PSIHOLOGIJA
Sadržaj Sadržaj........................................................................................................................ 1 1
DEFINICIJA PSIHOLOGIJE.............................................................................................3 METODE U PSIHOLOGIJI..............................................................................................3 RAZLIČITE TEHNIKE ................................................................................................4 CENTRALNI NERVNI SISTEM - CNS..............................................................................5 REFLEKS.................................................................................................................. 5 SVIJET ČULA................................................................................................................6 OKO.........................................................................................................................6 UHO I SLUH..............................................................................................................6 VESTIBULARNI ORGAN I RAVNOTEŽA I POKRETANJE...............................................7 JEZIK I OKUS............................................................................................................8 NOS I NJUŠNI OSJETI................................................................................................8 KOŽA I KOŽNI OSJETI...............................................................................................8 ORGANSKI OSJETI.................................................................................................... 9 UČENJE....................................................................................................................... 9 MIŠLJENJE..................................................................................................................11 MOTIVACIJA...............................................................................................................14 FRUSTRACIJA......................................................................................................... 15 PSIHIČKI POREMEĆAJI I POREMEĆAJI LIČNOSTI..........................................................15 LIJEČENJE............................................................................................................... 18
2
DEFINICIJA PSIHOLOGIJE PSIHOLOGIJA je sistematsko proučavanje psihičkog života ljudi na osnovu proučavanja objektivnog ponašanja i neposrednog iskustva odnosno doživljaja. Psihički život čine PSIHIČKI PROCESI (emocionalni, konativni i intelektualni) psihičke osobine (navike, sposobnosti, temperament, potrebe). Postoje različite škole, pristupi npr.biheviorizam koji smatra da se jedino može proučavati ljudsko ponašanje; psihoanaliza koja prihvata i introspekciju odnosno samoopažanje subjektivnih doživljaja. Zadaci psihologije su TEORIJSKI (upoznati i razumjerti psihičku stvarnost – što? identifikacija; kako? zašto?) i PRAKTIČNI (primjenjivanje rezultata psiholoških istraživanja radi što usphešnijuh obavljanja ljudskih djelatnosti). Ciljevi i zadaci psihologije – razumjeti ponašanje i postupke ljudi, predvidjeti buduće ponašanje na osnovu prethodnog ponašanja, naći mogućnost da se to ponašanje promijeni.
METODE U PSIHOLOGIJI INTROSPEKCIJA – usmjerena je prvenstveno na direktno zahvaćanje psihičkih procesa koji se odvijaju u pojedincu, zasniva se na opažanju vlastitih doživljaja i stanja svijesti, unutrašnje iskustvo možemo neposredno zahvatiti jedino kod sebe samih. METODA SAMOOPAŽANJA - nam daje direktan uvid u naš psihički život i da je nema ne bismo uopšte znali da psihički život postoji u nama. Nedostaci ove metode su: jezik je suviše siromašan da bi se njime mogli opisati svi psihički doživljaji, a sa naične strane nedostatak je u tome što ne postoji mogućnost naučne kontrole rezultata tuđeg samoopažanja. Zbog toga introspekcija sama za sebe terško može poslužiti naučnoj obradi. EKSTROSPEKCIJA – je opažanje reakciaj koje se mogu direktno ili indirektno vidjeti ili mijeriti, usmjerena je prvenstveno na proučavanje ponašanja. To je ne - eksperimentalna metoda jer se pojava posmatra i registruje u normalnim uslovima. Posmatranje mora biti objektivno što znači da posmatrač nikako ne smije uticati na pojavu ili događaj. Mora biti definiran CILJ odnosno svrha opažanja, PREDMET (svi posmatrači moraju posmatrati isdtu stvar) i PLAN (postupci opažanaja i registrovanja, mjesto, sredstva isl.). 3
Opažanje mora biti sistematsko tj.mora se opažati sve što je značajno za tu pojavu i mora biti kontrolisano, treba voditi računa da se registruju svi uslovi u kojima se pojava zbiva. Ponekada se u psihologiji koristi i prikriveno opažanje gdje je promatrač skriven kako ne bi djelovao na ponašanje subjekta.
EKSPERIMENT – je naučno istraživački postupak kojim se namjerno u strogo kontrolisanim i ponovljivim uslovima izaziva neka pojava s ciljem njenog opažanja, mjerenja i proučavanja. Svaki eksperiment treba imati svoj cilj a to je ispitivanje ili utvrđivanje uzročnoposljedičnigh veza i odnosno među posmatranim pojavama. U eksperimentu moraju postojati najamnje dvije varijable: NEZAVISNA (namjerno se unosi u eksperiment da bi se provjerilo da li i kako utče na zavisnu varijablu, ona je pod kontrolom onoga ko vrši eksperiment), ZAVISNA (to je predmet opažanja ili mjerenja u eksperimentu). Konačni cilj je utvrditi odnos između ovih dviju varijabla. U eksperimentu razlikujemo tri faze: FAZA PODRAŽAJA, FAZA DOŽIVLJAJA i FAZA IZRAŽAJA.
RAZLIČITE TEHNIKE UPITNIK je sistem pitanja koji je standardizovan i sastavljen prema određenim psihometrijskim načelima. Ima mjerne karakteristike jer služi za mjerenje određenih osobina ili crta ličnosti. Pitanja mogu biti OTVORENOG ili ZATVORENOG (abc) tipa. Ovko dobijeni rezultati imaju relativni vrijednost zbog moguće neiskrenosti ispitanika. INTERVJU se vodi s određenim ciljem i prema utvrđenom planu čime se izbjegava improvizacija. Voditelj intervjua mora dobro pozanavati taktiku ovakvoga razgovora tj.pravilno formulisati i tempirati pitanja te određivati pravac diskusije; mora poznavati metode obilaženja istine kojima se ispitanici često koriste; mora biti upoznat sa tehnikom opažanja jer se često iz neverbalne komunikacije (geste, mimika) može više saznati nego iz riječi. Intrervju može biti FAKTOGRAFSKI (prikupljanje činjeničnih podataka), PSIHO -DIJAGNOSTIČKI (procjena sposobnosti i osobiana ličnosti i uvid u njegove lične probleme) i PSIHO-TERAPIJSKI (neki oblik psiho-terapije). Po svom obliku može biti STANDARDIZOVAN (unaprijed formulisana pitanja koja se uvijek postavljaju istim redosijedom) i NESTANDARDIZOVAN (jasno određen cilj ali se pitanja mogu slobodno formulisati). 4
CENTRALNI NERVNI SISTEM - CNS CNS čine VELIKI MOZAK, MALI MOZAK, MOŽDANO DEBLO i KIČMENA MOŽDINA. MOZAK se sastoji od VELIKOG i MALOG MOZGA te PRODUŽENE MOŽDINE. Veliki mozak se smatra najvažnijim dijelom jer se iz njega upravlja svim voljnim radnjama. Sastoji se iz dvije hemisfere koje su povezane ŽIVČANIM VLAKNIMA. Svaka hemisfera se dijeli u pet dijelova: ČEONI REŽANJ, TJEMENI REŽANJ, SLJEPOOČNI REŽANJ i INSULA REILI koja se nalazi u dubini lateralne brazde. Površina velikog mozga se zove KORA i građena je od TIJELA NERVNIH STANICA i TANKIH KRVNIH ŽILICA (siva supstanca). U kori mozga su smješteni raznovrsni centri koji vrše određene funkcije (senzorni i motorni centri). SENZORNI CENTRI predstavljaju završni dio kompleksnog mehanizma pomoću kojeg doživljavamo zbivanje u vanjskom svijetu, motorni centar je početni dio mehanizma pomoću kojeg reagujremo na to zbivanje. Među centrima koji se ne nalaze u kori mozga za nas je značajan HIPOTALAMUS koji je vezan za naš emocionalni život. MALI MOZAK se nalazi u zadnjem dijelu lobanje, ispod velikog mozga i kontroliše održavanje ravnoteže i koordinacijku mišića. PRODUŽENA MOŽDINA se nalazi na gornjem kraju kičmene moždine i sadrži centre za refleksnu regulaciju nekih vitaknih funklciuja kao što su disanje i rad srca. U njoj se ukrštaju nervna vlakna koja idu iz mozga u kičmenu moždinu. KIČMENA MOŽDINA je dio CNS-a smješten unutar kostiju kičme, u kanalu koji zatvaraju kičmeni pršljenovi. Sastavljerna je od sive (nervne stabžnice) i bijele (nervni produžeci). kontroliše neke jednostavne reflekse.
REFLEKS Refleks je motorna ili sekretorna reakcija (mišića ili žlijezde) koja nastaje kada se putem snopa nervnih vlakana prenose impulsi iz jedne strukutre CNS-a u drugi dio nervnog sistema odnosno u mišić ili žlijezdu, pri čemu je taj put određen naslijeđem, smatra se urođenim i nenaučenim. Postoji veliki broj urođenih refleksa od kojih se neki javljaju kod novoreođenčeta te ga poslije gube a neke imamo čitav žitvot. Jedan od urođenih refleksa jeste refleks zjenice 5
(mijenjanje oriomjera zjenice uslijed promjene inteziteta svjetlosti). Urođene refleksne reakcije nazivaju se BEZUVIJETNI REFLEKSI za razliku od uvjetovanih reakcija koje su rezultat učenja.
SVIJET ČULA OKO Okom dobijamo 90% informacija iz vanjskog svijeta. Receptorni dio oka je mrežnica koja se sastoji od ČUNJIĆA i ŠTAPIĆA. Čunjići su osjetljivi na svijetlo i boje a štapići na mrak, oni pretvaraju fizikalni podražaj u nervni impuls koji nervnim vlaknima putuje do vidnog centar u zatiljačnom dijelu korteksa – kore. Da bismo mogli gledati trodimenzionalno omogućuju nam dva oka a ako gledamo jednim 0okom nemamo više 3D vid ali nam iskustvo pomaže da procijenimo udaljenost. Mi gledamo okom ali vidimo mozgom. Centar za vid u mozgu prima svaku sliku i pamti je te sve slike sabira i daje im značenje.
UHO I SLUH Slušni organ može se podijeliti na tri dijela: VANJSKO UHO - koje čine ušna školjka i slušni kanal, SREDNJE UHO, koje se sastoji od tri koščice- čekića, nakovnja i stremena, a odvojeno je od vanjskog uha bubnjićem, te UNUTARNJE UHO, na koje dolaze pomoću čekića, nakovnja i stremena 20 puta pojačani zvučni titraji i koje čini osjetni organ sluha. Unutarnje uho naziva se i pužnica, a sadrži Cortijev organ. Cortijev organ nalazi se na membrani koja sadrži slušne dlačice. Ima h nekoliko tisuća i reagiraju na različite frekvencije zvuka, te tako stvaraju živčane impulse koji slušnim živcem dolaze u slušni centar u korteksu. 6
Čovjek može razlikovati tonove od 20- 20 000 Hz, a sa starenjem se ta sposobnost smanjuje, pa razlikuje tonove visine do 10 000 Hz. To mu većinom ne predstavlja probleme, jer ljudski govor se većinom nalazi na frekvencijama od 1 000 do 4 000 Hz. Jakost zvuka mjeri se decibelima, pa se za svaku visinu tona može naći liminalna vrijednost jačine. Čovjekova slušna osjetljivost najbolja je za one frekvencije u kojima se nalazi ljudski govor. Skala decibela je logaritamska skala, što znači da pojačanje za 10 dB iznosi 10 puta veću glasnoću, a porast za 20 dB iznosi 100 puta veću glasnoću(10 2). Zvukovi iznad 70 dB, koliko iznosi buka u restoranu, su već opasni za sluh ako smo toj buci dulje izloženi, a buka iznad 120 dB postaje bolna i predstavlja neposrednu opasnost za sluh(rock koncert).
U početku se nakon jake buke sluh brzo oporavi, ali kod učestale izloženosti trajno se smanjuje sposobnost sluha. Pomoću korištenja oba uha možemo lokalizirati izvor zvuka. Uši su razmaknute, pa pomoću razlike u brzini dolaska zvuka možemo precizno lokalizirati odakle zvuk dolazi. Već su i razlike od jedne stotinke sekunde mozgu dovoljne za uspješnu lokalizaciju zvuka. Ako zvuk dolazi sasvim ispred ili iza nas, automatski ćemo okretanjem glave lokalizirati izvor zvuka. Osim razlike vremena pristizanja, i razlika u glasnoći zvuka između ušiju dovoljna je za lokalizaciju. Kod zvukova iznad 3 000 Hz lokalizacija se više osniva na glasnoći nego na razlici u vremenu pristizanja. Kod pojma «sluh» treba spomenuti i njegovo drugo značenje, koje je genetski određeno- razlikovanje i pamćenje visine, intenziteta i boje tona.
VESTIBULARNI ORGAN I RAVNOTEŽA I POKRETANJE Vestibularni organ nalazi se u unutrašnjem uhu, potpuno uz pužnicu, a služi za osjete kretanja, vrtnje i ravnoteže. Velik je oko 1 cm3 , a sastoji se od tri polukružna kanalića koji su ispunjeni tekućinom i stoje međusobno pod kutom od 90˚, a uz njih se nalaze 2 vrećice. U kanalićima se nalazi tekućina endolimfa, koja struji kroz kanaliće kad započnemo ili završimo neki pokret glavom ili tijelom, ili se zavrtimo. Svojim kretanjem podražuje osjetne dlačice u kanalićima i stvara živčane impulse koji putem vestibularnog živca javljaju mozgu o kakvom se pokretu radi. U mirovanju možemo dobro procijeniti u kojem se položaju nalazi naša glava( i tijelo, ako je glava u normalnom položaju prema tijelu) pomoću vrećica, koje sadrže želatinastu tvar koja leži na osjetnim dlačicama, pa prema tome je li ona tlačena, navučena itd. možemo odrediti u kojem je položaju glava. U bestežinskom stanju zato vestibularni organ ne funkcionira. Vestibularni organ je u direktnoj vezi s malim mozgom koji refleksno regulira naše pokrete i ravnotežu, pa poremećaji u 7
radu vestibularnog organa dovode i do poremećaja u radu malog mozga, te do osjećaja mučnine«morska bolest». U orijentaciji važnu ulogu imaju i vidni osjeti.
JEZIK I OKUS Osjetni organi za okus naslagani su u obliku okusnih čašica na našem jeziku: Vrh je osjetljiv za slatko i slano, rubovi su osjetljivi za kiselo, a korijen za gorko. To su jedine četiri vrste okusnih osjeta, a sve arome jela i pića posljedica su kombinacije okusa i njuha.
NOS I NJUŠNI OSJETI Njušni osjeti nalaze se u korijenu nosa, a sastoje se od osjetnih dlačica osjetljivih na mirisne molekule. Mirise nije lako klasificirati, jer ne postoje čiste, odvojene kategorije, pa ih nastojimo klasificirati prema mirisima koji su poznati većini ljudi. Stručnjaci tvrde da smo sposobni razlikovati oko 10 000 mirisa.
KOŽA I KOŽNI OSJETI Koža sadrži nekoliko osjetnih područja: dodir, toplo, hladno, bol, škakljanje, svrbljenje. Osjet dodira dobivamo podraživanjem slobodnih živčanih završetaka. Receptori za dodir su najgušće razmješteni na usnama, jagodicama prstiju, nosu, obrazima, a najrjeđe na leđima. Receptori za osjete topline i hladnoće nisu jednaki, a omogućuju ih sitni osjetni organi smješteni nepravilno u koži. Ako prolazimo primjerice hladnim predmetom preko receptora za toplo, nećemo imati osjet. Osjet boli je pod velikim utjecajem psiholoških faktora. Osim osjetne, bol uključuje i emotivnu i motivacijsku komponentu, jer je svaka bol neugodna i svi ljudi žele je izbjeći. Doživljaj boli, a posebno njen intenzitet, je pod utjecajem brojnih neurofizioloških, psiholoških i sociokulturnih faktora. Mozak može donekle kontrolirati intenzitet boli mijenjajući količinu živčanog uzbuđenja koje stiže u centre za bol u mozgu. Različiti psihološki faktori, poput spremnosti za borbu, mogu djelovati na intenzitet doživljene boli. 8
Zato je osmišljena teorija kontrolnih vrata, koja tvrdi da iz mozga u kralježničku moždinu pristižu živčani i impulsi koji kontroliraju količinu živčanog uzbuđenja koje će biti preneseno do moga, jer u nekim važnim situacijama bol može omesti čovjeka u ispravnim reakcijama. Čovjekova tolerancija na bol ovisi i o karakteristikama ličnosti: lakše je podnose ekstravertirani ljudi, a žene je podnose lakše od muškaraca. Tolerancija za bol ovisi i o očekivanju- lakše podnosimo očekivanu bol. Socijalna okolina- u nekim društvima podnošenje boli je stvar ponosa. Kad bi nestalo osjeta boli, svi bi organizmi uginuli, jer ne bi bili upozoreni na opasnost u organizmu. Škakljanje je relativno slabo istraženo, a smatra se da do tog osjeta dolazi kad su bliska dodirna područja podraživana u brzom redoslijedu, ali su i psihološki razlozi bitni(nismo škakljivi kad se škakljamo sami). Svrbljenje nastaje kad se blagim, brzo ponavljanim podražajima podraže receptori za bol. I kod svrbljenja psihološki faktori igraju veliku ulogu( kad pomislimo na npr. uši, odmah nas svrbi glava).
ORGANSKI OSJETI To su osjeti koji nas obavještavaju o stanju u organizmu. Nisu oštro lokalizirani, nego difuzni. Umor je, kao i bol, kontrolni mehanizam, koji onemogućuje pretjerano iscrpljivanje organizma.
UČENJE Učenje se definiše kao usvajanje znanja, vještina ili navika te kao usvajanje generacijskog iskustva. Sve ono u ponašanju što nije biološki naslijeđeno stečeno je učenjem. Naše navike vještine, motivi, brojne emocije, različite osobine prvenstveno su rezultat učenja. Učenje može biti NAMJERNO (zapamčivanje verbalnog materijala putem ponavljanja) ili NENAMJERNO (dijete koje uči da hvata, izgovara riječi itd..). Da bi došlo do procea učenja trba da postoji potreba da se neštas nauči i mogućnost ponavljanja. Glavne vrste učenja su:
9
UVJETOVANI REFLEKSI – najelementarnija forma učenja u kojem neki neutralni podražaji postaju uvjetovani i izazivaju uvjetovani refleks na taj podražaj (pas i zvono; Ivan P. Pavlov). METODA POKUŠAJA I POGREŠAKA – se sastoji u učenju nekog materijala tako da onaj koji se prvi put susreće sa problemom čini niz pokušaja i pogrešaka dok na kraju ne uspije (pacov/štakor u labirintu). IMITACIJA – sve navike, vještine koje dobiajmo procesom socijalizacije u osnovi su stečene imitacijom. Baldwin razlikuje NEHOTIMIČNU (dječije gukanje na majčiuje riječi, zarazno zijevanje) i HOTIMIČNU (što je najednostavniji način učenja gdje se namjerno oponaša oblik ponašanja kakav posjeduje osoba model, imitacijom se usvajaju društveno prihvatljiva ponašanja). UČENJE PUTEM UVIDA – je zasnovano na shvatanju određenih odnos u materijalu koji učimo. Karakteristično je za ljude i čovjekolike majmune i zahtijeva određeni stepen inteligencije.
STEPEN NAUČENOSTI zavisi od interesa i motiviranosti i broja ponavljanja. Javlja se u obliku: 1. STEPEN TRAGA – kada ponovo vidimo ne možemo ni prepoznati. 2. STEPEN PREPOZNAVANJA – kada nam je predočeno možemo prepoznati ali
ne možemo samostalno reprodukovati. 3. STEPEN REPRODUKCIJE – mi znaje možemo samostalno reprodukovati. 4. STEPEN AUTOMATIZOVAN REPRODUKCIJE – kada sadržaue možemo
reprodukovati gotovo automatski, tj,s minimumom maksiumalno racionalnim uztroškom energije.
svjesne
kontrole
i
ZAKONITOSTI UČENJA I PAMĆENJA PLATO – period usporenog ili prestanka napredoavnja u učenju zbog teškoće da se pređe na složeniji oblik ili gubljenje interesa za rad. NOVO ZNANJE POTIRE STARO – retroaktivna inhibicija koja je veća što je novo gradivo po strukturi sličnije starom. PRENAUČENI MATERIJAL – se duže pamti, kada nakon što smo naučili gradivo nastavimo učiti, ostavljamo jači trag u nervnim mehanizmima. 10
INTERES – je najkorisniji poticaj za učenje. On olakšava koncentraciju, pažnju, te smanjuje osjećaj mentalnog napora i čini nas aktivnim u procesu učenja. TRANSFER – koji može biti pozitivan (davno stečeno znajnje olakašava učenje novog materijala) i negativan (davno stečeno znajnje otežava i spriječava savladavanje novog znanja) ZABORAV – neminovno dolaz kada prestajemo sa učenjem, u poečtku je brži zaborav a kasnije sporiji i jedino se može pobijediti ponavljanjem.
MIŠLJENJE Mišljenje uključuje u najširem smislu svaki spoznajni proces obrade ideja, predsatva, slika, simbola i pojmova. Misaoni procesi su simbolički procesi što znači da ih obilježava upotreba simbola koji poredstavkjaju objekte i događaje pa ga možemo definisati i kao usmjereno operisanje znacima ili simbolima pomioću kojih dolazimo do uviđanja odnosa. Mišljenje je proces koji se ne može neposredno opažati već se o njemu zaključuje na temelju introspektivnog iskaza pojedinca. Mišljenje i govor su vrlo tijesno povezani, problem o kojem razmišljamo uvijek formulišemo riječima, međutim mišljenje i govor nisu jedno te isto jer se jedna ista misao može iskazati različitim riječiam. Osnovna funkcija govora je komunikacija i ona nam omogućava da obogatimo svoj psihički život, da stvaramo kulturu itd.međutim, komunikjacija nije uvijek uspješna jer riječi često imaju više značenja tj.mogu imati DENOTATIVNO (nedvosmisleno) i KONOTATIVNO (dodatno) značenje. Govor u širem smislu podrazumijeva i mimiku, geste, crteže i slične simbole i ono što je bitno za njega je da svi ti simboli imaju određeno značenje, smisao koji je poznat svima. To značenje predstavlja VEZU između mišljenja i govora. Mišljenje sazrijeva zajedno sa govorom te jedno drugo nadopunjuju i omogućuju. 11
12
LIČNOST Ličnost predstavlja sveobuhvatnu cjelinu, intergraciju odsobina opjedinca u relativnu stabilni i jeduinstvenu organizaciju koja determinira njegovu aktivnost u promjenjivoj okolini i oblikuje se i mijenja pod uticajem te aktivnosti. Ličnost označava vanjski aspekt neke osobe, način na koji je drugi opažaju i način na koji ona utiče na njih. Prema Frojdu ličnost se sastoji od tri dijela: 1. ID – je potuono nesvjestan i traži zadovoljenje naših nagona te teži za ugodom bez obzira
na mogućnosti i društvena ograničenja; 2. EGO – je jednim dijelom svijestan i posreduje između ID i SUPEREGA; 3. SUPEREGO – je glas savjesti; stvara svijest o onome što je dobro ašto nije i u sukobu je
sa ID-om TIP LIČNOSTI - predstavlja pokušaj klasificiranja ljudi koji posjeduju skup zajedničkih osobina a po kojima se razlikuju od drugih. To su: 1. Po Hipokratu: SANGVINIK, MELANHOLIK, KOLERIK i FLEGMATIK; 2. PO Jungu: INTROVERTIRANI i EKSTROVERTIRANI tip
KONSTITUCIONALNE TEORIJE – povezuju tip ličnosti sa tlelesnom konstitucijom. Osnovni nedostatak svih tipologija jeste preveliko pojednostavljivanje čovjekove ličnosti, ovi tipovi predstavljaju extremne slučajeve a najveći broj ljudi spada u miješane tipove. Danas u psihologiji prevladava stajalište o postojanju CRTA LIČNOSTI i ukojoj su mjeri one izražene kod nekoga u odnosu na druge ljude. Crta je relativno trajnija karakteristika ličnosti koja je shvaćena kao domeznija uzduž koje se pojedinci mogu razlikovati (inteligencija, emocionalna stabilniost, ekstraverziuja, agresivnost...).
13
TEMPERAMENT – je način na koji osoba pokazuje i doživljava svoje raspoloženje i promjene raspoloženja. On je velikim dijelom urođen i naosnovu istraživanja se kod djece pokiazala tri temperamenta: LAGANO, TEŠKO i USPORENO DIJETE.
KARAKTER – grupa čovjekovih psihičkih osobina koje su povezane uz moralnu, etičku stranu ličnosti. Za razliku od temperamenta karakter je ISKLJUČIVO rezltat odgoja i životnog puta pa se određenim metodama može i mijenjati. Crta karaktera dijeliomo u tri grupe i to Odnos čovjeka:
PREMA SAMOM SEBI PREMA DRUGIM LJUDIMA PREMA RADU
MOTIVACIJA Ona prestavlčja sve psihološke faktore koji upravljaju ponašanjem ljudi. Proces pokretanja aktivnosti čovjeka usmjeravanje njegove aktivnosti na određene objekte i regulisanje te aktivnosti radi postizanja određenih ciljeva naziva se MOTIVACIJA. Pokretačke snage koje izazivaju aktivnost i usmjeravaju je zovu se MOTIVI. Čovjek se nalazi u stanju bio-socijalne stabilnosti i ukoliko se ona naruši kod čovjeka se stvara potreba. Potreba je određeno stanje organizma. Međutim ona neće sama pokrenuti čovjeka u akciju, mora prvo doći do svijesti gdje se potrebe odražavaju kao određeni osjećaji. Oni mogu biti ORGANSKI (psihički odraz bioloških potreba u organizmu; glad, žeđ, umor...) i INTELEKTUALNI (odraz su socijalnih potreba čovjeka; odbačenost, usamljenost...). I organski i intelektualni osjećaji ove vrste su praćeni neugodom, napetosti i strahom. Dok su osjećaji univerzalni, želje su individualne i ovise o navikama i iskustvu pojedinca (osjećaj gladi – različite želje za različitim vrstama hrane). U svijesti postoji veliki broj želja od kojih neke mogu biti i suprotne i tada dolazi do borbe želja odnosno motiva. One koje pobijede postaju neposredni pokretač čovjekove akcije. Te akcije nas dovode do cilja koji se može ostvariti u cjelini ili djelimično što onda dovodi do novih želja. To se naziva KRUŽNI MOTIVACIONI CIKLUS. Od inteziteta motiva ovisi koliko će on uticati na ponašanje a intezitet određuje stepen lišenosti, vitalna vrijednost potreba i specifične situacije u kojima se pojedinac nalazi (rat). 14
Motivacija može biti: EKSTRENZIČNA (porijeklo u faktorima izvan pojedinca; nagrada, pohvala, dobra ocjena) i INTRINZIČNA (porijerklo u unutarnjim porivima i zadovljstvo proizilazi itz same aktivnosti i njenog značenja; pisanje pjesama, sviranje, slikanje).
FRUSTRACIJA Frustracija je stanje neugode, nemira koje doživljavamo kada zbog neke prepreke ne možemo ostvariti cilj. One mogu biti uzrokovane slijedećim razlozima: PRIRODNIM (žedan a nema vode) i SOCIJALNIM (socijalni običaji i norme); MENTALNI KONFLIKTI koji mogu biti: •
KONFLIKT DVOSTRUKOG PRIVLAČENJA,
•
KONFLIKT DVOSTRUKOG ODBIJANJA,
•
KONFLIKT PRIVLAČENJA I ODBIJANJA.
PSIHIČKI POREMEĆAJI I POREMEĆAJI LIČNOSTI Poremećaji mentalnog zdravlja se klasificiraju prema DSM sustavu, koji klasificira poremećaje u nekoliko dimenzija i detaljno opisuje simptomatologiju, no ne ulazi u specifikaciju uzroka poremećaja. Na pojavu psihičkih poremećaja utječu, u nejednolikoj mjeri s obzirom na bolest, geni i okolina. Neke su bolesti uzrokovane organskim oštećenjima, primjerice Korsakovljev sindrom. Stara podjela bila je na NEUROZE(blaže poremećaje) i PSIHOZE(teže poremećaje). Kod neurotičnih poremećaja ostaje nedodirnuta sposobnost procjene stvarnosti situacije, ponašanje bolesnika obično ne krši društvene norme, poremećaji prolaze sami od sebe, ne postoje vidljivi organski dokazi za postojanje anksioznih simptoma. Kod psihoza dolazi do gubitka kontakta sa stvarnošću, neprilagođene reakcije na ostale ljude i društvene norme, snalaženje u realnim situacijama je poremećeno- javljaju se halucinacije i deluzije(pogrešna, ali duboka uvjerenja u nepostojeće činjenice), komunikacija s okolinom može biti potpuno poremećena-govor je nerazumljiv. 15
Poremećaja ima više od 200, a ovo su najpoznatiji: 1. Anksiozni poremećaji
Tu spadaju poremećaji panike koji se očituju naglim i nepredvidivim napadom straha, te mogu biti praćeni teškoćama disanja, osjećajem blize smrti... poznat je PTSP, koji se može pojaviti nekoliko tjedana, ali i nekoliko godina nakon proživljenih stresnih događaja, a očituje se u nesanici, noćnim morama, lošem raspoloženju... u anksiozne poremećaje spadaju i fobijebezrazložni jaki strahovi od različitih predmeta i situacija. Postoji nekoliko stotina različitih fobija. 2. Opsesivno-kompulzivni poremećaji
Sastoje se od različitih misli koje nas progone i ne možemo ih se riješiti, ako i od obavljanja različitih aktivnosti koje gotovo prisilno moramo ritualno svakog časa obavljati. Ovakve simptome treba razlikovati od stanja u kojima bolesnik ne može bez takvih ponašanja(?!). 3. Somatoformni poremećaji Tu spadaju tjelesni poremećaji za koje se medicinski ne može pronaći nikakav tjelesni uzrok. Obično se radi o bolovima, ali u težim slučajevima može doći i do ozbiljnih smetnji. To se ubraja i hipohondrija, odnosno paničan strah da smo oboljeli od neke teške bolesti, čak i kad su u pitanju i najbezazleniji simptomi. 4. Psihoseksualni poremećaji Mogu se podijeliti u SEKSUALNE DISFUNKCIJE(poteškoće muškaraca da izvrše normalan spolni čin- impotencija, i žena da dožive orgazam...) i u PARAFILIJE - seksualne doživljaje u neobičnim situacijama ili uz izrazito neobične predmete. Ako čovjeku nije moguće da doživi seksualno uzbuđenje na drugi način, to spada u poremećaje. Tu spada fetišizam(seksualno uzbuđenje uz neke predmete pojedine osobe, npr. cipela), voajerizam(uzbuđenje jedino pri promatranju drugih svučenih osoba ili njihovih seksualnih aktivnosti), somato-mazohizam(seksualni užitak prilikom nanošenja ili primanja boli u seksualnom kontaktu s partnerom). Među vrlo ozbiljne parafilije spada pedofilija (seksualne aktivnosti s djecom). 5. Disocijacijski poremećaji To su poremećaji u kojima se povremeno izgubi kontakt sa stvarnosti, ali su sve ostale mentalne karakteristike čovjeka sačuvane. Ti su slučajevi poznati pod pojmom višestruke ličnosti, pri čemu jedna osoba potpuno promijeni svoj identitet, postaje druga ličnost. Poznat je slučaj «Eve s tri lica»- žena koja se iz domaćice prometnula u raskalašenu ženu, a tijekom liječenja i u treću ozbiljnu i kulturnu ženu. 16
Smatra se da ti poremećaji nastaju kao posljedica teških trauma iz ranog djetinjstva. Katkad se događaju i posve neobične promjene- jedna osoba ima jednu, a druga drugu dioptriju naočala i sl. Katkad jedna ličnost zna za postojanje druge, a katkad ne zna. Ako je svjesna postojanja druge ličnosti, ponekad je smatra tuđom ličnosti. Među bezazlenije disocijacijske poremećaje spadaju amnezije, odnosno, gubici pamćenja koji se nekad pojave nakon teških nesreća ili operacija glave , pa bolesnik zaboravlja ono što se dogodilo prije ili nakon nesreće. Ima i težih slučajeva, kad bolesnik ne zna tko je. U većini slučajeva sjećanje se postupno vraća. 6. Afektivni poremećaji To su ozbiljni poremećaji među koje spadaju depresija i manija, a katkad dolazi i do bipolarnog poremećaja, odnosno, cirkularne psihoze - izmjena depresivnih i maničnih razdoblja. Depresija je ponekad normalna, ali ako traje dugo i vrlo je intenzivna, radi se o bolesti. Manija je suprotna depresiji- čovjek je izvanredno dobro raspoložen, ali za to nema objektivnog razloga. Anoreksija je panični strah da ćemo se previše udebljati, pa gotovo u potpunosti izbjegavamo jedenje, a bulimija se razlikuje po tome što se osoba prejeda, a potom izaziva povraćanje ili proljev da bi se riješila konzumirane hrane. 7. Shizofreni poremećaji Shizofrenija je najteži psihički poremećaj, a pokriva niz ozbiljnih poremećaja koji uključuju gotovo sva područja psihologije: percepciju, mišljenje, govor, ponašanje, komuniciranje s ljudima, emocije, motivaciju. Shizofrenija je karakterizirana masovnom dezorganizacijom mišljenja, ponašanja i emocija. Bolesnici često pate od halucinacija, deluzija i drugih poremećaja mišljenja i često odbijaju socijalne kontakte. Halucinacije su često slušne, a kod poremećaja u komuniciranju najčešće se radi o dezorganizaciji mišljenja. Jedan oblik je paranoidna shizofrenija, koji se sastoji većinom od deluzija, a manje od nemogućnosti komuniciranja s okolinom. Katatonična shizofrenija karakteristična je po tome što bolesnik ostaje satima nepomičan u bizarnom tjelesnom stavu. Postoji i nediferencirana shizofrenija koja se ne može svrstati ni u koji oblik. Oko 1% populacije obolijeva od shizofrenije, a potpuno se oporavi samo 10-20% liječenih bolesnika. Kod ostalih se bolest ritmički vraća, najčešće u 3 faze, u kojima je najteže druga, psihotična faza. Smatra se da se na prvom mjestu uzroka nalaze genetski faktori. 17
8. Poremećaji ličnosti(psihopatije)Predstavljaju ozbiljna odstupanja od ponašanja prosječnog čovjeka, a ta su odstupanja nefleksibilna i neprilagođena situaciji u takvoj mjeri da okolina tu osobu ne smatra normalnom. Često su to poremećena seksualna ponašanja(patološki silovatelji, ekshibicionisti, pedofili...), kriminalna ponašanja u zlostavljanju djece, te drugi oblici asocijalnog ponašanja. Ljudi se zbog svojih ponašanja ne kaju.
LIJEČENJE Još je Hipokrat smatrao da te bolesti nisu djelovanje demona, no taj stav nije prihvaćen, pa se u srednjem vijeku javlja vjerovanje da je riječ o čovjeku opsjednutom demonima, pa se liječenje sastojalo u mučenju bolesnika. Današnje metode liječenja su vrlo različite. Laki se slučajevi ne liječe bolnički, nego se primjenjuju psihoterapije i medikamenti. U ekstremnim slučajevima se pribjegava elektrošok terapiji i sl.
18
