(engeloalaan )D* a(aratur& (enga#a%an dan (ela$anan (u"l!+. 4eorma%! "!rokra%! ter%e"ut d!arahkan (ada u(a$a-u(a$a men+egah dan mem(er+e(at (em"eranta%an koru(%! %e+ara "erkelan'utan dalam rangka men+!(takan tata ke(emr!ntahan $ang "a!k (good governance)& dan (emer!ntahan $ang "er%!h (clean governance). Good Governance 55/ adalah hu"ungan $ang %!nerg!%& %elara%& %e!m"ang dan kon%trukt! d! antara negara state)& ma%$arakat (civil society)& dan %ektro %#a%ta (privat sector) dalam rangka (ro%e% (en$elenggaraan negara untuk memenuh! ke(ent!nganke(ent!ngan (u"l!k. 5ood 5oernan+e mem(un$a! (r!n%!(-(r!n%!( $ang haru% %e+ara kon%ekuen d!lak%anakan oleh (emer!ntah "a!k (u%at mau(un daerah& dalam %eluruh %!%tem& a%(ek "!dang (en$elenggaraan (emer!ntahan %e(ert! dalam (ro%e% (em"angunan& (ela$anan (u"l!k mau(un ke"!'akan (u"l!k $ang terma%uk d! dalamn$a !m(lementa%! ke"!'akan (u"l!k. 5ood 5oernan+e mem(un$a! 6 dela(an/ karakter!%t!k $ang %al!ng memengaruh! %atu dengan la!nn$a $ang mengarah (ada ke(ent!ngan umum. Antara la!n (art!%!(a%!&
"er(andangan
+on%en%u%&
da(at
d!(ertanggung'a#a"kan&
tran%(aran&
re%(on%!e& eekt! dan e!%!en& ad!l dan men$eluruh dan meng!kut! aturan %erta hokum. ,arakter!%!t!k !n! %emua da(at men'am!n "ah#a koru(%! akan da(at d!m!n!mal!%a%!ka& %ela!n !tu (andangan dan (enda(at %erta u%ulan dar! kaum m!nor!ta%& kaum mar'!nal da(at d!(erh!tungkan dan %uara-%ura ma$or!ta% %erta dom!nan dalam komun!ta% akan d!dengar dalam (engam"!lan ke(utu%an. Itu %emua 'uga mengandung tangga(an $ang lua% untuk ke"utuhan ma%$arakat ma%a %ekarang dan ma%a $ang akan datang. )ementara !tu World Bank dan UNDP mengemukakan "ah#a d! dalam Negara "erkem"ang& ke%e!m"angan (eran 3 t!ga/ (!hak $a!tu Negara %tate/& ma%$arakat +!!l %o+!et$/ dan %#a%ta (r!at %e+tor/ ma%!h %ul!t d!tera(kan& oleh karena !tu (eranan Negara
haru% "!%a men'ad! !n!%!ator (ertama $ang melak%anakan (r!n%!(-(r!n%!( 5ood 5oernan+e. Im(lementa%! ke"!'akan meru(akan %alah %atu taha( dalam (ro%e% ke"!'akan (u"l!k $ang %angat menentukan& akrena ter+a(a! t!dakn$a tu'uan ke"!'akan %angat tergantung "aga!mana !m(lementa%!n$a. Dalam "!dang (end!d!kan "an$ak ke"!'akan $ang telah d!%u%un "a!k oleh Pemer!ntah Pu%at mau(un Pemer!ntah Daerah. )alah %atu ke"!'akan ter%e"ut $a!tu dalam ke"!a'akan tentang B!a$a (era%!onal )ekolah B)/. )e"aga!mana
telah
d!%e"utkan
d! ata%
"ah#a
dalam %egala
(en$elenggaraan
(emer!ntahan& terma%uk d!dalamn$a !m(lementa%! ke"!'akan haru% d!kelola %e%ua! dengan (r!n%!(-(r!n%!( Good Governance. Dengan dem!k!an dalam !m(lementa%!n$a ke"!'akan ter%e"ut haru% tran%(aran& akunta"el& (roe%%!onal& e!%!en& eekt! dan re%(on%!e& 'uga haru% ada (art!%!(a%!& ke%etaraan& (enga#a%a& !%! %trateg! dan (enegakan hukum. 1.2 4umu%an *a%alah Untuk mengetahu! (erma%alahan $ang ter'ad! dalam (elak%anaan Im(elementa%! 5ood 5oernan+e dalam keh!du(an )o%!al Buda$a "!dang Pend!d!kan dengan meng!dent!!ka%!kan (erma%alaha %e"aga! "er!kut 7 1. Baga!mana (enera(an Good Governance dan !m(lementa%!n$a dalam keh!du(an %o%!al "uda$a "!dang (end!d!kan8 2. ,endala a(akah $ang d!hada(! dalam rangka (enera(an 5ood 5oernan+e dalam "!dang (end!d!kan8 3. U(a$a a(a $ang d!lakukan untuk mengata%! kendala $ang d!hada(! dalam (enera(an 5ood 5oernan+e dalam "!dang Pend!d!kan8
BAB II ,A9IAN PU)TA,A
2.1 ,a'!an Pu%taka De#a%a !n! (arad!gma good governance %edang mengemuka. Untuk ke(erluan "!rokra%! $ang good goernan+e d!(erlukan *)D* $ang relean. )e+ara umum (en$elenggaraan $ang d!mak%ud terka!t dengan !%u tran%(aran%!& akunta"!l!ta% (u"l!k dan %e"aga!n$a. Padahal untuk me#u'udkan (emahaman good governance %e"enarn$a amatlah (el!k dan kom(lek%& t!dak han$a %ekedar mem(er'uangkan tran%(aran%! dan akunta"!l!ta% (ada leel tertentu. 5ood 5oernan+e le"!h dar! %ekedar u%aha untuk mem(er"a!k! ke(emr!ntahan %emata akan teta(! ken$ataannn$a 'auh le"!h (el!k dan kom(lek%. *enurut UNDP& !%t!lah governance menun'ukan %uatu (ro%e% $ang mem(o%!%!kan rak$at da(at mengatur ekonom!n$a& !n%t!tu%! dan %um"er-%um"er %o%!al dan (ol!t!kn$a t!dak han$a %ekedar d!(ergunakan untuk (em"angunan teta(! 'uga untuk men+!(takan kohe%!& !ntegra%!& %erta untuk ke%e'ahteraan rak$atn$a. )ementara de!n! good governance menurut World Bank !alah %uatu (en$elenggaraan mana'emen (em"angunan $ang %ol!d dan "ertanggung 'a#a" $ang %e'alan dengan (r!n%!( demokra%! dan !ne%ta%!& dan (en+egahan koru(%! "a!k $ang %e+ara (ol!t!k mau(un adm!n!%trat!& men'alankan d!%!(l!n anggaran %erta (en+!(taan legal dan (ol!t!+al rame#ork "ag! tum"uhn$a akt!!ta% u%aha *ard!a%mo& 2002723/. )edangkan U,:DA 13/ men$atakan "ah#a !%t!lah good government dan good governance t!dak ada "edan$a& karena keduan$a meru'uk (ada a%(ek-a%(ek normat! (emer!ntahan $ang d!gunakan dalam men$u%un "er"aga! kr!ter!a dar! $ang "er%!at (ol!t!k h!ngga ekonom!. *enurut Ta%+hereau dan ;am(o% $ang d!kut! Thoha 20037<3/& tata (emer!ntahan $ang "a!k ter'emahan dar! good governance) meru(akan %uatu kond!%! $ang men'am!n adan$a (ro%e% ke%e'a'aran& ke%amaan& kohe%! dan ke%e!m"angan (eran %erta & adan$a %al!ng mengontrol $ang d!lakukan oleh kom(onen $akn! (emer!ntahan government /&
rak$at citizen/& atau civil society dan u%aha#an business) $ang "erada d! %ektor %#a%ta. ,et!ga kom(onen !tu mem(un$a! tata hu"ungan $ang %ama dan %edera'at. 9!ka ke%amaan dera'at !tu t!dak %e"and!ng& atau t!dak t!dak ter"ukt! maka akan ter'ad! (em"!a%an dar! tata (emer!ntahan $ang "a!k. Lem"aga Adm!n!%tra%! Negara 200071/ mengart!kan governance %e"aga! (ro%e% (en$elenggaraan kekua%aan negara:(emer!ntah dalam melak%anakan (en$ed!aan publics goods and services. Le"!h lan'ut& LAN 20007/ menega%kan "ah#a d!l!hat dar! %eg! unctional aspect! governance da(at d!t!n'au dar! a(akah (emer!ntah telah "erung%! %e+ara eekt! dan e!%!en dalam u(a$a men+a(a! tu'uan $ang telah d!gar!%kan& atau %e"al!kn$a. Berda%arkan ura!an d! ata%& da(at d!katakan "ah#a tata ke(emer!ntahan $ang "a!k (goog governance) $ang d!(erankan oleh 3 t!ga/ aktor $a!tu Negara& %#a%ta dan ma%$arakat haru% d!tera(kan dalam "er"aga! "!dang keh!du(an %e(ert! %o%!al& (ol!t!k dan ekonom! $ang terma%uk d! dalamn$a "!dang (end!d!kan. Ber"aga! ke"!'akan "!dang (end!d!kan $ang telah d!%u%un haru% d!!m(lementa%!kan "a!k oleh (emer!ntah (u%at mau(un (emer!ntah daerah. Im(lementa%! ke"!'akan ter%e"ut t!dak han$a oleh (emer!ntah mela!nkan (eran %erta ma%$arakat dan %#a%ta. Akan teta(! kond!%! $ang ter'ad! adalah ma%!h dom!nann$a (eran (emer!ntah
dalam ke"!'akan "!dang (end!d!kan& %ementara ma%$arakat dan dun!a u%aha
ma%!h %angat rendah (art!%!(an$a. Dom!na%! (emer!ntah !n!(un "elum d!"areng! dengan (engelolaan ke"!'akan %e+ara tran%(aran dan akunta"el. Dalam kerangka good governance kond!%! !n! haru% d!u"ah d!mana ma%$arakat& dun!a u%aha dan (emer!ntah mem(un$a! (eran $ang %e!m"ang dalam !m(lementa%! ke"!'akan %eh!ngga (ada akh!rn$a tu'uan !m(lementa%! ke"!'akan (u"l!k d! "!dang (end!d!kan $a!tu untuk (en!ngkatan mutu (end!d!kan da(at ter+a(a!.
Penera(an good governance dalam (raktek (en$elenggaraan negara& "a!k dalam (ela$anan (u"l!k& (ro%e% (em"angunan mau(un dalam ke"!'akan (u"l!k& d!da%arkan (ada karakter!%t!k atau (r!n%!(-(r!n%!( ke(emer!ntahan $ang "a!k $ang haru% d!kem"angkan dan d!'ad!kan (edoman dalam (elak%anaann$a. Pr!n%!(-(r!n%!( !n! haru% d!tera(kan %e+ara kon%ekuen dan kon%!%ten %eh!ngga ter#u'ud (raktek tata ke(emer!ntahan $ang "a!k. Ban$ak (!hak $ang mengemukakan tentang (r!n%!(-(r!n%!( good governance. Good Governance Bam"ang 4ud!to dan *el!a =am!ola& 2013 7 30 > 30/ mem(un$a! 6 karakret!%t!k $ang %al!ng memengaruh! %atu dengan la!nn$a $ang mengarah (ada ke(ent!ngan umum& antara la!n 7 1. 2. 3. . . <. ?. 6.
Part!%!(a%! Ber(andangan kon%en%u% Da(at d!(ertanggung'a#a"kan Tran%(aran 4e%(on%! Eekt! dan e!%!en Ad!l dan men$eluruh *eng!kut! aturan %erta hukum.
BAB III PE*BAHA)AN 3.1 Pem"aha%an Undang-Undang Nomor 20 Tahun 2003 tentang )!%tem Pend!d!kan Na%!onal mengamanatkan
"ah#a %et!a( #arga negara $ang "eru%!a ?-1 tahun #a'!" meng!kut!
(end!d!kan da%ar. Pa%al 3 a$at 2 men$e"utkan "ah#a Pemer!ntah dan (emer!ntah daerah
men'am!n ter%elenggaran$a #a'!" "ela'ar m!n!mal (ada 'en'ang (end!d!kan da%ar tan(a memungut "!a$a& %edangkan dalam a$at 3 men$e"utkan "ah#a #a'!" "ela'ar meru(akan tanggung 'a#a" negara $ang d!%elenggarakan oleh lem"aga Pemer!ntah& (emer!ntah daerah& dan ma%$arakat. ,on%ekuen%! dar! amanat Undang-Undang ter%e"ut adalah Pemer!ntah dan (emer!ntah daerah #a'!" mem"er!kan la$anan (end!d!kan "ag! %eluruh (e%erta d!d!k (ada t!ngkat (end!d!kan da%ar )D dan )*P/ %erta %atuan (end!d!kan la!n $ang %edera'at.
Dalam rangka (elak%anaan (em"angunan na%!onal %e"aga!mana Pengamalan Pan+a%!la
d!
"!dang
(end!d!kan&
mengu%ahakan pertama (em"entukan
manu%!a
maka
(end!d!kan
Pan+a%!la
%e"aga!
na%!onal manu%!a
(em"angunan $ang t!ngg! kual!ta%n$a dan mam(u mand!r!& dan kedua& (em"er!an dukungan "ag! (erkem"angan ma%$arakat& "ang%a dan negara Indone%!a $ang ter#u'ud dalam ketahanan na%!onal $ang tangguh $ang mengandung makna ter#u'udn$a kemam(uan "ang%a menangkal %et!a( a'aran& (aham dan !deolog! $ang "ertentangan dengan Pan+a%!la.
)!%tem (end!d!kan na%!onal adalah %ekal!gu% alat dan tu'uan $ang amat (ent!ng dalam (er'uangan men+a(a! +!ta-+!ta dan tu'uan na%!onal %erta d!lak%anakan %e+ara %eme%ta& men$eluruh dan ter(adu@ %eme%ta dalam art! ter"uka "ag! %eluruh rak$at dan "erlaku d! %eluruh #!la$ah negara@ men$eluruh dalam art! men+aku( %emua 'alur& 'en'ang dan 'en!% (end!d!kan@ dan ter(adu dalam art! adan$a %al!ng keterka!tan antara (end!d!kan na%!onal dengan %eluruh u%aha (em"angunan na%!onal.
3.2 Peranan Negara& )#a%ta dan *a%$arakat dalam "!dang Pend!d!kan Undang-Undang Da%ar 1 (a%al 31 a$at 1/ mengamanatkan "ah#a %et!a( %et!a( #arga negara "erhak menda(atkan (end!d!kan& dan a$at 3/ menega%kan "ah#a Pemer!ntah mengu%ahakan dan men$elenggarakan %atu %!%tem (end!d!kan na%!onal $ang men!ngkatkan ke!manan dan ketak#aan %erta akhlak mul!a dalam rangka men+erda%kan keh!du(an "ang%a $ang %udah d!atur UU. Perma%alahan mun+ul& "aga!mana mutu (end!d!kan d! Indone%!a "!%a "ermutu8 Ban$ak (enda(at "erangga(an "ah#a aktor anggaran $ang %angat "er(engaruh& "a!k untuk !nra%truktur& %arana dan (ra%arana dan (en!ngkatan kual!ta% (end!d!k dan tenaga ke(end!d!kan. Pemer!ntah %end!r! %udah mengeluarkan %uatu ke"!'akan "ah#a anggaran (end!d!kan haru% %ekurang-kurangn$a 20 dar! total "elan'a (ada APBN atau APBD. Penggunaan anggaran ter%e"ut d!(ergunakan untuk mem"!a$a! (en$elenggaraan (rogram-(rogram ung%!onal dan (enun'angn$a. Perma%alahan la!n mun+ul ket!ka (enda(atan ekonom! %et!a( #!la$ah atau daerah "er"eda-"eda %eh!ngga men$e"a"kan melam"atn$a ke"!'akan $ang d!lakukan (emer!ntah untuk (end!d!kan. ,ond!%! %ekarang adalah "ah#a anggaran (end!d!kan $ang %e"e%ar 20 ter%e"ut terma%uk d!dalamn$a adalah "elan'a (ega#a! "eru(a ga'! dan tun'angan& %eh!ngga ham(!r le"!h dar! %etengah anggaran ter%e"ut d!(ergunakan untuk "elan'a (ega#a!
tahun& %alah %atu ke"!'akan $ang mula! tahun 200 d!tera(kan $a!tu Bantuan (era%!onal )ekolah B)/. )um"er (em"!a$aan B) "!%a "era%al dar! APBN& APBD Pro!n%! dan APBD ,a":,ota& %alah %atu tu'uan B) $a!tu untuk mem"antu dan mer!ngankan "e"an orang tua %!%#a terutama %!%#a dar! kalangan ma%$arakat kurang mam(u mula! 'en'ang )ekolah Da%ar %am(a! )ekolah *enengah Pertama& "ahkan d!"e"era(a daerah %udah menera(kan B) untuk 'en'ang )*A:)*,& %alah%atun$a d! Pemer!ntah ,ota ;!re"on. Pemer!ntah ,ota ;!re"on %et!a( tahunn$a mengaloka%!kan
anggaran
untuk
B)
dengan
mak%ud
untuk
mem"antu
men%uk%e%kan (rogram (emer!ntah melalu! #a'ar d!kda% 12 tahun.
Pemer!ntah dalam hal men'alankan ke"!'akan (u"l!k %alah %atun$a d! "!dang (end!d!kan t!dak akan "!%a "er'alan %end!r!& (eranan ma%$arakat %angat d!"utuhkan dalam rangka mengh!m(un dan menda$agunakan (!k!ran-(!k!ran %erta %um"er da$a (end!d!kan $ang ada (ada ma%$arakat %e+ara "er%ama-%ama dengan (emer!ntah dalam rangka (en+a(a!an tu'uan (end!d!kan na%!onal. Peranan ma%$arakat ter%e"ut d!antaran$a7 1. Pendirian dan penyelenggaraan satuan pendidikan $ang da(at d!lak%anakan (ada %emua 'en!% dan 'en'ang (end!d!kan& (ada 'alur (end!d!kan %ekolah dan (ada 'alur (end!d!kan luar %ekolah& terma%uk (end!d!kan (ra %ekolah& %erta t!dak terma%uk (end!d!kan ked!na%an. 2. Pemberian bantuan tenaga $ang da(at "eru(a (en$ed!aan tenaga ke(end!d!kan dan tenaga non-ke(end!d!kan& terma%uk !n%truktur& a%!l!tator& tutor& atau(un
nara%um"er
untuk
melak%anakan
(end!d!kan
keteram(!lan&
ke'uruan&
(em"eranta%an t!ga "uta %erta kur!kulum muatan lokal. 3. Pemberian bantuan dana $ang da(at "er%!at %um"angan #a'!"& %um"angan %ukarela& (!n'aman dan "ea%!%#a "ag! (ara (e%erta d!d!k $ang ekonom!% t!dak:kurang mam(u dan:atau (e%erta d!d!k $ang "er"akat. . Pemberian bantuan sumber daya $ang da(at "er"entuk7 a/ bantuan sarana dan prasarana pendidikan $ang "eru(a7 tanah& "angunan& (era"ot& (eralatan& la"orator!um:tem(at (raktek& (er(u%takaan& (u%at %um"er "ela'ar. "/ bantuan buku dan ba"an pela#aran $ang d!(erlukan oleh guru dan (e%erta d!d!k@ +/ pemberian kesempatan ke(ada tenaga ke(end!d!kan dan atau (e%erta d!d!k untuk ke(ent!ngan (elat!han& (raktek& (enel!t!an dan (engem"angan mau(un (emagangan dengan mem(ergunakan %arana dan (ra%arana $ang d!m!l!k! oleh ma%$arakat dan:atau %ektor %#a%ta@ )ela!n (emer!ntah dan ma%$arakat& (eranan %#a%ta dalam "!dang (end!d!kan 'uga %angat d!"utuhkan #alau(un %e+ara khu%u% (emer!ntah menda(atkan mandat untuk men$elenggarakan (end!d!kan& akan teta(! (eran !n%t!tu%! "a!k !tu BU*N& BU*D& %#a%ta mau(un organ!%a%! %o%!al %angat d!"utuhkan untuk mema'ukan (end!d!kan d! Indone%!a. Dengan (eran %erta
lem"aga-lem"aga terka!t& tentun$a da(at mem"antu mer!ngankan "e"an (emer!ntah guna mema'ukan (end!d!kan d! tanah a!r. )aat !n!& t!dak %ed!k!t !n%t!tu%! $ang "er(eran akt! mema'ukan (end!d!kan melalu! keg!atan $orporate %ocial &esponsibility ($%&). ,e"erlan'utan dalam "!dang ekonom!& l!ngkungan dan %o%!al terma%uk d!dalamn$a %ektor (end!d!kan da(at d!lakukan oleh kor(ora%! $ang mem(un$a! ke"uda$aan (eru%ahaan %e"aga! "entuk tanggung 'a#a" %o%!al (eru%ahaan $orporate %ocial &esponsibilty). ;)4 !n! da(at d!(aham! %e"aga! kom!tmen u%aha untuk "ert!ndak %e+ara et!%& "ero(era%! %e+ara legal dan "erkontr!"u%! untuk (en!ngkatan ekonom! "er%amaan dengan (en!ngkatan kual!ta% h!du(. Im(lementa%! (eranan %#a%ta melalu! (rogram ;)4 (ada "!dang (end!d!kan oleh (eru%ahaaan de#a%a !n! mak!n tera%a. Ala%an mana'emen (eru%ahaan memoku%kan (rogram ;)4-n$a ke dun!a (end!d!kan d!karenakan akta "ah#a %arana dan (ra%arana (end!d!kan ma%!h mem(r!hat!nkan& dan ke%adaran tentang d!(erlukann$a )D* handal $ang lah!r dar! (end!d!kan $ang memada!. Pelak%anaan ;)4 %end!r! d! Indone%!a d!atur dalam UU No. 0 Tahun 200? tentang Peru%ahaan Ter"ata%. Dalam (a%al ? a$at 1/ d!%e"utkan "ah#a Per%eroan $ang u%ahan$a d!"!dang dan:atau "erka!tan dengan %um"er da$a alam #a'!" melak%anakan ;)4. Dengan dem!k!an& k!n! ;)4 t!dak han$a meru(akan
ke#a'!"an moral $ang meru(akan (!l!han "ag! (eru%ahaan untuk melak%anakan atau t!dak& teta(! telah men'ad! keharu%an "ag! "e"era(a (eru%ahaan. Im(lementa%! (rogram ;)4 d! %ektor (end!d!kan "eru(a (em"er!an "ea %!%#a atau "antuan lang%ung a%!l!ta%! (end!d!kan d! un!er%!ta%& (eru%ahaan akan menda(atkan !m"al "al!k "eru(a rekomenda%! maha%!%#a-maha%!%#a "er(re%ta%! $ang da(at "erga"ung dengan (eru%ahaan.
BAB I ,E)I*PULAN .1 ,e%!m(ulan Good Governance 55/ adalah hu"ungan $ang %!nerg!%& %elara%& %e!m"ang dan kon%trukt! d! antara negara state)& ma%$arakat (civil society)& dan %ektro %#a%ta (privat
sector) dalam rangka (ro%e% (en$elenggaraan negara untuk memenuh! ke(ent!nganke(ent!ngan (u"l!k. D!kategor!kan (emer!ntahan $ang "a!k& '!ka (em"angunan !tu da(at d!lakukan dengan "!a$a $ang %angat m!n!mal menu'u +!ta-+!ta ke%e'ahteraan dan kemakmuran& mem(erl!hatkan
ha%!l
dengan
!nd!kator
kemam(uan
ekonom!
rak$at
men!ngkat&
ke%e'ahteraan %(r!tualn$a men!ngkat dengan !nd!kator ma%$arakat ra%a aman& terang& "ahag!a dan (enuh kedama!an. Pend!d!kan meru(akan (!lar utama dar! %uatu "ang%a& %emak!n "a!k %!%tem (end!d!kan d! %uatu "ang%a& maka (oten%! %um"er da$a manu%!a $ang handal %emak!n ter"uka& untuk me#u'udkan (end!d!kan $ang mum(un! ter%e"ut& maka (emer!ntah haru% men'ad! !n!%!ator& %alah %atun$a dengan mengeluarkan ke"!'akan (u"l!k "!dang (end!d!kan dengan lah!rn$a Undang-Undang tentang )!%tem Pend!d!kan Na%!onal. Lah!rn$a dukungan
"a!k
undang-undang dar!
(emer!ntah&
ter%e"ut
dalam !m(lementa%!n$a
ma%$arakat
mau(un
%ektor
d!(erlukan
%#a%ta&
%alah
%uatu %atu
(erma%alahann$a $a!tu %ektor anggaran. Pemer!ntah %udah mengeluarkan ke"!'akan "ah#a anggaran (end!d!kan haru% %ekurang-kurangn$a 20 (ada APBN atau APBD. Dukungan anggaran ter%e"ut ma%!h 'auh dar! hara(an untuk me#u'udkan (end!d!kan da%ar tahun& oleh %e"a"
