Maikling Kwento ni Eros Atalia SI INTOY SYOKOY NG KALYE MARINO
Intoy! Intoy! Bangon! Alig! May alig! Bumalinghat sa kanya ang tawag na iyon. Tinig iyon ni Mang Amor. Halos magiba ang kanyang pintong yari sa pinagtagpi-tagping lawanit, plywood at palapa ng niyog. Pagbukas nya ng pinto ay bumulaga si Mang Amor na hawak ang sagwan habang may supa pang sigarilyo. Gaya ng dati, nakamaong lang itong shorts at hubad. Nakahambad ang sunog-saaraw at tubig-alat na katawan. Ngunit ang nag-aagaw na itim at uban na buhok ay hindi nagpapahalatang anak-dagat si Mang Amor. Ay! Digrasyaw bo! Bilis, baka may masagip pa tayo, pabateng itinapon ang paubos nang sigarilyo sa tulay na kawayan. Tinapakan. Isiniksik sa pagitan ng mga kawayan. Dumura. Sumunod ka na, ibababa ko na ang lunday. Putang ama, alig. Nakow po! Patay tayo nyan. Bakit ngayon pa? Bakit ngayon pa? ang rapido ng tanong ni Intoy sa sarili habang minamadali ang paghahanda sa gagamitin. Salaming panisid, gwantes, kutsilyo, boya, pamadyak, plehe at straw. Isinuot ang shortpants na panlusong. Wala nang panahon para magkape. Sa ganitong panahon, oras ang kalaban. Dalawang basong tubig ang almusal. Nagpahabol pa ng isang lagok ngunit di nya nilunok. Ibinabad sa bibig. Habang lumalabas ng bahay ay minumog ang tubig. Sinulyapan ang relos sa dingding. Menos dyes para mag-alas sais. Ibinuga ang minumog sa tulay na kawayang kadikit ng pinto ng kanyang bahay. Kadugsong ng kanyang bahay ang pantalan. Doon binabara ni Mang Amor ang lunday nito para matingnan-tingnan at magamit agad kung kinakailangan. Nakababa na ang lunday. Akmang gagaod na si Mang Amor. Pandalas sya ng baba. Dahil kung hindi, madali itong tumaob. Di tulad ng mga bangkang de-katig, matatag sa tauban. Yun nga lang, di maipasok ang mga de-katig sa gitna ng mga baklad. Pano nyo nalaman? Kay Enoc. Mag-aahon sana sya. May order ng limang sako ang Baclaran. Naunaha sya ng alig. Lalos daw pati pabitin at palutang. Kakaputok pa lang ng araw. Malamig pa ang hanging labi ng nagdaang gabi sa palabas na Nobyembre at papasok na Disyembre. Maliban sa plastic, goma, sako, at kung ano-anong basura ay may mangilan-ngilan pa ring patay na water lily na sumasabit sa kanilang sagwan. Water lily na tangay mula pa sa look ng Maynila, galing sa tubig-tabang. Pagkaraan ng ilang araw na animo kusang pagpapatianod mula sa Maynila patungo sa dalampasigan ng Cavite, maninilaw hanggang sa maging kulay bulok na kahoy ang lulutang-lutang na dating matingkad na berdeng halaman na kinilala sa tawag na water lily. Ngunit ang lamig ng umagang iyon ay hindi makapigil sa ilang magtatahong na maisalba pa ang kanilang tanging kabuhayan mula sa pesteng alig na dumadalas na 1
ang dalaw nitong nakaraang mga taon. Nakita nilang marami na ring pumalaot para sagipin ang pwede pang sagipin. Kitang-kita nila ang animo‟y natapong hugas-bigas sa dagat. Kalat-kalat. Mainit-init. Sumasabay sa agos at galaw ng dagat. Malas na lang at siguradong ubos ang madadaanang tahong, talaba o halaan ng pesteng hugas-bigas na ito. Swerte ang naiwasan, sa ngayon, pero bukas-makalawa ay para itong nakakalokong bumabalik. Iyan ang alig. Ano, Amor… ano balita sa’yo? Intoy Syokoy, tapos mo dyan, daanan mo ang pwesto ko. Magpapalinis ako sa’yo, sabi ng isa. Si Kapitan nga raw, lalos ang trentang bila. Ako rin Koy! Pahabol ng isa pa. Tango lang ang sagot ni Intoy. Tuloy ang kanyang gaod. Ayaw nyang ipahalata kay Mang Amor na umooo agad sya sa iba gayong hindi pa tapos ang obligasyon nya sa matandang amo. Magkahalong tuwa at lungkot ang dala ng alig sa araw na iyon. Tuwa, dahil kung maraming tinamaan ng alig, tiyak bukas at hanggat sa mga susunod na araw ay maraming may tahungang magpapalinis sa kanya. Kikita sya ng malaki. Lungkot dahil, bukas o sa mga susunod na araw pa sya kikita. Ngayon nya kailangan ng pera. Ngayon nya sana aanihin ang sarili nyang tanim na tahong. Ang mapagbebentahan ng sarili nyang maliit na tahungan sana ang tatapos ngayon sa mahaba nyang paghihintay. Pero paano nya pupuntahan ang sarili nyang tahungan? Magkasama sila ngayon ng amo nya upang silipin at sagipin ang tahungan nito. Hindi rin alam ni Mang Amor na mayroon syang sariling baklad. Baka isipin na ninanakaw nya ang binhi, kawayan, straw, plehe at boya nito at inilalagay nya sa kanyang pwesto. Wala syang sariling bangka. Tanging bangka-bangkaang gawa lang sa pinagdugtong-dugtong na sako ng bigas na nilagyan ng styrofoam ang nagsisilbi nyang balsa. Hindi iyon uubra na pagpatungan ng mabibigat. Kung sya nga na bihasa na sa pagbabalanse sa lunday ay tumataob pa sa kanyang balsa, ano pa kaya ang ikakarga ditong tahong? Di hamak na mas malaki ang kikitain nya sa pagpapalinis ng mga baklad sa mga susunod na araw. Sapat na para makapagsimula syang muling magtanim sa kapiraso nyang pwesto. Sobra pa nang kaunti. Ngunit ngayon nya kailangan ang pera. Sa unang pwesto ni Mang Amor sila pumunta. Itinali ng matanda ang lunday sa isa sa mga nakausling tulos ng kawayan. Dalawa ang pwesto rito ni Mang Amor. Bawat isa ay may tiglimang bila. Ang bawat bila ay may di kukulanging trenta y sais na kawayan. Kung sisilipin mula sa itaas, maitutulad sa isang malaking agaw-bitin. Yun nga lang, may mga paang nakatulos sa dagat. Marahan silang bumaba. Ramdam nya agad ang init ng alig. Malinaw-linaw pa rin naman sa ilalim kahit na namumuti ang ibabaw ng dagat. Inisa-isa nya ang haligi ng bila. Nandoon at nakakulumpon ang mga tahong na halos pambenta na ang laki. Nilapitan nya ang mga ito. Sa kaway ng kanyang mga kamay at sikad nya sa ilalim ng dagat, lumikha ito ng bahagyang pagkilos ng tubig. At iyun na. Lumuwa ang laman ng tahong. Naiwan ang mga balat na nakakapit sa kawayan. Naglabusaw ang tubig. Lumansa lalo ang dagat. Pinuntahan nya ang pabitin at palutang. Ang pabitin ay ang mga tahong na nakabitin sa pagitan ng mga tulos samantalang ang palutang ay tahong na nakabalot sa lambat na pinalulutang ng styrofoam na nakatali sa pagitan ng mga poste. Sinenyasan nya si Mang Amor. Ginilitan nya ang kanyang leeg sa pamamagitan ng hintuturo. Tila nagsasabing “nasintensyahan na ang tahong”. Umiling si Mang Amor. Isinenyas ng matanda ang mas malalim na parte ng kawayan. Kahit parehas nilang alam na mas madaling mamatay ang 2
tahong sa mas malalim, nagbakasakali pa rin sila. Umahon muna sya para kumuha ng hangin. Pinuno ang baga. At saka sumisid. Umahon na si Mang Amor. May edad na ito at hindi na kaya ang mas malalim. Si Intoy ang bihasa sa lahat ng magtatahong sa Kalye Marino. Kaya nga sya tinawag na “Intoy Syokoy” dahil pra nga raw itong syokoy na nakatatagal sa ilalim ng dagat. Para bang may hasang ito tulad sa isda. Bagamat maipagkakamali na rin si Intoy sa syokoy. Sunog ang balat sa araw at asin. Maligasgas. Makapal. At kahit bagong ligo pa sya ng tabang, „wag lang di pagpawisan ng kaunti ay amoy dagat agad sya. Kulay kalawang ang buhok. Di nya na kailangang magpa-highlights pa ng chestnuts o blond. Bilugan ang mga mata na pirming mapula dahil sa hapdi ng tubig-alat. Malalapad ang mga palad at mahahaba ang daliri. Payat na mahahaba ang mga braso‟t kamay, hita‟t binti. Madaling lumubog, madaling lumutang sa dagat. Mahahabang malalapad ang kanyang mga paa na kapag kanyang pinagdikit sa pagsikad ay aakalain mong buntot nga ng isda. Wala pang tumatalo sa kanya sa bilisan ng paglangoy, palaliman at patagalan ng pagsisid. Mapamatanda o mapabata panis lahat sila kay Intoy Syokoy. Sa edad nitong desisais, mukha na syang beynte singko pero parang katawan ng trese anyos. Unat ang kanyang mga kalamnan, balat, buto‟t litid sa paglangoy at pagsisid. Ngunit walang makaing matinong sustansya ang mga bahaging ito kung kayat sila-sila na lang ang nagkakainan. Di tulad ng mga swimmer na atleta, bato-bato‟t malalapad ang katawan na umbok ang masel. Si Intoy, bato nga. Pero parang isang buhay na posteng kongkreto. Sisid si Intoy. Nangabay sa mga tulos ng kawayan. Hinihila ang sarili pababa sa pamamagitan ng pabaligtad na pag-akyat sa palosebo. Inuga nya ang mga pahalang na kawayan. Kinuskos ang mga nakakapit na tahong. Umalsa ang mga laman, lumabusaw lalo ang tubig. Wala syang gaanong maaninag. Ipinasya nyang umahon na. Isang sikad pataas. Sisinghap-singhap syang umahon. Tinanggal ang salamin pangdagat. Ano? Walwal! Kisay tayo, Mang Amor Ay! Digrasyaw bo. Nagpasya silang tignan ang natitirang tatlong bila ni Mang Amor sa laot. Madalas napapatawad ng alig ang laot. Di na nito kayang malason ang malayo sa pampang. Malakas na ang alon doon at nadadala ng ragasa ng tubig ang peste. May kalayuan nga lang ang pwesto ni Mang Amor. Mangangalay sila sa kakasagwan at baka hindi nila mailigtas ang pwede pang mailigtas. Binilinan ng matanda si Intoy na maghihintay na lang sa lunday at babalikan sya ng amo gamit ang bangkang de motor at saka hihilahin ang lunday sa laot. Nakisabay na lang pauwi ang matanda sa isang kinawayang kapwa mangingisda para maidaan sa kanyang pantalan. Maililigtas pa ang tahong kung maiaahon agad ito. Ang palatandaan, kapag sa pagsisid ay nakabuka ang mga ito ngunit kapag ginalaw ay kusang magsasara. Maibebenta pa kahit sambot-puhunan man lang. Sinamantala iyun ni Intoy. Pandalas syang gumaod papunta sa kanyang pwesto. Mga dalawandaang metro ang layo noon sa pwesto ng kanyang amo. Wala syang palatandaan sa kanyang baklad di tulad ng iba na may mga bandila o boyang malalaki. Basta‟t kinabisa nya na lang 3
kung san iyon. Di halatang may tahungan sa kanyang piniling pwesto, kasi nga, di nakausli ang mga kawayan. Maliliit na kawayan lang ang kanyang ginamit. Di pansinin kumbaga. Sobra lang ang mga iyon sa kanyang mga pinagtrabahuhan. Sinabi nya na lang na gagawa sya ng balsa-balsang kawayan. Isang bila lang iyun. Iilang tumpok ng semilya ang kanyang inilagay doon buhat na rin sa isang nagpatanim. Sobra ang semilya, kapos sa kawayan. Wala nang pabitin at palutang. Magastos sa straw, styrofoam at plehe ang mga iyon. Puro tali na lang sa bila ang ginawa nya. Sya lang ang gumawa ng lahat ng iyon. Natutunan nya yun simula noong sya‟y nuwebe anyos pa lang. Sa pamamagitan ng pagsama-sama sa mga nagtatali, naglilinis, nagbabaon, nag-aahon at kung anu-ano pang trabahong may kinalaman sa pagtatahong. Masasabing isa na sya sa batikan sa larangan ng pagtatahungan. Wala nga lang sapat na kapital para makapagtanim nang malakihan. Sa gulang na lima natuto na syang lumangoy nang itulak sya ni Bertong Baka palabas ng pantalan. Tawanan ang mga kalaro nya. Sina Yeyeng Tikol, Boyet Bagol at Doray Langaw. Narinig nya ang tawanan ng lahat kahit pa na sisinghap-singhap sya.
Yaaah! Si Intoy Kuting, di makalangoy, kantyaw ni Bertong Baka. Kuting! Kuting! Kuting! ang sigaw nina Boyet Bagol at Yeyeng Tikol. Kuting pa noon ang bansag kay Intoy. Tatay nya kasi si Landong Pusa. Mahilig manghuli ng pusa para gawing pulutan. Namatay ito nang tumalon mula sa pantalan dahil sa sobrang kalasingan. Tuhog ang leeg at tagos sa balakang ang tulos ng kawayan ang eksenang tumambad isang umaga sa pantalan. Pagkalibing ng tatay ay nawala na ang ina. Balita‟y sumama na sa isang drayber ng bus at iniuwi ng probinsya. Tumigil sa pagtawa si Doray nang mapansing hindi na yata makakawag ang kalaro. nalulunod na si Intoy.
Baka
Uy, ang langaw, nag-aalala sa kuting, alaska ni Yeyeng Tikol. Pag namatay ang kuting, lalangawin naman, hirit ni Boyet Sinagip din sya ng mga kalaro. Bagamat umiiyak si Intoy at nagtatawanan ang kalaro, nakuha pa rin nilang magbiruan. ‘Tang ‘na ka, kuting ka kasi kaya takot ka sa tubig, si Boyet uli. Sa dami ng nainom mong dagat, mamaya, pati utot mo at dighay, amoy dagat, alaska ni Yeyeng Tikol. Simula noon, palihim na nag-aaral lumangoy si Intoy. Sa una ay pakuya-kuyapit pa sya sa mga poste sa silong ng mga bahay. Hanggang sa poste ng pantalan. Hanggang maglipat-lipat na sya ng poste ng mga pantalan. Hanggang sa kaya nya nang makipaghagaran-taya sa mga kalaro. Sya ang laging panalo sa karera sa paglangoy. Sya ang pinakamatagal sumisid. Di baling makainom sya ng tubig at magkasugat-sugat sa mga nakausling kawayan o poste, basa‟t doon man lang ay ituring syang magaling, sa paglangoy at pagsisid. 4
Sa kanilang magkakaibigan, si Berto ang pinakamalakas. Punggok na malaki ang katawan. Batobato. Tagaigib ba naman ng tubig-tabang sa buong iskinita nila kung hindi lumaki ang katawan at mapunggok. Tinawag itong baka dahil atungal-baka si Berto pag pinapalo nang kanyang nanay. Gala, malakas ang loob at may kakulitan. Kasama nya ngayon ito sa inuupahang maliit na bahaybahayan sa tabing dagat. Kasalukuyang tagahugas ng bus. Madaling araw ang pasok, bago magtanghali ang uwi. Si Boyet ay binansagang bagol kasi nahuli itong nangungupit ng bagol sa tindahan. Bata pa lang daw kumakana na. ewan kung likas na malikot ang kamay. Naging batikang manananggal (ng sinampay, gamit, bisekleta) sa kanilang baranggay at pinagkaisahan na gulpihin ng taong bayan. Hanggang sa hindi na makita. Ang huling balita ay nakakulong daw ito ngayon sa Maynila. Si Yeyeng Tikol sana ang matalino sa kanilang lahat. Ito lang ang nakatuntong ng mataas-taas na pinag-aralan kung hindi lang nagkaletse-letse. Matapos maglimang taon sa Saudi ang kanyang ama, umuwi itong una ang ulo at isinunod na lang ang katawan. Noong maliliit pa sila, pirming nakapasok ang kamay ni Yeye sa loob ng shorts. Nagtitikol daw. Nang magbinata , di na sya tinawag na Yeyeng Tikol, Ariel na (ito ang tunay nyang pangalan), di na raw pwede ang tikol. Malaki na kasi kaya Ariel Burat na sya ngayon. Nahilig mag-aral kahit walang laman ang bulsa at tyan, natutong mag-shabu. Kaya‟t si Yeyeng Tikol o Ariel Burat ay madalas nasa kanto ng Kalye Marino, nagtatawag ng mga dalagitang naglalakad habang ipinapakikita ang pagbuburat. Si Doray Langaw… ano ba ang kadalasang kwento ng lumaki sa iskwater na walang pinag-aralan, na iniwan ng mga magulang at tumayong ina‟t ama sa dalawang nakababatang kapatid, na may itsura naman kahit papaano basta‟t maliligo lang at magsisipilyo, magpulbos ng kaunti at lipstik? E, di puta. Di naman. Di naman puta si Doray Langaw. Pakangkang lang daw ito sa mga mambabasnig. Ang basnig ay malaking bangka na tumatagal nang ilang linggo sa dagat. Sari-saring isda ang huli ng mga ito. Pagkadaong sa katihan o barahan, magbebenta ng isda ang mga mambabasnig sa namamakyaw sa pandawan. At dadayo doon si Doray. Tilapya naman nya ang kanyang ibebenta. Huhugasan sa hapon para maagang mabenta. Mabilis kasi itong mabilasa sa gabi. Kasi naman, kahit disisyete pa lang ang kanyang tilapya, para na itong kwarenta „y singko anyos na galunggong. Kung malakas ang benta, maagang gagarahe si Doray. May pambili na ng pagkain at bigas. Kung mamalasin at babaratin ang kanyang tilapya, palit-isda na lang. Okay pa rin. Ibebenta na lang nya kinaumagahan ang isdang ipinambayad sa kanyang inilakong tilapya noong nakaraang gabi. Gaya ng inaasahan ni Intoy, lalos din ang kanyang tahong. Sa kalkula nya, maibebenta nya sa pakyawan nang tatlong daan ang laman ng kanyang tahungan. Sya at ang mga tulad nya na naghintay ng anim hanggang pitong buwan, na namuhunan ng sipag mula sa pagtatanim, pagbisita kada ilang araw, paghihigpit sa mga taling maluluwag, pagtatanggal ng mga kumapit na basura, pagluluwag ng mga sobrang sikip na pagkakatali. Malamang, mga kinseng galon sa beynte pesos bawat isa. Matatapos na sana ang kanyang paghihintay. Nagkaayos na sana sila ni Doray. Agad syang bumalik sa lugar na pinag-iwanan sa kanya ni Mang Amor. Maya-maya pa ay dumating na ang amo. Hila-hila ng bangkang de motor ang kinasasakyan nyang lunday. Tumataas na ang araw. Sumisilaw na sa kanyang mata ang repleksyon nito sa dagat. Wala sa loob nya ang paglimas ng tubig sa lunday. Saan sya kukuha ng pera? Paano na ang usapan nila ni Doray? Pwede kayang bumale na agad sa kanyang lilinisan? 5
Toy, kung talagang kursunada mo ang tilapya ni Inday dapat bayaran mo rin ‘yun. Kahit pa magkakaibigan tayo, abay bisnis is bisnis, sabi ng titser natin sa H.E., si Bertong Baka. Ulol! ‘Tang ‘nang ‘to, sama ng isip. Wala pa sa isip ko yung iniisip mo. ‘Yan ang napapala mo sa pakikiusyoso sa kwentuhan ng mga drayber at konduktor. Eh! Kung kuskusin din kaya kita tulad ng pagkuskos ko sa bus? Di ka pa kasi nakakatotkans kaya ka ganyan magsalita. Totoy ka pa! Tagal na nating tule, totoy ka pa rin! At ikaw… matanda na? Buwan lang ang itinanda mo sa akin ‘no? Row por ka talaga! Palkups ka talaga? Apat na ang natotkans ko. Si Jenny Kikay, nilibre ko lang ng McDo at ibinili ng t-shirt sa ukay-ukay, nakalaykay ko na ang kiki ni Kikay. Kaya lang amoy ukay-ukay din ang puday ni Kikay. Maluwag na rin. Si Che-che Tatse, niyari ko nang patuwad sa pantalan ni Mang Amor. A, yun, syinota ko talaga muna. Ako nakauna dun. Si Neneng Bayag, syinota ko rin. Pero pakiramdam ko, ako ang syinota. Dito ko sa ‘ting kinana ‘yun. At ang di ko makakalimutan… si Selyang Kuto. ‘Yun ang dumonselya sa akin. Napatigil si Intoy sa paghihimay ng straw na pagbabalutan ng similya. Inusisa ang sinabi ng kaibigan. Kilala kasi si Selyang Kuto na dating star ng beerhouse. Halos nagbibinata‟t nagdadalaga na ang mga anak nito at napabalitang kinukuto. Di nya alam kung inaabatan lang sya ng reaksyon ng kasama sa bahay na washer ng bus. Baka nga nagbibiro ang kaibigan. O, lalong lumalaki ang mata mo. Lalo kang nagmumukhang lasing na syokoy. Wala ng kuto ‘yun. Magaling na nung kinana nya ako. At por yur inpurmesyun, di ko binayaran ‘yun. Sya pa ang nagpainom. Kursunada siguro ako. Pabertdey nya raw sa akin. Sya ang nakaberdyin sa akin sa edad na kinse. Kursunada nga ni Intoy si Doray. Matagal na. Kahit na noong mga bata pa sila. Di nya alam. Di naman maganda si Doray. Busangot ang nguso at bahagyang nakatikwas ang ilong. May katabaan at tulad nyang pwede ring makaliskisan ang balat. Siguro ay ang malamlam nitong mga mata. Siguro dahil parehas silang wala ng mga magulang. Siguro dahil sa maagang bumalikat ng mga kapatid. Siguro ay maagang namulat sa pagtatrabahong tulad nya. O dahil palakaibigan ito di tulad nyang tahimik. Kaya nga raw ito tinawag na Doray Langaw dahil laging nakadapo sa tumpukan ng tao. Bata, matanda, kapwa babae o mapalalake, kilala o hindi. Alam na nya at ng buong Kalye Marino ang trabahong paglalako ng tilapya ni Doray. Sa gabi, pupunta ito sa barahan ng basnig malapit sa Philippine Navy, sa likod ng City Hall. Makikipagtawaran sa mga mambabasnig. Sa kwento ni Berto at ng mga kakilalang mangingisda, pwede na raw sa dalawandaan. Syempre, doon sa batuhan o sa mismong bangka, o kaya sa basnig, o kaya sa mga pantalan pinupusta ang tilapya ni Doray. Kapag bilog ang buwan, walang gaanong kita ang mga mambabasnig, isda ang bayad sa tilapya nito. Payag na rin si Doray. Kinabukasan, ilalako naman nya ang mga ito. O kaya dadalhin sa palengke, sa isang plangganita kadalasang asubi, kangkay, samaral, banak, bangus-alat o tamban, sa daanan ng tao… ibinebenta ni Doray ang mga isda. Minsan, sa awa nya kay Doray, binibili nya agad ang lako nito kahit pa may huli rin syang isda o binibigyan sya ng parte ni Mang Amor sa pangingilaw sa gabi o pamamandaw sa hapon.
6
Mabait sa kanya si Doray dahil maliban kay Berto, ito lang ang nagtityagang makinig sa kanyang mga kwento at pantasya. Si Doray lang ang nagpapaalala sa kanya na mas maswerte sya kaysa dito. Na sya ang pinakamagaling na maninisid, magtatali, mag-aani at maglilinis ng tahong. Sya ang pinakamabilis sa languyan. Sya ang pinakatumatagal sa sisiran. At si Doray lang sa buong Kalye Marino ang tumatawag sa kanyang pangalan nang di kakabit ang “syokoy”. Di nya alam kung may gusto rin sa kanya si Doray. Baka kasi nagpapasalamat lang ito sa madalas nyang pag-aabot ng bungkos ng tahong dito. Baka naman, pinaglalakuan na rin sya ng tilapya nito kapalit ng maraming bungkos ng tahong. Marami ang umaasa sa tahungan. Ang Kalye Marino ay hindi Kalye Marino kung wala ang mga magtatahong. Sinasabi ng mga matatanda na tinawag ang kanilang lugar na Kalye Marino simulang gawing Base Militar ng mga Amerikano ang dulo ng kanilang lugar na pinangalanang Sangley Point Naval Base. Ang tumbok daw ng kanilang kalye ang unang gate ng Sangley Point. Kayat sa kanilang kalye dumadaan ang mga sundalong Amerikano para maglabas-masok sa base. Marines o marino ang kadalasang sundalong dinadala sa Sangley. Nilipat lang ang gate sa tumbok ng pangunahing lansangan dahil may napatay na puti nang makasagasa ito ng batang naglalaro sa Kalye Marino. Balita‟y sa sobrang kalasingan, nakaladkad ang bata hanggang sa gate. Maraming dumayo sa kanilang lugar dahil sa trabaho. Shoeshine, sastre, driver, bugaw, puta, tindero at kung anu-ano pa. dumami ang dumayo sa Lungsod ng Cavite para makipagsapalaran sa pangakong kaunlarang dala ng bawat barkong nag-aangkla sa baybayin ng Kalye Marino. Sumigla ang transportasyon. Dumami ang tao. Lumaki ang palengke. Nagkaroon ng sinehan. Libangan. Putahan. Sugalan. Dumami ang simbahan. Kayat ang pampang ng Kalye Marino ang sinimulang tayuan ng barung-barong. Sa simula‟y mga dalawampung bahay lang daw ang kulang sa isang kilometrong kalsadang sumasanga mula sa pangunahing lansangan patungo sa base. At ngayon nga ay ilang metro na ang sinakop ng mga bahay mula sa pampang papuntang dagat. Di daw pinapansin ang tahong noong panahon ng mga Amerikano. Ginagawa lang daw itong pain sa isda. Ang mga tahong ay kusang tumutubo sa mga batuhan o breakwater, barkong lubog, mga poste ng bahay pampang. Maraming mangingisda sa Kalye Marino noong panahon ng Amerikano. Suki ng mga ito ang mga puti lalong lalo na sa malalaking isda, hipon, alimasag, pusit, pating, talaba at iba‟t ibang lamang dagat. Dumami ang tao sa mga pampang ng Lunsod ng Cavite. Dumami ang tao sa pusod, dibdib at bituka ng lunsod. Dumumi ang dagat. Pinalitan ng burak ang dating buhangin. Sa paglisan ng mga Amerikano at paglipat ng base sa Olongapo, marami ang naglupasay sa lungkot at pagkalugi. Nagsara ang maraming beerhouse, kainan, patahian, pasadyaan ng sapatos at iba pa. nawalan ng trabaho. Nawalan ng pag-asang makapag-asawa ng Amerikano ang mga puta. Nabaling ang pansin ng iba sa dagat. Marami ang pumalaot. Ngunit katagalan, mas marami pang plastic at basurang nalalambat kesa isda. Sumasabit ang mga kawil sa tela, sako at lata. Pinalitan ng burak ang dating puting buhangin ng pampang. Kayat tahong ang pinagdiskitahan ng ibang dating mangingisda. Trenta‟y singko pesos kada galon ang benta ni Mang Amor at Intoy sa tahong kapag tingi. Sa mga walang wala, ulam na ito maghapon. Sabawan lang, tiyak na may mahihigop at mailalaman sa kumakalam na tyan at may pang-ulam sa maghapon ang isang pamilya. Ibang usapan at presyuhan kapag pakyawan. Ibig sabihin, lahat ng laman ng tahungan, aanihin. Libo ang turingan dito. Naging popular ang Cavite dahil sa tahong. Partikular ang Lunsod ng Cavite. Partikular ang Kalye Marino. Manamis-namis daw ang tahong hango sa baybayin ng Kalye Marino. Haka ng matatanda, dahil daw sa agos mula sa Maynila-Bataan. Hula naman ng ibang lasenggo ay dahil sa ebak ng tao. 7
Kunsabagay, lahat naman ng idinideposito sa banyo sa lahat ng pampang ng Lunsod ng Cavite ay sa dagat ang diretso. Maging ang tambakan ng basurahan ng lungsod na ito, sa pampang din sa likod ng sementeryo matatagpuan. Isinuot ni Intoy ang salaming panisid at pamadyak. Mapapalaban sya ng sisiran. May kalaliman ang pwesto ni Mang Amor. Nagdoble sya ng gwantes. Mas makapal ang taliptip sa kawayan sa laot. Higit ng hininga. Sisid. Sikad at padyak habang kagat-kagat nya ang kutsilyo. Binaybay nya ang mga bila. Niluluwa na ng mga tahong ang sarili nitong laman. Lumabusaw ang tubig. Binisita nya ang mga pabitin. Gamit ang kutsilyo, pinutol nya ang isa sa mga ito. Dumiretso sa isa sa mga palutang. Pinutol nya rin. Umahon. Ipinakita sa amo. Nakanganga ang lahat. Wala na ang laman. Nadale ng alig. Sabi ng ibang beteranong magtatahong, kelan lang daw nagkaroon ng alig. Nagsimula lang daw ito nitong huling dekada. Ang paniniwala, dahil sa labis na dumi na ng dagat. Ang paniniwala ng iba, ang alig daw ay ang dumi. Kemikal at lasong nakaimbak sa mga pusali, imburnal at kanal ng lungsod na nabasa‟t natuyo sa loob ng ilang buwan. At kapag bumuhos ang malakas na ulan, iaagos ang ragasa ng tubig patungong pampang, lilikha ito ng kawalan ng balanse ng lamig, init, alat at iba pang kemikal at mikrobyo sa dagat. Kung tuba ang ikinamamatay ng isda, at red tide sa tao, alig naman ang sa tahong at mga lamang dagat. Paano ba nya sasabihin kay Doray ang lahat? Na gusto nya ito. Kung mahal, hindi nya alam. Basta‟t kung may magagawa lamang sana sya, ayaw nya itong makikita sa barahan ng basnig. Kung pwede lang sana, sabihin nya na kay Doray na tutulungan nya na lang ito sa pagbuhay sa dalaw nitong kapatid. Kaso, alam nyang di sapat ang pagseserbisyo nya sa mga tahungan. At ang kaunti nyang tanim na tahong ay di rin uubra. Kada anim na buwan ba naman umani ng tahong at lagi pang inaabot ng alig, gaganahan pa ba syang magprisinta ng tulong kay Doray? Si Doray na nga lang yata ang „dalagitang‟ may itsura sa kanilang looban. Kung hindi man mukhang sirena sa imburnal, madalas na mukhang igat ang mga kababaihan sa kanilang eskinita. Minsan, kapag naliligo sila sa dagat ni Bertong Baka, makikisabay ito kasama ang dalawang kapatid. Tinuturuang lumangoy ni Doray ang mga ito. Sa laki ng tyan, ika nga ni Berto , para daw itong mga buteteng laot. Siyang-siya si Intoy na makita ang pagkakahapit ng t-shirt sa may katabaang katawan ni Doray tuwing aahon sa dagat at magpapahinga sa pantalan. May kung ano syang nararamdaman na di nya ginusto. Marapat sabihing ayaw nya nga. Pumapalag ang palos sa kanyang short pants. Kumikiwal-kiwal. Kumikibot-kibot. Di nya alam kung dahil lang sa pagkakatuli nila ni Berto noong nakaraang taon. Syosyotain nya rin kaya si Doray tulad ng ginagawa ni Berto? At pagsyota na, gagawin rin kaya nila ni Doray ang ginagawa ni Berto kina Jenny Kikay, Cheche Tatse, Neneng Bayag at Selyang Kuto? Ayaw pa nyang isipin „yun. At hindi pa sya marunong, tuturuan kaya sya ni Doray? „Yun ang lalo nyang ayaw isipin. Pero paano nga nya sasabihin kay Doray? Gusto nya ba itong mahalin o anuhin lang. O mahalin at aanuhin din pagkatapos. Kagabi lang, nang hihilahin ni Intoy ang mga inorder na kawayang ibinagsak mula sa Maragondon sa barahan ng basnig, nakita nya doon si Doray. Kausap ang ilang mambabasnig. Iniwasan nya ng titig ang kababata. Bagamat alam ni Doray na alam nya at ng buong taga-Kalye Marino ang trabahong pagbebenta ng tilapya sa mga mambabasnig, ano‟t parang nahihiya pa rin sya para dito? Sige ang tali nya sa mga kawayan para hilahin ng bangkang de motor at ilalagay sa silong ng kanyang pantalan. Binayaran nya ang nag-deliver ng kawayan. Inabutan sya ng singkwenta pesos. Parang komisyon na yun sa kanyang pag-order sa kausap. 8
Intoy! alam nyang si Doray „yun. Kunwa‟y di nya narinig. Pandalas sya ng lakad papunta sa bangka. Tinawag syang muli ni Doray, sunud-sunod na. Di na nya maiiwasan. Anyong sinino nya pa ang tumatawag. Maliwanag ang kalangitan. Bilog na bilog ang buwan at waring nagbubunyi ang lahat ng mga bituin. Nasinagan ng liwanag si Doray. Puting t-shirt at shorts na dilaw ang suot nito. Nakatsinelas. Bahagyang pinapula ang labi at litaw ang layo ng kulay ng mukha sa leeg gawa ng kulapol ng pulbos. Basa pa ang buhok. May labi pa ang bango ng shampoo at sabong pampaligo. Inihatid sa kanya ng hanging habagat ang samyo ng bagong paligong kababata. Di magkandatuto si Intoy sa pagbatak ng tali para mag-start ang motor ng bangka. Uy, ‘kaw pala. Anong ginagawa mo dito? Gabi na ha? Sino naiwan sa mga kapatid mo? repeke ng kanyang tanong. Kahit alam nya ang sagot sa kanyang mga tanong. Ano kaya‟t sumagot si Doray ng ganito: “Kabron ka talaga. Alam mo naman na nandito ako para magpakangkang. Natural gabi. Gabi lang naman bumabara ang mga basnig. At alam mong walang naiiwan sa mga kapatid kong natutulog na.” Mahina ang huli. Bilog ang buwan. Wala akong maiuuwi. Di bale, baka bukas, siguro. Di nakapagsalita si Intoy. may naglaro sa isip nya. Ano kaya kung sabihin nya kay Doray na sya na lang magbabayad? Pero di nya aanuhin si Doray. Pauuwiin nya lang ito. Para bang gusto nyang iligtas si Doray mula sa mga asal pating na mambabasnig. Mga pating na basta‟t makakuha lang ng tyempo, sasakmalin agad ang maliliit na isda. Pero alam nyang ilang ulit nang nasakmal ang tilapya ni Doray. Paulit-ulit. Minsan nga, ayaw na ng ibang mambabasnig. Paitlugan na raw ang tilapya ni Inday. Gusto nila na mas sariwang tilapya. Mas mahal nga lang. Okay lang daw, sulit naman. Habang tumatagal ay pababa nang pababa ang presyo ni Doray. Noong una, hanggang limang daan nabibili ang kalakal ni Doray. Pero makalipas ng dalawang taon. Swerte na ang tatlong daan. Kaya doble ang kayod nito. Mula alas sais hanggang mga alas dose. Sa barahan, marami ang tulad ni Doray. Alas sais ay labasan na ng mga paninda. Inilalako sa mga parukyano. Pag may bumili, ayos na. Boundary na. Yung iba, uulit pa. Pangreserba „ika nga sakaling tumumal ang bentahan kinabukasan. Pagsapit ng mga alas nwebe, alas dyes, pababa ng pababa ang kanilang presyo sa paniniwala ng mga basnig na bilasa na sila. Nakailang pisil at pindot na sa kanilang tilapya ang mga mambabasnig. Kung talagang matumal, dumadayo pa ang mga ito sa Villamar Beach sa Noveleta. Mga magpupukot naman ang aalukan ng tilapya. Kaso, mas nakakatakot daw dun. Marami sa tulad nila ang nagkasakit. Na-red tide ika nga. Wala pang ganoong tapang si Doray. Pasabay naman, kung uuwi ka na. Oo ba. Sa loob ni Intoy, sayang din ang kinse pesos na ibabayad ni Doray sa dyip. Isang sakay mula sa barahan hanggang sa may simbahan. Tapos mula simbahan, isa pa uling dyip pa-Sangley. Kung lalakarin, medya oras din. Delikado, gabi na. Ibinaba nya si Doray sa kanyang pantalan. Bandang bukana ng iskinita ang bahay ng kababata. 9
Naberdyin ka na ba, Intoy? Balita sa ‘kin ni Berto, di pa raw. Sya daw madami na. Yabang nun ‘no? Madami na raw syang na-ano. Eh, king sinu-sino lang naman ang mga ‘yun. Sina Jenny Kikay na inanakan ng mga kundoktor at drayber, si Neneng Bayag na pekpek palit-bato, si Selyang Kuto na tinatanggihan na sa basnig at si Cheche Tatse, ekskyus lang ‘no, mas mataba pa sa akin ‘yun. Ang mga type talaga ni Baka… ‘la pala sya. ‘Kaw, type mo ba ang tulad ko? ang parang walang anong tanong ni Doray. Alam ni Intoy na si Bertong Baka ang nagnguso kay Doray. Di nya alam kung matutuwa sya o magagalit sa kaibigang washer. Di nya alam kung talagang nagmamalasakit sa kanya ang kaibigan o ibinubugaw lang talaga sya. Di nya alam kung nakikipagsyota na sa kanya si Doray o simpleng pinaglalakuan lang sya ng tilapya nito. Sige, bukas, di ako pupunta sa barahan. Puntahan kita dyan sa inyo. Ha, a, e, si Berto, e… Sus, pakipot pa ‘to. Alam ko naming gabi ang alis ni Baka at umaga na ang uwi. Basta, mga ala una, baka may makakita sa atin, e. Iwan mong bukas ang pinto mo. May gusto rin ba sa kanya si Doray? O baka naman magpapaano lang sa kanya? Kung magpapaano ito sa kanya, gusto ba talaga iyon ni Doray o may bayad? “Bisnes is bisnes” ika nga ni Berto. Baka nga. Ampanget. May bayad. Ibig sabihin nun di rin sya mahal. Pero, nagbebenta naman ng tilapya si Doray sa kung sinu-sino lang, bakit hindi pa sya ang tumangkilik sa paninda ng kababata? Mabuti na yun, kung sya naman ang kakain ng tilapya ni Doray, gusto nya talaga ito. O mahal na siguro. Halos hindi makatulog si Intoy nang gabing iyon. At napagpasyahan nya na kailangan nya ng pera. Kung sakaling humingi ng kabayaran si Doray, hindi sya mapapahiya. At ang nasa isip nya nga ay ang hanguin ang lahat ng tahong nya at ipapakyaw sa mga nagtitinda sa kanilang kanto. Bagsak presyo na. Kahit tatlong daan, payag na sya. Bibili sya ng pandesal at mantikilya, kape‟t asukal sa panaderya sa kanto para may pagkain sila. Bibili rin sya ng shampoo at sabong mabango. Puro sabong panlaba na lang kasi ang natitikman ng kanyang ulo at katawan. Bibili rin sya ng Colgate. Baka amoy dagat pa sya, nakakahiya naman. Baka maalat ang laway nya, nakakahiya naman. Pagalis ni Berto, saka siya naglinis ng bahay. Baka makahalata kasi ang kaibigan kung maaga nya itong gagawin. Maglalaba rin sya ng kumot at punda. Ibinibilad nya sa araw ang banig at unan. Magiipon sya ng tubig-tabang. Ngunit ngayon, pinatay ng alig ang sagot sa mahabang paghihintay ni Intoy. itutuloy pa ba nya? Ano ang ikakatwiran nya kay Doray? Na wala syang pera? Paano kung gusto pala talaga sya ni Doray at hindi ito nagbabayad? Baka naman magalit sa kanya ito at isiping itinuturing nya rin tulad ng pagturing sa kanya ng mga mambabasnig? Sige ang murang pa-Chavacano ni Mang Amor. Digrasyaw bo, kabron! Pinagpuputol ni Mang Amor ang mga pabitin at panabit. Si Intoy, kinayas nya ang mga bila at poste. Tinanggal ang mga balat ng tahong na wala nang laman. Lumalabo ang tubig sa tuwing babagsak sa burak ang mga bungkos ng patay na tahong. Awtomatiko at mabilis ang kilos ni Intoy kahit wala sa loob ang trabaho. Lalo pang lumalabo ang tubig sa mga laman ng tahong, lumulutang sa paligid na umaalsa mula sa kinayas na tahong sa mga bila at posteng kawayan. Ilang oras lang at malinis na dalawang pwesto ni Mang Amor. Bukas na nila itutuloy ang paglilinis sa iba. Pahapon na. gutom 10
na sila at giniginaw hatid ng hanging pasko. Nanguluntoy na ang kanilang balat sa kamay at talampakan. Sugat-sugat ang kamay ni Intoy sa talim ng mga taliptip at tahong. Di sya naipagtanggol ng manipis at magupok nyang gwantes. Gabi. May taklob ang nakahanda nang pandesal at mantikilya. Katabi ng kanin at ulam na ipinagtabi ni Berto kaninang hapon bago ito umalis para maghugas ng bus. May mainit na tubig sa termos. Nakahanda na rin ang tinging kape at asukal. Salamat sa isandaang paunang bayad sa kanya ni Mang Amor sa paglilinis ng mga pwesto maghapon. Ngunit hindi sya nakapaglinis ng bahay. Hindi nya rin nalabhan ang kumot at punda ng unan. Di nya rin naibilad ang banig at unan. May tubig-tabang na naigib si Berto. Pero di pa sya naliligo. Nag-aasin na ang tubig-dagat sa katawan ni Intoy. matigas na ang kanyang buhok. Naaamoy ni Intoy ang sarili na maalat. Nasa gawing pintuan lang sya. Nakaupo at nakaunat ang mga hita‟t binti sa tulay na kawayan. Inaaninag sa liwanag ng malamlam na bumbilya ang mga sugat ng kamay. Mahapdi. Pero di na kumikirot. Sanay na sya. Naramdaman nyang lumalangitngit ang tulay na kawayan. Iniluwa ng dilim si Doray. Nanulay ang bango ng bagong paligong bagong dating. Naka-shorts at t-shirt ito. Basa pa ang buhok. Inalig daw halos lahat? Oo e. Malas nga. Pati yung kapraso kong pwesto, di pinatawad. May pinaglalaanan pa sana ako nun. Sige ang kukot nya sa sugat. Gusto mong kumain? May kape dyan, pandesal at mantikilya. Hinawakan ni Doray ang kanyang kamay. Sinuri ang mga sugat. Hinalikan ito. Inakay sya paloob ng bahay. A, Doray, kasi… Hayaan mo na, makakabawi ka rin sa susunod. Pininid ni Doray ang pinto.
-wakas-
11
