno utemeljeno na zahtjevima pravde, obicaja, morala i kuture, te pravnik u svom tumacenju niposto ne smije u svemu biti vezan za pozitivni pravni poredak. Ako na to ukazuju razlozi cjeloshodnosti, on pravicnost moze primjenivati mimo pa cak i protiv zakona. *Socioloska i ciljna uslovljenost(historijska i teoloska tumacenja) Historijski tumacenje ispituje konkretne uslove u cijoj je neutrini sazrela potreba za pravnim regulisanjem odreĎenog drustvog odnosa(tzv. prednormativno stanje) zatim drustvene prilike u kojima je izvrsen sam regulativni akt(normativno ) i pravni zivot norme od trenutka njenog tumacenja(postnormativno tumacenje). U funkciji druge svrhe nalazi se teolosko tumacanje. Njegov je zadatak da blize ispita krajnji cilj norme i njegove veze sa opstim ciljevima pravnog poretka. On postaje tim nuzniji sto se ciljevi pravnog poretka smatraju nadreĎenim ciljevima konkretne norme i sto pravi smisao ovih drugih niposto ne mora biti vidljiv vec na prvi pogled. Jer mnogo je lakse sagledati klasnu prirodu jednog pravnog poretka posmatranog u cjelini nego u svakom konkretnom odnosu koje on normativno pokriva. *Sistematska uslovljenost norme(sistematsko tumacenje) Socioloska i teoloska dimenzija pravne norme dopunjuje se onom sistematskom buduci da norma ne vodi samostalnu pravnu egzistenciju nego cjelovit smisao dobiva samo kroz povezivanje sa ostalim normama. U pravnom poretku sistemska uslovljenost norme dolazi do izrazaja ispitivanjem zakonitosti kao nuznosti da bude usaglasen sa visom normom,a u sistemu prava poredjenjem njenog sadrzaja po slicnosti s normama iste pravne institucije pravne grane ili pravne oblasti. U prvom slucaju rijec je o sistematskom tumacenju prema mjestu koje norma zauzima u pravnom poretku, a u drugom slucaju o tumacenju prema smislu koji norma ima u cjelini pravnog sistema. Sistematsko tumacenje neophodno je zbog ocuvanja osnovnih principa pravnog poretka (formalne i sadrzajne neprotivrjecnosti visih i nizih normi i akata te odrzanje njegove koherentnosti i kontinuiteta) i pravnog sistema mogucnosti da se norme svrstaju u njegove okvire po slicnosti sadrazaja. Sistematsko tumacenje uslovljeno je i razlozima jeszicke i logicke prirode, buduci da ne postoji norma koja bi imala samostalnu terminologiju i pojmove, ustanovljenje samo radi nje i neupotrebljivo u nekim drugim okolnostima. *Intepretacijski instrumentari( sredstva tumacnja-jezičko i logicko) Nijedna od tumacenja ne bi bilo moguce ako se ne bi oslanjalo na odreĎeni intepretacijski instrumentarij u koji spadaju jezik i logika pravne norme. Po ovom osnovu, koji ims u vidu sredstva tumacenja, ta sredstva mogu se podjeliti na jezicka i logicka. *Jezicko tumacenje Jezicko tumacenje je interpretacijska podloga za sva ostala tumacenja buduci da ono polazi od teksta norme u kome je objektivirana i spolja vidljiva sama njena egzistencija. Bez pisanog teksta norma bi mogla da vazi samo kratko vrijeme, ukoliko se putem predaje ne bi prenosilo s generacije na generaciju i preraslo u običajno pravo. Jezicko tumacenje se javlja kao pretpostavka da ono bude shvaceno i adekvatno primjenjeno. Tekst norme je,zapravo onaj materijalni sastojak preko koga se norma namece nasim culima preko kojih se ukljucuje u proces naseg razmjevanja. Zato njen tumac mora da pazljivo ispituje njene elemnte(rijec,djelove recenice,citav sastav recenice....) da bi uklapanjem tih elemenata u jednistveni tekstualni mozaik dopro do shvatanja cjelovitog smisla norme i njene osnovne poruke. Kod pristupa jezickom tumacenju,onaj ko ga vrsi koristi se vecinom ostalih tumacenja.
42
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Tako ce mu statičko tumacenje pomoci da sazna kakva su ta znacenja bila nekad, a evolucionisticko kakva su danas. Subjektivno upozorit ce ga na specificnost zakonodavcevog nacina izrazavanja, a objektivno na znacenje koje tim specificnostima pridaje drustvo ili neki drugi kolektivni subjekt. Vezano tumacenje disciplinovace ga uz značenja koja tekst norme zeli da pravni poredak, a ono slobodno otvorice mu sire lingvisticki prosto za iznalazenje alternativnih znacenja. Osobena obiljezja pravnog jezika, kojim se zakonodavac sluzi u tekstu norme i koji ne susrecemo u ostalim oblastima jesu bezlicnost, neemotivnost, relativno siromastvo i jednolicnost znacenja, prevlast pasivnih iskaza,repetitivnost (ponavljanje), sterertipnost i formalnost recenica, te brojne svecano ritualne scene. Ona su prizasla iz potrebe za formalizovanoscu pravnog jezika i nepristrasnoscu pravnog kazivanja, kao i za maksimalnom objektivizacijom pravne zapovjesti koja se odnosi na neodreĎen broj lica, te stoga treba da svakom od njih obezbjedi jednak tretman. *Logičko tumačenje Teznnja pravnog poretka da se izraĎuje kao neprotivuriječna i unutar sebe strutkuirirana cjelina visih i nizh pravnih normi morala je da naĎe i svoj logicki izraz u nastajanju sa sadrzaj tih normi bude usklaĎen sa osnovnim zakonima po kojima su oformljuje ljudsko misljenje i oblikuje kao smisaona pojmovna cjelina. Stoga je zadatak logickog tumacenja da, nakon sto je izvrseno ono jezicko, ispita da li su zaključci, do kojih se doslo jezickim tumacenjem, odrzivi u svjetlu osnovih zakona logike. Ako logiku na ovom mjestu odredimo kao nauku koja daje formu misljenja i ne zanima se za druge cinioce koji uticu na njegove sadrzaje, ako je, dakle sagledamo kao disciplinu koja se bavi pravilima „formalno ispravnog misljenja“ tada cemo i ova pravila situirati u okvire četiri osnovna zkona formalne logike (zakon indentiteta, zakon protivrjecnosti, zakon iskljucenja treceg i zakon dovoljnog razloga). Logicki iskazi su- da niko ne moze na drugog primjeniti vise prava nego sto sam ima:da treba zakljucivati od veceg ka manjem, ali da se ne moze zakljucivati od manjeg ka vecem, da iszuzetak ne treba siroko tumaciti, da slabiji intenzitet nekog zabranjenog ponasanja iskljucuje jaci intenzitet radnje istog kvaliteta, da pravne stvari treba rijesavati „prema ciljevima drustva“ po nacelu „pravicnosti“, po „prirodi stvari“ i po nekim drugim nacelima... Dva vrlo vazna principa pravnologickog tumačenja su analogija i argumentum a contrarija. Analogija je nacin prosudjivanja po slicnosti i po potrebama za njom najcesce se javlja kada se ustanovi postojanje pravne praznine. Tada se nastoji da se slucaj, koji nije regulisan pravnom normom, pravno poravna slucajem koji je vec regulisan bilo pojedinacnom opstom normom. Kod primjene opste pravne norme na pravno neregulisan slucaj postoji zakonska analogija. Slucja koji ce se kao pravna praznina popuniti na osnovu opstie norme, mora da sadrzi osnovne karakteristike onog neodrĎenog broja slucajevaa radi cijeg regulisanja i stvorene opste norme i cija se priroda opisuje u dispoziciji opste norme. Pored zakonske imamo i pravnu analogiju. Njom se na pravno neregulisan slucaj primjenjuje opsta nacela koja vaze za odreĎenu grupu pravnih odnosa. Argumentum a contraria je logicki metod prosudjivanja po nacelu suprotnosti. On se upotrebljava kod tumacenja normi koje sadrze tzv. taksativno nabrajanje slucjava(njihovo poiimenicno navodjenje);argumentum a contrariom, kao „razlogom suprotnosti“, tada se utvrĎuje da norma ne vazi za slucajeve cija je priroda suprotna onim taksativno nabrojanim. Argumentum a contraria moze se prema prf. Lukicu odrediti ; Ako je pise on, niz slucajeva regulisano jednom opstom normom pa je iz tog niza izdvojen jedan ili vise slucajeva posebnom normom, onda za sve slucajeve koji nisu izreceni izuzeti tom posebnom normom vazi, na osnovu razloga suprotnosti suprotan propis, tj. Opsta norma. Odnos logickog tumacenja prema jezickom tumacenju je u prilicno slozen. Ako se znacenja, dobivena njihovom uporednom primjenom, u cjelini podudaraju, takvo tumacenje bit ce nazivano bukvalnim. Moze se meĎutim desiti da je smisao norme do koga je se doslo
43
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM jazickim tumacenjem, siri od njenog stvarnog smisla. Tada se njegovo suzavanje vrsi uskim (restriktivnim) tumacenjem kao sto se obtano kada se jezickim tumacenjem doĎe do smisla norme koji je uzi od onog stvranog, njegovo prosirivanje se vrsi sirokim (ekstenzivnim) tumacenjem. U kontekstu logickog tumacenja neki pisci pravilima formalne logike prikljucuju i pravila „argumentovanog zakljicivanja“. Osnovna razlika izmeĎu ove dvije vrste pravila sastojala bi se u tome sto se formalnom logicko prosudjivanje izvodi u obliku indukcije i dedukcije i rezultira nespornim ili vjerovatnim zakljucima iskljucivo formalne valjanosti, dok se „argumentovano zakljucivanje“ vrsi suprostavljanjem razloga iskustvenog i vrijednosnog tipa koji zavrsavaju vise ili manje uvjerljivim, ali i dalje spornim zakljucima sadrzajne valjanosti „Argumentovano zakljucivanje“ kao metod uvjravanja moze u procesu tumacenja i odlucivanja odigrati stanovitu ulogu ali ona se nalazi u srazmjeri sa sposobnoscu njegovih protagonista da racionalonoscu vlastitog prosudjvanja citav proces okrenu u svoju korist. Ni jezicko ni logicko tumacenje ne mogu u pravu biti sami sebi svrha niti zavrsavati u sferi beskonacnog umovanja. Pravi cilj norme stastoji se u zastiti aktuelnog (sadasnjeg) interesa vladajucih drustvenih klasa i slojeva do cije spoznaje doslo evolucionistickim, objektivnim i vezanim tumacenjem pravne norme ili akta na osnovu njenog mjesta i uloge u sistemu prava i pravnom poretku. Licnost samog tumaca norme: Pravni poredak moze u odreĎenim uslovima (u prvom redu onda kada se osjeca stabilnim) dozvoliti ekstenzivno i elasticno tumacenje svojih interesa. Ali cim bi se intencije tumacenja taj interes ugrozile i stvorile za staraoca poretka realne opasnosti da se tumace faktickim pute, posredstvno slobodne interpretacije, pretvori u novog zakonodavca koji bi svoju volju nametnuo dotadasnjo vladajucoj volji, poredak bi aktivirao mehanizme prinude i takvog tumaca udaljio s pozicije s koje je mogao da djeluje protiv njegove pravne politike. Zbog toga se svrha tumacenja najcesce sastoji u iznalazenju dva ili vise znacenja norme koja su u saglasnosti sa interesima pravnog poretka, i onda u opredjeljivanju za one od njih koji te interese zadovoljava u najvecoj mjeri. Tumacenje suprotno ovim interesima bivaju eliminisana vec u toku interpretacijskog procesa, ako je rijec o krupnim pitanjima cije bi rijesenje moglo da poprime karakter precedenta, ona rijetko imaju sansu da dodju do ozbiljnijeg izrazaja. Tumac stoga nije potpuno slobodna osoba, kao sto ni tumacenje nije samo sebi svrha. Ono zadovoljava odredjene interese, a u sukobu interesa pobjedice onaj najjaci, koji iza sebe ima organizivoanu drzavnu prinudu. Nacelo hijerarhijskog i nacelo sadrzajnog povezivanja(odnos pravnog poretka i pravnog sistema) U nepregledno obilje empirijskog pravnog materijala (opstih i pojedinacnih normi i akata) pravni poredak unosi logiku sredjivanja nacelom hijerarhije pa mjesto svakoj normi i aktu odreĎuje po domasaju njihove pravne snage, te u svom konacnom spoljnom i unutrasnjem izrazu on izgleda ne samo kao stepenasto izgrĎen nego i kao logicki usklaĎen totalitet normativnih i relacijskih (faktickih) elemenata. Logicko sredjivanje pravne materije moguce je izvrsiti i sa stanovista sadrzaja pravnih normi i akata. Svrstane po kriteriju sadrzinske slicnosti, njih ce tada biti moguce sloziti u logicki neprotivrijecnu cjelinu koja se naziva sistem prava. Sistematizovanje pravnih normi i akata u logicko sreĎenu i neprotivrijecnu cjelinu po slicnosti njihovog sadrzaja ima visestruku prakticnu korist. Ono pomaze subjektima prava da se upoznaju sa izvorima prava koji regulise odredjeni drustveni odnos i koji su posredstvom pravnog sistema objedninjeni na jednom mjestu. Pogodan je naucni instrument jer pravnoj teoriji omogucuje sistematizaciju pravne materije na razlicitiim nivoima opstost i samim tim i kriticke uvide u njihov smisao sa stanovista cjeline i njenog odnosa razlicitim djelovima sistema.
44
WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM Tehnika, po kojoj se izradjuje sistem prava, polazi od opstosti pravnih normi i akata kao izvora prava u formalnom smislu. Ona se ne zanima za izvore prava u materijalnom smislu niti za pojedinacne norme i akte jer ih pretpostavlja kao apsorbovane u normativnoj i logickoj strutkuri opstih izvora prava. Pravne institucije mogu regulisati i grupu slicnih drustvenih odnosa.(kuporodajni ugovor i slicno...) Tada se one pojavljuju kao vise i sire u odnosu na pravne institucije koja normira samo jedan odnos i koja ce na spram njih biti uza i niza.Pravne institucije u sistemu prava povezuje se u vise cjelina koje se nazivaju pravnim granama. One obuhvataju sve one institucije koje regulisu sire podrucje drustvenih odnosa(graĎanskopravne,krivicnopravne...) Najsire cjeline s koja se ujendo i zavrsava proces sistematizacije pravnih normi i akata jesu pravne oblasti. U njihov sastav ulaze srodne pravne grane po istomonom principu slicnosti kojima se opste norme i akti svrsatavju u pravne institucije, a pravne institucije u pravne grane. Tri su tradicionalne pravne oblasti koje se susrecu u sistematskim razdiobama: unutrasnje i meĎunarodno pravo, javno i privatno, te materijalno i formalno(procesno) pravo. Prilikom svrstavanja normii u oblasti meĎunarodnog i unutrasnjeg prava prvenstvena mjera se uzima teritorijalnost, zatim svojstva subjekta(u meĎunarodnom pravu to je drzava), nacin sankcionisanja. Kod razdiobe privatnog i javnog isticane su tri klasicna osnova: interes( po kom bi javno islo drzavi i drustvu, a privatno fizickih i privatnopravnih lica), subjekti(u javnom svi oni odnosi gdje se kao nosilac ovlascenja pojavljuje drzava a u privatno ono gdje se taj nosilac pojavljuje u vidu ostalih subjekata) i vlast( u javnom pravu ulazi odnos subordinacije i nareĎivanja, a u privatno odnos kooridinacije i suglasnosti volje. U oblasti materijalnog i formalnog prava vodilo se racuna o tzv. primarnoj i sekundarnoj pravnoj regulativi(materijalno pravo obuhvata normiranje drustvenih odnosa, tj. Same pravne materije, a formalno pravo-normiranje odnosa koji nastaju u realizaciji materijalnog prava i njegovo procesualno-sudske zastite). Princip slicnosti dakle prozima i podjelu prava na oblasti, ali ponekad u drugacijem obicaju od onog cistog sadrzajnog, koji je prisutan koji je prisutan ko pravnih institucija i pravnih oblasti
45
WWW.BH-PRAVNICI.COM
