Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu
Dr MIRKO GRčIć
POLITIČKA GEOGRAFIJA
BEOGRAD, 2000
1
Naslov:
Politička geografija Autor:
dr Mirko Grčić Recenzenti:
Prof. dr Jovan Ilić Prof. dr Milovan Radovanović Izdavač: Geografski fakultet, Beograd, Akademski trg 3/III Za izdavača:
Prof. dr Bratislav Atanacković Grafika:
Mr Miroлјub A. Milinčić Korektura:
Mr LjiLjana Grčić
Nastavno-naučno veće Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, na sednici održanoj 17. septembra 1999. godine, donelo je odluku o usvajanju pozitivnih ocena recenzenata i odobrilo ovu knjigu kao univerzitetski udžbenik.
Štampa: "Vetar" Pančevo Tiraž: 1000 primeraka
2
Ljiljani koja je ovoj knjizi poklonila svoje strpLjenje, razumevanje i osmeh
3
4
SADRŽAJ Predgovor ………………………………………………………………………….….. 9 Prvi deo RAZVOJ POLITIČKE GEOGRAFIJE I IZVORI POLITIčKO-GEOGRAFSKIH IDEJA 1. Antička misao ……………………………………………......……................... 15 2. ProsvetiteLjski materijalizam … …………….……………..…..................... 20 3. Politička aritmetika ………………………….……….....…...…...............….. 24 4. Idealistička filozofija …………………………………................................…. 25 5. Kameralna statistika …………………………………….……..................…. 28 6. Nauka o Zemlji …………………………..………….……….............…….…. 29 II PRAVCI RAZVOJA MODERNE POLITIčKE GEOGRAFIJE 1. Antropogeografija i politička geografija u Nemačkoj …..…......................... 32 2. Geopolitički diskurs……………………………………………..................…. 36 3. Geografija čoveka i politička geografija u Francuskoj ….................................... 45 4. Politička geografija i geostrategija u Velikoj Britaniji .......................................... 49 5. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u SAD …...........................56 6. Politička geografija i geopolitika u Rusiji ………..……........................... 66 7. Politička geografija u Srbiji …………………………….......................….... 69 III METODOLOŠKI MODELI POLITIčKE GEOGRAFIJE 1. Predmet političke geografije …………………………..…..…....................... 73 2. CiLjevi i zadaci političke geografije …...……………..…..........................… 75 3. Mesto političke geografije u sistemu nauka ……………..…........................ 77 4. Metodološki pristupi u političkoj geografiji ………..............................….. 79 IV SUBDISCIPLINE I SUSEDNE NAUčNE DISCIPLINE 1. Metodološki modeli elektoralne geografije …………................................… 84 2. Metodološki modeli geopolitike ……………………........................…..…… 85 3. Šta je geostrategija? ………...……………………….......................…..……. 90 4. Geopolitička kartografija …………………………………....................….. 94 5. Vojna kartografija ………………………………………................…….….. 95 6. Vojna geografija ………………………………….…………..................………. 99 Drugi deo POLITIčKO-GEOGRAFSKA STRUKTURA DRžAVE V OSNOVE ZA GEOGRAFSKU TEORIJU DRžAVE 1. Geografski elementi države ………………...…….…….…....................… 2. Teritorijalna država ………………………………...………..................... 3. Kulturalna država i koncept ikonografije ……………........................….. 4. Nacionalna država i koncept nacije …………....................…………...… 5. Teritorijalno-politički sistem i teritorijalno-politički proces ……........….
111 112 120 123 126
5
VI PROSTOR I MOĆ DRžAVE 1. Funkcije države …………...……………................………………….….… 132 2. Determinante moći ………………………...............………………..….… 135 3. Elementi moć ……………………………..............…………………..…..… 136 VII TERITORIJALNI SUVERENITET DRžAVE 1. Pojam suvereniteta ………………...............………………………….…… 2. Teritorijalni suverenitet ………………….....................……………..……. 3. Teritorijalnost, bezbednost i povoljnost …….......................…..………… 4. Suverenitet kao međunarodna moć ………...................…….………….…
140 143 147 150
VIII TERITORIJA DRžAVE 1. Pojam političkog prostora i teritorije …………….......................….….… 152 2. Struktura teritorije ………………………………..................………….… 154 3. Veličina teritorije - klasifikacija država po veličini ................................... 156 4. Parametri teritorije …………………………………...................………..… 162 5. Politički status teritorije - suverenitet i zavisnost …...............................… 172 6. Teritorijalni sporovi i trgovanja teritorijama ……….........................…… 178 IDŽ GEOGRAFSKI POLOžAJ DRžAVE 1. Komponente geografskog položaja …………....................……...………… 181 2. Tipovi apsolutnog ili primarnog položaja ………......................…..……… 183 3. Tipovi relativnog ili sekundarnog položaja ……….….......................…… 193 DŽ GRANICE DRžAVE 1. Pojam granice ………………............……………………….…….……..… 204 2. Koncept granice ……………………..............……………….………….… 207 3. Klasifikacija granica ……………...................……………….………….… 209 4. Vojne granice ………………….............…………………….….………… 215 5. Principi razgraničenja država ………......................…….….…………… 215 6. Funkcije političkih granica ………………….……....................…..…… 220 7. Efekat granice ………………………………….………….................…… 222 8. Bonitacija granica …………………………………………....................…..… 225 9. Granice na moru ………………………………….……………..............… 226 10. Granice u vazdušnom i kosmičkom prostoru ………..….….................… 231 11. Granični sporovi …………………………………………...............……… 232 12. Promenljivost i stabilnost granica …………..………......................…… 238 DŽI CENTRALNO JEZGRO I GLAVNI GRAD DRžAVE 1. Pojam i vrste centralnih jezgara ………….................………..…………… 2. Jezgra urbanizacije ………………………….............……………………… 3. Pojam glavnog grada …………………………............….………………… 4. Premeštanje prestonica …………………….................……………….… 5. Tipovi glavnih gradova ……………..…………...............……………….…
6
239 241 243 244 246
Treći deo ANTROPOGEOGRAFSKE DETERMINANTE DRžAVE DŽII STANOVNIŠTVO I DRŽAVA 1. Populaciona veličina države ………………………....................………..… 251 2. Stanovništvo i moć države ……………………………...................……..… 254 3. Geopolitičke teorije reprodukcije stanovništva …….........................…… 258 4. Populaciona politika …………………………………..................………… 262 5. Gustina naseLjenosti i živoptni prostor ………..……….........................… 265 6. Demografska struktura i strukturna politika ………......................……… 269 7. Političke migracije i migraciona politika …………..........................…..… 273 DŽIII KULTURNI PROSTOR I DRžAVA 1. Pojam kulture i civilizacije …………………....................………………… 283 2. Vrste rasizma i diskriminacije ………….……...................……………..… 287 3. Tipovi etničkih zajednica ……………….…….................………………… 294 4. Tipovi etno-kulturnih procesa …………………..................……………… 298 5. Tipovi nacionalizama ……………………………..................…………….… 307 6. Tipovi teritorijalnih partikularizama ………….......................…………… 311 7. Tipovi država prema etnonacionalnoj strukturi …….....................……… 317 8. Lingvistička struktura i lingvistička politika …….............................…… 320 9. Vrste državnih simbola ………………………...….................…………..… 331 DŽIV RELIGIJA I DRŽAVA 1. Pojam i tipovi religija ……………………..................……………..……… 2. Geografske karakteristike religija ……….....................………………..… 3. Religija, nacija i država …………………………..................………..….… 4. Religija i geopolitika ………………………………...................………...…
339 340 345 349
DŽV EKONOMSKI PROSTOR I DRŽAVA 1. Tipovi ekonomske strukture države ……...……………….....................… 353 2. Slobodne ekonomske i industrijske zone, ofšor zone …….............................… 359 3. Geopolitika resursa ………………………………………................……… 360 4. Tipovi međunarodnih ekonomsko-političkih odnosa ….........................… 364 četvrti deo POLITIčKA ORGANIZACIJA PROSTORA DŽVI POLITIčKI SISTEMI I NJIHOVI OBLICI 1. Pojam i elementi političkog sistema …………………….....................….… 2. Tipovi država prema obliku političkog režima ………..........................… 3. Tipovi država prema obliku vladavine ………….……....................…..… 4. Tipovi država prema obliku državnog uređenja ……….................…..…
369 370 379 390
7
DŽVII ADMINISTRATIVNA PODELA I TERITORIJALNА KOHEZIJA DRžAVE 1. Administrativni sistemi, regioni i regionalizacija ……...........................… 403 2. Regionalna struktura Srbije ………………………………...............…..… 410 3. Evropska unija - regionalizacija i transgranična integracija…..………... 412 4. Komunikacioni sistemi i kohezija države …………………....................… 414 DŽVIII IZBORNI SISTEMI (ELEKTORALNA GEOGRAFIJA) 1. Pojam izbornog sistema …………………….............……………………… 417 2. Mažoritarni (većinski) sistemi ………….....................……...…………..… 418 3. Proporcionalni sistemi …………….................…………………………… 421 4. Mešoviti sistemi ……………………….................……………………….… 422 5. Izborni okruzi i elektoralna politika …….......................……………….… 423 Peti deo PROCESI NA POLITIČKO-GEOGRAFSKOJ KARTI SVETA DŽIDŽ FORMIRANJE POLITIčKE KARTE SVETA 1. Globalni političko-geografski proces …………….....................…….….… 431 2. Formiranje političke karte Evrope …………...……...................………… 433 3. Formiranje političke karte Balkana ………………...................………..… 450 4. Formiranje političke karte Azije ………………………...................…..… 459 5. Formiranje političke karte Afrike ………………………........................… 464 6. Formiranje političke karte Latinske Amerike …………........................… 476 7. Formiranje političke karte Anglo Amerike ……………….....................… 481 8. Formiranje političke karte Australije i Okeanije ……...........................… 485 9. Podela nenaseLjenih teritorija ……………………..........…………......… 491 DŽDŽ FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA 1. Logika svetskog sistema ………………………….............………………… 493 2. Struktura svetskog sistema ………………………..................………….… 495 3. Tipovi transnacionalnih integracija …………………....................…….… 497 4. Vojno-politički savezi …………………………………….…................……503 5. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN) ……………………................…… 505 6. Kraj veka geopolitike - u pravcu geoekonomike? ………….................……507 7. Kraj hegemonizma - u pravcu geografskog dijaloga? ………..............……510 ZAKLJUčAK
……………… …………………………………....………..… 512
LITERATURA …………………………………………………....………...… 514 SUMMARY …………………………………………………………………… 529
8
PREDGOVOR
Politička geografija se bavi istraživanjima geografskih pojava, procesa i odnosa političkog karaktera. U najopštijem smislu možemo je definisati kao nauku o sistemu "geografija - politika". Pojmovi "politika" i "geografija" se formulišu i osmišljavaju još od antičkog doba. Za održavanje državne organizacije bila su neophodna sistematizovana geografska znanja o prirodi, resursima, stanovništvu, saobraćaju, privredi, naseljima, ne samo date države nego i susednih i daljih zemalja. Sledstveno tome još u drevnosti između pojmova "politika" i "geografija" postoji određeni sadržaj i nastaju odnosi koji se svode na teritoriju, granice, državno uređenje, stanovništvo, kulturu i religiju, resurse. Pod uticajem razvoja saobraćaja i komunikacija, urbanizacije i industrijalizacije, dolazi sve više do globalizacije političkih odnosa. Stvara se hijerarhičan i policentričan svetski sistem. Pod uticajem ekonomske polarizacije i finansijske koncentracije postepeno se menjaju osnovni centri moći koji "vladaju" i upravljaju globalnom i regionalnom privredom i politikom u svetu. Uzroci tome nisu samo naučno-tehnološki pronalasci, nego i geografski uslovi i faktori - neravnomeran razmeštaj prirodnih resursa na planeti, geografski položaj pojedinih prostora u odnosu na svetske saobraćajne i robne tokove, regionalna izdiferenciranost demografskih procesa, neravnomeran stepen socijalno-ekonomskog i kulturno-civilizacijskog razvoja. Ogromni kontrasti i protivurečnosti koji nastaju u svetu stvaraju pretpostavke za sve složenije naučne teorije, koncepcije i hipoteze o pokretačkim snagama istorije i upravljanju svetskim poretkom. Mnogi autori su pokušavali da razrade sveobuhvatnu i čvrstu naučnu teoriju koja će objasniti evoluciju države i istorijske promene na političkoj karti sveta, polazeći od fizičko-geografskih faktora. Iako te teorije uglavnom nisu izdržale sud razuma i vremena, one su ipak stvorile neke geografske ideje i znanja koja su predstavljala osnovu za izdvajanje naučnih disciplina - političke geografije i geopolitike. Prva se bavi naučnim objašnjenjem svetskog poretka a druga kako da se on promeni. Razlika je u tome što politička geografija ima u fokusu geografsku uslovljenost političkih procesa. Ona se bavi analizama uzročno-posledičnih veza stavljajući naglasak na pitanja "gde?", "zašto?". Geopolitika se pak, u svojim analizama bavi pitanjima "šta da se radi?" i "kako da se radi?" u praktičnopolitičkom aspektu. Studije u domenu političke geografije odnose se na prostornu organizaciju politike, shvaćenu kao političko-teritorijalni proces tj. proces nastajanja, razvoja, funkcionisanja i nestajanja političko-teritorijalnih
9
sistema (država) na političkoj karti sveta. Razlike koje se zapažaju u tim procesima u različitim regionima sveta su uslovljene različitim karakterom međudejstva između prirodne sredine, društva i države. Rešavanje tih problema u direktnoj je vezi s univerzalnim problemima čovečanstva, kao što su: 1) racionalno korišćenje prirodnih rersursa, 2) efikasnost privrede, 3) pravedno društvo. Za uravnotežen razvoj te trijade, koja obezbeđuje život čovečanstva i globalne životne sredine, neophodna je racionalizacija političke karte sveta, pojedinih regiona i država. Moderna politička geografija posebno koncentriše pažnju na tri grupe istraživačkih problema a to su: 1. Odnos države i njene političke teritorije; 2. Položaj države u (geo)političkom prostoru; 3. Globalni procesi na političkoj karti sveta. Ključno pitanje oko kojeg se grupišu sve protivurečnosti sa gledišta predmeta, objekta, zakona i granske pripadnosti političke geografije u celini je pitanje kako politički sistem tj. država funkcioniše u prostoru. Još su antički mislioci upozoravali da svaki politički sistem, da bi mogao funkcionisati na delotvoran način, mora obavezno imati u vidu geografske uslove, jer su oni relevantni u ekonomskim, političkim i vojnim pitanjima. Zato je razumljivo da je politička geografija interesantna ne samo za akademske geografe nego i za državnike, generale, publiciste i druge. To pitanje bilo je naučni izazov za mnoge univerzalne mislioce koji su tražili odgovor na pitanje pokretačkih snaga istorije ljudskog društva. Priroda i društvo predstavljaju istorijski razvojni sistem, čiji počeci se nalaze još u ranoj etapi sociogeneze. Mogli bismo da kažemo da je jedan od oslonaca istorije ljudi njihov odnos i međudejstvo s prirodom. Naseljavanje Zemlje i širenje čoveka u različite oblasti, osvajanje predela i izmene političke organizacije prostora su procesi, koji protiču uporedo i u tesnoj vezi, zbog čega treba da budu proučavani na isti način. Politička geografija se razlikuje od drugih društvenih nauka specifikom geografskog metoda, prostorne logike i načina objašnjenja predmeta. Svaki problem političke geografije je u izvesnom stepenu interdisciplinaran, povezan s teorijom i praksom. Složeni karakter odnosa na relacijama priroda - društvo država, nameće istraživaču teškoće i rizik greške. Baš zbog toga uzroka između nauka koje izučavaju to međudejstvo kao celinu ili pojedine njegove aspekte, politička geografija ima poseban značaj, zato što u opštem vidu to spada u predmet ove naučne discipline. Politička geografija operiše s jedne strane prirodnim faktima a s druge neponovljivim istorijskim pojavama. Tu se javlja univerzalni naučni problem odnosa prirodnih zakona i društvenih zakonomernosti. Osnovni element svetskog političkog sistema je država. Država je istovremeno relativno autonoman političko-teritorijalni sistem koji se sastoji iz geografskih (prirodnih i društvenih) elemenata i mehanizma vlasti. Svaka država ima svoje geografske elemente kao što su položaj i susedi, teritorija i granice, prirodni uslovi i resursi, stanovništvo i glavni grad, privreda i 10
kultura, komunikacije i drugi materijalni elementi bez kojih ne bi mogla funkcionisati. Država ima i mehanizam vlasti (politički sistem) organizovan prema političkoj ideji. Politička ideja predstavlja razlog postojanja države. Svaka politička ideja teži da se materijalizuje u geoprostoru u vidu države, tako da svetski geoprostor predstavlja složeno polje na kojem se konfrontiraju, sukobljavaju i na delu proveravaju različite političke ideje, ideologije i društvene doktrine. Iz tih razloga politička karta sveta je istorična i geopolitična. Ideja "novog svetskog poretka" teži da se nametne kao univerzalna paradigma političkih odnosa koja će obezbediti kraj istorije i geopolitike. Niko ne može tačno definisati šta je to "novi svetski poredak" ali su u ime njega vođena dva svetska rata i niz lokalnih. Politička karta sveta danas se ponovo geopolitizuje. Ponovo ideja "novog svetskog poretka" postaje moderna (an idea in good currency). To se artikuliše kroz nacionalistička suparništva, borbe za "etničke granice", "prirodne" težnje i "vitalne" interese određenih centara moći. Politička karta sveta, čija je primarna funkcija da služi za postepenu racionalizaciju svetskog geoprostora, danas se otkriva kao posebno geopolitična a zone napetosti, konflikata i pretenzija se neprestano proizvode, transformišu i umnožavaju. Politika gradi svet ali ga i razgrađuje. Geopolitički poredak je deo poretka univerzuma. Politička teritorija - to je materijalizovana politika. One prostore koji su jako zasićeni konfrontiranim političkim ideologijama nazivamo "geopolitički čvorovi". Jedan takav geopolitički čvor je Balkan. Istorijska uloga tog prostora sastoji se u funkciji "spone svetova" (catena mundi) ili "dijaloga" između centara moći Istoka i Zapada, između sila kopna i sila mora, između planine i ravnice, između "carstva nebeskog" i "carstva zemaljskog". Na tom prostoru osećamo da je tajna sveta posve blizu. Posmatrajući svet sa balkanske pozicije, čini se kao da je na ovim prostorima sve počinjalo i sve se završavalo, kako u prošlosti tako i danas, svi ratovi, sve sreće i nesreće, sve geopolitičke ljubavi i mržnje. Tu nikad nije bio svetski centar moći već zona dešavanja istorije. Istorijski slojevi na tim prostorima su vrlo složeni jer su se na njima odvijali vekovima konflikti među klasama, među državama, nacijama ili rasama. Drugim rečima - ratovi, ustanci, revolucije, plemenske mržnje, seobe i deobe, "zapisane" su u kulturnom pejzažu kao u otvorenoj knjizi. Srpska antropogeografska škola (Cvijićeva) ima tradiciju dužu od jednog veka u istraživanju tih pitanja na Balkanskom poluostrvu. Intelektualni dug geografa je da definišu svet i našu poziciju u njemu. U ovoj knjizi učinjen je pokušaj da se prenesu poruke sa istorijske vertikale geografske misli, i pri tome spoje neke ideje koje nisu bile spojene, o prostoru, politici i identitetu uopšte i na Balkanu posebno. U prvom delu knjige razmatraju se pitanja šta u suštini predstavlja politička geografija, kakve su njene koncepcije, metode, istorija? U drugom delu se osvetljava značaj "geografske imaginacije" političkog prostora, bez koje nije moguće 11
identifikovati šire pravce promena u modernom svetu, kao ni objasniti ga u punoj složenosti i kompleksnosti. Studenti geografije kojima je knjiga namenjena, treba ne samo da iščitavaju ono što je napisano, nego pre svega treba da osete emociju, stvaralački nemir za usavršavanjem geografske imaginacije i da osete duhovnu obavezu da sami stvaraju bolji svet. U geografskoj sredini i u nama samima postoje sile koje pokreću svet. U tom smislu ova knjiga neka bude osnova za formiranje pogleda na svet i podsticaj za njegovo usavršavanje. Autor je zahvalan recenzentima i svima koji su svojim sugestijama doprineli da izlaganja u ovoj knjizi budu lepša i potpunija. Autor: Dr Mirko Grčić
12
Prvi deo
RAZVOJ POLITIČKE GEOGRAFIJE
IZVORI POLITIČKO-GEOGRAFSKIH IDEJA. Antička misao. Prosvetiteljski materijalizam. Politička aritmetika. Idealistička filozofija. Kameralna statistika. Nauka o Zemlji. PRAVCI RAZVOJA MODERNE POLITIČKE GEOGRAFIJE. Antropogeografija i politička geografija u Nemačkoj. Geopolitički diskurs. Geografija čoveka i politička geografija u Francuskoj. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u Velikoj Britaniji. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u Americi. Politička i ekonomska geografija i geopolitika u Rusiji. Politička geografija u Srbiji. METODOLOŠKI MODELI POLITIČKE GEOGRAFIJE. Predmet političke geografije. Ciljevi i zadaci političke geografije. Mesto političke geografije u sistemu nauka. Metodološki pristupi u političkoj geografiji. SUBDISCIPLINE I SUSEDNE DISCIPLINE. Metodološki modeli elektoralne geografije. Metodološki modeli geopolitike. Šta je to geostrategija? Geopolitička kartografija. Vojna kartografija. Vojna geografija.
13
14
I glava
IZVORI POLITIČKO-GEOGRAFSKIH IDEJA Geografski prostor je još za antička društva bio politički i strategijski prostor. Na glinenim pločicama koje su izrađene nekoliko hiljada godina pre naše ere u Mesopotamiji, predstavljena su ondašnja kraljevstva sa uzajamnim razmeštajem puteva, reka, irigacionih kanala, gradova, sakralnih objekata. Razmatranja geografskih elemenata država, mada često nejasna i utopistička, susreću se u starokineskim spisima "Šansu" i "Šici" zatim u uputstvima Sun Cu-a, a mogu se identifikovati u Homerovoj "Odiseji" i u grčkoj mitologiji (npr. mit o Anteju). Prva geografska znanja o državama nalaze se u klasičnoj opštoj i regionalnoj geografiji, čijim začetnikom se smatra miletski filozof Anaksimander. Tek posle njega se razlikuju dva pravca u antičkoj geografiji: filozofsko-teorijski (opštegeografski) i istorijsko-putopisni (regionalno-geografski). Ovaj drugi su razvijali tzv. logografi, tj. putopisci. U tim radovima nalaze se prvi opisi geografskih elemenata ondašnjih država - položaj, veličina, oblik teritorije, izgled prirode, naselja, delatnosti stanovništva, oblik državnog uređenja. Ovaj regionalni geografsko-istorijski pravac razvili su Herodot, Hekatej iz Mileta, Eratosten, Polibije, Posejdonije a naročito Strabon. Oni u centar svojih razmatranja uzimaju određene društvene grupe, narode, države, a koristeći se kartografskim i uporednim metodom izdižu se mestimično iznad deskripcije.
1. Antička misao
Hipokrat (460 - 377 p.n.e.) u delu "O vazduhu, vodi i tlu" svoju ideju o uticaju prirode na zdravlje ljudi proširuje i na društvene, ekonomske i političke procese i odnose, zato što nauka u njegovo vreme još nije razlikovala pojedinca od društva, prirodne i biološke osobine od društvenih. Prirodni determinizam za njega postaje osnovni princip, metod objašnjenja društveno-političkih, ekonomskih i etničkih razlika u različitim krajevima. Ekumenu je podelio prema klimatskim uslovima na tri pojasa: hladni severni (Skitija), umereni "najprijatniji" srednji (Grčka) i žarki "suvi" južni (Azija). Upoređujući stanovnike tih pojaseva Hipokrat je došao do zaključka da su njihova tela i duh determinisani klimom. Hipokrat izvodi biološke, društvene i političke osobine naroda neposredno iz karaktera klime. On tvrdi da je grčki klimat bolji za politiku i iz toga izvodi specijalna ,,prava,, vladavine Grka nad drugim narodima. To su dakle počeci rasizma i karakterologije naroda. Polazeći od prirodnih razlika Evrope (Grčke) i Azije (jugozapadne), 15
on dolazi do zaključka da su azijatski narodi lenji, ravnodušniji i manje hrabri od evropskih naroda. Dakle, Hipokrat je uočio geografske razlike određenih političkih procesa, ali nije pravilno ocenio njihove pokretačke snage. Ne samo da nije uočio kvalitativne razlike između društva i prirode, nego nije razlikovao ni pojedinca od društva. On pojedinca posmatra kao biološku jedinku a društvo kao skup jedinki. Suštinu društva dakle, traži u biološkoj suštini čoveka a ovu svodi na klimatske uslove. Kasniji osvajački pohodi nekih azijskih naroda (Arapa, Mongola, Huna, Turaka) i širenje islama demantovali su njegovu karakterologiju naroda. Herodot (oko 484-424 p.n.e.) u svom delu "Istorija" ističe povezanost istorijskih procesa sa odgovarajućim geografskim uslovima, pre svega sa reljefom. Tako na primer, polazeći od teze da "tle određuje bit svoga naroda" on kaže da narod koji živi u brdovitoj i neplodnoj zemlji nosi u sebi ratnički karakter i nagon za proširenje svoje vlasti i osvajanju teritorija, dok je ravničarski narod mekši, mirniji, neofanzivan i sklon poniznosti. "U jednoj te istoj zemlji, naime, ne rađaju se uporedo i bogati plodovi i dobri ratnici" (Herodot, 1959, knj. IX, pogl. 122, str. 534). Kao primer za prve navodi Persijance a za druge - Egipćane. Herodot ističe odlučujući uticaj prirode na ljude, a usled toga dejstva i na moć država. Kao primer navodi da je donji Egipat "..nastao nanosom mulja i da je dar reke Nila.. Kao što egipatsko nebo izgleda drugačije na drugom mestu, i kao što je reka Nil drugačija nego ostale reke, tako su tamo navike i običaji ljudi postali sasvim drugačiji nego što su kod drugih naroda" (Herodot, 1959, 8899). Po Herodotovom shvatanju država se sastoji iz dva međusobno tesno povezana dela - predela i ljudi. Ipak njegov determinizam tla nije uvek fatalistički, jer on daje određeni značaj i etničkim, ekonomskim i drugim faktorima. Geografske osnove istorije kasnije su inspirisale mnoge filozofe, antropogeografe i univerzalne mislioce. Takođe, naš antropogeograf Jovan Cvijić u knjizi ,,Balkansko poluostrvo,, razlikuje dva osnovna etnopsihička tipa - dinarski i panonski, pri čemu prvi tip jako idealizuje. Tukidid (oko 455-396 p.n.e.) u "Istoriji peloponeskog rata" naglašava nužnost da se slabiji potčini jačima, a jači da potiču iz jačih krajeva. Snaga pojedinih krajeva najviše, prema Tukididu, zavisi od klime. On pridaje klimi onaj značaj koji Herodot pridaje tlu, i izražava geopolitičke ideje u korist Atine. Može se smatrati začetnikom organskog shvatanja države. Platon (427-347 p.n.e.) je uveo termin "politika" pod kojim je podrazumevao ekonomski, pravni, socijalno-kulturni i moralno-vaspitni uticaj državnih institucija na ljude i međuljudske odnose. Osnovna crta njegove misli je objektivni idealizam, pesimizam, nepoverenje u čoveka i 16
njegovu moralnu savršenost i otuda potreba da neko spolja - država nasiljem vaspitava čoveka i drži ga u granicama reda i zakona. Iz te definicije proističu važni zaključci: prvo, da održavanje državne vlasti uvek pretpostavlja određeni režim odnosa u društvu, drugo - državna institucija, odnosno politički sistem koji upravlja datom teritorijom je hijerarhično organizovan, i treće - nametanje i održavanje državne vlasti na određenoj teritoriji uvek pretpostavlja oblik prinude, povezan sa određenom političkom organizacijom. Platon državi pridaje totalitaran, mističan značaj. Državom ne upravljaju prirodni ni društveni faktori, nego ideje, koje predstavljaju neki apstraktni, nematerijalni pojam. Smatrao je da je čitava stvarnost samo odraz (senka) ideja, koje su večne. U delu "Zakoni" Platon analizira geografske elemente idealne države, ističe značaj teritorije i administrativno-političke podele. Pri tom kaže da država mora biti tolika da može zadovoljiti potrebe odbrane i prehrane svog stanovništva, "...a građana ima biti toliko, da budu u mogućnosti odbiti nasilje onih koji ih okružuju, i da im ne bude potpuno nemoguće priteći u pomoć svojim susedima, ako im se nanosi nasilje. Neka dakle - da navedemo neki prikladan broj - bude 5040 posednika zemljišta i branitelja podeljenih delova" (Platon, ,,Zakoni,, I, pogl. 2). Platon više puta pominje brojeve 2, 12, 5040, zato što brojevima pridaje mističan značaj (po tome se vidi uticaj pitagorejaca). Broj 5040 uzima zato što je deljiv sa svim brojevima od 1 do 10. Smatra da kvantitet određuje kvalitet, da je broj izraz ideja a ne prirodnih odnosa i zato ima mističan značaj. Veličinu teritorije i populacije posmatra statički - navedeni broj mora ostati isti. U cilju ravnomerne podele, on i stanovnike i imovinu deli u 12 skupina a zatim na 5040 porodica. U svrhu održavanja istog broja, predlaže kontrolu rađanja, osnivanje nove države za prekobrojne, pa čak i ubijanje novorođenčadi. To su koreni maltuzijanske teorije. Granice idealne države, po Platonu, treba da budu geometrijske. NJihova svrha je da štite ono što je dobro u državi od uticaja spolja (način života, moral, društveno uređenje, nezavisnost). Država mora biti srećna i čestita i u tu svrhu, sve što ne valja u njoj treba izbaciti preko granice (bezbožnike, prekobrojne, neradnike i osuđenike). Da bi ispunila funkciju izolatora države, granica mora biti dobro branjena i utvrđena (ibid. knj. VI pogl. 20). Glavni grad po Platonu, treba da bude religiozni, ekonomski i politički centar države. NJegov geografski položaj zamišlja u geometrijskom centru države, na uzvišenju pogodnom za odbranu. U pogledu društvenopolitičkog uređenja Platon zaključuje da je najbolja vladavina spoj monarhije i demokratije. Smatra da bi od toga spoja jedino bio bolji komunistički režim, ali je on neostvarljiv. Uviđa značaj ekonomskog faktora za društveno političko uređenje, i značaj trgovine za međunarodne odnose, ali rešenje problema ne vidi u unapređenju proizvodnje i razmene nego u ograničenoj, umerenoj i autarkičnoj privredi.
17
Iako u početku kaže da državu osniva Bog, on opisuje istoriju države kao institucije, koristeći se geografskom logikom. Govori o uticaju prirodnih poremećaja na blagostanje, na napredovanje ili propadanje civilizacija (pominje Atlantidu). Istorizam koristi da dokaže svoj pesimistički pogled da država postaje sve gora i da bi opravdao svoj projekat idealne države, večne i nepromenjive. Platon upoređuje državu sa ljudskim organizmom i izvodi paralele između osobina ljudske duše i države. Govori čak o psihičkim osobinama i zdravstvenom stanju države (o zdravoj i bolesnoj, normalnoj i pokvarenoj, srećnoj, lepoj, državi). Smatra da zakonodavac mora da teži ne tome da država bude bogata i velika, nego skladna, srećna i čestita. Ideja (logos) štiti prirodne zakone a bogovi i mitski likovi, po njemu, štite društvene vrednosti, tradiciju, poredak. Stoga zakonodavac mora raditi u skladu s idejama (tj. prirodom koja je njihov odraz) i voljom bogova (tj. tradicijom i običajima). U delu "Država" naglašava ulogu filozofije, dok kasnije u "Zakonima" ističe ulogu religije u rešavanju osnovnih pitanja društvenog života i društvene svesti. Neke njegove ideje razvili su pripadnici utopijskog socijalizma (Tomas Mor: "Utopija" , T. Kampanela: "Grad sunca", Moreli: "Zakon prirode", Sen Simon, Šarl Furije, Robert Oven i drugi) i fašističke geopolitike. Aristotel (384-322 p.n.e.) je smatrao da je čovek političko stvorenje - zoon politikon, a izraz tih osobina je država. Državu je smatrao za organsku celinu koja nastaje po prirodnom nagonu kao i porodica, s ciljem da osigura i razvija srećan život, a to znači bezbednost i blagostanje njenog stanovništva. U sedmoj knjizi "Politike" Aristotel razmatra neke političkogeografske elemente države. Najpre govori o stanovništvu - u cilju autarkičnosti i srećnog zajedničkog života, broj stanovnika ne sme biti prevelik (smatra da je Platonova država od 5040 porodica prevelika), a u cilju bezbednosti ne sme biti premalen. Zatim analizira cilj države, društveno uređenje, teritoriju, naročito njenu veličinu, položaj, prirodne karakteristike. Naglašava potrebu skladnosti i podudarnosti između veličine, položaja, klimatskih prilika, plodnosti i društvenog uređenja. Ističe da primorski položaj države stimuliše trgovinsku aktivnost i nastanak gradova-država. Po njemu, topli klimat predodređuje neke važne osobenosti nacionalnog karaktera, ljudske emocionalne energije i intelekta. Zaključuje da "...zemlja treba da bude kontinentalna i primorska, i ...da bude što je moguće bolje povezana... Treba imati u vidu zdravlje... Zemlja mora da rađa sve, jer onaj ko ima sve i kome ništa nije potrebno, dovoljan je sam sebi. Što se tiče ostalih stvari, potrebno je da položaj zemlje bude povoljan i za poslovne građane i za ratne operacije. Što se tiče mesta pogodnih za odbranu, nisu sva podjednako pogodna za odbranu, nisu sva podjednako korisna za sva državna uređenja. Na primer, oligarhiji i monarhiji odgovara akropola, demokratiji ravnica, a aristokratiji ni jedno ni drugo već više utvrđenih 18
mesta" (Aristotel: "Politika", knj. VII, gl. VI i X). Značaj susedskog položaja ilustruje primerom da su Atinjani svuda rušili oligrahije a Spartanci demokratije. "Cpas demokratije leži u brojnosti stanovništva. NJeno pravo većine stoji nasuprot pravu po zasluzi. Spas oligarhije, naprotiv, leži u dobrom poretku" (ibid. knj. VI, gl. IV, pogl.3). Aristotel i Platon, kada govore o državi, imaju pred očima starogrčki polis. Oni su razlikovali normalne države, kao na primer monarhiju ili aristokratiju,, i pokvarene, kao na primer tiraniju ili oligarhiju. Polibije (201-120 p.n.e.) u delu "Istorija" obratio je pažnju na političko-geografski položaj i geografske karakteristike teritorije sa aspekta vođenja rata. Možemo ga smatrati začetnikom vojne geografije, geostrategije i taktike. Za Aristotela je najvažnija nauka bila politika, a za Polibija istorija. Istoriju je posmatrao trostrano - kao proučavanje izvora, poznavanje krajeva i političko i vojno iskustvo. Pragmatički istoričar mora poštovati pisane izvore... Mora sam razgledati mesta i krajeve, reke i jezera, mora poznavati geografske osobenosti na moru i na kopnu i takođe političke događaje. On ističe da je znanje geografije i topografije potrebno političaru i vojskovođi, a takođe istoričaru, ukoliko ono može dati potpunije tumačenje zbivanja. Polibije je tvorac životnog ciklusa država, po kojoj one prolaze kroz različite faze razvoja i vraćaju se u početno stanje, da bi opet ponovile isti ciklus. Strabon (64-20 p.n.e.) u svom delu "Geografika" ne slaže se s Polibijem da je geografija pomoćna nauka istorije, već smatra da je geografija jedan od najvažnijih faktora političkog života: "Veliki deo geografije služi potrebama države, jer arena delatnosti države - zemlja i more - su mesta naseljavanja čoveka...Zato je jasno, da geografija kao celina ima direktan odnos ka delatnosti vladara: jer ona govori o razmeštaju na karti kopna i mora...Jer vladari mogu bolje upravljati svakom pojedinom zemljom ako znaju, koliko je ona velika, kakav je njen razmeštaj, kakve su odlike njenog klimata i tla" (knj. I, pogl. I, str. 16-18). Na primeru razvoja Rimske imperije Strabon razmatra različite mogućnosti koje je nudila geografska sredina tj. geografski položaj, reljef, podneblje, biljni i životinjski svet, hidrografija, sastav tla, termalni izvori itd. On ipak upozorava, da nas ta zavisnost ne sme zaslepiti, jer su tu i drugi uticaji, koji oblikuju politički život date države. Strabon navodi da nije bila geografska sredina ta koja je dala Atinjanima visoku kulturu, kao što nije geografski položaj prouzrokovao da je nauka Vavilonaca i Egipćana bila tako razvijena. Oboje, visoka kultura Atinjana i opsežna znanja Vavilonaca, uzrokovalo je neprestano napredovanje oba naroda, što se ne može tumačiti kao jednostavan proizvod prirodne geografske sredine. Strabon smatra da su najbolje "prirodne podele" (tj. granice) među državama, i ravnomeran 19
razmeštaj stanovništva. Takođe ističe značaj geografskog položaja i trgovine. Po njegovom mišljenju, Evropa (posebno Sredozemlje) obezbedila je sebi vodeću ulogu u razvoju civilizacije zahvaljujući ne samo umerenom klimatu nego takođe velikoj raščlanjenosti obalske linije i diferenciranosti reljefa (knj. II, pogl. 5). Prema obliku vladavine države deli na monarhije (ili carstva), aristokratije i demokratije. Geografska razmatranja o državama kod antičkih autora više su praktična nego sistematska, dok kod Strabona nose pečat političkog pragmatizma. Ptolemej (90-168) iz Aleksandrije je autor niza dela među kojima su najznačajnija "Megale Syntaxis", "Almagest", "Geografike hifegezis". Geografija je po njemu, nauka o velikim prostorima u najopštijim crtama (što odgovara matematičkoj geografiji i kartografiji), dok nauku o pojedinim zemljama i manjim prostorima naziva horografija (što odgovara regionalnoj geografiji). NJegova zasluga je što je u geografiju uveo kvantitativne metode, broj i meru i istakao značaj karte. U njegovim delima dominira kruti prirodni determinizam, determinizam planeta i zvezda (koji je kasnije prihvatio Seneka) i bio je potreban još samo jedan korak pa da se pojave u društvu i prirodi tumače božjom voljom. Taj korak je uskoro učinjen i nauka je utonula u mrak srednjovekovne skolastike. Samo su neki mislioci (Toma Akvinski, Ibn Khaldun) imali određeno mišljenje o uticaju klime na narode i države. U srednjem veku formirala se nova geopolitička struktura evropskog kontinenta, pod uticajem razvoja saobraćaja i trgovine. Jaku poziciju u državnoj upravi i politici imala je religija. Da bi se očuvao uticaj određenih religioznih zajednica u "svetim mestima" organizovani su vojni pohodi, krstaški i drugi ratovi, usled kojih se menjao geopolitički balans snaga. Velika geografska otkrića u XŽV i XVI veku su promenila predstave o svetu. Postavlja se novo načelo kolonijalne politike, po kojoj se novootkrivene zemlje proglašavaju vlasništvom države otkrivača metropole. Između njih nastaju teški konflikti kao rezultat želje za "pravednijom podelom" kolonijalnih zemalja i geostrateški važnih prostora. Ideje antičkih mislilaca oživljavaju u doba renesanse u delima francuskih materijalista i humanista, koji su koristili ideje geografskog materijalizma u borbi protiv teoloških tumačenja i feudalne ideologije, za učvršćivanje buržoaskog ekonomsko-političkog sistema.
2. Prosvetiteljski materijalizam
Žan Boden (1530-1596)u delima "De republica libri sex" i "Methodus ad facilem historiarum cognitionem" naglašava potrebu geografskih znanja za razumevanje istorije i ističe uticaj prirode na karakter 20
naroda i državno uređenje. Boden smatra da klima i zemljište predstavljaju osnovu koja uzrokuje razlike u pogledu psiholoških svojstava, kulture, običaja, političkog uređenja raznih naroda. Veliki značaj pridaje nadmorskim visinama, planinskim vencima, reljefu, vlažnosti, plodnosti tla, ali odlučujući značaj pridaje klimi i - uticaju planeta. Narode deli prema geografskoj širini na severne, umerene i južne; prema geografskoj dužini na istočne i zapadne; prema nadmorskoj visini na planinske i ravničarske. On zaključuje da su južni narodi inicijativniji i skloniji reformama političkog sistema, dok se severni i planinski narodi (pod uticajem Marsa) odlikuju većom političkom disciplinom i usled toga - trajnijim usvajanjem državnopolitičkih formacija i državnih institucija. Tzv. "nordijskom" nacionalnom karakteru pripisuje hrabrost, borbenost i sklonost za izgradnju kodifikovanih pravnih sistema i moralno-etičkih normi ponašanja u okviru stabilne društveno-političke organizacije. Nasuprot ovima, narodi iz južne zone (pod uticajem Saturna), umesto fizičke snage i hrabrosti, raspolažu sposobnostima u umetnosti i filozofiji odnosno genijalnosti. Narodi umerene zone (40-50o s.g.š., pod uticajem Jupitera) objedinjuju karakteristike ovih ekstrema. Na primer, Rimljani su bili sposobni da stvaraju velike države, da proširuju svoje teritorije osvajanjem južnih krajeva, da imaju smisao za pravdu, diplomatiju i kontrolisanu politiku, da raspolažu izgrađenim političkopravnim sistemima i naukama. Kao primer, on ističe svoj narod, Francuze, za koje kaže da su gubili ratrove sa Englezima, ali od njih imaju razvijeniju i jaču diplomatiju. On smatra da prirodni uslovi modeluju društvene odnose i oblik vladavine, ali priznaje izvestan povratni uticaj države na karakter ljudi i prirode, naročito putem vaspitanja. Šarl Monteskje (1689-1755) u delu "O duhu zakona" polazi od sledeće teorijske pretpostavke: "Ako je istina da su karakter uma i strasti srca različiti u različitim klimatima, to zakoni moraju odgovarati i razlici tih strasti, i razlici tih karaktera". Monteskje kao materijalist smatra da klimat utiče na fiziologiju ljudi, a preko nje na karakter, sposobnosti za rad i društveni život. Prirodna sredina po Monteskjeu, određuje sklonost naroda koji naseljavaju široke ravnice Istočne Evrope i Azije, ka izgradnji centralizovanih državnih struktura na višenacionalnoj osnovi. Za razliku od njih, raznovrsni predeli Zapadne Evrope stimulišu izvesni nacionalni identitet i težnju ka političkoj nezavisnosti. Druga geopolitička binarna opozicija sadrži se u društvenopolitičkom razvoju ostrvskih i pribrežnih naroda na jednoj strani i društava razmeštenih u centralnim delovima kontinenata na drugoj. Ostrvske državnopolitičke konstrukcije se odlikuju relativnom stabilnošću u vremenu, koja je uslovljena prirodnom izolovanošću od spoljašnjih materijalnih i duhovnih uticaja. Monteskje se poziva na primer Engleske s njenom unikalnom evolucijom državnih i političkih institucija u vreme kada je kontinentalna Evropa bila rastrzana 21
protivurečnostima. Prema obliku vladavine države deli na monarhije, despotije, aristokratije i demokratije (u knj. XVII i XVIII). On polazi od misli da klima, plodnost, oblik i položaj, prostranstvo i slični geografski uslovi igraju posebnu ulogu u formiranju pojedinih državnih oblika. Po njegovom mišljenju despotizam u Francuskoj je u potpunoj protivurečnosti s klimatom tj. on je protivprirodan, a bogatstvo francuskog kralja ne potiče od prirode, nego od pljačke naroda. Monteskje je bio ideolog buržoaske revolucije, koja je čovečanstvu ostavila poznati testament - jednakost, pravo i sloboda. Pomoću prirodnih faktora on dokazuje da je najbolje državno uređenje za Francusku - republika. Svoje delo zaključuje mišljenjem da, ako u državi zakoni ne odgovaraju prirodnim uslovima, a odatle i karakteru ljudi, to znači da te zakone treba menjati. Materijalistički pogled na svet istakao je u prvi plan značaj geografskog prostora u životu naroda. Žan Žak Ruso (1712-1778) u svom delu "Contract social" posmatra u uzajamnoj vezi moć države, društveno uređenje, stanovništvo i fizičkogeografske karakteristike teritorije. Njegov ideal je srednja država, sklad veličine teritorije i stanovništva. "Ne sme biti ni suviše velika da bi učinila dobro vladanje nemogućim, niti suviše mala da bi bila bespomoćna u odbrani… Ljudi su oni koji čine državu ali zemlja je ona koja im obezbeđuje hranu i sredstva za život. Ovaj ideal je postignut kada zemlja može da obezbedi zalihe za svoje stanovništvo i kada je stanovništvo tolike veličine da apsorbuje sve proizvode zemlje. Jedino kada su ova dva zahteva ispunjena može se reći da je dati broj stanovnika postigao svoju maksimalnu snagu" (Ruso: "Društveni ugovor", knj. 11, pogl. 9 i 10). Iz teze o jedinstvu stanovništva i teritorije izvodi zaključak da je nezgoda država s velikom teritorijom što se "socijalna veza sve više rasteže" te stoga ljudi manje misle o sebi kao grupi sa zajedničkim ciljevima i idealima, dok država s manjom teritorijom poseduje veću homogenost stanovništva i osećaj zajedništva ali je njena nezgoda u maloj veličini. Zato zastupa princip osrednjosti veličine države - ni suviše velika da se njome lako upravlja, ni suviše mala zbog sposobnosti samoodbrane, nego osrednja sa stabilnim političkim uređenjem i optimalnim uslovima za samoodbranu. Po Rusou, "administracija postaje sve teža što je razdaljina veća" i tako sve manje efikasna, te se usled etničkih i fizičkih razlika stvara regionalizam. Jer, kaže Ruso, nemoguće je da isti zakoni budu pogodni za tako mnogo različitih provincija od kojih svaka ima svoje običaje, svoje klimatske uslove i svoje ideje o tipu vlasti koji bi želela. Zbog ovih principa koje je Ruso postavio, francuski kongres se našao u nedoumici kada je 1792 g. raspravljao o priključenju Savoje, jer se postavilo pitanje da li bi njeno pripajanje učinilo Francusku nesrazmerno velikom i teškom za upravljanje. Zaključeno je, naravno, da je Savoja baš ono što je Francuskoj potrebno da zaokruži svoju teritoriju. Međutim, Ruso nije tražio geometrijske granice, nego prirodne. On kaže: "Položaj planina, mora i reka 22
koji služe kao granice različitim nacijama koje ih naseljavaju, izgleda da su zauvek utvrdili svoj broj i veličinu. Možemo stvarno reći da je politički poredak kontinenata, u izvesnom smislu, delo prirode" (Ibid.). U skladu s ovim, jedan govornik u debati o prisvajanju Savoje Francuskoj je izjavio da "pri razmatranju da li treba priključiti (Savoju) Francuskoj Republici, treba konsultovati zakon prirode i videti šta on dozvoljava i traži u ovom pogledu". A zakon prirode, naravno, zaključili su oni, dozvoljava Francuskoj da priključi Savoju i ako to ne bi učinili prirodni poredak bi bio narušen (Paunds, 1954). Ruso oblike vladavine vezuje za veličinu prostora. On tvrdi da demokratska vlast odgovara malim državama, aristokratska srednjim a monarhija velikim. Za velike prostore u toplom klimatu, gde je narod razasut, dolazi do izražaja tiranska vlast, što dokazuje primerima istočnjačkih despotija. Marks je kasnije objašnjavao da su te despotije nastale usled društvenih potreba da se organizovano vrše melioracije u slivovima velikih reka. Ruso je smatrao da oblik vladavine zavisi od viška proizvoda tj. društvenog bogatstva, a ovo zavisi od plodnosti zemljišta koja je u vezi sa "snagom podneblja". Zahtevi za trošenje tog viška najveći su u monarhiji, jer se i rastojanje između vlade i naroda nalazi u takvoj srazmeri. Otuda on zaključuje da monarhija odgovara samo bogatim narodima, aristokratija državama srednjim po bogatstvu i veličini, demokratija malim i siromašnim narodima. Ruso je bio romantičarski skeptik u pogledu viših ciljeva - sveopšteg mira i blagostanja. Prvi se može uspostaviti, smatrao je on, samo uz pomoć sredstava nasilnih i opasnih za čovečanstvo, a drugi mnogo zavisi od istorijski značajnih ličnosti. Podržavao je ideju društvenog dogovora u međunarodnim odnosima i stvaranje Evropske republike. Prirodno-deterministička objašnjenja kritikovao je Volter (16941778) zapazivši da se prirodni uslovi od antičkih vremena nisu promenili, dok se društveno uređenje menjalo. Bifon takođe naglašava ulogu čoveka u preobražaju prirode. Proglašava čoveka "bogom" koji je slobodan od prirode, kome je sve dozvoljeno. Poglede Monteskjea duhovito je kritikovao Helvecijus (1715-1771). U delu "O čoveku, njegovim umnim sposobnostima i vaspitanju" on kaže da "debeli Englez, koji se hrani maslacem i govedinom i koji živi u vlažnom klimatu sigurno nema više pameti nego mršavi Španac koji se hrani lukom i češnjakom u uslovima vrlo sušnog klimata". Didro u delu "Sistematsko opovrgavanje radova Helvecijusa", kompromisno zaključuje da "nećemo pripisivati mnogo značaja tim uzrocima, no nećemo ih takođe svoditi na ne".
23
Engleski teoretičari pored uticaja "envajronmenta" tražili su ekonomske 3. Politička aritmetika motivacije za geopolitičku aktivnost nacionalnih tvorevina. U njihovoj osnovi stoje rastuće disproporcije između brzine rasta stanovništva i nacionalnih resursa u najširem smislu reči - hrane, sirovina, intelektualnog potencijala.
Viljem Peti (1623-1687) je pripadao školi fiziokrata, koji su forme proizvodnje posmatrali kao fiziološke forme društva. Francuski geograf Goble (Goblet, 1956) smatra začetkom političke geografije Petijevu knjigu "The political anatomy of Ireland" (1672). Tu se nalaze analize značaja teritorije, geografskog položaja i stanovništva za privredni potencijal države. On smatra da je bogatstvo države u brojnom stanovništvu, a siromaštvo u malobrojnom. Druga njegova knjiga - "Political arithymetik" posvećena je problemima optimalnog kvaliteta i kvantiteta državne teritorije u vezi sa korišćenjem resursa i gustinom stanovništva. On je smatrao, kao kasnije Ruso, da su suviše prostrane teritorije i suviše razređeno stanovništvo, kao i nedostatak prostora nosioci političke slabosti zemlje. Slične stavove zastupali su predstavnici merkantilizma i klasične političke ekonomije (Adam Smit, David Rikardo ). Tomas Maltus (1766-1834) nasuprot Viljemu Petiju, u svojoj teoriji stanovništva tvrdi da postoji disproporcija između brzog rasta populacije stanovništva (geometrijska progresija) i sporog rasta društvenog bogatstva hrane, sirovina (aritmetička progresija). Ta protivurečnost stvara borbu i za opstanak u ljudskom društvu. Ratovi, bolesti i masovne nesreće su neophodni prirodni regulatori za ograničavanje uvećavanja rasta ljudske populacije, koji ugrožava njenu budućnost. Maltus deli narode na bogate i siromašne i opravdava opstanak samo bogatih. U drugom izdanju knjige "An Essay on the Principle of Population" (1806) Maltus kaže: "Čovek koji je rođen u jednom već podeljenom svetu ako ne može da dobije izdržavanje od svojih roditelja ili nema mogućnosti za dohodak od rada, ne može da pretenduje na pravo da dobije ni malo hrane. Za njega nema mesta za bogatom trpezom prirode". Oliver Goldsmit na to je duhovito primetio: "Uvek sam bio mišljenja da je pošten čovek koji se oženio i odgajio brojnu porodicu, učinio veću uslugu od onoga koji je nastavio da živi sam i samo priča o stanovništvu" (Maltus je bio katolički sveštenik). Pripadnici "ekonomske škole" suprotstavili su se maltuzijanstvu radikalnom kritikom imperijalizma. Klasici marksizma su objašnjavali nastanak ratnih konflikata borbom velikih kapitalističkih imperija za nova tržišta i raspodelu sirovina.
24
Imanuel Kant (1724-1804) kao filozof i 4. Idealistička filozofija profesor geografije na Keningsberškom univerzitetu, težio je da pomiri nepomirljivo - materijalizam i idealizam. Kada govori o objektivnom realnom svetu on je materijalist a kada kaže da je taj materijalni svet transcedentalan, sam po sebi nespoznatljiv, on je idealist. Kant smatra da su prostor i vreme subjektivne forme mišljenja a ne svojstva materije: "Geografija i istorija ispunjavaju celu oblast našeg znanja, geografija prostor, istorija - vreme". Ta ideja bila je osnov kasnije horološke koncepcije u geografiji. U tom smislu geografija ne bi imala vlastiti predmet istraživanja, nego bi se bavila opisivanjem razmeštaja pojava u prostoru, dok je suština pojava u njihovom razvitku (genezi), prepuštena istoriji. Kant deli geografiju na fizičku, matematičku, političku, moralnu, teološku, literalnu i merkantilnu. Među nabrojanim disciplinama on vidi jedino formalno-horološku vezu. Takvo gledište imalo je velikog uticaja na razvoj uporedne geografije (K. Riter), horologije (A. Hetner) i tzv. štandortne geografije koja se bavi formalnim modelima razmeštaja (V. Kristaler, A. Leš). Termini moralna i politička geografija su se u XX veku upotrebljavali kao ekvivalent za antropogeografiju. Kant je naglasio dualizam u geografiji, između izučavanja prirode i društva, razdvajajući "mrtve" zakone prirode koje razum ne poznaje, od "čisto" moralnih zakona, na osnovu kojih ljudi žive i rade. Prirodni i moralni zakoni ograničavaju ljudsku slobodu ("zvezdano nebo nadamnom, moralni zakon u meni"). NJegov ideal bio je večni mir, ravnoteža prirodnih i moralnih zakona. Narodi su odvojeni prirodnim granicama. Narušavanje takvih granica on je smatrao narušavanjem zakonomerne ravnoteže, koja neizbežno dovodi do rata. Takođe je razmatrao ravnotežu na relaciji prirodni resursi - privredne aktivnosti. U njegovim "Radovima" nalaze se beleške iz političke geografije, koju on definiše kao "disciplinu, koja se bavi istraživanjem odnosa između političkih jedinica i njihove fizičko-geografske osnove". Kant je izrazio ideju za "univerzalnu i internacionalnu državu" koja se odnosi pre svega na Evropu. On je osećao da ravnoteža evropskih snaga može biti narušena zbog želje neke države da zavlada drugima. S druge strane on tvrdi, da jedna mirna evropska federacija slobodnih država može da nametne globalni mir. Filozofija Kanta ne prihvata nikakav drugi oblik objedinjavanja osim globalnog. NJegovi sledbenici prihvataju i regionalni koncept. Kant je označio kraj istorije kao realizovanje novog svetskog poretka kroz ljudska prava, moral i globalnu federaciju - poretka u kojem će ljudski razum ostvariti samog sebe. Johan Herder (1744-1803) u delu "Ideje za filozofiju istorije čovečanstva" uzima da je geografija osnova za razumevanje političke istorije. Smatrao je da "raznorodnost ljudskih tipova, isto kao i svih drugih 25
stvorenja, ima posebna obeležja u raznorodnim područjima" uglavnom zbog delovanja klimata i prirodnih granica, posebno planina. Razmatrajući slovenske narode, Herder je zapazio da su glavne crte njihovog nacionalnog karaktera trudoljublje, dobrodušnost, gostoprimstvo, miroljubivost prema susednim narodima, težnja ka seoskom životu. Ukazavši na ugnjetavanje i uništavanje Slovena od strane germanskih plemena (Franaka, Saksonaca), Herder je predviđao slovenskim narodima nacionalno-kulturno oslobođenje i svetsko-istorijsku ulogu. Međutim, njemu su bili nepoznati, na primer, vizantijski i srednjovekovni izvori o Slovenima u kojima se ukazuje na njihovu ratobornost, surovost, nisku kulturu u vreme njihovog osvajanja Vizantije tj. iste one osobine koje su imali germanski varvari kada su osvajali Zapadnu rimsku imperiju. Romantičarske konstrukcije Herdera, bile su ideološka baza slovenskog preporoda u XIX veku (tzv. panslavizma među austroslovenima). Hegel G. V. (1770-1830) je stvorio sistem apsolutnog (objektivnog) idealizma koji se sastoji u sledećem: U osnovi svih pojava prirode i društva leži apsolutno, duhovno i razumno načelo - apsolutna "ideja", svetski "razum" ili svetski "duh". Po Hegelu, ideja nije savršena, ona je protivurečna u sebi i postoji samo u kretanju (razvitku). To znači da su konflikti nužni i da su oni pokretači istorije (teza + antiteza = sinteza tj. konflikt). S tim u vezi nameću se pitanja značajna za celo čovečanstvo: Ako bi stvorili svetski poredak bez konflikata (večni mir) - da li će to značiti kraj istorije? Drugo, da li je moguće stvoriti svetski poredak u kojem će se kontrolisanim konfliktima predodređivati istorija? Hegel u svojoj Filozofiji istorije kaže (str. 12 i dalje) da um vlada svetom, da se prema tome u svetskoj istoriji sve zbivalo razumno, i da je ona rezultat hoda svetskog duha. On govori o tome šta je "svrha večne mudrosti" (i svom razmatranju daje vid teodiceje) a to je pobeda afirmativnog (dobra) nad negativnim (zlom) i perfektabilnost tj. spoznajni napredak ka slobodi. Ovo Hegelovo presmelo anticipiranje svetskog plana pokrenulo je jedno od radikalnih pitanja filozofije istorije - da li je istorija niz zbivanja koja se odigravaju stihijno, nezavisno od subjektivnog faktora, ili pak, niz procesa koje organizuje, njime upravlja i manipuiliše subjektiuvni faktor, koji je obično skriven iza scene. Ukratko - da li se istorija tačnije može objasniti objektivnim uslovima ili subjektivnim faktorom tj. teorijom zavere. Apsolutna ideja postoji kao civilizacijski plan, plan svetskog poretka, i tu je ono što je za svetsku istoriju u stvari presudno. Na tu ideju nastavlja se nacistički "neue ordnung", sa kojim je duhovno srodan "Novi svetski poredak", koji se oslanja na civilizacijski plan zapadnog hrišćanstva. U tom planu samo odabrani narodi imaju pravo da se nazivaju istorijskim. Ostali su vanistorijski, osuđeni da nestanu. To je u suštini rasistički i hegemonistički plan zapadne hrišćanske civilizacije, koji se danas ostvaruje. Formalnom 26
imitacijom dobra ostvaruje se zlo. Arogantnost svemoći predstavlja negaciju Boga. Postavlja se pitanje gde je tu Bog? Hegel (a to je prihvatio i razvio Riter) je našao mesto za Boga u zemaljskoj prirodi. Međutim, sama priroda pokazuje bellum omnium contra omnes, a ako iz toga proistekne neka harmonija, ona se ne može prenositi na ljudsku istoriju. Hegel tu nije uočio suštinsku razliku te zaključuje da su ratovi nužni, jer blagodareći njima, "čuva se moralno zdravlje naroda, slično kao što kretanje vetra ne da jezeru da zaraste, što bi se s njim sigurno dogodilo pri dugom zatišju, tako i rat čuva narode od truljenja, koje bi se sigurno javilo usled dugog, pogotovo večnog mira" (Hegel, 1951: 90). Takvim pogledima Hegel se solidarizovao s Makijavelijem i sa tih pozicija kritikovao Kantove pacifističke predstave o svetskom poretku koji će obezbediti večni mir. Za njega je rat "prirodno stanje", kad se "uzajamno pričinjava zlo" u cilju zaštite ili osvajanja prostora. Njegovi pogledi su uticali na poznatog teoretičara rata Karla fon-Klauzevica a takođe antropogeografe K. Ritera i F. Racela. Hegel ipak ne ide toliko u veličanje ljudskog duha (kao Niče u vidu "nadčoveka") ili društvenog programa (kao Marks), već i fizičkogeografskim faktorima daje određeni značaj. Pitanja kao što su ona o uticaju tla i klime ili ona o kretanju svetske istorije sa istoka na zapad, o kontinentima i rasama - smatra uvodnim za filozofiju istorije. Za pokretača istorije Hegel uzima duh, apsolutnu ideju, ali da bi se ideja materijalizovala kao priroda potreban je prostor. Prostor ne shvata apstraktno, nego kao životni prostor: "Nama nije do toga da upoznamo tlo kao vanjski lokal nego kao prirodni tip lokaliteta koji je u uskoj vezi s tipom i karakterom naroda koji je sin takvog tla" (Hegel, 1951: 86). Hegel je razvio u osnovi rasističku teoriju o "istorijskim" i "vanistorijskim" narodima, čije je postojanje vezivao sa datim prirodnim uslovima. Smatrao je da je Azija ishodište svetske istorije a "Stari svet" je njena pozornica, dok je "Novi svet" prostor kolonizacije. Nevelika je ipak važnost njegovih zaključaka o jednom narodu na osnovu drugog, o jednoj rasi na osnovu druge. On polazi od teze da je svakom narodu apriori svojstveno neko "načelo" ili "princip" čije ostvarivanje i čini njegovu istoriju. Zatim kaže da su Germani predodređeni da budu nosioci "hiršćanskog principa" (ibid. 315). Gete je formulisao faustovski princip kao opštehrišćanski princip, da je inženjerstvo, graditeljstvo, plansko i svesno menjanje onoga što je Bog stvorio i što je po prirodi savršeno - posao đavola koji radi protiv Boga. Kasnije su slovenofili podelili hrišćanski princip na dva sveta ("stihije") od kojih se jedan nazivao latinskim, katoličkim, romanogermanskim, zapadnim a drugi - istočnim, grčko-slovenskim, pravoslavnim. Hegel je analizirao geografiju tri stara kontinenta i doveo je u vezu s istorijom njihovih naroda. U svojoj podeli "Starog sveta" izdvaja: 1. Bezvodne visoravni, 2. Ravne doline (zemlje prelaza) i 3. Obalske zemlje. 27
Značaj mora, planina, ravnica, on izdiže u istorijske principe -"princip ravnica", "princip planina", "princip mora". Oni narodi koji nisu poštovali te principe nisu mogli da imaju značajnu ulogu u istoriji, sve dok ih drugi "istorijski" narodi nisu otkrili. Ako razmotrimo njegove ideje o pomicanju svetske istorije sa istoka na zapad, i određivanju pozornice svetske istorije u severnoj umerenoj zoni između 40-60o s.g.š., onda nije teško zaključiti da je središte svetske istorije upravo Nemačka i da su Germani veliki istorijski narod. Osnovna ideja nemačkih filozofa-idealista bila je teleologija sveta i to sa jednim sasvim posebnim ciljem: sticanjem samospoznaje, svesti o sebi. Oni zamišljaju svet kao materijalni, geografski svet, koji zahvaljujući toku istorije, postaje potpuno svestan sebe i koji postaje jedno sa tom svešću. Prema Hegelovoj "Phenomenologie des Geistes" krajnja tačka svetske istorije, njena Omega, kako kaže katolički mislilac Tejer de Šarden (Teilhard de Chardin) je stvaranje pruske države. Međutim, jedini mogući centar i pokretač istorije ne može biti u geografiji ili večnoj mudrosti, nego u čoveku, ljudskom društvu. Za Hegela društvo čini sistem potreba, pre svega ekonomskih zavisnosti, dok je država ostvarenje ideje razuma, slobode i prava. Hegel je tvrdio da je osnovni sadržaj nacionalne ideje da se materijalizuje kao država. Ne kao religija, ne kao kultura, nego kao država. Za njega država nije prost zbir članova, nego organsko jedinstvo, životni organizam, gde svaki organ ispunjava funkcije u skladu s opštim interesima celine. Istorija čovečanstva je istorija država. Narodi koji nisu stvorili držvu su "neistorijski". Nemački istoričar Ranke, u svom delu "Srpska revolucija", ispravio je ovu Hegelovu tvrdnju ukazujući da i mali narodi bez države, poput Srba, mogu biti istorijski, jer borbom je mogu steći. Tradicije deskriptivne političke geografije iz perioda Velikih geografskih otkrića našle su kontinuitet u kameralnoj statistici (političkoj statistici), koja se predavala u visokim školama za državne činovnike. To je bila mešavina različitih podataka o državama - o teritoriji, granicama, stanovništvu, obliku državnog uređenja, privrednim granama, vojnim snagama, diplomatiji, finansijskim resursima. Tako su preko nje u XVIII veku geografski sadržaji uvršteni u obrazovanje. Ovi sadržaji su imali statističko-nomenklaturni karakter a u njihovoj osnovi su bili pogledi koji su negirali jedinstvo materijalnog sveta. Kameralisti nisu imali predstave o dinamici geografske sredine a sve promene su svodili na uticaj prirodnih faktora. Najistaknutiji predstavnici bili su nemački autori J. Hibner (1719), Ahenval (1749) i A. Bišing (publikovao delo u šest tomova "Neue Erdbeschreibung" - Najnoviji opis Zemlje, 1792). Bišing je uveo u geografiju statistički materijal i zato ga neki smatraju osnivačem egzaktne političke geografije (Nikolić, 1977). On je smatrao da plovidba može
5. Kameralna statistika
28
osloboditi zemlje zavisnosti od prirodnih resursa. Proglasio je princip ekonomske međuzavisnosti zemalja sveta, i to pre pojave parne mašine. Slična koncepcija bila je u osnovi komercijalne (trgovačke) geografije u Engleskoj (G. Čisholm) i Francuskoj. Prvi priručnik iz geografije u Rusiji napisao je S. F. Nakovolnin, pod naslovom "Politička geografija" (1758-72) u četiri dela, koji predstavlja statističko-geografski opis država. Kameralna statistika našla je svoj kontinuitet u godišnjacima kao što su danas Statesmans Yearbook ili L ,Etat du monde, Strani mira i drugi. U XIX veku geografija prelazi iz deskriptivne u eksplikativnu (naučnu) fazu. Nemački geografi A. Humbolt i K. Riter postavili su geografiju na nove logičko-metodološke osnove. Riter se više zanimao za harmoniju sveta i smatrao je da suština te harmonije ne može biti u slepim silama prirode, već da ona potiče od višeg razuma odnosno "božanskog proviđenja" koje je stvorilo Zemlju da bude "dom čoveka".
6. Nauka o Zemlji i geoistorija
Karl Riter (1779-1859) je kao eksperimentalni đak vaspitavan i obrazovan po metodu kojeg je predložio Žan Žak Ruso u romanu "Emil" a razvili ga pedagog Johan Pestaloci i geograf J. Gutsmuts. Cilj tih metoda nije bio mehaničko pamćenje i reprodukovanje reči i cifara nego razumevanje, razmišljanje, opservacije i neposredno izučavanje objekata i pojava u prirodi. Riter je te principe primenio u geografiji tako što je "zemljopis" (Geographie) pretvorio u "nauku o Zemlji" (Erdkunde) kao domu čoveka (Wohnort). Njegova knjiga "Allgemeine Vergleichende Geographie" (1822) nosi karakterističan podnaslov - "...proučavanje Zemlje u zavisnosti od prirode i istorije". Riterova "nova naučna geografija" zasnivala se na dijalektičkom jedinstvu raznovrsnosti, proučavanju uzročno-posledičnih veza (Zusammenhang) i odnosa među pojavama koje čine teritorijalnu celinu (Landschaft). Viši zadatak geografije je da kroz spoznaju zakonitosti tih odnosa spozna "božansko proviđenje". Istraživanja jedinstva raznovrsnosti dovela su ga do regionalnog koncepta, za razliku od sistematskih (granskih) istraživanja koja je favorizovao Humbolt. Kao najkrupnije celine Riter je izdvojio kontinente. Smatrao je da je haos u strukturi Zemljine površine prividan, da je Zemlja kao planeta božanski organizam gde postoje tragovi "više simetrije i harmonije" te da raščlanjenost kopna predodređuje sudbinu naroda odnosno rasa - Evropa za belce, Afrika za crnce, Azija za žute i Amerika za crvenokošce. Po Riteru, osnovna odlika strukture zemaljske površine je suprotstavljanje zemaljskih polulopti - kontinentalne i okeanske. Zatim otkriva "zakon snižavanja centra kopnene polulopte" i zaključuje da nizija u centralnom delu kopnene 29
polulopte čini polje delatnosti čoveka i "kao da je u tom pogledu morala postati klasičnom osnovom svetske istorije" (Ritter, 1856: 157). Stari svet, prema Riteru, ima suštinsku premoć nad Novim: proteže se od zapada na istok, ceo leži u granicama jednog klimatskog pojasa, što omogućava "raznovrsne međunarodne kontakte i veze". Amerika nije mogla postati kolevka civilizacije, jer je rastegnuta od severa do juga; tu postoje veliki klimatski kontrasti koji otežavaju razvoj i uzajamne kulturne veze. Još jedan "zakon" ima primese mistike: razvitak kulture mora biti "harmonizovan s obrtanjem Zemlje". Zato se ona rasprostirala uvek sa istoka na zapad. Riter je obraćao pažnju na oblik i stepen horizontalne raščlanjenosti kopna, kao činioce određenih tokova ljudske istorije. Kontrast između "ovalne" neraščlanjene Afrike, "romboedarske" Azije i "trouglaste" Evrope nije slučajan. Svakom delu sveta dat je poseban oblik, da bi mogao odigrati određenu ulogu u istoriji čovečanstva. Riter izvodi zaključak o osobitoj predodređenosti Evrope "koja poseduje savršenstvo prostornih formi prirode u cilju najbržeg ispunjavanja predodređene planetarne funkcije". Ta funkcija sastoji se u tome da je Evropa postala "prostornim vaspitnim domom Starog i Novog sveta" a njeno stanovništvo "moglo se razvijati na osnovu najhumanijih načela" (Ritter, 1856: 170-171). U Riterovim delima provlači se misao da rešenje uzroka kulturnogeografskih, političko-geografskih, ekonomsko-geografskih razlika treba tražiti u razlikama položaja i u rasporedu kopna, jer "svaki čovek je predstavnik svog prirodnog mesta naseljavanja, gde se rodio i vaspitavao... Mesni uticaji sredine na njene stanovnike, izgled i građu tela, oblik lobanje, boju kože, temperament, jezik i duhovni razvoj su neosporne" (Ritter, 1864: 9). Riter svoja razmišljanja privezuje najpre za kontinente a tek onda za države. Država je, po njemu, odraz prirodnih uslova mesta na kome se nalazi; stepen raščlanjenosti terena je faktor politike i kulture. On zajedno s uporednim metodom koristi teleološka objašnjenja. Ako dve različite države imaju slične prirodne uslove, to će i njihova uloga u svetskoj istoriji biti slična. Zadatak uporedne geografije (Vergleichende Erdkunde), prema Riteru, je da se za određene države nađu odgovarajuće najprostije geometrijske forme i predstave njihove kvantitativne karakteristike, a to mora dati osnovu za zaključak na temu njihovog posrednog delovanja na istorijsku sudbinu naroda. S tog gledišta on je upoređivao kontinente, uzimajući u obzir površine, obalske linije, a obraćao je pažnju i na morfologiju, hidrografiju, klimu i organski svet. Pošto je "uočio" mnogobrojne primere zavisnosti duha i kulture od karaktera tla, on je istoriju nazvao tekućom geografijom a geografiju tekućom istorijom, a obema je svrha - kontemplacija Boga. On pored prirodnih faktora ističe samostalnu snagu ljudskog duha i smatra da geografija treba da izučava promene fizičkog karaktera naše planete pod dejstvom čoveka. Međutim, te promene ne nastaju iz proizvodnih procesa, 30
kaže on, već usled duhovnog usavršavanja ljudi, jer Zemlja sadrži duhovne sile - čovečanstvo, kao što telo poseduje dušu; organizacija Zemlje krije neki viši cilj. Time je on, poput Hegela, pokušao zasnovati razumnost gospodstva Evropljana (pre svega Germana) nad stanovnicima ostalih kontinenata, jer je priroda Evrope najviše izmenjena pa prema tome Evropljani su dostigli najviši nivo duhovnog razvitka. Riter je u geografiju uveo neke pojmove koji su postali temelj geopolitike, kao što su rasističke ideje o "istorijskim i vanistorijskim narodima", o "državi kao prostornom organizmu privezanom za tle" i druge. Uveo je u geografiju istorijski metod (iako mu je on služio samo da bi dokazao teleološku hipotezu o božanskom proviđenju) i dijalektički metod (na idealističkoj osnovi). NJegov uporedni metod zasniva se na upoređivanju razmeštaja različitih pojava u prostoru i na osnovu sličnosti razmeštaja zaključuje se o njihovoj međusobnoj vezi. Primena ovog metoda zahteva prethodnu diferencijaciju sadržaja koji se upoređuju, podelu prostora na karakteristične celine koje se upoređuju (regije, države) i podelu vremena na karakteristične periode. Zato sa pojavom uporedne geografije počinje proces diferencijacije ove nauke na discipline, prema objektima koje proučavaju - počinje redukcionizam u geografiji. Iako je bio veliki naučni autoritet, Riter je kritikovan još za života (O. Peschel, J. Frobel). Švedski geograf Frobel je ustao protiv misticizma i teleologije u geografiji i protiv "geološke sinteze" čoveka i prirode. Duhovito je primetio da, prema Riteru: "Geograf ima malo više prava da posmatra Zemlju prosto kao mesto naseljavanja čoveka, nego botaničar koji tvrdi, da trava raste samo zato da bi dala hranu stoci" (Frobel, 1831). E. Kap (Kapp, 1845) ističe da je "čovek određujući princip cele prirode". Kombinujući Ritera i Hegela, on je smatrao da "nauka o Zemlji" (Erdkunde) dolazi u vezu sa filozofijom istorije, a "istorijska nauka" (Geschichtskunde) je povezana s filozofijom Zemlje, te da obe služe politici. Koristeći ideje Ritera, Kap izdvaja tri forme uslova značajnih u političkoj geografiji: 1) "Rečno-orijentalni" svet (Azija), 2) "Talaso-klasični" svet (Mediteran pre Kolumbovih otkrića) i 3) "Okeansko-germanski" svet (zapadna Evropa). U njegovom delu "Politička geografija" (Politische geographie) F. Racel je našao inspiraciju.
31
II glava
PRAVCI RAZVOJA MODERNE POLITIČKE GEOGRAFIJE Antropogeografija je u drugoj polovini XIX veka istakla da osim poznatih političkih mehanizama, na formiranje sistema međunarodnih odnosa, utiče širok spektar faktora geografske sredine. Na toj osnovi nastala je politička geografija kao nauka o evoluciji države, u vezi s geografskim prostorom. U suštini, nastaje ne jedna, nego više nacionalnih političkogeografskih "škola" koje se međusobno razlikuju u nekim pogledima predmetnom i teritorijalnom obuhvatu istraživanja, udelu empirijskih i teorijskih elemenata, naglašavanju fundamentalnih ili primenjenih istraživanja, položaju u sistemu nauka, uzajamnim vezama s drugim naukama i praktičnom politikom, ideološkim i političkim inspiracijama i konačno, dužim ili kraćim prekidima u razvoju. Razmotrićemo najvažnije među njima. Geografija u Nemačkoj se intenzivno razvija posle odluke Pruske vlade (1874) da se u svim pruskim univerzitetima uvedu katedre geografije kojima će rukovoditi naučnici u zvanju profesora. To je bilo motivisano zahtevima generala koji su u prusko-francuskom ratu (1870-71) osetili potrebu za dubljim proučavanjem geografije. Sam general Fon Moltke, velik pruski strateg i saradnik Bizmarka, u mladosti je studirao geografiju kod K. Ritera. U tom ratu je kao dobrovoljac učestvovao (i bio dva puta ranjen) mladi nacionalist Fridrih Racel, koji je kasnije postao profesor i tvorac političke geografije kao naučne discipline. Osim toga, bilo je to vreme nacionalnog zanosa, ujedinjavanja nemačkih državica i velikodržavnih vizija, za čije ostvarenje je bilo potrebno dobro poznavanje geografije centralne Evrope (Mitteleurope). Romantičarski nacionalizam Herdera pretvorio se u realni nacionalizam, a kasnije i u nacizam. Staro nemačko carstvo, "Prvi rajh" ili "Svetu rimsku imperiju nemačkog naroda" osnovao je Oton I daleke 962. a ukinuo Napoleon 1806. godine. Ono je bilo teritorijalno jako rascepkano. Ujedinjavanje Nemačke koje je prethodilo proglašavanju "II rajha" u Versaju i potpisivanju ugovora u Frankfurtu 1871, dalo je podsticaj za velikodržavne težnje. Posle Bizmarkovih pobeda i ujedinjenja Nemačke stvoren je moćan geopolitički organizam u centralnoj Evropi, koji započinje borbu za novi svetski poredak (u stvari hegemonizam i suparništvo), koja će se završiti I svetskim ratom i teritorijalnim redefinicijama II rajha na
1. Antropogeografija i politička geografija u Nemačkoj
32
mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine, u istoj Dvorani ogledala u kojoj je i proglašen. Nacisti su to smatrali nepravdom i pokušali su da stvore "III rajh", od dolaska Hitlera na vlast 1933. do kapitulacije u II svetskom ratu, odnosno mirovne konferencije u Parizu 1945. godine. U uslovima nacionalnog zanosa, velikodržavlja i totalitarizma, rođene su politička geografija i geopolitika - prva kao nauka a druga kao sofisticirana ideologija. Fridrih Racel (1844-1904) je pokušao da nemačku nacionalnu rascepkanost prevaziđe teorijom o državi kao nadnacionalnom "superorganizmu". Bio je pod uticajem ideja geografskog determinizma (Ritera i Reklija) i socijaldarvinizma (Darvina i Spensera) a takođe istoričara (Kurtiusa i Momsena) i teoretičara rata (Klauzevica). U svom delu "Antrpogeographie" (knj. I, 1882; II, 1891) zamenio je Riterovu "geološku sintezu" Zemlje i ljudi, "biološkom sintezom" krvi i tla (Blut und boden). Za njega je ljudsko društvo samo jedno od carstava prirode. "Zato je antropogeografija zamisliva samo kao grana biogeografije, i celi niz biogeografskih pojmova može biti neposredno prenesen na pitanja o rasprostranjenju čoveka" (Ratzel, 1901: 84). Metodološku osnovu njegove antropogeografije predstavljaju socijaldarvinizam i fizičkogeografski determinizam. Racel mistifikuje značaj prostora. Za njega prostor nije obična fizička kategorija, već je to životni prostor (lebensraum), jedinstvo života i prostora. životni prostor utiče na čoveka četvorostruko (Ratzel, 1882: 59): 1. Utiče na telo i duh pojedinaca koji čine narod; 2. Utiče na prostorno širenje naroda, u pogledu pravca i prostranstva (planine izoluju narode a ravnice ih spajaju i pomažu širenje i prožimanje); 3. Širenje i izmene prostornih odnosa deluju na održanje, ublažavanje ili jačanje određenih osobina; 4. Vrši dejstvo na unutrašnji sastav narodnog organizma svojim prirodnim bogatstvima i olakšava ili otežava saobraćaj. Racel zaključuje da životni prostor mora da zadovolji tri osnovne životne potrebe - hranu, stanište i razmnožavanje. Otuda potiče urođena potreba svakog organizma, pa i čoveka, naroda, države, da osvaja prostor. Iz protivurečnosti između ograničenog prostora (životni prostor čoveka iznosi 132 mil. km2 i on se označava grčkim izrazom ekumena) i urođene težnje živih organizama (ljudi, naroda, država) da rastu, javlja se borba za prostor. Borbu za životni prostor on svodi na borbu za opstanak, kako u biljnom i životinjskom svetu, tako i u međunarodnoj zajednici. "Prodre li u oblast jednog naroda, kakav jači narod, on mu, pre svega, oduzima prostor, a sa gubitkom prostora jedan narod izumire." Narodi koji ne mogu da iskoriste svoj prostor, ili ga izgube - iščezavaju, kao na primer Indijanci, starosedeoci Tasmanije, Sibira, Australije (Ratzel, 1882). Racelovo delo Politička geografija (1897) predstavlja sastavni deo njegovih antropogeografskih gledanja i ima za cilj da proučava "prostorne odnose država u njihovom razvitku". Poglavlja u njemu su sledeća: Odnosi 33
između tla i države; Rast države; Geografski položaj države; Prostor; Granice i susedstvo; Države u odnosu prema morima, rekama, planinama i ravnicama. On definiše državu kao organizam privezan za tle (Der staat als Bodenstandinger Organismus) i na osnovu te analogije prenosi zakone iz ekologije i biogeografije u političku geografiju. Govori o državi kao "formi rasprostranjenja života na Zemlji" i kao "delu čovečanstva s jednim delom tla"(Blut und Boden - krv i tle), tako da se "osobine države sastoje od osobina naroda i osobina tla" (Ratzel, 1903: 4). Racel naglašava dva faktora esencijalna za konstituisanje države: položaj (die Lage) i prostor (der Raum). On smatra da državni organizmi, kao i svi drugi organizmi, prolaze kroz normalni biološki ciklus (mladost-zrelost-starost). Za mlade države (kao što je bila kajzerovska Nemačka) on utvrđuje specijalno "pravo teritorijalnog razvoja" sve do prirodnih granica. Širenje "viših" naroda može se izvršiti samo na račun prostora "nižih" susednih naroda, kao i širenje velikih država na račun malih, što nameće nužnost ratova ili saveza. "Samo velike države imaju smisla za prostor. Male države su kao okamenjene. Pomanjkanje prostora i geografska osamljenost uzrokuje zakržljalost i smrt države. Za život država mora imati prostor, teritoriju. Propadanje neke države je posledica nepravilnog shvatanja vrednosti prostora; strah pred propadanjem tera državu, da se širi i teži za osvajanjem terena ili ratom, ili kolonizacijom. Velike države se šire i moraju sve više da se uvećavaju, počinju osvajati i ugrožavati opstanak malih država, ili njihovu političku i kulturnu nezavisnost. Svet će biti konačno podeljen na samo nekoliko velikih političkih i ekonomskih oblasti." (Ratzel, 1903). Po Racelu, porast broja stanovnika uporedo sa razvojem kulture, pojačava nagon za ekspanzijom u prostoru. Da bi se širio u prostoru narod mora da ga savlađuje, pri čemu najveću ulogu ima saobraćaj (tzv. "progresivna organizacija prostora"). Svaka politika, pa i nacionalna, smatra Racel, mora se podrediti prostornoj, odnosno geografskoj politici, ako želi da ima uspeha. Nacionalna ideja i ujedinjenje bitni su samo zbog "dobijanja tla bez ikakvog obzira na stanovnike" i njihovu etničku pripadnost (Ratzel, 1897: 32). Stoga se politika, ako hoće da bude zaista "realna" mora postaviti u duhu zakona širenja političkog prostora. "U svakom slučaju, zemlja sa tako velikim viškom stanovništva, kao što je Nemačka, mora težiti da stvaranjem kolonija tu svoju osobenost bilo kako stavi u službu političke moći" (Ibid.: 261). Racelov ideal su države u "prirodnim granicama" tj. državekontinenti. To bi, za njega, bio najveći ideal i najveće "delo". U tom smislu, on kaže da se i pred Evropu iznosi kao ideal jedna politička celina koja ispunjava jedan kontinent, ili barem jedan njegov veliki deo. "Ako bi ova misao o veliko prostoru, trijumfovala nad geografskom podeljenošću i etnografskom rascepkanošću, tada bi to bilo najveće delo za koje bi ona, uopšte bila sposobna" (Ratzel, 1897: 328-329). 34
Racel naturalizuje političku geografiju, upoređujući državu sa organizmom ("Der vergleich des Staates mit hochentnjickelten Organismen ist infruchtbar", Ratzel, 1903: 13), i na toj osnovi gradi ideju da postoji tesna veza između tla i države. Idejom da je država nadnacionalni organizam ("superorganizam") hteo je da prevaziđe nemačku rascepkanost kao i političko-teritorijalnu usitnjenost Evrope. Po njemu, politička geografija proučava veze između države i njenog tla. Država i tle čine zajedno jednu "organischen zusammenhang" celinu (Ratzel, 1903: 199).Položaj, prostor, istorijsko kretanje i granice čine glavne kategorije racelovske geografije, sa naglaskom na veze i odnose državnog životnog ciklusa i životnog prostora koji ona zahvata. Racel je zanemario značaj jezičkih, religijskih i kulturnogeografskih činilaca za opstanak naroda, nacije i društva. Uprkos konceptualnim greškama "Racel je bio prvi, koji je razumeo složenost uslova postojanja i funkcionisanja država, i koji je istraživanjima iz tog domena dao naučni karakter" (Demangeon, 1932: 23). Naučni problemi koje je Racel postavio postali su predmet brojnih rasprava njegovih učenika iz Nemačke (Supan A. 1922, Dove K. 1920, Vogel NJ. 1922, Didž A. 1923, Maull O. 1925, Hennig R. 1931), a takođe iz Francuske (NJallaudž C. 1908-1911), Amerike (Semple E. 1911), Švedske (Kjellen R. 1905, 1916), Rusije (Kruber A.). NJegovo delo uticalo je i na poglede J. Cvijića o antropogeografskim problemima Balkanskog poluopstrva. Oto Maul (Maull, 1925, 1956) pored fizičkogeografske sredine daje veći značaj ljudima kao nosiocima pojma države. Stoga cela poglavlja posvećuje političkoj energiji ljudi, rasama, narodima i stanovništvu, religijama, civilizacijama, kulturnim predelima, gradskim i seoskim naseljima, migracijama, privrednoj i socijalnoj strukturi i njihovom značaju za državu. Za Maula država je složen teritorijalni organizam (Raumorganismus). Maul je definisao političku geografiju kao nauku koja posmatra državu u njenoj zavisnosti od geografske sredine i njen uticaj na oblikovanje, razvoj i uređenje geografske sredine. Pasarg (Passarge S. 1932) i Hasinger (Hassinger H., 1932) su razvili tu ideju, definišući zadatak političke geografije kao razmatranje uzajamnog uticaja geografskog prostora i političkih organizacija u najširem smislu. Ne samo da politička sredina utiče na državu, nego takođe država utiče na predeo. Predmet geografije je prostor, predeo. Geografska pitanja u vezi s državom su: Kako države stvaraju svoj prostor i predele? Kakav pečat utiskuje država u predelu? Kako se države manifestuju u predelu? Države se ne poznaju samo po granicama cela teritorija je podvrgnuta uticaju države. Uređenje države u celini se ogleda u predelu na primer u saobraćajnoj mreži, vezama sa glavnim središtem; glavni grad je slika države i njenog razvoja. Države se međusobno razlikuju po ekonomskom razvoju, finansijskoj moći,
35
civilizaciji, religiji, međunarodnim odnosima i unutrašnjem uređenju, više ili manje kulturnom predelu i slično. Primer zloupotrebe nauke u političke svrhe je nemačka geopolitika (Geopolitik). Pred geografijom i srodnim naukama postavljaju se pitanja: Kada se pojavila ta nauka i ko su njeni prekursori? Koji su njeni zadaci i u čemu se sastoji suština njenog sadržaja? Gde treba tražiti njene korene?
2. Geopolitički diskurs
Rudolf Kjelen (1846-1922), švedski pravnik i politolog, prvi je uveo pojam "geopolitika"u jednom svom članku s početka XX veka, a zatim pokušao stvoriti sistematsku nauku (nadnauku) o državi ili politici. U knjizi "Država kao oblik života" izdatoj u Stokholmu 1916, razvio je osnovne postulate geopolitike, koristeći se analogijama Racela, koji je upoređivao državu s organizmom kojem je za rast potreban prostor. Kjelen je smatrao da je država ( kao organizam) koncentracija specifične snage (moći) koja deluje u međunarodnom prostoru (između skupine drugih snaga). Politiku koju sprovode državni organi i političke institucije u određenom geografskom prostoru on naziva geopolitika. U prvom delu knjige on razmatra funkcije države, u koje ubraja: 1. Ekonomsku, kao jezgro ili centar svake države; 2. Integrativnu, tj. objedinjavanje ljudi različitih po nacionalnim, rasnim, religioznim i drugim karakteristikama; 3. Socijalnu, tj. objedinjavanje u jedno društvo različitih klasa, profesija i sl.; 4. Upravnu, u koju ubraja administrativnu, pravnu, finansijsku, poresku i slično. Kjelen na osnovu razlika među funkcijama države, izdvaja sledeće osnovne pravce nauke o državi: 1. Geopolitiku, koja izučava državu kao teritoriju (rajh); 2. Ekopolitiku - koja istražuje ekonomsku organizaciju države (budžet); 3. Demopolitiku - koja se bavi istraživanjem stanovništva; 4. Sociopolitiku - koja istražuje državu kao društvo; 5. Kratopolitiku - koja analizira strukturu vlasti i moći države. Svaka od njih proučava državu po tročlanoj shemi: položaj, forma i sadržaj države po datom pitanju. Kjelen je geopolitiku definisao kao fundamentalnu "nauku o državi kao geografskom organizmu ili kao pojavi u prostoru; to je takođe nauka o državi kao predelu, oblasti ili u najširem obliku kao imperiji" čiji je krajnji cilj da istražuje mogućnosti širenja "životnog prostora" (Kjelen, 1923). A. Diks (1925) je predložio novu nauku - geoekonomiku, koja bi se odnosila prema ekonomskoj geografiji kao što se geopolitika odnosi prema političkoj geografiji.
36
Tab. 1. - Sistem nauke o državi ili politici ( po Kjelenu) Opšta nauka o državi Sistemsko jedinstvo
Hipoteze Subsistemi
1. Država je samosta lno biće i indivi dualnost
Država i politika
2. Biće države je pre svega i posle svega vlast (moć), pravo je služba (pomoćna) 3. Predmet politike nije ništa drugo nego tle, tj. poli tika organiza cija tla ili rajha
Geo politika
Specijalne nauke o državi Fenomeni i Kategorije specijalne nauke o njima Oblast (rajh) države
Položaj Oblik Prostor Budžet
Eko politika
Privreda države
Potrošnja Gazdovanje Pleme, soj
Demo politika
Narod države
Telo Duša naroda Oblik (telo) društva
Socio politika Krato politika
Društvo države Režim vlasti i pravni subjekt (=ustav)
Topo politika Morfo politika Fizio politika Emporo politika Autarko Politika Ekonomska politika Etno politika Pleto politika Psiho politika Filo politika
Optimalni oblik života
Prirodna oblast
Autarkija
Nacionalnost
Socijalnost Društv. život Oblik život Moć države
Bio politika Nomo politika Praksi politika Arho politika
Lojalnost
Objašnjenje naziva: I. Geopolitika (geo - zemlja, teritorija): 1. Topopolitika (topos - mesto, položaj), 2. Morfopolitika (morphos - forma, prostorni oblik), 3. Fiziopolitika (phisis - priroda, prirodna bogatstva); II. Ekopolitika (oikos - dom, privredni život): 1. Emporopolitika (emporoi - krupni trgovci, položaj države na svetskom tržištu), 2. Autarkopolitika (avtarkie - privredna samodovoljnost), 3. Ekonomska politika (oekonomia - unutrašnja privreda države); III. Demopolitika (demos - narod): 1. Etnopolitika (etnos - pleme), 2. Pletopolitika (plethos - broj, masa, količina), 3. Psihopolitika (psyche - duša); IV. Sociopolitika (socium društvo): 1. Filopolitika (fyle - društvena ćelija, komunalna i klasna organizacija društva), 2. Biopolitika (bios - život, izučava "život društva: duh, dušu, sistem"); V. Kratopolitika (kratos - vladalac, vlast): 1. Nomopolitika (nomos - norma, pravilo, oblik organizacije državnog uređenja), 2. Praksipolitika (pradžis - državna uprava), 3. Arhopolitika (arche - vlast, izučava slobode i dužnosti građana).
37
Jasne razlike između političke geografije i geopolitike ipak nema. Osnovne metodološke greške Kjelena su u tome što je predstavio geopolitiku kao sistematsku nauku o državi (a ne i horološku), i kao prirodnu nauku (a ne i društvenu). Društvene elemente geoprostora on uključuje u druge discipline nauke o državi. Međutim, politička geografija mora da se bavi ne samo teritorijom države, nego i razmeštajem stanovništva, prostornom organizacijom vlasti, regionalnom politikom i privredom, u onoj meri u kojoj oni utiču na prostorni razmeštaj političkih pojava. Za Kjelena je država nadindividualno živo biće a nauka o politici - nadnauka. Po Demanžonu (ibid.: 24) "zloupotreba je ako pokušamo uporediti državu s individuom, obdarenom životom i dušom. To poređenje ruši samu osnovu političke geografije, zato što država nije čovek, nego skupina ljudi, koja nema tako proste zakone opstanka". Organska teorija države nije bila bez političkih ciljeva i tendencija. Kjelen je bio Šveđanin ali je nastupao kao germanofil i rusofob. U uvodu knjige "Politički problemi svetskog rata" ( nem. izd.1918: 6) on kaže: "amica Germania, sed magis amica veritas - ja ne odričem, da moje političke simpatije leže na strani jedne od zaraćenih strana... No ja obećavam da ću težiti istini bez nedopustivih odstupanja od nje", a istina je, po njemu, na strani Nemačke, zaštitnice Švedske protiv opasnosti sa Istoka. Sugerisao je da Nemačka treba uz pomoć Turske da proširi svoj uticaj na Dardanele i Persijski zaliv (program Elba-Eufrat) i na Egipat uključujući Suecki kanal, Sudan i Afriku do ekvatora (program Elba-Ekvator). Kada je Nemačka izgubila rat sledilo je prekrajanje političke karte na Versajskoj konferenciji (1918-19), koje je zahtevalo dokaze na polju geografije i istorije država. Najbrojniji su bili problemi granica. Po Kjelenovoj teoriji, ako je država (u ovom slučaju Nemačka) živi organizam, onda ne možemo s njom postupati kao sa ubijenom životinjom, koju možemo seći na željene komade. Posle Versajske konferencije bilo je u Nemačkoj niz kritika novostvorenih granica. Principi geopolitike u Švedskoj nisu naišli na interesovanje. Prihvatili su ih ideolozi fašizma (Haushofer i saradnici) i stavili u službu Trećeg rajha, a takođe ideolozi imperijalne nostalgije u Italiji, Španiji, Japanu. Nacistička geopolitika bila je smeša principa geografskog determinizma, rasne teorije, neomaltuzijanstva, mondijalizma i socijaldarvinizma. Karl Haushofer (1869-1946), nemački general i geograf, smatrao je geopolitiku za umenje i veštinu korišćenja geografskih znanja u političkoj strategiji države. On razlikuje političku geografiju koja "proučava državu sa gledišta prostora" od geopolitike koja proučava "prostor sa gledišta države" tj. "istražuje sve prednosti, nedostatke i ograničenja geografskog prostora za razvoj date države". Cilj geopolitike je, po njemu, primena nauke u traženju pravaca političkog kursa države i ona leži u osnovi "priprema za političke akcije". Smatrao je da je strategija Nemačke do Prvog svetskog rata bila 38
pogrešna zato što njen industrijski i demografski razvoj nije bio praćen teritorijalnim razvojem. Zato je sebi postavio zadatak da "izvrši regeneraciju nemačke države uz pomoć geografije" i da orijentiše strategiju širenja "životnog prostora" ka istočnoj Evropi. Osnovao je Institut za geopolitiku u Minhenu (1924) i niz seminara, pokrenuo mesečnik “Zeitschrift für geopolitik” sa serijom posebnih izdanja (Beihefte) i stvorio moćnu propagandnu mašineriju u saradnji sa geografima O. Maulom, H. Hasingerom, E. Obstom H. Lautenzahom i nizom ekonomista, pravnika i politologa koje je A. Demanžon nazvao "kohortom profesora, pisaca zadojenih istim duhom, prožetih istom misijom" (Demangeon, 1932). Sa "žrecima" geopolitike nisu se slagali i nisu učestvovali u klanjanju pred tom naukom neki istaknuti geografi (Hetner, 1927), a neki su se distancirali i emigrirali iz Nemačke kada je časopis postao propagator nacističkih ideja i germanomanije, posle dolaska nacista na vlast (1933). Geopolitika je postala mistificirana apologetika rata, lansirajući propagandne parole kao što su "novi poredak" (Neue Ordnung), "životni prostor" (Lebensraum), "narod bez prostora" (Volk ohne Raum), "vladajući narod" (Herrenvolk), "moć i prostor" (Macht und Raum), "prodor na istok" (Drang nach Osten) i druge. Geopolitička kartografija, sa posebno pripremljenim kartogramima, uslovnim znacima, strelicama i bojama, postala je takođe pogodno propagandno sredstvo. Geopolitičko obrazovanje uvedeno je najpre u višim a od 1934. godine u svim razredima osnovne škole, kao predmet ili kao dopuna istorije i geografije, da bi svaki član društva od rane mladosti naučio da misli na državu u nacionalnom duhu, da je zamišlja kao organizam, ukorenjen u zemlji pradedova (jedinstvo krvi i tla), "s tim, da nastava geopolitike mora po svaku cenu napuniti glave nemačke omladine, ubeđenjem, da narod koji je tako gusto naseljen i visoko kulturan, ima pravo na slobodno disanje i životni prostor, ako hoće živeti" (Thies, 1934). Nemačka geopolitika (Geopolitik) predstavlja spoj realpolitike (Realpolitik) Makijavelija (poznat po geslu "cilj opravdava sredstvo") koja je primenjena u politici Bizmarka ("krvlju i gvožđem" stvorio Nemačku) i političke geografije Racela. Taj spoj primenio je Hitler ( autor knjige "Mein Kampf" i tvorac Trećeg rajha). Idejni tvorac te kvazinauke K. Haushofer postao je predsednik Nemačke akademije nauka a njegov bivši ađutant, učenik i asistent Rudolf Hes postao je (uz Geringa) Hitlerov zamenik. "Naučna" delatnost Instituta za geopolitiku bila je usmerena u tri pravca: 1. Obrazlaganje spoljašnje politike Nemačke u pravcu prodora na istok ka Rusiji, Ukrajini (tzv. nemačkoj Indiji) i Bliskom Istoku (Drang nach Osten), radi osvajanja životnog prostora (lebensrauma); 2. Nametanje hegemonije Nemačke u centralnoj (mitteleuropi) i istočnoj Evropi sastavljenoj od delova država (klainstaattengerumpel) razbijenih na Versajskoj konferenciji; 3. Obrazlaganje "pravednog" karaktera te doktrine, za uspostavljanje hiljadugodišnjeg (tj. "večnog") svetskog poretka, na čelu s Nemačkom. 39
40
Plan prodora na Istok sastojao se u stvaranju jednog državnog bloka, koji će u centru imati veliki germanski rajh. Češka, Moravska, Austrija bi bile njegov integralni deo. Oko tog bloka venac od malih i srednjih vazalnih državica činilie bi: Baltičke države, Poljska (svedena na najmanji etnografski obim i odvojena od Baltičkog mora), uvećana Mađarska, razdvojene Hrvatska i Srbija, umanjena Rumunija, Ukrajina (razdeljena na nekoliko oblasti), južnoruske i kavkaske države. Tako je zamišljena konfederacija Rajha, iz koje bi Nemačka crpila svoju moć. Kao ugaoni stub na severoistoku bila bi Finska a na jugoistoku Gruzija ili zemlje severnog Kavkaza (sl. 2). Sve to bilo bi cementirano jednom armijom, ekonomskim i monetarnim sistemom, spoljnjom politikom. Da bi se takav konglomerat večno održao, sačinjen je rasistički plan za selektivnu populacionu politiku i etnoinženjering na tim prostorima. Pri tome, oni su kao sastavni deo geopolitike (geografske ideologije) fašizma preuzeli četvrti "zakon" prostornog rasta države F. Racela: "Granica je periferni organ države, nosilac njenog rasta". Uspeh kakav je geopolitika dostigla u Nemačkoj u prvoj polovini XX veka objašnjava se činjenicom, da je u tom periodu svet postao "tesan" za imperijalističke aspiracije, posebno nemačke. Kolonije su već bile raspodeljene i osvajanja su bila moguća samo zauzimanjem zauzetog. Nemačka, koja je dosta kasno, tek 80-h godina XIX veka, stupila na pozornicu kolonijalne politike, morala se zadovoljiti mrvicama koje su preostale, ili stupiti u suparništvo sa velikim imperijalističkim državama. Usled teritorijalnih gubitaka u I svetskom ratu, "stešnjenost" Nemačke postala je još veća. Otuda proističe neobičan interes, kojim je geopolitika bila primljena u Nemačkoj. U uslovima "ponižavajućeg" Versajskog mira i pod uticajem ekonomske krize, ideje geopolitike postale su ideološka baza projekta "Velike Nemačke". Hitlerov projekat industrijskih i agrarnih zemalja značio je da agrarne zemlje (slovenske) na istoku proizvode hranu i sirovine za industrijsku Nemačku. "životni prostor" Nemačke sastojao se ne samo od "etničkog prostora" naseljenog Nemcima, nego i "agrarnog prostora" za hranu, "sirovinskog prostora" za industriju i strateški važnih regiona i punktova kao "odskočnih dasaka" za vojnu ili trgovinsku ekspanziju Nemačke. Kao nosioci imperijalističke borbe, velike države su postale glavni predmet izučavanja geopolitike. Otuda je jasno, zašto je Kjelen stavio akcenat baš na "velike države". Geopolitika je nastala kao izraz imperijalističkih težnji, koje su delili dosta široki slojevi nemačkog stanovništva (zemljišna aristokratija, krupna buržoazija, mnogi krugovi sitne buržoazije).
41
42
Nacisti su obećanjem širenja "nach Ost" pridobili podršku seoskog stanovništva i bezemljaša u istočnim provincijama. Oni su propagirali novu agrarnu politiku, ali ne liberalnim sredstvima, unutrašnjom kolonizacijom i reformom, nego povećavanjem "životnog prostora", spoljašnjom kolonizacijom i germanizacijom istočnih suseda. Na taj način su dobili glasove nižih slojeva stanovništva, bezemljaša, sitnih zemljeposednika i sitne buržoazije u perifernim istočnim a takođe severnim i centralnim regionima države. Uticaj nacističke partije bio je najveći u seoskim područjima s protestantskom većinom. Katoličko stanovništvo i radnički sindikati nisu ih podržavali na izborima. U julu 1932. više od polovine svih glasova za Hitlera da li su birači iz naselja ispod 25 hiljada stanovnika. U velikim gradovima kao što su Berlin i Hamburg, nacisti su dobili jedva četvrtinu glasova. (Perepečko, 1988). Hitler i nacisti su 5. marta 1933. g., sakupili 43,9% glasova u celoj Nemačkoj, što je bilo dovoljno da preuzmu vlast (Lukacs, 1993). Nemački geopolitičari smatrali su geopolitiku za praktičnu primenu geografije u politici, koja ima za cilj: 1. Da pripremi Nemce za revanšistički rat i da ih "naučno" uveri u nužnost borbe za osvajanje "životnog prostora" na istoku-jugoistoku, i 2. Da moralno razoruža protivnike prikazujući nemački imperijalizam kao "geografsku sudbinu". Da bi dostigli te ciljeve bilo je potrebno da se prodube proučavanja vojnih potencijala drugih država, da se razmotri odbrambena moć, vojne snage, naseljenost, nacionalni problemi, položaj i granice protivnika. Geopolitičari su zato pozvali u pomoć geografiju, ekonomiju, sociologiju, etnologiju i etnopsihologiju, da bi mogli oceniti ofanzivnu i defanzivnu moć država, sve što bi moglo biti od koristi da se postigne uspešno potkopavanje i rušenje odbrambenog sistema protivnika. Za propagandne ciljeve oni su sastavili militantnu geopolitičku doktrinu, koja se zasnivala na četiri principa, odnosno "prava": 1. "životnog prostora" ( germanskog imperijalizma). 2. "Krvi i tla" (germanske "više" rase). 3. "Prirodnih" granica (Trećeg rajha). 4. "Panoblasti" (novog svetskog poretka na čelu s Nemačkom). Zbog tih ciljeva je stvorena moćna propaganda preko radija, i jake vazdušne snage za bombardovanje industrijskih objekata i vitalnih centara protivnika iza linije fronta. Haushofer je dopunio teorije Racela i Mekindera. Po njemu narodi su dužni da se orijentišu ka novoj formi političke organizacije (sl. 1). Takva organizacija podrazumeva sledeće panoblasti: 1. Evroafrika, u kojoj dominira franko-germanski tandem; 2. Pan-Rusija sa uticajem u Persiji, Avganistanu i Indiji; 3. Istočna Azija na čelu s Japanom; 4. Severna i južna Amerika pod rukovodstvom SAD. On je bio zagovornik nemačkosovjetskog pakta (Ribentrop-Molotov) 1939, a zatim je predložio plan za veliki kontinentalni evroazijski savez između frankističke Španije, fašističke 43
Italije, Petenove Francuske, hitlerovske Nemačke, boljševičke Rusije i imperatorskog Japana protiv Velike Britanije i SAD. Događaji su ipak krenuli drugim tokom. Britanski tužilac za ratne zločine na Nirnberškom procesu H. Šoukros je izjavio: "Ta parola “životnog prostora” - od samog početka bila je otvoreno priznata kao deo nacističke doktrine; na taj način, svaki misleći čovek morao je znati, da ona ne može da ne dovede do rata" (Zbornik materijala, 1954: 506). U svojoj odbrani koju je napisao u zatvoru u Nirnbergu, Haushofer je izjavio da sve što je napisao posle 1933. godine je uradio pod pritiskom. Sam je pao u nemilost nacionalsocijalističke partije 1938. godine, posebno posle bega njegovog prijatelja R. Hesa u Englesku. NJegovog starijeg sina je ubio gestapo 1945, zbog umešanosti u puč protiv Hitlera. Nirnberški tribunal oslobodio je Haushofera, imajući u vidu tri olakšavajuće okolnosti - njegovu starost i slabo zdravlje, nedostatak dokaza da je učestvovao u nekom nasilju ili zločinu, i stav da se zbog ideja ne sudi. Posle toga izvršio je samoubistvo (10. marta 1946). Rudolf Hes, koji se nije zadržao samo na nivou zločinačke teorije nego se tako i ponašao, osuđen je i posle više od četiri decenije provedene u zatvoru u Špandau, izvršio je samoubistvo (17. avgusta 1987), ne odrekavši se svojih ideja, zapravo zločinačkih iluzija i antisemitizma. Same ideje geopolitike - borba za "životni prostor", "prirodne granice" i "višu rasu" stavljene su van zakona u međunarodnom pravu, zato što osporavaju svaku ravnopravnost, solidarnost, međunarodno poštovanje i univerzalne humane vrednosti. Statut Nirnberškog suda je utvrdio tri kategorije međunarodnog krivičnog dela zločin protiv mira, ratni zločin i zločin protiv čovečnosti. Međutim, on je primenjivan samo protiv pobeđenih, iako je bilo primera da su i pobednici (Saveznici) činili takve zločine (eklatantni primeri su bombardovanje civilnih ciljeva u Nemačkoj i posebno bacanje atomskih bombi na Hirošimu i Nagasaki). Posle sloma fašizma 1945. godine, politička geografija je marginalizovana a geopolitika tabuizirana. Bilo je pokušaja da se nastavi kontinuitet reorijentisane geopolitike. Posmrtno je publikovana knjiga Albrehta (sina Karla) Haushofera, pod naslovom "Opšta politička geografija i geopolitika". U periodu 1951-1967 godine ponovo izlazi časopos “Zeitschrift für Geopolitik”. Oto Maul je 1956. godine publikovao "Političku geografiju" kao "prilog geopolitici" (Maull, 1956) dok je Grabovski 1960. godine izdao knjigu o osnovama geopolitike u kojoj se zalaže za miroljubivu geopolitiku koja podrazumeva širenje uticaja putem saveza, ugovora i sporazuma (Grabonjsky, 1960). Intenzivniji razvoj političke geografije u Nemačkoj počinje tek sedamdesetih godina, posle pojave knjige Švinda "Opšta geografija država" (Schnjind, 1972). U prvoj polovini osamdesetih redom se pojavljuju knjige Antea "Politička geografija" (Ante, 1981), Osenbriga "Politička geografija 44
kao prostorno istraživanje konflikata" (Ossenbrugge, 1983), Beslera "Politička geografija" (Boesler, 1983) i studije Antea "O problemu određivanja predmeta političke geografije" (Ante, 1985) i Kosta "Uticaj geopolitike na istraživanje i teoriju političke geografije od njihovih početaka do 1945 g."(Kost, 1988). Nova nemačka politička geografija se distancirala od prirodno-determinističkog (envajronmentalističkog) koncepta klasične političke geografije i geopolitike. Ona se razvija kao nauka koja uvažava teorijski i metodološki pluralizam. U njoj možemo pratiti različite pravce i inspiracije; najvažniji je uticaj angloameričke geografije a takođe neomarksističkih shvatanja (Ossenbrugge, 1983). Usled toga težište pažnje je preneseno na svojevrsni "kulturni determinizam". Povećana pažnja za procese koje uzrokuje kultura, rezultirala je pojavom socijalne geografije i usmeravanjem intelektualnih snaga na empirijska istraživanja kulturnih predela. Devedesetih godina geopolitika u Nemačkoj doživljava preporod. Promenjivi odnosi između geografski uslovljenih faktora, sa jedne strane, i političkog planiranja i odlučivanja sa druge strane, postali su predmet strategijskih analiza. Kroz njih se mogu upoznati geopolitički ciljevi koje sledi Nemačka. Francuska je u XIX i prvoj polovini XX veka bila vojnopolitički rival Nemačkoj. Stoga se i geografija čoveka (Geographie humaine) u Francuskoj razvijala kao oponent nemačkoj antropogeografiji, političkoj geografiji i geopolitici. Elize Rekli (1830-1905) je još kao student odbacio teleološko-idealističke poglede Ritera i prosto tražio istinu na samom terenu. Geografiju je bukvalno "učio nogama" - pešačeći po Evropi, Americi i severnoj Africi, gde je sakupio dragocenu građu. Glavno njegovo delo je "Nova univerzalna geografija. Zemlja i ljudi" u 19 tomova (18761894), koje predstavlja prvu u istoriji regionalnu monografiju sveta u riterovskom maniru. Uveo je u nauku pojam "geografska sredina" a kao pokretačku snagu istorije i promena geografske sredine istakao je ulogu ličnosti. Naučni doprinos Reklia često je prećutkivan zbog njegovog anarhističkog i revolucionarnog delovanja (bio je učesnik Prve Internacionale i Pariske komune, saradnik K. Marksa).
3. Geografija čoveka i politička geografija u Francuskoj
Vidal de la Blaš (1845-1918) se smatra osnivačem škole poznate kao "geografija čoveka" (Geographie humaine). On se svojom koncepcijom posibilizma suprotstavio teoriji geografskog determinizma izloženoj u drugom tomu Racelove "Antropogeographie". Prirodna sredina, tvrdio je Vidal, postavlja ograničenja i nudi mogućnosti (posibilite) za svoje osvajanje, ali načini ljudskog uticaja i prilagođavanja tim datim uslovima zavise od njegovih sopstvenih tradicija i načina života (le genre de vie). Pod 45
le genre de vie podrazumeva stabilan skup institucija, tradicija, preferencija, ciljeva i tehničkih navika ljudi, odnosno svega onoga što antropolozi nazivaju kulturom (culture). On je primetio da jedne te iste prirodne mogućnosti na različite načine koriste ljudi sa različitim genre de vie. Osnovni faktor koji određuje koju će od različitih mogućnosti, koje nudi priroda, izabrati određena socijalna zajednica, jeste le genre de vie (Vidal, 1899). Zato geografija svoja istraživanja treba da usmeri na veze između čoveka i sredine koja ga okružuje (milieu) putem izučavanja manjih jednorodnih celina - "pei" (pays), tj. pejsaža, što Nemci prevode kao "Landschaft" (predeo). U kontekstu istraživanja "morfologije kulturnog pejsaža" istražuju se i politički uzroci njegovog razvoja (fizionomski i genetski pristup). Proučavaju se oblici političke delatnosti koji imaju svoj odraz (pečat) u pejsažu. Za razliku od nemačke "politische geographie" u francuskoj "geographie politiljue" nije toliko važno kako sredina utiče na politiku, nego kako politika utiče na izmene sredine, kako svojim normama usmerava i određuje rezultate "delovanja". Sledbenici ovog koncepta koncentrišu pažnju na probleme kao što su položaj, površina i oblik državne teritorije, administrativna podela, granice, teritorijalni integritet, politička organizacija i karakter teritorije, teritorijalna morfometrija. Posibilizam je veoma značajan, jer je osigurao mesto društvenom elementu u političkoj geografiji. Pejsažni pristup ima svoje metodološke nedostatke, jer u načelu fizionomija je mnogoznačna, što znači da u određenim okolnostima sasvim različite snage i procesi mogu prouzrokovati isti formalno-strukturni sadržaj u predelu tj. pejsažu. Socijalno-morfološki elementi pejsaža ne mogu se poistovećivati s društvenim sistemima pojedinih država. Fizičko-geografskom determinizmu suprotstavili su se u Francuskoj ne samo geografi nego i sociolozi (Emil Dirkem). Povodom geografskog faktora Lisijen Fevr kaže: "Nigde nema nužnosti, svuda postoje mogućnosti. Čovek, gospodar mogućnosti, sudi o njihovoj upotrebi - to znači, nužnim pokretom staviti ga ubuduće na pravo mesto - čovek a ne zemlja, ni uticaj klime, ni određujući uticaj mesta" (Febvre L., 1922). Na bazi konceptualnih razlika razvila se francusko-nemačka polemika o suštini granica. Nemačkoj koncepciji "prirodnih granica" sensu stricto - oslonjenoj na zakone prirode, Francuzi su suprotstavili koncepciju "istorijskih granica" - baziranu na argumentima tradicije. Nemačkoj koncepciji "nacionalnih granica" koja se bazirala na jeziku i "rasi" ili etnosu, Francuzi su suprotstavili koncepciju "nacionalnih" granica baziranu na "kulturi" i načinu života. U geopolitičkim raspravama i geostrateškim planovima našle su odraz ideje anglofonskih geografa. Na Versajskoj konferenciji 1919. Klemanso je obrazložio odnos geografije i političke moći u Evropi u stilu geostrateških teza britanskog geografa Mekindera. Radi bezbednosti Francuske od nemačkog revizionizma, on je postavio dva ključna zahteva: prvi, da se demilitarizuje Porajnje prema zapadnoj granici Nemačke; drugi, 46
da se utvrdi bastion u Bohemiji pod Čehoslovačkom kao saveznicom Francuske, obrazlažući to sintagmom: "Onaj ko drži Bohemiju taj kontroliše Centralnu Evropu" (Seymour, 1951). Nemačke geopolitičke koncepcije su preispitivane od mnogih francuskih autora, najtemeljnije od Demanžona (Demangeone, 1932; 1939) i Ansela (Ancel, 1936). Ovog drugog smatraju za stvarnog oca francuske političke geografije. Ansel je bio vrstan poznavalac političke geografije i istorije zemalja Balkana i Srednje Evrope. Bio je član Srpskog geografskog društva, dobitnik Cvijićeve medalje i jugoslovenskih ordena Sv. Save, Jugoslovenske krune i Belog orla s mačevima (Knjiga o Balkanu I, 1936). Streljan je od Gestapoa 1943 (Sanguin, 1979). Posle II sv. rata uticaj anglofonske geografije je prisutan u delima ž. Gotmana i P. Klavala. Gotman je u delu "Politika država i njihova geografija" (Gottman, 1952), uveo pojam "ikonografije" za označavanje simbola političkog sistema koji su deo političke socijalizacije građana i koji pojačavaju političku koheziju, kao što su grb, zastava, himna, narodni heroji, idoli, sveci, spomenici, predstave, ideologije. Krajem 70-ih godina, blagodareći geografima-levičarima, u Francuskoj pojam "geopolitika" počinje da se povezuje s konfliktnim situacijama ("konfliktna geopolitika"). Iv Lakost (Lacoste, 1976) predlaže da se geografska znanja koriste protiv hegemonije supersila. On pledira za politički angažovanu geografiju. Razlika između "konfliktne" i neoklasične geopolitike nije suštinska, obe se odnose na države i njihove uzajamne odnose, samo što prva stavlja akcenat na protivurečne interpretacije nacionalnih interesa. Osamdesetih godina procvat doživljava "geopolitička geografija". Jedna od najaktivnijih škola u tom pravcu, formirana je oko Iv Lakosta, profesora univerziteta u Parizu i urednika časopisa "Herodot" (izlazi od 1976), godišnjaka "Stanje sveta" (izlazi od 1981), redaktora trotomnog dela "Geopolitika francuskih regiona" (1986) i "Geopolitičkog rečnika" (1993). Lakost fokusira analize na uzroke pretenzija političkih aktera u konkretnom geoprostoru. On piše o mentalnim kartama i "geopolitičkim predstavama". U razvoju i rasprostiranju tih predstava karte igraju posebnu ulogu. Teritorijalni konflikt, a ne država ili njen sistem, glavni je objekt analize. U obimnom "Geopolitičkom rečniku" Lakost (1993) daje opširan pregled "konfliktne" geopolitike (subversive geopolitics). Analizirani su geografski objekti koji su na neki način povezani s geopolitičkim konfliktima (države i druge teritorije, gradovi, mora, reke), geopolitički akteri (narodi, međunarodne organizacije i politički pokreti), geopolitički pojmovi (država, nacija, granica, prestonica) i neke ideje (mentalne karte, geopolitičke predstave). Krajem 1996. g. pojavio se novi francuski geopolitički časopis "Limes", dvojnik istoimenog italijanskog časopisa koji izlazi od 1993. godine. Časopis stavlja naglasak na unutrašnju geopolitiku. Jedan od politologa koji radi u "konfliktnom" aspektu - Paskal Loro - redaktor je novog časopisa za geoekonomiku (Revue française de 47
géoéconomie), koji izlazi od marta 1997. Po njemu, pod geoekonomikom se podrazumeva analiza ekonomskih strategija država ili tačnije, njihovih spoljnotrgovinskih strategija. Iv Lakost u prvom broju ističe da je geoekonomika dopuna, ali ne zamena za geopolitiku. Druga škola geopolitike formira se se oko Mišela Fušea, direktora "Evropske geopolitičke opservatorije" (osnovana 1988). Pažnju zaslužuje njegovo enciklopedijsko istraživanje granica u Evropi (Foucher 1991, 1993 i 1996). Fuše smatra geoekonomiku kao novu paradigmu, ističući da se ona može primeniti na one države, među kojima rat praktično nije moguć (Foucher, 1997). Svi navedeni radovi dokazuju da problemi politike spadaju u predmet interesovanja geografa i da oni mogu kompetentno govoriti o tim problemima. Elektoralna ili izborna geografija u Francuskoj ima dugu tradiciju koja potiče od stvaralaštva Zigfrida (1913) i njegovog učenika, sociologa i političara Gogela (1970). Sve do sedamdesetih godina izborna geografija je smatrana za stvar minorum gentium i kao dodatak političkim naukama, a zatim je postala predmet niza publikacija iz domena političke geografije. Trotomno delo Lakosta iz 1986 g. "Geopolitika francuskih regiona" uglavnom sadrži analize koje predstavljaju elektoralnu geografiju francuskih regiona. Tom problematikom se dosta uspešno bave demografi. Geopolitička geografija i izborna geografija operišu opširnim faktografskim i cifarskim materijalom, svestranim analizama, često (u slučaju izborne geografije) uz pomoć rafiniranih metoda. Može im se zameriti slabija interpretativna vrednost, teorijska neprodubljenost, enciklopedizam i nedovoljna uopštavanja. Kraj XIX i početak XX veka bio je period krize britanske imperije na ekonomskom, geostrateškom i kolonijalnom planu. Između Berlinskog kongresa (1897) i Versajske konferencije (1918) svetski poredak na čelu sa Velikom Britanijom (Pax Britanica) zamenjuje se poretkom kojeg diktiraju Sjedinjene Američke Države (Pax Americana). Dva glavna britanska industrijska rivala koji su brže napredovali u tom periodu, iako nisu imali kolonijalne izvore zlata i sirovina kao britanska imperija, bile su SAD i Nemačka. U to vreme javljaju se dva kontradiktorna pogleda na britansku strategiju razvoja - konzervativni, kojeg je zastupao geograf Mekinder (1861-1947) i liberalni, kojeg je zastupao ekonomist Hobson (1857-1940), obojica su bili članovi parlamenta Britanije. Oni su se služili terminima bruto nacionalnog dohotka, ravnoteže trgovinskog bilansa, ili indeksa industrijske proizvodnje, a takođe
4. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u Velikoj Britaniji
48
metaforama, prikazujući britansku državu kao jedan organizam sa čisto biološkim i teritorijalnim potrebama. Sir Halford Mekinder (MacKinder), prvi univerzitetski profesor geografije u Oksfordu (1887.), autor je dela "Britanija i britanska mora" (1902.) koje predstavlja primer moderne geografije. Bio je značajna politička figura, član parlamenta između 1910. i 1922, član grupe ultraimperijalista okupljenih oko Čemberlenove tarifne reforme, odnosno protekcionističke kampanje. Mekinder je zastupao na polju globalne ekonomije protekcionistički imperijalizam; na polju globalne strategije trgovinski rat; na polju globalne politike - biološki imperijalizam. Hobson je sa aspekta ekonomskih ideja Kejnesa napadao protekcionizam Čemberlena i njegove grupe unionista (kasnije konzervativaca) i zastupao ideje slobodne liberalne trgovine. Njegova dela "Evolucija modernog kapitalizma" (1894) i "Imperijalizam" (1902), koristio je Lenjin za svoje spise na tu temu. Osvajače poput Sesila Rodeza on naziva "beskrupuloznim" i "kratkovidim", dok ih Mekinder smatra emisarima civilizacije. Prvi je bio protivnik imperijalizma, drugi protivnik demokratije. NJihovi pogledi na svet su bili totalni i oprečni u pogledu na put razvoja svetske privrede i na prirodu ekonomskog bogatstva - za Mekindera su najvažniji bili stanovništvo i resursi, za Hobsona akumulacija kapitala. Mekinder je smatrao da "racionalna politička geografija ne može postojati, ako se ona ne bazira na fizičkoj geografiji" (Mackinder, 1902). Poput Hegelovog "principa kopna" i "principa mora", Mekinder je razmišljao u kategorijama "sila mora" i "sila kopna" odnosno pomorskih "talasokratskih sila" i kopnenih "telurokratskih sila". Prihvatajući ideje ruskih "evroazijaca", posebno N. Danilevskog, on je 1904. godine održao predavanje u Britanskom kraljevskom geografskom društvu pod nazivom "Geografski stožer istorije" (pivot of history), u kojem je izložio teoriju hartlenda kao koncepciju globalne strategije. Ta teorija shematski stavlja istoriju čovečanstva u okvire globalnih geografskih predstava. Kontinente Evroaziju i Afriku on naziva "svetsko ostrvo". Unutrašnjost svetskog ostrva koja je teško dostupna s okeana, nazvao je "hartlend" (Rusija, Ural, Zapadni Sibir, Kazahstan, Sinkjang i Mongolija). Oko te oblasti, koja je, po pravilu retko naseljena i nedostupna za pomorske snage, po njenim rubovima izdvajaju se dva koustlenda (pribrežne zemlje). To su evropski koustlend i tzv. monsunski koustlend, oba lako dostupna s okeana. U njima je koncentrisan veliki deo stanovništva sveta. Unutrašnjost Afrike južno od Sahare Mekinder je označio kao sekundarni ili južni hartlend, koji nema strateškog značaja, a obe Amerike, Australiju, Britaniju i Japan svrstao je u ostrvski pojas.
49
50
Glavna pažnja Mekindera bila je na doistorijskom procesu širenja čovečanstva iz hartlenda u koustlende i ostrvski pojas, i na istorijski ponovljivim upadima došljaka iz hartlenda u zone koustlenda. Po njegovom mišljenju koustlend je uvek bio slabo zaštićen od napadača iz hartlenda, dok je sam hartlend ostajao bezbedan, pošto je bio nedostupan za pomorski saobraćaj. Zbog toga je on hartlend nazvao "stožer istorije". Time je ukazao na pritisak iz nomadske zone na ekonomsku zonu u Evropi i Aziji, pre pojave železnice. Ova ogromna kopnena snaga, ako bi se organizovala od Nemačke ili (eventualno) od Rusije, može ugroziti Pax Britanicu i preseći njene vitalne međunarodne veze, stvorene u vreme industrijske supremacije. U knjizi "Demokratski ideali i realnost" (1919), Mekinder na osnovu evroazijskih predstava formuliše dugoročnu geopolitičku strategiju Zapada. On tu navodi da transportna tehnologija omogućuje da se region u istočnoj Evropi i zapadnoj Rusiji kao koherentna kopnena sila može braniti protiv pomorskih snaga i proširiti na ceo basen Crnog mora. Cilj Saveznica na konferenciji u Versaju mora biti podela hartlenda između brojnih nezavisnih nacija koje ne smeju nikad pasti pod okrilje Nemačke ili Rusije. Na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine, usvojen je Mekinderov pismeni predlog da se stvori tampon zona od malih država u istočnoj Evropi, koja bi razdvajala Nemačku i Rusiju (tzv. "sanitarni kordon"). NJegova evroazijska strategija se svodi na tri fundamentalne teze (Mackinder, 1919, 1942:150): 1. Ko vlada Evroazijom, vlada srcem kopna (Heartlandom); 2. Ko vlada hartlendom, vlada ostrvskim pojasom (World Islandom) ; 3. Ko vlada ostrvskim pojasom - taj vlada svetskom akvatorijom, sledstveno vlada svetom! Time je Mekinder ukazao da Nemačka nije geografski predodređena da vlada svetom, kao što su tvrdili Hegel, Riter, Racel i drugi, nego da je to Rusija. NJegovo upozorenje da, ako bi Nemačka i Rusija stupile u savez, ili ako bi Nemačka uspela da osvoji Rusiju, to bi stvorilo uslove da ona osvoji ceo svet, inspirisalo je nemačke geopolitičare za ratni plan "Barbarosa" (1941) za prodor u dubinu Evroazije-Rusije. Međutim, pokazalo se da, kao i u ranijim pokušajima Napoleona i Fon Falkenhajna, hartlend ne može biti osvojen blickrigom. Osim toga, nemački geopolitičari nisu računali s pretpostavkom u kojoj su britanske i američke pomorske snage udružene s ruskim kopnenim snagama, a upravo je ona ostvarena u II svetskom ratu, što je presudno uticalo na ishod rata. Sentiment (etnopsihologija) je važan faktor jedinstva ili podele prostora. Na toj osnovi, Mekinder ističe da prepreka ujedinjenju evroazijskog hartlenda, kojeg se on pribojavao, može biti stvorena serijom koherentnih prostornih i etničkih ujedinjavanja u jugoistočnoj Evropi bez mešanja imperija - Habsburške, Otomanske i Ruske.
51
52
Govoreći o ovoj koncepciji britanskih intencija tokom I sv. rata, Mekinder kaže:"Jedan od najprečih ciljeva mora biti da se osigura utočište ljudi Jugoistočne Evrope tako da Jugoistočna Evropa mora biti izgrađena od cigli a ne od parčića cigli; tako ćemo mi imati strukturu koja je čvrsta i bazirana na nacionalnosti, a ne samo gomilu ljudi držanih zajedno pomoću vojne kontrole (Hansard, vol. 93, 16. Maz 1917, col. 1652; Cfr. Kearns G., 1993). On je smatrao da se mora odbiti Sovjetski Savez od izlaza na Mediteran tako što će se stvoriti država Južne Rusije od neslovenskog stanovništva (Jevreja i drugih) koje je živelo između ruskog i poljskog naroda. (Hansard, vol. 129, 20 May 1920, col. 1713). Isticao je da u novom svetskom poretku Velika Britanija ne može opstati kao svetski lider ako se osloni samo na svoje industrijske mišiće. Ona treba da iskuje savezništvo ili sa Anglo-saksoncima u Severnoj Americi ili da organizuje Imperiju u jednu političku i ekonomsku silu i stavi te ogromne resurse u ravnotežu protiv svake kontinentalne sile koja može zapretiti globalnoj vlasti ovog moćnog ostrva. Te ideje su našle odgovarajući rezonans u stvaranju NATO pakta i strategiji ograničavanja (containment) Sovjetske Rusije u vreme "Hladnog rata". Mekinder eksplicitno govori o zatvorenom svetskom političkom sistemu. Teritorijalna zatvorenost sveta, po njemu, je fundamentalno novi uslov mišljenja. U proteklim vekovima kolumbovske ere sukobi između velikih sila su bili preneseni na otvoreni prostor "necivilizovane" periferije. Po njemu problem nije samo u upravljanju i odbrani poseda, nego da se održi monopol i jedinstvo Imperije a to se može osigurati, smatrao je on, uvođenjem imperijalne tarife protiv konkurenata na tržištu robe i resursa i stvaranjem imperijalnog parlamenta u koji bi ušli svi dominioni (samoupravne, belcima naseljene kolonije). Implicitni (i ekološkogeografski) imperativ je da bazu bogatstva čini teritorija i da putevi moći proističu iz demografije. Osećanje treba da ujedini i organizuje ljude i njihovu zemlju. Kao primer on navodi tarifnu politiku Kanade: njen geografski položaj je takav, da Kanada predstavlja veštačku konstrukciju. Granica preseca prirodne pravce i država mora da sprovodi visoku tarifnu politiku protiv uvoza iz SAD, da bi naglasila povezivanje (zavisnost) zapadne od istočne Kanade, koja je orijentisana na uvoz iz Evrope. Tarifne mere iskrivljuju teritorijalne relacije. Tarifna reforma je vitalna za razvoj ovog osećanja. "Kakav stav vi imate o Nemačkoj, velikom organizujućem centru? Ona ima, praktično, više nego što je dvostruko... njen normalni produktivni prostor. Nemačka je anektirala, svojevremeno, ceo region proizvodnje hrane u Mađarskoj... Ona ima Poljsku, Belgiju, deo Francuske, i ... ona će anektirati resurse još u nedefinisanom prostoru na Bliskom Istoku." Nemačka je zauzela veliki posed (Hansard, vol. 77, 10 Januar 1916, col. 1340). Posle rata Mekinder je propagirao da se pomogne oporavak Nemačke industrije, ali samo u domenu 53
nižih tehnologija. U novom zatvorenom političkom sistemu, nacionalizam i protekcionizam su pomogli ovoj zemlji da mobiliše resurse njenog tla i njenih ljudi. Slobodna razmena proizvoda bazirana na envajronmentom determinisanoj prirodnoj prednosti je neprihvatljiva kada je transportna revolucija u svetu lokaciono oslobodila industriju: "U vreme Adama Smita važila je teorija da prirodni uslovi, klima, proizvodnja hrane za narod i drugo, su faktor koji odlučuje šta će biti glavni proizvod za razmenu. U današnjem svetu sve je promenjeno. Danas možete odrediti mesto vaše fabrike gde vi želite" (Hansard, vol 141, 9 mau,1921, col. 1565). Mekinder je isticao da Britanija treba da ima privilegovan položaj na tržištima kao što su Kina i tropska Afrika. Tržišta u Kini, Indiji, Africi, i Americi, gde je prisutna Monroova doktrina, potrebna su za moć Imperije. Britanija mora poći od zatvorene unije unutar imperije - organske unije. Krucijalna pretpostavka je protekcionistička tarifa, koja će obezbediti harmoničan razvoj i samodovoljnost (autarkiju). U Mekinderovoj viziji Velike Britanije na različitim geopolitičkim pozornicama sveta, imperija je centralna. Smatrao je da se centar svetske politike pomera ka Dalekom istoku. Otvaranje Panamskog kanala pomeriće pažnju SAD sa Atlantskog na Pacifički okean i ako Britanija želi da proširi imperijalno prisustvo u novu arenu, ona mora raditi tesno u savezu sa Australijom i Novim Zelandom; ove dve države će biti u savezu sa SAD na Pacifiku. Pomorske sile (Velika Britanija i SAD) treba da budu u savezu, dok savez kopnenih sila (Nemačka i Rusija) treba sprečiti. Za razliku od njega, Hobson je radije smatrao moralnim činom unapređenje kooperacije, nego konkurencije između nacija. Mekinder je zastupao biološki imperijalizam i njegova sumnja u finansijski kapital ima osnovu u koncepciji razvoja kao pitanju organizacije biomase. Za njega, novac je himeričan; svet pokreće moć, a moć konačno stoji na organizovanoj "ljudskoj snazi" a ne na "snazi novca" (Mackinder,1905). Ako je cilj razvoja akumulacija moći, sredstvo je organizacija biomase. Mekinder smatra da je privreda više nego suma njenih delova. To je organizam. U svojoj ideji o biomasi on je spojio ekonomsku i vojnu moć. Država mora da neguje njenu ljudsku moć, pre nego industriju i trgovinu, da širi stepen sposobnosti koje su važne u vreme rata. Imperija zauzima centralno mesto u njegovoj strategiji. Čak, razvoj Imperije on je prikazao važnim ne samo za bogaćenje metropole, nego i za svetsku civilizaciju; Mekinder je smatrao da "britanska krv" ima civilizatorsku misiju u kolonijama (na primer u Nigeriji). Suprotno, Hobson tretira imperijalizam kao biološki parazitizam bele rase u odnosu na "niže rase" i kao konspiraciju finansijskog kapitala. Šezdesetih godina u britanskoj elektoralnoj geografiji razvija se psihološki (bihejvioristički) pravac. U političkoj geografiji taj pristup teži da utvrdi međuzavisnost između psiholoških osobenosti ličnosti i njihove orijentacije u političkom ponašanju (Muir, Paddison, 1981). Tu je važno da se utvrdi način na koji ljudi dobijaju političku informaciju, kakva su im 54
sredstva javnih informacija i komunikacija dostupna, s ciljem da se odredi sfera kontakata čoveka, rezultati njegovog političkog ponašanja i da se odrede kanali političkog delovanja u prostoru. Po nekim autorima (Codž i Golledge, 1969) bihejvioralna geografija treba da stvori geografsku teoriju o ponašanju ljudi, usredsređujući pažnju na socijalni psihološki mehanizam koji ima jasne prostorne komponente i koji utiče na prostornu strukturu. Preskot (Prescott, 1972) i Mur (Muir, 1975) određuju sferu istraživanja elektoralne geografije samo do identifikacije i objašnjenja geografskih razlika u uticaju partija i faktički je odvajaju od političke geografije. DŽonston (Johnston, 1979; 1988) naglašava sistemski, interdisciplinarni karakter problema kojeg rešava elektoralna geografija i ubedljivo dokazuje značaj sociogeografskih faktora kao motiva za političko ponašanje ljudi. Radikalni ili kritički pristup u političkoj geografiji reafirmiše ideje kritičara imperijalizma (Hobsona i drugih). Predstavnici toga pravca (Taylor P., 1993) u kontekstu političke geografije u globalnim pitanjima naglašavaju ekonomske činioce, u regionalnim - nacionalne i u lokalnim - ekološke. Piter Tejlor (Taylor) i DŽon O΄Laflin (O’Loughlin) prave jasnu razliku između "praktične geopolitike" aktivnih političara i "formalne" geopolitike akademskih krugova koji promišljaju međunarodne odnose. Oni se suprotstavljaju zloupotrebi geografskih znanja u praktičnoj geopolitici i plediraju za naučno neutralnu, "negeopolitičku" geografiju međunarodnih odnosa. Zadatak formalne geopolitike je da kritički analizira praktičnu geopolitiku i da ponudi nove "humanije" aspekte geopolitike. Radikalni politički geografi žele da zadrže akademsku distancu između geografske nauke i političke i vojne prakse. To je dijametralno suprotno programu Mekindera i njegovih sledbenika, koji su želeli da uključe geografiju u političke programe i strategiju države. Negeopolitika se još naziva "geopolitika mira", kao antipod geopolitici konflikta i geostrategiji. Preovlađuju teme globalnih odnosa moći supersila i nadnacionalnih aktera kao što su OUN i NATO, politička geografija rata i mira, novi svetski i evropski poredak, ekonomski i socijalni dispariteti u svetu. Zavređuje pažnju Geopolitički rečnik (O’Loughlin, 1984) u kojem su predstavljeni ključni autori (na primer Kjelen, Mekinder, Spajkmen, Lakost), koncepcije i ideje (hartlend, životni prostor, ograničavanje - containment itd.), geopolitičke škole među kojima se izdvajaju klasična geopolitika (1870-1920), fašistička i antifašistička geopolitika (1920-1945), hegemonističke američke teorije (1945-1980) i pojava kritičke geopolitike (posle 1980 g.), zatim naučni časopisi (Zeitschrift für Geopolitik, Hérodote, Limes), organizacije (EU, OEBS, NATO i druge). Jedini ugledni časopis za političku geografiju i geopolitička istraživanja na engleskom jeziku je "Political Geography LJuaterly" (izlazi od 1982).
55
Ideje Karla Ritera preneo je u SAD njegov učenik, profesor harvardskog univerziteta A. Gijo. Po njemu, "nova geografija" mora biti ne samo deskriptivna nego takođe uporedna i eksplikativna. Tvrdio je da je Zemlja stvorena za čoveka i da svaki kontinent ima svoju namenu u istoriji čovečanstva, pri čemu posebnu prirodnu moć ima Evropa (James and Geoffrey, 1981). U to vreme svetski poredak je diktirala Velika Britanija (Pax Britanica) a Amerikanci su verovali u geopolitičku ideju "manifest destiny" - o sudbinskoj predodređenosti severnoameričkog kontinenta za stvaranje SAD i zastupali izolacionističke ideje u skladu s geslom "Amerika Amerikancima" kojeg je izrekao predsednik Monro 1823. godine. Kontinentalnoj tezi američkog "manifest destiny" suprotstavio se admiral Mehen (Mahan) tezom o pomorskoj moći, s ciljem da tako privuče pažnju i dobije sredstva za razvoj mornarice, što je i uspeo.
5. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u Americi
Mehen A. T. (1840-1914) je jedan od prvih ideologa novog svetskog poretka - "pax Americana", koji će smeniti stari "Pax Britanica". U knjizi "Uticaj morske sile na istoriju" (1890) naglasio je pomorski imperijalizam SAD kao manifest sudbinske predodređenosti globalnim položajem, dužinom obalskih linija, lukama i njihovim hinterlandom. Mehen je naglasio da britanska supremacija počiva na kraljevskoj mornarici, koja kontroliše evroazijski balans snaga. Amerika treba u tom lancu sigurnosti da bude komplementarna Britaniji sa bazama na Pacifiku, gde će joj biti potencijalni protivnik Japan. Mehen je predložio lanac baza od Kube, preko Paname (gde je predložio da se prokopa kanal) do Havaja i Filipina. U knjizi "Problem Azije" (1900), Mehen je proširio perimetar odbrambene strategije SAD od kontinenta na celu severnu hemisferu i preneo težište pažnje sa Pacifika na severni Atlantik. Po njemu, najvažnija komponenta na severnoj polulopti je Rusija. On smatra da ta zatvorena kopnena forma ima strateške prednosti i nedostatke. Određuje zonu između 30. i 40. paralele u Aziji, kao zonu konflikta između ruske kopnene sile i britanske pomorske sile. On predviđa da će anglo-američka alijansa ustanoviti svetsku prevlast preko ključnih baza koje okružuju Evroaziju, uglavnom zbog prednosti morskog nad kopnenim saobraćajem. Osim toga, on tvrdi da će savez između SAD, Britanije, Nemačke i Japana, jednog dana da se sukobi s Rusijom i Kinom. Mehen je doprineo geopolitičkoj teoriji time što je istakao značaj tehnološkog razvitka nacija. Uvođenjem posredne komponente u trostranoj shemi "stanovništvotehnologija-resursi" on je korigovao jednostranosti spora između pristalica maltuzijanstva i kritičara imperijalizma. Mehenove ideje našle su 56
odgovarajući rezonans u američkoj geostrategiji u vidu plana "Oranž" za odbranu Pacifika od Japana, na liniji Aljaska-Havaji-Panama (finalizovan 1938) i plana "Dog" za velike kopnene operacije u Evropi u savezu s Velikom Britanijom (finalizovan 1940). Elen Čerčil Simpl (1863-1932) u delima "Američka istorija i njeni geografski uslovi" (1903) i "Uticaj geografske sredine" (1911), je zastupala Racelove anmtropogeografske ideje. Klimatski determinizam u istoriji civilizacije razvio je Elsvort Hentington (1876-1947). Razvijajući Racelov "zakon rasta države" iz jednog malog jezgra, Vitlsi je definisao teoriju o istorijskom jezgru države (NJittlesey, 1939). Svaka država smatra Vitlsi, kristalisala se oko nukleusnog jezgra integracije. To jezgro je najnaseljeniji deo - njena ekumena, sa mrežom transportnih linija, koje je u stanju da izdržava brojno stanovništvo i koje je "priroda obdarila u odnosu na ostatak države". Takođe, po pravilu, u njemu je glavni grad države. DŽons (Jones, 1954) je razradio teoriju ujedinjenog polja, po kojoj političko organizovanje neke oblasti ima niz etapa i to: politička ideja - politička odluka - politička aktivnost - političko polje delovanja - realizacija političke ideje.Kasnije su Paunds i Bol (1964) izučavali 25 evropskih država i našli da njih 15 ima centralnu oblast jezgra, četiri ima perifernu a pet jezersku oblast jezgra ili nukleusa iz kojeg je krenula državna ideja. Mur (Muir, 1975) razlikuje embrionalnu oblast jezgra, nacionalno jezgro (ako sadrži nacionalni sentiment i nacionalne simbole), ekonomsko jezgro, separatističko jezgro i druge. Primenjena politička geografija prisutna je u diplomatskim i vojnim poslovima američke vlade od perioda predsednika Vilsona. Grupa informacionih istraživanja "Inkvajeri" (Inljuiery), formirana je na zahtev predsednika Vilsona 1917, s ciljem pripremanja informacija za predstojeću mirovnu konferenciju u Versaju. Grupu je sačinjavalo oko 150 istraživača različitih specijalnosti. Geografskim istraživanjima rukovodio je Isaije Boumen a kartografskim poslovima Mark DŽeferson. Osnovni poslovi vođeni su baš u oblasti kartografije; ostvaren je širok program sastavljanja raznovrsnih tematskih karata Evrope, uključujući i Balkansko poluostrvo. Karte su sadržale informacije o geološkoj građi i reljefu, o gustini stanovništva i njegovom etničkom sastavu, o poljoprivredi, industriji, saobraćaju, naseljima i mnoge druge podatke, koji su mogli zatrebati učesnicima konferencije prilikom razmatranja spornih teritorija i granica. Svi pregovori na Versajskoj konferenciji praćeni su demonstriranjem karata, tako da se govorilo: "Jedna karta vredi deset hiljada reči". Karte su postale internacionalni jezik konferencije. Kopije karata Evrope ušle su u "Crnu knjigu" a karte kolonija bile su u "Crvenoj knjizi" američke delegacije. One su kasnije korišćene u nastavi visokih vojnih škola u SAD. Delegacije su 57
imale pri ruci svoje karte i savetnike - geografe. Komisijom za teritorijalna pitanja predsedavao je Boumen a učestvovali su mnogi ugledni geografi - iz Francuske Emanuel de Marton, iz Velike Britanije Alan Ogilvio, iz Srbije Jovan Cvijić, iz Italije O. Marineli, iz poljske Eugenius Romer. Posredno ili dopisno su sarađivali Mekinder iz Velike Britanije, Rudnickij iz Ukrajine i drugi. Isaije Boumen (1878-1950), glavni teritorijalni ekspert američke delegacije na Versajskoj konferenciji i desna ruka predsednika Vilsona, koristeći sakupljene podatke, karte i rezultate sa konferencije, napisao je autoritativno političko-geografsko delo "Novi svet" (1921). Kasnije je bio savetnik predsednika F. Ruzvelta, koji mu je 1938. godine poverio rukovođenje tajnim "M-projektom" za iseljavanje Jevreja iz Evrope u Latinsku Ameriku, pred nacističkom antisemitskom kampanjom, koji nije realizovan. Boumen je učestvovao u misiji Stetiniusa u Londonu (1944), na konferencijama u Dambarton Oksu (1944) i u San Francisku (1945) koje su prethodile stvaranju OUN. Zahvaljujući njemu, geografski pristup bio je primenjen na Versajskoj konferenciji posle I svetskog rata i u stvaranju povelje OUN posle II svetskog rata (Martin, 1980). Boumen je u mladosti je bio fizički geograf, ali je pod dojmom humane ekologije Perkinsa Marša (1801-1882), nekadašnjeg visokog funkcionera Linkolnove administracije, definisao geografiju kao socijalnu nauku (1934). On je u svojim geostrateškim pogledima sledio ideje Mehena i Mekindera, o stvaranju "bloka pomorskih sila" i "granice civilizovanog sveta nasuprot varvarima i praznini" na Evroazijskom kontinentu. Uveo je termin "demokratska geopolitika" za označavanje geopolitike u službi demokratskih režima (O’Loughlin, 1994). Nikolas Spajkmen (1890-1944) u delima "Američka strategija u svetskoj politici" (1942) i "Geografija sveta" je sjedinio ideje Mehena i Mekindera. Upozorio je da samo odlučan savez između angloameričke pomorske sile i ruske kopnene sile može da odvrati Nemačku od zauzimanja obalskih linija Evroazije i na taj način od prevlasti nad Svetskim ostrvom. Spajkmen se trudio da dokaže da osnovni geopolitički i geostrateški značaj nema centralni deo (hartland) nego rub evroazijskog kopna (rimland), koji po njegovom mišljenju predstavlja tampon između kopnenih i pomorskih sila (sl. 5). U njega je uključio Zapadnu Evropu, Tursku, Irak, Iran, Pakistan, Avganistan, Indiju i Koreju. On parafrazira Mekindera na sledeći način: 1. Ko kontroliše obod (rimland), taj upravlja Evroazijom; 2. Ko upravlja Evroazijom, određuje sudbinu sveta.
58
59
Ideje Spajkmena su bile osnova za strategiju "okruženja" koja je rezultirala paktomanijom u zoni "Rimlanda" - NATO u Evropi, CENTO u zapadnoj Aziji i SEATO u jugoistočnoj Aziji, ANZUS na Pacifiku. U toj zoni napetosti, u vreme "hladnog rata", bilo je veliko suparništvo između dva ideološka bloka - Zapada i Istoka, koje se ogledalo u nizu lokalnih ratova (Koreja, Bliski Istok, Vijetnam, Kambodža, Avganistan...), ali do globalnog konflikta između njih nije došlo. Teorijskim pitanjima političke geografije posvetio se najviše Ričard Hartšorn. Kao zastupnik funkcionalnog pristupa, definisao je predmet političke geografije kao izučavanje funkcija i struktura političkoteritorijalnih jedinica koje imaju organe vlasti - država, provincija, okruga, grofovija ili gradova. Te političko-teritorijalne jedinice on definiše kao realne "regione homogene u političkoj organizaciji, a heterogene u drugim pogledima" (Hartšorn, 1954; 1957: 174). Svi drugi regioni su nestvarne, intelektualne tvorevine. Svaka politička jedinica ima individualne karakteristike, koje Hartšorn objedinjuje u četiri grupe: 1. Morfologija (forma, razmer, unutrašnja struktura koja se sastoji iz centara, čvorova, linija veza, granica); 2. Dinamika (istorijske promene relacija u hijerarhičnom sistemu vlasti i veza izmeću političke organizacije i stanovništva); 3. Položaj (mesto ili funkcije politički organizovanog regiona u sistemu sličnih regiona istog ranga); 4. Spoljašnje veze (teritorijalne, političke, ekonomske, strateške). Hartšorn određuje četiri metodološka pristupa u političkoj geografiji - morfološki, istorijsko-genetski, analiza moći (političkog i strateškog potencijala) i funkcionalni. On smatra da se zadatak političke geografije sastoji u iznalaženju odnosa između integracionih ("centripetalnih") i dezintegracionih ("centrifugalnih") sila, od kojih zavisi stepen teritorijalne kohezije države. Pre njega, Jovan Cvijić je govorio o "osobinama spajanja i prožimanja" i njima protivnim "osobinama izolovanja i odvajanja" na Balkanskom poluostrvu. Politička homogenost države je, po Hartšornu, glavni cilj, faktor i smisao postojanja (raison d,etre) političkog regiona, odnosno države. Kao faktore integracije analizira jezik, kulturu, granice, glavni grad i druge. Hartšorn ističe da je "politička geografija neotuđivi deo geografije u celini" (Isto: 176-177). Ukoliko se politolog bavi teritorijalnim aspektom politike, to je onda regionalna politika. Od političkog geografa on saznaje strukturu i funkcije regiona, koji je u političkom pogledu homogen, zatim razmeštaj političkih snaga i odnose (položaj) među njima. Politologa zanimaju geografske pojave sa gledišta politike i ako on hoće dati pravilnu ocenu nacionalne moći, "spisak tih pojava može sasvim bukvalno uključivati i takve stvari kao čizme i brodove, vosak, kraljeve i kupus" (Isto: 176). Geograf vrši najobimnija istraživanja fizičkogeografskih i ekonomskogeografskih uslova pojedinih država, primenjuje metode kao što su 60
regionalni, uporedni, istorijsko-genetski i kartografski (Isto: 178). Hartšorn se distancirao od geopolitike, ističući da "u političkoj geografiji nismo stvorili atomsku bombu, ali je njeno polje posejano dinamitom. To nije mesto pogodno za igranje šibicama za nekog golobradog" (Hartshorne, 1950). Kritiku geopolitičkih ideja u SAD dao je Hans Vejgart u knjizi "Generali i geografi" (1942), u kojoj kaže da američki geopolitičari mogu naškoditi vojnim i političkim rukovodiocima SAD, ne manje nego Haushofer i drugi nemački geopolitičari rukovodiocima hitlerovske Nemačke. S. Koen (Cohen, 1982) je stavio pod znak pitanja strategiju ograničavanja (containment) sovjetske Rusije i Spajkenovu teoriju "okruženja". Nedostatak te teorije, kako je duhovito primetio, sastoji se u tome što je politika ograničavanja hartlenda slična zatvaranju vrata konjušnice kada su konji već pobegli. Imao je u vidu da su vojnopomorske snage bivšeg SSSR već bile prisutne na svim okeanima i na Kubi. Koen kombinuje bipolarni s policentričnim modelom svetskog poretka. On izdvaja dve osnovne geostrateške sfere, od kojih u svakoj dominira jedna od dve supersile i naziva ih "zavisan od trgovine svet morskih država" i "evroazijski kontinentalni svet". Svaku od tih geostrateških sfera dalje deli na geopolitičke regione u kojima centre moći predstavljaju države prvog reda: SAD, Rusija, Japan, Kina i Evropa (EU). Za njima slede države drugog reda (Indija, Brazil, Nigerija i druge, ukupno 30 zemalja), zatim trećeg, četvrtog i petog reda. Njihovo izdvajanje zasniva se na razmeru sfere spoljnopolitičkog uticaja koji je u proporcionalnoj vezi s vojnom, političkom i ekonomskom moći, koja zavisi od "tehnološke distance" i moći diplomatije. Geostrateške prognoze postale su moderna tema u vreme "hladnog rata" i prestruktuiranja svetskog poretka. Jedan od uspešnih prognozera i ideologa "novog svetskog poretka" je Zbignjev Bžežinski. Posle raspada ideološkog bloka "Istoka" (Varšavskog pakta i SSSR), postavilo se pitanje novih rizika i izazova za mir i bezbednost "Zapada", drugačijih od "hladnog rata", koji će legitimisati oružane snage sa zadatkom nacionalne samoodbrane. Semjuel Hantington u radu "Sudar civilizacija" (1993) prognozira da će ideološke konfrontacije biti zamenjene sukobima na kulturnoj osnovi, duž kulturno-civilizacijskih granica. Kao potrebu opstanka saveza "Zapada" označio je pretnju kultura Istoka i njihovih alijansi: pravoslavno-islamske i islamsko-konfučijanske. To zapravo znači da "Zapad" (Evroamerika) preuzima ulogu svetskog "harlenda" (sl. 6). Radikalna geografija (Harvej, Bunge i drugi), pojavila se 1970-ih godina. Ona uzima u fokus socijalne teme i postavlja pitanje socijalne odgovornosti za ekonomske i političke probleme savremenosti koji su jasno 61
izraženi u regionalnom preseku. Radikali kao svoje preteče ističu ne klasike marksizma, nego anarhiste i kritičare imperijalzima E. Reklija i P. Kropotkina. Kritička geopolitika je postala moderna u SAD 1980-ih godina, u vezi sa izučavanjem spoljnje politike kroz analize i diskurse. Taj pristup je podstaknut poststrukturalističkom filozofijom Mišela Fukoa, koja koristi dekompoziciju diskursa kao osnovni metod. Geopolitičke predstave se razmatraju u vezi s konkretnim problemom, sam objekt istraživanja su znanja i diskursi o geografskim crtama međunarodnih odnosa a ne same geografske datosti (Mamadough, 1998). Razlikuju se tri dimenzije kritičke geopolitike (Toal, 1994): dekompozicija geopolitičkih tradicija, dekompozicija savremenih diskursa i istraživanje suštinskog značenja pojmova kao što su "mesto" i "politika".
62
63
Kritičkoj geopolitici su posvećeni neki brojevi časopisa Environment and Planning, Society and Space (1994, tom 12, knj. 5) i Political Geography (1996, t. 15, knj. 6/7), kao i knjige (Muir 1997, Agnenj 1997). Oni se bave problemima kao što su odnosi između znanja i vlasti, vlasti i teritorije, teritorijalnosti i suvereniteta. U "Istorijskom pregledu geopolitičkih tradicija" (Toal, 1996) pominje se termin "američki vertigo" (vertigo - vrtoglavica) koji označava geopolitičke sporove oko spoljnje politike SAD i njene uloge u globalnim odnosima. Zaista u američkoj literaturi ima mnogo vizija i scenarija sukoba, koji su provocirali mnoge diskusije: "Kraj istorije" (Fukuyama, 1989), "Od geopolitike ka geoekonomici" (Lutnjak, 1990), alarmantne analize o zaostajanju SAD (Luttnjak, 1993) i o "japanskoj opasnosti" na polju geoekonomike (Toal, 1993), teza o sukobu zapadne i drugih civilizacija (Huntington, 1993, 1996). U "Geopolitičkoj antologiji" (Toal, 1998) predstavljeni su tekstovi 39 vrlo različitih autora, od Hitlera do Martina Lutera Kinga. U kritičkom uvodu je istaknuto da je geopolitika zajednička tekovina geografije i politike, pri čemu su ključnu ulogu imali "eksperti" i intelektualci s njihovim institucionalnim i ideološkim ograničenjima. Tol analizira sledeće periode s različitim geopolitičkim diskursima: imperijalna geopolitika (suparništvo UK Velike Britanije i Nemačke), geopolitika Hladnog rata (suparništvo SSSR i SAD), savremena geopolitika Novog svetskog poretka (diktiranog od jedne supersile - SAD) i ekološka geopolitika (održivi razvoj, globalni problemi kao što su demografski pritisak i zagađivanje, koji predstavljaju "nove opasnosti" za bezbednost države). Svaki geopolitički diskurs ima svoju antigeopolitiku - kolonijalna antigeopolitika (protiv imperijalne geopolitike), antigeopolitika Hladnog rata, antigeopolitika Novog svetskog poretka. U delu "Proizvodnja prostora, teritorija i međunarodna politička ekonomija" (Agnenj & Corbridge, 1995) autori predstavljaju novu globalnu geopolitiku. Osnovna ideja je da međunarodni odnosi treba da se izučavaju u istorijskom kontekstu. Periodizacija globalnih odnosa svodi se na tri svetska poretka (balansa) u XIX i XX veku: Evropska koncepcija (1815-75), Britanski geopolitički poredak (1875-1945) i Bipolarni poredak supersila (1945-1990). Svakom svetskom balansu odgovara specifičan geopolitički diskurs, kojeg autori nazivaju civilizacijska ili ideološka geopolitika. Zatim se analizira savremena trilateralna geopolitika i problem opadanja moći Amerike u odnosu na eventualne suparnike - Evropsku Uniju na čelu s Nemačkom i Daleki Istok na čelu s Japanom. Na kraju zaključuju da uloga države slabi ali američke kompanije cvetaju, zahvaljujući međunarodnom transgraničnom biznisu a ne međunarodnim političkim odnosima.
64
65
Elektoralna geografija ima dugu tradiciju u istraživanjima razmeštaja političkih snaga i ponašanja birača i kandidata u pojedinim izbornim okruzima u SAD. Ona se zasniva na političkom regionalizmu, kvantifikaciji i prostornoj statistici. U elektoralnoj geografiji postoje dva osnovna pristupa - tradicionalni i bihejvioristički. Prvi istražuje geografske karakteristike biračkog sistema (izborne okruge), drugi u centru pažnje ima biračko telo (motive ponašanja birača). U istraživanjima subjektivnih motiva birača koriste se statističke metode - višefaktorska analiza varijabli kao što su način života, standard, stepen obrazovanja, dostupnost političkih informacija, nivo obrazovanja, uzrast, pol, profesija itd., kao i svojstva određenih okruga - udaljenost od glavnog grada, gustina stanovništva i slično. U proučavanjima "difuzije informacija" naročito se obraća pažnja na brzinu i domet, zatim, zavisnost od migracija, socijalnih kontakata (individua, grupa ljudi, mitinga), pravaca saobraćajnica i čak učestalosti saobraćaja i slično. U analizi rezultata izbora koriste se regresioni modeli, kovarijantna analiza, kauzalni i drugi modeli. Jedna od modernijih metoda je izrada tzv. "karata mišljenja" (mental maps) koje predstavljaju teritorijalne razlike javnog mnenja. U vezi s tim postoje dva tipa "karata mišljenja" - tzv. "planovi zapažanja" (image plans), nešto poput vizuelno-logičkih shema sastavljenih na osnovu dokumentacije (diplomatskih govora, tekstova, ugovora), i "bihejvioristički prostor" (behaviour space) - kompleksno psihogeografsko polje u kojem se kreću odgovarajući akteri u toku njihove političke aktivnosti. Prve od tih karata su važne za planiranje politike, druge za praktičnu diplomatiju (Henrikson, 1979). Teorijske predstave K. Ritera, F. Racela i A. Hetnera bile su dobro poznate ruskim geografima, pošto su mnogi od njih studirali u Nemačkoj, ali su se oni više bavili terenskim istraživanjima ogromne ruske države. P. P. Tjanšanski je u klasifikaciju geografskih nauka uvrstio i političku geografiju (1915), ali se ona posle Oktobarske revolucije (1917), u uslovima dogmatskog marksizma i staljinizma nije mogla razvijati. U skladu sa geografskim indeterminizmom, koji je tada prihvaćen, suština odnosa između čoveka i prirode nije zavisna od Boga (kao što je tvrdio Riter) niti od prirodnih faktora (kao što je tvrdio Racel), nego od ekonomske baze društva (kao što je tvrdio Marks), odnosno od proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa. Mećunarodni odnosi svedeni su na borbu između kapitalističke i socijalističke formacije. Promene na političkoj karti sveta služile su za apologetsko prikazivanje uspeha i progresivnog karaktera "socijalizma kao svetskog procesa". Politička geografija u zapadnim zemljama "demaskirana"
6. Politička geografija i geopolitika u Rusiji
66
je kao ideologija imperijalističkih interesa. Antropogeografski i političkogeografski problemi su svedeni na ekonomsko-geografske i stavljeni u sastav ekonomske geografije, koja je vrlo široko shvaćena. Tako je po rečima Baranskog, saradnika Lenjina i najvećeg autoriteta sovjetske geografije, stvorena čudna simbioza "protivprirodne" ekonomske i "obezljuđene" fizičke geografije, a sve "mostovske" discipline su jednostavno izbrisane. Humanistički pravac i ekološki (adapcioni) pristup u ono vreme represije i "preobražaja" prirode nisu imali pravo na postojanje a metod oficijelnog priznanja postojanja nečega, bio je jedini put da se neka stvarnost "otkrije" i proučava. Neki istaknuti geografi koji nisu prihvatali dogmatski voluntarizam u nauci stradali su, kao na primer ukrajinski akademik S. Rudnickij (nestao u GULAG-u 1937), L. Gumilev (proveo deo života po zatvorima i logorima) i drugi. Elemente političke geografije uvrstili su u program "stranovedenija", bliske tradicionalnom poimanju regionalne ekonomske geografije, Baranskij, Vitver (1963), Majergojz (1971).
Baranskij N. N. (1881-1963) je istakao: "Zaista da bi imali pojma o nekoj državi, treba znati sve to, tj. teritoriju, granice, stanovništvo, oblik državnog uređenja, sve grane privrede, vojne snage, diplomatiju - sve su to suštinski momenti. i svaki obrazovan čovek, činovnik, mora savršeno jasno znati kakvi su odnosi njegove zemlje s drugim državama, kakvi su finansijski resursi itd.; sve to spada u oblast državnih znanja. U pripremi 67
obrazovanog činovnika znanje državnog uređenja, oružanih snaga, finansija, budžeta, spoljnih odnosa, nije manje važno, nego znanje privrede zemlje" (Baranskiy, 1980). "Stranovedenije" poput kameralne statistike, mora objediniti znanja od geologije do ideologije, tj. raditi u vrlo širokom dijapazonu, pri čemu se susreće s metodološkim problemom sinteze i objašnjavanja raznovrsnih fakata. Nizak analitički nivo i propagandni jezik učinili su da njene informativno-spoznajne i eksplikativne funkcije nisu bile velike. Posle "glasnosti" metodološki preporod doživljavaju politička geografija (Kolosov, 1988) i "stranovedenije" (Mironenko, 1993). Geopolitika je u vreme "perestrojke" i demokratizacije društva u Rusiji postala vrlo moderna. U ruskoj geografskoj naučnoj publicistici se vode diskusije o strategiji ekonomskog i političkog razvoja zemlje, pri čemu se eksponiraju tri koncepcije: 1) "atlantizam" tj. približavanje Zapadu, 2) "autohtonost" tj. slovenofilstvo, nacionalni preporod i samobitnost, i 3) "evroazijstvo" koje polazi od posebne uloge Rusije na raskršću civilizacija i pretenduje na evroazijsku rusko-islamsku i rusko-konfučijansku sintezu, u cilju potiskivanja "atlantskog" (tj. američkog) uticaja iz Evroazije. Ovaj "treći put" se svodi na neoimperijalizam i mondijalizam. Ideja evrazijstva sa početka XX veka (Savicki P., "Progon na Istok", 1921) oživela je 1990-ih u nauci (Gumilev L., "Ritmovi Evrazije", 1993) i političkim programima levih i desnih partija (Zjuganov G., "Geografija pobede" 1998, "Ruska geopolitika" 1999; Dugin A., "Osnovi geopolitike - geopolitička budućnost Rusije", 1997; časopisi "Zavtra" i "Elementi: evrazijski obzor"). Evroazijski geopolitički model sveta se svodi na Mekinderovu shemu suprotnosti između kopnenih i pomorskih sila, u koju se uklapaju i suprotnosti kultura na relaciji Istok-Zapad. Po Zjuganovu, "zlatna milijarda" ljudi, koji žive u bogatim zemljama Zapada i pričaju o demokratiji, ne oseća dug prema ostalom čovečanstvu koje prosto igra ulogu izvora resursa, skladišta za štetne otpatke i mesta za lokaciju ekološki opasnih industrija. Po njemu, istorijska uloga Rusije treba da bude zaštita Istoka. Pavle Solarić je izdao u Veneciji 1804. godine "Novo graždansko zemleopisanie, Pervo na Eziku Serbskom" koje zapravo predstavlja dopunjen prevod knjige A. G. Gaspary-a "Allgemeine Einleitung in die neueste Erdbeschreibung". Prema L. A. Batalki, đaku Velike škole, na ovoj najvišoj školskoj instituciji Karađorđeve Srbije, u periodu 1808-1811, bili su zastupljeni sledeći geografski predmeti: Opšti zemljopis (u I klasi), Geografičesko-statistička istorija i Štatistika suvremene Srbije (u II klasi i po potrebi u III klasi). U okviru ovog predmeta prezentirana je materija o tada najznačajnijim državama sveta (Rusiji, Engleskoj, Francuskoj, Austriji
7. Politička geografija u Srbiji
68
sa Ugarskom, Pruskoj i Turskoj). Dok su u okviru Štatistike Srbije, polaznici sticali osnovna znanja o organizaciji svoje zemlje, njenoj podeli na administrativne jedinice, broju stanovnika i naselja, njihovoj klasifikaciji i funkcijama, zatim strukturi poljoprivrednog zemljišta, broju stoke. Na Velikoj školi geografija tipa kameralne statistike smatrana je predmetom kojim se postiže "kako društveno i nacionalno tako i političko i moralno obrazovanje i vaspitanje" (Ristić M., 1948). NJen prvi predavač (1808) bio je Pavle Jugović, koga nasaleđuje (1809) Miljko Radonjić a ovoga (1810) Mihailo Popović koji je pisac prvog udžbenika iz geografije u Srbiji pod naslovom "Vseopšte graždansko zemleopisanie - Geografija" (1811). U Budimu je 1818. godine štampana knjiga J. Popovića-Mostarskog "Geografsko-statistički pregled sviju evropskih država" a 1822. knjiga S. Miloševića "Štatističeskoje opisanije Serbije (sa zemljeopisanijem ove zemlje)". U delu Dimitrija Tirola "Političesko zemleopisanije" (Beograd, 1832), data je prva u Srbiji definicija geografije i njenih glavnih disciplina: "Geografija ili zemljeopisanije uči sadašnje stanje zemlja poznati. Ona se razdeljuje na: a) matematičesku, b) fizičesku i v) političesku... Kad zemlju našu kao obitavalište umni stvari smatramo, među kojima je zemlja u mnogo država, kraljevstva i okružja razdeljena, i učimo pravlenije građansko poznati zemlja i njihovi žitelja i naroda nametodostojnosti, onda se naziva Geografija političeska ili Zemleopisanije građansko" (Tirol, 1832, 1-2). U njemu su opisane sve tadašnje zemlje sveta, među kojima i Kneževina Srbija. Kasnije su se pojavila dela M. Spasića "Zemljeopisanije celog sveta, za viša i niža učilišta" (1845); M. Zečevića "Građanski zemljopis svega sveta, za srednje škole u Kneževini Srbiji" (1870) i druga. Prvi geografi Srbije bili su "ljudi od pera". Vuk Karadžić je 1827. štampao u Beogradu svoje delo "Geografičesko-statističesko opisanije Srbije" koje čini dva odeljka: 1) Opis zemlje i 2) Opis naroda. Vuk je to delo pisao po ugledu na delo Adama von Veingartena "Uber Serbien" ali je shvatio bit geografije - njeno jedinstvo, odnosno "da opis naroda ne ide bez opisa zemlje". Značajna su dela M. Milićevića "Kneževina Srbija" (1876) i "Kraljevina Srbija" (1884), V. Karića "Srbija, opis zemlje, naroda i države" (1887) i "Srpske zemlje" (1882) i drugih pisaca, u kojima se nalaze elementi političke-geografije. Jovan Cvijić (1865-1927) je uvrstio lekcije iz političke geografije u svoja predavanja iz antropogeografije, malo posle pojave Racelove "Politische Geographie". Delo "Opšta geografija - Antropogeografija", nastalo tokom Cvijićevih predavanja 1901. a objavljeno 1966. godine, sadrži poglavlje "Države - politička geografija", u kojem se vidi njegov pristup problematici značaja mora, veličine teritorije, oblika države, vrsta i značaja državnih granica, glavnog grada. Cvijić je studirao geografiju u Beču i bio pod uticajem ideja F. Racela i ž. Brina, ali je kasnije shvatio da su 69
oni više obraćali pažnju na vrste i način zaposedanja teritorije, nego na ljude. Od početka svoje naučne karijere on je imao na umu nacionalno ujedinjenje i obnovu srpske države, i pripremao se za zadatke u vezi s tim. Proučavao je fizičkogeografske i antropogeografske faktore koji spajaju i prožimaju južnoslovenske zemlje i one koji ih odvajaju i čine posebnim u relaciji prema okolnim terenima. Na osnovu terenskih istraživanja i beležaka, sastavio je karte naseljenosti različitih etničkih grupa na Balkanskom poluostrvu, izučavao njihove lingvističke, religijske, etnografske i etnopsihičke karakteristike, uključujući i odnos prema organima vlasti. Cvijić se u svojim radovima do I svetskog rata bavio problemima tzv. Istočnog pitanja a u tom kontekstu srpskog i jugoslovenskog pitanja. U radu "Promatranja o etnografiji Makedonije" (1903) i "Geografske osnove makedonskog pitanja" (1916) on je dao originalan pogled na makedonsko pitanje i istakao značaj moravsko-vardarske udoline za srpski narod i državu. U radu "Aneksija Bosne i Hercegovine" (1908), kritički je analizirao političko-geografske posledice koje je Berlinski kongres doneo srpskom narodu, stavljajući ga u položaj "opkoljene zemlje". Značajni su mu takođe radovi "Izlazak Srbije na Jadransko more" (1912) i "Raspored balkanskih naroda" (1913), koji su uticali na strateške planove Srbije uoči i tokom I svetskog rata. Kao glavni ekspert srpske delegacije na Versajskoj konferenciji (1918-19), znatno je doprineo pravilnom određivanju teritorije i granica novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. NJegova regionalna monografija "Balkansko poluostrvo" objavljena u Parizu (1918) na osnovu predavanja koja je držao na Sorboni i građe prikupljene za Mirovnu konferenciju, "primer je jednog od najuspešnijih istraživanja u tradicijama Vidal de la Blaša" (Freeman, 1967: 72-100). U brojnim govorima i člancima koje je objavio od 1918-1920. godine ("Jedinstvo Južnih Slovena", "Granice i sklop naše zemlje", "O našoj državi" i drugi) Cvijić se bavio pitanjima značajnim za političku koheziju južnoslovenskog geoprostora. Posebnu pažnju je posvećivao osobinama spajanja i prožimanja tog prostora, etničkim procesima, migracijama, saobraćaju i kulturnim vezama naroda (Grčić, 1996). Cvijića nije fascinirala politika kao takva, nije se bavio dnevnom politikom, ali kao naučnik, predsednik Srpske akademije nauka i rektor Beogradskog univerziteta, nije se ustručavao da posveti sve svoje snage naučnoj istini u vezi s "mnogobrojnim i teškim pitanjima svoga naroda". Cvijićevi sledbenici su nastavili istraživanja geografskih uslova i faktora funkcionisanja jugoslovenske države. B. ž. Milojević je objavio delo "Jedinstvo naših zemalja" (1928) a Mihajlo Radovanović je odbranio prvu doktorsku disertaciju iz političke geografije i objavio ediciju "Mala antanta i Poljska - političko-etnička razmatranja"(1937), u kojoj su analizirani problemi geopolitičkog i etnodemografskog karaktera u zoni tzv. "sanitarnog kordona" između Baltika i Jadrana. Na teorijskom planu zasluge u borbi 70
protiv dogmatskog dualizma u srpskoj antropogeografiji dao je V. S. Radovanović u inspirativnom članku "Povodom jednog novog priloga pitanju o promenama i razvitku geografske sredine" (1953) i u "Antropogeografiji" (1959) a u društvenoj geografiji V. \urić ("Koncept geografije", 1962). Brojne političko-geografske članke objavio je J. Ilić na stranicama časopisa "Globus" (izlazi od 1969). Značajni su mu radovi teorijsko-metodološkog karaktera - "Neki načini rangiranja i iznalaženja kriterijuma za utvrđivanje stepena društveno-ekonomske razvijenosti država" (Godišnjak GD Crne Gore, 2, 1979), "Prostorno definisanje političko-geografskih jedinica" (Zbornik radova GI PMF, 37/38, 1990/91), i (sa LJ. Sretenovićem) "Značaj i načini određivanja centralnih tačaka i oblasti teritorija" (Geografski godišnjak SGD - Kragujevac, 27/1991). Vladimir \urić i Milovan Radovanović objavili su niz odrednica u ediciji "Enciklopedijski leksikon - mozaik znanja - Geografija" (Tom 18, 1969) a takođe Jovan Ilić i Vladimir \urić u "Ekonomskom leksikonu" (1982). Posle dezintegracije SFR Jugoslavije (1991) vrše se kolektivna istraživanja u vezi s teritorijalizacijom međunarodnih odnosa (trotomni zbornik "Etnički prostor Srba", Geografski fakultet, 1993; zbornik "Principi razgraničenja država", VGI, 1994) i problemima granica i pograničnih područja Srbije (tri zbornika u izdanju Geografskog fakulteta i SGD). Treba istaći radove J. Ilića i M. Spasovske "Političko-geografske karakteristike, značaj i problemi Balkana, s posebnim osvrtom na srpski etnički prostor" (časopis "Istorija 20. Veka", 1992) i "Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije i teritorijalno razgraničenje naroda" (zbornik "Principi razgraničenja naroda", VGI, 1994). M. Radovanović je objavio niz radova antropogeografskog karaktera među kojima se po dubini i značaju ističe "Desrbizacija i albanizacija Kosovsko-metohijske stare Srbije" (Arhiv za pravne i društvene nauke, 1998). O geopolitici se u prošlosti uglavnom kritički pisalo (Mladenović, 1934; Stanković, 1938, 1966; Milutinović, 1957), da bi početkom 90-h ona postala kurentna tema u političkoj beletristici u vezi s promenama odnosa snaga u svetu, Evropi i na Balkanu i aktualizacijom srpskog nacionalnog pitanja. Neki noviji radovi imaju nacionalno-patriotski značaj dok se drugi bave dubljim epistemološkim i gnoseološkim pitanjima političke geografije (Grčić, 1981; 1982; 1987; 1989; 1996; 1997). Politička geografija kao akademska disciplina postoji na Geografskom fakultetu u Beogradu od šk. 1978/79 godine.
71
III glava
METODOLOŠKI MODELI POLITIČKE GEOGRAFIJE Svaka nauka ima vlastiti predmet proučavanja, to jest, nadležna je za određeni sektor stvarnosti. Proučavanje predmeta podrazumeva sistematizaciju istina o njemu, koja se postiže različitim metodama (grč. metod - put, način dolaska do cilja). Ipak, njegova suština se ne može spoznati ako se empirijska znanja ne stave u okvire teorijskog koncepta. Nauka bez teorije ne može da postavi problem, a bez toga ona se pretvara u besmisleno kolekcionarstvo fakata. S druge strane, teorija mora biti formalizovani odraz ili model stvarnosti. U protivnom ona se spušta na nivo praznih apstrakcija i ideologije. Dakle, u čemu je predmetnometodološka tajna političke geografije? Predmet političke geografije uslovljen je celinom predmeta geografskih nauka. Obratićemo pažnju na tri koncepta predmeta - politički prostor, politički region i politička teritorija. Ovo su vrlo značajni pojmovi u političkoj geografiji, i šire, termini koji postaju centralni u socijalnoj teoriji, političkoj filozofiji i imaju odgovarajuće političko značenje. Geografi su uzimali po pravilu jedan od ova tri koncepta i pokušavali da konstitušu naučnu disciplinu oko njih.
1. Predmet političke geografije
Koncept "političkog prostora" upućuje na ideju političke geografije kao čisto horološke nauke. Ideja političke geografije kao prostorne nauke povezana je s idealističkom filozofijom Kanta i koncepcijom apsolutnog prostora (trodimenzionalnog), ispunjenog raznim objektima (elementima). Politički prostor je pragmatički prostor, bez ideološke nadgradnje. Nije integrisan u geopolitičku celinu (na pr. balkanski prostor, etnički prostor). Koncept "političkog regiona" upućuje na ideološki prostor, organizovan u geopolitičku celinu (na pr. Evropska Unija). Bazira se na pojmu "relativnog prostora" (višedimenzionalnog), koji podrazumeva da svaka pojava i proces u stvarnosti imaju svoj vlastiti, unikalni prostor fizički, ekonomski, politički. Pojam relativnog prostora odnosi se na razmatranje funkcionalnih i prostornih relacija u okviru nekih skupova elemenata sredine (u ovom slučaju političkih), koji čine neku celinu (geosistem). Prostorne celine mogu biti u vidu formalnih regiona ili realnih predela (geokompleksa). Formalni regioni se izdvajaju na osnovu 72
jednorodnosti klase elemenata, a realni predeli na osnovu morfologije sredine (struktura, morfologija, fizionomija svih elemenata). Koncept "političke teritorije" upućuje na "domovinu", tj. teritoriju sa određenim emocionalnim nabojem (nacionalna teritorija). Bazira se na apsolutnom (trodimenzionalnom) poimanju prostora. Pojam "teritorija" kao i pojam "sredina" potiče iz bioloških nauka. Teritorija je prostor kojeg kontroliše neki organizam ili populacija, čiji suverenitet (vlasništvo, posebnost) garantuje zadovoljavanje određenih potreba toga organizma ili populacije. Indijanci nisu imali koncept posedovanja zemlje i smatrali su da je čitav kontinent njihova domovina. Evropljani su došli s konceptom teritorije, i zahvaljujući "rum-ugovorima" i sličnim mahinacijama proglasili su vlasništvo nad zemljom. "Prostor" ima edžplicite samo ontološki smisao, dok "sredina" ima ontološki i epistemološki smisao. Naime, "sredina" podrazumeva skup materijalnih objekata i njihovo dejstvo, međusobno (ontološki smisao) i na subjekt (epistemološki smisao). Posmatrajući kako ontološki tako i epistemološki aspekt, sredina je sve ono što nije subjekt a s njim je u nekoj međuzavisnosti. Subjekt može biti pojedinac, društvena grupa, etnos ili čovečanstvo u celini. Tradicionalni pojam "čovekova sredina" blizak je pojmu "geografska sredina" u čiji sastav ulaze elementi prirodne sredine, čovek (društvo) i elementi koje je čovek materijalizovao i ugradio u tu sredinu. Reč sredina je dugo privlačila pažnju antropogeografa koji su težili ka proučavanju "zemlje i ljudi" ili relacija između ljudskih aktivnosti i promena sredine. Upravo su oni pokušavali da razrade sveobuhvatnu i čvrstu naučnu teoriju, koja će objediniti evoluciju države i promene na političkoj karti sveta. Antropogeografi su polazili od Racelove koncepcije države kao prostornog organizma (organski pravac), ili od posibilističke adaptacije ljudskih grupa prirodnoj sredini (ekološki pravac), ili pak odraza ljudskih aktivnosti u predelu (pejzažni ili landšaftni pravac). Svako mesto ili region se uklapaju u dva poretka - teritorijalni (državni) i prostorni (međunarodni). U vezi s tim, razlikuju se dva pogleda na političku kartu: 1. Kao na skup suverenih država ("kontejnera") omeđenih granicama koje nameću - održavaju poredak na svojoj teritoriji; 2. Kao na otvoren politički prostor ("paukovu mrežu") u kojem su države uzajamno povezane u sistem, izvan kojeg ne mogu postojati. Sve je to naravno tačno, ali postavlja se pitanje, gde je tu naučni problem? Drugim rečima, čime se bavi u suštini politička geografija? U literaturi posvećenoj političkoj geografiji ima različitih mišljenja i definicija, u zavisnosti od specijalnosti naučnika, njegovog usmerenja i spreme. Iz pregleda literature mogu se izdvojiti tri kruga, u koja se grupišu različita stanovišta. 73
U prvi krug se uključuju horološka stanovišta, koja razmatraju političku geografiju kao disciplinu koja se bavi teritorijalnim izrazom tekućih procesa. Po njima, politička geografija se bavi prostornim atributima političko-teritorijalnih jedinica. U drugi krug se grupišu pristalice envajronmentalizma i geografskog posibilizma. Po njima, politička geografija je deo geografske nauke, i zato treba da koristi metode geografije - antropogeografije (envajronmentalisti) ili socijalne geografije (posibilisti). Oni polaze od načelnog predmeta istraživanja celog sistema geografskih nauka - međudejstva čoveka i prirode. U nekim istraživanjima značaj prirodnih uslova za razvoj ljudskog društva je doveden do krajnosti, i leži - po njima - u osnovi svih većih ili manjih izmena u ljudskoj istoriji. Nesumnjivo je da celokupno postojanje čoveka je uzajamno povezano s prirodnim uslovima i resursima, ali hiperboliziranje jedne ideje - o determinišućem uticaju prirode na razvoj ljudskog društva baca senku sumnje na mogućnosti ove nauke da dublje pronikne u svet nepoznatog. U treći krug ulaze pristalice funkcionalizma. Osnivač funkcionalizma Hartšorn (Hartshorne R., 1950) je istakao da je centralno pitanje političke geografije - kako i koliko prostor države funkcioniše efikasno sa gledišta raison d’etre-a tj. državotvorne ideje. Prostorne kategorije države, a to su pre svega geografski položaj, veličina i oblik teritorije, granice, glavni grad i druge, nisu nastale delovanjem prirodnih sila, niti kao akt ljudske volje. Ovi atributi nastali su osnivanjem države, kao rezultat odnosa određenih sila u prostoru. Stoga se nameće objektivna potreba da se istražuje mehanizam "sila" u prostoru, koje utiču na stabilnost funkcionisanja države. To su centrifugalne sile, koje deluju dezintegraciono, i njima protivne centripetalne sile, koje povećavaju unutrašnju koheziju političke teritorije države. Proističe zaključak da je politička geografija interdisciplinarna nauka. Politička geografija istražuje političke pojave i procese s ciljem otkrivanja prostornih zakonomernosti koje u njima postoje. Politička geografija kao prostorna nauka o političkim pojavama, sređuje i sistematizuje bitne činjenice na način koji omogućuje stvaranje teorije. Geografskom metodologijom se sagledavaju, ili tačnije, pokušavaju sagledati, uzroci i posledice. NJutn je kazao da isti uzroci proizvode uvek iste posledice, ali okolnosti pod kojima se pojave u geografskoj sredini pojavljuju nisu uvek iste. Mi svojim ljudskim mogućnostima ne možemo sagledati okolnosti u njihovoj potpunoj složenosti, ali geografskim istraživanjima možemo da utičemo da nesagledivog bude što manje. To pitanje svodi se na podpitanja koja je postavio Kant: "Svekoliki interes
2. Ciljevi i zadaci političke geografije
74
mojega uma sjedinjuje se u sledeća tri pitanja: 1. Šta mogu da znam? 2. Šta treba da činim? 3. Čemu smem da se nadam?" Prvo pitanje se odnosi na prošlost, drugo na sadašnjost a treće na budućnost predmeta istraživanja. Po principu analogija, možemo poći od tzv. zlatnih pitanja kriminalistike - nauke koja se bavi rasvetljavanjem okolnosti krivičnih dela i pronalaženjem njihovih počinilaca. Ova pitanja, koja potiču još iz rimskog vremena, su: Šta se dogodilo? Gde se dogodilo? Kada se dogodilo? Kako se dogodilo? Čime je delo izvršeno? Ko je počinilac a ko žrtva? Zašto se dogodilo (motiv)? Idući sistemološkom logikom, predmet političke geografije se svodi na pitanja: Koji su prostorni elementi političko-teritorijalnog sistema? Kako su oni povezani međusobno i sa okruženjem (kakva je prostorna struktura, konfiguracija)? Kako sistem funkcioniše u prostoru? Kako je sistem organizovan u prostoru? Zašto je tako organizovan? Ko ga organizuje (i u čijem interesu)? Moderna politička geografija se najviše bavi prostornim implikacijama političko-teritorijalnih procesa na svim nivoima organizacije, u jednoj dinamičkoj dimenziji. Teritorija države kao prostorna baza političkih procesa, s njenom strukturom i organizacijom, čini osnovni predmet istraživanja političke geografije. Država se tu razmatra kao konkretni teritorijalni politički sistem, a ne samo kao aparat vlasti. Predmet političke geografije možemo saznati kroz listu njenih zadataka istraživanja: - Prostorna struktura političkih pojava i procesa u različitim prostornim razmerama, od lokalnog do globalnog; - Zakonomernosti razmeštaja političkih pojava i procesa u smislu teritorijalne sličnosti s prirodnim, društvenim, kulturnim i ekonomskim pojavama i procesima; - Uticaj faktora sredine (prirodne, kulturne, društvene i ekonomske) na političko-teritorijalne pojave i procese; - Mehanizmi sila (kulturni, društveni, ekonomski) koje utiču na političko-teritorijalni proces; - Stabilnost funkcionisanja političko-teritorijalnog sistema u vezi s uslovima sredine (prirodne, kulturne, društvene i ekonomske); - Percepcija političko-teritorijalnih odnosa i procesa od strane vlasti i stanovništva, na osnovu (prirodnih, kulturnih, društvenih, ekonomskih) uslova teritorije; - Optimizacija prostorne strukture političko-teritorijalnog sistema na bazi potreba i uslova sredine (prirodne, kulturne, društvene i ekonomske). Navedeni istraživački problemi su raznovrsni, a povezuje ih ipak jedan zajednički imenitelj - ponovljiv problem veza političke organizacije teritorije sa celinom uslova sredine. Razumevanje tih veza ključno je za geografski prilaz problematici politike. 75
Postavlja se pitanje, šta politička geografija zna i šta specijalno može reći o političkoj sferi društva, a da to već od ranije nije poznato u istorijskim, konkretnim društvenim i filozofsko-
3. Mesto političke geografije u sistemu nauka
sociološkim naukama? Odgovor je da politička geografija nije nauka o pojedinim elementima i faktorima političke stvarnosti, nego o vezama i odnosima između njih i faktora sredine koji ih uslovljavaju. Politika za geografa nije samo unutrašnja i spoljašnja delatnost političkog sistema (države). Geograf ne istražuje međusobne zavisnosti elemenata tog sistema, nije za to kompetentan. Geograf istražuje njihovu zavisnost sa geografskom sredinom, koju shvata kao složen sistem. Samo u relacijama prema toj složenoj strukturi geograf analizira promenjive koje opisuju politički sistem. Pristup politologa problemu veza između političkog sistema i geografske sredine je dijametralno suprotan. Politologa pre svega interesuje mehanizam funkcionisanja političkog sistema, dok geografa intersuje ne sam sistem, nego njegove interakcije sa sredinom u kojoj funkcioniše. Tab. 2. - Mesto političke geografije u sistemu geografskih nauka i njena podela Sintezne Discipline Analitičke Discipline Društvena geografija
Fizička geografija
Inter disciplina rne nauke
G. stanovništva G. naselja Istorijska geogr. Socijalna g. Ekonomska g. Politička geografija
Opšta (globalna) geograf.
Regional.. geografija
Opšta p. g.
Regional. p. g.
Teorijska geografija
Primenjena geografija
Geograf. Kartografija
Teorijska p. Primenjena p. Pol. geo. g. g. kartogr.
Biogeografija Paleogeografija Geomorfologija Hidrologija Klimatologija Geoekologija Matematička g. Metodika Kartografija
Kod nas preovlađuje mišljenje da je politička geografija disciplina u sistemu geografskih nauka, tačnije u podsistemu društvene geografije. Ona konkretizuje naše predstave o prostornom aspektu političkog procesa, i izučava političku kartu sveta. U pogledu vremenskog preseka graniči se sa istorijskom geografijom. Politička geografija je u mogućnosti da na osnovu
76
geografske logike i metodologije prouči ulogu geografskih faktora u političkim procesima različitog teritorijalnog nivoa - globalnog, regionalnog i lokalnog. Ona se pri tom oslanja na: 1. Fizičkugeografiju (reljef, vode, zemljište, biljni svet, klimatske osobenosti, životinjski svet, mineralni resursi itd.); 2. Geografiju stanovništva i naselja (geneza, formiranje, gustina i razmeštaj); 3. Ekonomsku geografiju (granske i regionalne karakteristike privrede); 4. Geopolitičke karakteristike (političke granice, teritorije i regioni na političkoj karti). Politička geografija se oslanja na dostignuća geografskih nauka, koja su značajna za razumevanje političkog procesa. Politička geografija je fundamentalna disciplina u sistemu geografskih nauka i istovremeno pomoćna disciplina političkih nauka. Zašto pomoćna politološka disciplina? Na prvom mestu zato što jedan veliki deo izvora koje koristi, su "sekundarni" tj. oni su dobijeni analizom "primarnih" izvora od drugih politoloških disciplina. Politička geografija je i samostalna geografska disciplina, zato što raspolaže širokim obuhvatom metodološkog instrumentarijuma za analizu, bogat spektar izvora različitog karaktera. Sve to omogućuje da se traži najpogodniji pristup objektu izučavanja, da se razmotre sve karakteristike - kako istraživanog objekta, tako i sredine, u kojoj se taj objekt razvija. Mogućnost da se promeni "ugao" posmatranja, omogućuje da budu istražene ponekad nevidljive strane objekta. Na primer, u toku političkog procesa se pojavljuju promene ili oštra odstupanja od logičnog toka događaja. Često su takva odstupanja izazvana faktorima koji su izvan domena "normalnog" politološkog istraživanja - oštre klimatske promene, prirodne nepogode, epidemije. Tu dolazi u pomoć politička geografija, koja koristi primarne izvore iz geografskih nauka, demografije, istorijske geografije, da bi se došlo do suštinskog uzroka koji je "povukao" za sobom date poremećaje političkog procesa. Pristalice prirodnog determinizma isticali su fizičkogeografsku suštinu političke geografije i svrstavali je zajedno s antropogeografijom u grane fizičke geografije. Geografski posibilizam je apostrofirao socijalnu suštinu prostora (Vidal de la Blaš i drugi). U političkogeografskom smislu prostor je, pre svega, deo socijalno-ekonomskog (ili društvenog) prostora, koji je polarizovan, raznorodan i hijerarhično uređen. "Prostor - to je politička i ideološka kategorija. On je bukvalno ispunjen ideologijama" (Lefebvre H. 1978). Otuda proističe da je politička geografija društvena geografska nauka.
77
Iz osnovnog zadatka geografskih nauka, da istražuju forme geografske sredine, proističu metodološke teškoće istraživanja relacija "čovek (društvo) sredina" a takođe i funkcionalnih relacija (povezujućih) između raznovrsnih elemenata sredine. U istraživanjima tih relacija težište je na spoznavanju i vrednovanju sredine, pri čemu se izdvajaju dva metodološka pristupa - scijentistički i humanistički.
4. Metodološki pristupi u političkoj geografiji
SCIJENTISTIČKI PRISTUP nastao je na tlu prirodnih nauka (pozitivizam). On odbacuje iz naučne spoznaje osećanja, vrednovanja, autorefleksije samog istraživača i uzima činjenice kao osnovni kriterijum istinitosti stavova. Objašnjenje jedinstva čoveka i sveta zasniva se na fizičkom monizmu, tj. ontološkom jedinstvu i metodologiji prirodnih nauka (envajronmentalistički, pejzažni, horološki, sistemski, delimično radikalni pravac u geografiji), ili na percepciji sredine (bihejviorizam). Envajronmentalizam polazi od činjenice da svaki sistem pa i politički, ne egzistira u praznom prostoru, nego u totalnoj sredini, koja nije "neutralna" prema tom sistemu ("organizmu" po F. Racelu). Krajnost envajronmentalizma je geografski determinizam - to je "tiranija geografije" (nad istorijom). Ovaj pristup ne može da odgovori na logično pitanje - kako to da je geografska sredina istorijski relativno malo promenjena, a države su se u istoj sredini menjale? Horologija se smatra specifičnim geografskim metodom. Horološki princip je rasprostranjen početkom XX veka zahvaljujući radovima nemačkog geografa Hetnera. On je razvio riterovsku koncepciju opisa "prostora ispunjenih zemaljskim objektima". Taj princip odbacuje kantijansku apsolutizaciju prostora kao apriornog, pustog spremišta stvari. Odbacuje takođe envajronmentalističku uzročnost i svođenje geografije na nivo "fizičke geografije". Horološka geografija je tipična "geografija objekata"(prirodnih i društvenih) koja je stvorena za potrebe vojnih operacija. Hetner je još pre I svetskog rata publikovao članak "Naše obaveze u ratu" i bio urednik šestotomne serije "Teatri vojnih dejstava" u kojoj su obrađivani pojedini "frontovi" - poljski, srpski, rumunski, kavkaski, turskoazijski, makedonski. Hetner je autor dela "Englesko svetsko gospodstvo i rat" (1915) i "Rusija" (1915) koja su imala takođe vojnopriručni karakter (Taylor G., 1951). Prema učenju Hetnera, u knjizi "Geografija" (1927), ova nauka se deli na dva dela: na opštu i regionalnu geografiju. On izdvaja i treći deo - uporednu regionalnu geografiju, ali ga ne smatra suštinskim. Opšta geografija izučava prostorni raspored određenih grupa objekata na Zemlji ili njenim velikim delovima (zadržavajući pri tome horološkli pristup, po kojem se jedan sistem razlikuje od odgovarajućih delova sistematskih nauka: geografske botanike, geografske zoologije). Regionalna geografija izučava 78
skupove različitih grupa pojava u manjim delovima Zemlje. Prema tome, regionalna geografija izučava karakteristike pojedinih država i predela u pogledu sveukupnosti pojava u njima, razmatrajući svaku zemlju ili svaki predeo (regiju) kao neku celinu koja ne može biti raščlanjena na delove. Zato botanička geografija, zoogeografija, politička geografija, mogu biti samo delovi opšte geografije. Izučavanje prostornog razmeštaja pojedinih grupa pojava u granicama date države ili predela u regionalnoj geografiji može se vršiti samo u vezi s izučavanjem svih drugih pojava koje karakterišu tu zemlju ili taj predeo. Bez toga ono gubi svoj horološki karakter i prestaje biti geografija, već postaje geobotanika, geozoologija, geopolitika i t.d., i prelazi u sastav odgovarajućih susednih nauka. Otuda proističe da politička geografija ne može biti deo regionalne geografije, kao što to ne može biti ni botanička geografija, zoogeografija i sl. Politička geografija može postojati samo kao deo opšte geografije, pošto ima za predmet opšti pregled političkih pojava i njihovog rasprostranjenja na Zemljinoj kugli ili na njenim delovima. Savremeni geografski metod bazira se na horologiji, kombinovanoj sa principom kompleksnosti i principom regionalizma. Pored opšteg horološkog postoji i regionalni horološki pristup (kojeg Hetner nije predvideo), tako da discipline kao što su politička ili ekonomska geografija, obuhvataju delove ne samo opšte geografije nego i delove regionalne geografije (država) koji nose naziv "regionalna politička geografija" i "regionalna ekonomska geografija". Princip regionalizma podrazumeva specifično teritorijalno jedinstvo, "celinu" prirodnih i društvenih pojava. Originalna geografska koncepcija "celine" je u suštini intuitivna koncepcija funkcionalnog regiona, zasnovana u francuskoj školi "geografije čoveka" (Vidal de la Blaša). Funkcionalni region je skup objekata, prirodnih i antropogenih, koji postoje na teritorijalno definisanom delu površine Zemlje, funkcionalno povezanih u jednu celinu. Region može biti formalni (zasnovan na kriterijumu spoznaje), funkcionalni (zasnovan na kriterijumu potreba) i planerski (zasnovan na ljudskoj praksi). Drugim rečima, "region" je instrumentalni koncept koji služi za sistematizaciju elemenata čovekove sredine (formalni region); "region" je takođe objektivno postojeća celina u čovekovoj sredini (funkcionalni region); "region" je i način rada čoveka, koji služi za prilagođavanje sredine ili njenom menjanju u cilju boljeg zadovoljavanja potreba (planerski region). U poslednjem značenju to je tvorevina koja ima materijalne i humanističke osnove. R. Hartšorn (1950), smatra da su realno postojeći regioni samo države, a svi ostali su intelektualne tvorevine. Genetski princip posmatra predmet (region, državu, političku kartu sveta) u procesu formiranja, razvitka i transformisanja, u "samokretanju" kako je govorio Hegel. Genetski princip otklanja nedostatke horološkog metoda, koji u hetnerovskom shvatanju glasi: "razmatrati stvari i procese Zemljine površine s horološke tačke gledišta - to znači shvatati ih ne kao 79
takve i ne u njihovom razvitku u vremenu, nego kao ispunjenost prostora" (Hettner, 1927). U belešci "Šta se podrazumeva pod izrazom geografsko mišljenje?", Baranskij ističe da je to mišljenje, prvo, privezano za teritoriju, koje stavlja sva rasuđivanja na kartu, drugo, kompleksno, koje se ne zatvara u okvire jednog "elementa" ili "grane", drugim rečima, koje "svira akordima a ne jednim prstom". Dalje on kaže da "geografski misli onaj, ko je u dovoljnoj meri navikao da obraća pažnju na razlike od mesta do mesta ne samo po prirodnim uslovima, nego i po istorijskim sudbinama" (Baranskij N. N., 1980). Tako geografski metod (ili način) mišljenja omogućuje da se raznovrsna znanja na adekvatan način integrišu i objasne. Princip kompleksnosti ili sistemnosti se ostvaruje kroz primenu koncepta teritorijalne strukture (geostrukture), odnosno sistema (geosistema). Teritorijalna struktura predstavlja skup relacija koje povezuju elemente u geosistemu. Prostorne relacije među elementima (udaljenosti, pravci) nemaju povezujući karakter, za razliku od prirodnih relacija (kretanje materije i energije) i društvenih (ekonomskih, političkih, kulturnih) koje su povezujuće. Neke od teritorijalnih struktura mogu poprimiti vid teritorijalnih sistema ili geosistema. To su skupovi elemenata tako integrisani, da imaju svojstvo relativne celovitosti i svrsishodnog (teleološkog) funkcionisanja. Društveno-teritorijalni sistem kao što je država, čini zajednica ljudi koji stalno žive, rade i kontrolišu određenu teritoriju. Osnovni elementi tog sistema su skup ljudi i materijalna podloga (teritorija). Elementi ljudske zajednice su pojedinci i društveno-političke grupe, a elementi materijalne podloge su objekti, prirodni i materijalni (veštački). Okruženje sistema (sredina) predstavlja onaj deo materijalne podloge sa kojom se odvijaju interakcije ljudske zajednice. Za svakog pojedinca i ljudsku grupu okruženje čine drugi pojedinci i društvene grupe. Struktura sistema ili uzajamne relacije koje povezuju pojedince i društvene grupe u ljudske zajednice, ima karakter ekonomskih veza (tehničko-proizvodnih), političkih (upravljanje i rukovođenje) i kulturnih (forme svesti). Veze mogu biti dvosmerne, kada su elementi međusobno ravnopravni, i jednosmerne, kada nisu ravnopravni. Sistemski pristup naizgled upućuje na fizikalizam i metodologiju egzaktnih nauka. Međutim, pošto nema apsolutne egzaktnosti, razlikuju se dva ideološka pristupa - liberalni i radikalni. Suštinska razlika među njima je u načinu interpretacije ekonomskih, političkih i kulturnih relacija i ciljeva funkcionisanja teritorijalnih političkih sistema. Liberalni pristup je više konstruktivan, radikalni je više kritički. Liberani pristup razmatra te relacije kao obostrane, uzajamne zavisnosti koje proističu iz funkcije određene zajednice u sistemu (mesto u regionalnoj i međunarodnoj podeli rada). "Liberali" istražuju ravnotežu teritorijalnog političkog sistema u pogledu zadovoljavanja potreba i ograničenja, koja mogu biti rezultat sistema vlasti, određene društvene politike, regionalnog planiranja i slično. Radikalni pristup interpretira relacije između društveno_političkih zajednica kao 80
jednostrane (neravnopravne) zavisnosti, koje često dobijaju formu privilegovanja i eksploatacije. Radikalni pravac stavlja akcenat na disfunkcionalnost i protivurečnosti u teritorijalnom društvenom sistemu i teži da demaskira postojeće društvene, ekonomske, političke i kulturne protivurečnosti, polazeći od kritike strukture raspodele nacionalnog dohotka. Oni se bave pitanjima, kako je političko-teritorijalni sistem organizovan, ko ga organizuje i u čijem interesu. Geografski metod se postepeno usložnjava. NJegovu suštinu čini trijada - horologija (teritorijalnost), kompleksnost (sistemnost) i geneza pojava (uzročnost i procesualnost). Sve više se ocrtava i četvrti element humanistički. Naime, da bi stvorili celovitu sliku sveta geografima nije dovoljno da operišu samo činjenicama iz sfere scijentizma, potreban je i nescijentički (humanistički) pristup u smislu ljudskih interesa i sistema vrednosti koji je ukorenjen u kulturi, religiji, istoriji i tradiciji. HUMANISTIČKI PRISTUP akceptiran je u geografskom posibilizmu i bihejviorizmu. Prvi veći značaj daje materijalnoj i duhovnoj kulturi, a drugi percepciji okoline (političkom i uopšte društvenom ponašanju okoline). Neposredne opservacije faktora sredine (izazova) i reakcija (odgovora) ljudskog ponašanja treba da garantuje objektivnost formulisanih zaključaka u duhu scijentističke metodologije (pozitivističke). Neobihejviorizam priznaje da u sistemu izazov-odgovor (reakcija) učestvuju posredno različite promenjive - percepcija, aspiracije, preferencije, stavovi subjekta. Kao konsekvence spoznaje sredine od strane subjekta, nastaje adaptivno ponašanje. Posebno interesovanje političke geografije pobuđuju motivi ponašanja na izborima a takođe adaptivno ponašanje u vezi s kretanjem i zadovoljavanjem različitih potreba. Humanistički pristup koristi najviše princip fenomenologije, filozofskog pravca kojeg je početkom XX veka osnovao Huserl. Fenomenologija naglašava potrebu revidiranja metoda spoznaje sredine, ne kroz njeno objašnjenje (scijentizam), nego kroz razumevanje, mišljenje i vrednovanje, emocije subjekta spoznaje. Spoznaja se bazira ne na istraživanju objektivnih predmeta, nego načina, na koje se ti predmeti prikazuju subjektu. Treba napustiti ubeđenje o postojanju materijalnog sveta i pokušati dosegnuti do čiste svesti pojedinca, kroz analizu individualnih doživljaja, utisaka, intencija prema okolini, koje u emocionalnim kategorijama mogu da se nazovu terminima "geopijetet", "topofilija", "geoetika", "geoestetika", "geopoetika", "geopacifizam", a takođe "geopolitika" i slično. Za razliku od bihejviorizma, koji istražuje materijalne i kognitivne veze čoveka i sredine, humanistička geografija se koncentriše na emocionalno-intuitivne forme spoznaje kroz prizmu društveno-kulturnih vrednosti. Humanistički pristup nema tako oštre obrise između stavova i činjenica, zato što percepcija činjenica utiče na stavove. Subjekt je 81
istovremeno deo objekta, tako da postoji refleksivna (povratna) veza između stavova i događaja. Politička karta sveta, čija je primarna funkcija da služi za postepenu racionalizaciju političkog prostora, takođe biva izvor emocionalnih energija. To se artikuliše kroz nacionalistička suparništva, borbe za "etničke granice" i "sveštene siluete" nacionalnih država, kroz geopolitičke ljubavi i mržnje susednih naroda, država, regionalnih i globalnih sila, kroz "prirodne težnje", "nacionalne" i vitalne interese određenih centara moći. Apstraktne konture regiona, država, koridora, poluostrva, zasićene su sekundarnim emocionalnim energijama i predstavljaju se metaforama, da bi se u svom narodu ili u svetu izazvao željeni emocionalni odnos i određeno političko ponašanje. Karta sveta se otkriva kao posebno geopolitična, a predstave o zonama napetosti, konfliktima i pretenzijama se neprestano proizvode, transformišu i prenose u javni prostor preko različitih posrednika - nauke i prosvete, mas-medija, umetnosti različitih žanrova. Države ulažu velika sredstva da stvore takvu geopolitičku sliku ili siluetu o sebi i drugima, kakva njima odgovara. One najmoćnije su sazdale i vlastite geopolitičke "škole". U takvim uslovima, postavlja se pitanje, mogu li geografi pisati objektivno, ako kao i svi ljudi, podležu utiscima epohe i društva kome pripadaju? Postmodernistički pravac kao kulturni pokret gradi se na negativnoj reakciji korišćenja nauke u vezi s protivurečnostima posledica takvog korišćenja i nemoći pozitivističke paradigme da objasni društvene procese. S tim u vezi javljaju se ideje destrukcije scijentističke nauke. Možemo ih označiti sa nekoliko "izama" - "endizam" (kraj epohe, kraj ideologije), "postizam" (postomdernizam, postindustrijsko društvo, postsocijalistički, postsovjetski i postjugoslovenski prostor), "nevizam" (novi svetski ekonomski ili informacioni poredak, nova geografija), "globalizam" (socijalna i ekonomska globalizacija, međunarodna zajednica), "ekologizam" (pokret za "održivi" razvoj) i drugi.
82
IV glava
SUBDISCIPLINE I SUSEDNE DISCIPLINE Model elektoralne geografije sastoji se u sledećem: politički sistem, kao receptor, odgovara elektoratu, koji izražava svoje zahteve i podršku preko svojih predstavnika. Sistem se održava kroz izmene. Izmenama sistema menjaju se društveni odnosi i društveni ciljevi. Elektoralna geografija uključuje širok krug pitanja o uticaju političkih snaga i dinamici tih uticaja, izraženom kroz izborne rezultate. Osnovno mesto u elektoralnoj geografiji zauzima istraživanje motivacije birača. U vezi s tim izdvaja se više metodoloških pravaca.
1. Metodološki modeli elektoralne geografije
1. Metodološka osnova elektoralno- geografskih istraživanja ekološkog pravca, čiji je osnivač Zigfrid (1913) je pluralizam - sociološka koncepcija koja objašnjava geografiju izbora mnoštvom raznovrsnih faktora. Geografski razmeštaj elektoralnog ponašanja kolektiviteta, povezanih s određenom teritorijalnom jedinicom određenih karakteristika prirodne i socijalne sredine, on je objašnjavao mnoštvom faktora. Među njima su: 1) prirodna sredina, 2) tipovi naseljenosti, 3) način korišćenja zemljišta, 4) osobenosti istorijskog, administrativnog i društveno-političkog formiranja države. Sledbenici ovog pravca dodali su da faktor obrazovnog nivoa i faktor političke kulture mnogo utiču na političke preferencije i stranačko opredeljenje birača. Pošto hijerarhija faktora nije utvrđena, značaj pojedinih faktora može se glorifikovati ili minimizirati u ideološke svrhe. 2. Metodološka baza elektoralno-psihološkog pravca je bihejviorizam - teorija koja objašnjava izborno ponašanje ljudi kao skup reakcija na stimulanse lokalne sredine. Geografi "bihejvioristi" razlikuju tri efekta povezana s uticajem spoljašnje sredine na elektoralno ponašanje birača: a) "efekat susedstva" tretira se kao odlučujući uticaj stereotipa političkih preferencija socijalne grupe stanovništva, koja živi u određenom regionu, na glasanje birača za neku partiju. U kontekstu percepcije okoline ne gubi se iz vida prirodna sredina. Priroda ima istorijske, moralne, etičke, estetske i psihološke efekte i konsekvence. Ona utiče na formiranje nacionalne ideje i na političku koheziju teritorije države. Prirodni objekti često su simboli patriotskih osećanja i deo "ikonografije" države, političkog sistema, kao što su grb, himna, spomenici i slično; b) "efekat spornog 83
problema" izdvaja se kada je određena tema na izborima važnija za neki region nego za ostale; v) "efekat glasanja za svoga" dešava se kada neki kandidat na izborima dobije većinu glasova u pokrajini, republici ili saveznoj državi iz koje potiče. 3. Strukturno-funkcionalni pravac apsolutizuje procese stabilnosti, ravnoteže i homogenosti društva. NJegova primena omogućuje da se prikažu tri dela elektoralne geografije kao procesa: a) geografija uticaja partija, u vezi s uticajem geografskih faktora na elektoralno ponašanje, b) geografija izbornih predstavnika, i v) geografija rezultata izbora. Strukturnofunkcionalna analiza u geografiji izbora podrazumeva razmatranje pojava teritorijalne diferencijacije elemenata i funkcionalnih strana političkog sistema - regionalne političke subkulture i sekcionizam u glasanju, proces teritorijalne socijalizacije, teritorijalni mehanizam izbornog sistema, političkogeografske modele parlamentarnih političkih režima, partija i partijskih sistema. U novije vreme javlja se komparativizam - uporedni pristup istraživanju politike na međunarodnom nivou, koji dopunjuje istorijsko-uporedni metod elementima strukturno-funkcionalne analize i bihejviorizma. Takav pristup ima metodološki nedostatak - oslanja se na agregovane podatke, srednje vrednosti i makropolitičke zaključke. Iza uopštenih podataka o državama skrivaju se unutrašnje regionalne, socijalne i ideološke razlike. Hegel u "Filozofiji istorije" postavlja istorijski obrazac - velike imperije se ruše i propadaju usled morbidnog jačanja njihovog sopstvenog načela, tj. ideje, ideologije. Na taj način i mali "vanistorijski" narodi mogu doći do svoje države. Tri najvažnije ideologije modernog doba su liberalizam, komunizam i fašizam. Po austrijskom filozofu K. Poperu (1945), komunizam i fašizam imaju zajedničku crtu - oni svoje kvazinaučne dogme - prva političku ekonomiju (marksizam) a druga geopolitiku - prikazuju kao apsolutnu istinu, da bi nametnule svoju viziju "idealnog poretka". Načelo treće ideologije liberalizma - je pluralizam ideja i slobodna konkurencija (doktrina laissezfair). Postavlja se pitanje, zašto te ideologije ipak nemaju pristup konačnoj istini? Zato, što apsolutna istina ne postoji, ili mi nismo posvećeni da je do kraja spoznamo. Ako neku ideju, tj. ideologiju prihvatimo za večnu istinu, ona se pretvara u dogmu, a to predstavlja kraj traganja za istinom, negaciju istine. Ukoliko se geopolitika shvati ne kao dogma, nego kao sukcesivno približavanje istini, ona može da se uvrsti u naučne discipline. Geopolitika kao naučna disciplina je srodna političkoj geografiji po predmetu, a različita po metodu i funkciji. Predmet geopolitike može se sagledati kroz tri
2. Metodološki modeli geopolitike
84
tematska kruga: 1. Država i njeni strukturni elementi, 2. Stanovništvo u svim aspektima (rasna, etnička, demografska, konfesionalna, socijalna i profesionalna struktura), 3. Teritorija - fizički prostor ispunjen prirodnim i antropogenim pojavama i objektima. U centru pažnje su politički organizovane ljudske zajednice i zavisnosti između sredine i njihove delatnosti i egzistencije. S filozofsko-metodološke tačke gledanja relacije čovek-sredina mogu biti razmatrane sa dva aspekta - materijalističkog i humanističkog, tj. sa gledišta bića i svesti. Materijalne veze imaju prirodni karakter (fiziološki, biološki), ekonomski (oblikovanje sredine) i sociopolitički (korišćenje sredine), dok humanističke veze imaju sociopsihološki karakter (poznavanje, vrednovanje, osećanje). Mogu se izdvojiti četiri osnovne komponente ljudskog odnosa prema geosredini korišćenje, oblikovanje, upoznavanje i vrednovanje. Dve prve komponente odnose se na egzistenciju čoveka a dve druge na ljudsku svest. Geopolitika stavlja akcenat na četvrtu komponentu - vrednovanje, koje ima materijalističku (nauka) i humanističku komponentu (normativna ubeđenja subjekta, etika, ideologija). S tim u vezi geopolitika ispunjava dve osnovne funkcije - praktičnu (znanje) i humanističku (svest), (Grčić, 1997). Geografi, bilo da su konzervativci, liberali ili radikali, uglavnom smatraju da je geopolitika onaj deo političke geografije, koji izučava geografske faktore u procesu nastajanja, funkcionisanja i evolucije države. Spajkmen ju je definisao kao "određivanje politike državne bezbednosti na osnovu geografskih faktora". Bez obzira na pristalice i protivnike, geopolitika ima svoj rezon koji se sastoji u zadatku da izuči vezu između geografije i države, njene istorijske sudbine, protivurečnosti razvoja, borbe za opstanak. Geopolitika istražuje mesto određene države na političkoj karti sveta i odgovarajućih geografskih regiona s ciljem da ukaže na najpovoljnije oblike i načine za njen razvoj i funkcionisanje. Ona je okrenuta ka budućnosti. Kao nauka o nacionalnoj strategiji ona je racionalna osnova političkog projekta države. Geopolitika je "nacionalni projekat" i "nacionalna strategija" koja je u istoriji svake države važnija od bilo kojeg vladinog plana ili partijske platforme. Geopolitika je jedan dosledan skup dugoročnih nacionalnih ciljeva, koji široj javnosti ne moraju ni biti poznati. Kroz geopolitiku se formulišu osnovni nacionalni ciljevi, koji će strateški učvrstiti nacionalnu bezbednost. Šta je nacionalna bezbednost? To je relativni stepen garancija, koje država daje nacionalnoj zajednici da postigne i očuva svoje ciljeve. Strategija nacionalne bezbednosti može biti izolacionistička i intervencionistička. Izolacionizam je geopolitika koja redukuje kontakte sa spoljašnjim svetom da bi sprečila uvoz (transplantaciju) destabilizujućih principa, ideja i vrednosti. Intervencionizam je geopolitika koja teži da pojača sopstvenu sigurnost tako što će nametati svoje principe, ideje i vrednosti drugim državama.
85
To je razumljivo ako se krene geografsko-istorijskom logikom. Ali ako se krene od strukture društva, stvar se usložnjava. Naime, nacionalni ciljevi treba da učvrste naciju ne samo u prostornom, nego i u ekonomskom, političkom i socijalnom pogledu. Ko formuliše nacionalne ciljeve u socijano protivurečnom društvu? Da li tvorci tih ciljeva na socijalno-ekonomskom i političkom planu mogu da budu pristrasni? Može li biti nepodudarnosti između "nacionalnih" ciljeva s ciljevima određenih etničkih, socijalnih, religioznih grupa? Ko će da vodi ka realizaciji tih ciljeva i na koji način? Otuda proističe pitanje ideološke funkcije geopolitike - nije li to u suštini obična ideološka i pseudonaučna konceptualna shema, koja ima za cilj da prikrije određeni sistem dominacije i eksploatacije? Ideološka funkcija geopolitike proističe iz tri faktora - političke orijentacije i ideološke pozicije autora, socijalnih zahteva vladajućih krugova i teorijsko-metodoloških refleksija iz humanističkih nauka. Prema ideološkoj poziciji autora, ideološka funkcija geopolitike može biti konzervativna (desnoradikalna), ili reformistička (liberalna, socijaldemokratska, levoradikalna). Razmotrićemo ih ukratko. Konzervativna geopolitika bazirana je na holističkom shvatanju čoveka i sveta koje je poslužilo kao izvor pseudonaučnih mitova kao što su rasizam, nacionalizam, socijaldarvinizam, organska teorija države, "životnog prostora", "prirodnih granica", "nacije_države", "vladajućeg naroda" i geostrateške doktrine ("hartlenda", "rimlenda","pomorskih i kopnenih sila"). Nacistički geopolitičari su smatrali geopolitiku za praktičnu primenu političke geografije, a njeni kritičari su je smatrali za zloupotrebu nauke. K. Haushofer je razlike između njih nejasno formulisao tako što "politička geografija razmatra državu pod uglom prostora, geopolitika pak prostor sa gledišta države". Razlika ipak nije samo u igri reči - geopolitika se primenjuje u realnoj politici države. Prema tome, "geopolitika je realno postojeća sfera politike, čije osnove i rezultati u prostoru moraju biti istraživani kroz političku geografiju" (Boesler, 1983). Države nemaju druge principe, tvrde "konzervativci", osim nacionalnih interesa, i ti interesi su određeni položajem i drugim geografskim osnovama (prirodno-geografski determinizam). Polazeći od principa socijaldarvinizma, oni ne priznaju da je međunarodna saradnja deo sistema kao i nadmetanje, i očekuju da će svetski poredak iskrsnuti iz država koje se bore za sopstvene interese. Zaokupljene suparništvom, države nisu spremne da žrtvuju deo svojih interesa za opšte dobro, smatraju oni, što znači da prirodno stanje u međunarodnim odnosima nije mir i saradnja, nego borba i suparništvo. Prema tome, državi ne dolazi pretnja iznutra, od klasnih, nacionalnih i drugih suprotnosti, nego spolja, što je odgovaralo totalitarnim režimima i lokalnim tiranima da zasnuju
86
unutrašnju dominaciju kroz spoljašnje sukobe i hegemonizam (primer nacističke geopolitike). Liberalna geopolitika glavnu pažnju posvećuje ulozi tehnološke zavisnosti, odnosno "tehnološke distance" između industrijalizovanih i resursima bogatih zemalja (NJright, 1965). Fizička "geografija planete se, naravno, ne menja. No značaj prirodnih osobenosti planete u borbi za vojno prvenstvo i bezbednost menja se s tehnološkim izmenama u ljudskoj mogućnosti da ruši, prevozi i saopštava. Bez jakog čuvstva tehnologije geopolitika se pretvara u zemaljski misticizam" (Dedney, 1983). "Liberali" smatraju da međunarodna ravnoteža proističe iz obostrane međuzavisnosti zemalja na relacijama tehnologija-resursi. Jedan od velikih teoretičara savremenog liberalizma R. Aron (1984) definiše elemente geopolitičke analize svodeći ih na: 1. Geografsku shematizaciju spoljnopolitičke strategije, 2. Geografsko-ekonomsku ocenu nacionalnih resursa, 3. Interpretaciju tih resursa u diplomatskoj delatnosti, pri čemu se prepliću realne veze sa životom i slučajni elementi lokalne sredine. "Geopolitika kaže on - spaja geografsku shematizaciju diplomatsko-strateških odnosa s ekonomsko-geografskom analizom resursa, s interpretacijom diplomatskih odnosa u zavisnosti od načina života i životne sredine ljudi (narodi naseljeni i nomadski, kopneni i pomorski)" (Aron, 1984). "Liberali" zastupaju doktrinu "deideologizacije", kosmopolitizma i globalne ekonomske međuzavisnosti. Takva gledišta odgovaraju transnacionalnim kompanijama koje se zalažu za liberalizam u svetskoj trgovini. Radikalna geopolitika bavi se kritičkim preosmišljavanjem međunarodnih odnosa i demistifikacijom savremene uloge kapitalizma u svetskoj ekonomiji. "Radikali" razmatraju te odnose kao jednostrane zavisnosti, u kategorijama globalnog modela "jezgro-periferija" tj. kao suparništvo između glavnih političko-ekonomskih centara u zoni "jezgra", uslovljeno neravnomernošću razvoja, za dominaciju nad "periferijom" (nedovoljno razvijene zemlje) i "poluperiferijom" (postkomunističke zemlje). Geografi radikali (Harvey, 1985; Taylor, 1989; Raynolds, 1992), ističu socijalnu suštinu prostora i stavljaju akcenat na kritičku analizu pitanja kako je politički prostor organizovan, ko ga organizuje i u čijem interesu. Francuski "radikali" (Lacoste, 1986, 1993), takođe razvijaju kritičku geopolitiku, ne razdvajajući je od političke geografije (uvode termin "geopolitička geografija"). Geopolitika u njenom tradicionalnom značenju je prevaziđena, njeno mesto zauzela je neoklasična geopolitika. U savremenoj geopolitici uopšte, možemo izdvojiti tri analitičke dimenzije: 1) političku i vojnostratešku, 2) ekonomsku i 3) kulturno-istorijsku. Prve dve dimenzije povezane su 87
uglavnom s interesima država, treća - sa širim krugom subjekata političke delatnosti, pošto etnokulturni procesi imaju transgranični karakter. Politička i ekonomska dimenzija geopolitike obuhvataju integracioni potencijal zemalja i regiona, procese globalizacije svetske privrede i politike, dok dezintegracioni procesi, naprotiv, imaju u osnovi etno- i istorijsko-kulturnu dimenziju. Geoekonomski pristup produktivan je u razumevanju internacionalizacije svetske politike i privrede, koncepta održivog razvoja i konkurencije regiona (na primer unutar "Evrope regiona"), dok je kulturnoistorijski pristup produktivan za shvatanje procesa, koji nastaju u bivšim socijalističkim zemljama centralno-istočne Evrope i Balkana. Neoklasična geopolitika, za razliku od klasične, odbacuje organsko shvatanje države i geografski determinizam. Granice se smatraju za stabilne i ne prihvataju se promene putem sile već samo putem dogovora i sporazuma. Ipak ostaje holističko shvatanje države - govori se o nacionalnim interesima i nacionalnoj bezbednosti, kao da je država celovih objekt. Ostaje i naglašena uloga fizičko-geografske sredine. U vreme "hladnog rata" pojačan je interes za tzv. atomsku geopolitiku, tj. geopolitiku i geostrategiju atomske epohe. NATO je u Vašingtonu i Parizu 1982. g. osnovao Međunarodni institut za geopolitiku, koji izdaje časopis "Geopolitika" (Géopolitiljue) na francuskom i engleskom jeziku. U geopolitičkim studijama i atlasima 1980-90-ih godina, pažnja se posvećuje prirodnim resursima, izvorima energije i pitke vode kao uzrocima konflikata (Chaliand 1993; Anderson 1993). Neoklasična geopolitika se bavi efektima geografskog položaja, prirodnih resursa, saobraćajnih veza i drugih geografskih osobenosti na spoljašnju politiku države i njen međunarodni položaj. Posle kraja "Hladnog rata", rušenja Berlinskog zida, raspada ideološkog bloka "Istoka" i SSSR-a, u postsocijalističkom prostoru nastaje deideologizacija društvenog života. Pažnju privlači proces etnokulturne samoidentifikacije ljudi. U njemu veliku ulogu igra ikonografija - politički simboli, mitovi, formiranje predstava o određenim teritorijama (posebno prestonicama) i njihovim granicama, i naravno, elementi političkog predela (lokalni fizički objekti). Razumevanje tog procesa zahteva suptilne analize materijala štampe, školskih udžbenika, reči političkih lidera, književnosti i likovne umetnosti, a takođe i procesa migracija, urbanizacije. Uloga nacionalnog identiteta i političke kulture u formiranju i izmeni savremene političke karte uočljiva je na primerima "politički aktivnih" regiona ("postprostora") - u bivšoj Jugoslaviji (scenariji podela i rat u Hrvatskoj i Bosni) i bivšem SSSR-u (problemi nacionalnih manjina, granica i pograničnih zona). Problematika političke kulture u savremenoj političkoj geografiji i geopolitici, aktuelizira ideje velikog britansko-francuskog
88
geografa ž. Gotmana postmodernizam.
o
ikonografiji,
što
možemo
smatrati
kao
Geopolitika se vezuje za vlast (moć) i prostor. NJen objekt je država kao prostorna pojava, i međusobni odnosi država u prostoru. Osnovne komponente klasične geopolitike se danas menjaju. Čak se osporava sam razlog postojanja države kao teritorijalne konstrukcije - neki autori smatraju da danas granice nemaju naročit značaj za globalnu ekonomiku, ili da su države prevaziđene rastom nadnacionalnih ili regionalnih struktura moći. Drugi pak tvrde da država ima značaj uglavnom kao otelovljenje određenog identiteta a ne toliko kao teritorijalna tvorevina. Shvatanja savremenog geopolitičkog (bez)poretka su takođe kontraverzna, ali je očigledan rast interesovanja za ekonomske surevnjivosti među državama. Logičan produžetak geopolitike u uslovima mira je geoekonomika a u uslovima rata geostrategija. Jedan od osnovnih nacionalnih ciljeva je nacionalna bezbednost. To je moć države da porazi neprijateljske snage i tako stvori uslove za ostvarivanje drugih nacionalnih ciljeva. Sredstvo za postizanje tog cilja je rat. Kao što je rat nastavak politike drugim sredstvima (po fon Klauzevicu), tako je geostrategija produžetak geopolitike. Suština geostrategije kao fenomena uglavnom je vezana s idejom kontrole prostora ili promene njegovih parametara. Forme kontrole prostora mogu biti politička, vojna, civilizacijska, komunikacijska, demografska i informaciona. Kategorije takve kontrole su kopnena, okeanska, vazdušna i kosmička. Pitanjima vojne kontrole prostora bavi se geostrategija (grč. Gea - Zemlja, stratos - vojska, agein - voditi). Ona razmatra uzročno-posledične veze vojne veštine sa geografskim uslovima. Klasici geostrategije su Karl fon Klauzevic ("O ratu", 1831), A. T. Mehen ("Uticaj pomorske moći na istoriju", 1890) i Đulio Duet ("O vladanju vazdušnim prostorom", 1921). U vezi s geografskim osbenostima prostora geostrategija se može klasifikovati kao kopnena, pomorska, vazdušna i kosmička. Razmer geostrategije može biti globalni, makroregionalni i regionalni.
3. Šta je to geostrategija?
Geostrategija razmatra geografsku sredinu kao "arenu" diplomatske i vojne "igre" u kojoj su akteri stanovništvo i vojne snage. Resursi - radni, proizvodni, vojni - mobilišu se kao sredstva za dostizanje cilja "geopolitičke perspektive države". Iv Lakost (1992) predlaže da se termin geopolitika odnosi na debate građana na unutrašnjem planu, kada se razmatraju pitanja vezana sa teritorijom i granicama države, a geostrategija da se odnosi na suparništvo i antagonizam između neprijateljskih država i političkih sila. Ipak, razlika između geopolitike i geostrategije ne može se 89
definisati samo prema razmeru političkog mišljenja. Sa metodološkog gledišta treba razlikovati geopolitičke procese i geostrateške interese, globalnog ili regionalnog razmera. Obe discipline se bave pitanjima teritorijalnih konflikata, sukoba i sporova. Geopolitika pokušava da odgovori na pitanje: Ko ima pravo na neku teritoriju? Geostrategija se bavi pitanjem: Kako ovladati nekom teritorijom? Prefiks "geo" upućuje na geografske objekte kao što su putevi, komunikacije, železnice, sela i gradovi... Geostrateg želi, da u cilju osvajanja i kontrole teritorije, kontroliše geostrateške pozicije, utvrđenja, pristaništa, ostrva, kanale, baze na velikim komunikacionim i logističkim arterijama. Poznati su primeri iz zone Sredozemnog mora i Bliskog istoka - Gibraltarski prolaz, Bosfor i Dardaneli, Suecki kanal, sektor Aden-DŽibuti, Ormuski prolaz, i velika naftna ležišta u Persijskom zalivu, koja su objekt decenijskih (čak vekovnih) suparničkih geostrateških politika. Teorijska geostrategija izučava uz pomoć karata, koncepcija i istorijskog iskustva najefikasnije načine za prekidanje komunikacija, za izolovanje armija i prostora, za organizovanje pobuna među stanovništvom, za uspostavljanje stvarne kontrole nad zauzetim prostorom. Geostrategija opisuje mogućnosti da se protivnički prostor pretvori u tuđi za samog protivnika, i u isto vreme da postane otvoren, prozračan i kontrolisan za osvajača. Suština geostrategije se sastoji u prelazu datog prostora iz jedne kontrole u drugu. Sve to ima neki geografski smisao. Teže je odgovoriti na pitanje, šta je "strateško" u "geostrategiji"? Sve ono što može da doprinese ubrzavanju, olakšavanju i poboljšavanju rešenja, koja donosi strateg, je uistinu strateški element. Kako ipak može da posluži prostor? Prostor može da bude od koristi u strateškoj praksi u vezi sa vremenom i informacijom. Prostor kojim geostrategija teži da ovlada je prostor-vreme. Možemo razlikovati tri aktivnosti uključene u strategiju: prvo - prikupljanje informacija; drugo - logistika; treće - odluke za akciju (kojim snagama, kuda se kretati i razvijati, gde napasti ili se braniti, napredovati ili se povlačiti, gde postaviti puteve, mostove, pristaništa i odbranu?). Relacije između informacija, logistike i akcija mogu biti sagledane u smislu da geografska specifika terena informaciono i logistički ograničava slobodu akcije. Ove relacije deluju u različitim geografskim razmerama, (lokalnom, operativnom, regionalnom, globalnom), tako da manja područja limitiraju slobodu odlučivanja i akcije na većim područjima, sve do globalnog. Geostrategija je stvarno strategija jedino ako ume da za usmeravanje snaga u borbi iskoristi prostor, geografsku realnost. Geostrategija je deo strategije dotle, dokle se strateg bavi organizovanjem svog prostora tako da popravi vreme i informacije s kojima raspolaže, pre komande. Fabius Kunktator smatra se ocem geostrategije, ne zato što je učinio nemogućim život 90
Hanibala, nego zato što je uspeo da osigura Rimu vreme za odmor i reorganizovanje snaga. Oklevanje i sakupljanje informacija - baš u tome se sastoji geostrateška genijalnost ovog rimskog vojskovođe. Cilj geostrategije ipak nije samo da dobija na vremenu zbog olakšavanja manevra, nego da učini sigurnijom odluku stratega. Geostrategija radi da pomogne strategu da ovlada jednim prostor-vremenom, koje bi mu pomoglo da optimizira svoju odluku. Teorijska geostrategija pokušava da odgovori na pitanje, kako da se organizuje na optimalan način prostor-vreme, s kojim će raspolagati strateg, pri donošenju svoje odluke (naredbe). Teorijska geostrategija sledstveno, služi da informiše stratega pri planiranju osvajanja teritorija, i da opravda, ne toliko pred međunarodnim instancama, nego pred svojim narodom i svojim potomcima, logiku njegovih postupaka. Informacija je najvažnija, vreme ne služi ničemu, ako prostor ostane nem. Zato treba onemogućiti protivnika da sakuplja i obrađuje informacije, i prinuditi ga da odlučuje pri potpunoj neinformisanosti i nesigurnosti. To bi možda bio jedan od geostrateških aksioma u savremenim ratovima. Dobar primer je rat u Zalivu, gde su Amerikanci uspeli da svedu na nulu prednost u vremenu, kojim prema Klauzevicu raspolažu branioci, pošto su učinili prostor potpuno "nemim". Isto tako u operaciji "Oluja", sistem veza vojske Republike Srpske Krajine bio je uništen, tako da glavni štab nije imao vezu sa potčinjenim jedinicama. Sa druge strane, napadač je dobio od avijacije precizne informacije za navođenje artiljerijske vatre. Otuda proističe značaj zone osmatranja i izviđanja. Francuski autori u časopisu "Stratežik" (Debie, 1993) koriste termin "glasi" (glacis grudobran) za označavanje informacionog prostor-vremena, što je nešto više od običnog manevarskog terena. To je jedan ešalonirani sistem za informisanje, gde se odlučnost protivnika sudara sa sve većim teškoćama. Organizacija zone osmatranja na različitim nivoima je osnovno geostrateško rešenje velikih sila u epohi "hladnog rata", možda zbog činjenice da ozbiljnost strateških rešenja u atomskoj eri iziskuje više vremena i informacija. "Unutrašnji polumesec" Mekindera bio je pretvoren u ogromnu zonu, gde su SAD i bivši SSSR izgradili svoje sisteme za osmatranje i obaveštavanje. Sovjetski Savez koji nije zaboravio nemački blickrig, mislio je na odbranu svojih granica, a SAD je vizirao odbranu slobodnih mora i industrijskih nacija. Politika Kine u Mongoliji, Tibetu i Kambodži, motivisana je sličnim geostrateškim ciljevima. Slično, zona sigurnosti Izraela u južnom Libanu, na zapadnim obalama reke Jordana i na Golanskoj visoravni, su politička besmislica, ali su neophodni sa gledišta zahteva geosatrateške racionalnosti. Zemlje članice NATO pakta igraju ulogu zone osmatranja za SAD, a nove članice u centralno-istočnoj Evropi su slična zona za zapadnoevropske države. 91
Razlika između zone osmatranja i zone uticaja omogućuje da se shvati razlika između geopolitike i geostrategije. Geopolitika čini politiku: jedna zona uticaja je sredstvo da se za metropolu osiguraju resursi i dostup do tržišta, pri čemu su takođe važni ideološki i kulturni uticaji. Zona osmatranja osigurava da se sledi protivnik, da se sakupljaju informacije, eventualno da se dobije vreme, da bi se donelo pravilno strateško rešenje za pobedu. Geopolitika pokušava da ostvari jedan politički program, a geostrategija - da olakša ostvarenje ratnog cilja, tj. pobedu. Pri planiranju makroregionalne i regionalne geostrategije uključuju se geopolitičke koncepcije prostora kao stavke u borbi među državama geoekonomska ili geostrateška. Ideologija borbe za "životni prostor" je vezana s prvom, ideologija borbe za "prirodne granice" s drugom. Tvorac prve bio je nemački geograf F. Racel (1897) a druge britanski geograf H. Mekinder (1904). Prva je našla odraz u nacističkoj ideji "prodora na istok" (Drang nach Osten), da bi slovenski narodi proizvodili hranu i sirovine za Nemačku. Druga se oslanjala na stratešku, vojnu nužnost prisvajanja teritorija i regiona drugih država, što je odgovaralo globalnoj strategiji sila Zapada i Istoka. Osnova strategije Zapada u "hladnom ratu" bila je da se saobraćajni "hendikep" pomorskih sila nadoknadi prednostima u vazdušnim snagama i raketnom naoružanju razmeštenom u vojnim bazama u zoni "rimlenda". Prva eksperimentalna nuklearna eksplozija izvršena u SAD (NJu Meksiko, 16. jula 1945) i atomska bomba bačena na Hirošimu (6. Avgusta 1945 sa oko 80 000 poginulih i 20 000 umrlih od posledica), kao i eksperimentalna nuklearna eksplozija u SSSR-u (avgusta 1949), označile su početak trke u naoružavanju na relaciji Zapad-Istok, koja je dostigla nuklearni paritet 1962. Razvojem tehnologije sheme tipa hartlend-rimlend donekle gube značaj, ali klasični elementi Mekinderove geostrategije - npr. balans između morskih i kopnenih super sila, još uvek se smatraju važnim. Novi geostrateški ciklus nazvan selektivna destrukcija sa velike distance, povezuje se s razmeštajem laserskog i nuklearnog oružja u kosmičkom prostoru i projektima tipa "rata zvezda". Mogućnosti novih oružja da deluju trenutno i uništavaju masovno, uslovljavaju prioritet kosmičkog pravca u "novoj geostrategiji" nad kopnenom, morskom i vazdušnom. U geostrategiji nuklearno-kosmičke ere, informaciono-tehničke mogućnosti postaju ključne za održavanje i širenje kontrole nad prostorom. Danas se globalna geostrategija približila geoglobalistici. Tu je prioritetno pitanje održivog svetskog poretka, neširenje nuklearnog i drugih oružja za masovno uništavanje. Pri vođenju rata danas je brzina važnija od strateškog geografskog položaja (zato se pojavio termin "hronopolitika") a 92
ekonomska moć je važnija od vojne. Neki autori (Lutnjak, 1993) koriste termin "geoekonomika" da naglase stratešku vrednost ekonomskog prostora. Po njima države se konfrontiraju međusobno u ekonomskoj sferi a ne zbog teritorija (Rusi, 1977). Iako baziran na ekonomizmu, taj termin ulazi u stručnu terminologiju kao blizanac geopolitike, potiskujući geostrategiju. Ako je geopolitika osnova za vođenje određenog političkog programa, onda je geostrategija osnova za vođenje rata. Obe discipline su tesno povezane s kartografijom, zato što jezik karte omogućuje da se vizuelno predstavi ono što nije neposredno prisutno. Karta omogućuje da se predstave tri aspekta odnosa - hronološki, horološki i sadržajni. Prvi aspekt se bavi vremenskom sistematizacijom procesa i događaja u jednom vreme-prostornom kontinuumu. Horološki aspekt se bavi razmeštajem događaja u konkretnom prostoru. Razmeštaj je u tesnoj vezi s problematikom rastojanja (distance) i gustine, što ima geopolitičke i geostrateške konotacije. Rastojanja mogu biti: a) matematičko-katrografsko - linearno rastojanje (koristi se u avijaciji, artiljeriji, meteorologiji i sl.); b) vremensko rastojanje - vreme potrebno da se pređe put između dve tačke (tu je važna brzina - veća brzina, manje rastojanje); d) psihološko rastojanje - subjektivne predstave o rastojanju (mentalne mape); e) tarifno rastojanje, koje zavisi od cena prevoza. Problematika gustine svodi se na brojni odnos tačaka i pripadajućih površina (na primer, gustine stanovništva, naselja, saobraćajne mreže, objekata). Kvantitativno gustina može biti mala, srednja i velika, a kvalitativno može biti nedovoljna, povoljna, prekomerna.
4. Geopolitička kartografija
Treći, sadržinski aspekt, odnosi se na objekte i pojave koji su predstavljeni. Geografski sadržaji uopšte mogu biti: 1. Geografski objekti prirodni i antropogeni (planine, reke, puteve, granice, naselja); 2. Geografske pojave - odgovarajuća stanja, delovanja i oblici pojavljivanja geografskih objekata u datom prostoru i vremenu (poplave, suše, migracije, ratovi); 3. Geografske sile - uzroci kretanja materije, tj. energija i informacija; 4. Geografski procesi - prostorno-vremenske promene. Mala površina karte omogućuje da se jednim pogledom obuhvati velika teritorija. Tako se stvara mogućnost za poređenja i zaključke. Za nas je suštinsko pitanje, šta se podrazumeva pod geopolitičkom kartom? Odgovor može da ima različite aspekte. Posle oformljenja geografske nauke karte su počele da služe kao ilustracije pri istraživanju i predstavljanju političkih događaja, država, regiona, ili kontinenta. Stare karte su izvor informacija za nova istraživanja, tokom kojih nastaju nove karte. Za 93
geopolitička istraživanja važne su raznovrsne karte - geografske, specijalne (etničke, religijske), problemske, istorijske. Tu se postavlja pitanje egzaktnosti karte? Ono se može razmatrati u kontekstu odnosa nauke i ideologije. Konsultovanje geografske karte podrazumeva način gledanja koji se ne može razdvojiti od načina sastavljanja, odnosno "ideologije predstavljanja". Svaka karta je tačno matematički određena, data u razmeru, ali ipak nije oslobođena predstave autora o sebi ili o stanovnicima sa teritorije koju predstavlja. Na njoj je već urađena sistematizacija, klasifikacija i generalizacija. Tu nastaje problem preciznosti i verodostojnosti, pošto je autor subjektivno izvršio prethodni odbir izvora, sadržaja i metoda kartiranja. One su koliko mape jednog političkog prostora, toliko i mentalne mape njihovih tvoraca. Primer su pregovaračke mape i planovi podela srpskog etničkog prostora, koje su predstavljale projekcije krvavog spektakla, dijagrame etničkog čišćenja i raseljavanja, procentualnog sravnjivanja, kombinatoriku ciničnog pragmatizma, nacionalističkih fantazija i fantazmagorije. Treba istaći, da kartografski jezik omogućuje da se vrši "manipulisanje" saznanjem korisnika karte. Tu se postavlja novo fundamentalno pitanje jezika kartografije: naročito nerešiva (gotovo hajzenberovska) dilema prenošenja zakrivljenog prostora na ravan karte, odakle postaje jasno da egzaktnih karata ne može biti, odnosno da je svet nepredstavljiv. Ipak, moguće je izračunati kartografske deformacije (Tadić, 1996). Kartografske projekcije mogu se koristiti u manipulativne svrhe zato što neizbežno deformišu sliku prostora. To su vešto koristili nacistički geopolitičari. Geopolitičke mape se sastavljaju i izrađuju s ciljem da budu orijentir za geopolitičko mišljenje. Geopolitička mapa je politički simbol preko koga autor kognitivno ucrtava svoj individualni društveni odnos prema lokalnoj, nacionalnoj i međunarodnoj stvarnosti. Treba naglasiti još jednu osobenost karte - da tokom vremena svaka "nova" karta prelazi u grupu "starih" (istorijskih) karata. Izmena nekih prostornih parametara koji su ucrtani na mapi, pravi je cilj svake "spoljnje" akcije. Mape su uvek bile na dnevnom redu mirovnih konferencija i sastavni deo mirovnih ugovora. Moćan instrument i simbol obaveštenosti u miru i ratu je mapa. Vojna kartografija se bavi izradom, ažuriranjem, izučavanjem i korišćenjem karata namenjenih specijalno vojnim potrebama. "Najčešće, predmet rada vojne kartografije su opštegeografske karte, posebno topografske i pregledne karte, te razne tematske i specijalne karte namenjene potrebama oružanih snaga" (Anđelić, 1990).
5. Vojna kartografija
Zbog navigacionih potreba Britanski admiralitet je kartirao mora, a kretanje i gađanje velikim topovima inspirisalo je precizno kartiranje kopna. 94
Merkatorov učitelj Frizius je 1533 upoznao tobdžije i geografe sa njegovom metodom triangulacije. Posmatranje sa dve poznate tačke omogućuje da se utvrdi položaj treće udaljene tačke. Diges je konstruisao Teodolit 1551 koji je pojednostavio merenje i računanje udaljenosti na bojnom polju. Širenje triangulacije i teodolita u Engleskoj i Francuskoj bilo je inspirisano uzajamnim ratnim strahom sredinom XVIII veka i potrebama artiljerije velikog dometa da ima precizne podatke o položaju i visini topova i ciljeva, a takođe potrebama zemljišne politike. Britanski i francuski inženjeri su 1783. godine izvršili merenje egzaktne distance između Griničke i Pariske opservatorije, zbog utvrđivanje pozicija njihovih meridijana, za potrebe triangulacije. U rusko-poljskom ratu krajem XVIII veka, Rusi su se po prvi put poslužili vojnom kartografijom, što su Poljaci nazvali "holandskim lukavstvom". Napoleon je pomno proučavao pokrete i pravce akcija na mapama. Emil Ludvig je o njemu zabeležio: "Bilo da je njegov zastoj kraći ili duži, u ratno vreme mapa je uvek spremna u njegovim rukama, u kolima ili u šatoru, u kampu ili kod logorske vatre... Kroz sve zemlje, za celo trajanje njegovog života, mapa je bila s njim, pribodena sa obojenim pribadačama, osvetljena noću sa dvadeset ili trideset sveća, i parom kompasa koji su ležali na njoj. To je oltar pred koji on prinosi svoje molitve. To je stvarna kuća za čoveka koji nema kuću." Pa ipak, Napoleon je napravio sudbonosnu grešku na Vaterlou baš zbog pogrešne topografske percepcije. Njegove mape i lokalni vodiči nisu dovoljno dobro raspoznavali blatni teren, teško prohodan za konjicu i manevre artiljerije, što su Englezi iskoristili za kontra napad (O’Sullivan & Miller, 1983). U širem, geostrategijskom planu, potrebne su tačne informativne karte koje pokrivaju veća područja. Znamenitost i izvrsnost nemačke kartografije u ovom domenu vezana je s organizacijom pruskog štaba. Superiornost ovog generalštaba u planiranju i izvršavanju rata, demonstrirana 1866. i 1870, zavisila je od prikupljanja i angažovanja ogromnog broja geografskih informacija kako u krupno razmernim kartama za taktiku tako i u sitno razmernim kartama za strategiju. Nije beznačajno da je pobednik iz 1866, fon Moltke, studirao kod Ritera geografiju. Vrste mapa koje su potrebne za vođenje rata vremenom su se menjale, zavisno od tehnologije ratovanja. Rastući domet i smrtonosnost topova u DŽDŽ veku uzrokovali su potrebu za tačnim topografskim listovima. Bataljonski nivo manevara sada se vodi pomoću kartografskih koordinata, kao i navođenje artiljerijske vatre, aviona i sl. Dalekometna artiljerija zahteva, osim preciznih mapa, izviđače i veziste, koji treba da pozovu vatru na ciljeve koji nisu vidljivi sa vatrenog položaja topa. Osim artiljerije i drugim rodovima vojske postale su potrebne precizne mape. Uvećavanje uloge u vojnim dejstvima tenkovskih i motorizovvanih jedinica, 95
vojno-vazdušne flote, orijentisalo je vojno-geografski posao na direktne potrebe oružanih snaga. Geografsko obezbeđenje potreba zaraćenih strana u II svetskom ratu bilo je uslovljeno time, što su ratna dejstva obuhvatila široka prostranstva na više kontinenata i okeana, nametnula problem snabdevanja zaraćenih strana strateškim sirovinama i izbrisala bivšu dosta jasnu u I svetskom ratu granicu između fronta i pozadine. Evolucija od triangulacije, preko balona za osmatranje, aerofotografije i radara, do satelitskih senzora, bila je praćena sukcesijom oružja od crnog baruta i glatke cevi, preko eksploziva, žlebaste cevi, do bombardera i vođenih raketa. Rastući dometi i destruktivnost oružja kroz XX vek je uzrok ne samo rasta disperzije trupa nego i smanjivanja odgovarajućeg razmera karte. U I svetskom ratu četni i bataljonski komandiri koristili su karte razmera 1:25 000 a u II svetskom ratu i u Korejskom ratu 1:50 000. U Vijetnamu, vazduhoplovni komandiri su najviše koristili karte razmera 1:250 000, zato što njihovi helikopteri imaju širok dolet. Disperzija snaga koje koriste taktičko nuklearno naoružanje i brzinu modernog, mehanizovanog ratovanja, zahtevaju korišćenje sitnorazmernih karata za sadejstvo jedinica. Terenske informacije su u funkciji nivoa vojnog odlučivanja u vremenu i prostoru. Taktičke odluke na divizionskom ili višem nivou, zahtevaju više detalja i sveže informacije za usmeravanje vatre, kretanje motorizacije, helikopterske letove. Na odluke na tom taktičkom nivou, mogu uticati minute. Na nivou čete to dolazi do sekunda. Artiljeriski projektili mogu pretvoriti seoske puteve u preorane tenkovske zamke, ili prohodnu šumu u neprohodnu prepreku. Prolaz tenkovske jedinice može omekšati tle tako da ono postane neprohodno za tenkove koji slede. Rastući značaj terenskih karakteristika i, takođe, mapa za mehanizovane vojne operacije, može uticati da pogrešne ili netačne karte budu potencijalno kobne. Antropogene promene kao što su izgradnja puteva i uređenje prostora, mogu dramatično promeniti teren u periodu između izrade i upotrebe karte. Na ratištu mostovi nestaju, brane se probijaju, zgrade se ruše, i tako promene nastaju brže nego što mogu biti unete na najbolje karte. U Vijetnamu, snage SAD su radije koristile nove aerofotosnimke nego mape, baš zbog brzih promena izgleda predela u zoni borbi. Na primer, evropska Rusija je oko 40% šumovita. Netačne mape korišćene u Vermahtu u II svetskom ratu prikazuju skoro kontinuirane šume, što je imalo za posledicu taktičke greške na Istočnom frontu. Ruske karte različite namene, kao posledica "oksidentofobije", obiluju nepreciznostima i (namernim) greškama. U vijetnamskom ratu - južnovijetnamska armija je koristila francuske mape dok su vazduhoplovne snage SAD koristile američke mape. Rezultat toga bio je da su vazdušni udari bili usmereni na pogrešna sela ili na
96
prijateljske trupe, sve dok američke mape nisu distribuirane i Vijetnamcima tako da su svi radili na istoj osnovi. Maršal Montgomeri je okarakterisao faktore pobede u borbi kao "transport, administraciju i geografiju", sa akcentom na poslednju. Postavlja se pitanje, šta strateg treba da zna o terenu, na kojem se vode ratne operacije? Pre svega on treba da zna prohodnost terena uopšte i posebno gde su povoljni prolazi, koridori, strateške tačke. Značajna su takođe povoljna mesta za zaposedanje sa mora ili iz vazduha, mesta za logorovanje, za odbranu puteva i slično. Strateg treba da ima locirane bazne tačke i linije kretanja, položaje protivnika na vatrenim linijama, odbranu i radijus kontakata usklađen sa opštim tipom terena. U praksi moraju biti utvrđena specifična mesta za odbranu ili za napad i vatreni položaji vojske i topova. Ovi ciljevi koncentrišu kako antropogene tako i prirodne komponente predela. Tenkovskom komandiru je svejedno da li je kanal ispunjen vodom prirodni ili veštački, važno je da je to prepreka za kretanje na terenu. Glavne komponente predela, koje se uz pomoć karte mogu sagledati su: tačke posmatranja (osmatračnice), vatreni položaji, skloništa i skrovišta, prepreke, ključni tereni, prolazi. Zbog toga je potrebno umeti pomno čitati kartu - ne samo površinsku geometriju, nego i geologiju, tle i vegetaciju. Generalizovani tipovi predela su komponovani od merenja nagiba, reljefa, slojeva, i poprečnog preseka terena. Sve te karakteristike su ukomponovane u sadržini karte. Kao što se koriste za vođenje borbe, mape se koriste i za serviranje geografskih dezinformacija i obmanjivanje protivnika ili grupe stanovništva. Nemačka škola geopolitike izuzetna je u kartografskom predstavljanju pretnji Rajhu od onoga što zapravo želi da zauzme. Smer strelica pokazuje pretnju od okruženja. Granične linije su zasiđene agresivnim simbolima i bojama. Mape koje su publikovane 1934., pokazuju većinu Rajha unutar doleta bombardera koji lete iz niza tačaka duž češke granice, i preuveličanim pretnjama iz Bohemijske "tvrđave", lažnim predstavljanjem reljefa regiona, prikazujući Bohemiju i Moravsku kao blok visine slične kao Alpi. Ove mape publikovane u Zeitschrift für Geopolitik su namenjene pretežno za korišćenje novinarima, nastavnicima i stranim posmatračima. Časopis je izlazio kao jeftin, da bi postigao što je moguće veću širinu cirkulacije vesti i tekstova od lažljivih pisaca. Kao što je geopolitički teoretičar fon Šumaher istakao "svaka politička mapa je oružje". Uticaj geopolitičara bio je vidljiv dugo pre 1933. i sa Hitlerovim usponom "patriotska geografija" i "odbrambena geografija" postale su hit. Nemački prostorni planeri izrađivali su karte fantastičnih "pejzaža budućnosti" centralizovane Evrope sa zamišljenim objektima - elektranama, autoputevima, železničkim prugama, kanalima. 97
Jedan izvrstan primer kartografske obmane uključuje putne mape potencijalne prohodnosti sačinjene od britanskog Surveyors of the Royal Engineers u Kairu tokom II svetskog rata. Oni su proizveli lažnu verziju ovih mapa i dopustili da one budu zarobljene od nemačkog afričkog korpusa. Ova obmana je bila važna u navođenju velike formacije nemačkih tenkova na nepovoljan teren. Slične prirode je bio javni proglas onih mesta na koja će padati nemačke rakete (1944). U vezi s tim proglašena je prividno evakuacija na istok. Nemci su saznavši to pomerili svoje ciljeve dve milje istočno od centralnog Londona, u ruralni Eseks. Geografska dezinformacija može biti važno odbrambeno oruđe. Danas mnoge države i armije u svetu imaju servise ili institute za topografsko kartiranje, koje je neophodno za osvajanje i kontrolu prostora. Geoinformacioni sistemi i tehnologije omogućuju integraciju prostornih i vremenskih podataka u celovita informaciona polja, integraciju procesa stvaranja i korišćenja karata. S tim u vezi nastaju novi proizvodi - cifarske elektronske karte i atlasi (među njima i virtualni), kartografske animacije, elektronske geografske enciklopedije, banke podataka, i novi kanali njihovog prenosa - mreža Internet, elektronska sredstva masovne komunikacije a takođe i kompleksi programsko-jezičkih instrumenata, koji obezbeđuju realizaciju mehanizama formiranja, predstavljanja, obrade i analize karata i njihovih sistema (u suštini mašinske verzije jezika karte). Geografske analize terena za potrebe ratovanja naročito su razvijene u II svetskom ratu. Geografske informacije u vidu geografskih opisa, priručnika, bedekera, vojnih karata publikovane su u milionskim tiražima. Može se reći da je geografija u to vreme doživela takav razvoj, kojem nema sličnog u njenoj istoriji od Strabona do naših dana. Stoga P. DŽejms tvrdi, da postoje dve profesije, za koje se rat pokazao korisnim, prva - to je medicina, druga - geografija (Buttimer, 1983). Istina, rat je bio koristan za usavršavanje samo nekih strana geografskog zanata, tj. primenjene geografije, dok je istovremeno gušio fundamentalna istraživanja zakonomernosti sveta koji nas okružuje i odneo živote mnogih talentovanih geografa, što predstavlja nenadoknadiv gubitak.
6. Vojna geografija
Vojna geografija je vid primenjene geografije. U toku rata ukazala se potreba geografske procene jednih te istih terena za različite vidove vojne tehnike (tenkoprohodnost, uzletno-sletni uslovi), za različite vrste dejstava odbrane obale, iskrcavanje desanta, maskiranje, kao i za prilagođavanje vojnih jedinica uslovima predela - morske pešadije, vazdušno-desantnih, brdsko-artiljerijskih, mornaričkih i drugih. Te potrebe nisu mogli da 98
zadovolje univerzalni opisi pa su se pojavili specijalni vidovi geografskih analiza i priručnika, namenjeni određenim rodovima vojske, na primer za potrebe avijacije, mornarice, kopnenih snaga. Modernizacija ratne tehnike pojava oklopnih, motomehanizovanih i vazduhoplovnih jedinica, omogućila je veću pokretljivost vojske i "skraćivanje rastojanja", "sažimanje prostora" i povećavanje njegove "prohodnosti". S druge strane ona je povećala zavisnost tempa vojnih dejstava od raznovrsnih uslova i sezonskih stanja terena, tj. od prirodnih i antropogenih promena terena. Tradicionalni izvori informacija o terenu - geografski opisi i topografske karte - nisu mogli da obezbede adekvatne informacije potrebne neposredno u toku bojevih dejstava brze avijacije i motorizovanih jedinica, za operativne i taktičke zadatke. Topografske karte nisu sadržale podatke o sezonskoj smeni karakteristika terena (zemljišta, vegetacije, stanja vremena, uslova vodosnabdevanja, stanja snežnog pokrivača), važnih za ocenu prohodnosti motorizovanih jedinica, izgradnje vazduhoplovnih pista, izvođenja desantnih operacija, ili za izbor i formiranje prehrambenih obroka, maskirnih sredstava, odeće i slično. Sve to nametnulo je potrebu za stvaranjem specijalnih vojno-geografskih karata različite namene, na koje su mogli brzo da se "unesu" vizualizirane informacije. Na taj način u toku rata bili su modernizovani i stvoreni novi tipovi "papirnih nosilaca informacije" - opšti i funkcionalno orijentisani opisi i specijalizovane karte. U toku stvaranja funkcionalno orijentisanih opisa naglo se proširio obim unesenih u njih "vizuelnih" informacija (aerofotosnimci, fotografije, fragmenti karata). Postepeno shvatajući značaj geografske komponente za rešavanje složenih tradicionalnih i vojnih potreba navelo je komande zaraćenih strana da traže nove oblike organizacije njihove geografske pripreme. Geografija je postala "specijalna vojna služba" a geografi - "vojni geografi", koji su prelazili iz civilnih ustanova u odeljenja administrativno-ekonomske i vojne uprave kao vojni službenici. Način rada i organizovanja geografskih istraživanja za vojne potrebe bio je razvijen u Nemačkoj, SAD, Velikoj Britaniji i Rusiji. NEMAČKA je u toku priprema za agresiju u II svetskom ratu angažovala brojne geografe na formiranju i "naučnom zasnivanju" nacističke ideologije, a u toku rata mnogi od njih su radili u vojno-geografskoj službi. Najvažniji deo te službe bila je IV grupa Odeljenja vojnih karata i merenja Vrhovne komande kopnene vojske (Mil-Geo), zatim analogna odeljenja General štaba vojno-vazdušnih snaga (Luft-Geo) i Vrhovne komande vojnomorskih snaga (Mar-Geo). Opisi terena su sačinjavani za one regione u kojima je Nemačka nameravala da razvije vojna dejstva, oslanjajući se na iskustva iz I svetskog rata i radove A. Hetnera. Početkom II svetskog rata bili su izdati opisi za "sve zemlje Evrope, Severnu Afriku, Bliski i Srednji Istok" (Abramov, 1985) a takođe i opisi Moskve u tri toma, opisi Povolžja, Urala, Kavkaza i Severne Indije (Smith, Black, 1946). Razmer opisa varirao 99
je od pojedinačnih knjiga do obimnih tomova. Po pravilu, u njih su bili uključeni tekst, fotografije, planove gradova, uputstva i karte razmera 1:500 000 ili manjeg, na koje su bili uneseni elementi prirodnog i kulturnog predela. Prvi opisi predstavljali su rutinsku regionalno geografsku kompilaciju tj. tipičnu "geografiju objekata". U kasnijim radovima jače je izražena prostorna analiza. U toku rata, usled potreba ratovanja i terenskog upoznavanja s okupiranim teritorijama (Zapadne i Južne Evrope, Norveške, Italije i ostrva Sredozemlja, Dalmacije, Grčke), niz opisa bio je obnavljan i poboljšavan. Mil-Geo je izrađivao takođe specijalne vojne karte, sa unetim podacima o putevima i prohodnosti terena, industrijskim i drugim u vojnom pogledu važnim objektima. Na poleđini i na manje važnim poljima karata razmeštani su planovi gradova, spisak objekata i sažeti tekstovi, koji karakterišu prirodne u kulturne uslove predstavljene na karti. Takve karte u razmeru 1:100 000 do 1:500 000 bile su priređene za skoro sve okupirane teritorije. Mar-Geo je pripremao specijalne pomorske karte i opise strateški važnih delova evropskih obala. Luft-geo je izdavao "Vazdušno-geografske opise" ("Luftgeographische Beschreibung" i "Luftgeographisches Einzelheft"), od kojih je pet obimnih tomova posvećeno balkanskim zemljama. Svaki tom u prvom delu sadrži pregled prirodnih uslova (položaj, rastojanja, granice; reljef, klimat, vode, vegetacija), podatke o stanovništvu (gustina, nacionalni sastav), regionalnoj i administrativnoj podeli, komunikacijama i orijentirima iz vazduha. U drugom delu su opisi tekstualni, fotografski i kartografski prikazi pojedinih regiona i urbanih aglomeracija. U zaključnom delu toma dati su podaci o "letačkoj meteorologiji" ili "vazdušno-meteorološka uputstva". U mnogim tomovima su kvalitetni aerofotosnimci naseljenih mesta i komunikacija i geografske karte. U toku rata (1942), formirana je specijalna služba pri vrhovnoj komandi Vermahta - istraživačko odeljenje specijalne namene (Forschungsstaffel zu besonderer Vervendung – FSzBV). U tom odeljenju su radili najistaknutiji vojni geografi Nemačke - Oto Šulc-Kampfenhel, J. Šmithjuzen, F. Bartc, E. Otremba, H. Bobek i mnogi specijalisti iz geomorfologije, geologije, ekologije biljaka, hidrologije, pedologije, kartografije, fotogrametrije. Oni su koncentrisali pažnju na osmatranje i razvoj novih tehnika i metoda, posebno u sferi prostorne (teritorijalne) procene i kartiranja. Na osnovu aerofotosnimaka i terenskih istraživanja izradili su atlas Libijske pustinje sa 18 topokarata razmera 1:200 000, sa detaljnim podacima o geologiji, vodosnabdevanju i prohodnosti terena za mehanizovane jedinice. Kasnije su prešli u Rigu i izradili geobotaničku kartu Litve razmera 1 : 1 000 000, a zatim su se bazirali u Kijevu i istraživali mogućnosti isušivanja Pripjata, navodnjavanja juga Ukrajine i naseljavanja Nemaca na jugu SSSR. Od sredine 1943. FSzBV se ponovo orijentisao na terenska istraživanja vojne namene i izradu topokarata razmera 1 : 5 000 do 100
1 : 50 000. Do kraja rata štampali su 36 listova karata različitih delova terena u istočnoj i jugoistoičnoj Evropi. Mnogo je značila njihova karta prohodnosti za obezbeđivanje izlaza nemačke vojske iz blatnjavog šumskog područja Pripjata, u vreme operacija sovjetske vojske marta 1944 (Preobraženskiy, Aleksandrova, 1996). Poslovi vojno-geografskih istraživanja bili su centralizovani. Početkom rata (1942) formiran je Savet za nauku (Reichforschungrat), kojim je rukovodio Gering. "Predstavnik za specijalna pitanja geografskih istraživanja" u tom Savetu bio je Šulc-Kamfhenkel, botaničar i geograf. Taj aktivni nacista i vešt organizator, postao je jedna od vodećih figura nemačke vojne geografije. Inicirao je, da se pod pokroviteljstvom Saveta formira specijalna "Grupa za naučnu analizu teritorija i vojnu geografiju". Geografski fakulteti, instituti i pojedinci uključivani su u centralizovano finansirane istraživačke projekte vojne i privredne namene. Tzv. civilna istraživanja bila su orijentisana pre svega na opsluživanje potreba okupacionih vlasti, kolonijalne interese Rajha - to je u stvari bila politički orijentisana regionalna geografija. Za upravljanje okupiranim teritorijama formirani su u Krakovu - Institut istočnih poslova, u Keningsbergu - Institut istočnih istraživanja, u Vroclavu - Istočno-evropski institut, i drugi. Interese imperije u sferi prostornog poretka (Raumordnung) uprave i privrede opsluživalo je Odeljenje istraživanja zemljišta (Landeskunde) u sastavu službe za premer zemljišta. Ono je radilo geografske opise listova topografskih karata razmera 1 : 200 000 u "novim istočnim oblastima". Civilne ustanove takođe su izdavale sitnorazmerne karte okupiranih teritorija i regiona. Imajući to u vidu može se zaključiti da je "pojam prostorne organizacije nastao kao čisto teorijski pojam, a svoju prvu primenu on je našao u poslovima stvaranja "novog poretka" na okupiranim teritorijama" (Zandner G., Osenbrige J., 1992). U vreme II svetskog rata publikovano je 19-tomno izdanje "Afrika. Priručnik praktične nauke - kolonizacije" (Afrika. Handbuch der praktischen Kolonialnjissenschaft), 11-tomno izdanje o geografiji Nemačke (Forschungen zur DeutscheLandeskunde) i 50 brošura o stranim zemljama (Kleine Auslandkunde). Karakteristično je obilje radova posvećenih zaštiti prirode, koji su imali propagandno-ideološki značaj, kao na primer, publikacija "Zaštita prirode - nacional-politički zadatak" (Victinghoff-Reisch A., 1936). Prema tome, "za zemlju-agresora tipični su bili mobilizacija državnog vojno-geografskog aparata, prethodna blagovremena ideološka geografska priprema ("tle", "krv", "duh", "prostranstvo"), vojno-geografska priprema strateške dubine, organizacija geografskog "praćenja" u toku vojnih dejstava a takođe zadovoljavanje potreba u geografskoj osnovi
101
regionalnog upravljanja unutar zemlje i na okupiranim teritorijama" (Preobraženskiy, Aleksandrova, 1996). SJEDINJENE AMERIČKE DRžAVE su u toku rata intenzivno razvijale vojnogeografsku službu i preorijentisale deo "akademske" geografije na "vojnu" geografiju. U toku I svetskog rata 51 član Asocijacije američkih geografa učestvovao je u vojnim poslovima ili Mirovnoj konferenciji koja je usledila, a u II svetskom ratu u Vašingtonu je u vojnim i srodnim službama radilo preko 300 geografa (James, Martin, 1981). Preko 200 geografa bilo je u istraživačkoj i analitičkoj upravi Strateških službi (OSS - Office of Strategic Service). U geografskom odseku Strateške službe na početku su bile tri sekcije: kartografska, kartografske informacije i geografskih podataka. Geografskim odsekom rukovodio je veliki teoretičar R. Hartšorn. Sekcija geografskih podataka, koja je kasnije reorganizovana u regionalne jedinice, imala je za zadatak da prikuplja, interpretira i predstavlja u pismenom vidu sve podatke potrebne za različite ciljeve. Geografi su obično radili zajedno s ekonomistima, istoričarima i političarima, a na terenu su radili s vojnim licima, biolozima, geolozima, klimatolozima. OSS je kasnije postao "Centralna Obaveštajna Agencija" (Central Intelligence Agency – CIA) (Preobraženskiy, Aleksandrova, 1996). Druga velika grupa geografa radila je u topografskoj službi Vojnog obaveštavanja (Topographical Branch, Military Intelligence Service G-2 – US Army). Oni su se bavili doslovno vojnom geografijom, i to analizom prirodnih i kulturnih karakteristika teritorija koje su imale prvostepeni značaj za planiranje vojnih operacija (Stone, 1979). Zato su morali dobro poznavati ne samo geografiju, nego i vojne poslove. Vojno planiranje zahtevalo je pre svega ocenu stepena prohodnosti teritorije za različite rodove vojske. Zato je bilo neophodno objediniti znanja iz kvartarne geomorfologije, geologije, biogeografije, o drenaži, nagibima i tipovima zemljišta sa znanjima o razmerama ratišta, tipovima prepreka, opremi. Geografi su imali zadatak da sakupe sve te informacije, pretoče ih u tačne i razumljive karte i priručnike, neophodne za rešavanje taktičkih ili strateških zadataka. Treća grupa geografa radila je u Intendantskom korpusu (LJuartermaster Corps). NJihov zadatak bio je da analiziraju karakteristike sezonske dinamike temperatura, vlažnosti, radijacije, vetra, što je bilo važno za fiziologe, lekare i dizajnere odeće. Oni su izradili "Atlas odevanja" koji je sadržao podatke o potrebama, u vezi s prirodnim uslovima za izbor i podešavanje opreme (Stone, 1979). Četvrta grupa geografa bila je u pomorskoj izvidnici (Office of Naval Intelligence – ONI), koja se bavila procenom uslova za iskrcavanje 102
pomorskog desanta - otkrivanjem odbrambenih sistema i karaktera obala za iskrcavanje, hidrogeoloških uslova, svojstava vremena i klime, političkih i ekonomskih uslova. Oni su odigrali nesumnjivo važnu ulogu u planiranju desanta na severnoj obali Francuske (6. juna 1944), okupiranoj nemačkom vojskom. Organizacija desanta u Francusku bila je skopčana s velikim teškoćama. Početkom juna 1944. na južnoj obali Engleske bilo je koncentrisano više od četvrt miliona američkih i engleskih vojnika, spremnih da se pomoću 5000 desantnih brodova prebace na obalu Normandije, na kojoj su se utvrdili Nemci, i da tamo otvore novi front s ciljem da ubrzaju kapitulaciju Nemačke, čija armija je već trpela poraze na istočnom frontu. Nemci nisu očekivali taj dan "D" u vreme vremenske nepogode. Međutim, Ajzenhauer je imao prognozu da će 6. juna biti kratkotrajno poboljšanje vremena, koje se može iskoristiti za iskrcavanje. Komandant američke vojske general Bredli piše da ih je 6. juna "loše vreme spasilo kako od osmatranja protivnika, tako i od udara iz vazduha. Protivnik nije mogao poverovati, da ćemo se mi odvažiti da uđemo u burni zaliv. Nemci nisu raspolagali meteorološkim podacima, koje smo mi imali sa stanica na Grenlandu i Severnom Atlantiku, i zato nemački sinoptičari nisu znali o predstojećem poboljšanju vremena. Zbog jakog vetra i velike oblačnosti izlaz nemačkih patrolnih čamaca u more bio je otkazan, a minopolagači su stajali u lukama. Čak obično budna izviđačka avijacija je ostala na aerodromima" (Bredli, 1957). Nemački admiral Ruge u knjizi "Rat na moru 1939-1945 g." takođe naglašava značaj pouzdane vremenske prognoze kao "posebnog vida oružja". Amerikanci su imali takve prognoze zahvaljujući meteorološkoj opservatoriji Tula, lociranoj na severozapadu Grenlanda (Budiko M., 1998). Uloga geografa u vreme rata bila je vidna i u Objedinjenoj armijskoj i morskoj izvidnici (Joint Army Navy Intelligence Studies – JANIS), koja je formirana 1942. od predstavnika OSS, ONI, G-2 i A-2. Oni su izrađivali priručnike o pojedinim teritorijama, sa širokim spektrom podataka o istoriji, prirodnim uslovima, saobraćaju i telekomunikacijama, socijalnim i političkim pitanjima, ekonomici, nauci i kulturi, oružanim snagama, stanovništvu, poljoprivredi, građevinarstvu, preprekama, društvenom poretku i bezbednosti i tome slično. Geografi su radili i u drugim vojnim i nevojnim organizacijama. Jedna od najstarijih je bilo Odeljenje geografskih naziva, zatim Odeljenje vojne ekonomike. Posebno mesto pripadalo je radu Geografskog biroa Državnog departmenta, gde je važnu ulogu imao I. Boumen, koji je učestvovao u osmišljavanju svetskog poretka i povelje OUN. Veliki broj geografa radio je i u "specijalnom armijskom programu obuke" u mnogim srednjim i visokim školama. Verovatno, globalna priroda rata učinila je geografiju privlačnom u očima studenata vojnih akademija. Iskustva američkih vojnih geografa su obrađena u metodološkoj monografiji 103
brigadnog generala V. Pleta (Platt NJ., 1957). U novijim ratovima (u Vijetnamu, Persijskom zalivu, u Srbiji) naglašena je ekološka komponenta u načinu ratovanja SAD i NATO pakta. VELIKA BRITANIJA je u vreme rata prilagodila univerzitetske nastavne planove vojnoj pripremi i uvela ubrzane kurseve terenskog kartiranja i merenja, crtanja i štampanja karata. Pri Generalštabu je bila Geografska sekcija (formirana 1915) koja je izrađivala karte za vojne potrebe, a pri Admiralitetu je radilo Hidrogeografsko odeljenje koje je izdavalo karte za vojne i civilne potrebe. Geografska sekcija u sastavu Uprave vojne službe (Directorate of Military Survey) Britanskog General štaba, sastojala se iz četiri sekcije: 1. Opšta organizacija, 2. Izrada i proizvodnja karata, 3. Snabdevanje i distribucija karata, 4. Služba kolonijalnog planiranja. Vojnogeografskim istraživanjima najviše se bavila Vojno-pomorska izvidnica, koja je imala oslonac na Kembridžskom i Oksfordskom univerzitetu. Profesionalni geografi sa univerziteta uradili su vojnogeografske priručnike za skoro svaku pribrežnu zemlju Evrope (uključujući i Jugoslaviju), Bliskog Istoka, zapadne Afrike, južne i jugoistočne Azije i ostrva Pacifika. Britanski admiralitet izdao je 31 priručnik (NJilson, 1946). Priručnici su imali sledeća poglavlja: fizička geografija, istorija, narod i uprava, ekonomska geografija, luke, tesnaci i komunikacije. Priručnici se odlikuju profesionalnim majstorstvom i kvalitetnim kartografskim prilozima. Političko obaveštajno odeljenje (Political Intelligence Department) bavilo se geopolitičkom i socijalnom strukturom Nemačke i okupiranih teritorija, uglavnom u propagandne i komercijalne svrhe. Topografsko odeljenje (Interservis Topographical Department – ISTD) bilo je organizovano u Oksfordu i bavilo se fizičkogeografskim istraživanjima i izradom složenih karata. Geografi su takođe radili u Ministarstvu vojne ekonomike (Ministry of Economic NJarfare). Oni su se uglavnom bavili istraživanjima geografije industrije i drugih ključnih privrednih objekata i komunikacija na protivničkoj teritoriji, koji mogu biti ciljevi vazdušnih udara. Karte i spiskovi objekata izrađivani su na osnovu vazduhoplovnog osmatranja, aerofotosnimaka i drugih izvora informacija. Inostrano odeljenje toga ministarstva izdalo je 1943. "Putovođu bombardera" (Bombers Baedecker) u dva toma, koji je sadržao materijale o preko 500 naseljenih mesta s preko 15000 stanovnika. Naime, doktrina vazduhoplovnog rata Velike Britanije orijentisana je od 1942. godine ne toliko na razaranje vojne industrije, koliko na rušenje duha nemačkog stanovništva. Istovremeno, u drugoj fazi rata 104
(1943-45), vršeno je regionalno i urbanističko planiranje za obnovu i rekonstrukciju koja će uslediti posle rata. Urađeno je oko 11 regionalnih i 60 urbanističkih projekata, u kojima su učestvovali i geografi kao koordinatori (NJilson, 1946). SOVJETSKI SAVEZ, za razliku od Nemačke koja je počela još 1936. godine stvarati vojnogeografska odeljenja pri general štabovima, nije imao vojno-geografsku službu na početku rata. Za razliku od SAD-a, mobilizacionim planom u SSSR nije bio predviđen poziv geografa za vršenje profesionalne službe, izuzev hidrometeorologa i topografa. Stoga su civilni geografski instituti po narudžbini obezbeđivali raznovrsne potrebe kako oružanih snaga, tako i vojne ekonomike. Te potrebe u zemlji na čijoj su teritoriji vođena ratna dejstva, bile su drugačije od onih u zemlji-agresoru, kao i od onih u zemljama koje su vodile rat na moru i pripremale obimne desantne operacije. One su bile uslovljene osobenostima pozornice vojnih dejstava i proporcijom rodova vojske u sastavu oružanih snaga. U prvoj fazi rata, istraživanja su bila orijentisana na planiranje evakuacije na istok, sa gledišta naseljenih mesta, racionalnog razmeštaja u njima industrijskih objekata (evakuisanih i novih), organizacije transporta, raspodele kompenzacionog zemljišnog fonda za gubitke na zapadnim teritorijama i slično. Pri Odeljenju geološko-geografskih nauka Akademije nauka SSSR-a, formirana je 1941. godine Komisija za geološko-geografsko opsluživanje Crvene Armije ( GGO KA, pod rukovodstvom A. Fersmana). U njoj je radilo oko 150 naučnih saradnika u više specijalizovanih grupa. U početku su bile sledeće grupe: aerosnimaka i maskiranja, speleološka, za strateške sirovine, za vojnu geografiju. Grupa za vojnu geografiju je izvršavala zadatke General štaba Crvene armije za sastavljanje geografskih karakteristika neprijateljskih teritorija, industrijskih centara, pojedinih privremeno okupiranih regiona, a obrađivala je i materijale o klimatu, snežnom pokrivaču i slično. Oktobra 1941. deo Instituta za geografiju AN SSSR je evakuisan iz Moskve u Alma Atu (oko 60 naučnih saradnika) i tamo nastavio s radom, najviše u oblasti privredno-transportnih i vojnogeografskih opisa susednih zemalja. U decembreu 1941. Glavna vojnoinženjerijska uprava (GVIN) poručila je kod AN SSSR, da izradi kartu prohodnosti "od meridijana Moskve do meridijana Berlina". Za taj zadatak formirana je grupa specijalnog kartografisanja (pod rukovodstvom I. P. Gerasimova), koja je radila na izradi "Karte elemenata prohodnosti" za Istočnu Evropu, u razmeri 1 : 500 000. Sledeće godine Komisija GGO KA je radila u pet grupa: za strateške sirovine, za privredno-transportni i vojnogeografski opis stranih zemalja, sastavljanje karata prohodnosti i opisa, aerofotosnimaka, klimata. Civilni geografi su rešavali vojno-geografske zadatke kao što su izrade karata prohodnosti, uzletno-sletnih uslova, albuma 105
"Predeli teritorije fronta" sa ocenama maskirnih svojstava terena, procene zapadnih obala Crnog mora za iskrcavanje desanta i t.d. Odeljenje vojnogeografskih opisa NII VTS formirano je 1943. Potreba za geografskim opsluživanjem Crvene Armije je postepeno smanjivana, počela je priprema geografskih materijala i karata, potrebnih za obnovu i razvoj regiona postradalih od nemačke okupacije u evropskom delu SSSR-a i za rešavanje pitanja o posleratnom svetskom poretku. Pri izučavanju stranih zemalja vojno-geografski aspekt se potiskuje na račun problemsko-geopolitičkog pristupa - pojavljuju se publikacije o Alandskim ostrvima, Pečenga-Petsamo, Dunavski problem, Kurilska ostrva, Avganistan, i druge (Kotljakov, Preobraženskiy, 1995). U SRBIJI je još 1878. godine u Đeneralštabu osnovano Geografsko odeljenje, sa zadatkom da obavlja poslove u vezi sa vojnim premeravanjem Srbije, sastavljanjem karata i planova i da se bavi geografskim i topografskim proučavanjem svoje države i susednih zemalja. To odeljenje preimenovano je u Topografsko odeljenje (1912) a zatim u Vojno-geografski institut (1920). Prvi premer u razmeru 1 : 50 000 i izradu vojnih karata Srbije vršili su generalštabni oficiri među kojima su bili i tadašnji majori Stepa Stepanović, živojin Mišić i Petar Bojović, kasnije vojvode i proslavljene vojskovođe. Topografsko odeljenje je u toku I svetskog rata izradilo Topografsku kartu jugoslovenskih zemalja, razmera 1 : 200 000, na kojoj su prvi put prikazane jugoslovenske zemlje kao celina. Vojnogeografski institut je između dva rata radio na premeravanju i kartografisanju tadašnje Jugoslavije, a kapitalno delo mu je Topografska karta 1 : 50 000, odnosno 1 : 100 000. Obe ove karte imale su značajnu ulogu u toku II svetskog rata, a kopirali su ih Italijani, Nemci, Englezi, Amerikanci i Rusi, jer je predstavljala najbolju i najsavršeniju kartu jugoslovenskih zemalja u to vreme (Anđelić, 1990). Posle rata, do 1967, VGI je radio na novom topografskofotogrametrijskom premeru Jugoslavije u razmeru 1 : 25 000, a posle toga na izradi razmernog sistema novih topografskih karata, izradi i ažuriranju pregledno-topografskih, tematskih i specijalnih karata, izvedenih na osnovu novog premera. VGI je učestvovao u velikim jugoslovenskim kartografskim projektima kao što su Osnovna geološka karta Jugoslavije razmera 1 : 100 000 i niz preglednih geoloških karata (geološka, hidrogeološka, inženjerskogeološka, metalogenetska, nafte i gasa, mineralnih i termalnih voda) razmera 1 : 500 000, Osnovna pedološka karta razmera 1 : 50 000, Klimatski atlas Jugoslavije 1 : 1 000 000, Agroklimatski atlas Jugoslavije 1 : 1 000 000, kao i niz etničkih karata.
106
Geografska informacija za potrebe vojnih dejstava u savremenim uslovima, ne može se ograničiti samo na topografske karte, aero- i kosmičke snimke ili putne karte za kretanje tehnike. Savremena epoha mora imati svoju geografiju, u tom kontekstu i vojnu, i ona mora da se razvija u saradnji vojnih i civilnih geografa. Nova geografija ide u pravcu stvaranja i korišćenja GIS tehnologije (Geografskog informacionog sistema), kao i na osvajanja i korišćenja mogućnosti satelitskih tehnologija. Vodeće sile raspolažu snagama za svemirske operacije posebno u oblasti obaveštajnih delatnosti i informatičkog ratovanja. Sateliti i avioni opremljeni odgovarajućim "hiperspektralnim" senzorima u stanju su da pretražuju i izviđaju određenu teritoriju za vojne potrebe i da na osnovu njih vojni eksperti izrade digitalnu radnu kartu sa razmeštajem vojnih i civilnih objekata. Baš kroz te nove obrasce i rezultate rada geografija i kartografija obezbeđuje sebi dostojno mesto u budućim informaciono-kulturnim, upravljačko-tehnološkim i vojno-političkim sredinama društva.
107
Drugi deo
POLITIČKO-GEOGRAFSKA STRUKTURA DRŽAVE
OSNOVE ZA GEOGRAFSKU TEORIJU DRŽAVE. Geografski elementi države. Teritorijalna država. Kulturalna država i koncept ikonografije. Nacionalna država i koncept nacije. Teritorijalno-politički sistem i teritorijalno politički proces. PROSTOR I MOĆ DRŽAVE. Funkcije države. Determinante moći. Elementi moći. TERITORIJALNI SUVERENITET DRŽAVE. Pojam suvereniteta. Teritorijalni suverenitet. Teritorijalnost, bezbednost i povoljnost. Suverenitet kao međunarodna moć. TERITORIJA DRŽAVE. Pojam političkog prostora i teritorije. Struktura teritorije. Veličina teritorije - klasifikacija država po veličini. Parametri teritorije. Politički status teritorija - suverenitet i zavisnost. Teritorijalni sporovi i trgovanja teritorijama. GEOGRAFSKI POLOŽAJ DRŽAVE. Komponente geografskog položaja. Tipovi apsolutnog ili primarnog položaja. Tipovi relativnog ili sekundarnog položaja. GRANICE DRŽAVE. Pojam granice. Koncept granice. Klasifikacija granica. Vojne granice. Principi razgraničenja država. Funkcije političkih granica. Efekat granice. Bonitacija granica. Granice na moru. Granice u vazdušnom i kosmičkom prostoru. Granični sporovi. Promenljivost i stabilnost granica. CENTRALNO JEZGRO I GLAVNI GRAD DRŽAVE. Pojam i vrste centralnog jezgra. Jezgra urbanizacije. Pojam glavnog grada. Premeštanje prestonica. Tipovi glavnih gradova.
109
110
V glava
OSNOVE ZA GEOGRAFSKU TEORIJU DRŽAVE Država se geografski može definisati kao ograničena teritorija, koja je organizovana od strane autohtonog naroda, na politički efektivan način, sa političkim sistemom koji suvereno kontroliše tu teritoriju. Tu su ključna tri elementa: teritorija - stanovništvo - politički sistem (vlast). Države su svojevrsni političko-teritorijalni sistemi, koje razlikujemo po veličini, kompleksnosti, njihovim ciljevima. One moraju imati osnove kao što su: teritorija (veličina, oblik, položaj, administrativna podela), stanovništvo (broj, gustina, razmeštaj, sposobnosti), resursi (vrsta, kvantitet, kvalitet, lokacija, pristupačnost), stepen političke kohezije društva (koji se ogleda u javnoj akceptaciji institucija, efektivnosti komunikacija). Tu se mogu još ubrojiti patriotska osećanja i "ikonografija" odnosno simboli političkog sistema koji su deo političke socijalizacije građana. U vezi s prethodnim, država ima svoje granice, svoj glavni grad, svoju privredu i saobraćaj, svoje susede, svoje saveznike i (ne)prijatelje. Država je multidimenzionalan političko-teritorijalni sistem. On je horizontalan kad se posmatra oblik (forma), veličina, položaj i resursi jedne države; on je vertikalan kad se posmatra dejstvo političkih faktora, zakona, administracije, kulturnih ciljeva na horizontalni plan. Političko-teritorijalni sistem ima i treću dimenziju - vreme, koja implicira interakciju vertikalnih i horizontalnih dimenzija u datom vremenskom periodu. Te dimenzije nisu apsolutne, one su u procesu menjanja, a izbor kriterijuma za njihovo merenje i njihovu interpretaciju je subjektivan. Država je ponekad sinonim za vladu, ali ipak, ti pojmovi imaju specifična značenja. Vlade dolaze i odlaze, a države su relativno permanentne, uključujući opšti aparat upravljanja društvom: vojne snage, policiju, javne usluge, pravosudni sistem i slično. Ti elementi sadržani u klasičnoj definiciji države od nemačkog sociologa Maksa Vebera (18641920), podrazumevaju monopol legitimne primene fizičke sile na određenoj teritoriji. Reč država još označava zemlju koja ima nezavisnost, međunarodno priznanje, i vladu. Tako se u države ubrajaju zemlje sa vrlo različitim istorijama, etničkim kompozicijama, socijalnim strukturama, ideološkim osnovama, veličinama teritorija, stanovništva i moći u međunarodnim odnosima.
1. Geografski elementi države
111
Među modelima političko-teritorijalne organizacije države dominantna su dva pristupa - prostorna evolucija i prostorna integracija države. Ona su stvorila dva metodološka nasleđa za razmatranja teritorijalne države - procesualni (evolucionizam) i funkcionalni (funkcionalizam). Procesualni i funkcionalni pristupi u političkoj geografiji mogu linearno da se vrate unazad na zajednički izvor - Racelovu organsku teoriju države. Fridrih Racel je u "Političkoj geografiji" (1897), naglasio vezu između osnovnog subjekta međunarodne politike - države i osobenosti teritorijalne strukture. Država kao "duhovni i moralni organizam" je funkcija teritorije. Kroz mehanizme kolektivnog razvitka nacije (zajednički život, kolektivni rad i bezbednost) državni organizam je u neprekidnoj "duhovnoj vezi sa tlom. Država raste zajedno s razvojem kulture. Na taj način država treba da osigura razvoj kulture kroz proširivanje "životnog prostora" (Hunter, James, 1983). Suština Racelove teorije države je ideja o "geopolitičkoj osnovi moći" i zakonima prostornog rasta. Uspešna geostrategija sledi kodove geografskog prostora. Teritorijalni imperativ ocrtava geostrateške interese, gradi koalicije i stvara suparnike. Razvoj države sledi zakone prirodnog organizma, čiji je cilj opstanak. Učenje Racela predstavlja celovitu envajronmentalističku teoriju države i međunarodnih odnosa. Racel je razvio ideju o "ravnoteži snaga" kao vodećem principu u međunarodnim odnosima. Rudolf Kjelen je još više produbio teoriju totalnog envajronmentalizma. Kjelen naglašava činjenicu "da je teritorija organski deo državnog bića" iz koje ova crpi moć i od nje se ne može živa otkinuti" te sa gubitkom teritorije gubi se i država (Kjelen R., 1943). Politička moć velesila kao što su SAD, Britanska i Ruska imperija, smatra Kjelen, leži u velikim prostorima koje one zauzimaju.
2. Teritorijalna država
EVOLUCIONIZAM se ogleda u teoriji cikličnog razvoja i modelu centralnog jezgra države. Cikličnu teoriju države postavio je Van Valkenburg (1939), po uzoru na Dejvisovu teoriju ciklusa prirodnog predela. U njoj države, kao i ljudi, prolaze kroz četiri faze razvoja - detinjstvo, mladost, zrelost i starost. Po njemu, SAD su prošle kroz prvu fazu od 1776 do 1803, kada su konsolidovale svoju unutrašnju strukturu, i kroz drugu fazu od 1803-1918 kada su bile u ekspanziji. Zatim su ušle u treću fazu, kada su postale"zrele" za nastup na međunarodnoj sceni, dok su evropske zemlje već u fazi "starosti" i opadanja. Kasnije De Blij (1967) je našao da su evropske zemlje u fazi "zrelosti". Ove i slične teorije, polaze od pretpostavke da su države autonomni entiteti koji prolaze kroz paralelne faze razvoja, ali iz različitih startnih vremena i različitim brzinama. Proces nije dovoljno samo 112
konstatovati, potrebno je da se on i objasni. Zato je važno pitanje, koje su pokretačke snage tih procesa? Jedan od mogućih odgovora je hipoteza Gumiljova (Gumilev L., 1990), koja predstavlja spoj envajronmentalizma i teorije sistema. On posmatra istoriju države i društva kroz proces etnogeneze, koju smatra prirodnim procesom. Posredna karika između društva i prirodne sredine je etnička istorija, tačnije - etnogeneza s njenim fazama. Ni jedan od etnosa ne postoji večno. Oni nastaju istorijski, ako nema spoljašnjih smetnji žive 12001500 godina. Zatim se ili raspadaju, pri čemu ljudi koji su ih sačinjavali ulaze u druge, mlađe etnose, ili se pretvaraju u relikte, lišavajući se samostalnog razvoja i sposobnosti za otpor. Taj proces etničke entropije Gumiljov naziva etnogenezom. On je karakterističan za sve sisteme, koji nastaju usled energetske ekspanzije (mutacije) sistema zatvorenog tipa, i shema smene njegovih faza je jednoobrazna: 1) start, ili negentropijski impuls, koji stvara fazu etničkog buđenja. U toj fazi deluje princip povratne veze između etnosa i lokalnog prirodnog predela; 2) višak energije ili akmatička faza, stvara "pregrevanje" unutar sistema. U toj fazi nastupa vreme zavojevanja ograničeno protivljenjem suseda; 3) nagli pad pasionarnog naboja povezan s trošenjem slobodne energije sistema, koja se izražava u procvatu umetnosti, arhitekture, nauke, filozofije. Povećava se sposobnost za širenje teritorije i pojačava se pritisak na prirodne resurse sopstvene države; 4) kretanje sistema po inerciji, što se smatra procvatom civilizacije. Nastaje konverzija i destrukcija biocenoza; 5) pri daljem rasipanju energije razvoj usporava, nastupa faza opskuracije, odnosno destrukcije etnosa; 6) posle gubitka slobodne energije etnos zapada u stanje homeostaze - nestabilne ravnoteže s prirodnom sredinom. Energija etničkog sistema je geobiohemijska energija biosfere, o kojoj je pisao Vernadski, a njen efekat je pasionarnost. Odnos etnosa i predela zavisi od rasta pasionarnosti. Model centralnog jezgra (core-area) označava "kolevku" države. Racel je pisao (1897) o "zakonima rasta države" iz jednog malog jezgra. Cvijić je, govoreći o jezgru kao osnovnoj oblasti države, razlikovao proste i složene države. U prostim (teritorijalno malim, ekonomski homogenim, jednonacionalnim) državama "to jezgro je često prostorna inkarnacija državne ideje, središte iz koga se zemlja vidi, prema kome je upravljen pogled svakog državljanina kad ga od zemlje digne i pogleda na interese svoje velike zajednice". U složenim državama "položaj državnog jezgra se upravlja po prirodnom bogatstvu pojedinih krajeva, po privrednom i opštem kulturnom stupnju njegovih stanovnika" (Cvijić, 1969).
113
Jezgro države definisao je Vitlsi u svojoj knjizi Zemlja i država (1935), kao "oblast iz koje ili oko koje država potiče". Paunds i Bol (1964) su izučavali 25 evropskih država i našli da njih 15 ima uočljivu oblast jezgra, četiri ima perifernu, a pet jezersku oblast jezgra ili nukleusa, od koje je krenula državna ekspanzija (sl. 9). Oni su definisali dve kategorije država, "arbitrarne" i "organske"; poslednji termin uglavnom odražava uticaj Racela. U arbitrarnoj kategoriji teritorija je uključena u neki prethodni geografski sklop, dok u organskom primeru teritorija evoluira postepenim proširivanjem oko centralnog jezgra. Jovan Cvijić (1969) navodi da po pravilu, prostor jezgra moderne države, mora imati neko inicijalno preimućstvo nad pograničnim prostorima, kao i to da se jezgro istorijski polako pomera, zavisno od promene važnosti pojedinih krajeva za državnu celinu bilo zbog regionalnih promena u privredi, kulturi ili u stanovništvu. Paunds i Bol (1964) navode da region centralnog jezgra mora biti moćan za 114
stvaranje ekonomskog viška u ranoj fazi. On treba da pribavi resurse, prvo, za odbranu protiv osvajača i drugo, za širenje njegove dominacije na manje bogato susedstvo. U feudalnoj Evropi to je značilo plodno tle za poljoprivrednu proizvodnju, plus nodalna lokacija za trgovinu robom koja nije lokalnog porekla. Ilustrativan primer toga envajronmentalnog argumenta je ekspanzija vlasti francuskih kraljeva, od 987 godine, kada su oni kontrolisali samo prostor oko Pariza (Il de France), do 1789, kada je Francuska praktično završila svoje teritorijalno formiranje. Primeri devetnaest evropskih država, potvrđuju opštost modela širenja iz centralnog jezgra. Kritički pristup ovom modelu sastoji se u tome, da sadašnja centralna jezgra država, ne mogu biti argument za objašnjenje procesa u prošlosti, i obrnuto. Neke države imaju nejasno centralno jezgro (primer Norveške), a neke imaju više vrsta jezgara. Mogu se razlikovati bar tri vrste centralnog jezgra: 1. Originalno jezgro - nedovoljno moćno za širenje teritorije; 2. Nukleusni centar - prostorno jezgro oko koga je širenjem nastala teritorijalna država; 3. Centralni region - političko i ekonomsko jezgro države. Originalna jezgra Poljske, Mađarske i Srbije, nisu bila baza procesa širenja teritorija. Originalno jezgro Srbije je stara Raška, nukleusni centar je Šumadija, a centralni region je Beograd. U Srbiji ima mnogo istorijskih mesta, ali istorijska sudbina Srbije rešavala se u Beogradu. Geopolitičar Kjelen je 1916 (1923) zabeležio da je Srbija sa Beogradom padala i sa Beogradom vaskrsavala. Većina centralnih jezgara vanevropskih zemalja su originalna jezgra kroz koja su one inkorporirane u svetsku privredu. To su većinom lučke ili sirovinske zone koje su izazvale kolonijalnu penetraciju. Nasuprot evropskim jezgrama koja su centri moći, u neevropskim zemljama ona su obično služila eksternim interesima. Ne može se isti koncept centralnog jezgra primeniti na evropske zemlje i zemlje koje su gradile svoju istoriju kao kolonijalni privesci imperijalnih država. Moderne neevropske države nisu prošle kroz faze političkog procesa kroz koje su prošle evropske države. Prema tome na političkoj karti sveta treba razlikovati dva skupa procesa jedan je karakterističan za "centar" (razvijene zemlje), drugi za "periferiju" (nedovoljno razvijene zemlje), koji se prepliću u zemljama "poluperiferije". U starim zemljama "centra" kao što su Španija, Portugalija, Francuska, Engleska - ključni centralni prostori su koristili posebnu formu organizacije prostora koja je balansirala između urbanog tržišta i zemljoradničkih interesa. Uvek je jedan ili drugi od ovih interesa dominirao a politička podela je bila takva da može biti od koristi
115
116
centralnoj vlasti države. To je neka baza moći države. Krajnji rezultat je stvaranje država srednje veličine u Zapadnoj Evropi kojebalansiraju između trgovačkih interesa grada i zemljoradničkih interesa. Prema tome, svi rade nešto za državu, a ne samo centralno jezgro (sl. 10). FUNKCIONALIZAM u geografskoj teoriji države polazi od činjenice da svaki politički sistem mora imati cilj funkcionisanja. Racel je još 1890. pisao, da državu čini deo zemlje i deo naroda organizovanog prema nekoj posebnoj ideji. Ovu posebnu ideju R. Hartšorn je nazvao raison d’etre (razlog postojanja) države. On smatra da je to kao "neki koncept ili ideja koja opravdava postojanje te posebne države koja sadrži posebne regione"(Hartshorne, 1950). Raison d’etre mora biti baziran na željama stanovništva regiona koji su uključeni u državu. Nacionalna ideja bila je uzrok raspada imperija i nastanka nacionalnih država. Na primer, učestvujući u formalnoj politici Turske, Srbi su "svaki politički odnos, svaku ideju, svaki poticaj ispitivali prema sopstvenoj životnoj vrednosti, jer je sve primano i cenjeno pogledom na ispunjenje jedinog cilja - oslobođenja i uspona nacije." Nacionalna ideja pretvara se u državotvornu. Još je Hegel tvrdio da nacija ne postoji sve dok ne stvori svoju državu. Tako na primer, "balkanskim čovekom potpuno vlada jedna jedina moćna državna pokretna sila: nacionalni osećaj. Iznad toga on nema nikakvih "pogleda na svet", ni "ideje", ni "sisteme". Sve što poznaje od ideja i pogleda na svet, od sistematizovanja svoga ja ili života zajednice, on pretstavlja sebi jednim pojmom, a to je crkva" (Kober, 1937). Jovan Cvijić je zapazio da se državotvorna ideja mora nekada potčiniti "antietnografskoj nužnosti" koja proističe iz geografskih uslova teritorije. Na Balkanskom poluostrvu, Cvijić je 1922 (1966) identifikovao dve vrste sila, koje proističu iz osobina terena, i to "osobine spajanja i prožimanja ili protivne osobine izolovanja i odvajanja" naroda, koje stoje u vezi sa kretanjem. Kretanje i ikonografija za Gotmana (Gottman, 1951, 1952), su ključni faktori državotvorne ideje. On je analizirao političku podelu sveta i zaključio da je ona bazirana na dva glavna faktora - kretanju (cirkulaciji), koje uslovljava nestabilnost, i ikonografiji, koja uslovljava stabilnost. U tom pristupu kretanje uključuje sve promene širom sveta bilo ljudi, roba ili ideja. Ikonografija je, za Gotmana, sistem simbola u koje ljudi veruju, uključujući elemente nacionalnog osećanja, od državne zastave do kulture koja se prenosi kroz državne škole. Ove dve sile su suprotne jedna drugoj, i karta sveta u nekom vremenu je rezultat ravnoteže postignute između stabilnosti i nestabilnosti. Hartšornov funkcionalni pristup u političkoj geografiji (1950), potpunije je razvio ideju o dve suprotne sile. Hartšorn je razvio teoriju teritorijalne integracije. Teritorijalna integracija zavisi od dva skupa sila 117
centrifugalnih, koje razbijaju državno jedinstvo i centripetalnih, koje održavaju celovitost. Raison d’etre ne potiče uvek iz nacije (primeri Napoleonove imperije, vizije imperije Sesila Rodeza, tamponskih država, i drugi), te se javljaju slučajevi podeljenih nacija u dve ili više država (primer kolonijalnih granica u Africi, podele etničkog prostora Srba, Kurda i drugih). Fundamentalni cilj države, po Hartšornu, je da održi jedinstvo i celovitost njenih različitih socijalnih i teritorijalnih segmenmata. Integrativna funkcija može biti posmatrana "vertikalno" za socijalne grupe i "horizontalno" za teritorijalne grupe. Problem "horizontalne" integracije proističe iz teritorijalnih razlika i predstavlja, po Hartšornu, predmet političke geografije. Centrifugalne snage su pre svega fizičke karakteristike, veličina i oblik državne teritorije. Fizički faktori su heterogeni i jako variraju po svom značaju kao centrifugalne sile. Na primer, fizička podeljenost Pakistana na zapadni i istočni deo, nesumnjivo je bila uzrok dezintegracije 1971, i stvaranja Bangladeša u istočnom delu. Obrnut primer, SAD integrišu daleke četrdeset devetu i pedesetu državu - Aljasku i Havaje. Kontinentalni položaj (land locked) afričkih država ugrožava njihovu konkurentnost na svetskom tržištu, dok za evropske kontinentalne (land-locked) zemlje Švajcarsku, Austriju i druge, taj "geografski hendikep" ima mnogo manji značaj. Hartšorn na takve faktore stavlja akcenat, iako smatra da su oni manje važni nego "diverzitet karaktera stanovništva". Ovaj diverzitet može biti izražen na više načina. Jezik, etničke i religijske razlike su vrlo često uzroci teritorijalnih konflikata i građanskih ratova u državi, ali i druge karakteristike kao što su politička filozofija, edukacija i nivo životnog standarda različitih regiona mogu biti različiti. Ono što danas nazivamo geodiverzitet - regionalne nejednakosti u materijalnim dobrima - može biti značajna centrifugalna snaga u modernoj državi. Šta integriše državu u homogenu celinu? Svaka država ima raison d’etre, razlog postojanja, i to je moć "ideje" koja sprečava centrifugalne snage. U modernom svetu ova državna ideja, slično Gotmanovoj ikonografiji, tesno je povezana sa nacionalizmom. Nekad je opravdavana potrebom - na primer, ona je bila izgovor za Centralnoafričku, Zapadnoindijsku i neke druge federacije, koje su se raspale, zato što njihove potrebe nisu šire sadržale državnu ideju. Hartšornovu teoriju teritorijalne integracije razvio je DŽons (Jones, 1954) u njegovoj "teoriji jedinstvenog polja" u političkoj geografiji. Hartšornov koncept državne ideje je proširen u obliku lanca od pet povezanih koncepata: Politička ideja - odluka - kretanje - polje delovanja politička teritorija. Prema tome, svaka politička ideja ima cilj da se materijalizuje u političkoj teritoriji. Politička ideja je raison d’etre moderne države, odluka je specifičan ugovor o sprovođenju ideje, kretanje je Gotmanov koncept ostvarivanja odluka u polju delovanja, i konačno, 118
politička teritorija je definisana kao teritorija države. DŽons daje primer osnivanja Izraela na sledeći način: Sionizam je ideja, Balfurova deklaracija iz 1917 je odluka o dozvoli kretanja (migraciji) Jevreja, koji stvaraju polje (imigrantsku mrežu naselja u Palestini) na kojem dolazi do rata koji definiše državu Izrael bez Palestine. Sagvin (Sanguin L. A., 191977) navodi, kao ilustraciju tih sekvenci, primer nastanka Liberije: Politička ideja (ukidanje ropstva u SAD) - odluka (ovlašćenje crnim robovima da se mogu vratiti u Afriku) - kretanje (morski put iz Diksilenda do Afrike) - polje delovanja (primorski deo Afrike još neokupiran od Evropljana) - politička teritorija (osnivanje Liberije, 1847). Kada je lanac kompletiran, centripetalne snage trijumfuju. Kada se lanac prekine, centrifugalne snage će verovatno ojačati. Ovaj model je instruktivan za proučavanje nastanka država. Kritika funkcionalnih teorija bazira se na dva problema. Prvi problem je njihova konzervativna priroda. One prihvataju status ljuo i ne rešavaju pitanja geneze, istorijske opravdanosti i unapređenja sistema. Funkcionalisti prihvataju teritoriju kao datu i usmeravaju pažnju na snage koje drže celovitost (države) ili integrišu njen aparat. Međutim, državne zajednice se razlikuju jedna od druge ne samo prema stepenu nego i prema tipovima jedinstva, kao i promenjivim faktorima (ekonomske veze, pravo, prinuda). Narušavanje jedinstva (regionalizmi, separatizmi i sl.) isto treba da bude "uvedeno u sistem". Gotmanov naglasak na cirkulaciju i ikonongrafiju pretpostavlja egzistenciju države stabilnih teritorijalnih parametara. Funkcionalisti imaju u vidu pojedinačnu državu, a gube iz vida postojanje međunarodnog sistema. Stav o postojanju načelnog jedinstva i harmonije interesa, za odstranjivanje konflikata i protivrečnosti lišava tu teoriju mogućnosti da utiče na geopolitičke izmene, tj. na istoriju. Hartšorn (1950) uvodi pojam "eksterne funkcije" države, ali nema koncepcije eksternog okruženja u kojem ove funkcije egzistiraju. Tek koncepcija svetskog sistema (Valerštajn i drugi), državu razmatra "odozgo", kao integralni deo međunarodnog sistema. Drugi problem je tvrdnja Hartšorna, da je integracija ili organizacija teritorije fundamentalni cilj države. To je samo po sebi razumljivo, da država radi za sebe. Ali ravnoteža sila koje su uključene u objašnjenje napredovanja ili propadanja države, u njenom primarnom smislu, izvedena je iz socijalne formacije u kojoj država egzistira. Tu treba imati na umu poznatu izreku da je "cela organizacija predubeđenje". Osnivanje i destrukcija država predstavlja pobede za neke socijalne grupe i gubitak za druge. Zbog tog rezona, mi ne možemo isključiti "vertikalnu" integraciju socijalnih grupa iz političke geografije, kao što to Hartšorn predlaže. Država može biti shvaćena samo kao odgovor na potrebe izvesnih grupa na ekspanziju drugih grupa. Integracija je proces koji može biti sagledan samo sa aspekta dobitnika, ali mi nećemo zanemariti ni gubitnike u takvom konfliktu. Marksističke teorije države eksplicitno razmatraju socijalne 119
konflikte i to je razlog što su one postale popularne u političkoj geografiji Zapada u novije vreme, u vidu radikalne geografije. Radikalni geografi razmatraju konflikte i prirodu države više "odozgo", sa aspekta sistema, i preosmišljavaju neke od značajnih elemenata u tradicionalnoj političkoj geografiji, bilo da su oni razmatrani u evolucionističkom ili funkcionalističkom maniru (Taylor P., 1993). Termin "ikonografija" se upotrebljavao još u Vizantiji ne toliko za slike, koliko za stalne i uvek iste tipove ikona svetaca, na kojima se čovečiji lik ne javlja radi sebe samog, nego uvek samo kao simbol (ikona - neizmenjen, sveti lik). To važi i za freske, i za minijature kod pojedinih balkanskih naroda, gde se slikar uvek morao pridržavati crkvenih propisa. (Stžigovski, 1937). Polazna tačka Gotmanovog koncepta u političkoj geografiji je fenomen političke podele geografskog prostora. Za objašnjenje toga on koristi dva koncepta, faktor kretanja (fr. Circulation) i ikonografije. Interakcija između ova dva faktora kreira i menja političku kartu sveta. Faktor kretanja je relativno pogodan za opisivanje efekata premeštanja: "u političkom poretku, ono premešta ljude, armije i ideje; u ekonomskom poretku, ono premešta robe, tehniku, kapital i tržišta; u kulturnom poretku, ono premešta ideje, ono meša ljude"(Gottman, 1952). Faktor kretanja je agens transformacije, promene, nestabilnosti. Delovanje faktora kretanja je limitirano od druge sile, ikonografije, koja je definisana kao agens rezistentnosti prema faktoru kretanja, koji nastaje zbog "samoodbrane društva od pretećih promena" Navedeni termini ukazuju na konzervativni karakter ikonografije. To se može smatrati "kao opozit prema ekspresiji ikonoklastije" (Gottman, 1955, II). Ikonografija je zbir verovanja, simbola, predstava, ideja itd., nasleđenih od društva i za koje njegovi članovi pokazuju duboku odanost. Ova veza između ljudi i "ikona" čini grupni cement. Ona vodi do definicije teritorije iz koje su isključeni članovi drugih društava, privrženi drugim ikonografijama. Tako, ikonografija gradi podele, najpre "u duši" a onda na tlu. Podela je takođe faktor društvenog poretka. Kao ikonografija predstavljeni su različiti elementi: religija, jezik, istorija, društvena organizacija, tabui itd. Nije značajan samo sadržaj ikonografije, nego i njena funkcija unutar mreže relacija ustanovljene između društva i geografskog prostora. Gotmanov koncept ikonografije je oslobođen svakog determinizma. Društva mogu biti osnovana na vrlo različitim ikonografskim elementima. Tu nije obavezno učestvovanje nekog jezika ili religije ni posedovanje neke istorije ali poredak mora imati neku ikonografiju. Moć neke ikonografije ne mora se ceniti prema njenoj kompoziciji, nego prema njenim političkim efektima.
3. Kulturalna država i koncept ikonografije
120
Ikonografija nije neka geopolitička predstava. Ona je dublje ukorenjena u prostoru i vremenu. Usled toga ona je sposobna da spreči efekte faktora kretanja. Ikonografije mogu da se menjaju, ali ne vrlo često. Ikonografije se razlikuju od neke ideologije; one se obraćaju više prema srcu nego prema razumu. Ikonografije mogu funkcionisati na različitim nivoima. U svetu organizovanom na konceptu nacija-država, nacionalne ikonografije su vrlo značajne. Istorija pokazuje da u drugim periodima ikonografije korespondiraju sa drugim oblicima prostorne podele. Imperije su zasnovane na univerzalističkim ikonografijama. Religijske ikonografije bile su dominantne u Zapadnoj Evropi tokom srednjeg veka. To je odredilo da su se teritorije završavale tamo gde je počinjao islam. Unutar ovog prostora, fragmentacija i personalni karakter političke moći vodio je u razdrobljenu (colloidal) formu političke organizacije (Gottman, 1952). Tokom sledećih vekova, slabljenje religiozne ikonografije praćen je nastankom novih teritorijalno-političkih jedinica zasnovanih na principu patriotizma i nacionalizma. On vodi sve gušćem i strožijem parcelisanju evropskog prostora. Regionalizam je još jedna ekspresija ikonografije. Prostorna podela ima svoje poreklo u regionalizmu. Regionalizam je shvaćen ovde kao "tendencija nekog sektora naseljenog prostora za svoju individualizaciju". Gotman dodaje toj definiciji da "kada regionalizam uzima politički oblik, on transformiše regione u države ili u druge administrativne jedinice" (Gottman, 1952). Koncept parcelizacije može biti primenjen na sve razmere političkog prostora: mesta, regione, države, imperije. Hijerarhija ikonografija korespondira sa serijom prostora podešenih u određenom poretku. Koncept ikonografije nije bio suviše korišćen u političkoj geografiji. To je uzrokovano velikim širenjem ekonomističkog pristupa koji je zahvatio sve discipline tokom "hladnog rata", i pristupa koji je malo mario za kulturalni faktor. Posle kraja hladnog rata, kulturalni faktor naglo ulazi u nacionalnu i međunarodnu politiku. Tako, nasuprot stanju u prošlosti, politička uloga kulture postala je vrlo moderna, posebno u kontekstu regionalnih konflikata koji su počeli u Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi počev od 1989. Međunarodni odnosi su analizirani kao rezultat delovanja kulturalnih faktora ili "civilizacija" (Huntington, 1993). Ovo obnavljanje interesa, u odnosima između kulture i politike nije bez opasnosti, zbog pogrešnog pojednostavljivanja. Kulturalni determinizam je naučno nedopustivo i politički opasno sredstvo za povratak ksenofobije i rasizma. Posle II svetskog rata nameće se potreba novog koncepta za razmatranje kulturalnog faktora u politici. Koncept ikonografije povezuje kulturalno i političko i interpretira ih unutar zamršene mreže relacija. U odnosu prema dijalektici konkretnog prostora ona štiti od ishitrenih i shematskih interpretacija. Diskusija o ikonografiji ukazuje na površnost analiza (marksističkih, radikalističkih), koje previše naglašavajući faktor 121
kretanja, vode u utopijski pogled na budućnost sveta bez političkih podela i bez država. Štaviše, rast fundamentalizma ide u korak sa difuzijom univerzalnog modela potrošnje. Takođe, stvaranje novih regionalnih entiteta je reakcija prema sili međunarodnog ekonomskog sistema. Jake "prostorne turbulencije", koje su kartakteristika našeg sveta, ne znače "kraj teritorija". Pitanje ikonografije aktuelizovano je u traganjima za evropskim identitetom u uslovima velike kulturalne raznolikosti i žive istorije. Religije, jezici, istorija, patriotizmi, monarhije, pejzaži i folklorne tradicije, tipovi kuća i naselja, načini iskorišćavanja zemljišta - sve to spada u ovu veliku temu. Diferencijacija ikonografija i kompleksnost parcelizacije političkog prostora Evrope, rezultat je njihovih kombinacija. Evropski projekat vodi ka transformaciji geopolitičkog prostora našeg kontinenta. On vodi u deparcelaciju Evrope na nacionalnom nivou i u druge podele. Granice buduće ujedinjene Evrope su veliko pitanje. Da li je moguće ovo pitanje tretirati izvan pregleda ikonografija? Do danas Evropska Unija se gradila na bazi ekonomističke ideologije. Evropska integracija je deo, implicitno, neke antikomunističke logike koja ima ideološku i ikonografsku pozadinu. Evropska Unija ima krhki karakter, bez srca, građen tokom hladnog rata na bazi njene dihotomne podele između Istoka i Zapada. Nacionalne ikonografije ipak nisu neutralizovane, naprotiv one predstavljaju potencijalnu snagu koja preti destrukcijom evropske strukture. Posle optimističkog ugovora u Mastrihtu, nameće se niz pitanja bez odgovora kakvu istoriju i koji jezik odabrati za Evropu? Kako smestiti različite religije, monarhije, istorijske mitove, patriotska osećanja, lingvistički determinizam, moderni nacionalizam, nacionalne i regionalne ikonografije u evropsku ikonografiju? Mogu li se ti problemi prevazići postmodernističkim simbolima tipa zastave Evropske Unije ili zastave Bosne i Hercegovine? U Evropi se prepliću univerzalističke i nacionalističke ikonografije. Zbog toga sve više urgentno postaje iznalaženje sinteze evropske ikonografije. Sa druge strane, zemlje Centralno-istočne Evrope, Balkana, pa čak i Severne Afrike, Bliskog Istoka (Turska, Izrael) i Kavkaza, u svojoj ikonografiji tragaju za onim elementima, koji će ih kvalifikovati kao evropske. Zapravo, niko ne zna šta čini suštinu pan-evropske ikonografije: koji elementi treba da budu uključeni u nju? Šta povezuje pan-evropsku ikonografiju sa ikonografijom evropskog susedstva? Koje su relacije panevropske ikonografije sa ikonografijama država stvorenih od evropske dijaspore u Americi, Australiji, Africi? Da li treba da se izuzme iz Evrope pravoslavni kulturalni prostor, kao što sugeriše S. Hantington?
122
Država je naziv za ukupni aparat vlasti kojeg nacija stvara kao mašinu za funkcionisanje njenog političkog sistema. Nacija-država ima usvojene simbole kao što su nacionalna zastava, nacionalna himna, šef države u ličnosti monarha ili predsednika. Šef države je ne samo simbol nacionalnog jedinstva nego i političkog režima (demokratskog ili autokratskog), i nosilac političke moći. Nacionalne države su u stvari vrlo mlade pojave u ljudskoj istoriji, iako neki nacionalisti žele da nas uvere kako njihovo poreklo i njihovi nacionalni preci su mitski heroji, bogovi, ili su (ako toga nema) "izgubljeno pleme Izraela". Nacije su oblik imaginarne političke zajednice, koja je ograničena i suverena. Imaginarne su zato što članovi svake najmanje nacije sebe pripisuju toj naciji (nacionalno se izjašnjavaju) prema vlastitom osećanju i uverenju; ograničene su zato što granica uvek deli "nas" od "njih" a postojanje "njih" je suštinski deo "našeg" identiteta; suverene su zato što je ideal svake nacije da bude slobodna a mera i simbol slobode je suverena država. Državne granice postoje kao simboli suvereniteta nacije. Pojmovi nacije i nacionalizma nastali su posle Francuske revolucije. U pogledu suštine nacije razlikuju se četiri definicije: 1) Naciju kao "prirodnu" zajednicu definisao je nemački filozof Fihte, protivnik Francuske revolucije i Napoleonovog objedinjavanja Evrope. U često citiranoj sentenci iz njegovog "Govora nemačkoj naciji" (1808) on kaže: "Razlika između nemačke i ostalih nacija u Evropi stvorena je od prirode. Nemci su ujedinjeni u naciju različitu od svih drugih nacija, zato što imaju zajednički jezik i zajedničke prirodne karakteristike... Oni su ujedinjeni od prirode mnogo pre nego što su ljudi intervenisali". Prema tome gledištu, pojedinci ne mogu birati svoju nacionalnost tako što će se identifikovati sa nacijom, jer su rođeni u naciji i ne mogu pobeći ili se odreći od svog nacionalnog identiteta. 2) Ideja nacije kao ugovorne ili kvazi-dobrovoljne asocijacije potiče iz "Društvenog ugovora" Ž. Ž. Rusoa. Nacija postoji zato što se njeni članovi identifikuju sa njom. Ona će nestati kada taj smisao (reason d’etre) pređe u novi identitet. Poznata je izreka Renana: "Nacija je svakodnevni plebiscit... Nacije nisu nešto večno, jer je ljudska volja promenjiva. One imaju početak i kraj. Čovek nije rob svoje rase, ni svog jezika, ni svoje veroispovesti, ni rečnih tokova, niti pravaca planinskih bila. Jedno široko objedinjavanje ljudi hladnog duha i vatrenog srca stvara prirodno samosaznanje, nazvano nacija" (Renan E., 1993). 3) Nacija kao metafizički ideal ili kao bezlični cilj; to je vulgarizovanje nacije kao skupa simbola, aspiracija i određenih istorijskih referenci. Primer ovog ideala nalazi se na prvoj stranici ratnih memoara
4. Nacionalna država i koncept nacije
123
generala de Gola u kojoj se on, za objašnjenje šta je "Francuska", poziva na simbole, istorijske figure, bitke, ideje i grupno iskustvo; time je "Francuska" lišena ljudi. 4) Nacija kao politički projekat malobrojne elite koja sebe vidi kao oličenje vrednosti nacije. Elita ima samozvanu misiju da integriše različite etničke i socijalne grupe u naciju, sa ciljem modernizacije društva ili otklanjanja eksterne dominacije. Primeri mogu biti "evropski nacionalizam" i nacionalizam "Trećeg sveta". Ove definicije imaju dve zajedničke crte. Prva, nacija je baza političkog legitimiteta. Druga, sve pretpostavljaju da je nacija ograničena teritorijalno - nacija je zamišljena kao limitirana. Zato i najveća među njima, koja broji preko 1,2 mlrd. ljudi, ima granice koje je odvajaju od drugih nacija. Centralni problem je da država ne određuje ko je član nacije, granica države se ne podudara sa granicom nacije. Legitimitet države baziran na naciji je ipak problematičan (Anderson, 1996). Danas su dominantna dva koncepta nacije, zavisno od toga da li definišu naciju kao "prirodnu" ili "veštačku" zajednicu. Ključni faktor u prvoj je jedinstvo etničkog porekla a u drugoj političko jedinstvo. Nacija kao politička (sociokulturna) zajednica se definiše kao grupa ljudi, često različitog porekla, a ponekad i rase, koji zajedno žive na određenoj teritoriji i prihvataju zajednički identitet. Jedinstvo nacije obično je ojačano zajedničkim jezikom a ponekad i zajedničkom religijom. Pod tim pojmom se podrazumeva "društvo građana", objedinjenih idejom o zajedničkoj državnosti. Ovaj pojam je poznat još od francuskog prosvetiteljstva, a primenjuje se najviše u državama kao što su SAD, Francuska, Italija i druge, u kojima se svi građani tretiraju kao članovi odgovarajuće nacije. Etnička ("prirodna") nacija u osnovi ima etnos. Etnos ima dvojnu prirodu kao "prirodna" zajednica ljudi, koji dele iskustvo dugog suživota na određenoj teritoriji, i kao "kulturna" pojava koja ima originalni identitet i samodovoljni sistem vrednosti. Po mišljenju etnopsihologa "rasu i pleme čoveka istraživač određuje objektivno; narodu se čovek priključuje subjektivno, on pribraja sebe ka njemu" i "narod je duhovni proizvod individua; oni - nisu narod, nego ga samo neprestano stvaraju" (Špet, 1989). Ta dihotomija (prirodno-kulturalno) prevazilazi se uticajem teritorije, koja je u društvu jedan od "ključeva" kulture. Tu imamo u vidu geozofsko poimanje teritorije, koja predstavlja jedinstvo "prirodnog prostora" (geodiverzitet prirode) i "duhovnog prostora", tačnije njegove geografske projekcije (geodiverzitet kulture i socijalnih sistema). U istoriji nauke još je Hipokrat pokušao da nađe vezu između kultura naroda i geografskih uslova, klimatske specifike. Od strane socijalnog sistema jezgro etnosa kao subjekta čini nacionalno-kulturna i konfesionalna svest. Ovi koreni uvek se čuvaju u kolektivnoj etničkoj svesti. Na primer, religiozna osnova je prisutna i u 124
"postreligioznim", sekularizovanim etnosima (ili etničkim grupama), pošto je religija ukorenjena kao "filozofija etnosa". U tome se sastoji njegov duhovni genotip, i dok se on ne rastoči, etnos je neuništiv. U naturalističkom poimanju nacije snažna opna koja objedinjuje razne činioce i drži ih na okupu je neki (često apstraktni) "nacionalni interes" i strasna etno-retorika. Nasuprot tome, u političkim nacijama jedinstvo se postiže delovanjem "veštačkih" institucija i kroz parlamentarne rasprave. Na geografskom polju nacionalne zajednice graniče jedna s drugom, žive pomešane na određenim prostorima, vrše asimilativni pritisak, rasprostiru svoju jurizdikciju na "tuđe" teritorije. Usled takvog razmeštaja obrazuje se međunarodno polje, koje sadrži potencijalnu energiju uzajamnih odnosa. U vreme društvenih potresa, na prelomnim etapama ta energija pothranjuje međuetničke i nacionalne konflikte, imajući s jedne strane selektivno dejstvo, a s druge - tendenciju ka sveopštosti, totalnosti. Geografsko polje konflikata odražava se u vidu formiranja "konfliktnih zona" u društvenoj (etničkoj) svesti. Na savremenoj političkoj karti sveta deluju dva naizgled suprotna procesa: 1) globalizacija - stvaranje jedne superdržavne globalne zajednice, i 2) političko-teritorijalno usitnjavanje višenacionalnih država - stvaranje mreže manjih relativno nezavisnih "nacionalnih država". Prvi je karakterističan za "Zapad" a drugi za bivši "Istok". Promene u teritorijalnoj državi direktno su povezane sa procesima geopolitičkog "usitnjavanja sveta" i "vremensko-prostorne kompresije", koju Harvej (Harvey, 1989) navodi kao najveću posle renesanse transformaciju u geoprostoru. Nacionalna država je fragmentirana na manje subdržavne (subnacionalne) regione i uključena u veće supradržavne (internacionalne) strukture. Državne granice su bile i ostale porozne za kulturna i ekonomska kretanja. Zauzimajući centralnu poziciju u širenju geopolitike globalizacije, ta ključna politička institucija modernog društva je zapala u klešta pritisaka "odozgo" i "odozdo". Globalizacija podstiče makro-regionalizam, koji, dalje, podstiče mikro-regionalizam, a između njih je nacija-država, subjekt interakcijskih pritisaka spolja i iznutra. Tu se postavlja pitanje smisla teritorijalnog suvereniteta i veza između "spoljašnjih" i "unutrašnjih" odnosa. Pošto transnacionalizam, "makro-regioni" i "mikroregioni" postaju politički sve značajniji, da li se može smatrati da je nacija-država na rubu odumiranja? Da li je na delu fundamentalno preuređenje političkog prostora u kojem države i nacije, teritorijalnost i suverenitet gube svoj značaj? Ima autora koji usled globalizacije ekonomije i kulture umanjuju značaj države, ali ipak ne možemo govoriti o njenom odumiranju. Određene tendencije u Evropi, u novije vreme u Rusiji i na Balkanu, pokazuju da uloga nacionalizma kao ključne državne ideologije, nije nestala iz (post)modernog sveta, ali se njen karakter menja. Konkurentski nacionalizam u istočnoj Evropi uslovio je raspad višenacionalnih zajednica. To znači da su kontrolne 125
funkcije države - inherentne ulozi vlasti - pretrpele korenit proces prestruktuiranja. Tejlor (1994) razmatra modernu državu kao teritorijalni kontejner koji ima tri vrste sadržaja: sadržaj moći ima svoje granice; ekonomski sadržaj prelazi granice i ide u pravcu globalizacije; kulturni sadržaj crpi materijalne i simboličke resurse sa dateteritorije. Relacije između ovih sadržaja se stalno menjaju u različitom prostornom razmeru. Državne teritorije nisu izolovane od njihovog globalnog konteksta. Ipak mi živimo u svetu država - danas postoji oko 192 države, i njihov broj će se još povećavati. Zatim, poznato je da je broj etničkih i etnoregionalnih grupa u svetu mnogo veći (preko 3500), te će zahtevi za formiranje država i teritorijalni konflikti u XXI veku biti verovatno jaka tendencija. Funkcionalna organizacija ekonomskih, političkih i kulturnih aktivnosti i njihovo prestruktuiranje, prevazilaze delom apsolutni prostor nacije-države, ali ga ne zamenjuju. "Teritorijalno definisane, teritorijalno fiksirane i uzajamno isključive državne formacije koje su se pojavile u modernoj eri su svojstvena i istorijski unikalna konfiguracija teritorijalnog prostora" (Ruggie, 1993). Savremena politička karta sveta formirala se kao rezultat svojevrsnog amalgama univerzalističkog i partikularističkog mišljenja. To je nerazmrsivo povezano sa nastankom koncepta suvereniteta u teoriji i praksi evropske politike od XV – XVIII veka. Suverenitet nije povezan sa posebnim oblikom vlasti, može biti raznovrstan, ali je sine ljua non svake države. Tradicionalni pristupi u političkoj geografiji, tek zajedno uzeti otkrivaju celinu problema. Ni jedan od njih nije uspeo da predloži holostički pristup, primenljiv na svim nivoima političkoteritorijalne hijerarhije. Potrebna je metodologija koja će da objedini političke procese s njihovim prostornim oblicima. Cilj ovog odeljka je da predloži sistemski model, koji će da utvrdi specifični političko-teritorijalni proces. Taj proces je ključ ka prostornom sagledavanju uzajamnih veza političkog i teritorijalnog procesa, što zapravo i zanima geografe. Objašnjenje veza vlasti (države) i geografske sredine (predela) je predmet geografskog izučavanja političkih procesa. Politička geografija se upravo bavi prostornim atributima političkog procesa. Polazna tačka za analizu političkog procesa je politički sistem, koji funkcioniše na određeni način. U suštini koncept procesa i sistema su nerazdvojni. Politički sistem ima svoje elemente (individualne, društvene, institucionalne) i veze, koji zajedno čine političku strukturu, i okruženje koje utiče na proces njegovog funkcionisanja. Politički sistem je organizovan tako da njegovo funkcionisanje ima neki cilj (svrhu funkcionisanja). U tom smislu politički sistem je proizvod procesa političke organizacije datog društva i geografske sredine. Za geografe su važne veze s okruženjem iz
5. Teritorijalno-politički sistem i teritorijalnopolitički proces
126
kojih proističe položaj i otvorenost ili zatvorenost političkog sistema. Položaj može da bude važan deo političkog mita (primeri De Golove Francuske kao partnera SSSR-a u Evropi od Atlantika do Urala, i današnje Francuske kao lidera Evropske Unije i članice NATO). U pogledu spoljašnjih veza sistem može biti zatvoren ili otvoren. Uprkos tome što ni jedan sistem (fizički, ekonomski ili politički) nije apsolutno otvoren ili zatvoren, politički sistemi mogu da se razvrstaju u širok spektar zavisno od toga da li su više relativno otvoreni (primer Švajcarske) ili relativno zatvoreni (staljinistički SSSR, maoistička Kina). Politički sistemi mogu da se upoređuju međusobno u datom periodu (sinhronost) ili sa vlastitim stanjima u prošlosti (dijahroničnost). Otvoreni/zatvoreni sistemi su proizvod kretanja ljudi, roba i ideja. Oni mogu da se izmere putem viza, imigracione politike, diplomatskih i političkih veza, tarifne i trgovinske politike, međunarodnih komunikacija. Stepen otvorenosti i zatvorenosti sistema je oslonac za analizu širih međusobnih veza između političke delatnosti i prostornih atributa. Prostorni atributi političkog sistema nastaju usled političkog delovanja u prostoru, koje ima svoje fizičke parametre (razmer, distanca, pravac, masa, najbliži sused) i psihološke afinitete (topofilija, teritorijalnost). Prostorni atributi formiraju političko mesto delovanja i polje delovanja, a sastoje se iz četiri elementa - distributivni modeli i prostorne veze, politička sredina, teritorijalnost i predeo. Politički proces je hronološki redosled akcija i postupaka određenog društva, usmerenih na uspostavljanje, razvoj i funkcionisanje političkog sistema. Proces uključuje dva elemnenta - delatnost institucija vlasti (zakonodavne i druge aktivnosti), koje su instrument državnog aparata, i uticaj društvenih snaga, koje određuju grupno političko ponašanje. U širem kontekstu politički proces je neodvojiv od: 1) delatnosti institucija (političkog sistema), 2) društvenih snaga, 3. političkih ideologija i 4) ljudskih afiniteta (bezbednost, autoritet, emocije, teritorijalnost). Politički proces je neodvojiv od političkog sistema. Većina sistemskih zakona se koriste da se promeni društveni poredak, usmeravajući direktno demokratizam, obećavajući ekonomski progres s nadom da se održi politička stabilnost. Prostorni aspekt primene zakona je odlučujući za razumevanje njihovog dejstva. Politički proces stoji u tesnoj vezi s političkom teritorijom, jer je ona relevantna za ekonomsku, političku i vojnu moć države. Još je Napoleon tvrdio da moć svih država izvire iz njihove geografije (La politiljue d’un État est dans sa géographie). Politički proces nastaje usled interakcija političkog sistema i okruženja, na principu ponude i potražnje. U tom opštem okviru, vlada prima "inpute" u obliku molbi i zahteva, i izdaje "autpute" u obliku odluka i političkih akcija. Posledice tih akcija i odluka proizvode jedan retroaktivan, povratni efekat (feedback efect) u toku funkcionisanja sistema. Konačno, građani prihvataju ili se suprotstavljaju vladinim odlukama. "Inputi" i "autputi" političkog sistema mogu prelaziti državne granice i poticati iz međunarodnog 127
spoljašnjeg konteksta. Funkcija države kao organizacije (institucije) je da gaji i da zaštiti politički izraz onim idejama i idealima koji karakterišu naciju. Zbog toga, svaki politički sistem u osnovi mora imati dva cilja: 1. Unutrašnji - stabilnost i prosperitet, blagostanje države i zadržavanje moći u rukama donosioca odluka, i 2. Spoljašnji - sigurnost, teritorijalni integritet, politička nezavisnost tj. odbrana kontrole nad teritorijom. Prema tome, cilj države je blagostanje i integritet naroda čiji je ona politički izraz. Stoga u svom obraćanju javnosti, naročito u predizbornim kampanjama, činioci vlasti obično uvijeno izražavaju svoje dokaze tih ciljeva opštim terminima, frazama ili parolama. Oni se bore za slobodu, jednakost, bratstvo (liberte, egalite, fraternite), ili za "zaboravljenog čoveka" (forgotten man) ili za demokratiju, socijalnu pravdu, ljudska prava, humane vrednosti, duhovni i materijalni progres, i slično. Politički proces deluje uvek na ograničenoj teritoriji; to je političkoteritorijalni proces. U skladu sa međuzavisnostima između procesa i prostornih atributa ima nekoliko vremenskih faza - ulazak u proces, promene političke strukture (prestruktuiranje), aktiviranje društvenih snaga, menjanje političkog predela. Političko-teritorijalni proces nastaje usled interakcija između političkog i geografskog procesa, na principu povratne sprege. Geografski proces je proces nastajanja, transformisanja i menjanja geosistema. Istoričar A. Tojnbi formulisao je proces "izazov-odgovor" (challenge-response) na relaciji prirodna sredina - ljudsko društvo ili civilizacija. On tvrdi da sredina (envajronment) izaziva na veće napore. Institucionalni uslovi i razlike u prirodnoj osnovi, dopuštenjima ili barijerama, sugerišu razvoj novih oblika tehnologije, proizvodnje i društvene kontrole (na primer, "orijentalni despotizam" izazvan je potrebama za irigacijama u uslovima suve klime). Prethodno je K. Marks istakao da je regulisanje reka u Egiptu, Lombardiji, Holandiji, Španiji, Siciliji ili u Indiji, Persiji itd., uzrokovalo potrebu odgovarajuće političko-teritorijalne organizacije države i načina proizvodnje. "Potreba da se izračunavaju periodi kretanja Nila, stvorila je egipatsku astronomiju, a s njome i vladavinu sveštenika kao kaste koja je upravljala zemljoradnjom... Regulisanje navodnjavanja bilo je u Indiji jedina materijalna osnovica državne vlasti nad nevezanim sitnim organizmima proizvodnje" (Marks : "Kapital"). Totalna sredina nije samo fizička, nego socijalna i kulturna sredina. Tu nisu značajni samo položaj i prirodni uslovi, nego i materijalna delatnost čoveka, stepen razvijenosti kulture i proizvodnih snaga, kao i percepcija okoline. Usled toga, pojam sredine je relativna kategorija, istorijski promenjiva. Konačno, usled stalnih "izazova", koji potiču iz okruženja, država ne može da ima politiku, koja je više vekova usmerena istom cilju. Politička stvarnost je proces, politički sistemi, strukture i institucije se grade i razgrađuju. Politika je proces kontinuirane promene vlasti između grupa, 128
između institucija i struktura, u vezi s novim problemima koji nastaju. Vladine institucije su društveni odgovor u nekom posebnom vremenu i prostoru na socijalne probleme toga vremena i prostora. Kako se priroda problema menja, kao odgovor menjaju se i ciljevi institucije (sistema). Tu se postavlja pitanje, kako politički sistem uspeva da se održi, da traje. Naime, politički sistem ima moć da reguliše svoje vlastito ponašanje, transformiše svoju internu strukturu, i da menja svoje fundamentalne ciljeve. Ovo gledište, menjanja (remodeliranja) fundamentalnih ciljeva, može se shvatiti kao definisanje novog raison d’etre države (Douglas Jackson , Bergman, 1975). Oni politički sistemi koji to ne uspevaju, pre ili kasnije propadaju. Novi politički sistemi i strukture mogu nastati samo na ruinama starih. Na primer, Austrougarska monarhija je arhetip jedne stare političke strukture koja je propala i na kojoj su nastale nove države. Transformacijom unutrašnje političke strukture ili remodelovanjem ciljeva, neke od tih država su takođe propale i zamenjene novim (bivša Jugoslavija, Čehoslovačka). Bivši SSSR je izvršio samodestrukciju transformacijom svoje unutrašnje strukture i remodeliranjem ciljeva. Sistemski model treba da kompleksno prikaže veze društva (izraženog u političkoj ideologiji, političkoj strukturi i političkoj delatnosti) sa geografskim prostorom (izraženim kroz mesto, region, predeo) i uticaj tih veza na formiranje političkog sistema. Veze između nekoliko karika ljudskog političkog ponašanja i prostornih aspekata teritorije, mogu se prikazati grafički u vidu matrice. Na primer, veza između političke delatnosti i geografskog prostora je gradivna osnova za formiranje političkog prostora, a veza između političke strukture i političkog mesta je izražena kroz položaj i lokalne veze. Veze između političke delatnosti i mesta formiraju hijerarhiju mesta, s obzirom na njihovu unutrašnju organizaciju i spoljašnje veze. Model uključuje vremensku skalu, u kojoj sistem deluje. Prirodne snage prethodile su vremenski političkom procesu. Ako sledimo model dijagonalno, vremenski razmer procesa se produžava. Društvene snage postepeno menjaju političku strukturu, koja se sa svoje strane menja sporije od političkih delatnosti. Sličan je uticaj mesta, regiona i predela koji se menjaju prema skali vremena: mesto se menja brže od regiona, a oboje od predela. Uuopšteno, politički proces i geografski prostor čine politički sistem. Političke delatnosti menjaju političke strukture tako da one sa svoje strane utiču na promene sistema vrednosti društva. Osnovni problem je mera međudejstva između političkog procesa i geografskog prostora, u kontekstu političkog sistema, koje su granične vrednosti, gde se predeli i mesta smenjuju, usled rasta populacije itd. Iznalaženje specifične mere (parametrizacija sistema) ima za cilj da se opisni model pretvori u normativni. Zakon prirode je ključ ka širim vezama delovanja na geografski prostor. Politički sistem može da posluži kao okvir za razmevanje tih veza (Cohen, 1971). 129
130
VI glava
PROSTOR I MOĆ DRŽAVE Po Aristotelu, cilj funkcionisanja države, je da ostvaruje bezbednost i blagostanje svoga stanovništva. Naravno, ti pojmovi su relativni. Ne može država da ostvari apsolutno blagostanje izgubenog zemaljskog raja ili blagostanje brojnih socijalnih utopija, ali može da spreči da svet ne postane pakao. Sprečavajući zlo ona već time pomaže dobru. Lična i porodična sigurnost, privreda, trgovina, kultura, mogu se ostvarivati samo okviru organizovane države. Država definisana organizaciono, razlikuje se od oblika organizacije kao što su plemena ili male izolovane bande, sa nespecifičnom vlašću u rukama grupe ljudi. Država je poseban kontekst vlasti. Državna vlast vrši i primenjuje kontrolu, usmerava i reguliše društvo. Državni oblik vlasti sadrži pet karakteristika: 1. Ima javni sektor svojine, za razliku od privatnog; 2. Ima isključivi suverenitet nad njenom teritorijom; 3. Ima vlast nad stanovništvom unutar njene teritorije; 4. Učestvuje u raspodeli dohotka putem oporezivanja; 5. Ima politički sistem. Značajna razlika između države i vlade je u tome, što vlada može biti interpretirana kao organ koji postoji radi izvršavanja privremenih poslova države. Vlade su kratkoročni mehanizmi za izvršavanje dugoročnih ciljeva države. Tako svaku državu opslužuje kontinuirani redosled vlada. Vlade samo predstavljaju državu, ali ne mogu da je zamene. Vlada nije suvereno telo. Vladina politika moguća je jedino u okviru države, pa se mora podrediti njenim interesima. Država je temelj političkog života. Aristotel je smatrao da bez države mogu da žive jedino bogovi i zveri. Opozicija prema vladi je normalna i vrlo živa u liberalnim demokratijama, dok je opozicija prema državi veleizdaja. Vlade mogu pokušati da sebe identifikuju kao državu i tako osude njene oponente kao "izdajnike", ali to je vrlo opasna igra. Ako ova strategija ne uspe država se može naći pred izazovima pobune, regionalizma ili separatizma. Na taj način vlada može ubrzati rušenje države (primer SFRJ). Državne funkcije se dele na unutrašnje i spoljašnje. Prva grupa funkcija uključuje socijalno-ekonomsku organizaciju i upravljanje, očuvanje načina proizvodnje, zakonskih, moralnih i etičkih normi ponašanja društva. U spoljašnje funkcije države spadaju očuvanje teritorijalne celovitosti, osiguravanje odbrane zemlje, učešće u međunarodnoj podeli rada i različiti oblici integracija, članstvo u međunarodnim organizacijama za rešavanje globalnih i regionalnih problema. Spoljnja politika svake države je prirodni
1. Funkcije države
131
produžetak njene unutrašnje politike i organizacije. Zbog toga politička geografija razmatra dinamiku i organizaciju unutrašnjih funkcija zemlje kao važan i odlučujući uslov za otkrivanje geopolitičke strukture i strategije različitih regionalnih jedinjenja u svetu. Funkcije države su u osnovi niza teorija države. Teorije države generalno se mogu podeliti na liberalne, konzervativne i marksističke. One se baziraju na nekoj od sledećih funkcija države: 1. Uslužna funkcija - država kao proizvođač javnih dobara. Moderni život čoveka je od rođenja do smrti mnogo zavisan od javnih dobara - škole, bolnice, policije, vatrogasne zaštite, komunalnih i poštanskih usluga i sl. Teorija države kao proizvođača javnih dobara je koncentrisana na efikasnost ovih usluga. Politički geografi više se bave stvaranjem optimalnog (ili racionalnog) modela javnih dobara. 2. Ekonomska funkcija - država kao regulator i pomagač. Država operiše makroekonomskim, regionalnim i drugim politikama za podršku ekonomiji unutar njene teritorije. Država takođe proizvodi fizičku infrastrukturu za unapređenje privrede - puteve, železnice, dalekovode, telekomunikacije i slično. Politički geografi dosta su se bavili ovim procesima jer su oni relevantni za prostornu integraciju države. 3. Pravna funkcija - država kao arbitar. Država je sudija koji je iznad endemskih konflikata u društvu i treba u presuđivanju sporova da bude neutralna. Ovo se odnosi pre svega na političke aktivnosti. U zemljama sa višepartijskim sistemom političke partije preuzima država, koja je neutralna (pravna) institucija. Harold Vilson, laburistički premijer u Velikoj Britaniji 1960-ih i 1970-ih, koristio je analogiju države sa automobilom. Ma ko da dobije na izborima, dobija ključeve paljenja i posle toga može da sedne za volan i pokrene auto bilo "levo" ili "desno". U sofisticiranijem obliku, ova ideja spada u pluralističku teoriju države. 4. Socijalna funkcija - država kao socijalni inženjer. Država obezbeđuje neki stepen distributivnih pravila unutar svoje teritorije. Zato se obično naziva država blagostanja (njelfare state) i uzrok njenog stvaranja može biti socijalni imperijalizam "odozgo" ili socijalni pritisak "odozdo". Geografija dobrobiti, koncentrisana na prostorne nejednakosti, postala je značajno područje političke geografije. 5. Bezbednosna funkcija - država kao zaštitnik. Ona se može identifikovati sa prinudnom funkcijom države, po kojoj se država razlikuje od drugih društvenih institucija. Ta funkcija je povezana sa aktivnostima očuvanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta, sa borbom protiv kriminala, i u nekim zemljama sa represijom. 6. Ideološka funkcija države - marksističke teorije države. Dobro je poznato da Marks nikad nije razvio teoriju države, ali je dao dosta materijala svojim sledbenicima da pokušaju da konstruišu takvu teoriju. Dve ideje su 132
dominantne za marksističko političko mišljenje. Prva, iz Komunističkog manifesta (iz 1848), tvrdi da država nije ništa drugo nego "buržoaski komitet za organizovanje odnosa " (buržoaska država). Druga, iz njegovih ostalih dela, sastoji se od "baznog superstrukturnog modela" društva, gde su ključne relacije između ekonomske baze i ideološke i političke nadgradnje. Ova druga ideja redukuje sve politike države na odraz ekonomskih snaga. Taj sirovi redukcionizam je nazvan "ekonomizam". Lenjin je predložio striktne relacije između faza ekonomskog razvoja društva i tipa države, u duhu istorijskog materijalizma. Tako parlamentarna demokratija je oblik države za konkurentski kapitalizam, birokratsko-vojna država nastaje u monopolskom kapitalizmu, kada dolazi do fuzije ekonomije i politike, i konačno, socijalizam potiskuje ove sa "diktaturom proletarijata". Lenjinovo objašnjenje, odnosno izjednačavanje države sa ekonomskom bazom, primer je ekonomizma, koji je našao odraza u cikličnim teorijama države i ekonomskog rasta (teorija Rostova). Pluralistički koncept države, suprotno marksističkoj klasnoj teoriji, polazi od teze da se moderno društvo sastoji iz mnogo preklopljenih interesa - radnika, seljaka, biznismena, kućevlasnika, potrošača, penzionera i slično. Nije jedna klasa uvek sposobna da upravlja državom. Ravnoteža interesa ili konsenzus u državi mora da se postigne. Neke teorije polaze od međusobnog odnosa pojedinaca. Postmodernista M. Fuko (1997), kroz istorijsku analizu zatvora razmatra odnos države prema pojedincu i izdvaja dve funkcije države - nadzirati (sistem nadzora naziva "panoptikon") i kažnjavati. Instrumentalistički koncept države, nasuprot tome, tvrdi da je jedna klasa uvek dominantna i da je pluralistička konkurencija mit. Dominantna klasa je sposobna da manipuliše državnim aparatom bez obzira koja je partija na vlasti. Ova teorija obnavlja klasnu bazu države i potkopava neutralno pluralističko gledište. Koncept hegemonije italijanskog marksiste Gramšija, polazi od marksističkog argumenta da vladajuća ideja u društvu je ideja vladajuće klase. U Gramšijevom delu hegemonija je političko, intelektualno i moralno liderstvo dominantne klase, koje toj klasi daje pravo na dominaciju. Paralelno sa prinudnim državnim aparatom (politika, armija, sudstvo i slično), postoji i ideološki državni aparat (školstvo, masmediji, popularna zabava i slično), kroz koji se ostvaruje konsenzus. Ideološku funkciju treba razlikovati od javnih ustanova - u toj teoriji država je nešto više nego samo javni sektor. Istorijska borba za vlast uključuje potiskivanje drugih nosilaca moći na državnoj teritoriji, lokalnih magnata, seoskih "kulaka" i univerzalnih ideja crkve i nacije. Na polju školstva, nauke i kulture cilj države je usmeren na borbu protiv nacionalizma i na zamenu religiozne edukacije državnim ideološkim aparatom. Relativna ravnoteža između prinudnog i ideološkog sredstva kontrole je promenjiva.
133
Dva osnovna elementa države pripadaju spoljašnjoj prirodi - teritorija i broj i 2. Determinante moći fizičke osobine njenog stanovništva. Treći neophodan element je moć. Naime, država ima mehanizam vlasti (demokratski ili diktatorski), ali država ne može da ima politiku koja se ostvaruje samo donošenjem odluka ili naredbi. Oni koji odlučuju u bilo kojoj državi moraju posedovati moć, da bi mogli zadržati ulogu donosioca odluka, jer moć je ono što omogućava učestvovanje u donošenju odluka" (S. Jones, 1954). Nedostatak moći (vlasti) je anarhija (bezvlašće), u kojoj vlada zakon xungle - svako protiv svih, koja može biti pogubna za državu. Zato se kaže da je bolja i slaba vlast, nego bezvlašće. Kada kažemo "vlast" onda mislimo na određeno telo koje ima političku moć da upravlja narodom u određenom pravcu, što znači da je vlast legitimna. Postoje dve vrste političke moći - unutrašnja (vlast nad sredstvima javnog informisanja, uticaj na stavove policije, vojske, zakonodavstva i pravosuđa) i spoljašnja (moć da se donose odluke koje se tiču interesa drugih država). Međunarodna moć je u osnovi vezana za prostor, resurse, stanovništvo, industrijski potencijal, geografski položaj i stepen tehnologije. U tom kontekstu moć ima geografske osnove. Diplomatska aktivnost je važan faktor moći zato što ona treba da interpretira u međunarodnoj zajednici druge faktore - geografsku shemu spoljnopolitičke strategije i ekonomsko-geografsku ocenu prirodnih resursa svoje zemlje. Ravnoteža snaga među državama je osnovni faktor međunarodnog suparništva i saradnje. Svaka država ocenjuje svoju moć prema drugima i teži da poboljša svoju poziciju u međunarodnoj zajednici. U vezi s međunarodnom moći su izrazi "velike sile" ili "svetski moćnici" ("velika trojka", grupa G-7), "srednje sile" ili "regionalne sile" (Indija, JAR, Nigerija, Turska). Država može da ima moć samo ako je suverena. Zavisne ili podeljene države nemaju značajnu ulogu u svetskoj ravnotreži snaga. Saul Koen (Cohen, 1977) je izdvojio sledeće determinante moći: - morfološke pretpostavke, koje proističu iz geografskih uslova kao što su veličina teritorije, geografski položaj, konfiguracija teritorije; - demografske pretpostavke, koje odražavaju broj stanovnika, njegove strukture, migracije, moral, radne navike, nacionalni karakter; - ekonomske pretpostavke, koje proističu iz resursne baze, tehnološkog razvoja, učešća u međunarodnoj razmeni; - organizacione pretpostavke, kao što su karakter uprave, stabilnost i autoritet vlasti; - vojne pretpostavke, kao što su živa sila i naoružanje, tehnička bojeva gotovost, logistika, borbeni duh; - spoljnja integracija ili uloga zemlje u međunarodnim organizacijama i savezima, prestiž.
134
Makijaveli je učio da politka ne sme da bira sredstva da bi postigla cilj (vlast). Postoje dva sredstva - zakon i sila, prvi je svojstven čoveku, a drugi zveri, ali pošto je prvi nedovoljan - vladalac mora biti pripravan na oba. Ovome možemo dodati i treći način - kapital, tako da postoje tri načina da se vlada: 1. Moć znanja (nauka, pravosuđe, politika i diplomatija, gde se generišu ideje; mediji koji služe za selektivno propuštanje ideja u realizaciju; ideološke i religijske grupacije koje okupljaju mase i faktor su društvene kohezije); 2. Vojna moć (vojska i policija kao instrumenti fizičke korekcije zbivanja u pravcu glavne državne paradigme); 3. Ekonomska moć (finansijski centri koji podstiču ili blokiraju razvoj određenih tendencija ulažući u njih novac - energiju). Često biva da se druga dva oblika moći otuđe od prvog, ali tada nastupa bezumlje koje ne može dugo trajati.
3. Elementi moći
Moć znanja je važna za osvajanje i održivost vlasti. Vlast se osvaja putem sile (nametanjem spolja) ili ideja (iznutra). Socijalna kohezija u državi može se učvrstiti silom (diktaturom), ali ipak gruba sila se pokazuje neefikasnom u slučaju ako ta vlast pretenduje na učešće u svetskom političkom, tehnološkom i ekonomskom procesu. Da bi obezbedila svoje pozicije u svetskoj zajednici, neophodni su između ostalog specijalisti ekonomisti, političari, geografi, tehnolozi, lekari, naučnici i profesori. Ako država hoće da na njih računa, ona mora razvijati obrazovanje, jer nespecijalisti ne mogu opsluživati čak ni zastarele ili ukradene tehnologije. Specijalizacija ipak narušava harmoniju "socijalne homogenosti". Zato u "socijalno homogenim" državama inteligencija nije baš poželjan element društvene strukture. Ideologija "socijalne homogenosti" sastoji se u težnji da se reše socijalni konflikti na račun preobražaja socijalne (ekonomski determinisane) strukture u veštačku (klasnu, kastinsku, klanovsku, stalešku) formu, u kojoj će biti moguća "pravedna" raspodela društvenog proizvoda. Država kanališe aktivnost obrazovanih ljudi u kretanju u sistemu rangova i počasnih zvanja i stvara organizacije sa hijerarhijskom strukturom (akademije nauka, instituti, centri), u kojima se vrši statusna raspodela sredstava koje dostavlja država. Socijalna homogenizacija može biti ojačana ideološkom, nacionalnom ili verskom homogenizacijom. Problemi s obrazovanim ljudima nastaju onda, kada specijalisti koriste svoje znanje ne samo zato da "oduže dug" državi, nego za stvaranje sistema vrednosti ("za koji se nije školovao") koji nije u skladu sa principima uređenja i bezbednosti države. U tom slučaju primenjuju se metode biološke socijalne selekcije - čistke, lišavanje građanskih prava i masovna eliminacija članova 135
socijalnih grupa, koji se ne uklapaju u određeni model društva. U homogenim (totalitarnim) državama, gde se poredak oslanja na silu a ne na znanje i obrazovanje, naučne i obrazovne institucije su pretežno demagoškog i lukrativnog karaktera, osim za entuzijaste. U socijalno nehomogenim državama intelektualci formiraju mrežu profesionalnih i drugih udruženja, koja uzimaju učešće u formulisanju ciljeva države, izboru sredstava i kontroli realizacije. Svaka ideologija nastoji da se predstavi kao apsolutna istina. U tom cilju poredak može da nameće "lažne istine" i demagogiju. To je literalno prikazao Orvel u romanu "1984". Socijalna, ideološka i nacionalna homogenizacija mobilišu svest i emocije masa za određene ciljeve. Ideje ne znače ništa dok ne ovladaju masama, a kad ovladaju - postaju materijalna snaga, pisao je jedan slovenački komunistički ideolog. Reči Hitlera, digle su na noge celu naciju, spremnu da zgrabi oružje i krene u rat. Čerčil, Tito, Lenjin, Mao i mnogi drugi pojedinci, zahvaljujući svom govorničkom daru postali su svojevrsne političke mesije. Oni su prenosili ideje na mase. Masmediji ("sedma sila") su sredstva da se masama plasiraju određene ideje. Moć masa pokušao je da izrazi nemački geograf A. Supan početkom XX veka, indeksom geopolitičkog pritiska (G = S/s) koji je jednak odnosu broja stanovnika susednih zemalja (S) i stanovništva date države (s). Ipak nije dovoljna samo populacija, potrebni su i kvalitativni elementi moći. Ima primera manipulacije, netolerancije ili pogroma jeretika, disidenata, u vezi sa političkom nepodobnošću. Oktobarska revolucija je prognala oko 3 mil. ruske inteligencije. Otuda izreka "Revolucija je pojela inteligenciju". Nacisti su prognali ili pobili oko 6 mil. Jevreja iz Evrope. U SSSR pre II sv. rata bile su čistke antistaljinista a posle rata u FNR Jugoslaviji obrnuto - čistke staljinista (informbirovaca). U SAD 1950-h je senator Makarti organizovao "lov na veštice" odnosno komuniste (tzv. "makartizam"). Postoje termini Brain drain - odliv mozgova (emigracija). U psihijatriji postoji termin Brain Votching - ispiranje mozgova a u pravosuđu - "verbalni delikt". Politički zatvorenici su po pravilu obrazovani ljudi. Još kod Getea nalazimo citat da "u naukama ipak je neophodna apsolutna sloboda - zato što se čovek tada bori ne za danas i sutra, nego za nezamislivo vreme unapred". Ekonomska moć je u vezi s resursima, radom, tehnologijom i kapitalom. Bogatstvo je baza znanja i moći. Bogatstvo je takođe proizvod znanja i njih dvoje zajedno kreiraju moć, koja se sastoji u mogućnosti da se utiče na odluke i kontrolišu drugi. Termini "bogatstvo" i "znanje" uključuju resurse, tehnička i naučna dostignuća (uključujući tekovine instrumenata sile i prinude), društvene organizacije i socijalnu koheziju. Ekonomska moć države proističe iz njenog ekonomskog potencijala, koji ima više komponenata. J Ilić (1976) ih je izrazio ekopotima (E), u stvari 136
bodovima koji su ekvivalentni jednom milionu kvadratnih kilometara teritorije (T), milionu stanovnika (S), milijardi dolara društvenog bruto proizvoda (D) i milionu tona uslovnog goriva (En), tako da je sintezna jedinica ekonomskog potencijala države - ekopot (E = T mil. + S mil. + D mlrd. + En mil). Metod ekopota je dao uveliko realnu sliku opšteg ekonomskog potencijala država u ono vreme - na prvom mestu bile su SAD, zatim SSSR, Kina, Japan, Indija, SRN, V. Britanija, Francuska, Kanada, Italija. Još je Tukidid kazao, a to je validno i danas, da "identičnost interesa je najsigurnija veza kako među državama, tako i među individuama". Ekonomska "pravila igre" polaze od činjenice da su ljudi pre svega realisti, a posle sentimentalni. Stoga važan deo geopolitike predstavlja geoekonomika. Ekonomski interesi utiču na političke odluke, ali tu nema apsolutne uzročnosti. Za razumevanje relativnosti te relacije, možemo zemlje sveta svrstati u dve piramide bogatstva i moći. U osnovi piramide bogatstva nalazi se veliki broj siromašnih zemalja "periferije", u sredini su zemlje "semiperiferije" a pri vrhu mali broj bogatih zemalja "centra". Na piramidi moći raspored se razlikuje. Zemlje koje su bogate i moćne zauzimaju položaj pri vrhu piramide, a na samom vrhu dominiraju SAD. Država kao što je Japan može biti ekonomski "xin", ali politički "patuljak", bez raspoloživih instrumenata sile. Obrnuto, SSSR je bio lokalizovan visoko na piramidi moći (zahvaljujući vojnoj moći) ali nisko na piramidi bogatstva; to ga je na kraju povuklo na dole na piramidi moći. Nemačka se nasuprot tome, kreće od sredine ka vrhu obe piramide, što pokazuje uspon njenog značaja u međunarodnim odnosima. Ekonomska moć je važnija u regionalnim, nego u globalnim međunarodnim odnosima (Singh, 1995). Pozicija zemlje u međunarodnoj zajednici zavisi od njenog bogatstva i moći. To je relativna pozicija koja se menja u zavisnosti od celokupne galaksije država. Iz tog razloga države nastoje da povećaju svoje bogatstvo, da unaprede ekonomiju, da se integrišu u globalnu ekonomiju, ili traže oslonac moći u opremi i naoružanju, makar po cenu prečih potreba ljudi. Vojna moć je krajnji oslonac vlasti, za sprovođenje odluka u ratu ili pod pretnjom rata. Primena sile u međunarodnoj politici dovodi do rata, a u domaćoj politici do vojne diktature, revolucije ili građanskog rata. "Rat vreba u pozadini međunarodne politike, kao što revolucija vreba u pozadini domaće politike" (Carr E.). Krajnja mera koju donosilac odluka može upotrebiti su sila ili rat, ili primena nekih manje drastičnsih mera. Ipak, ma kakva bila, mera nema efekta ukoliko je ne podržava moć, koja se u krajnjoj instanci oslanja na silu. Vojna moć u mnogim zemljama "iza scene" kreira politiku. Prostor i moć povezani su kroz sve tri navedene forme moći. Zato svaka politička ideja teži da se materijalizuje i iskaže u realnom prostoru. U 137
strateškim planovima i operacijama veličina prostora se razmatra kao resurs, u vezi sa strateškom dubinom, položajem, pravcima. Teritorija je izvor ekonomske moći u vezi sa dostupnošću do resursa, ekonomskim distancama, ekonomskogeografskim položajem. Intelektualna moć ogleda se u prostoru u vidu cilja - ideje države. Svaka državotvorna ideja plod je promišljanja prostora i ima sopstveni pogled na prostor. Izraz moći na određenoj teritoriji je suverenitet države, kao jedno od njenih najvažnijih obeležja. Ima pokušaja da se iznađe sintezno merilo moći. Formula R. Klajna (Cline R. 1980) za određivanje moći pojedinih zemalja na svetskoj areni nastala je u Americi u vreme doktrine "ravnoteže snaga". Ona definiše "moć" države (Pp) kao funkciju više parametara u obliku zavisnosti: Pp=(C+E+M)x(S+NJ), gde je S - kritična masa (stanovništvo + teritorija), E - ekonomski potencijal, M - vojni potencijal (vojna sila), S - strateški cilj, NJ - volja da se ostvari nacionalna strategija. Prva grupa parametara predstavlja državnu moć (C, E i M). Druga grupa sastoji se od parametara sredine, koja je sa svoje strane podeljena na prirodnu sredinu (uključujući geografski položaj) i međunarodne ekonomske i političke uslove (uključujući međunarodni položaj). Odnos između dva tipa parametara predstavlja realnost za postizanje postavljenih geostrateških ciljeva (S), koji su izjednačeni sa nacionalnim interesima. Po toj formuli izračunati su koeficijenti i rangirano je deset najmoćnijih država sveta 1980. godine ovim redom: SSSR, SAD, Brazil, SR Nemačka, Japan, Australija, Kina, Francuska, Velika Britanija, Kanada. Određivanje moći države u određenom istorijskom trenutku zahteva složenu analizu, koja mora obuhvatiti tri elementa - geostrategiju, geoekonomiku i geopolitiku.
138
VII glava
TERITORIJALNI SUVERENITET DRŽAVE Pojam suvereniteta podrazumeva postojanje države, i obrnuto, država je definisana posedovanjem suvereniteta. To razlikuje državu od svih drugih oblika društvene organizacije. Apsolutna priroda vlasti potiče od suvereniteta nad teritorijom i nad pojedincima. Suverenitet znači vrhovnu moć prinude na određenoj teritoriji. Suverena država na svojoj teritoriji "ne priznaje više sile u odlučivanju osim sebe" (Lane & Ersson,1994). Invazija od stranih sila ili unutrašnje pobune usmerene na stvaranje nove države smatra se povredom državnog suvereniteta. Ako napadač nije poražen država ne može više imati monopol na prinudu na njenoj teritoriji i faktički se guši. Ko je nosilac suvereniteta? Moderni politički sistem je baziran na "nacionalnom suverenitetu" ili "suverenitetu ljudi". Jedan vrhovni i nezavisni suverenitet na određenoj teritoriji i koncentracija moći u administrativnoj organizaciji je obeležje moderne države-nacije koja je proizvod renesanse i Francuske revolucije (1789). Srednjevekovni personalizovani "segmentirani suverenitet" značio je autonomnu juridičku vlast kraljeva, lordova, sveštenstva na nekoj teritoriji bez jasne specifikacije granica. Koncept nacija-država bio je nezamisliv u antičko i srednjevekovno vreme. Raznovrsne države su postojale hiljadama godina, ali za većinu toga vremena "nacija" je nepoznata a suverenitet podeljen. U srednjevekovnoj Evropi, ljudi su se identifikovali sa zajednicama i političkim jedinicama, parohijama ili dijecezama, veleposedima, gildama ili gradovima a najčešće gradovima-državama, vojvodstvima ili kneževinama koje su bile mnogo manje (ili u nekim slučajevima veće) nego pretpostavljene "prirodne" nacije ili današnje države. Ove male jedinice su bile deo kompleksne hijerarhije političkih ili kulturalnih entiteta, kao što su crkva u Rimu, hanzeatska liga ili dinastička Habzburška monarhija. Manje jedinice nisu uključivale sve članove pojedinih kulturnih grupa, a veće su uključivale različite kulturne i lingvističke zajednice. Ipak, suprotno nacionalnom mitu, taj nedostatak geografske podudarnosti između političkih organizacija i kulturnih grupa nije brinuo vlasti. Koncept nacije-države uvodi precizan smisao teritorijalnog identiteta i teritorijalne kontrole. Danas je "prirodno" da se u slučaju nepodudarnosti teritorije i nacije javlja teritorijalizacija nacionalizma - iredentizam, autonomaštvo, regionalizam i separatizam.
1. Pojam suvereniteta države
139
Politički suverenitet u srednjevekovnoj Evropi bio je podeljen između vrlo različitih sekularnih i religioznih institucija i različitih nivoa vlasti - feudalnih kneževina i barona, kraljeva i prinčeva, gildi i gradova, biskupija, opatija i papstva - pre nego što je bio baziran na teritoriji per se kao u moderno vreme. Teritorije srednjovekovnih evropskih država su bile jako rascepkane, sa nedefinisanim i fluidnim frontijerskim zonama bez preciznih i fiksiranih granica. Termin "nacija" bio je apolitičan i uopšte predstavljao je grupu ljudi rođenih u nekom mestu. Različiti nivoi i stepeni suvereniteta činili su određenu hijerarhiju, na primer parohije, biskupije, arhibiskupije za duhovne stvari; feud, vlastelinstvo, baronstvo, vojvodstvo, kraljevstvo, za sekularne stvari. Ljudi su bili članovi viših nivoa kolektiviteta ne direktno, nego samo na osnovu njihovog članstva u telima nižeg nivoa. Teritorijalnost je obeležje moderne države. Ona je nastala usled težnje da se prevaziđe složena hijerarhija i razvije državni suverenitet kao apsolutna i nedeljiva vlast unutar precizno delimitirane teritorije. Najpre je taj suverenitet bio monopolizovan od "apsolutnih" monarha. Englez Henri VIII koji je ugušio regionalne pobune, nacionalizovao crkvu u Engleskoj i isključio papsku vlast jedan je od prvih primera. Stanovnici kraljevine postali su direktni podanici kralja i nikoga više. Slično je učinio Nemanja u srednjovekovnoj Srbiji. Kasnije teritorijalni suverenitet je "demokratizovan" kao nešto što je zadato od "nacije". Pojedinci procenjuju pripadnost naciji učestvujući direktno u kolektivnim ciljevima a ne više kroz članstvo u nižim telima. Tako je "teritorijalna" država postala još i "nacionalna" država. "Moderne države, nacije i nacionalizmi su svi teritorijalni pri tom eksplicitno pravni i bazirani na posebnim geografskim teritorijama, za razliku od samo zauzetog geografskog prostora koji je zakonit za sve društvene organizacije" (Anderson, 1986). Nacionalizam definiše ljude pretrežno u smislu pripadnosti nekoj naciji i teritoriji, pre nego statusu ili klasi. Nacionalizam je kulturalni i politički fenomen. Svaki nacionalizam ima tipične vlastite simbole, smisao identiteta i kriterijume "pripadnosti" posebnoj istoriji i geografiji određene teritorije. Svaki nacionalizam je isključiv, u smislu veze sa posebnim teritorijalnim okvirom i granicom prema drugim nacijama. Nacionalne ideje su teritorijalno ograničene. Mnogi mesijanski nacionalisti nisu sanjali dan kada će svi članovi čovečanstva biti uključeni u njihovu naciju, kao što na primer hrišćani sanjaju celu hrišćansku planetu, muslimani islamsku ili komunisti komunističku. Moderna država, teritorijalni suverenitet i nacionalizam razvijali su se istorijski paralelno. Nacionalistički ideal je da dva teritorijalna entiteta, nacije i države, moraju da koincidiraju geografski u nacionalnoj državi. Prema nacionalističkoj doktrini, nacionalna i državna teritorija treba da budu jedno te isto - da svaka nacija ima vlastitu državu, svaka država da izražava jednu naciju, to bi bila srećna koincidencija kulturalne zajednice i političkog suvereniteta. Kao politička doktrina, nacionalizam povezuje istorijski i 140
kulturalno određenu teritorijalnu zajednicu, nazvanu nacija, sa državom u stvarnosti ili fikciji. Značajan pristup tome pitanju je teorija teritorijalnosti (teritoriality) Roberta Saka. On je uveo transistorijsku teoriju ljudskog ponašanja u kojem je teritorijalno ponašanje posebna strategija kontrole nad specifičnim geografskim područjem ili teritorijom. Teritorijalnost je primarna geografska ekspresija socijalne moći među ljudima, kao i u životinjskom carstvu. "Teritorijalnost kod ljudi je dobro razumljiva kao prostorna strategija za ponašanje, uticaj ili kontrolu resursa i ljudi, putem kontrolisanja areala". Politički globus je podeljen na teritorijalno bazirane nacionalne jurizdikcije. "Pristajanje društva na lokalizam u vidu nacionalne države ... jedna je od najčistijih izraza mitsko-magijskog shvatanja lokalnosti u dvadesetom veku"(Sack, 1986). Tranzicija iz srednjevekovne u modernu državu uključuje "teritorijalizaciju" politike, sa izoštravanjem razlika na granicama država i nacija između "internog" i "eksternog", "pripadnosti" i "nepripadnosti", "naših" i "njihovih". Hijerarhija i različiti nivoi vlasti u srednjevekovnoj Evropi označavali su suverenitet funkcionalno pre nego teritorijalno. Kasnije nivoi srednjevekovne vlasti su svedeni na jedan sveobuhvatan nivo, i to suverenu teritorijalnu državu, tako što je moć unutar teritorije centralizovana a spoljašnje vlasti su isključene. Formalno suverenitet nad sekularnim i duhovnim je zajedno povezan u teritorijalne državne "parcele". Naglasak na ostvaranju ideala nacija-država stvorio je mnogo ljudskih nevolja i sukoba tamo gde su nacije geografski izmešane. Na primer, državnici u Britaniji ili Španiji imaju svoj nacionalni program, dok suprotni nacionalizmi u Velsu, Škotskoj, Irskoj ili oni u Baskiji i Kataloniji, imaju svoje vlastite separatne aspiracije za nezavisni status. Državno ugnjetavanje "nacionalnih manjina", lokalni oružani odgovori protiv države i konflikti između različitih nacionalnih grupa u državi, samo su dokaz neostvarljivosti ideala. Nacionalizam je u XX veku izazvao nekoliko slučajeva genocida. Nacionalni konflikti nastaju u višenacionalnim državama kao što su Izrael, Severna Irska, Bosna i Hercegovina. Takvi konflikti su u vezi sa zahevima za redefinisanjem suvereniteta i teritorijalnosti. Od oko 192 postojeće države, samo oko 25 su etnički jednorodne (nacionalne manjine su u njima ispod 5%) a oko 35 se mogu smatrati multietničkim. Najveći etnički problemi u svetu su: Kašmirski, kurdski, ujedinjenje Beluxa, palestinsko-izraelski, srpsko-albanski, jermensko-azerbejxanski, gruzinsko-abhaski. Sudan ugrožava podela između muslimanskog severa i hrišćanskog juga. Indija ima problem separatizma Sikha a Indonezija Istočnog Timora. Separatizam u frankofonskoj provinciji Kvebek ugrožava Kanadsku federaciju, dok unutar Kvebeka Kri Indijanci imaju svoj politički program. Federacija Čehoslovačke je podeljena na dve države. Zbog regionalnih nejednakosti i kriza nacionalizam je u porastu. Svođenje suvereniteta samo (ili uglavnom) na teritorijalni odnos postaje 141
smetnja za međunarodne odnose. Veliki svetski problemi kao što su degradacija životne sredine, humanitarni problemi, problemi mira i bezbednosti, ne mogu biti rešavani od države do države. Novi svetski poredak pokušava da redukuje pravo na suverenitet u rešavanju tih problema. Sa funkcionalističkog gledišta nacionalizam će postati istorijski anahronizam, potisnut od nove teritorijalnosti, koja će obuhvatiti regione. Postmodernizam će redefinisati pojam suvereniteta u vidu novog medievalizma. Suverenitet nacije-države će oslabiti i biti uključen u različite institucije i različite nivoe, od kojih će neki bazirani na makro- ili mikroregionalnom ograničenom prostoru, biti definisani više u ne-teritorijalnom ili funkcionalnom odnosu, slično duhovnom i sekularnom suverenitetu u srednjem veku. Teritorijalni suverenitet u nacionalnoj državi predstavlja značajan ključ za modernu politiku; "privezivanje" suvereniteta za teritorijalne državne "parcele" stvara pogrešne predstave o geografskom prostoru, državi i politici koje su neadekvatne; u postmodernističkom smislu delom "nevezana" teritorijalnost može biti ključ za prostornu reorganizaciju politike i države. Pojam teritorijalnog suvereniteta se istorijski menjao. U prvobitnoj zajednici teritorije su pripadale rodovima, plemenima i plemenskim savezima koji su ih naseljavali. Otuda nazivi: Dojčland (Nemačka), Ingland (Engleska), Ajastan (Armenija), Sakartvelo (Gruzija). U robovlasništvu teritorija označava prostor jurizdikcije grada-države. U Rimskom carstvu razlikovalo se pravo zapovedanja (carski imperium) od prava svojine (privatni ili javni dominium). Kao što je rimski filozof Seneka kazao - omnia rex imperio possidet, singuli dominio – kralj vlada po pravu zapovedanja, pojedinci po pravu svojine. Feudalni tip države ima teritorijalni karakter. Privatno-pravni dominium (sopstvenost) feudalca potisnuo je pravni imperium (vlast) robovlasničke države. Dobijanje dominiuma na određenoj teritoriji značilo je i dobijanje imperiuma. Iako vladari još neko vreme nazivaju sebe imenima plemena ili naroda ("kralj Engleza", "kralj Francuza", "car Srba i Grka") u stvarnosti granice njihove vlasti nalazile su se tamo gde su bile granice njihovih teritorijalnih poseda. Feudalac je smatran za vlasnika zemlje i ljudi koji na njoj žive, po principu "ljuiljuid est in territorio est etiam de territorio". Sopstvenost teritorije se smatrala kao izvor vlasti nad stanovništvom. Na osnovu vojnog reketa nastao je hijerarhijski sistem vlasti i autoriteta. Apsolutni monarh je, podčinivši određene feudalce, proglašavao sebe vrhovnim sopstvenikom teritorije (suverenom), koju je mogao bez obzira na volju naroda, da ostavlja u nasledstvo, poklanja, razmenjuje, daje u
2. Teritorijalni suverenitet
142
miraz, prodaje. Normanski vojvoda Viljem Osvajač polovinom XI veka proglasio je čitavu Englesku za svoju sopstvenost i podelio zemlju među svoje ratne drugove, zadržavši jedan deo lično za sebe. U XII veku znatan deo francuske teritorije dat je Engleskoj - kao miraz kraljice Eleonore. Šekspirov kralj Lir, koji deli državu među svoje kćeri, potpuno odgovara srednjovekovnom shvatanju teritorije (Spektorski, 1933). Širenje Habzburške monarhije vršeno je pomoću dinastičkih brakova. Razlozi za ratove u Evropi bili su "špansko nasleđe", "austrijsko nasleđe", bavarsko nasleđe" i t.d. I tast francuskog kralja Luja XV, Stanislav Leščinski, izgubivši svoju poljsku krunu, dobio je u naknadu Lorensko vojvodstvo, a bivši lorenski vojvoda dobio je Toskanu i ruku austrijske carice Marije Terezije. Osnovnu vezu koja je obezbeđivala jedinstvo države činila je staleška hijerarhija, religija a tek onda etnolingvistički odnos. Nasledno pravo je pretvorilo sopstvenost nad gospodarećim mestom u stalno socijalno gospodstvo. Ratovi, bune i ustanci vodili su se s ciljem da se osvoji neko gospodareće mesto; neka citadela ili tvrđava. Čuveni primer naslednog prava je porodica Grimaldi u Monaku - od X veka naovamo ta porodica neprestano izvlači počasti i privilegije od sopstvenosti na toj dominantnoj osmatračkoj tački. Kapitalizam je stvorio nacionalnu ekonomiju i nacionalnu državu. U buržoaskoj državi, počev od Hugo Grocijusa, pravi se razlika između dominiuma (vlasništvo) i imperiuma (suverenitet). Na taj način zemljišni posed je postao dvostruk - privatni (pposed pojedinca, ili čak monarha i države, ukoliko i oni imaju nekretnine), i javni (državna vlast nad teritorijom). Pravo svojine na teritoriju ne pripada licima nego državi. Teritorija je proglašena za javnu svojinu države. Pravo države na suverenitet - to je pravo na vlast u granicama svoje teritorije. Suverenitet države implicira sistem vlasti i teritoriju. Sistem vlasti mora imati legitimitet od domaćeg stanovništva i međunarodno priznanje. Suverenitet pripada državi, a vlasništvo narodu. Francuska buržoaska revolucija u "Deklaraciji prava čoveka i građanina" proglasila je da "izvor celokupne vrhovne vlasti se uvek nalazi u naciji." Ideologija buržoaske revolucije nastavila je da smatra teritoriju kao objekt sopstvenosti, ističući narod kao sopstvenika. Prema teoriji Rusoa, narod u odnosu prema državnoj teritoriji ima materijalna prava sopstvenosti. Francuska buržoaska revolucija je podržavala jakobinsku tezu "država pripada naciji". Buržoaska doktrina nacionalnosti odigrala je ulogu u borbi s feudalnim legitimizmom, na primer u periodu italijanskog "risorđimenta" ili ratova i nacionalnih pokreta za oslobođenje balkanskih i bliskoistočnih naroda od vlasti sultanske Turske u XIX veku. Oslanjajući se na princip nacionalnosti, mnogi narodi su ujedinjavani ili oslobađani. Tako je 1830. godine priznata nezavisnost Grčke i Belgije. Po principu nacionalnosti izvrešene su teritorijalne izmene u Rumuniji 1858, ujedinjena Italija 1860-
143
1870, i Nemačka 1866-1871. godine. Na Berlinskom kongresu 1878. godine priznata je nezavisnost Srbije, Crne Gore i Rumunije. Princip nacionalnosti ubrzo je postao sredstvo osvajačke politike kapitalističkih država. Francuska je njime prikrivala osvajanje dve provincije Sardinskog kraljevstva - Savoje i Nice 1860. godine, Nemačka - osvajanje Alzasa-Lorene u franko-pruskom ratu 1870-1871. Buržoaska nacionalna država javlja se kao kolonijalna država koja postupa s teritorijom kao s objektom svojih materijalnih prava. Kolonijalne i zavisne zemlje bile su izuzete iz sfere "međunarodnog prava civilizovanih država" i anektirane pod vidom mandata, kondominiuma, protektorata i ostalih kolonijalnih institucija ili su prosto proglašavane "neraspodeljenom teritorijom". Posedi Francuske dobili su status "prekomorskih departmana" a posedi Portugalije u Kini (Makao) i Indiji (Goa, Daman i Diu) smatrani su "provincijama" Portugalije. Posle osvajanja mahdističke države u Sudanu 1899. nad istočnim Sudanom je bio utvrđen anglo-egipatski kondominijum, faktički engleska vlast, jer je pre toga teritorija samog Egipta tri četvrtine veka bila pod engleskom vojnom okupacijom. Protektorati su u pravnom smislu označavali pokroviteljstvo, zaštitu teritorije protežirane države. Protektorat faktički znači aneksiju tuđe teritorije. Među suverenim zemljama poznat je "protektorat" Japana nad Korejom i nemački "protektorat" nad Češkom i Moravskom. Ima niz primera trgovine teritorijama. Pod vidom "dugoročne arende", u interesu "uzajamne odbrane" imperijalističke države su silom dobijale prava eksteritorijalnosti na teritorijama formalno suverenih država. U Kini je bilo 39 inostranih setlmenta i koncesija (Cjaočžou, Vejhajvej, Kvančžouvan i druge), datih u "večnu arendu" (obično na 99 godina) stranim silama, koje su ih držale do kineske revolucije 1943. odnosno 1947. godine. Iran je dao Velikoj Britaniji 1901. koncesije na 60 godina za istraživanje i eksploataciju nafte a anglo-persijska naftna kompanija dobila je slične koncesije od 1935-1993. Primer "sfere uticaja" je doktrina Monro, po formuli "Amerika Amerikancima" (zapravo SAD-u), za opravdavanje mešanja u unutrašnje stvari zemalja Latinske Amerike i osvajanja SAD u regionu Kariba i na Pacifiku. Doktrina predsednika Klivlenda (1896), naglašava suverena "prava" SAD da rešava teritorijalne sporove na američkom kontinentu. Doktrina Hejsa ističe da "svaki vodeni put iz Atlantskog u Tihi okean, mora da bude pod kontrolom SAD". S tim u vezi, vlada SAD je predložila Kolumbiji da joj preda u večnu arendu na Panamskoj prevlaci pojas širine 10 milja (po 5 milja sa svake strane kanala) za sumu od 10 mil. dolara i godišnju ratu od 250 000 dolara. Kada je Kolumbija to odbila SAD su organizovale prevrat kojim je odvojena republika Panama (1903), koja je potpisala željeni sporazum. Pred II svetski rat SAD su koristile doktrinu "otvorenih vrata" i "jednakih mogućnosti" za ekspanziju u Kini i zemljama koje su se nalazile u sferi uticaja drugih sila. Posle II svetskog rata počele su da ostvaruju program dominacije nad 144
kapitalističkim ("zapadnim") svetom. U vezi s tim "Maršalov plan" i "Trumanova doktrina" predviđaju program "pomoći" po osnovu "uzajamne bezbednosti" i program "integracije" Evrope, NATO pakta i drugih saveza. Na osnovu NATO pakta SAD su dobile "pravo" da grade vojne baze na teritorijama zemalja članica i u njihovim kolonijalnim posedima. Na teritoriji Filipina, koja je 1946. dobila nezavisnost, SAD su zadržale pravo da 99 godina koriste vojne baze. U Južnoj Koreji i Japanu su posle rata takođe dobili pravo eksteritorijalnosti za svoje vojne snage i baze u kojima imaju "sva prava, vlast i punomoći". Sve to svedoči da je suverenitet relativan pojam, proporcionalan sa ekonomskom, vojnom i diplomatskom moći države. U prvoj polovini XX veka je razvijena teorija kompetencije, koja odriče isključivi karakter državne vlasti unutar granica države, i sledstveno, opravdava mogućnost prodora moćnih država na teritoriju malih i slabih, koje su u njihovoj "interesnoj sferi". Pojam državne teritorije izvodi se ne iz pojma državnog suvereniteta, nego iz pojma državne kompetencije, koja podrazumeva prostornu (teritorijalnu) i predmetnu (eksteritorijalnu) kompetenciju. Po svom sadržaju ova teorija je slična fašističkoj geopolitičkoj teoriji "velikog životnog prostora" (Grossraumordnung), koja apstrahuje granice malih država, predviđa prostornu sferu (Grossraum) sa vodećom državom (Reich) koja principijelno isključuje mešanje stranih država u taj Grossraum. Od naroda se traži da "prevaziđu državni individualizam i egoizam i da se nauče da misle i deluju u velikim prostorima" (Obst, 1952). Jedinstvo teritorije i suvereniteta, kao baza modernog međunarodnog sistema, datira od 1494. godine koja se uzima kao početak svetske ekonomije. Tada su ugovorom u Tordesiljasu podeljene interesne sfere Španije i Portugalije "papskim meridijanom" (460 z. g. d.) što je finalizovano Vestfalskim ugovorom 1648. Ovaj se smatra kao prvo mirovno definisanje modernog međunarodnog prava, zasnovanog na nepovredivosti teritorijalnog suvereniteta država. To je teritorijalna baza modernog međunarodnog sistema - političke karte sveta. Sva lica, uključujući i strance, i sve stvari koje se nalaze na teritoriji jedne države, potčinjene su njenom teritorijalnom suverenitetu i pravosuđu, izuzev stranih diplomata i zgrada diplomatskih predstavništava koje se po principu "eksteritorijalnosti" fiktivno smatraju delovima svojih država. U XX veku informatičko društvo relativizuje pojam suvereniteta. Dosadašnje države su bile teritorijalizovane, suverene, sada veći značaj dobija informacija, koja je ograničena vremenski više nego prostorno. Informacija "sažima" prostor i "ubrzava" vreme. Završava se poredak zasnovan na kontroli prostora i nastaje poredak zasnovan na kontroli vremena, s ciljem da ubrza kretanje finansijskog kapitala, roba, ljudi i informacija u globalnim razmerama. Finansijski kapital je u prošlosti uticao na stvaranje dve osnovne grupe država: metropole i kolonije, danas postoji 145
niz raznovrsnih formi zavisnih zemalja, formalno suverenih, a u stvari sputanih mrežama finansijske i diplomatske zavisnosti. Novi poredak uvodi hijerarhiju suvereniteta. Teritorijom, koja pripada "pravno" jednoj državi, upravlja u stvari druga, moćnija država. Transnacionalne kompanije kao "nevidljive imperije" ruše i relativizuju teritorijalni suverenitet država. Dve osnovne funkcije teritorijalne države su sigurnost i povoljnost (Gottman, 1973). Usled religioznih konflikata i ratova u Evropi u periodu reformacije i kontrareformacije nastao je zakonski koncept teritorijalne suverene države, kao solucija prema problemu sigurnosti. Zakonski koncept suvereniteta postao je osnova zaštite i sigurnosti. Tehničko objašnjenje za ovu promenu je pronalazak baruta koji je izazvao revoluciju u načinu ratovanja i učinio gradske bedeme beskorisnim. Prvobitni "tvrdi oklop" obzidanog grada je proširen do granice suverene države i novog sistema odbrane koji je baziran na mnogo većim resursima. Novi način ratovanja je zahtevao snažnu teritorijalnu bazu, ne više personalnu hijerarhiju srednjevekovnog perioda. Osim toga, sigurnost zahteva unutrašnju stabilnost, koja je povezana sa organizacijom vlasti i birokratije, poreskog sistema, armije. U periodu kapitalizma, osim "političkih" faktora, postaju značajne ekonomske relacije u međnarodnom sistemu i na svetskom tržištu. Uspon svetske ekonomije imao je različite povoljnosti za preduzetnike u različitim mestima. U poljoprivrednoj svetskoj ekonomiji koju je opisao Valerštajn (NJallerstein, 1974, 1980), glavne klase bore se za novo svetsko tržište, gde poljoprivrednik ima interese na jednoj strani a urbani trgovac na drugoj. Ovaj konflikt je direktno povezan sa usponom moderne države koja je u srednjem veku podržavala zemljoposedničku aristokratiju protiv daljeg rasta urbane klase. Ali ta inicijalna alijansa (savez) između zemljoposedničkih interesa i novih upravljača državnog aparata ubrzo je prešla u fleksibilniju "politiku". U suparničkom sistemu sigurnosti traži se više nego priznavanje suvereniteta. Ti zahtevi proističu iz ekonomskih odnosa sa susednim državama. Odatle je nastao merkantilizam, koji je predstavljao transfer komercijalne politike trgovačkog grada na teritorijalnu državu. Merkantilizam je baziran na premisi da svaku državu treba razmatrati kao deo svetskog tržišta, pošto one svojom industrijom i trgovinom utiču na razvoj drugih država. Moć države je zavisila od napretka njihovog merkantilizma. Tačna priroda različitih državnih politika na svetskom tržištu odražavala je ravnotežu snaga između zemljeposedničkih i trgovačkih interesa. Ova trgovinska politika osim ograničavanja gradova je proizvod
3. Teritorijalnost bezbednost i povoljnost
146
nove teritorijalne države i međudržavnog sistema. Bezbednost i poredak, povoljnosti i merkantilizam su ušli u teritorijalnu državu. Teritorijalnost je važna za državne poslove regulative i kontrole. Regulativna i kontrolna strategija uključuju korišćenje diskretnih, ograničenih prostora: mala deca se zatvaraju u prostore za igru, na primer, da bi bila na oku zbog njihove bezbednosti i kontrole; opasni kriminalci se zatvaraju u zatvore, da bi bili odvojeni od potencijalnih žrtava i držani pod zatvorskim nadzorom; ugrožene zajednice (kao što su Muslimani u Mostaru, Srbi u Bosni i Hercegovini, Rimokatolici u Belfastu), uzmiču u definisane teritorije gde se mogu bolje braniti. U svim primerima teritorijalnost povećava mogućnost nadzora. Tako organizacija velikog dela života ekonomskog, socijalnog, kulturnog, političkog - uključuje podelu prostora na posebne "kontejnere", za pojačanu kontrolu i regulaciju. Unutrašnjost teritorije omogućuje veći-brži nadzor akcija i aktivnosti nadgledanih, a spoljašnjost je isključena teritorijalnim granicama, demarkacionim linijama koje ne mogu biti menjane. Segregacija i aparthejd ilustruju korišćenje teritorijalnosti od državnog aparata. Na primer, društvo SAD je podeljeno na klase - grupe, koje se razlikuju po bogatstvu i dohotku, što je u direktnoj relaciji prema obrazovanju koje pojedinci dobijaju i mestima koja zauzimaju. Postoje takođe rasne podele (belci i crnci). Veliki deo belačkog stanovništva gleda crnce kao ekonomsku, kulturalnu i socijalnu pretnju, i preferira nemešanje sa njima (Giddens, 1985; Johnston, 1993). Vođenje ovih klasnih i rasnih interesa se igra na različitim arenama, uključujući rezidencijalne četvrti, koje čine milje za socijalni život, odgajanje dece i za lokalni školski sistem. Tu su još mreže velikih kapitalnih investicija za zdravstvenu zaštitu, pravnu zaštitu poseda i slično. Bogate familije belaca se koncentrišu zajedno u ekskluzivnim suburbijima sa vrlo visokim kvalitetom okoline i dobrim školama: oni žele na svaki način da spreče relativno siromašna domaćinstva, i posebno crnačke porodice, da ulaze u njihove areale i ugrožavaju ambijent lokalnog socijalnog i kulturalnog miljea, kvaliteta školovanja u lokalnim školama i vrednost zauzetog terena. Distanciranje i segregacija su karakteristični za urbane areale; socijalno-prostorna separacija nastaje već na tržištu stanovanja. Ali u mnogim suburbanim američkim klasnim i rasnim grupama se koriste teritorijalne strategije, ozakonjene i primenjene od lokalnog državnog aparata, za sprovođenje željene socio-prostorne posebnosti. Većina američkih suburbanih areala je kompleksan mozaik malih, nezavisnih sa lokalnom vlašću teritorija, od kojih svaka ima planove korišćenja zemljišta i poresku vlast. Planerske vlasti koriste se za regulisanje socijalnog zoninga gradske opštine. Regulativni zoning ne može reći da "crnci ne mogu živeti ovde" ili "sirotinja ne može živeti ovde". Međutim, zoniranjem stepena gustine - propisivanjem minimalne veličine parcele od nekoliko akara, odobravanjem da samo mali delovi budu pod zgradama, visoko 147
restriktivnom izgradnjom koja dozvoljava gradnju samo apartmanskih blokova - samo bogati belci u većini slučajeva mogu ispuniti sve uslove da žive ovde. Populaciona kompozicija teritorija je na taj način regulisana kroz korišćenje terena. Za limitiranje pristupa nepoželjnih rezidencijalnih suseda uvedena je kontinuirana lančana razlika prema bogatstvu i rasi. Drugi primer je vrlo sličan, iako je izvršen na nivou države više nego lokalnih vlasti. To su sukobi Indijanaca i evropskih doseljenika, kolonista na "Divljem zapadu". Ti sukobi su nastajali pre svega zbog posebnih koncepcija prostora i vremena, u vezi sa njihovim načinom života i privređivanja, sa sezonalnošću njihove resursne baze, lova i ribolova, dospevanja voća i drugih proizvoda. Evropska koncepcija prostora i vremena sastoji se u ograničavanju zemlje, poseda na kojem vlasnik ima stalna i isključiva prava, dok se Indijanci slobodno kreću u prostoru, preko teritorije, i nemaju koncept ograničene zemlje. NJihovi toponimi slikovito označavaju pripadnost prirodne sredine, kao Jelenska Livada, Riblji Potok, Jezero Dabrova. Doseljenici daju nazive zemlji prema imenu vlasnika, kao Xonstaun ili Kings Kantri. Opšti način identifikacije i ograničavanja zemlje, koncepcija prava na zemljište i trgovanje njime, nametnuto je domorodačkom društvu američkih Indijanaca u vidu rezervata. Ta koncepcija prostora i vremena, totalno različita od načina života domorodačkih Indijanaca, ograničila im je kretanje i razorila njihovo društvo. Treći primer je teritorijalna strategija odvajanja crnaca od belaca i stalne belačke supremacije u Južnoj Africi. "Houmlendi" (Homelands) su bili definisani kao areali unutar kojih crnci mogu biti vlasnici i gde moraju živeti, odakle mogu izlaziti - u vezi sa zaposlenjem - sa dozvolom da budu u "belim gradovima". Oni naseljavaju posebne gradiće koji su namenjeni kao crnački rezidencijalni areali, i prostorna segregacija crnaca i belaca je prividno kompletna. Aparthejd je primer teritorijalnosti na delu par exellence: belci su uveli željenu kontrolu crnaca kroz rigidnu demarkaciju prostora u posebne "kontejnere" - bantustane. Četvrti primer je Kina, koja pokušava da odvajanje politike i ekonomije reši ne institucionalno nego teritorijalno, stvaranjem "kapitalističkih enklava" na kineskoj teritoriji na kojoj ostaje jednopartijska vladavina, po principu "jedna država - dva sistema". U tom pogledu Kina već ima istorijsko iskustvo iz svoje kolonijalne prošlosti, kada je posle "opijumskog rata" sa Engleskom 1840-1843. godine bila prinuđena da ustupi ostrvo Hongkong i da engleskim građanima ustupi pravo eksteritorijalnosti. Kolonijalna politika evropskih sila, politika komadanja kineskih teritorija radi prodora kapitala, nastavila se i dalje tokom XIX veka. Dok su u to vreme imperijalističke sile pravo eksteritorijalnosti osvajale silom, danas rukovodstvo Kine to pravo ustupa stranom kapitalu dobrovoljno, ugovorima, dakle na institucionalizovan način. Ekonomska suština odnosa ostala je ista strani kapital dobio je koncesije i koristi jeftinu radnu snagu, a kineska država dobila je strani kapital. Iz istih razloga kineska vlada proglasila je 14 148
lučkih gradova slobodnim carinskim zonama, što ima značajne ekonomske rezultate sa gledišta kineske privrede u celini. To je primer simbioze transnacionalnog kapitala, koji je eksteritorijalan (transgraničan) i države koja je teritorijalna ( ograničena). Vojne baze na teritorijama suverenih država takođe predstavljaju primer "miroljubive koegzistencije" teritorijalnog suvereniteta i geostrategije velikih sila. Suverenitet implicira da država ima isključivu i apsolutnu vlast na svojoj teritoriji. Poznato je da "dve suverene vlasti ne mogu istovremeno, bok uz bok, funkcionisati u jednoj državi. To liči na kvadraturu kruga" (Marks). U epskoj pesmi car Murat piše: "Oj Lazare, od Srbije glavo / nit je bilo, niti može biti: / jedna zemlja, a dva gospodara, / jedna raja, dva harača daje; / carevati oba ne možemo, / već mi pošlji ključe i harače, / zlatne ključe od svijeh gradova, / i harače od sedam godina; / ako li mi to poslati nećeš, / a ti hajde na polje Kosovo / da sabljama zemlju dijelimo!" (Vuk st. Karaxić, II, 1975). Teritorija je platforma za uspostavljanje međunarodnih odnosa; suverenitet predstavlja međunarodni legitimitet. Drugim rečima "suverenitet je osnovno načelo međudržavnih odnosa koje identifikuje teritorijalne entitete koji su dostojni da učestvuju u igri" (James, 1984). Otuda nisu sve teritorije suverene države. Nastanak novih država izaziva, prirodno, nužnost uzajamnog razgraničenja teritorija. U protivnom slučaju država bi vladala svuda, gde bi htela i mogla - oblast države imala bi faktički karakter a teritorijalni odnosi bi se svodili na odnose sile i fakta. U prošlosti, kada je bilo još regiona izvan svetske ekonomije, politički entiteti u eksternoj areni (terrae nullius) nisu razmatrani kao da imaju neka politička prava. Irokezi u Severnoj Americi, Zulusi u Južnoj Africi i Marati u centralnoj Indiji su podjednako nepriznati kao legitimni akteri u međudržavnom sistemu. To je uticalo da njihove teritorije budu inkorporirane u ekspanzivne suverene države. Ratovi koji su iz toga rezultirali su smatrani "ekstra sistemskim". Formalni imperijalizam je smatran kao legitimna aktivnost u međunarodnom pravu, pošto on povređuje samo nepriznati suverenitet. Danas kao i u prošlosti, nije moguće suverenitet steći samodeklarisanjem. Suverenitet nije stvar samo jedne države, to je međudržavni ugovor, zato što suverenitet može postojati samo za "države koje recipročno priznaju svaka svakoj legitimno postojanje unutar okvira i normi među-državnog sistema" (NJallerstein, 1984). Bantustani u Južnoj Africi (Bofutacvana, Transkej, Ciskej, Venda) su proglasili nezavisnost, što je bio deo politike aparthejda, ali nisu smatrani od drugih država kao suvereni i nisu pozvani da budu deo međudržavnog sistema. Slično, otcepljenje severnog dela Kipra podržano invazijom Turske 1974., nije priznala ni jedna država osim Turske. Posle
4. Suverenitet kao međunarodna moć
149
1945., priznavanje suvereniteta bilo je obično praćeno prijemom u članstvo Ujedinjenih Nacija. Prvi zadatak novih postkolonijalnih država u Africi i Aziji bio je da se uključe u UN i tako uđu u svetsku zajednicu. U postkomunističkim zemljama republike bivših federacija su priznate kao suverene države, dok samoproglašeni entiteti kao što su Pridnjeprovska Republika i Gagauzija u Moldovi, Čečenija u Rusiji, Republika Srpska Krajina u Hrvatskoj nisu priznate, a Republika Srpska se izborila da bude priznata kao entitet u sastavu novostvorene federacije BiH. Suverenitet daje teritorijalnu osnovu za međunarodnu moć u svetskoj ekonomiji. Teritorijalni suverenitet je karakteristika modernog državnog sistema koja ga razlikuje od oblika prethodnih političkih sistema. Za Valerštajna (1984) ključna je činjenica da država u kapitalističkoj svetskoj ekonomiji postoji u okviru međudržavnog sistema, da je differrentia specifica moderne države, koja je razlikuje od drugih birokratskih politika. Tako istorijski kontinuitet koji ponekad povezuje moderne države i srednjevekovne politike (na primer Portugal, Francuska, Engleska, Srbija) su obmane ili zabune. U XIV veku Srbija nije bila suverena država koja je delovala u suparničkom međudržavnom sistemu, kao ni Engleska ili Francuska. One su ostvarivale drugačije politike u drugačijem svetskom sistemu. Recipročni suverenitet je ustanovljen tek u kapitalističkoj svetskoj ekonomiji. Međunarodna zajednica danas može da otkaže suverenitet zbog bezbednosti drugih država, putem vojne intervencije (kao u slučaju Iraka zbog invazije na Kuvajt) ili zbog nametanja određenih rešenja ili ravnoteže snaga, putem lažnih obećanja, sankcija i olakšica odnosno metodom "štapa i šargarepe" ili metodom "kolača i korbača" (kao u slučaju Srba u Republici Srpskoj, Republici Srpskoj Krajini, Kosovu i Metohiji).
150
VIII glava
TERITORIJA DRŽAVE Geografi koriste dva termina sa sličnim značenjem - prostor i teritorija. Prostor u filozofiji je apstraktan pojam univerzalni oblik postojanja neodvojiv od materije i kretanja (vremena), dok je u geografiji to konkretan zemaljski prostor - geoprostor. To je trodimenzionalni kontinuum koji se sastoji iz materijalnih elemenata - zemljišta (tla), vode, vazduha, biljnog i životinjskog sveta, stanovništva i svega onoga što je čovek materijalizovao i ugradio u teritoriju. U apstraktnom kao i u konkretnom smislu prostor izražava postojanje veza, poretka i razmeštaja materijalnih objekata. U vezi sa oblicima postojanja i kretanja materije, u nauci se razlikuje više tipova prostora, kao što su: 1. Fizički prostor, ili materijalni prostor; 2. Biološki, ili etološki, ili životni prostor; 3. Socijalni prostor, koji se deli na ekonomski prostor, (geo)politički prostor i t.d.; 4. Psiho-socijalni prostor kao subjektivna percepcija prostora. U procesu diferencijacije sistema geografskih nauka, izdiferenciralo se više tipova geoprostora, kao što su: 1) geodezijski prostor, koji je određen veličinom i oblikom Zemljine lopte (geoida, elipsoida); 2) fizičko-geografski prostor (geosfera), koji se deli na litosferu, hidrosferu, atmosferu, itd; 3) socijalno-ekonomski prostor ili teritorija koja pripada čoveku ili društvenim grupama, uključujući prostor suvereniteta. Tradicionalne predstave o državi i suverenitetu zasnivaju se na apsolutnom (euklidovskom i njutnovskom) shvatanju prostora. To označava prostor kao homogen i nepromenjiv. U euklidovskoj geometriji najkraća distanca između dve tačke uvek je prava linija, koja se meri standardnim jedinicama za distance (kilometri, milje). Nasuprot tome relativna koncepcija posmatra prostor kao varijabilan, u promenama, kao relativni fenomen ograničen vremenski. U Ajnštajnovoj fizici materijalni svet egzistira u četiri dimenzije "vreme-prostora". Distance u socijalnom prostoru mere se vremenom ili novcem pre nego standardnim kilometrima ili miljama. Socijalno definisane distance uključuju širi krug faktora i ograničenja u vezi sa ekonomskim, socijalnim, psihološkim, političkim komponentama prostora. To je prostor u kojem se dešavaju politički i socijalni procesi - varijabilan geografski prostor, istorijski stvoren od ljudskog društva (više nego što je "dat" od prirode), više "relativan" nego "apsolutan". Koncepcija apsolutnog prostora je u osnovi škole "realizma", a
1. Pojam političkog prostora i teritorije
151
relativnog prostora u osnovi škole "funkcionalizma". U "realističkom" poimanju država - teritorijalna, suverena, nacionalna - idealizovana je kao trajna i nepromenjiva. Takav stav je neadekvatan za odgovor na pitanje, kako to da se smenjuju države (plural) u istom društvu? "Funkcionalistička" škola, nasuprot tome smatra da država "odumire". Ona polazi od "društva", koje se svodi na stanovništvo, na primer, "američko društvo" ili "kinesko društvo". Transgranični odnos kao što je "Evropsko društvo" ne uklapa se u taj koncept. Geografi pretežno koriste predstave o apsolutnom prostoru, bazirane na fizici Njutna, geometriji Euklida i koordinatnom sistemu Dekarta, dok teorija relativnosti i gravitacije Ajnštajna nije našla širu primenu. Što se tiče socijalno-ekonomskog prostora, to je relativan pojam. On označava lokalizaciju i prostornu diferencijaciju ljudske delatnosti i njenih efekata. Veza toga prostora sa vremenom ostvaruje se kroz ljudsku delatnost, determinisanu režimom radnog vremena. U procesu istorijskog razvoja socijalno-ekonomski prostor se "proširuje" u vezi sa razvojem saobraćaja, a vreme se "sažima" . Pojam teritorija razlikuje se od pojma prostora svojom konkretnošću, koordinatnom određenošću. Teritorija (lat. terrritorium, od terra - zemlja) je deo kopnene površine sa prirodnim i antropogenim svojstvima i resursima (površinom, položajem, prirodnim predelom, privrednim objektima) koji čine prostornu bazu društvene delatnosti. Karakter teritorije kao materijalnog sistema suštinski utiče na funkcionisanje svakog elementa u sistemu, i obrnuto. Posebno je važan položaj svakog elementa, koji je faktor njegove individualnosti t.j. specifičnih svojstava, po kojima se on razlikuje od drugih elemenata koji su analogni po suštinskim svojstvima. Geografski položaj utiče na svojstva i procese funkcionisanja objekta. Takav pristup ne treba mešati sa ekstremnim geopolitičkim idejama "životnog prostora" kao apsolutnog faktora u političkom životu društva. Najvažnija teritorijalna jedinica sa gledišta geografije je država (Hagget, 1979). Država je istovremeno permanentna i dominantna komponenta modernog društva, sa osnovom koja je pretežno geografska. Zato državu treba shvatiti kao teritorijalni sadržaj, kao predeo. Teritorija (i akvatorija) države je granicom jasno definisan segment geoida, do tehnički dostupne dubine i visine. Dakle, državna teritorija je isečak Zemljine lopte, definisan državnim granicama. Politička teritorija, jasno omeđena i definisana, uslov je da politički sistem funkcioniše. Ona utiče na moć i ciljeve funkcionisanja političkog sistema. "Politika i geografija zajedno postoje u trodimenzionalnom prostoru dostupnom ljudskoj delatnosti (ekumeni); ni jedna ni druga ne postoje izvan toga prostora" (Žan Gotman). Prirodna sredina (envajronment) kao antropogeografski faktor fizičke vrste, u različitim prirodnim uslovima i na različitim stupnjevima istorijskog razvitka, "utiče kako na proizvodnju životnih potreba, na razvoj privrede, i ostalu materijalnu kulturu, tako i na 152
navike, sklonosti i karakter stanovništva, njegove duhovne osobine i čitavu duhovnu kulturu" uključujući političku kulturu i politički sistem (Radovanović V., 1959). Teritorija ima ne samo ekonomske i vojnostrateške, nego i istorijske, moralne, etičke, estetske i psihološke efekte i konsekvence. Svaka nacija ima svoj "savez" sa teritorijom na kojoj živi. Apstraktne konture mogu da budu deo političkog mita koji se artikuliše kroz geopolitičku težnju da se dostignu "sveštene siluete" domovine. Siluete teritorija često se nalaze na poštanskim markicama (Australije), ordenima i medaljama (Francuske, Poljske) a takođe na grbovima (Mjanmara, Kameruna) i zastavama (Kipra), kao simboli nedeljivosti teritorije. Politička teritorija omeđena je političkom granicom, koja predstavlja prostornu i zakonsku granicu suvereniteta političkog sistema. Vlada koja želi teritorijalno proširiti svoju vlast, neosporno se sukobljava sa strukturama susednih političkih sistema. Politička teritorija ima svoje prostorne determinante. To su: 1. Geografski položaj, 2. Veličina, oblik i podela teritorije, 3. Državne granice, 4. Stanovništvo, 5. Prestonica i centralno jezgro tj. "vitalni" delovi države. Prostorne kategorije države nisu nastale ni delovanjem prirodnih sila, ni kao akt ljudske volje. Ova obeležja nastala su osnivanjem države kao rezultanta odnosa snaga, i to su njene prostorne determinante, koje se po pravilu ne mogu menjati bez primene sile. Odbrana ili osvajanje teritorija su bili najčešći uzrok ratova u kojima se nisu štedeli ljudski životi. Teritorija je neophodan uslov postojanja države. Državne teritorije su ne samo političke, nego i statističke i geografske jedinice. Teritorija je deo zemljine lopte, koji se nalazi pod suverenitetom određene države. U sastav države ulazi granicom određena površina kopna (teritorija) i vode (akvatorija) a takođe i vazdušni prostor (troposfera, stratosfera, jonosfera) do neodređene visine i segment geoida do tehnički dostupne dubine. Sve to zajedno neki nazivaju geotorija (Alaev, 1983). Podzemlje ulazi u sastav teritorije države, ali tu ima izuzetaka. Versajskim ugovorom Sarska oblast je stavljena pod međunarodnu kontrolu, do plebiscita, a pravo na ugalj i rude dato je Francuskoj. Ipak, francuske vlasti su posle plebiscita bile svesne neracionalnosti takve situacije i prodale su to pravo 1935. godine Nemačkoj. Kada je Šleska (Šljonsk) pripala Poljskoj, pripali su joj i podzemni hodnici ugljenokopa koji su se pružali bočno u podpovršinski prostor Nemačke. Teritorijalne vode takođe ulaze u sastav državne teritorije. Oko 100 primorskih država ima teritorijalne vode od 3 do 12 milja (Jugoslavija 12 milja), a 22 države, većinom latinoameričke, formalno su proglasile zonu do 200 milja teritorijalnim vodama. Konvencija o morskom pravu priznaje
2. Struktura teritorije
153
pribrežnu ekonomsku zonu do 200 milja, kao zonu nacionalne jurizdikcije na resurse, dok druge države imaju slobodu plovidbe i ribolova. Na kontinentalnom šelfu pribrežna država ima suverena prava na mineralne i biološke reusrse, pod uslovom da se šelf nadovezuje na njenu teritoriju, da ne prelazi dubinu od 200 m i udaljenost od 350 milja od obale ili rastojanje od 100 milja od izobate na 2 500 m. Države imaju isključivo pravo na istraživanje i eksploataciju "svoga" šelfa ali nemaju suverena prava na odgovarajuću akvatoriju iznad njega. Ribolovne zone i zone šelfa često su veće nego kopnene teritorije država, a u nekim slučajevima imaju veliki resursni potencijal. U kontinentalnim šelfovima nalazi se 40-50% svetskih rezervi nafte a na okeanskom dnu su velike rezerve gvožđa, nikla, bakra, kalaja, kobalta. Zato se 30 neprimorskih država, koje su lišene ovih prava i mogućnosti, naziva "geografski hendikepiranim". Japanska vlada je 1988. godine posvetila specijalno zasedanje jednom trošnom nenaseljenom ostrvu Okinatori u Tihom okeanu. Naime, donji deo ostrva liči na nožicu od čaše, koja preti da se prelomi i svali ostrvo u more. Za podvodno učvršćivanje ostrva vlada je izdvojila veliku sumu od 30 mlrd. jena. Zašto? Pokazalo se da je to ostrvo važan reper za merenje ekonomske zone, ako ono iščezne, morska ekonomska zona Japana će biti smanjena po konvenciji OUN za oko 400 hilj. km2, što je veće od celokupne japanske teritortije. OUN su 1988. podelile centralni ekvatorijalni deo Tihog okeana zainteresovanim zemljama, da vrše istraživanja rezervi konkrecija. Teritorija kao resurs ne može biti ničim zamenjena. Još u Starom Zavetu je primećeno da: "Naraštaj jedan odlazi i drugi dolazi, a zemlja stoji uvijek" (Propovjednik, 1, 4). Racionalno korišćenje toga resursa je složen naučni i politički problem, kako u nacionalnom tako i u međunarodnom razmeru. U svim državama dolazi do intenziviranja korišćenja teritorije, zato što su njeni prostorni parametri (oblik i veličina) relativno statični a sadržaji (stanovništvo, ekonomski potencijal) dinamični. Intenzifikacija korišćenja teritorije ogleda se u koncentraciji stanovništva i delatnosti, povećavanju proizvodnje po jedinici površine. U Japanu je vrednost proizvodnje po 1 km2 15 puta veća nego u SAD. U automobilskoj industriji Japana proizvode 5 000 automobila po 1 ha proizvodnog prostora, u Nemačkoj oko 4 000 a u SAD oko 3 500 godišnje. Mehanizacija i "zelena revolucija" u poljoprivredi je naglo povećala proizvodnju po jedinici površine agrarnog prostora. Na 1 ha poljoprivrednih površina u Holandiji dolazi 770 ljudi, u Mađarskoj 160, u Jugoslaviji oko 80. U urbanim prostorima ide se u pravcu podzemne urbanistike. Korišćenje teritorije praćeno je problemima prenaseljenosti, neravnomernog regionalnog razvoja, ekološkim problemima, takođe i socijalno-psihološkim odnosom prema njoj.
154
Površina Zemlje iznosi 510 mil. km2 a 3. Veličina teritorije ekumene oko 132 mil. km2 . Svetsko klasifikacija država po kopno zahvata 149 mil. km2 i ono je veličini izdeljeno na političke teritorije različite veličine. Ekstremi su Vatikan (44 ha) i Monako (1, 95 km2) na jednoj strani i Rusija (17, 075 mil. km2) i Kanada (9, 971 mil. km2) na drugoj. Površina svetskog kopna je relativno statična ali su površine država relativno dinamične kategorije. Neke države su nestajale a na njihovoj teritoriji su nastajale druge. Neke su se smanjivale, a na njihov račun su se druge proširivale. Sukcesivno su se proširivale na primer Francuska, Rumunija, Srbija, Nemačka i druge. Postoji li ograničenje veličine, preko koje ili ispod koje, neka država ne može funkcionisati? Odgovor je ne! Veličina je relativan pojam i ne postoji mehanička veza između veličine teritorije i političke moći države. Na primer, Mauritanija sa 1, 2 mil. km2 je veća od bilo koje države Evropske Unije, ali sa populacijom od 2, 3 mil. i glavnim gradom od 450 hilj. stanovnika ona ima slabu političku težinu. Egipat ima površinu od 1, 001 mil. km2 ali njegovih 60, 2 mil. stanovnika živi na samo 4,4 % površine (oko 44 hilj. km2, što je kao polovina Srbije). Obrnuti primeri su Japan i Nemačka, koji se po površini nalaze na 60. odnosno 61. mestu, po stanovništvu na 8. i 12., a po ekonomskoj i političkoj moći su među vodećim zemljama sveta. Španija ima 15 puta veću teritoriju i 2,5 puta veću populaciju od Holandije, ali ova manja ima tri puta veću međunarodnu trgovinu a njena luka Roterdam je prva u svetu po tonaži i prometu. Žan Žak Ruso, kao i Aristotel, smatrao je da su najbolje proprocije između veličine teritorije i broja stanovnika onda kada zemlja može prehraniti svoje stanovništvo. Teritorija je fizička baza države. Da li je bolja mala teritorija sa pravilno raspoređenim stanovništvom, nego velika teritorija sa retkom populacijom? Teritorijalna prostranstva nekada nisu dobra, ako je deo teritorije anekumena, koja prouzrokuje efekte granice. Kanadski sever, ruski Sibir, Centralna australijska pustinja, gotovo su nenaseljeni prostori, naseljavani prinudnom kolonizacijom. Da bi se motivisalo naseljavanje Amazonije, Brazil je čak premestio svoj glavni grad 1960. godine iz Rija na Atlantskoj obali u Braziliju u središtu tropske xungle. Mnoge države sa velikom teritorijom ulažu velika sredstva da održe kontrolu nad njom do najudaljenijih delova. Sve države sa velikom teritorijom (izuzev Kine) imaju federalni sistem. Koje su prednosti i nedostaci velikih i malih teritorija? Ovde nema apsolutnog determinizma. Jedanaest velikih država sveta zauzimaju 1/2 svetskog kopna i 1/2 svetskog stanovništva. Kanada je po površini veća od SAD ali je njeno stanovništvo 9 puta manje, približno 155
onom u Kaliforniji. Kanada je nešto veća od Kine, ali ova druga ima 42 puta više stanovnika od nje. Australija je poseban kontinent a ima stanovništvo kao Šri Lanka, od koje je veća 117 puta. Politička moć države ne zavisi samo od teritorije nego i od stanovništva. Ne samo to - politička moć države zavisi od svega onoga što se podrazumeva pod pojmovima zemlja (prirodni uslovi i resursi), rad (kvalitet i kvantitet radne snage a takođe znanje, organizacija, tehnologija, preduzetništvo), kapital (fiksni i obrtni). S obzirom na to donekle je jasno zašto kineski i indijski "mravinjak" ne dostižu ekonomsku i političku moć kao SAD, Rusija ili Nemačka. Sa ekonomskog gledišta prednosti velikih država sastoje se u sledećem: Velike teritorije po pravilu imaju raznovrsnije i bogatije prirodne resurse i raznovrsniju životnu sredinu. SAD poseduju vrlo raznovrsnu skalu klime i tla, te na svojoj teritoriji mogu da gaje skoro sve poljoprivredne kulture, izuzev tropskih kao što su kafa, kakao, banane. Taj aspekt veličine ima efekte na privrednu samodovoljnost zemlje (autarkičnost), u relativnom smislu. Veće su mogućnosti za kompletiranje strukture privrede, za razvoj trgovine i podele rada, kao i za masovniju proizvodnju (ekonomiju obima). Ali veličina nije uslov ekonomskog blagostanja - ima visoko razvijenih zemalja koje nemaju veliku teritoriju (Japan, Velika Britanija, Nemačka). S druge strane, ima velikih teritorija koje su privredno slabo vredne Australija ima skoro 2/3 teritorije pod sušnom klimom, a Kanada ima 1/4 teritorije pod tundrom. U Kanadi je u stvari naseljen samo uski pojas širok oko 200 km duž američke granice. Negativne ekonomske, političke i geostrateške konsekvence velikih teritorija sastoje se u sledećem. Prvo, teškoće da se efikasno kontroliše teritorijalna celovitost. Za velike države u poređenju s malim i srednjim izražen je problem "savladavanja prostora" tj. problem saobraćajne povezanosti i infrastrukture. Velika prostranstva ruske teritorije uticala su na usporavanje njenog društveno-ekonomskog razvoja u odnosu na zapadnoevropske zemlje. Na savladavanje ogromnih prostora odlazi veliki deo nacionalnog dohotka. Primer Sudana - sever je arapski a jug tipično crnački, između kojih je fizičko-geografska prepreka, pustinja. Taj fizičko-socijalni kontrast predstavlja ozbiljan problem u komunikacijama i Sudan se znatno iscrpljuje u kontroli tih centrifugalnih sila. Drugo, teškoće u saobraćaju i transportu. Primer Australije - velike sušne i ekstenzivne regije u centralnom području predstavljaju saobraćajnu barijeru. Do nedavno, šest federalnih država Australijskog Saveza imale su zasebne železnice, sa različitim širinama koloseka, što je dodatno otežavalo saobraćaj. Negativne geostrateške konsekvence velikih teritorija su i u tome što imaju duže granice koje je teže braniti, osetljivost na iznenađenja je veća, mobilizacija sporija, organizacija prostora je teža. U geostrateškom smislu velike teritorije imaju izvesnu prednost zbog mogućnosti manevra u vidu "odbrane zaleđem" ili "trgovanja prostora za 156
vreme" ili "odbrane u unutrašnjosti". Tu prednost iskoristio je SSSR 1941. godine u vreme nacističkog napada, povlačeći snage i industriju iza Urala i praktikujući strategiju "spržene zemlje" do konačnog obračuna. Kina je u periodu 1937-1945 koristila sličnu strategiju protiv Japanaca. Geostrateški motivi bili su u osnovi ujedinjenja Australijskog Saveza 1901. godine. Geopolitičke i geostrateške prednosti malih država u odnosu na velike su u homogenijoj i operativnijoj društvenoj strukturi. Stepen komunikativnosti je veći, organizacija prostora lakša, što se odražava u njenoj političkoj koheziji. Ukupni troškovi saobraćaja su manji, intenzivnost korišćenja prirodnih resursa je veća. Male države imaju kraće granice, koje je lakše braniti. Osetljivost na iznenađenja je manja a mobilizacija brža. Međutim, veća je osetljivost na gubitak dela teritorije u slučaju agresije i veća je osetljivost na nuklearno, hemijsko i biološko oružje (NBH), kao i na ekološke akcidente, nego u državama velikih teritorija. Osim toga, vrlo male države imaju malo suseda, uglavnom su te enklave, okružene susednom državom, što može biti nepovoljno. Male države su zavisne od spoljnjeg tržišta, što takođe može biti nepovoljno u slučaju sankcija i blokade. Male teritorije imaju svoje nedostatke. Prvo, resursi su ograničeni te se javlja prenaseljenost i emigracija stanovništva (primeri Malte, Mauricijusa, Lesota). Neke male države prevazilaze taj hendikep pomažući ekonomskopravnu strukturu "fiskalnog raja" tj. stvaranjem bezcarinskih zona, ukidanjem poreza itd. Postoje dve koncepcije slobodnih ekonomskih zona - "teritorijalna" i "režimska". U "teritorijalnom" pristupu zona je posebna teritorija (enklava) u okviru koje se utvrđuju posebne olakšice. U "režimskom" pristupu predviđene su olakšice samo za neke kompanije, nezavisno od njihovog razmeštaja. Velike države preferiraju "teritorijalnu" a male kombinuju obe koncepcije. Primeri su Lihtenštajn, Bermudska ostrva, Andora, Gibraltar. Druge zasnivaju svoju ekonomiju na trgovini poštanskih maraka, kao San Marino, Nauru, Pitkern, Lihtenštajn, Mauricijus. Male države su često u ekonomskim savezima sa velikim susedima, kao San Marino sa Italijom, Lihtenštajn sa Švajcarskom, Monako sa Francuskom. Vatikan je specifičan po tome što ima izvore moći i ciljeve izvan granica vlastite države - u katoličkom svetu. To je faktički država bez teritorije, kao duh bez tela. Male države su često gradovi-države. Bile su poznate u antičkoj Grčkoj (polisi Atina, Sparta), Fenikiji, Indiji, u srednjem veku (Venecija, Dubrovnik, Bremen, Hamburg), posle I svetskog rata (Gdanjsk, Rijeka) i posle II svetskog rata (Singapur). Informacije o veličini teritorije mogu se dobiti sa karte, ali pri tom treba imati u vidu deformacije površina usled projekcije sferične površine na ravan karte. Osim toga, atlasi sadrže karte različitih razmera, što dočarava određene zemlje i kontinente većim od dimenzija drugih zemalja i kontinenata. Zato se javljaju razlike između kartografskih predstava i realnog stanja. Na primer, Grenland je 8 puta manji od Južne amerike, a na Merkatorovoj projekciji izgleda veći od nje. Elzmir 157
je manji od Australije, a na karti je približno isti. Kina i Kanada su veće od SAD a Rusija je skoro jednaka kao SAD i Brazil zajedno. Veliki London veći je od ukupne teritorije država Luksemburg, Andora, Monako, San Marino, Lihtenštajn i Vatikan. Skala veličine država sveta vrlo je velika te je teško izvršiti klasifikaciju na osnovu veličine. Taksonomija po veličini ima smisla ako omogućuje da se svakoj određenoj kategoriji država daje određeni naziv. S tim u vezi ima nekoliko pokušaja. Tab. 3. - Klasifikacije država po veličini teritorije Klasifikacija Racela Kontinentalne: >5 mil. km2 Srednje: od 5 - 0,2 mil. km2 Male: ispod 0,2 mil. km2
Klasifikacija Maula Xinovske sile Male države Velike sile Patuljaste zemlje Srednje sile
Klasifikacija Paundsa Gigantske: >6 mil. km2 Ogromne: 2,5-6 mil. km2 Vrlo velike: 1,25-2,5 mil. km2 Velike: 0,65-1,25 mil. km2 Srednje: 0,25-0,65 mil. km2 Male: 0,125-0,25 mil. km2 Vrlo male: 0,025-0,125 mil. km2 Minijaturne: 0,005-0,025 mil. km2 Mikro-države: <0,005 mil. km2
Klasifikacija Švinda Transkontinentalne: 7-20 mil. km2 Subkontinentalne: 3-10 mil. km2 Makrotope: 0, 9-2, 9 mil. km2 Mezotope: 0, 04-0, 9 mil. km2 Mikrotope: 0, 001-0, 04 mil. km2 Minitope: < 0, 001 mil. km2
Tab. 4. - Struktura država po veličini teritorije Kategorije Preko 3 mil. km2 1-3 mil. km2 0.5-1 mil. km2 0,225-0,5 mil. km2 0,1-0,225 mil. km2 < 0,1 mil. km2 Ukupno
Broj država 7 22 21 31 24 87 192
Ukupno mil. km2 65,2 36,9 14,5 10,3 3,5 2,1 132,5
Kategorije veličine su subjektivno određene. Oto Maul daje klasifikaciju po snazi te izdvaja xinovske i patuljaste države - kao u svetu bajki. Sensu stricto ove klasifikacije su slabo zadovoljavajuće i znatno su kontradiktorne. Ipak na osnovu njih mogu se odrediti neki ekstremi i veličinski odnosi. 158
Interesantne su ekstremne veličine. U makro-države spada 7 zemalja s preko 3 mil. km2 koje zahvataju blizu 1/2 svetskog kopna. Te države obuhvataju velike kontinentalne nizije. Najveća je Rusija koja obuhvata Sibirsku i istočnoevropsku niziju, slede Kanada sa "beskonačnim"severnim pustinjama, Kina s monsunskim nizijama istočne Azije i suvim pobrđima tzv. visoke Azije, SAD sa prostranim središnjim nizijama, zatim Brazil sa Amazonijom, Australija sa prostranim ravnicama i pustinjama i Indija koja zahvata najveći deo Indijskog potkontinenta sa Gangeškom nizijom. U velike zemlje (2,1-3 mil. km2) spadaju još Argentina koja zahvata nizije, visoravni i planine juga Južne Amerike, i neke zemlje koje su velikim delom pustinjske - Sudan, Alžir, Kazahstan, Saudijska Arabija, ili prašumske - Zair, ili zaleđene - Grenland. Takođe veliku površinu (1,5-2 mil. km2) zauzimaju Meksiko, Indonezija, Libija, Iran, Mongolija. Tab. 5. - Ekstremne veličine država Makro države Rusija Kanada Kina SAD Brazil Australija Indija
Mil. km2 17,08 9,97 9,59 9,16 8,51 7,69 3,17
Mikro države St. Kits i Nevis Lihtenštajn San Marino Tuvalu Nauru Monako Vatikan
Km2 269 160 61 26 21 1,95 0,44
Nazivi mikro-države, mini-države, patuljaste, liliputanske, "xepne" države odnose se na različite kategorije malih država. Mini-države su one s površinom ispod 1000 km2. Broj stanovnika kreće se do 3 mil. (Singapur). Većinom su to gradovi-države ili ostrvske države. Ima ih 24, od toga u Evropi 6 - Andora, Lihtenštajn, Malta, Monako, San Marino i Vatikan. Evropske mini-države su ostaci srednjovekovnih država ili dinastičkih poseda, dok su vanevropske uglavnom ostaci kolonijalnih poseda i baza. NJihova moć ne proističe iz teritorije, nego iz funkcija šireg značaja - verske (Vatikan), trgovačke (Andora), lučko-industrijske (Singapur), sirovinske (Bahrein), turističke (Monako). Grad-država se sastoji od jednog grada s bližom okolinom (Singapur, San Marino, Monako) ili samo od jednog gradskog kvarta (Vatikan). Države-gradovi imaju široku trgovačkoekonomsku mrežu koja im obezbeđuje ekonomski prosperitet (nekadašnji Dubrovnik, Venecija). Balkanizacija je termin koji označava političko-teritorijalno usitnjavanje. Taj termin nastao je posle Balkanskih ratova i I svetskog rata, u vezi s podelom Osmanske i Habzburške imperije na niz malih nacionalnih država. Političko-teritorijalno usitnjavanje nastajalo je u Africi po kolonijalnim granicama ("afrikanizacija"), u Libanu po etno-konfesionalnim podelama ("libanizacija"), u SSSR po republičkim granicama mirnim putem 159
("evroazijski Balkan") a u SFRJ vojnim putem ("jugoslavizacija"). Kolonijalna podela Afrike a takođe nekih regiona Azije, Južne i Srednje Amerike, oslanjala se ne na etno-kulturne kriterijume nego na prirodne barijere (planinske masive, velike reke, šume, pustinje podeljene geometrijskim linijama) i na mogućnost saobraćajnog povezivanja lučkih gradova sa njihovim ekonomskim "hinterlandom". Balkanizacija ima osnovu u reljefu, koji je po Cvijiću, imao "osobine izolovanja i odvajanja" naroda. U geomorfološki izdiferenciranoj sredini nastajala je usitnjena političko-teritorijalna struktura prostora. To je primetio još Aristotel. Taj fakt može se primetiti upoređujući Istočnu i Zapadnu Evropu, Balkansko poluostrvo sa Pirenejskim poluostrvom, Indiju sa Indokinom, istočnu stranu sa zapadnom stranom Južne Amerike. Primećuje se da su se na velikim formama reljefa (velikim platoima, nizijama, slivovima) formirale države velike površine a da malim formama reljefa odgovaraju male zemlje. Međutim, treba znati da korelacija između reljefa i veličine teritorije nema apsolutno značenje. Glavne činioce veličine treba tražiti u istoriji a ne u geomorfologiji. Ima mnogo primera da su u istoriji velike države propadale a na njihovom mestu se formiralo nekoliko manjih (Rimska imperija, Austrougarska, Osmanska, država Inka u Andima i druge), i obrnuto - na mestu sada velikih država u prošlosti su bile brojne male državice (primer Indije, Nemačke i slično). Takođe prirodno-geografskim se ne uslovima može dokazati zašto su u Severnoj Americi nastale samo 2 države a u Centralnoj Americi i na Karibima 21 ili u Južnoj Americi 12. Relativno statičnim činiocima kao što su fizičko-geografski uslovi, ne mogu se objasniti relativno dinamične promenljive kategorije kao što su površine država. U nekim slučajevima prirodni uslovi su delovali kao "izazov" širenju države. Još je Herodot u svojoj "Istoriji" pisao da narod koji živi u brdovitoj i neplodnoj zemlji nosi u sebi nagon za proširenje svoje teritorije, navodeći za to primer Persijanaca (Herodot, 1959, knj. IX, pogl. 122, s. 534). Samo što takve tvrdnje ne treba uopštavati za opravdavanje ekspanzionističke geopolitike. Velike teritorije su rezultat vojno-političke moći država koje ih stvaraju. Između njih su, po pravilu, teritorijalno razdrobljene zone. NJih Saul Koen (Cohen, 1973) naziva terminom "šater-belt" (shatter-belt usitnjena zona), koji se između dva svetska rata odnosio na Istočnu Evropu a zatim na Bliski Istok, Jugoistočnu Aziju, Centralnu Aziju, Balkan. Izučavanje parametara teritorije ima ne samo teorijsko-metodološki nego i praktični značaj. Oni pomažu da se steknu određene predstave koje su važne za razumevanje administrativne uprave, saobraćajne mreže, infrastrukture i
4. Parametri teritorije
160
razmeštaja proizvodnih snaga. Najvažniji parametri su kompaktnost, oblik, razmer, centralna tačka i centralna teritorija. Oblik može da koriguje razmer teritorije i da utiče na društvene procese. KOMPAKTNOST (homogenost) teritorije, u vezi je sa razmerom i oblikom. To je vrlo značajno svojstvo državne teritorije jer uveliko određuje mrežu saobraćajnica, dostupnost centara moći iz perifernih područja, sistem administrativne podele, regionalnu diferencijaciju države. Ako je u malo kompaktnim teritorijama još i glavni grad ekscentrično položen, to može pogodovati separatizmu, regionalizmu i lokalizmu, usložnjavati procese organizacije i upravljanja teritorijom. Još je K. Riter istakao, da ako bi kontinenti imali drugačije konture, istorija bi bila drugačija. Oblici država su se istorijski menjali, udešavali i preudešavali. Poljska je između dva rata imala oblik pipaljke (ticala) a posle II svetskog rata dobila je skoro pravougaoni oblik. Norveška i Čile imaju vrlo uske i izdužene teritorije uz obalu. Hrvatska je sklopljena iz više izduženih delova - Istre i Dalmacije u primorju, Slavonije između reka Save i Drave, koji odražavaju pravce njene ekspanzije i geopolitičkih pretenzija. Čehoslovačka je bila izdužena, uz to presečena planinskom barijerom, što donekle objašnjava osećanje posebnosti Slovaka i podelu države (1993). Idealan oblik političke teritorije je onaj koji omogućuje najveći stepen kompaktnosti pa je razumljivo zašto su mu mnoge zemlje težile. Na primer, Nemačka je u XIX veku imala glavni teritorijalni cilj da ukloni teritorijalnu razuđenost i da dođe do jedne kompaktne forme. Oblik Habsburške monarhije služio je austrougarskim geostratezima kao argument za aneksiju Bosne i Hercegovine. Savijen oblik Hrvatske drži u geopolitičkim kleštima Bosnu i Hercegovinu i podgreva njen apetit da popuni svoj "prazan trbuh". Kompaktna forma povećava koheziju i osećanje zajedništva kod stanovništva a minimizira posebnosti i separatističke težnje. Kompaktna teritorija je pogodnija za organizaciju života i rada stanovništva. Mađarska ili Poljska, koje imaju kompaktan oblik, mogu lakše i jeftinije da organizuju promet i javne usluge nego neke države sa razuđenim i fragmentiranim teritorijama kao što su Italija, Filipini ili Indonezija. Kompaktnost je utoliko vrednija ukoliko država na svojoj teritoriji nema fizičko-geografskih prepreka - planinskih venaca, pustinja, močvara, topografskih praznina i slično. Grifit Tejlor (1982) je utvrdio da forma teritorije utiče ograničavajuće na dnevne migracije prema gradovima Kanade. Srazmerno izduženosti teritorije i rastojanju smanjuje se stepen prostornih interakcija. Geometrijska svojstva, forma i konfiguracija teritorije utiču na stepen njene komunikativnosti, a to je faktor političke kohezije i ekonomskog progresa. Države slične površine mogu imati vrlo različite oblike. Na primer, rastojanje između dve najudaljenije tačke na Kubi je oko 1 200 km a u
161
Bugarskoj 650 km, što se odražava na različitu teritorijalnu organizaciju saobraćaja i privrede. Uloga konfiguracije u formiranju teritorijalne strukture države je značajna. U konfiguraciji je često zapisan karakter istorijskih osobenosti formiranja državne teritorije. Složena konfiguracija teritorija srednjeazijskih republika odraz je podele plodne Ferganske doline. Forma Austrije odražava istorijski proces širenja naseljenosti od Bečke kotline ka planinskim dolinama. Ruska država širila se vekovima duž plovnih reka. Zemlje Severne i Južne Amerike su nastale kao posledica kolonijalnih osvajanja. U pogledu oblika sa državama je isto kao sa drugim geografskim objektima - u mnoštvu nema ponovljivosti, svaki je unikalan. Postoje kvalitativne i kvantitativne metode klasifikacije oblika. A) KVALITATIVNI METOD zasniva se na upoređivanju oblika date države sa oblikom nekog predmeta ili geometrijske figure. Poznati su karakteristični oblici nekih država - francuski "heksagon", Španski "kvadrat", urugvajski "trougao", italijanska "čizma", hrvatska "kifla", portugalski "ljudski profil", britanska "dama s kučetom", "rakova štipaljka" Haitija, "bisage" Republike Srpske i t.d. Po obliku se države mogu podeliti na proste ("jednodelne") i složene ("višedelne" ili fragmentirane), koje se dele na više tipova. 1. Izdužene države su one kojima je dužina najmanje 6 puta veća nego širina. Čile je razvučen na uski koridor blizu 4 000 km tako da mu je dužina 21 put veća od širine. Drugi primeri su Norveška, Švedska, Finska, Italija, Benin, Gambija, Malavi, Panama, Vijetnam, Laos, Nepal, Burma, Republika Srpska, Hrvatska. Prednosti takvog oblika su što zemlja može imati velike klimatske raznolikosti i s tim u vezi ekonomsku raznovrsnost. Na primer Čile ima skalu klime i zemljišta od pustinje do polarne tundre. Nedostaci su u organizaciji transporta i političkog uticaja u krajnjim tačkama i opasnost od separatizma u krajnjim područjima takve zemlje. 2. Kompaktne ili prikupljene države imaju bolje mogućnosti za organizaciju saobraćaja i političke kontrole u svim svojim delovima. Primeri su Belgija, Mađarska, Poljska, Francuska, Španija, Urugvaj, Kamboxa, Zimbabve, Sijera Leone. Kompaktna država znači maksimum teritorije sa minimumom granica. 3. Produžene države imaju iste karakteristike kao prethodni tip izuzev nekog teritorijalnog produžetka u vidu "tiganjske drške" ili "rukava" ili graničnog "xepa" koji ima ulogu koridora. Primeri su Holandija sa Limburgom (ranijom enklavom koja je 1815 g. pripojena Holandiji, odvaja Belgiju od Nemačke), Irska sa Donigolom, Austrija sa Tirol Forarlbergom, Italija sa Trstom, Zair sa Matadijem, Namibija sa prstom Kaprivi Strip (dugačak je 483 km a nastao je 1890 g. zbog geopolitičkih težnji Nemačke koja je tada držala Namibiju), Afganistan sa Panx Vahanom (nastao 1859 g. 162
zato što anglo-indijska vlada nije želela granicu sa Rusijom), Tajland sa Songkla-om, Argentina sa xepom Misiones između Urugvaja i Paragvaja, SAD sa Aljaskom koja se produžava na jug duž Aleksandrovog arhipelaga i obale. U Crnoj Gori je 1990-h bilo dosta diskusija o hrvatskom produžetku Prevlaka, a u Republici Srpskoj o muslimanskom produžetku do Goražda. Stvaranje takvih teritorijalnih produžetaka uglavnom je imalo strateške motive. Država A želela je da odvoji državu B od države C ili da odseče državu D od mora ili od plovne reke ili izvora neke važne sirovine. Nekada su te isturene tačke i koridori imali ulogu "odskočne daske" (NJachtumspitze) za agresivne ciljeve. Promenom vojnopolitičke i ekonomske situacije ovi oblici su izgubili značaj i danas se uglavnom smatraju kao hendikep za privredni razvoj i vojnu bezbednost. Teritorijalne anomalije u vidu produžetaka mogu se podeliti u dve grupe: a) Teritorijalne anomalije koje su nastale kao rezultat istorijskog razvoja ili iz političkih i strateških razloga. Primeri anomalija usled istorijskog razvoja su Limburg (Limburger Zipfel) u Holandiji i Aleksandrov arhipelag na Aljasci. Limburški produžetak nastao je 1830. u vezi sa razgraničenjem Belgije, Holandije i Nemačke. Produžetak na Aljasci sa Aleksandrovim arhipelagom i primorjem ispred kanadske teritorije dugačak je 875 km a širok 50-200 km. Nastao je još pre formiranja države Kanade i nije imao nikakve namere protiv nje. To je u vezi s istraživanjem Beringa i Čirikova u tom prostoru. Britanska Hadson’s Bay company nije uspela da prodre u te delove obale u kojima su vladali ruski trgovci krznom a kasnije (30. 03. 1867) SAD su kupile za 7,2 mil. dolara svu zemlju istočno od 193o zapadne dužine, ukoliko se nalazila na Beringovom moru i na Aljasci. Tako je ceo taj prostor prešao iz ruskih u američke ruke. Primeri anomalija koje su nastale iz političkih ili geostrateških razloga su Vahan pojas i Kaprivi Strip. Vahan pojas je dug 300 km. Pripada Afganistanu a stvorila ga je anglo-indijska vlada u oblasti Aksu-Murgab kao tampon zonu prema Rusiji. Danas on razdvaja Indiju (Kašmir) i Taxikistan. Kaprivi Strip u Namibiji se pruža od Kauko Felta do Zambezija, na dužini od 440 km. Ovaj čudan oblik nastao je ugovorom o granicama između Nemačke i Portugalije (30. 12. 1886) i trebalo je da Nemačkoj obezbedi izlaz na reku Zambezi i istovremeno da onemogući prodor Engleza iz Bocvane i Rodezije prema severu. Sličan primer je "Papagajski kljun" - deo Kamboxe koji u vidu kljuna prodire u vijetnamsku teritoriju na 30 km ispred Ho Ši Mina (ranije Sajgona). b) Koridori - uzane teritorijalne trake koje su nastale da bi omogućile prilaz moru ili nekoj drugoj teritoriji a pri tome seku neku drugu državnu teritoriju (Panamska kanalska zona) ili se protežu između granica drugih država (Asamski koridor). Primeri su "Poljski koridor" stvoren na konferernciji u Versaju 1918 g. ("Ovde - rekao je francuski maršal Foš pokazujući prstom na taj koridor na karti - leži klica sledećeg rata"), Zairski 163
koridor (razdvaja Kabindu od Angole), koridor Petsamo (bio je "rođendanski poklon" Finskoj 1918 g. za izlazak na more koje se ne zamrzava a krajem II sv. rata SSSR je ponovo uzeo tu oblast), Leticija (koridor kojeg je Peru ustupio Kolumbiji 1922 g. da bi izašla u Amazoniju a time u sliv Atlantskog okeana). U južnoslovenskim zemljama u prošlosti bili su poznati Hrvatski koridor za izlazak Mađarske na Rijeku, Sanxački koridor kroz kojeg je vodio Bosanski put u vreme turske vlasti. Danas kao primeri mogu poslužiti koridori Republike Srpske kod Brčkog i Srbinja, izlaz BiH na obalu kod Neuma, koridor do Goražda i drugi. 4. Fragmentirane države su one koje se sastoje od mnoštva ostrva u međunarodnim vodama, kao što su Malezija, Filipini, Indonezija, Japan, Danska, Grčka, Italija, Maldivi, Kiribati i još neke. Na primer, Maldivi zahvataju površinu od oko 100 000 km2 od čega je kopno samo 298 km2 (kao opština Grocka) To kopno je razbijeno na oko 2 000 ostrva od kojih je 209 naseljenih sa oko 251 000 stanovnika. Drugi primer, Kiribati, sastoji se od 33 koralna ostrva površine 861 km2 koja su razbacana na Tihom okeanu na 5 mil. km2 a naseljava ih oko 79 000 stanovnika. Neke države su pretežno kopnene ali su odeljene morem od nekog svog dela. Na primer, Ekvatorijalna Gvineja sastoji se iz kopnenog dela Rio Muni, ostrva Fernando Po i ostrva Anabon. Fernando Po leži ispred Kamerunske obale 150 km udaljen od Rio Munija; Anabon je ostrvo na okeanu 300 km ispred obale Gabona. Ova tri dela nemaju nikakve, osim kolonijalne istorijske veze - do 1968. bili su u sastavu Španske Gvineje. Malezija je sastavljena od Malajskog poluostrva i severnog Bornea. U sastavu SAD su Havajska ostrva, Danska je držala Island itd. Nešto drugačiji je slučaj sa državama čiji su delovi teritorije razdvojeni ne morem nego kopnom. To su tzv. eksklavne države, gde se odvojeni delovi nazivaju eksklave sa gledišta države "matice". Na primer, Nemačka je u periodu 1919-1939. bila razdvojena Poljskim koridorom. Pakistan je od 1947-1971. bio razdvojen Indijom, Panama je razdvojena zonom Panamskog kanala koja je dugo bila pod kontrolom SAD, Aljaska je odvojena od SAD kanadskom provincijom Britanskom Kolumbijom. U ovakvim slučajevima otežane su komunikacije među stanovništvom odvojenih delova, vlast se teže sprovodi zbog odvojenosti i individualizma pojedinih delova. Na primer, Bahami se prostiru na 700 ostrva i bilo je potrebno osnovati nacionalnu vazdušnu kompaniju "Bahamasair" čija je glavna uloga da integriše tu državu. SAD održavaju vazdušnu vezu sa Havajima i Aljaskom, Francuska sa Korzikom. 5. Sužene države imaju neko teritorijalno suženje, kao da trpe pritisak koji im daje nadut izgled. Primeri su Mali, Zambija, Izrael (u granicama 1949-60), Somalija, Mozambik. 6. Zagrađene države su one koje su ograđene susednom državom i morem, kao Monako, Gambija, Makao, Hong-Kong, Brunej, Singapur ili u 164
prošlosti Dubrovačka Republika, ili su okružene sa svih strana jednom stranom teritorijom kao Lesoto, Svazilend, Vatikan, San Marino. 7. Perforirane države su one unutar kojih se smestila druga država, kao što je Italija sa San Marinom i Vatikanom, Južnoafrička republika sa Lesotom i Svazilendom. Umetnute države nazivaju se enklave i uglavnom su slabije od svojih suseda. Ukoliko takve umetnute teritorije nisu države nego delovi drugih država, onda se sa gledišta sopstvene države nazivaju eksklave a sa gledišta države koja ih okružuje enklave. Takve pojave F. Racel je nazivao "političkim ostrvima". Engleske eksklave su Gibraltar i Normandijska ostrva. Španske eksklave su Seuta, Melilja, Alhukemas, Kafarinas, Penjon u teritorijalnim vodama Maroka i Livija u francuskom Rusiljonu. U Švajcarskoj su italijanska eksklava Kampione i nemačka eksklava Bisingen. Grupa sela u Belgiji, Le Furon (Les Fourons), predstavlja frankofonsku enklavu sa manje od 4000 stanovnika u Flandriji. Brčko je enklava pod međunarodnom upravom na teritoriji Republike Srpske. 8. Geopolitički podeljene države mogu se podeliti u dve grupe s obzirom na uzrok podele: A) Podeljene nacije ("jedna nacija - dve države") su slučajevi kada je država imala kulturno i lingvističko jedinstvo pre podele. Primeri su Nemačka 1945-1990, Koreja, Mongolija, Kina, Vijetnam 1955-1974. Ove podele su rezultat spoljašnjih snaga. Koreja je podeljena 1948. godine duž 38 paralele. Vijetnam je bio podeljen u periodu 1954-1974. duž 17 paralele. Kina i Tajvan su podeljeni (odnos veličine 265:1) kada je Tajvan poslužio kao utočište izbegličkoj vladi u doba Kineske revolucije 1949 godine. Nemačka je bila podeljena 1945. godine na 4 okupacione zone, zatim su se tri zapadne zone ujedinile i 1955. godine stekle suverenitet (SRN) a četvrta je egzistirala kao nezavisna država (DDR) do 1990, kada je i ona prisajedinjena. Berlin je takođe bio podeljen, posle 1960. i prezidan a rušenje Berlinskog zida 1990. postalo je simbol ujedinjenja Nemačke i novog poretka u Evropi. B) Podeljene države - kada je podela rezultat unutrašnjeg pritiska. To je posledica destruktivnog diverziteta unutar države. Primeri su IndijaPakistan, Pakistan-Bangladeš, Palestina-Izrael, Kipar, Irska, Jemen. Glavni period sukcesije ovog tipa podele bio je posle I svetskog rata, kada je nacionalno samoopredeljenje prihvaćeno kao kriterijum za formiranje država, koji je vodio parcijalizaciji starih multinacionalnih imperija. Austrougarska na primer, podeljena je na sedam novih država. Socijalističke federacije (SSSR, SFRJ, ČSSR) podeljene su po principu "prava naroda na samoopredeljenje do otcepljenja". Irska je podeljena 1922. kada se 6 grofovija parlamentarnim putem i referendumom izjasnilo protiv odvajanja iz unije s Velikom Britanijom. Kipar je podeljen 1974. usled konflikta kiparskih Grka i Turaka i spoljašnjih uticaja. Invazija Turske je došla kao odgovor na državni udar u Nikoziji iza kojeg je stajala vojna hunta 165
u Grčkoj. Jemen se podelio kada je Južni Jemen proklamovao nezavisnost 1967. ali nesloga datira još iz prošlog veka kao rezultat uticaja Istočnoindijske britanske kompanije. Ponovo je ujedinjen 1990. Podela Pakistana nastala je separacijom Istočnog Pakistana (Bangladeša) 1971. zbog majorizacije Zapadnog Pakistana u vojnom i civilnom aparatu vlasti i njegove nespremnosti da prizna izborne rezultate koji su davali dizgine vlasti u ruke političkih partija Istočnog Pakistana (koji je više naseljen). Međunarodna zajednica (posebno Indija) je pomagala centrifugalne snage smatrajući to korekcijom kolonijalnih granica. Te kvalifikacije odražavaju se na transport i komunikacije, državnu kontrolu, državno jedinstvo, kulturnu homogenost, regionaliazm i separatizam. Nije lako dokazati da neki oblik teritorije uzrokuje neko posebno političko značenje. Tu nema opštih pravila. Nigerija je po obliku kompaktna teritorija a ipak ima centrifugalne separatističke snage, imala je građanski rat u Bijafri 1967-70. Austrougarska je bila kompaktnog oblika ali se ipak raspala na niz država. Nasuprot, Čile je izdužen (dužina 4022 km, širina 177 km) ali ipak nema separatistizma. Oblik ima značaja za političku koheziju ali u analizama razmeštaja političkih snaga, procesa i pojava treba uzimati u obzir i druge činioce - vojno-političke, etno-nacionalne, kulturnoistorijske, verske i druge. Kvalitativni način određivanja oblika zasniva se na subjektivnim poređenjima s nekim objektima ili geometrijskim figurama, te ne daje osnovu za međusobna poređenja država. Za to su pogodnije kvantitativne metode. KVANTITATIVNE METODE omogućuju da se oblik teritorije izrazi brojem koji je uporediv s brojevima drugih država ili geometrijskih figura. Poznato je nekoliko kvantitativnih pokazatelja, koji se mogu sistematizovati u pet grupa: 1) za upoređivanje dužine granica i površine teritorije; 2) merenje izduženosti teritorije; 3) za upoređivanje teritorije s određenim geometrijskim figurama; 4) za upoređivanje oblika teritorije sa parametrima upisane i opisane geometrijske figure; 5) za merenje disperzije elemenata teritorije oko centralne tačke. 1. Upoređivanje dužine granica (P) i površine teritorije (A): k = P/A (100 km2). Nedostatak ovog pokazatelja je u tome što on zavisi od veličine teritorije i što neravnine terena povećavaju dužinu granice. 2. Izduženost teritorije može se izraziti kao: k = 2 ( A / π ) L max . Jednostavniji je indeks elongacije E = Lmax/L’min, gde je L najduža osovina, L’ - sekundarna tj. kraća osovina. Vrednost E = 1 označava kružni oblik prostora. Što je veća vrednost E prostor je više izdužen, a granični slučaj je prava linija. Metoda je korisnija kada granica datog 166
prostora može biti prikazana aproksimativno pomoću n-straničnog poligona. Na osnovu toga se razlikuju oblici: 1. Prikupljeni - kad su sve stranice približno jednake tj. a ≈ b, koeficijent elongacije 1-1,5; 2. Poluprikupljeni (polurazvučeni), kada je a>b, sa koeficijentom elongacije 1,5-2,5; 3. Razvučeni oblik, kada je stranica a mnogo veća od b, a koeficijent elongacije veći od 2,5 (primer Republike Srpske, Čilea). 3. Indeks zaokruženosti, upoređuje oblik teritorije sa krugom, koji ima dužinu kružnice jednaku dužini granice. Krug je idealno kompaktna figura. Koeficijent kompaktnosti države određuje se kao odnos površine države prema površini kruga, čija kružnica je jednaka dužini granice države: k = 4πA / P2 Obrnuto, indeks razuđenosti granice, upoređuje dužinu granice teritorije i kruga iste površine. Na primer, površina SR Jugoslavije iznosi 102 173 km2 a dužina granice 2 727 km. Radijus kruga s istom površinom ( r = √ Α/π ) iznosi 180,3 km a obim kruga s istim radijusom (O = 2rπ) iznosi 1 133 km. Proporcija između stvarne i kružne granice je indeks kompaktnosti, koji za Jugoslaviju iznosi 2,4. Prema tome, stvarna granica duža je od minimalne za 2,8 puta. Taj indeks za nepravilne oblike je visok. Za Republiku Srpsku iznosi 3,6 što je redak primer u svetu, za Čile 3,1, Tajland 2,8, Meksiko 2,6. Kružni oblik tj. maksimalna kompaktnost, daje indeks 1. Blizu toga su indeksi za Urugvaj, koji iznosi 1,05; Nigeriju 1,13; Rumuniju 1,37; Francusku 1,42; Mađarsku 1,47 - što ukazuje da su to dosta kompaktne teritorije. Obim kruga može se izračunati kao O = 2√Απ. Kružni oblik je optimalno kompaktan ali nije racionalan, jer između krugova ostaje nezauzet prostor. Najbliža forma krugu koja pokriva prostor bez ostatka je šestougaonik. Obim šestougaonika sa zadatom površinom izračunava se kao H = 2 √6A / √3, i to se naziva racionalnim oblikom. Upoređujući stvarni sa racionalnim oblikom može se govoriti o stepenu racionalnosti. Oblik blizak heksagonu ima Francuska. Heksagonalni oblik ima kontaktni broj 6, tj. broj suseda. Empirijske studije sugerišu prostornu pravilnost u tome, jer srednja vrednost kontaktnog broja za različite države konvergira broju 6 te se i on može smatrati racionalnim. Mera Butsa (Boots) za klasifikaciju oblika teritorija zasniva se na varijansi dužine stranica poligona, po obrascu: V = ∑ ( Χi−⎯x2) / n, gde je n - broj stranica, Xi – dužina i-te stranice; x - prosečna dužina n - stranice. Pravilan poligon daje varijansu = 0.
167
4. Sledeća grupa pokazatelja zasniva se na kvantitativnim odnosima upisanih i opisanih geometrijskih oblika. Postupak Krumbein-Ptižon na osnovu upisane i opisane kružnice izvodi pet nezavisnih koeficijenata: S1 = A / 0,282 P; S2 = A / 0,866 L; S3 = R1 / R2; S4 = A / π (0,5 L)2 ; S5 = 1,27 A / L Simbol A označava površinu teritorije u km2; P - obim države meren dužinom granice u km; L - dužinu najduže unutrašnje osovine teritorije; R1 poluprečnik najvećeg kruga koji se može upisati unutar teritorije države; R2 poluprečnik najmanjeg mogućeg opisanog kruga oko teritorije države; L najduža linija koja prolazi kroz centar teritorije (prečnik opisane kružnice). Treći koeficijent najlakše se koristi. Za kružni oblik je S3 = 1 a za kompaktnu teritoriju S3 ≈ 1. Što je S3 veći time je kompaktnost manja a to znači da je teže i skuplje povezati i organizovati sve delove teritorije. Ovi koeficijenti mogu se koristiti za međusobno upoređivanje oblika država približno iste veličine ili upoređivanje neke države sa geometrijskim oblikom na kojeg liči, iste površine. Pri tome treba voditi računa o uporedivosti površina. L. Sangvin (Sanguin, 1977) je upoređujuću koeficijente za Švajcarsku, Belgiju, Mađarsku, Portugaliju i Austriju međusobno i sa geometrijskim oblicima (kvadrat, pravougaonik, trougao) iste i dvostruko veće površine, utvrdio da koeficijenti S1, S2 i S5 nisu stvarno upotrebljivi. Metoda Li-Seli (Lee & Sallee, 1970) zasniva se na koeficijentu arealne korespodencije: ILS = 1 - površina (K ∩ L) / površina (K U L), gde je K - kontura teritorije; L - kontura geometrijskog lika koji je najbliži obliku teritorije; ∩ - matematički izraz za "presek" (površina teritorije koja se uklapa u geometrijski lik), U - izraz za "uniju" (površina ostatka teritorije izvan geometrijskog lika). Apstraktni geometrijski lik mora biti iste površine kao teritorija za koju merimo koeficijent. Nedostaci su u tome što koeficijenti različitih oblika imaju male razlike pa je teško odrediti odgovarajući. Koeficijent nema veze sa vizuelnim utiskom. 5. Kompaktnost se može izraziti putem merenja disperzije "elemenata" oko centralne tačke. Poznata je metoda Bojs-Klarka (BoyceClark, 1964), koja koristi geometrijski centar teritorije i udaljenosti tačaka na granici države od njega. Indeks Bojs-Klarka (IB) glasi: IB = 100Σ⏐ ri / Σ r i − 1 / n ⏐ gde je ri - dužina poluprečnika i, između centralne tačke i određene tačke na granici; n - broj poluprečnika (jednak broju tačaka na granici); vertikalne zagrade označavaju apsolutne vrednosti bez obzira na predznak. Vrednosti 168
indeksa se kreću od 0 (za krug) do 175 (za pravu liniju) i imaju potpuno određeno značenje za pravilne geometrijske figure (krug = 0, kvadrat = 12; krst = 18; trougao = 21, zvezda = 25, pravougaonik = 28, linija = 175). Nedostatak ovoga metoda je što rezultat zavisi od broja poluprečnika (n). Usled korišćenja malog broja poluprečnika (vektora), različiti oblici mogu imati slične koeficijente i obrnuto - isti oblici sa različitim brojem vektora (n) imaće različite koeficijente. Korišćenje većeg broja poluprečnika doprinosi većoj tačnosti. Ima složenijih indeksa koji ocenjuje kompaktnost teritorije na osnovu disperzije elemenata oko centralne tačke. Koeficijent kompaktnosti izračunava se po formuli: IC = A / 2
π∫ di2 d x dy
gde je A - površina; d - distance neodređeno malog pravougaonika dužine dx i širine dy po osama koordinata od centroida prostora. Sličan je izraz: C = A / √[2π(σχ2+σγ2)] , Gde su σχ2, σγ2 - srednja kvadratna odstupanja distanci po osama koordinata svakog elementa teritorije dA od njenog centra. Svaki pokazatelj odražava samo neku stranu konfiguracije. Zato treba odabrati onaj koji najbolje odgovara konkretnom zadatku, ili koristiti sistem pokazatelja. PROBLEM CENTRALNE TAČKE I SREDIŠNJE TERITORIJE nadovezuje se na problem oblika. Geografski centar (središte) teritorije je tačka koja je u proseku najmanje udaljena od svih ostalih tačaka njene površine. Centralna ili središnja teritorija odnosi se na 20% površine koja se nalazi oko geografskog centra. Omeđena je perisredišnjom izofrontirom koja je paralelna sa granicom teritorije države. Postoji više metoda za određivanje centralne tačke. To su metod izofrontira, metod koordinata krajnjih graničnih tačaka, metod dijagonala, metod translacije, metod težišta, metod koordinata mnoštva unutrašnjih tačaka i kombinovani metod izofrontira i translacije (Ilić, 1994). 1. Metod izofrontira. Izofrontire su linije koje povezuju tačke s istom udaljenošću od granice države. Povlačenjem paralelnih izolinija sa granicom, krug se postepeno sužava i približava centru. Na kraju se izofrontira pretvori u tačku i to je centar. Ovde postoji problem ostrva i izdvojenih teritorija. 2. Metod koordinata dolazi do centralne tačke tako što se nađu srednje vrednosti koordinata zapadne i istočne tačke teritorije (po geografskoj dužini), zatim severne i južne tačke (po geografskoj širini). Srednje vrednosti su koordinate centralne tačke. 169
3. Metod dijagonala svodi se na određivanje centra kao secišta dijagonala između severe, južne, istočne i zapade tačke teritorije. Za iskrivljene oblike kao što su Hrvatska i Republika Srpska nije primenljiv, jer secište pada izvan teritorije. 4. Metod translacije ili pomeranja određuje centar kao tačku u kojoj se pod pravim uglom seku dve ose koje dele teritoriju na 4 jednaka kvadranta. Jedna osa deli teritoriju na severnu i južnu polovinu, a druga na istočnu i zapadnu. Slično se može iznaći demografski centar države, samo što se umesto površine uzima broj stanovnika. 5. Metod težišta služi za priručno iznalaženje centralne tačke uz pomoć kartonskog modela teritorije i viska. Linija viska spuštenog iz tačke na kojoj je vertikalno obešen model teritorije, prolazi kroz težišnu tačku. U secištu više linija je težišna tačka. DEMOGRAFSKI CENTAR je tačka (stanovnik) koja ima najmanju prosečnu udaljenost od svih drugih tačaka (stanovnika) na datoj teritoriji. Može se izračunati metodom težišta, translacije i koordinata mnoštva unutrašnjih tačaka. Geografski centar je relativno statičan - menja svoju lokaciju samo kada se promeni oblik teritorije. Demografski centar je dinamičan - menja lokaciju u zavisnosti od promena regionalne demografske ravnoteže. Pomera se pravcu regiona sa dinamičnom stopom rasta ili koncentracije stanovništva. Demografski centar Srbije nalazi se između dva pola koncentracije - Beograda i Kosmeta, na teritoriji opštine Topola. TIPIČNO RASTOJANJE je parametar koji zavisi od veličine i oblika teritorije. S tipičnim rastojanjem povezani su pokazatelji teritorijalne podele rada i saobraćajne distance. Ono može biti: 1. Tipično geometrijsko rastojanje, koje se definiše kao srednje međusobno rastojanje tačaka na teritoriji. Izračunava se tako što se uzme određeni broj tačaka u kvadratnoj mreži i za njih se izračuna prosečno rastojanje. Mogu se dodati tačke presecanja kvadratne mreže s konturom teritorije, što povećava tačnost. Što je veći broj tačaka, pokazatelj je tačniji. Ako se umesto pravilno razmeštenih tačaka uzmu gradovi, onda će pokazatelj imati veći ekonomsko-geografski smisao. 2. Dubina teritorije države predstavlja tipično (srednje) rastojanje tačaka do granice. Mala dubina teritorije govori o velikom stepenu prigraničnosti. Sa strateškog gledišta to može biti nepovoljna a sa gledišta spoljnjih ekonomskih veza to je povoljna karakteristika. POVRŠINA TERITORIJE teško se može tačno izmeriti zbog nepodudarnosti između fizičke, realne (nehorizontalne) površine i njene horizontalne projekcije. Zato se površina određuje kao horizontalna projekcija date stvarne površine. Otuda ni stvarni centar teritorije ne može 170
biti precizno određen. Pošto stvarna površina nije idealna ravan, to je njena horizontalna projekcija manja od stvarne površine. Površine dolinskih i planinskih strana veće su od njihove horizontalne projekcije. Što je diferenciranost reljefa veća to su razlike između stvarne i projektovane površine veće. Tako kod nagiba od 8o4’ kosa površina veća je od svoje horizontalne projekcije samo za 1%, od 15o - 3,5%, od 25o - 10,3%, od 48o 11’ - 50%, od 60o - 100% što znači da je nagnuta površina dvostruko veća, od 85o veća je 11,47 puta (Ilić, 1991). Sa povećavanjem nagiba smanjuje se ekonomska vrednost teritorije, usled slabijih uslova za poljoprivredu, izgradnju i komunikacije. Otuda je horizontalna projekcija u znatnoj meri odraz faktičke društveno-ekonomske vrednosti fizičke površine. Iskorišćavanje terena sve je teže što su nagibi i neravnine veće. Termin "geopolitička jedinica" obuhvata kako nezavisne (države) tako i zavisne teritorije (entitete), koje imaju neki politički status. U kasnom imperijalizmu svetski poredak se bazirao na "ravniteži snaga" i različitim oblicima zavisnosti - kolonijama, tamponskim državama, protektoratima, dominionima, starateljskim i štićeničkim zemljama, sferama uticaja i neutralnim zonama. Ostaci tog poretka vidljivi su i danas na političkoj karti sveta. Geopolitičke jedinice smatraju se nezavisnim državama ako ispunjavaju dva uslova: 1. Suverenitet na određenoj teritoriji (tj. kontrolu u političkom i ekonomskom slislu), i 2. Međunarodno priznanje, tj. kompetencije u međunarodnim odnosima, s tim što je situacija ponekad komplikovana kada deo država priznaje a deo ne priznaje tu državu. Međutim, kriterijumi suvereniteta, istorijskog opravdanja i međunarodnog priznanja su rastegljivi, tako da na političkoj karti sveta ima niz nejasnih slučajeva.
5. Politički status teritorija - suverenitet i zavisnost
SUVERENE DRŽAVE se naglo umnožavaju u XX veku: 1800. bilo ih je 22, 1900. - 42, 1923. - 62, 1947 - 77, 1962. - 119, 1972. - 146, 1984. 169, 1994. - 192. Proces nastajanja novih država počeo je dekolonizacijom Severne Amerike u drugoj polovini XVIII veka koja je rezultirala stvaranjem SAD (1776). Drugi period nastanka novih država bio je prva polovina XIX veka, kada je nastalo 23 države, od kojih 18 u Centralnoj i Južnoj Americi koja je bila oslobođena od Španske kolonijalne kontrole. Treći značajan period stvaranja država bio je između 1944-1984, kada je nastalo 97 država sveta, usled evropske dekolonizacije u Africi, Aziji, Bliskom Istoku, Karibima i Okeaniji. Četvrti period stvaranja država je između 1990-1994, kada je nastalo novih 25 suverenih država, većinom u Centralnoj i Istočnoj Evropi i Centralnoj Aziji usled raspada socijalističkih federacija Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Jugoslavije. Istovremeno neke 171
"povereničke teritorije", kolonije i semi-suverene mikro-države u Okeaniji i Zapadnoj Evropi su postale potpuno suverene. Tri države su nestale sa političke karte sveta ujedinjenjem dve Nemačke, dva Jemena, i nešto ranije dva Vijetnama. Skoro polovina (98) postojećih država sveta nastalo je posle 1959. godine. Upoređivanjem etničkih i političkih karata sveta u prelomnim godinama XX veka, vidljiva je sve veća podudarnost između prostornog razmeštaja naroda i država. Navedeni proces oborio je tvrdnju F. Racela, da "na ovoj maloj planeti ima dovoljno mesta za jednu državu", te da će male zemlje biti progutane od nekoliko velesila, koje će dobiti prevlast nad svetom" (Ratzel, 1897). Novi svetski poredak ide u pravcu hijerarhičnog svetskog sistema, na čelu sa jednom velesilom (SAD), nekoliko regionalnih sila i drugih zemalja različitog stepena suvereniteta. Suverenitet nije uvek jasno definisan, što se vidi iz sledećih primera. a) Podeljene države - to što je podeljeno može biti teritorija u geografskom smislu, narod u etničkom smislu, ili vlast kada na teritoriji jedne države nastanu dve vlade. Tako su postojale dve Nemačke (ujedinjene 1990), dva Vijetnama (ujedinjeni 1975), a još postoje dve Koreje, podeljena Kina (iako je Vlada u Tajvanu efektivna, tajvanska država nije priznata priznaje je samo 28 država), podeljeni Kipar (deo pod vlašću kiparskih Turaka nije priznat, tako da Republika Kipar de jure obuhvata celo ostrvo a de facto deo ostrva, kao u slučaju Kine i Tajvana); b) Patuljaste države - mogu biti "patuljaste" po površini i po broju stanovnika. Najmanja i najveća u svetu po broju stanovnika stoje u razmeri 1 : 1 milion, a po površini 1 : 38,8 miliona. Već zbog toga ne mogu se smatrati poodjednako važnim. To nije samo promena geografske skale, već se i politički procesi i institucije na različitim nivoima razlikuju kvalitativno, ne samo kvantitativno. Poznat je pojam "Guliverova obmana", prema dva društva koja je Guliver susreo na svojim putovanjima - jedno je društvo giganata, drugo patuljaka, ali oba tačno odgovaraju ljudskom društvu. U svetu danas ima oko 20 državica sa manje od 200 000 stanovnika, u kojima je i teritorija mala. Za neke spoljnju politiku vode susedne zemlje. One se mogu smatrati državama pod međunarodnim starateljstvom susednih država. To su Lihtenštajn, Monako, San Marino, Butan (za njega međunarodnu politiku vodi Indija od 1949 godine). Nasuprot njima, Vatikan kao vlasništvo Apostolske stolice, ima političke ciljeve na međunarodnoj areni i izvore moći izvan njegovih granica u katoličkom svetu. Andora nema međunarodne odnose, formalno je pod upravom biskupa iz Urhela (Španija) i francuskog predsednika, ali kao slobodna carinska zona ima značaj u međunarodnoj trgovini. Od ukupno 192 nezavisne države u svetu sedam nisu članice OUN: Kiribati, Nauru, Švajcarska, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vatikan. One deklarišu političku neutralnost, izuzev Tajvana koji je u periodu 1945-1971. u OUN predstavljao Republiku Kinu. 172
c) Složene države - su savezne države, konfederacije. Nedoumice bude asimetrične države, koje sadrže neku teritoriju koja ima poseban status, na primer Danska (autonomija Farskih ostrva), Norveška (Špicberška ostrva su pod specijalnim međunarodnim režimom), Panama (zona Panamskog kanala pod vlašću SAD). Kina je deklarisala formulu "mirno ujedinjenje u jednu državu - dva sistema" za Hongkong, Makao i Tajvan. Sa gledišta međunarodnog prava mogu se izdvojiti tri tipa: 1. Države čiji sastavni delovi nemaju nikakva međunarodna prava, ali imaju garantovane kompetencije u oblasti opštih interesa; 2. Federacije čiji delovi imaju ograničene mogućnosti u međunarodnim poslovima, kao što su kantoni Švajcarske, provincije Kanade, zemlje (lander) Nemačke; 3. Federacije čiji delovi imaju opšte kompetencije u međunarodnim poslovima i zato su same države u smislu međunarodnog prava. Primer je bivši SSSR (Belorusija i Ukrajina su bile istovremeno republike u sastavu SSSR i države članice OUN). Entiteti BiH imaju ograničeni suverenitet. 4. Konfederacije u kojima svaka članica zadržava sva prava. To su na primer, Zajednica nezavisnih država (od 8. XII 1991), Senegambija (od 1. II. 1982), Evropska Unija (od 1992). Bilo je ideja da se stvori Nilska konfederacija (Egipat-Sudan). MEĐUNARODNO PRIZNANJE može biti potpuno ili delimično. Na političkoj karti sveta ima oko 50 država, teritorija i drugih entiteta, koji nemaju nikakvo ili imaju nepotpuno međunarodno priznanje. NJihov status je nestabilan i nejasan. To su: 1. Države sa specijalnim statusom - međunarodno priznate i "slobodno pridružene" SAD-u (Portoriko, Mikronezija, Palau, Maršalska ostrva, Severna Marijanska ostrva); 2. Kvazi suverene autonomne teritorije - Krim u Ukrajini, provincija Kasai u DR Kongu, Gagauzija i Pridnjestrovska Republika u Moldovi, Alandska ostrva, Južni Tirol; 3. Entiteti koji su nepotpuno priznati ali efektivno funkcionišu. Najpoznatiji primeri su Tajvan, Čečenija, turski deo Kipra, Republika Srpska; 4. Entiteti u kojima postoji pokret za nezavisnost kao što su Abhazija, Nagornij Karabah, Tamilski Cejlon, Kabinda, Kurdistan, Palestina, Istočni Timor, Bugenvil, Zapadna Sahara, Nagorno-Badahšanska autonomna oblast, Kosovo i Metohija. 5. Entiteti u kojima postoji svest o posebnosti od kojih su najpoznatiji Tibet u Kini, Kalistan u Indiji, Gagauzija u Moldovi, Tatarstan u Rusiji, Kvebek u Kanadi, Somalilend u Somaliji; 6. Teritorije koje se pominju kao geopolitičke jedinice bez nekih ozbiljnijih osnova, kao što su britansko ostrvo Sark u Lamanšu, provincija
173
Hat River u Zapadnoj Australiji, Padanija na severu Italije, Nanavud eskimska teritorija u Kanadi, Ilirida u Makedoniji. ZAVISNE TERITORIJE su one koje nemaju puni međunarodni politički subjektivitet. One sadrže dva elementa: teritorijalnu posebnost i političko-upravnu zavisnost. U svetu ih ima oko 50. Zavisne teritorije mogu biti nekolonijalne i kolonijalne. Nekolonijalne teritorije su političko-teritorijalne tvorevine koje imaju unutrašnji suverenitet ali nemaju šire međunarodno priznanje niti istorijsko opravdanje. To su: Tajvan (sa vlastitim nazivom Kineska Republika), Severni Kipar (koga je priznala samo Turska). Tu su spadale marionetske države u JAR (Bofutacvana, Transkej, Venda, Ciskej) pre ukidanja aparthejda, Zapadni Berlin pre ujedinjenja Nemačke, i eventualno Jerusalim koji je od 1947. trebao biti pod povereništvom OUN ali zbog arapsko-izraelskog rata ono nije stupilo na snagu, te njegov međunarodnopravni status nije jasan. Kolonijalne teritorije su ostaci nekadašnjih kolonijalnih imperija. Neke nemaju politički subjektivitet, a neke ga imaju samo formalno jer su "kozmetikom ustava" proglašene za prekomorske zemlje nedeljive od metropole, iako su hiljadama kilometara daleko od nje. U razlikovanju tih slučajeva postoje dva kriterijuma: a) Politički kriterijum - izdvaja kao zavisne takve teritorije, koje nisu uključene u integralnu pravnu strukturu države. One su zavisne i najčešće imaju politički cilj da se osamostale. One nemaju suverenitet ali imaju istorijsko opravdanje; b) Geografski kriterijum - izdvaja kao zavisne takve zemlje, koje su "kozmetikom ustava" dobile status integralnog dela države metropole. Taj formalni akt trebao ih je osloboditi kolonijalnog statusa ali se ipak u pogledu zavisnosti nije ništa promenilo. Tako u grupu zavisnih zemalja spadaju francuski prekomorski departmani, danske teritorije Grenland i Farska ostrva, španska severnoafrička ostrva Seuta i Melilja. Geografski kriterijum ne može se svuda primeniti. Havajska ostrva s američkim stanovništvom, realno su integralni deo SAD. Neka pacifička ostrva pripadaju pribrežnim zemljama - Uskršnja ostrva - Čileu, Galapagos - Ekvadoru, Kokosovo ostrvo - Kostariki, Malpelo - Kolumbiji. U sferu geografskog kriterijuma takođe ne spadaju ostrva naseljena stanovništvom vlasničke države (primer: Kanarska ostrva su naseljena Špancima). Ipak se kao zavisne tretiraju zemlje koje su bile nenaseljene u doba kolonizacije ali su daleko od matične države (norveške teritorije u južnom Indijskom okeanu, francuski posed Reinion). U nekim zavisnim zemljama nema pokreta za oslobođenje. Neke su naseljene stanovništvom metropole i ne žele se oslobađati. Neke susedne zemlje polažu pravo geografske blizine na njih (na primer, Argentina polaže pravo na Malvinska ostrva koja pripadaju Britaniji, Maroko na Zapadnu 174
Saharu koja je pripadala Španiji, Indonezija na Istočni Timor koji je bio portugalski). U širem smislu u zavisne se ubrajaju kolonije, semi-suverene zemlje i sve teritorije koje imaju pokret za nezavisnost, kao što su okupirana teritorija Zapadna Sahara, kineski "Autonomni region" Tibet, francuska unutrašnja "Kolektivna teritorija" Korzika. U užem smislu zavisne zemlje su samo kolonijalni relikti. Na političkoj karti sveta ima još 42 kolonije i zavisne teritorije, koje kontroliše 11 metropopola. U njima živi manje od 0,3% svetskog stanovništva. Radi poređenja, taj procenat je 1945. godine iznosio preko 33% a 1960. oko 5%. Kolonijalni posedi i zavisne teritorije se razlikuju po zvaničnom statusu i stepenu zavisnosti. 1. Kolonijalni posedi su zemlje koje nemaju lokalnu državnost nego prenesenu, putem namesnika, guvernera i sl. Izabrani zakonodavni i izvršni organi realizuju unutrašnju samoupravu. Kolonije nisu zastupljene u parlamentu metropole. Francuski, britanski i američki kolonijalni sistemi imaju više oblika zavisnosti. Francuski posedi sastoje se od četiri prekomorska departmana (Francuska Gujana, Gvadelup, Martinik, Reinion), dve prekomorske kolektivne teritorije (Majot, Sen Pjer i Mikelon), četiri prekomorske teritorije (Francuska Polinezija, Francuske južne i antarktičke teritorije, Nova Kaledonija, Valis i Futuna) i jedne unutrašnje kolektivne teritorije (Korzika). Velika Britanija drži još male ostatke kolonijalne "imperije u kojoj sunce nikad nije zalazilo". Preostale su dve vrste zavisnosti: a) "Krunski posedi" - Kanalska ostrva u La Manšu i ostrvo Man, koji se smatraju delom Velike Britanije ali imaju unutrašnju samoupravu; b) "Britanske zavisne teritorije" sa različitim stepenom unutrašnje autonomije - Angilja, Bermuda, Britanske antarktičke teritorije, Britanske teritorije Indijskog okeana (sa strateški važnim ostrvom Dijego Garsija), Britanska Devičanska ostrva, Kajmanska ostrva, Falklandska ostrva, Gibraltar, Montserat, Pitkern ostrva, Sv. Jelena, Južna Xorxija i Južna Sandvička ostrva, Ostrva Terks i Kejkes. Visok stepen unutrašnje autonomije imali su protektorati (poslednji - Brunej, dobio nezavisnost 1984). Neke nezavisne zemlje Komonvelta imaju status pridružene države (primer: Sent Kits i Nevis), što znači da je međunarodnu politiku i odgovornost za odbranu preuzela metropola. Hong Kong je vraćen Kini (1997) ali je zadržao status specijalnog regiona u sklopu ugovora "jedna zemlja, dva sistema", u narednih 50 godina. Sjedinjene Američke Države su došle u posed nekoliko teritorija na različite načine. Guam i Portoriko su ustupljeni kao deo plena posle rata; američka Devičanska ostrva su kupljena; ostala su bila dobijena kao Povereničke teritorije Ujedinjenih nacija; neka ostrva na Pacifiku SAD drže kao odbrambeni štit. Osam teritorija, uključujući tri vojne baze, čine američku "mini-imperiju". U statusu "eksternih teritorija" su Američki Samoa, Guam i Devičanska ostrva; "pridružene teritorije" su Severna 175
Marijanska, Maršalska, Karolinska ostrva, Palau i Portoriko; "vojne baze" su atol Xonston, ostrva Midvej i Vejk. Vojnih baza ima takođe na ostrvu Guam (odatle su poletali bombarderi na Vijetnam), Američkim Samoa (baza Pago Pago), na Marijanskim ostrvima (iz baze Tinian su poleteli avioni sa atomskim bombama za Hirošimu i Nagasaki), na Maršalskim ostrvima (Bikini i Enivetok su bili poligoni za atomske probe). Australijski posedi se nazivaju eksterne teritorije. Ima ih sedam od kojih su tri naseljena (Božićna ostrva, Kokosova ili Keling ostrva, Norfolk ostrvo). Novi Zeland drži četiri nekadašnja britanska poseda - Kukova ostrva (pridružena država sa unutrašnjom samoupravom), Niuej (prekomorska teritorija sa unutrašnjom samoupravom), Tokelau (ostrvska teritorija) i Rosovu zemlju (nenaseljena). Danska dva svoja poseda naziva "vanjskim teritorijama" - Farska ostrva i Grenland. Holandija drži dva poseda, Aruba i Holandski Antili, s tim što ovaj drugi ima elemente pridružene države. Norveška ima pet poseda u polarnim oblastima, a samo jedan je naseljen Svalbard ili Špicberg. Portugalija drži još samo Makao (Aomin) kao "Kinesku teritoriju pod portugalskom upravom" koju će predati Kini krajem XX veka. Španski severnoafrički posedi Seuta i Melilja, smatraju se sastavnim delovima španskih provincija Kadiz i Malaga. 2. Teritorije pod okupacijom su malobrojne. Zapadna Sahara je do 1975 g. bila Španska Sahara, zatim pod okupacijom Maroka (i Mauritanije koja se povukla 1979). Izrael drži delove Palestine, Cisjordaniju, zonu Gaze (od 1947. borbu vodi PLO). Indonezija drži Istočni Timor (posle referenduma za nezavisnost 1999. usledili su sukobi i dolazak mirovnih snaga OUN). SAD drže Zonu Panamskog kanala do kraja XX veka. 3. Dominioni su u prošlosti bili sinonim za kolonije a u XIX v. tako su nazivani britanski posedi koji su dobili širu autonomiju. Status dominiona prva je dobila Kanada (1867), zatim Australija i Novi Zeland (1900). Vestministerskim sporazumom 1931. g. dominion je definisan kao suverena država, uključena u Britansku zajednicu naroda (Komonvelt). Kondominijum je dominion koji zavisi od dve države. Šlezvig i Holštajn bili su u od 186466. g. prusko-austrijski kondominijum. Novi Hebridi (država Tuvalu) su bili britansko-franciski kondominijum. Sudan je u periodu 1919-1952. g. bio britansko-egipatski kondominijum, ali je pri tom i sam Egipat bio u polukolonijalnoj zavisnosti od Velike Britanije. 4. Protektorat predstavlja privremenu upravu na nekoj teritoriji koja nema status kolonije ili dominiona. Posle raspada Osmanske imperije Sirija je bila pod francuskim protektoratom a Palestina pod britanskim. Posle I sv. rata bivše nemačke kolonije u Africi - Kamerun, Namibija i Tanganjika su bile protektorati Velike Britanije i Francuske. Namibijom je, do sticanja nezavisnosti 1989 g., faktički upravljala JAR koja je bila dominion Velike Britanije.
176
5. Teritorije pod starateljstvom OUN, pod zaštitom mirovnih snaga OUN i teritorije pod upravom međunarodnog administratora. Između dva svetska rata Liga nacija je poverila mandat Japanu da upravlja bivšim nemačkim ostrvskim kolonijama u zapadnom Pacifiku. Posle II sv. rata OUN su ta ostrva kao teritoriju pod starateljstvom poverile SAD. Povereničku teritoriju pacifičkih ostrva SAD su samoinicijativno podelile na Severna Marijanska ostrva (1976), Maršalska ostrva, Federalne države Mikronezije i Palau (1979). Priznavši ih kao države, da li su im status "slobodno pridruženih država" SAD - Severnim Marijanskim ostrvima (1976), Maršalskim ostrvima (1986), Mikroneziji (1986) i Palau (1994). Taj status im obezbeđuje lokalnu autonomiju ali su pitanja finansija, odbrane i spoljnjih poslova ostala u nadležnosti SAD. Međunarodni administrator ustanovljen je Dejtonskim sporazumom u BiH (krajem 1995) i posle intervencije NATO-a na Kosmetu (1999). 6. Teritorije sa specijalnim međunarodnim statusom su uglavnom u subpolarnim i polarnim oblastima. Špicberg, koji pripada Norveškoj, je od 1920. pod međunarodnim nadzorom kao demilitarizovana, neutralizovana zona koju mogu koristiti sve zainteresovane zemlje. Rusija tamo eksploatiše ugalj a Poljska ima malu istraživačku stanicu. Norveške južne subpolarne teritorije su ostrva Buve i Petra I. Francuske južne i antarktičke teritorije su Kergelen, Krozeova ostrva, Novi Amsterdam, Sent Pol, Francuski sektor Antarktika. Međunarodnim dogovorom 1959. Antarktik je trajno demilitarizovan i internacionalizovan. Principi teritorije i suvereniteta kao baze međunarodnog prava imaju ključni značaj - države postaju "kolektivne individue" koje imaju svoja "prava" i "interese". Povelja OUN (čl. 2) podržava teritorijalni integritet i stavlja van zakona intervencije i mešanja u unutrašnje stvari država. Međunarodno pravo u suštini je konzervativno jer po prirodi štiti status ljuo u međudržavnom sistemu. Ali to je uslov za stabilnost svetske političke karte. Kada teritorijalni zahtevi nadvladaju zakonski konzervativizam, može doći do promena na političkoj karti. U geopolitičkoj teoriji poznate su dve koncepcije geoprostora koje se zasnivaju na ekonomskoj (koncepcija "životnog prostora") i vojno-strateškoj (koncepcija "prirodnih granica") nužnosti za proširivanje državne teritorije. Ako dve države pretenduju na istu teritoriju one do nje mogu doći: 1) silom ili pretnjom sile, 2) kupovinom i 3) sporazumom o razmeni. Najčešća opravdanja političkih zahteva su "efektivna kontrola teritorije", "teritorijalni integritet" i istorijsko-kulturalna pripadnost.
6. Teritorijalni sporovi i trgovanja teritorijama
177
Efektivna kontrola kao kriterijum državnog prava na teritoriju je korišćen za legitimiziranje oružanog osvajanja. Ovo posedovanje čini devet desetina međunarodnog prava. Pored idealizma OUN, politika moći ipak živi u korenu međunarodnih odnosa. Na primer, Indija je zauzela bivše portugalske kolonije Goa, Daman i Diu posle uspešne invazije 1962, sa opravdanjem da uspostavlja efektivnu kontrolu nad svojom teritorijom. Francuska je odugovlačila da preda Indiji de-jure suverenitet nad bivšim svojim kolonijalnim posedima u toj zemlji - Pondišeri, Mahe i Janaon. Suverenitet je priznat samo na teritoriji koja je efektivno kontrolisana. Taj princip je primenjen za podelu Afrike među evropskim silama posle Berlinske konferencije 1884. Teritorijalni integritet može biti korišćen kao izazov pravu države da ima efektivnu kontrolu nad teritorijom. Geografski zahtevi mogu biti u različitom razmeru. Poznat je američki zahtev "manifest destiny" koji opravdava ekspanziju na "divlji zapad", od okeana do okeana, a zatim i preko okeana. Mnogi zahtevi su mikrorazmera, često strateške tačke. Crna Gora odnosno SR Jugoslavija zahteva Prevlaku a Španija Gibraltar, strateški značajne rtove. Činjenice da je prvi deo Boke Kotorske a drugi Iberijskog poluostrva, čine osnovu za zahteve teritorijalnog integriteta. Republika Srpska je grčevito branila grad Brčko koji je od vitalnog značaja za njen teritorijalni integritet. Istorijski i kulturni zahtevi se odnose se na neko prvenstvo ili trajanje okupacije. Istorijsko pravo prvenstva u podeli Afrike bilo je redukovano na "otkriće" evropskih istraživača. Suverenitet država koje su oni zauzeli u "eksternoj areni" nije priznat. Drugi istorijski zahtevi su obično bili povezani sa parolom "nacionalnog samo-opredeljenja". Uz malo izuzetaka današnja nezavisnost afričkih država ima iste granice kao kolonijalne teritorije koje su one nasledile. Tako granice u Africi koje su odredile evropske sile posle 1884. su ostale pretežno netaknute. To je dobra ilustracija konzervativizma unetog u međudržavni sistem koji blokira promene u izgledu svetske političke karte. Uopšte, nove države nisu pomagale podelu drugih država zato što bi to dovodilo u pitanje integritet njihove nasleđene teritorije. Tako kada je Bijafra proglasila secesiju od Nigerije u građanskom ratu 1969-71, dobila je minornu političku podršku od drugih afričkih zemalja. Danas većina afričkih granica su starije nego evropske granice (!). Možemo zaključiti da je stvaranje političke karte bilo rezultat politike sile. To je mapa promena rasporeda dobitnika i gubitnika. Teritorija čini platformu suvereniteta, ali nije adekvatna zaštita za državu protiv akcija politike sile od rivala rešenih da je eliminišu sa svetske pozornice. Preraspodela teritorija, kao posledica promene odnosa snaga, predstavljala je istorijski složen problem koji je rešavan ratovima, trgovinom teritorijama, međunarodnim kongresima, konferencijama i sporazumima. U XIX i XX veku bilo je primera razmene, nagodbi ustupanja i trgovine 178
teritorijama i pripadajućim stanovništvom. Na primer, Napoleon je 1803 g. prodao Luizijanu SAD (827 191 kvadratnih milja) za 15 mil. dolara (60 mil. franaka). SAD su 1819. kupile od Španije za 5 mil. dolara Floridu. SAD su posle rata 1846-48. sklopile ugovor s Meksikom (ugovor Gvadelupe-Idalgo) po kojem su za 15 mil. dolara dobili Teksas, Nju Meksiko, Gornju Kaliforniju i deo Arizone, ukupne površine oko 1 300 000 km2, ili preko 40% te države. Zatim SAD su 1853. su na osnovu ugovora Hadsdena kupili još oko 140 000 km2 meksikanske teritorije između reka Kolorado i Rio Grande, za 10 mil. dolara. Ruski car je 1867. prodao SAD-u Aljasku (oko 21 000 km2 ili 586 400 kvadratnih milja) za 7 200 000 dolara (11 mil. rubalja u zlatu). Velika Britanija je 1890. ustupila Nemačkoj ostrvo Helgoland u zamenu za Zanzibar u Istočnoj Africi. SAD su 1898. kupili Filipinska ostrva od Španije za 20 mil. dolara a takođe su dobili ostrva Porto-Riko i Guam kao kompenzaciju za vojne troškove. Španska vlada je 1899. prodala Nemačkoj Palau, Karolinska i Marijanska ostrva za 25 mil. pezeta. Danska je 1917. prodala SAD svoje posede na Antilskim ostrvima za sumu od 25 mil. dolara. U kongresu SAD je 1952. dat predlog da se ispitaju "mogućnosti aneksije Kanade od SAD" ili kupovine Kanade od Engleske. Američki milioner Xon Henli, zvani "baron Brodveja", ponudio je 1951. da od Britanije kupi Severnu Irsku za 18 miliona dolara a kasnije je povećao ponudu na 24 miliona, s ciljem da je pokloni državi Irskoj i na taj način razreši istorijski spor između dve države. "Mi se ne prodajemo", glasio je odgovor. U bivšem SSSR bilo je primera ustupanja teritorija iz ideoloških razloga, koje su posle raspada SSSR postale predmet spora. Krimska oblast je 1954. dobrovoljno predata iz Ruske Federacije u sastav Ukrajine, kao primer "novog socijalističkog pristupa rešavanju teritorijalnih pitanja". Kazahstan je predao Bostandijski rejon i delove Gladne stepe u sastav Uzbekistana. Takođe, Kirgizija je 1958. predala Taxikistanu deo teritorije Samarkandik, koji je produžetak Šutrabskog ugljenog rudnika. Peten je predao francuske oblasti Alzas i Lorenu u sastav nemačkog "Trećeg rajha", koje su vraćene posle II svetskog rata. Primer "ustupaka" tuđih teritorija je francusko ustupanje Sirijskog sanxaka Aleksandrit (Iskenderun) u korist Turske (1938-39). Teritorijalni ustupci ne bi trebalo da budu protiv volje suverenog stanovništva. Zato se na spornim teritorijama sprovodi plebiscit.
179
IX glava
GEOGRAFSKI POLOŽAJ DRŽAVE Važnost geografskog položaja za državu isticali su Aristotel, Monteskje, Racel, Cvijić, Gotman, Baranski i mnogi drugi. Položaj ne određuje društveno - političko uređenje države ali utiče na njegovu specifiku i individualnost. Pojam geografskog položaja je složen kao i sama geografija. "Položaj je najgeografskija karakteristika jedne teritorije. To je takođe najznačajnija karakteristika politike, zato što položaj određuje sistem veza koje se nalaze na toj teritoriji, te određuje delove prostora u odnosu na sve druge delove sa kojima postoje direktne komunikacije ili ne postoje" (Gottmann, 1952). Antički mislioci su isticali značaj fizičko-geografskog položaja države. Još je Aristotel kazao da: "Što se tiče mesta pogodnih za odbranu, nisu sva podjednako pogodna za odbranu, nisu sva podjednako korisna za sva državna uređenja. Na primer, oligarhiji i monarhiji odgovara akropola, demokratiji ravnica, a aristokratiji ni jedno ni drugo već više utvrđenih mesta" (Aristotel, "Politika", knj. VII). Zatim on kaže: "Zemlja treba da bude i kontinentalna i primorska, i ...da bude što je moguće bolje povezana. Treba imati u vidu zdravlje...Što se tiče ostalih stvari, potrebno je da položaj zemlje bude povoljan i za poslovne građane i za ratne operacije"(Aristotel, ibid.). Aristotel ističe da "Katkad pobune izbijaju zbog položaja državne teritorije, kad ta teritorija nije podesna za jednu jedinstvenu državu" (Aristotel, Politika, knj. V, gl. II), i da "Svi ustavi propadaju ili sami od sebe ili pod uticajem spolja kad se u blizini nalazi država sa suprotnim ustavom ili kad je takva država doduše udaljena, ali vrlo moćna. To se pokazalo kod Atinjana i Spartanaca: oni su svuda rušili oligarhije a ovi demokratije" (Aristotel, Politika, knj. V gl. III). Takođe, on raspravlja o prednostima položaja Grčke u odnosu na klimatske pojaseve i u odnosu prema moru, i u prednostima položaja nalazi uzroke uspona i prosperiteta Grčke njegovog doba. Strabon je napisao da "u studiju geografije ne interesujemo se samo za oblike i dimenzije zemalja, već...Veliki deo geografije služi potrebama države...Jer vladari mogu bolje upravljati svakom pojedinom zemljom ako znaju, koliko je ona velika, kakva je njena rasprostranjenost, kakve su odlike njenog klimata i zemlje" (Strabon, Geografija, knj. II). Zemlja ipak nije sastavljena od ćelija poput saća, predodređenih da se u njih smeste države. Za državu su važne i sociogeografske komponente položaja.
1.Komponente geografskog položaja
180
Astrogeo grafskii
Geografski polo`aj
Vojno geogreafski
Fizi~ko geografski
Ekonomsko geografskii
Antropogeogr afski
Politi~ko geografski
Orogeo grafski
Saobra}ajno geografski
Kulturno geografski
Geopoliti~ki
Hidrogeo grafski
Turisti~ko geografski
Demogeografs ki
Ekogeo grafski
Trgova~ko geografski
Geostrate{k i
Sl. 12. - Principijelna shema geografskog položaja države Uopšte, geografski položaj možemo definisati kao promenjiv odnos nekog mesta, regije ili države prema prirodnim (fizičko-geografskim) i društvenim (ekonomsko-geografskim, saobraćajno-geografskim, političkogeografskim i geopolitičkim) činiocima bliže i dalje okoline (na mikro-, mezo- i makro-nivou razmera), koji su relevantni za procese njihovog razvitka, funkcionisanja i transformisanja. Odnosi u geografskom prostoru između izučavanog objekta (zemlje, regiona, grada) i uslova njegovog postojanja, funkcionisanja i razvoja, mogu se definisati kao geografski položaj objekta. U osnovi pojma leži kategorija "odnos". To je "teritorijalni odnos" koji može biti: Matematičko-geografski: u geografskom koordinatnom sistemu tj. u geodezijskom prostoru; Fizičko-geografski: u realnom fizičko-geografskom prostoru s njegovim prirodnim zonama, oblastima, orografijom, rasporedom kopna i mora i sl.; Ekonomsko-geografski: odnos prema centrima ekonomske moći; Saobraćajno-geografski: odnos prema važnim saobraćajnicama; Socijalno-geografski: odnos prema socijalno značajnim objektima; Političko-geografski: odnos prema političkim činiocima (u vezi sa geopolitičkim, geostrateškim i međunarodnim odnosima). Pojam položaja se razlikuje od lokacije. Položaj se svodi na pitanje u odnosu prema čemu, lokacija - deo čega je i gde je nešto? Položaj određuje uzajamni (sistemski) odnos objekta s njegovom spoljašnjom sredinom, lokacija određuje deo nečega. S obzirom na karakter i sadržaj odnosa, položaj se deli u dve kategorije - apsolutni i relativni. 181
Apsolutni ili egzaktni položaj podrazumeva odnos države, mesta ili objekta prema prostornim koordinatama (matematičko geografski položaj) i činiocima koji proističu iz geografske širine, nadmorske visine, odnosa prema moru (fizičko-geografski položaj). U fizičkoj geografiji postoji praktično potpuna determinacija svojstava objekta njegovim položajem. Klima nekog mesta zavisi od položaja u odnosu prema centrima cirkulacije atmosfere, okeanima, kontinentima, elementima reljefa i lokalnim osobenostima. Karakteristike reljefa zavise od položaja prema sklopu orotektonskih struktura, baza denudacije i baza erozije. Apsolutni položaj izražava tip predela i prirodnih oblika koji dominiraju u datoj državi. Izdvaja se niz tipova položaja.
2. Tipovi apsolutnog ili primarnog položaja
1. MATEMATIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ je položaj u prostornim koordinatama. Poseban slučaj je antipodski položaj kao najudaljenija tačka na suprotnoj strani, gledajući kroz centar Zemljine kugle. Nalazi se na antipodskoj geografskoj širini i dužini. Na primer za Beograd (200 i.g.d. i 450 s.g.š.) antipod je na koordinatama 1600 z.g.d. i 450 j.g.š. To je negde kod Novog Zelanda. 2. OROGEOGRAFSKI POLOŽAJ je prostorni odnos prema reljefu. Države se često imenuju kao alpske, andske, himalajske, panonske, ili na primer: a) ravničarske zemlje - Holandija, Danska, Finska, Paragvaj; b) planinske zemlje - Norveška, Češka, Grčka, Maroko, Liban, Japan, Filipini, Novi Zeland, Meksiko; b) visoko-planinske zemlje na prevojima - Švajcarska, Lihtenštajn, Andora, Nepal, Butan, Sikim; v) planinsko-visokoplaninske zemlje - Iran, Avganistan, Somalija, Južno Afrička Republika, Zimbabve, Zambija; g) orografski heterogene zemlje - Francuska, Nemačka, Italija, Jugoslavija, Burma. Nazivi pojedinih oblika reljefa na karti nisu samo oznake za orijentaciju poput etiketa. Planine su često simboli nacionalnog identiteta (Lovćen u nacionalnom osećanju Crnogoraca, Triglav u Slovenaca) ili etnopsihičkih osobina (dinarski psihički tip, po Cvijiću). F. Racel kaže: "Kada politička geografija razmatra neku planinu, onda posmatra njen položaj, površinu koju pokriva, terene različitih uslova za život i kulturne prilike na njenim padinama, njen oblik i prostiranje. Pri tome politička geografija polazi od sledećeg: Kako je planina nastanjena? Kako se ona ponaša u odnosu na saobraćaj? A kako u odnosu na susedne narode i države? Prvo pitanje vodi prvenstveno razmatranju dolina, drugo se odnosi na 182
prevoje, a treće na visinu i smer, a naročito na njene grebene. U svom temeljnom razmatranju planina politička geografija pozajmljuje mnogo od fizičke geografije metode istraživanja i definicije..." (Ratzel, 1903). Značaj vodećih orografskih pravaca za privredu i saobraćaj može se ceniti različito - kao bogatstvo i kao hendikep. Sistem vodećih linija saobraćaja u okviru nekog prostora uveliko je orografski uslovljen. To može biti osnova za vrednovanje prirodno-prostorne strukture države, koja te izlaze prema ostalom svetu može zatvoriti u cilju svoje zaštite, ili otvoriti kao vratnice za povezivanje sa ostalim narodima i državama. Cvijić je zapazio u orografiji Balkanskog poluostrva "osobine spajanja i prožimanja i njima protivne osobine izolovanja i odvajanja" koje stoje u vezi sa kretanjem ili saobraćajem (Cvijić, 1966). Nedostatak prirodno predisponiranih linija za saobraćaj u nekim zemljama stvara tako veliki izazov da mu neke zemlje nisu dorasle. Kolumbija je država podeljena masivom Anda tako da ni jedan značajan put ne povezuje istočni sa zapadnim delom, a glavni grad Bogota ima tako zabačen položaj da samo jedan put vodi ka obali. S tim u vezi može se govoriti o orografski otvorenim, orografski zatvorenim (Bolivija, Malavi) i prelaznim formama (SAD, Kina kao delimično otvorene, Kolumbija i JAR kao delimično zatvorene). Orografski hendikepirane zemlje ulažu velika sredstva i napore da otklone taj hendikep izgradnjom tunela (na primer, Simplon je dug 20 km, Gothard 16 322 m, Mon Blan 11 600 m, a najviši tunel u Andima dostiže 3 200 m n.v.), uspinjača, mostova, železničkih linija i autostrada koje savlađuju moćnu energiju reljefa. Primeri su centralno-azijska železnica, kineske autostrade istok-zapad koje idu pamirskom trasom, put za Tibet koji savlađuje prevoj visok 5 500 m n.v., ili put Biškek-Oš u Kirgiziji koji savlađuje 4 000 m n.v. 3. KLIMATSKI POLOŽAJ pokazuje odnos prema širinskoj zonalnosti i visinskoj pojasnosti. U vezi sa klimom govori se o državama subpolarnim (Island), tropskim vlažnim (Indonezija), monsunskim (Indija), pustinjskim (Kuvajt), mediteranskim s vlažnom zimom (Grčka), okeanskim vlažnim (Velika Britanija), subokeanskim (Nemačka), stepsko-pustinjskim s hladnom zimom (Mongolija) itd. Države s velikom teritorijom najčešće zahvataju dve ili više klimatskih zona, bilo u planetarnoj ili hipsometrijskoj verziji. Klima je veliki izazov za državu ako izaziva štete. Na primer, Rusija se bori za večito zamrznutim tlom, sa stepom i pustinjom, sa sušom i ekstremnom kontinentalnošću. Švedska i Finska imaju zimi zaleđene obale, mrazeve, sneg na ulicama koji se mora čistiti, i troškove za grejanje. SAD moraju da se suprotstavljaju tornadu iz Karipskog mora, sušama u unutrašnjosti, prodorima hladnih vazdušnih masa sa severa. Uragan "Endrju" opustošio je
183
1992. godine Floridu i Luizijanu. Razorni efekti "El Ninja" iz 1997. i 1998. bili su katastrofalni u Centralnoj Americi. Ciklon "Mič" je 1998. opustošio Centralnu Ameriku (najviše Honduras i Nikaragvu) i odneo preko 26 000 života, što je izazvalo socijalne nemire i migracije seljaka prema gradovima. U monsunskoj Aziji ciklonski pljuskovi izazivaju katastrofalne poplave, a dalekoistočne zemlje posećuju i tajfuni (Japan, Filipini, Tajvan, Kina) koji izazivaju velike štete i pustoš. U nekim zemljama suša ugrožava žetvu i izaziva glad (Iran, Afganistan, Pakistan, Indija, Etiopija, Kina). Kina odkad postoji bori se protiv tri oblika prirodne stihije - suša, poplava i tajfuna. LJudski odgovori na klimatske izazove su gradnja kuća, sistema za navodnjavanje, zaštitnih uređaja protiv grada, magle, mraza, podizanje vetrozaštitnih pojaseva, brana, nasipa i slično. 4. MARITIMNI POLOŽAJ je geopolitički i ekonomski važan. Države bez izlaza na more se nazivaju "zemlje sa lošim geografskim položajem" ili "geografski hendikepirane zemlje"(landlocked states). Stepen maritimnosti u fizičko-geografskom pogledu određuju ekvidistante - linije jednakih udaljenosti od mora. Tab. 6. - Pokazatelji stepena maritimnosti izabranih zemalja Zemlje
Granica Ukupno (km)
Morska granica (km)
Odnos morske granice prema ukupnoj granici
Japan Norveška V. Britanija Island Italija Danska Portugalija Španija Čile Meksiko SAD Kanada Peru Poljska Rusija Jugoslavija
8 967 33 105 5 267 2 000 6 378 1 344 1 812 4 508 14 309 12 460 31 666 27 111 9 460 3 538 60 000 2 751
8 967 30 550 5 267 2 000 4 539 1 276 734 2 769 5 374 8 978 21 586 20 611 2 133 524 42 000 154
1 0,92 1 1 0,71 0,94 0,41 0,64 0,35 0,72 0,68 0,78 0,22 0,16 0.68 0,06
Morska granica km /1000 km2 teritorije 24,2 94,2 21,2 19,4 15,0 29,0 8,0 5,4 7,2 4,0 2,3 2,0 1,7 1,1 1,9 1,5
Maksimalna udaljenost od mora u Velikoj Britaniji iznosi 120 km a u Mongoliji, koja nema svoje more, 1 000 km. Veza države s morem meri se takođe procentnim udelom morske granice u odnosu prema celoj dužini granice, ili veličinom prostora koji pripada prosečno na 1 km obale. Pokazatelj stepena maritimnosti dobija se deleći procente obalskih granica 184
date države s procentom njenih kopnenih granica. Najbolje pokazatelje u tom pogledu imaju Velika Britanija, Japan, Norveška (vidi tabelu). U odnosu prema moru države mogu biti: 1. Ostrvske (insularne) - Velika Britanija, Kuba, Japan, Island, Irska, Šri Lanka, Indonezija, Filipini, Novi Zeland, Kipar i druge. Ima ih ukupno 45. One mogu biti: • Jednoostrvske, ima ih 17, od kojih 13 zauzimaju celo ostrvo a 4 su deo ostrva. Najveće su Madagaskar i Kuba, zatim Šri Lanka, Jamajka, Tajvan itd. Podeljena ostrva su Hispanjola (Haiti i Dominikanska republika), Irska, Borneo, Nova Gvineja, Kipar. • Države na arhipelagu su Indonezija (4,2 mil. km2 sa morem, 1,5 mil. km2 kopna razbijenog na oko 13 677 ostrva), Malta (5 ostrva), Maldivi (arhipelag od oko 2 000 ostrva), Tonga (32 veća i 150 manjih ostrva), Zapadni Samoa (ostrva Savan i Upolu), Japan (4 velika i 528 manjih ostrva, najveće je Honšu - 230 hilj. km2), Filipini (7 083 ostrva), Velika Britanija (6 većih ostrva), Novi Zeland (2 velika i niz manjih ostrva), Fixi (844 ostrva), Kiribati (33 koralna ostrva razbacana na oko 5 mil. km2 okeana), i druge. Arhipelag može biti vrlo raspršen, pa se javlja problem kriterijuma - šta se smatra pod pojmom aerhipelaga. Iz toga proističu ponekad granični sporovi i problemi određivanja unutrašnjih i međunarodnih voda države na arhipelagu. 2. Poluostrvske države mogu se podeliti u dve grupe: • Kopneni tip, koji nema jako razuđenu obalu, kao što su Italija, Koreja (Severna i Južna), Katar; • Maritimni tip, sa jako razuđenom obalom, kao što su Danska, Grčka, Malezija. 3. Prekomorske zemlje - pretežno su ostaci kolonijalnih imperija. Raspad kolonijalnog sistema počeo je 1918. godine na Versajskoj konferenciji, kada su Nemačkoj oduzeti kolonijalni posedi. Kasnije su se počele osipati i druge kolonijalne imperije. Sada Britanija ima posede na oko 30 mesta u svetu a Francuska na oko 14 mesta. Sve su to uglavnom mali posedi, izuzev Francuske Gujane, Nove Kaledonije i još nekih. 4. Primorske zemlje sa izlazom na more. Tu spada veliki broj zemalja među kojima se mogu razlikovati monomaritimne (Jugoslavija), bimaritimne (Francuska), polimaritimne (Rusija, SAD). 5. Zemlje bez izlaza na more - ima ih 42. To su u Africi (15): Burundi, Ruanda, Bocvana, Lesoto, Malavi, Mali, Niger, Burkina Faso, Zimbabve, Svazi (Ngvane), Zambija, Čad, Uganda, Centralno Afrička Republika, Etiopija; u Americi (2): Bolivija i Paragvaj; u Aziji (11): Afganistan, Taxikistan, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kazahstan, Armenija, Mongolija, Nepal, Butan, Laos; u Evropi (14): Andora, Lihtenštajn, Vatikan, Luksemburg, Austrija, San Marino, Švajcarska, Češka, Slovačka, Mađarska,
185
Belorusija, Moldova, Makedonija a tu se može ubrojiti Bosna i Hercegovina, koja ima mali izlaz kod Neuma ali nema luku. Značaj mora za državu može biti neposredan (za saobraćaj, ribolov, so, rude, turizam) i posredan (preko klime). Stepen iskorišćenosti mora zavisi od nivoa ekonomske i kulturne razvijenosti zaleđa (hinterlanda), zatim od dužine i razuđenosti obale, prosečne udaljenosti teritorije od obale, pristupačnosti prirodnih uslova za izgradnju luka, otvorenosti mora prema svetskom moru, bogatstva resursima mora i podmorja itd. Kvantitativna mera je je koeficijent primorskog položaja, koji glasi: Pp=3L/S, gde je L dužina obalske linije u km, S - dužina kopnene granice, 3 - korekturni koeficijent koji omogućuje da se brojem 1 oceni položaj apstraktne države koja ima oblik kvadrata čija je jedna strana primorska (Gladkij, 1984). Ekonomski značaj mora Maul je pokušao izraziti formulom stavljajući u odnos promet spoljnje trgovine pomoću flote prema prometu spoljnje trgovine pomoću kopnenog saobraćaja (Maull, 1956). Neki narodi od davnina žive u primorju a kontinentalno su orijentisani (primer Crnogoraca, Abanaca). Drugi su poznati kao daroviti pomorci (stari Grci, Feničani, Normani) a neki su se vekovima navikavali na plovidbu dok nisu postali veliki pomorci (Portugalci, Britanci, Španci, Danci). Usponom privrede rasla je pomorska moć nekih zemalja (primer SAD), a sa opadanjem ekonomske moći opadalo je i pomorstvo (primeri Španije, Portugalije). Rusija ima dugu morsku obalu ali njena geopolitička težnja je izlaz na topla i otvorena mora. Značajan je položaj na ostrvima, moreuzima i kanalima koji se nalaze na svetskim plovnim putevima. Značaj primorskog položaja se menjao u određenim istorijskim uslovima i konstelacijama snaga. Na primer položaj Velike Britanije posle Velikih geografskih otkrića se izmenio jer se ta ranije izolovana periferna država našla na važnim svetskim pomorskim pravcima kojima je vešto zagospodarila. Razvojem železničkog, drumskog i vazdušnog saobraćaja značaj pomorskog položaja donekle je umanjen. 5. HIDROGRAFSKI POLOŽAJ (rečni i jezerski) važan je pre svega zbog vodnih resursa i plovidbe. Voda je neravnomerno raspoređeno prirodno bogatstvo u svetu i unutar pojedinih država. U aridnim oblastima postoji problem manjka pitke vode, dok u industrijskim zemljama postoji problem manjka tehnološke vode i problem zagađivanja voda. U bezvodnim predelima reke i jezera su nekad cilj teritorijalnih pretenzija. Rečna mreža ima značajnu ulogu u konsolidaciji teritorije. Razlikuju se zemlje s centripetalnim i centrifugalnim rečnim mrežama. Najmanje 214 reka su međunarodne vode između dve (155), tri (36) četiri i više (23 reke) susednih država. U aridnim predelima poznate su "rečne države" - Egipat, za kojeg je još Herodot kazao da je "dar Nila", Irak u Mezopotamiji, Niger koji se
186
naziva po istoimenoj reci na kojoj je glavni grad Niamej, ekscentrično položen, udaljen od zapadne granice samo 100 km a od istočne 1 700 km, zatim Jordan, Pakistan, Kina. Nije slučajno da četiri države dele jezero Čad. Mauritanija i Senegal dele uzdužno reku Senegal. Novi Južni Vels i Viktorija sporazumno koriste vodu reke Mari. Azerbejxan i Iran koriste pograničnu reku Araks. Međunarodni sporovi zbog korišćenja vodnih resursa postoje na rekama Kolumbija (Kanada i SAD), Kolorado i Rio Grande (Meksiko i SAD), Loa (Bolivija i Čile), Parana i Rio de la Plata (Argentina, Brazil i Paragvaj), Nil (Egipat, Sudan i Etiopija), Jordan (Izrael, Jordan i Sirija), Eufrat i Tigris (Irak, Sirija i Turska), Amu-Darja i Sir-Darja (Avganistan, Iran, Kazahstan, Kirgizistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan), Ind (Indija i Pakistan), Brahmaputra i Ganges (Bangladeš, Butan, Indija i Nepal). Spor oko korišćenja vode reke Jordana, na koju polažu pravo Liban, Sirija, Jordan i Izrael - spada u životna pitanja ovih država. Arapske zemlje se protive odvođenju vode iz reke Jordana u pustinju Negev u Izraelu. Izračunato je da je od ukupno 1 880 mil. m3 godišnjeg proticaja vode u reci Jordan, 77% potiče iz arapskih država a 23% iz Izraela, i po toj proporciji su zahtevale podelu vode. Izrael zahvata oko 60% te vode. Već sami ovi proračuni svedoče koliko je ovde voda važno pitanje. Egipat podmiruje 97% potrošnje vode iz reke Nil, koja potiče iz Etiopije (oko 85%) i Sudana. Šire korišćenje vode u gornjem toku i na pritokama Nila u Etiopiji, izaziva zabrinutost u Egiptu. Izgradnja brana za energetiku i navodnjavanje u gornjim tokovima reka Tigris i Eufrat, u jugoistočnoj Anatoliji (Turska), smanjuje dotok vode u Irak i Siriju. Količina vode u Aralskom moru, manja je od 75% u odnosu na 1960. godinu i preti mu ekološka katastrofa usled intenzivnog korišćenja voda pritoka Sir-Darja i Amu-Darja. Zemlje Centralne Azije: Avganistan, Iran, Kazahstan, Kirgizistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan su 1994. postigle dogovor o zajedničkoj regionalnoj strategiji korišćenja vodnih resursa. Indija i Bangladeš se spore oko korišćenja voda reka Ganges i Brahmaputra. Izgradnjom brane Faraka na Gangesu u Indiji smanjen je dotok vode u Bangladeš. Spor između Indije i Pakistana nastao je u Penxabu zbog korišćenja vode reke Ind za navodnjavanje. Oštar konflikt izbio je 1959. godine. U to vreme navodnjavana površina iznosila je 65 mil. akara (1 akr = 0,40468 ha ili 40,468 ari) od čega oko 40% na teritoriji Indije (u tom prostoru živelo je 22 mil. stanovnika) i 60% na teritoriji Pakistana (u tom delu živelo je 20 mil. st.). Spor je rešen ugovorom na 10 godina o postepenom smanjivanju isporuke vode iz istočnih pritoka reke Inda Pakistanu i postepenoj izgradnji kanala u ovoj zemlji. Spor između Meksika i SAD postoji povodom kvota na zahvatanje vode i zagađivanje reka Kolorado i Rio Grande. Naime, vode ovih reke koriste u Meksiku za navodnjavanje a iz SAD one dolazi sve više zagađene. 187
Uređenje vodotokova i obuzdavanje vodene stihije je izazov takve snage koji može u nekim slučajevima da oblikuje istoriju, kao na primer u Egiptu, Mesopotamiji, Kini. Borba protiv razornog dejstva morskih talasa je takođe veliki izazov za Holandiju, Englesku. Reke s velikim ekstremima vodostaja često prouzrokuju katastrofe. Zaštita od visokih vodostaja kao i od vodenih nanosa spada u zadatak države. Problem nanosa reka postoji u Japanu, Indiji, Kini. Takve reke je teško regulisati jer nasipaju svoje korito. Reka Hoangho (Žuta reka) je u proteklih 4 000 godina prosečno svakih 10 godina probijala nasipe a nekoliko puta je menjala svoj tok te je nazivaju "reka hiljadu nevolja", "bič Kine". Kineska poslovica kaže: "Ko vlada rekom, vlada nacijom". Za stvaranje kineske države reka Hoangho je zaista bila od velikog značaja, jer je bilo moguće savladati reku samo povezivanjem ljudi u jednu državu. Plovne reke su geopolitički značajne. Ako je reka međunarodna onda država u gornjem toku može uticati na režim reke i izazvati određene poremećaje u srednjem i donjem toku (gradnjom akumulacija, odvodnjavanjem, zagađivanjem). Na primer, Italijani su za vreme rata u Etiopiji nameravali da odvrate vodu iz jezera Tana čime bi se iz osnova izmenio režim Nila, a to bi imalo katastrofalne posledice za Sudan i Egipat. Položaj na ušću ima drugačiji značaj. Ušće je ulaz u rečni sliv, poput rudarskog okna kroz koje se ulazi u mrežu podzemnih hodnika. Onaj ko drži ušće velike reke može monopolisati spoljnjom trgovinom njenog sliva. To su znali još Kartaginjani, Grci, Mlečani, Đenovljani a zatim i drugi kolonizatori koji su od obala i rečnih ušća počinjali kolonijalna osvajanja. Najpre su osnivali faktorije na obali ili ušću, zatim su osvajali zaleđe i konačno, uspostavljali vlast u gornjem slivu. Primeri mogu biti osvajanja Engleza u Indokini uz reku Iravadi, francuska osvajanja u Indokini od ušća Mekonga (koji se pokazao nepodesan zbog mnogih brzaka) i duž Crvene reke. Ušća reka su služila ne samo kao odskočna daska za osvajanje unutrašnjosti nego i za dominaciju i monopol u trgovini. Primer su strane koncesije i posedi u Kini, od kojih neke i danas postoje. Još 1517. Kina je ustupila Portugalcima ostrvo Makao blizu Kantona a 1841. je ustupila Engleskoj ostrvo Hong Kong takođe u blizini Kantona. Osim toga otvorila je evropskoj trgovini nekoliko pristaništa od kojih su najvažnija Kanton, Šangaj i Hankou. Kanton se nalazi na ušću Biserne reke u koju se uliva Bela reka plovna oko 200 milja. Zbog sprudova ušće je bilo nepristupačno za velike brodove te su se Hong Kong i Makao smestili u blizini gde su dobre luke. Šangaj se nalazi blizu ušća Jang-Ce-Kjanga u Žuto more, a 700 milja uzvodno od Šangaja nalazi se Hankou (blizu Vuhana) koji je železnicom spojen sa Hong Kongom. Tako su se vitalne tačke Kine nalazile u stranim koncesijama. Bilo je dovoljno da stranci zauzmu ušće Jang Ce Kjanga, životne niti osam provincija, i još koji saobraćajni čvor pa da politički nezavisna Kina bude u privrednom pogledu poput kolonije. 188
Inversan primer - pokušaj da se ekonomski zavlada rekom od gornjeg toka prema ušću - jest nemački plan prodora na Istok (Dran nach Osten) kroz Podunavlje. U cilju saobraćajne inverzije na Dunavu Nemci su još u prošlom veku planirali gradnju kanala Rajna-Majna-Dunav koji je završen 1992 godine. Kanal je dug 171 km a plovni put od Roterdama do Suline ima 3 505 km. Nedovoljna širina kanala (12 m) i visoke tarife favorizuju nizvodnu plovidbu a destimulišu uzvodni prodor trgovačke mornarice zemalja srednjeg i donjeg Podunavlja (posebno ruske) u industrijsko srce Zapadne Evrope (Dukič, 1997). 6. BIOGEOGRAFSKI POLOŽAJ u vezi je s vegetacionim zonama. Vegetacija je važan deo predela. Zbog značaja za privredu nije svejedno da li je neka teritorija ispunjena šumama, stepama, močvarom ili polupustinjom. Vegetacione zone smenjuju se jedna za drugom prema geografskoj širini i nadmorskoj visini. U istoriji ima mnogo primera sukoba šumskih sa stepskim narodima. Te dve životne sredine, šuma i stepa, uveliko su uticale na način života, kulturu i način ratovanja. Ti sukobi su se odigravali na Balkanskom poluostrvu, u Krajini, Ukrajini, ruskoj stepi. Danas brojne države imaju izazov da različite vegetacione zone na svojoj teritoriji privedu korisnoj funkciji. Na primer Brazil, Zair, Indonezija, Kolumbija, Venecuela - još uvek su u borbi sa svojom prašumom. Nasuprot njima Alžir, Libija, Čad, Mali, Niger, Mauritanija, Egipat, Kina, Kazahstan, Turkmenistan, Uzbekistan i druge zemlje, stoje pred problemom korišćenja pustinja. Neke zemlje kao što su Sudan, Etiopija, Mongolija - imaju velike stepske prostore kojima još nisu ovladale. Brazilska vlada je tek 1970. godine objavila svoj "Nacionalni integracioni program" za otvaranje amazonskog basena u kojem je do tada živelo 4% stanovništva Brazila sa gustinom manjom od 1 st/km2. Jezgro programa čine 2 autostrade koje otvaraju prašumu - jedna u pravcu sever-jug (1600 km) između Santarema (na Amazonu) i Kujabe (na Mato Grosu) a druga, "transamazonika" u pravcu zapad-istok, preko velikih južnih pritoka Amazona. 7. RESURSNI POLOŽAJ je apsolutan u pogledu razmeštaja a relativan u vezi sa promenom važnosti pojedinih resursa i stepena istraženosti ležišta. Prirodni uslovi nisu neposredno uključeni u delatnost ljudi, ali utiču na razmeštaj proizvodnje, naseljenosti i slično (klima, reljef). Prirodni resursi su komponente prirode, koji se koriste (ili mogu biti korišćeni) kao sredstva za proizvodnju (predmeti i sredstva rada - zemlja, voda, energetski izvori, mineralne sirovine, drvo) ili potrošnju. Resurs je širi pojam od sirovine. Teritorijalna struktura prirodnih rersursa može biti različita po količini rezervi, stepenu diferencijacije, teritorijalne koncentracije, raznovrsnosti, dostupnosti. Posebno su važni sledeći momenti: 189
a) Teritorijalna nepodudarnost između resursa s jedne i proizvodnje i naseljenosti s druge strane. Često u velikim državama, usled prirodnih uslova dolazi do ekonomske i demografske polarizacije teritorije. To se vidi na primerima SAD, Kanade, Australije, Brazila, Kine, Indonezije itd. Ovde je značajan problem izgradnje infrastrukture za povezivanje potrošačkih i resursnih regiona. Resursi nisu jedini faktor ekonomske efikasnosti, jer na primer, postoje zemlje s visokim stepenom resursne obezbeđenosti, ali u isto vreme s niskim rezultatima proizvodnog rada (Rusija, Argentina) i obrnuto ima zemalja s relativno niskom resursnom obezbeđenošću i s visokim rezultatima proizvodnje (Japan, Singapur). Polazeći od geografskih činjenica možemo reći da neke države nemaju ravnopravan položaj ni pred Bogom, ni pred prirodnim mogućnostima, ni pred rezultatima rada. b) Teritorijalna kauzalnost razmeštaja važnijih prirodnih resursa i razmeštaja stanovništva i naselja. Koncentracija resursa često povlači za sobom koncentraciju proizvodnje i stanovništva (primer basena crne metalurgije u Šljonsku, Ruru, Dombasu). Složeniji primer je Mađarska ovde su brojna manja nalazišta mineralnih sirovina grupisana na severu, i to odgovara severnom industrijskom pojasu. Ipak, veća teritorijalna koncentracija privrede i stanovništva je u centralnoj zoni (Budimpešta) čemu su pogodovali u prošlosti veliki poljoprivredni resursi, linearna koncentracija vodnih resursa (reka) i povoljan položaj prestonice na Dunavu. v) Različit je značaj prirodnih resursa za formiranje teritorijalnih struktura pojedinih zemalja. Za male i srednje zemlje geografija prirodnih resursa nema tako važnu ulogu, kao što je imala u prošlosti. Danas su važniji sistemi naselja i infrastrukture, koji povezuju državu sa spoljašnjim svetom stranim izvorima resursa. To se najbolje vidi u uslovima međunarodnih sankcija ili blokade neke zemlje. U industrijalizovanim zemljama kao što su Japan, Italija, Holandija, Velika Britanija, vlastiti resursi već odavno ne određuju teritorijalnu strukturu privrede. Otuda je u njima očigledan proces litoralizacije (koncentracije u lučkim mestima) privrede i stanovništva. Pri resursnoj preorijentaciji teritorijalna struktura se menja. v) Komplementarnost resursno-sirovinskih baza povećava međuzavisnost država i nadnacionalnu geokoordinaciju. Na globalnom i regionalnom planu dolazi do specijalizacije proizvodnje, međunarodne podele rada i trgovine između sirovinskih i industrijskih zemalja. Rudno blago u svetu je neravnomerno raspoređeno. Glavni izvoznici su zemlje u razvoju. NJihova prirodna bogatstva su bila jedan od glavnih razloga kolonijalizma i neokolonijalizma. Nisu sva mineralna bogatstva od prvostepenog značaja za privredu jedne države a i rezerve nisu neiscrpne. Strateške sirovine su danas energetski izvori (nafta, zemni gas, uran, ugalj), retki i plemeniti metali, sirovine za metalurgiju i hemijsku industriju. S obzirom na resurse razlikuju se sledeće grupe država: 190
1) Potencijalno siromašne (Irska, Island, Kamboxa, Paragvaj, Burkina Faso, Mali, Niger, Mongolija); 2) Potencijalno umereno bogate (Mauritanija, Tajvan); 3) Potencijalno bogate jednom vrstom resursa (Nauru, Trinidad, Bahrein, Katar, Kuvajt); 4) Potencijalno bogate sa nekoliko vrsta resursa (Velika Britanija, Francuska, Italija, Nemačka, Češka, Australija, Brazil, DR Kongo); 5) Potencijalno bogate raznovrsnim resursima (SAD, Rusija, Kina, Indija to su uveliko autarkične države u pogledu sirovina). U ovom grupisanju veličina teritorije ima značajnu ulogu, ali ne odlučujuću. Male države ne moraju a priori biti siromašne (primeri su Nauru, Trinidad, Bahrein, Katar i Kuvajt koje spadaju u 3. grupu). S druge strane, neke države srednje veličine su potencijalno siromašne rudnim blagom i spadaju u 1. grupu (Irska, Island, Kampučija, Paragvaj, Burkina Faso ili čak Mali, Niger, Mongolija koje su vrlo velike). Države bogate jednom vrstom sirovina ne mogu biti sigurne za svoju budućnost, jer se rezerve mogu iscrpiti ili potražnja na svetskom tržištu opasti. Na primer, Kuvajt koji je veličine 17 818 km2 (manji od Slovenije) na 11. je mestu po proizvodnji nafte u svetu, te za svojih 2,1 mil. stanovnika može da obezbedi visok životni standard. Tamošnje vlasti znaju da tako ne može trajati večno te izvoze kapital i investiraju u razvoj hemijske industrije. Drugi primer, fosfatno ostrvo Nauru (21,4 km2 i 9 900 stanovnika) nalazilo se u periodu 1914-1970. u posedu Britisch Phosphate Comision (BPC), koja je odnela više od 35 mil. tona fosfata. Ako bi se nastavilo sa eksploatacijom od 1,6 mil. tona fosfata godišnje, rezerve procenjene na 64 mil. t (1966) bile bi iscrpljene pre 2006. godine. Tu se postavio problem budućnosti stanovništva. Povratak na poljoprivredu nije moguć jer fosfatni atol sada predstavlja golo stenje s puno otvorenih kopova. Postojala je ideja da se teren rekultiviše zemljom iz uvoza, ali bi to puno koštalo. Vlada Australije je predložila Nauruancima da se presele na ostrvo Kertis ali se oni nisu složili i tražili su ostrvo Frejzer. Pošto do sporazuma nije došlo Nauruanci su preuzeli eksploataciju fosfata u svoje ruke (1968). U pogledu budućnosti imaju dve zamisli - da razvijaju turizam (za to im je potreban veći aerodrom), i da planski eksploatišu fosfate kako bi produžili vek trajanja rezervi. Osim toga svoj kapital ulažu u inostranstvu, pretežno u Australiji. Ošti fizičko-geografski uslovi države zavise od položaja u pogledu širinske zonalnosti, vertikalne pojasnosti, udaljenosti od mora i od opšteg tipa predela. Kontrastnost fizičko-geografskih uslova jako utiče na teritorijalnu strukturu prirodnih resursa i na geografsku podelu rada. Uzmimo primer Nepala (Mironenko, 1993). Za njega je karakteristična neravnomernost razmeštaja naseljenosti i privredne osvojenosti. Na tom primeru možemo pratiti visinsku pojasnost. Donji pojas je plodna dolina koja je prenaseljena. Srednji planinski pojas je dobro naseljen, ali je seča 191
šuma i ispaša planinskih padina dovela do jake erozije koja je na nekim mestima katastrofalna. Seljaci već ne mogu sebe prehraniti i prinuđeni su da odlaze u gradove ili da emigriraju u susednu Indiju ili u tople vlažne nizije na jugu zemlje, koje ranije nisu bile iskorišćene, u takozvane "terai" neprohodne zamočvarene xungle sa rasprostranjenim tropskim bolestima. Visoko planinski pojas je slabo naseljen. Složeni prirodni uslovi praćeni su nezavršenom umerenom agrarnom reformom. Položaj - to je sistem višestrukih prostornih odnosa, uzetih u svojoj posledičnosti i genetskim vezama. Političko-geografski položaj - to je položaj u političkom prostoru tj. prostoru formiranom od istorijskih i prirodnih elemenata. Političko-geografski položaj - to je odnos nekog mesta, regiona ili države prema političkim činiocima bliže i dalje okoline. Važni njegovi atributi su: potencijalni (posibilistički) karakter i istorijska promenjivost. To znači da političkogeografske pojave i objekti postoje u "političkom prostoru" i menjaju se u "istorijskom vremenu". Relativni položaj, za razliku od apsolutnog, nije moguće precizno determinisati. Tokom istorije menjao se karakter položaja Balkana, Srbije, Beograda. U relativnom položaju nema apsolutne uzročnosti. Zato ga ne smemo apsolutizovati, ali mu moramo pridavati značaj. To je značajan faktor (resurs) ekonomske i političke moći države.
3. Tipovi relativnog ili sekundarnog položaja
1. POLITIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ sadrži istovremeno dve komponente - geografsku i političku, između kojih postoje funkcionalne veze. To je promenjiv odnos neke geopolitičke jedinice prema prirodnim i društvenim činiocima bliže i dalje okoline, koji su relevantni za unutrašnje političke prilike, njenu spoljašnju politiku i posebno za karakter odnosa i poziciju prema drugim državama, naročito prema "političkom susedstvu" ,"centrima moći" i "kriznim žarištima". Prilikom analize političko-geografskog položaja, moraju se dijalektički posmatrati uzajamni odnosi i međuzavisnosti geografskog i političkog procesa, apsolutnog i relativnog položaja. Primer Kine - čak sam naziv "Čžungo" - "središnja država" nosi političko-geografski smisao. Krajem XIX i u prvoj polovini XX veka glavna crta bila je otvorenost luka za kolonijalnu ili polukolonijalnu eksploataciju. U doba Kineske revolucije (1949) susedstvo sa SSSR je postalo važno. Posle 1960-h politika "otvorenih vrata" omogućuje izgradnju "specijalnih ekonomskih zona" u pribrežnim regionima i prodor stranog kapitala što podstiče litoralizaciju privrednog i političkog života Kine.
192
Uže značenje ima pojam geopolitičkog položaja, koji u fokusu ima uticaj geografskih faktora na političko-istorijski proces. Suprotno, pojam međunarodnog položaja podrazumeva ukupni, opšti položaj jedne zemlje u međunarodnim odnosima i međunarodnoj zajednici kao rezultat unutrašnje i naročito spoljašnje moći države. Ovaj se dalje sastoji iz više podvrsta sa užim značenjem, kao što su međunarodni politički, ekonomski, kulturalni položaji. Posebni slučajevi političko-geografskog položaja su tamponski, enklavski, susedski, uklješteni, xepni, kontaktni, koridorski, mostovski ili prelazni položaj i slično. Tamponski položaj (ili amortizerski) je ilustracija političke vrednosti teritorijalnog položaja. Tamponske države su obično male ali samostalne političke jedinice koje teritorijalno razdvajaju suprotstavljene sile. Niz zemalja u prošlosti je imao funkciju geopolitičkog tampona. Tajland je bio tampon između Britanske Indije i Francuske Indokine. Afganistan i Iran su bili tamponi između Ruske carevine i Britanske Indije. U oblasti Panx Vahan ove dve imperije približile su se na samo 15 km ali nikad nisu bile susedi. Nepal, Sikim, Butan, do 1951. godine i Tibet su bili zaštitni pojas oko bivše Britanske Indije. Sada su tamponi između Kine i Indije. Angola, Portugalski Mozambik i Rodezija bili su tampon zone između militarističke JAR i "Crne Afrike". Urugvaj i Paragvaj su tamponi između Argentine i Brazila. Argentinski ekspanzionizam se utisnuo između njih u vidu xepa Misiones. Tri Gvajane (Britanska, Holandska, Francuska), služile su kao tampon zona protiv rivalskog španskog i portugalskog kolonijalizma. Tri baltičke države (Estonija, Latvija, Litva), služile su, do 1940, kao amortizeri između SSSR i skandinavskih zemalja. Tri zemlje Beneluksa (Belgija, Holandija, Luksemburg), služile su kao tampon između Velike Britanije, Francuske i Nemačke. Zona "Sanitarnog kordona" Poljska, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Jugoslavija stvorena je na Versajskoj konferenciji radi zaštite Evrope od komunističke "crvene zaraze" iz SSSR. Grad Brčko je bio predmet spora između federacije BiH i Republike Srpske. Po odluci međunarodnog tribunala 1999, taj grad je dobio status "neutralnog samoupravnog distrikta pod međunarodnom supervizijom". Tamponske zone su imale funkciju razdvajanja velikih geopolitičkih prostora. Promenom ravnoteže snaga neke su apsorbovane ili integrisane u jedan od tih prostora (primer tri baltičke države koje su 1940. uključene u prostor SSSR-a, "Sanitarni kordon" i Mongolija su posle II svetskog rata bili uključeni u socijalistički lager, Tibet je ušao u sastav Kine). U zatvorenom položaju treba razlikovati eksklave - kada je deo teritorije države A zatvoren u teritoriji države B (posmatrano sa aspekta države A) i enklave - umetnute teritorije (posmatraju se sa aspekta okružujuće države B). Enklava može biti istovremeno i eksklava, ako pripada nekoj drugoj državi. Španske eksklave Seuta i Melilja su enklave u 193
Maroku. Nahičevanska oblast je azerbejxanska enklava-eksklava između Jermenije, Turske i Irana; Kalinjingradska oblast je enklava-eksklava Rusije između Poljske i Litve. Specifične su kineske enklave-eksklave Hong Kong i Makao ("jedna zemlja - dva sistema"). Enklave su mini-države San Marino, Vatikan, Monako, Svazilend, Lesoto, Singapur. Enklave su takođe etničke oaze okružene drugim većim etnosom. Na primer Nagornij Karabah je enklava naseljena Jermenima u Azerbejxanu. Eksklava je po sadržaju sinonim za enklavu ali istovremeno i antonim, zavisno od toga da li se odnosi na sopstvenu ili stranu državu koja je okružuje. Neke eksklave-enklave u Evropi, Indiji, Bangladešu i Butanu su minijaturne lokalne zajednice nasleđene iz feudalnog doba. Na primer, Ivia (Llivia) je španska eksklava u Francuskoj, Bisingen (Buessingen) je nemačka eksklava u Švajcarskoj, Barle (Baarle) je belgijska eksklava u Holandiji. Preko 120 indijskih seoskih eksklava nalazi se u Bangladešu (ukupno 67 km2) i 21 eksklava Bangladeša u Indiji (44 km2). One su nastale usled konflikata između Mogulskog carstva i Koh Bihara 1661-1712. godine, koji je rešen mirovnim ugovorom i bolje rešenje do danas nije nađeno. Eksklave imaju često stratešku funkciju "mostobrana" ili osvajačke "odskočne daske". Austrougarska je posle Berlinskog kongrersa (1878) okupirala Bosnu i ušla u Novopazarski Sanxak, koji je obuhvatao područje između prekumanovske Srbije i Crne Gore, zatim se iz Sanxaka morala povući ali je zadržala eksklavu kod sela Sastavci (opština Priboj) kao simbol svojih pretenzija prema jugoistoku. Na teritoriji Kraljevine Jugoslavije između dva svetska rata bile su italijanske enklave Rijeka i Zadar. Pene-eksklave su delovi država koji su zbog fizičkih prepreka (planina, močvara) pristupačni samo preko teritorije susedne države. Na primer, da bi se došlo do severa teritorije Mejn u SAD treba proći kroz Kvebek u Kanadi. Sličan primer ima u Austriji blizu nemačke granice. Region koji politički pripada jednoj državi a gravitira drugoj naziva se periklava. Pojam kvazi-eksklava označava prostor koji je tehnički enklava ali nema funkciju enklave. Država čija je teritorija po sredi, priznaje slobodan prolaz između dva dela susedne države. Primer je nemačka kvazi-eksklava presečena delom belgijske železnice. Jugoslovenska pruga Beograd-Bar kod Priboja prelazi na teritoriju Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) na dužini oko 10 km. Južni deo hrvatskog primorja odsečen je malim izlazom BiH na more kod Neuma. Za prolaz kod Neuma Hrvatska je ustupila BiH pravo korišćenja luke Ploče. U Švajcarskoj granice kantona su zamršene. Put Lozana-Bern preseca sedam puta granice kantona. Kanton Slothern ima tako komplikovan izgled granice, da na mapi izgleda kao meduza, Apenzel je u celini enklava unutar kantona St. Galen. Sličnih primera ima u Ferganskoj dolini (gornji tok reke Sirdarja) i u Zakavkazju.
194
Kontaktni položaj je prelazni, povezujući položaj između različitih etno-kulturnih i civilizacijskih krugova. Na primer Slovenija je na kontaktu četiri različita naroda (germanskog, romanskog, ugarskog i slovenskog). Makedonija je bila "jabuka razdora" i spona između grčkog, bugarskog, srpskog i albanskog naroda. U Bosni i Hercegovini se prepliću tri religije pravoslavlje, katolicizam i islam. Hijerarhija političko-geografskog položaja ima više nivoa. Makro položaj je odnos prema svetskim centrima ekonomske i političke moći, interesnim sferama i glavnim saobraćajnim pravcima. Ima malih država koje su na važnom makro-položaju jer se nalaze na međunarodnim saobraćajnim linijama, koridorima, pretovarnim punktovima i slično (primeri su Singapur, Hong Kong, Xibuti). Mezo položaj je mesto države u geopolitičkom regionu, u odnosu prema kriznim žarištima, susedima i regionalnim integracijama. Susedstvo sa SSSR, SAD ili Nemačkom, imalo je suštinski uticaj na tokove istorije i ekonomije nekih država. Mikro-položaj je odnos jednog dela države ili granice prema susedstvu. Posebno je važan za "upisane" male države u teritorije velikih suseda (Monako, Lesoto, Brunej, Singapur, Hong-Kong). 2. GEOSTRATEŠKI POLOŽAJ je istorijski promenjiva kategorija. Države ili delovi država mogu u izvesnim okolnostima imati ulogu u odbrani ili u napadu, kao baze iz kojih se može kontrolisati more, kopno ili vazduh, zaštititi putevi ili ostvariti privredne veze. U svakom slučaju dobar položaj povećava moć države u ratu i u miru. Vrednost geostrateškog položaja je različita, zavisno od geopolitičke ravnoteže snaga a takođe od promena u tehnologiji saobraćaja i komunikacija, što se vidi iz sledećih primera. Prelaskom evropske civilizacije iz "mediteranske faze" u "atlantsku fazu" izgubile su na značaju Venecija, Đenova, Dubrovnik i druge zemlje istočnog Mediterana a dobile su na značaju Velika Britanija i druge zapadno-evropske zemlje. Prokopavanjem Sueckog kanala donekle je vraćen značaj istočnom Mediteranu. Razvojem avijacije opada značaj Velike Britanije a dobija na značaju Island kao avionska baza u komunikacijama između Zapadne Evrope i Severne Amerike. Slično dobija na značaju položaj Havaja i ostrva Guam. Pomorski položaj Velike Britanije, Japana, Švedske bio je jedno vreme, dok su brodovi bili glavno prevozno sredstvo, faktor njihovog uspona. Danas takav položaj postaje sve više smetnja, te su potrebni trajekti, prekomorski mostovi ili podmorski tuneli koji su prava čuda građevinarstva (tunel ispod La Manša, ispod prolaza Cugaru i drugi). Strategijski značaj Falklandskih ostrva posle prokopavanja Panamskog kanala znatno je opao. Ili na primer, Francuska je olako prežalila gubitak Kanade za koju je Volter kazao da je to samo "par gruda snega" a visoko je cenila karipske posede. Rusi su jeftino prodali Aljasku a Američki kongres je to smatrao avanturističkom transakcijom jednog kongresmena ("Sevard’s folly"). Danas se na te prostore gleda drugačije. Pustinje Bliskog Istoka
195
smatrane su bezvrednim sve do otkrića nafte u tim oblastima a onda su dospele u centar pažnje velikih sila i postale žarište svetskih zbivanja. Sa razvojem reaktivnih aviona sa četiri motora, početkom šezdesetih godina, bili su mogući letovi preko okeana bez potrebe sletanja. Značaj Islanda i Guama je opao. Aerodromi kao što su Gander (NJu Faundlend) i Šenon (Irska) stoga su bili ugroženi. Sa pojavom interkontinentalnih balističkih raketa koje mogu da prelete 10 hilj. km za nekoliko minuta, kanadski Arktik i Grenland dobili su veliki strateški značaj u sistemima odbrane. Arktik je dobio ulogu granice protiv interkontinentalnih raketa načičkan radarima i vazdušnom odbranom s obe strane. Kanada i Rusija su postale tako bliski susedi. Strateške tačke od posebne važnosti su u morskim tesnacima kao što su Gibraltarski, Doverski, Carigradski tesnac, Mesinski prolaz, Sicilijanska vrata, Otrantska vrata, Skagerak, Kategat, Veliki i Mali Belt, Sund, Belomorsko-arktički prolaz, na kanalima kao što su Suecki, Korintski, Kilski, Panamski, i na pomorskim pravcima kao što su britanski "Veliki imperijalni put" (Gibraltar, Malta, Kipar, Egipat-Suec, Aden, Sokotra), put oko Afrike (Rt Dobre Nade), put za Daleki Istok (Singapur). Danas se neki pravci za prevoz nafte smatraju "vitalnim" za zapadne industrijske zemlje. U drugim vrstama saobraćaja kao što su vazdušni, drumski, železnički, PTT, takođe postoje strateški važne tačke i koridori. U osvajačkoj strategiji nekih zemalja posebnu ulogu su imali tzv. mostobrani. To su prekomorske teritorije na suprotnoj obali mora koje su trebale da osiguraju prevlast na moru državi vlasnici. Tako je Italija u skladu sa devizom "Il mare nostro" zauzimala važne položaje na hrvatskoj obali, u Albaniji, Grčkoj (Dodekanez ostrva) i Libiji, da bi osigurala prevlast na Jadranskom moru i istočnom Mediteranu. Slično je Alžir značio za Francusku u zapadnom Mediteranu. Položaj u okruženju - neke države se nalaze u nepovoljnom neprijateljskom okruženju, a neke teže da stvore okruženje oko drugih. Na primer, strategija NATO pakta (i SAD) bila je u posleratnom periodu da okruži Varšavski pakt (i SSSR) vojnim bazama i saveznicima. Kina je smatrala da je u okruženju SSSR-a i njegovih saveznika (Vijetnam, Indija, DNR Koreja). Sa uspostavljanjem novog svetskog poretka globalni odnosi velikih sila se menjaju. Makedonija se takođe nalazi okružena susedima koji imaju neke teritorijalne pretenzije prema njoj. Koridorski položaj imaju teritorije koje prema vitalnim prostorima (najčešće ka moru) izlaze uskom teritorijom. Zair ima koridor niz reku Matadi ka Atlantskom okeanu, kojim odseca angolsku eksklavu Kabindu. Pre rata je koridorski položaj imala Poljska, preko Dancinga (Gdanjsk) koji je imao međunarodni status. Severoistočno od njega bila je Istočna Pruska. Republika Srpska ima strateški osetljiv koridor kod Brčkog koji povezuje njeno istočno i zapadno krilo. Koridor BiH kod Neuma preseca teritorijalni kontinuitet Hrvatske. 196
3. SAOBRAĆAJNO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ ima poseban geopolitički značaj. Saobraćajna mreža povezuje skup aktivnosti (ekonomskih, kulturnih i političkih) u unutrašnjem i međunarodnom prometu. Stoga važi kao zakonomernost da politička organizacija prostora (kao i ekonomska) zavisi od prohodnosti i pristupačnosti toga prostora. Poznato je da je prvi zadatak velikih država bio da adekvatno povežu svoje teritorije. U Rimskoj imperiji su "svi putevi vodili u Rim", u Austro-ugarskoj su čvorovi bili Budimpešta i Beč, u Osmanskoj imperiji Istambul. Kina je mnogo napora uložila u gradnju Tibetanske ceste. Železnica je u drugoj polovini XIX veka preuzela ulogu kičme jedne države. Ona je na sebe preuzela najveći deo tereta u međunarodnoj trgovini. Poznati su primeri s koliko napora su građene Transamerička i Trans-sibirska železnica. Nekad su železničke pruge izražavale geopolitičke pretenzije. Nemačka je na Berlinskom kongresu (1878) stavila u zadatak Srbiji i Turskoj da izgrade "južnu prugu" preko svojih teritorija a sama je pomagala izgradnju Bagdadske železnice. Velika Britanija je takođe bila zainteresovana za trasu tradicionalnog "Orijent ekspresa". Austrougarska je želela da izgradi prugu preko Bosne, Sanxaka i Makedonije do Soluna. Racelova "Politička geografija" izašla je (1897) s karakterističnim podnaslovom "Geografija država, saobraćaja i rata". Cvijić je na Balkanskom poluostrvu istakao fizičko-geografske osobine "spajanja i prožimanja" i njima protivne osobine "izolovanja i odvajanja" koje utiču na kretanje. Osobine izolovanja i odvajanja otežavale su efikasnu organizaciju prostora te ima mišljenja da je to uzrok političko-teritorijalne usitnjenosti poznate pod nazivom "balkanizacija". Ne ulazeći u raspravu koliko su usitnjeni oblici reljefa zaista uticali na političko-teritorijalnu usitnjenost (tu ima niz argumenata pro et contra) ne može se poreći njihov značaj za širenje naroda, kultura i civilizacija, formiranje različitih socijalnih formi i institucija u prošlosti. Osobine spajanja i prožimanja više su uticale na pristupačnost spolja i bile su uveliko razlog "balkanskog kompleksa" velikih sila. Upravo zbog važnog "prelaznog" ili evro-azijskog položaja ovaj prostor je imao tešku istorijsku sudbinu jer su se na njemu susticali i prožimali narodi, religije, kulture i civilizacije, sukobljavale i ratovale male države i velike. Unutrašnja povezanost teritorije zavisi ne samo od saobraćajne mreže (gustine, kvaliteta) nego i od kompaktnosti teritorije. Primeri slabe kompaktnosti su fragmentirane teritorije (primer Indonezije), izdužene teritorije (Čile), savijene teritorije (Senegal, Republika Srpska, Hrvatska). Osim saobraćajnih linija važni su i saobraćajni čvorovi. To su tačke nodaliteta tj. "tačke atrakcije koje privlače ljude" (Cvijić, 1966) zbog razmene ideja i dobara. Na primer, monetarna kretanja su najintenzivnija u NJu Jorku, Roterdamu, Bejrutu, Hong Kongu. Postoje berze i tržišta za različite vrste robe u različitim centrima različitog gravitacionog dometa - od lokalnog do svetskog. "Ne postoji mala politička teritorija koja nije imala u svojoj polaznoj tački nešto geografsko; postoji čvrsta politička konstrukcija 197
u čijem poreklu možemo razotkriti kombinaciju snaga, jedan vid armature oko koje se drže druge teritorije kao meso oko kostiju skeleta" (Lucien Febvre, 1966). Taj kostur ili armatura (političke) teritorije u čijoj osnovi su pravci ljudskih kretanja i "lente" gradova kao čvorišta, Baranskij je nazvao "teritorijalni karkas" (armatura). Saobraćajna okosnica u velikoj meri formira teritoriju, daje joj određenu privrednu i demografsku konfiguraciju i karakteristična svojstva. S obzirom da se saobraćajne linije uveliko podudaraju s rečnom mrežom, to se tačke nodaliteta mogu podeliti na nodalitete konvergencije (Pariz, Beograd, Varšava) i nodalitete divergencije (Moskva, Raška u srednjovekovnoj Srbiji, Sarajevo). Prema tome, važan faktor teritorijalne integracije i konsolidacije jesu karakteristike saobraćaja i to kompaktnost teritorije, pristupačnost, povezanost delova i nodalitet gradova (posebno prestonica). Ove karakteristike utiču na političke i opšte ciljeve kao i na unutrašnju i spoljašnju moć države. U zemljama sa slabo razvijenim saobraćajem otežana je kontrola svih delova teritorije te se lakše javljaju separatizmi. S druge strane, već smo rekli da su Rimska i Austrougarska imperija bile "drumske monarhije" tj. da su gradile svoju moć favorizujući centralističku politiku u saobraćaju. Slično danas Francuska učvršćuje svoju moć gradeći saobraćajnu mrežu čiji je centar Pariz. Evropska Unija takođe ima ambicioznu politiku u cilju modernizacije i unifikacije saobraćajnih mreža zemalja članica. Kina takođe ulaže značajna sredstva da integriše izolovane regione Tibeta i Sinkjanga. Zemlje bivšeg SSSR imaju problem da se integrišu u železničku mrežu Evrope zbog veće širine koloseka. Australija je tek u drugoj polovini XX veka izvršila unifikaciju širine koloseka u saveznim državama i tako ubrzala saobraćaj. Ključni prostori su luke, morski tesnaci, kanali, raskrsnice. Oni predstavljaju strateška "vrata" na međunarodnim saobraćajnim koridorima. Morski tesnaci su prirodni plovni putevi koji povezuju mora ili okeane. Treća Ženevska konvencija o pravu mora obezbeđuje slobodu međunarodne plovidbe kroz tesnace čak i kada su oni u obuhvatu teritorijalnog mora. To se ne odnosi na vojne brodove i podmornice. To su na primer Gibraltarski prolaz (dužina 65 km, širina 14-44km), Bosfor, Babelmandebski prolaz, Beringov prolaz, Malakski prolaz. Bosfor i Dardaneli su bili pod kontrolom Rimske imperije, zatim Vizantije, pa Osmanske imperije. Ugovorom između Rusije i Turske 1774 g. Rusija je dobila pravo slobode plovidbe trgovačkih brodova, a 1841 g. to pravo je dato svim državama, što je precizirano ugovorima u Lozani (1923) i Montreu (1936). Prolaz vojnih brodova i podmornica (bez ronjenja) je dozvoljen uz obavezu da se prethodno službeno obaveste turske vlasti. Morski kanali imaju drugačiji status. To su veštački izgrađeni plovni putevi i regulisanje plovidbe u njima spada u nadležnost država kojima pripadaju. Međunarodni status s pravom plovidbe trgovačkih brodova svih zastava (uz odgovarajuću taksu) imaju Suecki kanal ( prokopan 1859-69., dužina 162,5 km, širina na površini 153 m a na 198
dnu 80 m, dubina gaza 13 m), Panamski kanal (prokopan 1914., dužina 82 km, širina 92-100 m, dubina gaza 13-25 m) i Kilski kanal (prokopali ga Nemci 1913. a od 1919. ima međunarodni status). Veliki trgovački i vojnostrateški značaj imaju luke kao što su Malta, Kipar, Aden, Singapur, Hongkong, Havajska ostrva, Sidnej, Kejptaun. Raskrsnica je presecište najmanje dve saobraćajnice a čvor presecište više saobraćajnica. To su mesta gde se prožimaju etnički, religiozni i kulturni uticaji i obrasci; prepliću socijalne, političke, vojne i ekonomsko-trgovinske veze; akumulira znanje, informacije i kapital. Značaj raskrsnice se istorijski menja pod uticajem geopolitičkih, ekonomskih i tehničkih faktora. Primer može biti Beograd, koji je u svojoj istoriji bio "kastrum" (u sastavu "Limesa"), "predziđe hrićanstva" i "prag ratova", "kapija Istoka", "kuća na drumu" i konačno - prestonica. Neke zemlje prevazilaze svoju ostrvsku izolovanost intenzivnom plovidbom (Japan, Indonezija, Filipini) a neke iz strateških razloga subvencioniraju unutrašnji vazdušni saobraćaj (SAD, Francuska) ili samo neke linije. Takođe se značajna pažnja posvećuje železničkim vezama koje se u mnogim zemljama subvencioniraju i modernizuju. Francuska ima plansku radijalnu mrežu s centrom u Parizu, SAD policentrično pravougaonu. U Francuskoj voz TGV dostiže 260 km/h i vozi 1 000 putnika. Vozovi još većih brzina saobraćaju na linijama Hamburg-Štutgart, London-Pariz sa krakom za Brisel i drugim. Japan je odavno poznat po svojim brzim i tačnim vozovima ("Šinkansen" i drugi) a takođe avionima i brodovima. Izolacionistička saobraćajna politika nekih zemalja otežava trgovačke, kulturne i turističke kontakte sa susedima i svetom. Unutrašnja teritorijalna nepovezanost u početku ima centrifugalne efekte u domenu ekonomije a zatim i politike. Otuda je saobraćaj od strateškog značaja za jedinstvo i moć države. Zato je često meta antidržavnog terorizma. Slaba povezanost u ratu može biti povoljna za branioca (primeri indokineske xungle u Vijetnamskom ratu, afganistanskih planina i slično) ili za napadača (Kina je uspešno napala Indiju, 1962) zbog teškoća transporta indijskih trupa u Himalajima. 4. EKONOMSKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ sa gledišta svetskog sistema može biti centralni, poluperiferni i periferni. Periferni položaj imaju zemlje koje su na periferiji glavnih svetskih ekonomskih zbivanja. To sa gledišta političke stabilnosti može biti povoljno (udaljeno od kriznih žarišta) i nepovoljno (ekonomska zavisnost). Smatra se da su zemlje tzv. "Trećeg sveta"na svetskoj "periferiji", bivše socijalističke zemlje na "poluperiferiji" a "razvijene" u svetskom "centru". Ekonomsko-geografski položaj ima sledeća svojstva (atribute): 1) Procesualnost što znači uzročno-posledični odnos položaja i nastanka, funkcionisanja i razvitka ekonomsko-geografskog sistema;
199
2) Potencijal položaja kao resursa. Po pravilu je ekonomski potencijal periferne teritorije obrnuto proporcionalan ekonomskoj udaljenosti te teritorije u odnosu prema centralnoj teritoriji i direktno proporcionalan obimu privrednog potencijala ove druge; 3) Razmer (domet) položaja ukazuje na rastojanje koje se definiše različitom metrikom. Distance se mogu meriti vremenom, cenom prevoza, psihološko-saznajnim predstavama, socijalnim razlikama i interesima za uzajamno upoznavanje i kontakte. Ekonomsko rastojanje je u vezi s kilometražom (koja se ispoljava u saobraćajnim tarifama) ili vremenom dostupnosti. U poslednjem slučaju mogu se primenjivati izodistante (kilometarsko rastojanje) ili izohrone (linije jednakih vremenskih rastojanja). Ekonomsko rastojanje ima vrednosni izraz preko transportnih troškova. Distantnost je u osnovi niza normativnih modela lokacije tipa "izolovane države" fon Tinena, "lokacionog trougla" Vebera, "centralnih mesta" Kristalera, "tržišnih prostora" Leša, "teorijske geografije" Bungea i drugih. Dekompozicija ekonomsko-geografskog položaja može se izvršiti na sledeće načine: 1. U odnosu na faktore privrede razlikuju se: a) Resursni položaj - u vezi je s cenom ekspolatacije i prevoza resursa do tržišta; b) Proizvodno-geografski položaj - u vezi je s položajem baze materijalne proizvodnje, težišta privrednog života; c) Transportno-geografski položaj - zavisi od položaja prema saobraćajnoj mreži (kopnenoj, vodnoj, vazdušnoj itd.), s obzirom na prevoznu sposobnost, brzinu i cenu tansporta; d) Tržišno-geografski položaj - odnos prema regionalnim i svetskim tržištima; e) Demo-geografski položaj - odnos prema izvorima radnih resursa (visoko kvalifikovanih kadrova, jeftinije radne snage); f) Turističko-geografski položaj - odnos prema turističkim pravcima, regionima i centrima; g) Ekološko-geografski položaj - odnos prema izvorima zagađenja životne sredine. 2. Položaj u prostoru (pozicija) može biti introarealni - centralni (dubinski) ili ekscentrični (periferni) i interarealni (kontaktni). Introarealni položaj može biti različit zavisno od vida prostora: a) geometrijski centralni položaj - podrazumeva geodezijski prostor. Geometrijski centar izračunava se centrografskim metodom, kao srednja aritmetička vrednost apscisa i ordinata većeg broja tačaka (npr. gradova) na datoj teritoriji. Primer idealnog centralnog položaja može biti prestonica Španije. Neke države su prenele prestonice bliže geografskom centru, u cilju ravnomernijeg regionalnog razvoja. Turska je prenela prestonicu iz Istanbula u Ankaru (1923), Brazil iz Rija u Braziliju, Tanzanija iz Dar es Salama u 200
Dodomu, Beliz u Belmopan, Rusija iz Peterburga u Moskvu, Kazahstan iz Alma Ate u Astanu. b) Fizičko-geografski centri nalaze se u tačkama (zonama) presecanja prirodnih "komunikacija". Primeri su Kijev, Budimpešta, Prag, Beograd. U prošlosti to je imalo određeni značaj, kada su se razvijala mesta na prirodnim međama i saobraćajnim čvorištima koji su pogodovali razvoju uslužnih, centralnih funkcija; c) Ekonomsko-geografski centar odnosi se na težište u socijalnoekonomskom prostoru. Ako je mi - "težina" (na primer, broj zaposlenih u privredi) i-te tačke (i-tog člana skupa), xi i yi - dekartovske koordinate te tačke, onda će koordinate težišnog centra biti: X0 = 1/Σmi (Σmixi); y0 = 1/Σmi (Σmiyi) Za iznalaženje x0, y0 potrebno je na koordinatnoj mreži države naći koordinate xi i yi, odrediti veličine mixi i mi yi, i sastaviti odgovarajuću tabelu. d) Ekonomsko-geografska perifernost i dubina položaja suštinski utiču na aktivnost, tempo i načine privrednog razvitka regiona ili gradova. S perifernošću obično se povezuju udaljenosti od glavnih centara socijalnoekonomskog života. Dubina kao i perifernost položaja, povezane su s veličinom i oblikom teritorije. U velikoj državi dubina se izražava, prvo, u udaljenosti od glavnih koncentracija socijalno-ekonomskog života i drugo - od granica države. To su dva različita vida dubine. Za region udaljen od granice karakteristična je "sakrivenost" teritorije, koja može biti povezana sa glavnim trasama privredne infrastrukture (primer Urala) ili izolovana u vidu "medveđih uglova" (primer Sibira). To se može razmatrati na svim nivoima : makro-, mezo- i mikro-. Za dubinske regione važno je savladavanje njihovih udaljenosti (Mironenko, 1993). 3. Interareralni položaj države može biti istovremeno prelazni, susedski i kontaktni. U susedskom položaju vodeću ulogu igraju odnosi među zemljama i karakter granica u prirodnom, ekonomskom i političkom smislu. Susedski položaj karakteriše najbliže okruženje. Periferni položaj balkanskih zemalja pokazao se istovremeno prelaznim ili tranzitnim položajem u "integracionom polju" Evrope. 4. Integralni teritorijalni odnosi sintetizuju u sebi sve vidove geografskog položaja, koji se razmatraju u zavisnosti od razmera ili distanci objekata. Termini makro-, mezo- i mikro-položaja mogu se koristiti kao vrste, rodovi i vidovi geografskog položaja. Dobar primer razgraničenja makro-, mezo- i mikropoložaja može biti Beograd. U mikrorazmeru izdvaja se položaj njegovog jezgra Kalemegdana - na Šumadijskoj gredi iznad ušća Save u Dunav, unutar administrativnog područja. Mezopoložaj je određen sponom privrednogeografskih celina Šumadije, Srema i Banata unutar Srbije. Makropoložaj je određen raskrsnicom međunarodnih, transkontinentalnih (evroazijskih) saobraćajnica. Značaj različitih kategorija relativnog položaja se menja s promenama kvantitativnih (prostornih) i kvalitativnih (političko-ekonomskih) parametara. Kvantitativna ocena geografskog položaja dobija se metodom gravitacije (potencijala) i topološkim metodama baziranim na teoriji grafa. 201
X glava
GRANICE DRŽAVE Ako su teritorija i suverenitet dva značajna koncepta, granične linije i glavni gradovi su dva artefakta na terenu. Granice i glavni gradovi su povezani sa dva oblika ponašanja - trgovinom i diplomatijom, i sa dva različita tipa predela - pograničnim (perifernim) i prestoničkim (centralnim). Izučavanjem geografskih granica bavi se posebna disciplina limologija (lat. limes - granica). Granice predstavljaju kvalitativni prelaz jednih geografskih pojava u druge, s tim što one mogu biti linearne (skokovit prelaz) ili zonalne (postepen prelaz) i frontalne (vertikalne). Državna granica je društveni fakt u vidu imaginarne linije, zone ili fronta koja deli teritoriju države od svih drugih ili od otvorenog mora. Granica predstavlja limit državne moći i instrument zaštite suvereniteta. Suverenitet mora biti ograničen - svet suverenih država je svet podeljen granicama. To nije samo linija koja deli dve države, nego takođe kontaktna zona. Granice su esencijalni element moderne svetske ekonomije. One su takođe simboli nacionalnog identiteta; granice uvek dele "nas" od "njih". Politička praksa u različitim državama uvek pretpostavlja postojanje "drugih", "njihovo" je suštinski deo "našeg" identiteta. Savremene državne granice su kao zamišljene membrane. U prošlosti granice su često bile široke zone ili pogranični pojasevi sa neodređenom pripadnošću (terra naulius). Bile su to obično pustinje, šume, planine ili močvare. Poznata je bila na primer, nenaseljena zona širine 50-90 km, koja je nekoliko vekova razdvajala Kinu od Koreje. Naseljavanje u toj zoni kažnjavalo se smrću, samo tri puta godišnje mogli su na određenom mestu da se održavaju vašari za stanovnike obeju strana. Tek 1870 godine likvidirana je ta veštačka barijera (Ratzel, 1903). U Africi, između država i plemena po pravilu su se nalazili više ili manje nenaseljeni i pretežno šumoviti prostori. Široki granični pojasevi poznati su i na ostrvima Tihog okeana. Ima plemena u Australiji i na Novoj Gvineji, a takođe u Amazoniji, "koja su odstupila od koncepta graničnih zona i svoje teritorije su ogradili plotovima i drugim oznakama" (Jones, 1959). U starovekovnoj Evropi postojale su takođe široke granične zone između nemačkih, keltskih i slovenskih zemalja. Prvi u istoriji poznati slučaj postavljanja granice bio je postavljanje pogranične kolonije između Peloponeza i Atike u II v. p.n.e. Rimska imperija nije poznavala granice u današnjem smislu te reči. Rimski naziv limes označavao je odbrambenu i
1. Pojam granice
202
civilizacijsku granicu a ne granicu države. Zidovi Vallum Hadriani i Vallum Antoniani u rimskoj Britaniji bili su samo deo fortifikacija vojne zone frontijera koji je odvajao civilizovani jug i istok (Engleska) od neromanskog severa i zapada (Škotska). Ulogu linije odbrane imao je takođe Kineski zid, završen u XVI veku, dužine 2 450 km (po nekima čak 10 000 km). On je trebao čuvati stanovništvo 18 kineskih provincija koje su činile jezgro države, od napada nomada, ali nije imao funkciju granice države. Sličnu funkciju imao je Darijev zid između Kavkaza i Kaspijskog jezera. Staljin je utvrdio "gvozdenu zavesu" kao sistem odbrane istočnog bloka u Evropi a Istočna Nemačka (DDR) je podigla Berlinski zid 1961 godine na dužini od 44,8 km, koji su bili simboli "hladnog rata" i bipolarnog svetskog poretka. Današnji pojam granice veže se s koncepcijom označenih i utvrđenih graničnih linija. Taj pojam odgovara savremenoj koncepciji države. Koncepcija granice je vezana s pojmom suvereniteta, koji ima teritorijalne konotacije (Cristof, 1959). U srednjem veku funkcija i pravac granice proisticao je iz suštinskog razmimoilaženja između pojmova gospodstva (engl. Lordship, nem. Herrschaft, fr. Signeurie) tj. pravnog feudalnog starešinstva i pojma suvereniteta. Granice su delile prostore sa zajedničkom administracijom, ali različitim starešinstvom. Posedi nekih holandskih gradova ležali su s obe strane francusko-nemačke granice. To nije uzrokovalo konflikte, jer lokalni poslovi su bili odvojeni od "državnih" (Pounds, 1951). Savremena koncepcija linearne granice datira od smrti Karla Velikog, kada je njegova država podeljena između nekoliko posednika. Ranije linije podele (kao što su bile Teodosijeva linija kojom je podeljeno Rimsko carstvo na Istočno i Zapadno, ili podela Dušanovog carstva, i td.), nisu bile granice u današnjem smislu već manje-više orijentaciono određene zone. Relikte nelinearnih i nejasno određenih granica danas nalazimo samo u nerazvijenim i slabo naseljenim prostorima na Arabijskom poluostrvu, u planinskim predelima slivova Nila i Ubangia. Ponekad su u pograničnim zonama suparničkih država stvarane tamponske države (kao Avganistan, Butan, Nepal) ili demilitarizovane zone (na primer 1893, mirom između Francuske i Sijama bilo je predviđeno stvaranje demilitarizovane zone širine 25 km na desnoj obali reke Mekong). U engleskom jeziku za granicu postoje tri termina - frontier, boundary i border - i četvrti, arhaičan termin - marche, koji je sadržan u prethodnom. Frontijer potiče od reči "in front" koja označava čeonu stranu civilizacije, ili u vojnom značenju - zonu kontakta sa protivnikom. Frontijer označava graničnu zonu države u ekspanziji. Doslovno, frontijer je zonalni rub oko utvrde, predziđe. Zona frontijera je područje između dva socijalna sistema ili entiteta. To je dakle civilizacijska granica ili granica velikih imperija međusobno i prema okolnim manjim zemljama. Klasični primeri su granice Kine i Rima. Iako su u oba slučaja one izgradile zidove između 203
njihovih "civilizacija" i varvara, zidovi su deo šire frontijerske zone. Šire, "frontijer" je korišćen za označavanje pokretne zone naseljavanja (kolonizacije) u unutrašnjosti kontinenta (Turner: "The frontier in American History", 1953), i u tom smislu je blizak pojmu "metanastazičkih kretanja" u Cvijićevom klasičnom delu "Balkansko poluostrvo" (1918; 1922).Postoje frontijeri kolonizacije, kao što je naseljavanje Rusa u Kazahstanu i centralnoj Aziji, naseljavanje "Divljeg zapada" u SAD, naseljavanje južnog ruba Saudijske Arabije, ili metanastazička kretanja dinarskog stanovništva prema peripanonskom i panonskom prostoru, i politički frontijeri, kao što je bila Vojna krajina između Habzburške i Osmanske imperije, koja je imala ulogu "predziđa hrišćanstva" (antemurale christianitatis), zapadnog naravno. Sa razvojem kapitalističke svetske privrede frontijer nastaje između toga sistema i sistema koji su potiskivani. Istorija imperijalizma zapravo je širenje frontijera ovog novog svetskog sistema. On je stvorio "klasičan" frontijer globalnih razmera početkom ovog veka. Zona "rimlenda" bila je neka vrsta frontijera između kapitalističkog i socijalističkog sistema. Danas u svetu nema više takvih granica - to je sada fenomen istorije. U savremenom značenju frontijer označava preciznu liniju do koje se prostire jurizdikcija, obično demarkiranu i kontrolisanu od strane carinskog, policijskog i vojnog personala. "Frontijer" može još značiti region, kao što je Alzas između Francuske i Nemačke, ili Vojna krajina duž mletačke (Crna Gora i Dalmacija) i Habsburške (Lika, Kordun, Banija, Srem, Banat do Temišvara) granice prema Osmanskoj imperiji. Termin "baunderi" (boundary) potiče od reči "bounds" koja implicira određenu liniju teritorijalne delimitacije ili demarkacije. Uspostavljanje te vrste granice deli se, po pravilu, u četiri faze: 1) alokacija opšte političke odluke o podeli teritorije; 2) delimitacija - određivanje specifične granice unutar alokacione zone; 3) demarkacija - markiranje položaja granice oznakama kao što su stubići, žica, uzorani pojas i sl.; 4) administracija - državni ugovori o prelazima, migracijama, funkcionisanju granice. "Frontijer" je granica orijentisana prema okruženju, kojeg treba osvojiti, razumeti, asimilovati, dok je "baunderi" orijentisan prema unutrašnjosti, koju treba odbraniti, zaštititi. U Engleskoj frontijer najčešće označava međunarodnu granicu a baunderi granicu političkih i administrativnih jedinica nižeg nivoa - raznovrsne socijalne granice, administrativne, regionalne. Termin "border" može označavati zonu demarkacije, među. U SAD "border" označava državnu granicu, dok "frontier" predstavlja istorijsku zonu "Divljeg zapada". U francuskom jeziku ima četiri termina za granice frontiere, front (isključivo vojni), limite i marche (arhaizam). Samo je prvi korišćen za označavanje međunarodnih granica. Španski jezik ima za njih tri termina - frontera, marca, limite. Nemački ima samo jedan termin u opštoj upotrebi - Grenze. Sadržaj pojma granice delimično se pokriva pojmom 204
barijere, s tim što ovaj drugi pojam ima šire značenje. Pojam granice možemo smatrati formalizovanom barijerom. Koliko je pojam granice vezan s konceptom formalizacije, toliko je pojam prostorne barijere vezan s konceptom prohodnosti. U političkoj geografiji se razlikuje pet tipova koncepta granice: 1) "prirodne", 2) "nacionalne", 3) "ugovorne", 4) "geometrijske" i 5) granice "političke moći". Ove kategorije nisu odvojene jedna od druge - možemo sve granice posmatrati kao odraz "političke moći" njihovih tvoraca. Ipak, to su promenljivi koncepti koji odražavaju različite ideje države u svetskoj privredi (Jones, 1959). Ideja "prirodnih granica" je proizvod prosvetiteljstva (Monteskje, Ruso), koje se oslanjalo gde god je to bilo moguće na prirodu i njene zakone, i težnje Francuske (Napoleonove) države u XVIII veku da zahvati veće "prirodne" teritorije. Nasuprot tome ideja "nacionalnih" granica baziranih na jeziku i rasi je germanska reakcija na francusku ekspanzionističku ideju. Ove dve ideje su izraz posebnih pozicija politike moći u centru svetskog sistema. Na osnovu francusko-nemačke polemike o suštini granica, mogu se izdvojiti četiri koncepta granice (Pounds, 1954): 1) Koncepcija prirodnih granica sensu stricto - oslonjenih na "zakone prirode", tj. na reke, vododelnice, planinske masive, mora, jezera itd. Ova koncepcija sugeriše fizičko-geografski (posebno hidrografski) i kartografski determinizam. Hidrografske granice mogu dovesti do protivurečnosti između njihove političke i komunikacione funkcije; 2) Koncepcija "istorijskih granica" - oslonjenih na argumente tradicije; 3) Nemačka koncepcija "nacionalnih granica" oslonjenih na jezik i "rasu"; 4) Francuska koncepcija "nacionalnih" granica oslonjenih na "kulturu". Polemika je rešena na Versajskoj konferenciji (1919) zaključkom da ukoliko je pograničje nenaseljeno - optimalne su prirodne granice, ako je naseljeno - optimalne su etničke granice, zasnovane na jeziku ili plebiscitu. Paunds smatra da je koncepcija prirodnih granica predstavljala ideološku nadgradnju teritorijalne ekspanzije država i kao takva bila nerazdvojno vezana s koncepcijom "životnog prostora". Peru (Perroux) smatra koncept "prirodnih granica" i "istorijskih granica" jednim od četiri "patološka kompleksa našeg vremena".
2. Koncept granice
205
Prema Hartšornu (1933) pojam prirodnih granica obuhvata pet različitih tipova granica: 1) prirodne odbrambene linije; 2) granice stvorene od prirode, pozajmljene od prirode ili vidljive u prirodi; 3) horografske granice, granice prirodnih područja ili strukturalne granice; 4) organske ili harmonične granice tj. granice privrednih područja; 5) granice kulturnih pejzaža. U doba kolonijalizma su nastala još dva tipa granica - "Frontijeri" kao granice kolonijalnih osvajanja, i "ugovorne" granice između kolonijalnih osvajača. One mogu biti u vidu tamponske države kao u slučaju Afganistana između Rusije i Britanske Indije, ili demilitarizovane zone, ili "jasnih" granica koje slede fizičke objekte kao što su reke ili planinski venci, ili su 206
prave geometrijske linije obično duž meridijana i paralela. Primeri "ugovornih" granica su u SAD - zapadna granica prema severu duž 49-te paralele i prema jugu duž Rio Grande. Najveća suparnička arena bila je Afrika krajem XIX veka, gde je nastalo mnogo "ugovornih međunarodnih granica" (sl. 13). Na svetskoj "periferiji" koncepti "prirodnih" ili "nacionalnih" granica nemaju onaj značaj kao u razvijenom "centru", jer ne razdvajaju kontrastne procese i centre vojno-političke moći.
Postoje klasifikacije granica po morfologiji ("geometrijske", "astronomske", vijugave, prave), po fizionomiji (orografske, hidrografske), po genezi ("prirodne" i "veštačke"), po uslovima i uzrocima postanka (posleratne, kompenzacione, nasleđene, kolonijalne, sporne), po funkcijama (barijerne, filtrirajuće, kontaktne, otvorene). Prirodne granice su u vezi sa prirodnim međama. Princip po kojem se granična linija odabira, može biti prilagođavanje granice prirodnim odlikama okoline. Drugi princip može da bude razdvajanje etničkih ili kulturnih grupa, ili prilaz bogatstvima ili objektima i slično. Prvi princip je u osnovi "teorije prirodnih granica", drugi u osnovi "teorije etničkih (ili jezičkih) granica". Obe teorije se mogu koristiti za agresivne ciljeve. Prema prvom principu nastaju morfološki a po drugom funkcionalni tipovi granica.
3. Klasifikacija granica
MORFOLOŠKA KLASIFIKACIJA GRANICA. Sa gledišta morfologije ima dve vrste graničnih linija - one koje su stvorene po upadljivim odlikama prirodne sredine, i one definisane geometrijskim terminima kao što su paralele, meridijani, lukovi kruga i prave linije. Prirodne granice mogu da: • Prate pravac planinskog venca ili grebena; • Prate liniju reke, kanala ili jezera; • Prate prirodnu granicu kroz pustinju, šumu ili močvaru; 207
•
Prate neku drugu liniju koja je nekad bila uočljiva u prirodnoj sredini. Planinske granice smatraju se za najtrajnije i najpogodnije za odbranu. Međutim, planine su često celovite kulturne regije a ne granice. Planinski venci su zone a ne linije. Reke dele i spajaju suprotne obale. Rečna dolina je prirodna celina a sliv može biti i kulturna celina. Rečna granica se obično pruža maticom reke, nekad sredinom reke ili duž jedne od njenih obala. U cilju ujednačavanja kriterijuma, na Versajskoj konferenciji 1919, usvojeno je da za neregulisane reke granica ide po sredini, za plovne "glavnom maticom" ili talvegom. Ali time nije sve rečeno. Sredina reke se menja u zavisnosti od vodostaja, a neke plovne reke nisu cele godine plovne. Osim toga, neke menjaju pravac matice, kao Rio Grande (sl. 14), Drina u donjem toku (Srbija-Republika Srpska), Drava i Dunav na nekim sektorima. Stoga reke nisu sasvim pouzdane granične linije, pa se često javljaju granični sporovi. Korišćenje vode međunarodnih reka za hidroelektrane, plovidbu, navodnjavanje, ispuštanje otpadnih voda, zahteva međunarodne sporazume (takve sporazume imaju podunavske zemlje, porajnske zemlje, nilske zemlje). Prirodne granice se javljaju kao barijere za kopneni saobraćaj. One mogu biti povoljne kao "prirodne odbrambene granice", dok su po pravilu nepovoljne kao "prirodne barijere" za saobraćaj i trgovinu. Razvoj vojne tehnike, posebno avijacije i raketne tehnike, uzrokovao je reviziju branjivosti granica i smanjio značaj prirodnih elemenata za odbranu. Ipak, treba znati da su granice artefakti, veštačke tvorevine, te strukturni oblici prirode nemaju primarni značaj. Geometrijske i astronomske granice zasnivaju se na konvencijama. Prva takva granica određena je papskom bulom Aleksandra VI Borxije iz 1481, koja je kasnije korigovana ugovorom u Tordesiljasu (Španija) 1494. godine. Ta linija je delila svet na interesne sfere duž meridijana na 440 z.g.d. i 1300 i.g.d., pri čemu je Portugaliji pripala istočna a Španiji zapadna sfera u odnosu na 440. Geometrijske granice ima većina država SAD zapadno od Misisipija i većina država Australije. Granice među sektorima Antarktika su geometrijske. U Africi preko 40% granica su geometrijske. Granica Floride nastala je ugovorom između Španije i SAD 1795. Američko-kanadska granica pruža se od Šumskog jezera do moreuza Huan de Fuka duž uporednika 490 s.g.š. Geometrijske granice po paralelama i meridijanima nazivaju se astronomskim. Takva je bila granica podele Vijetnama na 17. paraleli. Granica između NDR Koreje i Južne Koreje ide s malim odstupanjima duž 380 s.g.š. Granice na jezerima su geometrijske. Geometrijske granice se lako označavaju na karti i na terenu, ali ne vode računa ni o prirodnim osobinama terena, ni o etničkim odnosima, ni o privrednim celinama. To su pretežno nametnute (superimposed) granice, ili su dogovorene za konferencijskim stolom od strane velikih sila. Većina afričkih 208
granica tako su nastale (sl. 13). Nazivaju ih "ožiljcima istorije" (the scars of history). Usled tako postavljenih granica Somalijci žive u Etiopiji, Xibutiju, Keniji i Somaliji. Jorube žive u Beninu i Nigeriji, Ivove u Gani i Togou. GENETSKA KLASIFIKACIJA GRANICA bazira se na kulturnoistorijskim relacijama i privrednim kriterijumima. R. Hartšorn (1933) razlikuje antecedentne i subsekventne granice. To je zapravo formalno genetska podela granica, faktički se ona ipak odnosi na funkciju prostorne barijere. 1. Antecedentne granice prethodile su konačnom naseljavanju i razvitku teritorije. To su prethodne ili pionirske granice koje su postavljene pre kulturnog osvajanja teritorije. Primer je granična linija između SAD i Kanade na 49. paraleli, ustanovljena u periodu 1782-1846 na slabo naseljenom terenu, ili granica između Kanade i Aljaske ustanovljena posle kupoprodaje Aljaske. Antecedentne su gotovo sve granice zemalja Latinske Amerike. 2. Subsekventne granice su naknadno delimitirane, posle formiranja kulturnog pejzaža i to poštujući istorijske, privredne i etničke momente. Takve su većinom granice u Evropi. Razvoj subsekventnih granica međutim uzrokuje raskidanje prirodnih celina i komunikacija, što P. Šuler (Scholler, 1957) razmatra u kategorijama šteta koje uzrokuju granice toga tipa (Grenzzerreisungsschaden). Zato on subsekventne granice naziva "veštačkim", jer one okružuju homogene (iako ne monolitne) teritorijalne društveno-ekonomske sisteme sa dugom tradicijom zajedničkog postojanja, znatnim stepenom unutrašnje integracije i intenzivnim korišćenjem prostora a razbijaju "prirodne" sisteme veza. One granice koje koincidiraju sa kulturnim prostorom, etničkom ili ekonomskom konfiguracijom nazivaju se konsekventne a one koje ignorišu takvu konfiguraciju nazivaju se diskordantne ili superimposed granice (sl. 15). Nezavisno od svoje geneze, vremenom granica "urasta" (becomes intrenched) u kulturni pejzaž regiona i postaje "prirodna". Mehanizam "urastanja" granica u kulturni pejzaž Hartšorn (1936) je nazvao inercijom. Suprotan proces je "erozija" antecedentnih granica tj. njihova degradacija uporedo sa napredovanjem integracionih procesa. Hartšorn je time (bezuspešno) pokušao da prevaziđe dihotomiju između "veštačkih" i "prirodnih" granica. Antecedentne granice su više "prirodne" od subsekventnih, jer imaju dužu tradiciju postojanja. Tragovi granice mogu biti vidljivi (kulturni pejzaž) i nevidljivi (sistem vrednosti i svojine).
209
210
Reliktne granice su tragovi napuštene granice u kulturnom pejzažu u stilovima gradnje kuća - naselja, načinu korišćenja zemljišta, folkloru. Primeri su kulturni pojasevi na Balkanu, španska arhitektura na američkom jugozapadu, tip poljoprivrede i pruska arhitektura u Poljskoj. Svojevrstan spomenik veštačkoj granici je Kineski zid. FUNKCIONALNA KLASIFIKACIJA može da se oslanja režim funkcionisanja granice - stepen barijernosti - kontaktnosti, ili na hijerarhiju granica. Režim i funkcije granica u određenom stepenu odgovaraju ideološkim, geostrateškim i geoekonomskim ciljevima država na međunarodnoj sceni. Zemlje sa totalitarnim režimima obično imaju granice sa izrazito barijernim funkcijama (tzv. frontalne) s posebnim režimom prigranične zone. Izgradnjom sistema odbrambenih granica, koji su u suprotnosti s integracionim tendencijama, barijerne funkcije se pojačavaju. U uslovima međunarodne saradnje stepen kontaktnosti granica se povećava. Prema stepenu kontaktnosti možemo izdvojiti četiri osnovna tipa državnih granica: 1) barijerna (izolujuća) granica, predstavlja projekciju nacionalističkih i geopolitičkih suprotnosti. Karakteriše se posebnim režimom bezbednosti, ekonomskom zatvorenošću, depopulacijom u pograničnoj zoni; 2) filtrirajuća (polupropusna) granica je visoko militarizovana, ali u ekonomskom pogledu ima pograničnu razmenu, koja je delom ilegalna; 3) kontaktna (sjedinjujuća) granica odlikuje se stabilnim i raznovrsnim savezničkim odnosima, uveliko je otvorena za tokove ljudi, robe, kapitala u oba pravca ali reguliše neke disbalanse, kao što su imigracija, "siva ekonomija", pogranični kriminal; 4) integraciona (povezujuća) granica je otvorena u svim sferama društvenog života. Ona podrazumeva prenos velikog dela kompetencija države na međunarodni nivo, u vidu carinske unije, jedinstvenog ekonomskog prostora (tipa EU), transgraničnih regiona (tipa "evroregiona").
211
U svetu dominiraju polupropusne granice: granice sjedinjujućeg tipa formirale su se samo u Severnoj Americi (NAFTA) i Evropi (EU) gde nastaju integracione granice ("Šengenski sporazum"). Granice među južnoslovensakim zemljama su "devoluirale" - od sjedinjujućeg tipa (u bivšoj SFRJ) ka polupropusnom, a u odnosu prema srpskim zemljama ka barijernom (sl. 16). Na kraju, stepen barijernosti se može protumačiti u kategorijama akumulacije i degradacije značaja granice, što znači da granice treba istraživati kao dinamične prostorne barijere u promenama. Promene stepena barijernosti možemo interpretirati u kategorijama reorijentacije prostornog sistema veza. Prema tome, kada je reč o granicama, treba uzeti u obzir tri uzajamno povezana činioca: veze, prostor i vreme (Grčić, 1998).
212
U vojnim operacijama najpre se određuje linija prekida vatre, zatim demarkaciona linija kao privremena granica. Ona ima funkciju granice do povlačenja stalne granice. Linija prekida vatre naziva se demarkaciona linija i ima ulogu privremene granice, koja se može pretvoriti u stalnu, kao u slučaju granice između Belgije i Holandije, Severne i Južne Koreje, Izraela. Odbrambene linije nastajale su usled geostrateških koncepcija nekih država.Te linije su uglavnom građene na tzv. "čeonoj strani" države, koja je okrenuta prema potencijalnom neprijatelju. One su građene na strateški važnim mestima, ali retko koja je odgovorila svojoj svrsi. Takve linije bile su već pomenuti Kineski zid, Darijev zid (između Kavkaza i Kaspijskog jezera) i rimski limes izgrađen protiv Pikta i Škota u Velikoj Britaniji i varvara duž Rajne i Dunava u Centralnoj Evropi. Odbrambenu zonu hrišćanske Evrope protiv Turaka predstavljala je Vojna granica (Krajina) na potezu od severne Dalmacije, preko Like, Banije i Korduna, do Slavonije i Vojvodine. Mažino linija (360 km) trebalo je da odbrani Francusku protiv Nemačke. Odlikuje se grandioznošću, ali su je Nemci zaobišli u II sv. ratu i ušli u Francusku kroz Belgiju. Sa nemačke strane bila je izgrađena Zigfridova linija i Vestval. U II sv. ratu Hitler je podigao atlantski bedem. Staljin je u pre II sv. rata gradio odbrambenu liniju između Lenjingrada i Odese a posle rata utvrdio je "Gvozdenu zavesu" u Centralnoj Evropi. Između dva rata bile su izgrađene Marenhajmova linija u Finskoj (protiv SSSR), Metaksasova linija u Grčkoj (protiv tzv. "slovenske opasnosti" iz Bugarske i Jugoslavije), Čatalxa linija u Turskoj (za odbranu Istambula) i druge. Odbrambene linije na moru, pomorske baraže, uglavnom se grade u tesnacima i moreuzima ili na ostrvskim linijama. Poznate su Otrantska baraža protiv austrougarske i nemačke flote u I sv. ratu, Doverska baraža i Severna baraža (Škotska-Norveška) protiv nemačke flote u II sv. ratu, linija GIFUK (Grenland-Island-Farska ostrva-Ujedinjeno Kraljevstvo) koja ima ulogu u strategiji NATO pakta.
4. Vojne granice
Ima više principa, koji su nekad međusobno protivurečni, što izaziva granične sporove. Suprotnost između međunarodno priznatog principa nepovredivosti granica, s jedne, i nacionalnog samoopredeljenja s druge strane mora voditi podređivanju jednog od ova dva principa. Da li će biti žrtvovane granice ili samoopredeljenje - to zavisi od odnosa snaga, ali ipak samoopredeljenje može biti samo privremeno suzbijeno. Princip samoopredeljenja naroda i nacija danas služi kao jedan od osnovnih načela savremenog međunarodnog prava. Polazeći od toga, nacionalni faktor, pri ostalim jednakim uslovima, može igrati vodeću ulogu za rešavanje pitanja
5. Principi razgraničenja država
213
granica. U prošlosti je jedan od glavnih bio princip prirodne sredine (iz geostrateških razloga). • Princip prirodne sredine teži da državna granica sledi geomorfološke prirodne granice (morfotektonske, morfogenetske, morfološke) ili hidrološke prirodne granice koje mogu biti linearne (vodni tokovi) ili planarne (jezera, močvare, more). Često se zahteva da granica ide razvođem. To je jedan od razloga sukoba Indije i Kine oko granica na Himalajima. Koncept prirodnih granica svuda nema smisla, kao u slučaju Portugalije ili Danske, a ponegde je samoevidentan, kao u primeru Engleske. • Princip geografske blizine potežu neke zemlje koje imaju aspiracije prema tuđim ostrvima ispred svoje obale. Na primer, Argentina traži Malvinska ostrva koja pripadaju Velikoj Britaniji, Turska traži neka ostrva u Egejskom moru koja pripadaju Grčkoj. • Ekološki princip sastoji se u zahtevu da granica treba da štiti (pravo na zdravu) životnu sredinu države. Ekološki zahtevi podrazumevaju da se poštuju potrebe svih živih bića koja egzistiraju na nekoj teritoriji, tako da uspostavljanjem granica ne dođe do pogoršavanja životnih uslova bilo kog živog bića. Ovaj princip podrazumeva nekoliko drugih (LJešević, 1994): - Princip ekosistemske potpunosti, koji znači da se državne granice moraju poklapati sa granicama ekosistema, tako da živa bića u njima budu jednako zaštićena i da imaju isti tretman. Ipak, često su jezerski, rečni, šumski ekosistemi podeljeni i podležu različitom režimu zaštite sa obe strane granice; - Princip očuvanja zone uticaja koja je važna za očuvanje zaštićenog ekosistema, na primer sliva, basena, planine i sl.; - Princip očuvanja uslova životnih funkcija, što znači da granica ne bi trebalo da preseca pravce migracija životinja (posebno zaštićenih), da razdvaja pašnjake od pojilišta i sl.; - Princip fizičkog kontinuiteta ili celovitosti teritorije, podrazumeva da ekosistemski predeo ne bude prekinut granicom; - Princip jednorodnosti ili homogenosti, znači da granica ne bi trebalo da ugrožava tipsku jednorodnost ekosistema, da ne bi došlo do sukcesije, i genetsku jednorodnost kako ne bi došlo do pojave entropije (neuređenosti, haosa) ekosistema. Zaštita životne sredine podrazumeva ne samo zaštitu ekosistema nego i zdravlja ljudi. U blizini granice ne bi trebalo da se lokalizuju ekološki opasna postrojenja, koja mogu izazvati prekogranični transfer otrovnih i radioaktivnih materija. Zato treba voditi računa o ruži vetrova, vodenim strujama i tokovima, kapilarnom i strujnom kretanju podzemnih voda, geološkoj građi terena i karakteristikama samog emitera. Zavisno od pravca 214
dominantnog vetra, nuklearna elektrana treba da bude na distanci 35-50 km od granice, hemijska industrija 15-25 km, termoelektrane, železare, topionice, rafinerije, bazna hemijska industrija 10-20 km dok staklarska, mašinska i slične industrije treba da budu dalje od 5 km od državne granice. Transgranična zagađenja vazduha, površinskih i podzemnih voda, ne bi trebalo da prelaze dozvoljene norme. Takođe potrošnja transgraničnih površinskih i podzemnih voda ne bi trebalo da ugrožava prirodni ciklus. To može biti predmet sporova. • Etnički princip ili princip nacije-države, premešta naglasak sa fizičkih osobina predela na kulturne karakteristike naroda. Granica bi idealno trebalo da razdvaja različite etnose, što ističe značaj samoopredeljenja naroda. Separatističke težnje često se potkrepljuju principom samoopredeljenja, dok se država i međunarodna zajednica pozivaju na princip nepovredivosti granica. Ta dva principa međusobno su protivurečna. Principom etničkog i istorijskog prava rukovodili su se Srbija i Crna gora u oslobodilačkim ratovima protiv Turske (posebno u I balkanskom ratu), a takođe bosanski Srbi i krajiški Srbi u ratu 1990-ih za samoopredeljenje i ujedinjenje. Versajska konferencija (1919) uvažila je Vilsonovih 14 tačaka o pravu naroda na samoopredeljenje, ali ipak nije uspela da stvori etničke granice u Evropi. Etničku granicu je teško definisati kao liniju, jer je ona u stvari prelazna zona. Cilj principa nacija-država je da stvori granice koje u teritoriju države uključuju sve pripadnike odgovarajuće nacije, i obrnuto - da isključi sve druge. Pri tome se uglavnom uzima etnolingvistički kriterijum i princip procentualne etničke zastupljenosti. • Religijski princip može se definisati biblijskom izrekom "čije stado toga i planina". Indija i Pakistan u Penxabu su razgraničene po tom principu, uprkos što takva granica seče irigacione sisteme pa dolazi do sporova oko korišćenja vode. Federalne i kantonalne granice u Bosni i Hercegovini su uveliko religijski određene. Takođe granice Izraela. • Ekonomski princip istaknut je na Versajskoj konferenciji kao princip "životnosti" koji podrazumeva bezbednosne i ekonomske perspektive. Gledalo se gde će sporni prostor bolje ekonomski prosperirati. Iz tih razloga se vodilo računa da se osigura izlaz za trgovinu Poljske (dobila koridor na Gdanjsk), Čehoslovačke, Jugoslavije, da se zadovolje francuske potrebe za ugljem (dobila Sarsku oblast), da se podržava "politika otvorenih vrata" u bivšim kolonijama, da se gradovi sa ivice Panonske nizije priključe planinskim oblastima s kojima su u funkcionalnoj vezi. Hartšorn (1933) je ukazao na empirijske teškoće u vezi sa versajskom granicom između Poljske i Nemačke u Gornjem Šljonsku. Sa gledišta na intenzivni razvoj industrije u tom regionu, granicu nije bilo moguće povući jednoznačno i u praksi ona je išla različito na tri nivoa: na površini tla, u dubini ležišta rude cinka i olova i 215
•
•
•
•
216
u dubini ležišta kamenog uglja. Granica ne bi trebalo da seče funkcionalne celine - luke od hinterlanda, gradove od njihovih gravitacionih sfera, industrijska postrojenja od sirovinske baze, saobraćajnice između dva grada iste države, irigacione sisteme, seoske atare, pravce stočarskih kretanja, pašnjake od pojilišta za stoku, itd. Ipak, ima primera zanemarivanja ovog principa. Pravni princip sadrži dva protivurečna načela: 1) princip prava na samoopredeljenje naroda, što odgovara razilaženju na nacionalnoj osnovi; 2) princip nepromenjivosti granica, očuvanja teritorijalnog integriteta i suvereniteta, koji je zagarantovan ustavom i međunarodnim pravom. Prema tome, u pravnom principu su sadržane protivurečne etike: etika promenjivosti granica, do ostvarenja principa nacija-država, i etika stabilnosti granica koja je uslov očuvanja međunarodnog poretka i ravnoteže snaga. Princip neprikosnovenosti granica, kao i teritorijalnog suvereniteta države, ne znači automatski odbacivanje prava na samoopredeljenje. To samo znači da se granice ne mogu menjati putem sile, već samo putem dogovora i sporazuma, što je u praksi teško postići. Princip istorijskog prava dovodi do mnogih konflikata, jer se javljaju zahtevi za povratak na stare granice, velikodržavne ideje i slično. Tako je Kina zahtevala od SSSR neke teritorije koje su nekad pripadale kineskoj imperiji. Stvaranje države Izrael je u vezi s istorijskim pravom i biblijskom "obećanom zemljom". Takođe, oživljavanje nekih velikodržavnih ideja - ideja Hitlera, bila je da obnovi "Sveto rimsko carstvo", Musolini se zanosio idejom da obnovi Rimsku imperiju, a na Balkanu skoro svaka država ima svoju velikodržavnu varijantu, što i čini ovaj prostor zapaljivim "buretom baruta". Princip prava prvenstva potežu države koje su prve otkrile i osvojile neku teritoriju. Ovaj princip se primenjivao za razgraničavanje kolonijalnih poseda, naročito u Africi posle Berlinske konferencije 1884/85. Po njemu kolonija pripada onome ko je otkrio, odnosno državi čija je zastava najpre pobodena na njenom tlu. Na to se nadovezivala još doktrina hinterlanda, po kojoj onaj ko zauzme ušće reke ili morsku obalu stiče pravo na sliv reke ili zaleđe obale. Vojno-strateški princip zahteva da granica bude takva da odvrati od napada i da olakša odbranu. Može se uslovno podeliti na strategijski princip, koji je neposrednije vezan za geopolitički pristup i geostrategijska razmatranja položaja države u širim međunarodnim konstelacijama i vojnogeografski princip, koji razmatra razgraničenje države sa stanovišta oblika granične linije, položaja odbrambenih objekata, prohodnosti u graničnom pojasu, tradicionalnih susedskih odnosa. Pravilan oblik granice je povoljniji za odbranu, komandovanje i snabdevanje graničnog sastava nego jako izvijugan, izlomljen oblik. Sa
vojnogeografskog aspekta je značajan položaj privrednih, vojnih ili drugih strateških objekata, čija odbrana je složenija ako su bliži graničnom pojasu a pogotovu ako su podeljeni granicom, kao što su hidroelektrane, naselja, saobraćajnice, ili ako su odvojeni od svoje sirovinske baze kao termocentrale, silosi. Posebna pažnja se posvećuje strateškim tačkama važnim u saobraćajnom (izlaz na more, rečne luke, prevoji i koridori) ili dominantnim u odbrambenom pogledu (planinski grebeni, rečne obale, "mostobrani", morske vojne baze, ključne tačke). • Princip moći (prava jačega) bio je odlučujući u uspostavljanju nametnutih (superimposed) granica. Velike sile na međunarodnim konferencijama ili tajnim sporazumima iscrtavale su granice na tuđem terenu, koje su odražavale balans njihovih političkih snaga u datom momentu. Dobar primer je Balkansko poluostrvo krajem XIX i tokom XX veka. Princip sile nameće zakon xungle i pravo jačega da kažnjava i prašta. Ovaj princip se kosi sa važnim principima međunarodnih odnosa kao što su: - Princip mirnog rešavanja sporova, dogovorom i sporazumom; - Princip nepromenjivosti granica putem sile; - Princip uvažavanja teritorijalnog suvereniteta države unutar njenih granica. Granice su bile predmet tajnih sporazuma, nagodbi, trgovine teritorijama, međunarodnih arbitraža. Svi navedeni principi trebalo bi da čine kompleksan princip. Međutim, kompleksan princip teško da je moguće postići i teško da postoji u svetu granica koja zadovoljava sve principe. Svaka je u izvesnom stepenu kompromis, rezultat suprotnih pritisaka, ne samo direktno zainteresovanih zemalja već i njihovih saveznika i neprijatelja. Princip realpolitike (realpolitik) je politika bez principa i pravila, gde dominiraju sila i lukavstvo. Na Bečkom kongresu Talejran (Talleyrand) je ponavljao reči: "Najbolji princip je da nema ništa" (The best principle is to have none). Na Versajskoj konferenciji najčešće su pominjani principi: "demokratija" (democracy), "životnost" (viability), "samoopredeljenje" (self-determination), ali bez jasne definicije i priznavanja da bi oni mogli biti protivurečni na terenu. Kad je predsednik Vilson primio njegove teritorijalne savetnike postavio im je inspirativan zahtev: "Recite mi šta je dobro i ja ću se boriti za to. Dajte mi garantovane pozicije" (Seymour, 1951). Stara je istina, da svaki narod ima pravo da teži poboljšavanju svojih granica, ali ni jedan narod nema rezervisana prava na tačno određene granice po bilo kojem principu. Politička granica bila je i ostaje granica moći.
6. Funkcije političkih granica
U teoriji granica važno mesto zauzima funkcija barijernosti-kontaktnosti. Kroz njihov odnos izražavaju se 217
funkcije države, s jedne strane u zaštiti nacionalnog geoekonomskog i geopolitičkog prostora od nepoželjnih spoljašnjih uticaja (barijernost), a s druge u korišćenju spoljašnjih faktora za ciljeve socio-ekonomskog razvoja (kontaktnost). Kontaktnost - propustljivost za kretanje resursa, ljudi, informacija, finansijskih sredstava (investicija, kapitala) - zavisi od principa funkcionisanja nacionalne privrede, a takođe od međunarodne infrastrukture. Nekoliko stotina hiljada kilometara graničnih linija u svetu ima pre svega ulogu "filtera" za kontrolisano propuštanje i cirkulaciju robe, ljudi, kapitala i informacija između država. Barijernost se sastoji u posebnom režimu izolovanja i odvajanja nacionalnog prostora od ostalog sveta. Barijere mogu biti neformalne (fizičke, kulturne) i formalne (političke, finansijske, tehnološke). Fizičke barijere čine obično prirodne prepreke kao gorja, močvare, reke, jezera i slično. Među fizičke barijere spadaju i artefakti koje je stvorio čovek (odbrambene linije, zidovi, kanali, i sl.); Kulturne barijere mogu biti trojake: 1) psihološka ili društveno-psihološka (tzv. frontalna), koja ima sakralni karakter ("Mi" i ostali neprijateljski svet) - sastoji se u diferencijaciji jedne etničke, kulturne ili socijalne grupe od drugih, očuvanju ili održavanju razlika i diverziteta, nespremnosti stanovništva i društvene infrastrukture za usvajanje inovacija ili političkih ideja; 2) Tehnička barijera - odnosi se na nedovoljan nivo tehničke kulture i infrastrukture (mreže telekomunikacija, saobraćajnica, novih tehnologija) za usvajanje i širenje određenih inovacija; 3) Organizaciona barijera - odnosi se na sistem organizacije međunarodnih odnosa. Barijernost može biti u funkciji unutrašnje politike - samoizolacija (primer Albanije 19601990), ili spoljnje politike - blokada, sankcije (primer SR Jugoslavije 1990-ih). Nosioci formalizovane barijernosti su raznovrsne administrativne i ekonomske metode kontrole spoljašnjih veza: licence, tarifna i netarifna ograničenja, vizni i pasoški režim, valutni kurs, pravila spoljnje trgovine, carinska kontrola itd. Realizacija barijernih funkcija zahteva takođe troškove za infrastrukturu: opremanje pograničnih ograda, sistema signalizacije, održavanje pogranične zaštite, carinskih i drugih službi. Odnos kontaktnosti i barijernosti je dinamičan, on se menja u vremenu odražavajući stepen "otvorenosti" nacionalne privrede, stepen njenog razvitka, izmene u spoljnoj politici države, u mehanizmu upravljanja privredom. Stepen barijernosti, odnosno stepen formalizacije granice može se pojačavati ili smanjivati pomoću granične kontrole (pasoša, viza, carinske, zdravstveno-sanitarne, policijske kontrole) a takođe korišćenjem prirodnih objekata. Zato granica istovremeno ima više funkcija, od kojih svaka ima poseban režim u pogledu stepena barijernosti i kontaktnosti. To su: 1. Pravna (juridička) funkcija granica označava prostor suvereniteta. To je linija do koje se prostire suverenitet jedne države, tu se porekida i
218
počinje suverenitet druge države. Ona označava prostornu nadležnost državnih institucija - policije, vojske, sudstva i t.d. 2. Fiskalna funkcija - granica omeđuje prostor nacionalne privrede, poreske politike, carinske kontrole i sl. Carinska politika može biti izolacionistička i protekcionistička. 3. Kontrolna funkcija - na granici se vrši kontrola robe i putnika (na primer, selekcija useljenika, kontrola viza i radnih dozvola, pasoška kontrola i sl.), po utvrđenim kriterijumima. Kontrolnu funkciju ima i sanitarna služba na graničnom prelazu, koja ima ulogu da sprečava širenje zaraznih bolesti. Nekad, u vreme epidemija, na granicama su postojali karantini. U prošlosti su bili poznati karantini "Kontumac" u Zemunu (radio u periodu 1730-1842), "Lazaret" na Lapadu ispred Dubrovnika i u Herceg Novom. Danas na granici se uglavnom traži lekarsko uverenje ili potvrda o vakcinaciji ljudi ili životinja protiv određenih bolesti, ili potvrda o ispravnosti namirnica. 4. Vojna funkcija - politička granica je pre svega odbrambena linija države protiv napada spolja. Ona je istovremeno linija koncentracije vojnih snaga za eventualni osvajački napad. Stoga vojska obezbeđuje granicu na celoj njenoj dužini. 5. Ideološka funkcija - u određenim uslovima granica ima ulogu barijere za cirkulaciju političkih ideja. U veku telekomunikacija i drugih dostignuća u prenosu masovnih komunikacija ova funkcija slabi. Granice su sve manje u mogućnostri da spreče širenje zabranjenih ideologija. U vreme bipolarnog svetskog poretka granice koje su okruživale vojno-političke blokove imale su funkciju ideološke barijere (primer "gvozdene zavese" u evropskom delu Varšavskog pakta). U uslovima ideološke borbe prijatelji se često traže na neprijateljskoj teritoriji a neprijatelji se otkrivaju među sugrađanima. Suparničke ideologije se ne bore da prošire teritoriju u ime nacije, već da kontrolišu društveno-ekonomsku organizaciju i ljudsku misao. Moć mišljenja postaje sredstvo za dominaciju. Posebna kategorija prostornih barijera je stepen njihove prohodnosti. Svaka politička granica (pa i administrativna) je neka vrsta prostorne barijere, ali samo za relacije generirane kroz regionalizovane funkcije (koje po pravilu ne prelaze granicu). Ta ista granica ne mora biti prostorna barijera za relacije neregionalizovanih funkcija. Otuda proističe hijerarhija granica. S obzirom na način razdvajanja teritorija, razlikuju se: a) granice bez pravnog značenja (konceptualne granice, kao na primer kulturne, funkcionalne, predeone); b) granice s pravnim značenjem (političke, administrativne). S obzirom na stepen razdvajanja razlikuju se kulturne, funkcionalne, administrativne (opštinske, provincijalne, oblasne), političke (republičke, pokrajinske, državne), ideološke (granice između ideoloških sistema, vojnopolitičkih saveza).
219
Efekat granice ili "halo efekat" nastaje u slučaju kada se "odbija" privreda i stanovništvo od perifernih pograničnih regiona, pogodujući formiranju teritorijalne strukture centripetalnog tipa. Prema tome, efekat granice utiče na polarizacioni efekat u smislu stvaranja teritorijalne strukture tipa "centar-periferija". Faktori koji uzrokuju formiranje relativno stabilnog odbojnog efekta granice mogu biti: 1) Funkcionalne barijere - carinske tarife, etno-kulturne razlike, regionalizovane funkcije (koje ne prelaze granicu) oslonjene na korišćenje unutrašnjih faktora razvoja; 2) Vojna situacija na granici - vojno opasne granice pogoduju formiranju dubinske teritorijalne strukture privrede u državi, i sledstveno, zaostajanju pograničnih područja; 3) Sporne i konfliktne granice proizvode efekat destabilizacije pograničja. U politički nestabilnom pograničju kapitalni troškovi obuhvataju troškove visokog rizika, što povećava troškove proizvodnje i cene prodaje. Usled odsustva stabilnosti, očekivanja i perspektive razvoja su slabi, što osuđuje takve regione na zaostajanje ili u boljem slučaju na ekonomsku i demografsku stagnaciju. Tako nastaje neravnomeran regionalni razvoj kojeg možemo nazvati okrnjenim razvojem. Procesi regionalnog integrisanja doveli su do druge krajnosti pojave mita o brisanju granica kao prevaziđenih "ožiljaka istorije". Ipak ne treba zaboraviti da je državna granica bioetnosocijalna determinanta društvenog života, koja poput svojevrsne membrane reguliše razmenu ili kretanje roba, ljudi, kapitala i informacija između državne teritorije i ostalog sveta. Bez granice državi preti haos, entropija ljudskih, materijalnih i finansijskih resursa. Takođe, granica je birokratska institucija, koja ima sopstvenu logiku i inerciju razvoja, i koja teži ka samoučvršćivanju i urastanju u kulturni pejzaž i svest ljudi (Grčić, 1992). Savremeni međunarodni odnosi počivaju na tri osnove: 1. Komunikacija, 2. Kooperacija i 3. Integracija. To podrazumeva ne brisanje, nego "defunkcionalizaciju" granice. Novi tip granice (povezujuća) odnosi se na slabo formalizovanu i posrednu, lako propustljivu prostornu barijeru, koju karakteriše efekat privlačenja, zahvaljujući koristima lokalizacije i prelivanja investicionog kapitala sa druge strane granice. Granica u tom slučaju postaje više atraktivno mesto lokalizacije nego linija razdvajanja. Otvorena (povezujuća) granica vrši takođe funkciju posrednika u propagiranju određenog stila života. Defunkcionalizacija granica vrši se u vezi sa: 1) Internacionalizacijom i globalizacijom u sferi proizvodnje, usluga, nauke i tehnike, robnih tržišta, korišćenja izvora goriva i energije, cirkulacije finansijskih i radnih resursa;
7. Efekat granice
220
2) Integracijom privrednog razvoja pograničnih i primorskih teritorija. Usled prigraničnog položaja u njima nastaje mogućnost korišćenja "efekta susedstva". Za prigranične teritorije susedstvo postaje važan resurs razvitka usled migracija radne snage, kulturnih uticaja, prelivanja kapitala preko državne granice, malograničnog prometa i sl. U uslovima integracije Evropske Unije formiraju se transgranični "evroregioni" kao što su Bazelski (Švajcarska-Nemačka-Francuska), Ženevski (Švajcarska-Francuska), Mastrihtski (Belgija-Holandija-Nemačka) i oko 15 drugih. Ovi primeri su rezultat spleta istorijskih činilaca, geografskih, političkih i ekonomskih kako unutrašnjih tako i spoljašnjih, koji deluju u uslovima stabilnosti granice, sigurnosti ljudi i kapitala. 3) Decentralizacijom vlasti, kada autonomaški, separatistički i drugi procesi etnoregionalnog karaktera, ističu zahteve za preraspodelu "centralne vlasti" u korist regiona. Tu je reč o takvim regionima kao što su Baskija, Škotska, Vels, Flandrija, Bretanja, Korzika, Bavarska, Sardinija, TrentinoAlto Adiđe i drugi. U dugoročnoj perspektivi to može dovesti do stvaranja neke međunacionalne zajednice na nivou ne država, nego regiona u Evropi. Granica svojim funkcijama bitno utiče na formiranje kulturnog pejzaža unutar cele države, a posebno u pograničnim područjima. R. Hartšorn piše da "... to što čovek živi u vlažnoj, industrijskoj državi Masačusets ili pak polusuvom, stočarskom regionu Novog Meksika jest možda - manje važno nego to, da u jednom i drugom slučaju živi u Sjedinjenim Državama, a ne u Francuskoj ili Sovjetskom Savezu" (Hartshorne, 1954). Barijerna funkcija granice postaje uzrok privredne depresije i depopulacije pograničnih područja, te se u tim područjima javlja specifičan pejzaž kojeg je Lapradel (Lapradelle) nazvao "voazinaž" (fr. Voisinage - susedstvo) a Preskot (Prescott) "granični predeo" (engl. Border lanscape). Pogranični predeli usled graničnog efekta zadobijaju ulogu barijere za širenje inovacija. Sa gledišta načina propuštanja inovacija ta barijernost se ispoljava kao: apsorpciona (upija inovacije ali ih ne propušta dalje, zbog nedostatka radne snage, finansijskih sredstava, razvojne perspektive), propusna (propuštaju ali oslabljuju inovacije), odbojna (menja smer i intenzitet inovacija), višefunkcionalna (deo inovacija apsorbuje, deo propušta, deo odbija). Dijalektika razdeljujućih i povezujućih funkcija granice ogleda se u terminološkoj nejednoznačnosti pojma graničnog predela. U francuskom jeziku postoje dva termina: la region transfrontaliere i la region cisfrontaliere, što ima drugačiji smisao od srpskih termina prigranični (transgranični) i pogranični (rubni) region. Radi terminološkog preciziranja uzećemo da se pridev prigranični odnosi na teritorijalni društvenoekonomski sistem položen s obe strane granice (međa) a pogranični - s jedne strane granice (rub). U nemačkom jeziku postoji takođe razlika između pojma pograničnog regiona (Grenzregion) i prigraničnog regiona, koji ima 221
dva naziva: die grenzuberschreitende Region (region koji prelazi granicu) i die internationale Region (međunarodni region). Pojam granice (frontier, boundary) često se meša s pojmom ruba (border), a otuda se mešaju i pojmovi prigraničnog regiona i pograničja (Cristoff, 1959). U literaturi je istaknuto (Friedmann i Alonso, 1964) da pograničje ili rubni region (engl. Frontier region) je poseban slučaj perifernog sistema; pojmovi perifernog područja i prigraničnog područja nisu sinonimi. Pogranično područje je jednoznačno određeno političkom granicom samo sa spoljašnje strane, dok je sa unutrašnje strane ono široka prelazna zona. Pogranične zone leže izvan centra aktivnosti zemlje, zahvatajući periferne prostore - iskorišćavane (deprimes) i zapostavljene (defavorises) pri podeli dohotka (Sanguin, 1983). Tako shvaćenom pograničnom području bliski su po značenju pojmovi pograničnog regiona (border region) i rubnog regiona (frontier region). U ovom drugom pojmu su ipak sadržane implikacije ekonomskog rasta na periferiji (Friedmann i Alonso, 1964) a posredno i zatvorenost. Zato neki autori naglašavaju da pogranične zone, a posebno prigranične, mogu biti ne samo prostori iskorišćavani i zapostavljani, nego takođe centri punog razvoja i procvata (Sanguin, 1983). Između te dve modelske krajnosti ima cela lepeza posrednih empirijskih slučajeva. Glavna razlika između pograničnog i prigraničnog regiona sastoji se u činjenici da je pogranični region periferni sistem, dok je prigranični (transgranični) pak - centralni region u ekonomsko-geografskom smislu. Ukoliko se pojam pograničnog područja (regiona) odnosi na teritorijalni društveno-ekonomski sistem koji se nalazi s jedne strane granice, utoliko se pojam prigraničnog regiona odnosi na teritorijalni sistem presečen granicom, ali pored toga on čini funkcionalnu celinu. Prigranični region integriše nacionalne delove međunarodnog regiona u vidu zonalne granice sa centrima razvoja. Pogranični region se može shvatiti u svetlu teorije "centar-periferija" a prigranični region - u svetlu teorije "polova" ili centara rasta. Pogranični region vezuje se za koncepciju rubnog regiona (Friedmann i Alonso, 1964) koja implicira postojanje centra razvoja na periferiji, iz kojeg se zona uticaja širi s jedne strane državne granice. Pojam prigraničnog regiona implicira međutim, postojanje pri granici centra rasta, čija zona uticaja se širi s obe strane granice (Hansen, 1983). Taj pojam nalazi više izraz u koncepciji pola integracije (Boudeville, 1971). Pojam pograničnog regiona nadovezuje se na pojam jako formalizovane granice i posredno, slabo propusne prostorne barijere, dok se pojam prigraničnog regiona nadovezuje na pojam granice slabo formalizovane i "prozračne", lako propusne prostorne barijere. Uopšte možemo reći da u prigraničnom regionu postoji dijalektika centrifugalnih i centripetalnih sila, ili - drugim, rečima - dijalektika konflikta i saradnje. U najbolje istražene prigranične regione u Evropi spadaju regioni Bazela
222
(Regio Basiliensis), Ženeve, Trsta, Kopenhagena, donekle i Šćećina, Lokarno-Belinzona, Komo-Verbanie (Regio Luganensis). U jednom književnom delu stoji: "Ja sam mu govorio da moje jabuke nikad ne preskaču k njemu i ne sede šišarke pod njegovim borovima. A on odgovara: Dobre ograde rađaju dobre susede" (Frtost, Zlatni sid, 1914). Postavlja se pitanje, šta su dobre granice? Podela granica na "dobre" i "loše" sadrži subjektivne elemente i zavisi od gledišta strateškog ili ekonomskog. Često biva da one geografske karakteristike koje su dobre za ekonomiju nisu dobre za strategiju, jer ono što je dobro u miru ne mora da bude dobro u ratu, i obrnuto. Nema apsolutno dobrih ni apsolutno loših granica. Granica može biti dobra sa gledišta odbrane a vrlo loša sa gledišta komunikacija tj. privrede. Vrednosti jedne iste granice menjaju se u vremenu. Na primer, pustinjske granice starog Egipta imale su pozitivnu geopolitičku ulogu - dobro su čuvale "kolevku civilizacije" oko Nila pred napadima nomadskih naroda. Danas su one prepreka za komunikacije i područja sa zamrlom privrednom aktivnošću. Splet granica Namibije, Zambije, Zimbabvea, Bocvane i Angole je kolonijalno nasleđe. Uopšte "dobrom" granicom se naziva granica koja ispunjava zadatke zbog kojih je bila postavljena. Takva granica daje maksimalnu efektivnost uz minimalne političke napetosti. Sa strateškog gledišta za dobre se smatraju granice pogodne za odbranu. To su obično granice koje su najkraće moguće. Teorijski, takva granica je u obliku kružnice. U praksi nema takvih granica. Kanton Slothern ima tako komplikovanu graničnu liniju da na karti liči na meduzu. Najduža neprekidna granica koja iznosi 6 416 km je između Kanade i SAD, uključujući granicu na Velikim jezerima a isključujući 2 547 km granice sa Aljaskom. Kinesko-ruska granica je duga blizu 7 000 km ali je prekinuta kinesko-mongolskom granicom. Granica sa najvećim brojem prelaza je između Meksika i SAD (duga 3 110 km). Kina je zemlja sa najdužom kopnenom granicom (22 000 km) i najvećim brojem suseda (14 ne računajući Hong Kong, Makao i Tajvan). Najkraće kopnene granice imaju Vatikan (4,07 km) i Gibraltar (1,53 km). SR Jugoslavija ima sedam suseda i 2 727 km kopnene granice. Stepen sličnosti stvarne granice sa idealnom (kružnom) određuje se pomoću tzv. koeficijenta razuđenosti granica, pod kojim se podrazumeva odnos stvarne granice prema kružnoj granici prostora iste površine. Izračunava se kao: G = D/O, gde je D - stvarna dužina granice, O - obim
8. Bonitacija granica
kruga iste površine (O = 2 Pπ , gde je P - površina, π - 3,14). Za Jugoslaviju koeficijent razuđenosti (G) iznosi 2,407, za Tajland 2,82, Francusku 1,42, Nigeriju 1,13, Urugvaj 1,05, Rumuniju 1,37, Mađarsku 1,46, Švajcarsku 1,64, Belgiju 1,67, Meksiko 2,58, Čile 3,1. 223
Parametar izgleda granice, kao i prikupljenosti teritorije, je teritorijalno-granični koeficijent (Kt = površina/dužina stvarne granice). Za Jugoslaviju on iznosi 37,4 km2/km, dok za Poljsku, koja ima prikupljen oblik, iznosi samo 11,3 km2/km granice. Visok koeficijent imaju izdužene i raščlanjene (fragmentirane) države, a nizak imaju prikupljene države. Obrnut pokazatelj, granično-teritorijalni koeficijent (Kg = dužina granice/površina) za Jugoslaviju iznosi 0, 02669 km/km2 teritorije. Populaciono-granični koeficijent (Kp = stanovništvo/dužina granice), za Jugoslaviju iznosi 3791 st/km granice. Granično-populacionikoeficijent (Ks=dužina granice/stanovništvo) pokazuje da u Jugoslaviji dolazi 263,8 km granice na 1 mil. stanovnika. Koeficijent čini samo formalan kriterijum boniteta granica. Stepen optimalnosti granice zavisi ne samo od oblika nego i od funkcija. Optimalna međunarodna granica bila bi ona koja se podudara sa linijom najmanjeg kretanja. U ekonomskom pogledu to bi bila granica regiona saobraćajno izolovanog, ekonomski autarkičnog i politički suverenog. Linija najmanjeg kretanja između dva grada može se oceniti pomođu gravitacionog modela. Na primer, gradovi 1 i 2 na rastojanju D 1-2 imaju određeni broj stanovnika M1 i M2. Tačka najmanjeg kretanja B2 merena u km od grada 2, odrediće se po modelu: B2 = D 1-2 / 1 +
M1 + M 2
Prema tome, dva grada jednake veličine (M1 = M2) na udaljenosti 12 km, imaće tačku minimalnih kretanja B2 na udaljenosti 6 km od grada 2. Bonitacija granica na "dobre" i "loše", kao i genetska podela na "prirodne" i "veštačke", služila je u funkciji geopolitičkih pretenzija i čak agresija. Obala kao geografski pojam je kopneni pojas koji je u povremenom dodiru s morem, zavisno od plime i oseke. Obali ne pripada deo kopna koji je stalno pokriven morem (morsko dno) ili mu samo ekonomski gravitira (primorje). Obala kao geografski pojam sadrži tri elementa - obalni pojas (primorje u ekonomsko-geografskom značenju), obalni rub (obala u fizičko-geografskom smislu) i obalno more (unutrašnje, međuostrvsko more). Granica na moru ne može se odvojeno posmatrati od obale i morskog dna. Prema tome, morska masa, obala i morsko dno su elementi mora kao geografsko-političkog pojma. Problemi u vezi sa delimitacijom svetske akvatorije odnose se na eksploataciju resursa mora i podmorja izvan državnih granica, na slobodu plovidbe i ribolova, status tesnaca i zaštitu morske sredine, naučna istraživanja i slično.
9. Granice na moru
224
Međunarodno pravo mora dugo se oslanjalo na delo Holanđanina Hugo Grociusa (1583-1645) objavljeno u Parizu 1625. godine, tačnije na poglavlje Mare Liberum u kojem su istaknuta dva principa - o slobodi mora i suverenitetu priobalnih država u obalnom moru, do dometa topa. Početkom XIX veka sve zemlje su priznavale pojas do 3 milje (5560 m) kao teritorijalno more, što je u ono vreme davalo sigurnost od napada. Tada je preovlađivalo mišljenje o neiscrpnosti bioloških resursa mora i odnos prema moru se uopšte oslanjao na "slobodu mora" (Mare Liberum). Krajem XIX veka javljaju se sporovi oko korišćenja mora, ali još ne dolazi u pitanje princip "slobode mora". Međunarodna konferencija o pravu mora u Hagu 1930, nije rezultirala sporazumom ali većina od 47 zemalja učesnica se izjasnila za teritorijalno more do 3 milje. Posle II sv. rata bilo je tri konferencije UN o pravu mora. Prva je održana u Ženevi 1958. sa 86 država učesnica. Druga je održana u Ženevi 1960. sa 88 učesnica. Treća je posle šestogodišnjih priprema trajala devet godina, od 1973-1982. uglavnom u Parizu sa 150-160 učesnica. Prva konferencija je donela četiri Konvencije: o teritorijalnom moru i spoljnjem morskom pojasu; o otvorenom moru; o epikontinentalnom pojasu; o ribolovu i očuvanju bioloških bogatstava otvorenog mora. Nije precizirala širinu teritorijalnog mora ali je zaključeno da ne može prelaziti 12 nautičkih milja (22,2 km) od bazne linije. Mnoge zemlje koje nisu imale teritorijalno more do 12 milja, posle toga su primenile to pravo. Druga konferencija bila je u znaku predloga Perua da se zameni termin "sloboda ribolova" (kao konsekvenca principa "slobode mora") terminom "pravo na ribolov" i da se to pravo proširi za priobalnu državu na prostor otvorenog mora do 200 milja. Osam latinoameričkih zemalja 1968. godine je imalo ribolovni pojas do 200 milja. Treća konferencija o pravu mora u Parizu odredila je principe za korišćenje mora i okeana, njihovog dna i vazdušnog prostora nad njim. Prema Konvenciji o pravu mora koja je potpisana 1982. u Montigo Beju (Jamajka), izdvaja se teritorijalno more do 12 milja, ekonomska zona do 200 milja i zona isključivog prava na ribolov do 200 milja (sl. 17). 1. UNUTRAŠNJE MORSKE VODE spadaju pod suverenitet date države kao i teritorija. Ono obuhvata prostor između obalne linije i bazne linije od koje se mere zone podele mora. Ženevska konvencija o teritorijalnom moru i pograničnoj zoni odredila je dva tipa bazne linije: a) Normalna bazna linija, znači linija niske vode koja predstavlja nultu dubinu odnosno hidrografsku nulu, što se nekad pogrešno izjednačava s linijom oseke; b) Prosta bazna linija, znači prava linija koja zatvara ulaz u zaliv, ili povezuje istaknute tačke na razuđenoj obali i ostrvima. Po Ženevskoj konvenciji u unutrašnje vode ubrajaju se:
225
-
-
Vode u lukama i pristaništima unutar linije koja spaja najudaljenije tačke lučkih uređaja i sistema; Vode zaliva, zatona, limana ako pripadaju jednoj državi, kada prirodan ulaz u zaliv nije širi od 24 milje i ako površina polukruga čiji je prečnik linija povučena na ulazu u zaliv nije veća od površine zaliva; Vode istorijskih zaliva čija širina prelazi 24 milje ali koji po istorijskoj tradiciji pripadaju jednoj zemlji. Takvi su Bristolski kanal (širine oko 100 milja) i zaliv Mari Fert (oko 75 milja) u Velikoj Britaniji; zaliv San Matias i San Jork (oko 100 milja) u Argentini; zaliv Sv. Lorenca i Hadsonov zaliv u Kanadi; Vode unutrašnjih mora okružene teritorijom jedne države, koje su povezane ili ne tesnacima s drugim morima. Na primer, Belo more, Japansko more, Javansko, Molučko. Sve druge vode ograničene prostom baznom linijom koja spaja spoljašnje tačke ostrva i rtova. 2. TERITORIJALNO MORE obuhvata pojas voda duž obale na koji se proteže suverenitet pribrežne države, ali s jednim ograničenjem - na teritorijalnom moru imaju pravo neškodljive plovidbe brodovi svih zastava. Nemci imaju ispravniji termin "Kustenmeer" - obalno more. Ova zona pruža se od bazne linije do zamišnjene linije na udaljenosti od 12 nautičkih milja (22,2 km). U toj zoni priobalna država može sprovoditi carinsku, fiskalnu, imigracionu ili pak sanitarnu i ekološku kontrolu. Teritorijalno more ne obuhvata oko 120 tesnaca koji se nalaze u zoni 12 milja od susednih država, koji su slobodni za međunarodnu plovidbu. Spoljna granica teritorijalnog mora je ujedno državna granica na moru pribrežne države. Većina zemalja odredila je širinu teritorijalnog mora na 12 milja, ali 13 zemalja odredilo je tu granicu na 200 milja. U Sredozemlju su Grčka, Turska, Liban i Izrael odredili granicu na 6 milja, Albanija na 15 milja, SAD na 24 milje, Sirija na 35 milja dok ostale pribrežne zemlje na 12 milja. Granice od 24 milje koje su proglasile SAD 1999 g. važe i za njihove teritorije - Portoriko, Guam, Američku Samou, Devičanska i Severna Marijanska ostrva u centralnom Pacifiku. Razgraničenje korespodentnih država na moru koje nema dovoljnu širinu, utvrđuje se međusobnim sporazumom. Bez sporazuma ni jedna strana ne sme proširiti svoje teritorijalno more preko središnje linije tj. linije na kojoj je svaka tačka jednako udaljena od najbližih tačaka baznih linija, od kojih se meri širina teritorijalnog mora. 3. SPOLJAŠNJE MORE može se uspostaviti u cilju zaštite teritorijalnog mora na još 12 milja (24 milje od bazne linije). Pribrežna država može jednostrano uspostaviti ovu zonu u cilju zaštite posebnih interesa carinskih, bezbednosnih, imigracionih, koja ne narušavaju interese drugih država, na primer radi sprečavanja širenja zaraznih bolesti, suzbijanja
226
krijumčarenja, piratstva. Spoljašnje more je deo otvorenog mora ili ekonomskog pojasa, utvrđeno posebnim zakonom ili međunarodnim ugovorom. 4. EKONOMSKA ZONA zahvata akvatoriju do 200 milja od bazne linije, u kojoj obalna država ima isključiva prava iskorišćavanja prirodnih bogatstava, živih i neživih, uključujući iskorišćavanje energije mora. Obuhvata oko 40% svetskog okeana ili 28% površine planete Zemlje. Uvođenje ove zone uzrokovalo je stvaranje raznih ribolovnih zona u cilju zaštite lovišta i bioloških resursa. Postoje kategorije: zona zaštite ribolova, zona prvenstvenog prava ribolova, zona isključivog prava ribolova. Ekonomska zona ne ugrožava interese drugih zemalja u pogledu slobode plovidbe, preleta, postavljanja podmorskih kablova i uređaja za navigaciju i komunikacije. Tu se javlja problem granica u zatvorenim morima na čijim obalama ima više država ili problem ostrva na otvorenom moru. Na primer, danski Bornholm na Baltiku, grčka ostrva u Egejskom moru blizu turske obale, engleska ostrva u kanalu La Manš na francuskom šelfu (arbitražni sud 1977. godine im je priznao pravo britanske eksklave na francuskom šelfu). Kada je Island 1952. godine proširio ekonomsku zonu na 50 milja, Velika Britanija to nije priznala te je izbio tzv. "bakalarski rat". Postoje i sporna ribolovna područja na Severnom moru. 5. SLOBODNO (OTVORENO) MORE su svi delovi svetskog mora koji ne ulaze ni u jednu od prethodno navedenih kategorija. Međunarodni status zasniva se na 4 principa slobode, koje mogu koristiti sve zemlje pa i one koje nemaju izlaz na more: - Sloboda plovidbe; - Sloboda ribolova; - Sloboda postavljanja podmorskih kablova i cevovoda; Sloboda preleta aviona. Predviđeni su još: - Sloboda građenja veštačkih ostrva i drugih uređaja; - Sloboda naučnih istraživanja mora i podmorja. Konvencija daje pravo formiranja unutrašnjih i teritorijalnih voda i ekonomske zone do 200 milja oko naseljenih ostrva. To daje mogućnost nekim ostrvskim državicama da znatno uvećaju svoju akvatoriju. Na primer, ekonomska zona Naurua je 15 329 puta veća od njene kopnene teritorije, Maldiva 2 432, Tonge 643, Mauricijusa 479, Malte 203 puta. Problem nastaje takođe kod država na arhipelagu. Pod arhipelagom se podrazumeva grupa ostrva i drugih prirodnih punktova koji su međusobno povezani tako da čine neraskidivu geografsku i političku jedinicu, koja je takođe kao takva istorijski poznata. Država-arhipelag je država koja se sastoji u celini od jednog ili više arhipelaga, a u njenom sastavu mogu biti i usamljena ostrva.
227
228
Osnovna linija u tom slučaju povezuje spoljnje punktove najudaljenijih ostrva, pod uslovom da se u okviru osnovne linije nalaze glavna ostrva i prostor u kojem proporcija vodene površine prema kopnenoj može biti od 1:1 do 9:1 (Draft Convention, 1980). 6. PODMORJE ( DNO I PODZEMLJE) deli se na: 1. Morsko dno unutrašnjih i teritorijalnih voda; 2. Kontinentalni šelf; 3. Dno slobodnog mora (pod međunarodnom upravom). Pravni režim u epikontinentalnom pojasu je ustanovljen odgovarajućom Ženevskom konvencijom 1958. godine, do dubine od 200 metara, dokle obično dopire kontinentalni šelf. Sada se isključiva prava obalne države mogu prostirati preko izobate od 200 metara, do granice ekonomske zone (200 morskih milja) i dalje ako je kontinentalni šelf širi od toga, obuhvatajući strminu i podnožje, ali najdalje do 350 milja ili do 100 milja merenih od izobate od 2500 metara. Granica epikontinentalnog pojasa je ujedno granica međunarodne zone u podmorju izvan nacionalne jurizdikcije. Na tu zonu i njena prirodna bogatstva primenjen je koncept "zajedničke baštine čovečanstva", koja je u nadležnosti institucije Međunarodnog dubokomorskog rudarstva. Delatnosti u zoni istraživanje i eksploatacija minerala, obavljaće se u korist čovečanstva kao celine. Time je obustavljeno vekovno širenje vlasti pomorskih sila, nazvano "puzajućom jurizdikcijom" prema pučini, i sprečena ponovna kolonijalna deoba morskog dna i njegovog podzemlja, gde je na velikim dubinama moguće iskorišćavati manganove oblutke koji sadrže metale kao što su kobalt, nikal, mangan. Kroz graničnu liniju perpendikularno prolazi zamišljena zavesa koja ograničava suverenitet države u dubini i u visini. To znači da u prostor suvereniteta ulazi ne samo površina teritorije nego i njena geološka unutrašnjost, teritorijalno more, vazdušni i kosmički prostor. Državni prostor je tako definisan u Konvenciji o civilnoj avijaciji 1944. i u Sporazumu o istraživanju i korišćenju kosmosa 1967. godine. Pravni status atmosfere razlikuje se od statusa kosmičkog prostora. Principi za korišćenje Kosmosa su: 1) ravnopravnost svih država koje mogu da ga istražuju i koriste; 2) zabrana lansiranja objekata opasnih za bezbednost drugih zemalja. Širenjem kosmičkih istraživanja, strateških planova "rata zvezda" i korišćenja satelita različite namene, iskrsava problem određivanja granice između državnog vazdušnog prostora i Kosmosa koji je izvan državnog suvereniteta. Konačno se stiglo do predloga da visinska granica bude određena najnižom tačkom trajektorije veštačkih satelita ili da se fiksira na
10. Granice u vazdušnom i kosmičkom prostoru
229
80 km od površine Zemlje. Ispod te granice vazdušni prostor je deo državne teritorije. Prelet kroz taj prostor reguliše država, nad čijom teritorijom se nalazi. Letovi u atmosferi do te visine se regulišu bilateralnim i međunarodnim sporazumima koje su potpisale (u Varšavi 1929, Hagu 1956, Gvatemala Sitiju 1971) članice IATA - Međunarodne organizacije za vazdušni saobraćaj. U vreme leta avion, putnici, posada i objekti koje prevozi su pod jurizdikcijom države čiji je avion. Istraživanje Kosmosa počelo je 1957. lansiranjem prvog veštačkog satelita iz SSSR-a. U OUN je 1959. formiran Stalni komitet za korišćenje Kosmosa, koji od 1962. radi u dva potkomiteta - pravnom i naučnotehničkom. Nastali su ozbiljne razlike u definiciji pojma "nebesko telo" - da li se on odnosi samo na prirodne objekte i da li taj pojam podrazumeva gasovite i tečne materije u Kosmosu. To pitanje je dobilo na značaju kada su se američki astronauti 1969. spustili na Mesec i kada se ukazala perspektiva korišćenja sirovina iz Kosmosa. Kosmički prostor bliži Zemlji već je uveliko "naseljen" satelitima za vojne, komunikacione, meteorološke, kartografske, istraživačke i druge ciljeve. Korišćenje Kosmosa je postalo predmet velikih političkih i vojnostrateških nesuglasica i suparništva među dve osnovne kosmičke supersile - SAD i SSSR (od 1991. Rusija). "Hladni rat" je dostigao apogej kada je američki predsednik Regan početkom 1980-ih promovisao strategiju "rata zvezda". Konfliktno je na primer pitanje "špijunskog" snimanja teritorija drugih država iz Kosmosa i korišćenje dobijene informacije za sopstvene geostrateške ciljeve. Zemlje koje nemaju kosmičke programe smatraju da je to narušavanje njihovog teritorijalnog suvereniteta. Francuska je predložila kompromisno rešenje - da države mogu da vrše kosmička osmatranja (monitoring) na teritoriji druge države, ali se obavezuju da dostave kopije sakupljenih informacija toj zemlji. Sporna su takođe pitanja lansiranja laserskog i nuklearnog oružja, odlaganje radioaktivnog otpada u Kosmosu i druga. Granični sporovi nastaju usled dve protivurečne pravne etike - promenljivosti i postojanosti. Na prvoj je zasnovano pravo nacionalnog samoopredeljenja, cela ideja demokratije, na drugoj ideja teritorijalnog suvereniteta i nepovredivosti granica. Na granicama se takođe ogleda dijalektika konflikta i saradnje. Između država nastaju oštri granični sporovi zbog malih izmena, na primer, kada granična reka malo promeni svoj tok. Dobitak ili gubitak od takve izmene je ništavan, ali politička napetost time nije manja. Iza svega toga stoji etika postojanosti. Etički značaj nepovredivosti granica sastoji se u tome, da se u "građanskom" društvu, sve ono što je formalno-pravno razdvaja od svega ostalog neformalizovanog, nacionalnog, samobitnog. Granica je formalno-pravna
11. Granični sporovi
230
kategorija, koja seče etničke, kulturne i druge teritorijalne zajednice. Istražujući granice M. Fuše razlikuje tri tipa spoljnje politike, u skladu sa stepenom međunarodne napetosti: odbrambenu, iredentističku (koja se bori protiv ostajanja na teritoriji, naseljenoj drugim narodom) i ekspanzionističku (Foucher, 1986). Prema tome, jedna država može istovremeno, zavisno od konfiguracije granice, uzastopno da vodi tri politike, pošto druga i treća se uvek opravdavaju prvom. Sporne granice je francuski geograf Žak Ansel nazvao "političkim izobarama" želeći time da posebno označi te linije političkih napetosti. Usled postojanja spornih granica može se govoriti o dve vrste granica - o granicama de facto i de jure. S obzirom na uzroke mogu se razlikovati četiri vrste graničnih sporova: 1. "Pozicioni" granični sporovi - nastali usled različitih gledišta na interpretaciju položaja granične linije koja je utvrđena ugovorom. Neke granice su demarkirane posle izvesnog perioda vremena, što je dalo mogućnost različitih interpretacija ugovora. 2. Teritorijalni granični sporovi - nastali kada jedna od strana negira važnost samog ugovora, jer se situacija promenila (primer nasleđenih kolonijalnih granica). Ovi sporovi mogu se bazirati na istorijskim zahtevima (obnova velikodržavne ideje), etno-nacionalističkim argumentima (iredentizam), ili nezadovoljstvu zbog podele dobitka u ratu (primer II balkanskog rata zbog podele Makedonije); 3. Funkcionalni granični sporovi - proizilaze iz državnih funkcija primenjenih na granicu (primer zabrane stočarskih kretanja, zabrane tranzita); 4. Sporno transgranično korišćenje resursa - nastaje zbog korišćenja rečne vode, ležišta uglja ili nafte u pograničnoj zoni, ribolova u ekonomskoj zoni, pogodnog geostrateškog položaja ili transgraničnog prenosa zagađivača površinskih i podzemnih voda, vazduha, radioaktivnog zračenja. Granični sporovi su potencijalna ili stvarna krizna žarišta. "Granice su zaista oštrice britve na kojoj visi savremeni problem rata i mira, života ili smrti nacija" kazao je Lord Kerzon (Pounds, 1963). Većina graničnih sporova odnose se na formu granice, dok se naučna interesovanja odnose na njihovu genezu i u novije vreme na funkcije granica (Kolosov, 1997; Grčić, 1992, 1998). Granično-teritorijalna pitanja često nisu mogla biti rešena u kategorijama teritorijalnih promena, rešenje je nađeno u promenama funkcija granica, tj. stepenu njenog formalizovanja na pojedinim sektorima, u skladu sa odnosima nacionalnih i društveno-političkih zajednica koje ta granica deli.
231
Tab. 7. - Primeri graničnih sporova i kriznih žarišta u svetu Zapadna Evropa Južni Tirol (Alto Adiđe) - pripada Italiji od 1919. Germanofonska većina (oko 300 000 ili 63% st.) traži pravo na samoopredeljenje. Severna Irska (Alster) - katolički nacionalisti (pokret IRA) vode borbu protiv većinskih protestantskih unionista (oko 57% stanovništva) koje smatraju uljezima i britanske vlasti za ujedinjenje sa Republikom Irskom. Ostrvo je podeljeno 1920. Korzika - uprkos "unionističkoj" većini postoje mafijaške organizacije i jak separatistički pokret predvođen Frontom za nacionalno oslobođenje Korzike (FLNC). Baskija - ekstremni nacionalisti (pokret ETA) traže stvaranje ujedinjenog baskijskog entiteta sa obe strane špansko-francuske granice. Jugoistočna i istočna Evropa Kosovo I Metohija - Šiptarski separatistički pokret želi stvaranje "Velike Albanije". Srbi tu pokrajinu smatraju hartlendom i istorijskom kolevkom srpske nacije a Šiptare smatraju uljezima. Posle vojne intervencije NATO 1999 g. uspostavljena je međunarodna prinudna uprava. Republika Srpska - izborila se za status konstitutivne republike u sastavu federacije BiH, garantovan Dejtonskim sporazumom 1995. Grad Brčko je distrikt pod međunarodnom upravom (1999). Efemerna Republika Srpska Krajina u Hrvatskoj je ugušena 1995 g. Severni Epir - deo Albanije na koji pretenduje Grčka. Severni Kipar - naseljen kiparskim Turcima, otcepljen je 1974 g. posle upada turske vojske, ali nije međunarodno priznat. Kipar je u periodu 18781960 g. bio britanski posed. Grci Kiprioti smatraju Turke uljezima. Egejsko more - Turska smatra spornom granicu na moru i neka grčka ostrva. Krim - bio 400 godina sedište tatarske države (Zlatne horde), 1783 g. zauzeli ga Rusi a 1954. Hruščov ga poklonio Ukrajini povodom "300godišnjice ujedinjenja Rusije i Ukrajine". Na Krimu preko 90% stanovništva govori ruski.. Pridnjestrovlje - u Moldaviji, naseljeno većinom Rusima i Ukrajincima koji imaju separatističke težnje, kao i Gagauzi (oko 155 000), pravoslavci koji govore turski. Nagornij Karabah - jermenska enklava u Azerbejxanu. Južna Osetija - nastala je 1922. Podelom Osetije na severnu (u sastavu Ruske federacije) i južnu (u sastavu Gruzije). Pokušaj reunifikacije 1991. je sprečila Gruzija. Abhazija - separatistički pokušaj manjinskih Abhaza 1992 g. sprečila je Gruzija. Čečenija - samoproglašena nezavisnost (1994).
232
Azija Aksai Čin - oblast duž zapadnog sektora indijsko-kineske granice, koju je zauzela Kina u kinesko-indijskom ratu 1962 g. Ova teritorija je značajna za Kinu, koja je 1954-1957 preko nje izgradila vojni put, koji povezuje Sinkjang i Tibet, zaobilazeći neprohodni masiv Kunlun. Aksai Čin Indija smatra istorijskim delom Ladaka, regiona u Kašmiru. Tajvan - de facto nezavisna država, nastala 1949 g. kada se na ostrvo Formoza sklonila izbeglička vlada Kvomintanga, pod vodstvom Čang Kaj Šeka, pobeđena od komunista pod vodstvom Mao Ce Tunga. Kina želi reunifikaciju. Tibet - Dalaj Lama je u izbeglištvu od 1959. Kina drži ovaj prostor od XVIII veka. Ostrva Spartli - potencijalno naftonosno područje na koje pretenduje pet susednih zermalja. Kina je dala naftne koncesije američkim kompanijama. Podela južnog kineskog mora je sporna, 1988. ovde je bio sukob mornarice Kine i Vijetnama. Istočni Timor - bio portugalska kolonija do 1975. Zatim uključen u Indoneziju. Deluje separatistički pokret Fretilin. Posle referenduma za nezavisnost 1999. g. došlo do vojne intervencije Indonezije i ulaska međunarodnih mirovnih snaga. Amur-Usuri - rečna granica između Kine i Rusije, posle oružanog sukoba 1983. regulisana tako da ide talvegom glavnog korita. Kurilska ostrva - (Etorofu, Šikotan, Habomaj, Kunašir) koje je anektirao SSSR 1945. Japan želi povraćaj. Kašmir - indijska teritorija sa muslimanskom većinom, na koju pretenduje Pakistan. Kurdistan - teritorija naseljena Kurdima koji žive u Turskoj (oko 10 mil.), Iranu (6 mil.), Iraku (3 mil.), Siriji (800 000) i zakavkaskim republikama (oko 350 000). Postoji pokret za nezavisnost i ujedinjenje (jak u Turskoj). Kurdi nisu imali političku nezavisnost ili autonomiju još od biblijskih vremena. Kuvajt - je zajedno sa Irakom bio turska provincija (vilajet Basra) kojom je upravljano iz Bagdada; 1913 g. je odvojen kao britanski protektorat. Dobio je nezavisnost 1961 g. i bio predmet iračke agresije 1961-63 i 1990 g. koja je izazvala međunarodnu vojnu intervenciju protiv Iraka. Irak je priznao granice Kuvajta 1994 g. Iračko-iranska granica - spor je nastao još 1847 g. kada je Turska, koja je držala Irak, oduzela malu teritoriju Irana i uspostavila granicu na Šat-elArabu, koji je značajan za iračku luku Basra. Granica je Išla talvegom ali donji deo reke i estuara pripali su Turskoj. Iran nije priznao da je Irak sukcesor Turske i tražio je po međunarodnom pravu da granica ide talvegom na celoj dužini reke od Koramšara do Persijskog zaliva. Ispostavio je zahteve na oko 508 km2 na šta je Irak odgovorio zahtevom za Kuzitan nekad poznat kao "Arabistan". Rat 1980-1988 g. odneo je oko 233
milion žrtava ali nije promenio granicu. Arapsko-izraelski spor - ima korene u istoriji koja seže do Avrama, Mojsija i Starog zaveta koji su osnova nacionalnog identiteta Jevreja kao "izabranog naroda" i njihove teritorijalizovane ideologije "obećane zemlje". Cionistički pokret uspeo je da stvori državu Izrael 1948 g. na račun "deteritorijalizacije" Palestinaca. Palestinski pokret Intifada (ustanak) ojačao je na zapadnoj obali Jordana i zoni Gaze. Izrael je 1990-h prihvatio da im da neke teritorijalne koncesije ("zemlja za mir"). Vašingtonskim ugovorom 1993 g. dobili su autonomiju u zoni Gaze I Jerihona. Ostala su pitanja Zapadne Obale, Golanske visoravni, raspolaganja rekom Jordan, Jerusalima. Afrika Aozou zona - pustinjski pojas Čada duž granice sa Libijom (114 000 km2), potencijalno bogat uranom. Libija ga je okupirala 1973 g. pozivajućI se na granicu koju je uspostavio Musolini 1935. Čad ga je povratio 1987., što je Libija priznala 1994 g. Bijafra - oblast u Nigeriji bogata naftom. Secesionistički pokret većinskog plemena Ibo ugušen 1967-69. Katanga (Šaba) - Oblast u DR Kongo (Zair), bogata rudom bakra. Eritereja - bila pod italijanskom upravom 1890-1941., zatim u sastavu Etiopije do 1993. Kada je stekla nezavisnost. Pozicioni sporovi oko nekadašnje kolonijalne granice izazivali su vojni konflikt 1999. Ogaden - Etiopska provincija na koju pretenduje Somalija (rat krajem 1970h). Unutrašnji problemi u obe zemlje 1990-h, separatizam provincija Eritreja I Tigre u Etiopiji, i među klanovski građanski rat I glad, privremeno su skinuli ovo pitanje sa dnevnog reda. Zapadna Sahara - u predkolonijalnom periodu pripadala Maroku, u kolonijalnom periodu Španiji koja se 1975 g. povukla. Potom okupirana od Maroka i Mauritanije, koja se 1979 povukla. Za "reintegraciju Sahare" kralj Hasan II je organizovao "zeleni marš" u toku kojeg je na te prostore došlo 350 000 Marokanaca. Razvio se oslobodilački front Polisario, ali je Marokanska armija podigla "odbrambeni zid" dug 2 000 km da bi zaštitila ekonomski važan deo Zapadne Sahare (bogat fosfatima). Referendum o samoopredeljenju pod zaštitom OUN se priprema od 1983. Ali su duboke razlike oko kriterijuma ko ima pravo glasa. Egipatsko-sudanska granica - prema ugovoru iz 1899 g. trebalo bi da ide duž 22 paralele koja prolazi preko drugog katarakta reke Nil kod Vadi Haife. Zbog plemena Bašaria koje živi između Vadi Haife i Crvenog mora granica je na tom sektoru 1958 g. izmenjena u vidu cik-cak linije. Egipat traži da se granica vrati na 22 paralelu i 1991. tu počeo istraživanja nafte. Tuarezi - nomadi koji žive u pograničjuAlžira, Malija i Nigera. Oni su apolitični ali predstavljaju problem za bezbednost i kontrolu kretanja ljudi i roba preko granica. 234
Amerika Ostrva u tesnacu Bigl - Argentina traži od Čilea ostrva Pikton, Lenoks i Nueva. Međunarodna arbitraža 1977 g. dala je mišljenje u korist Čilea. Argentina traži i izmenu granice u Andima. Sporno je I novostvoreno ostrvo na ušću La Plate između Argentine i Urugvaja. Faklandska (Malvinska) ostrva - naseljena Englezima. Argentina polaže pravo geografske blizine. U ratu protiv Velike Britanije 1982 g. nije uspela da ih zauzme. Gvantanamo - baza SAD na Kubi. Majnas (Oriente), Tumbez i Žen - mala područja u Kordiljerima del Kondor kojih se Ekvador odrekao u korist Perua 1942 g. Sada ih tražI natrag zbog nalazišta zlata. Izbio oružani sukob 1995. Beliz - bivši Britanski Honduras, dobio nezavisnost 1981 g. ali Gvatemala to smatra "farsom" jer je to bio deo teritorije Gvatemale. Gran Čako - deo Paragvaja na koji pretenduje Bolivija (250 000 km2). Severni deo Pustinje Atakama - bio uzrok "Šalitarskog rata" 1879-84 između Bolivije, Perua i Čilea. Deo Gvajane - zapadno od reke Esekibo, međunarodnom arbitražom 1899 g. trebalo je da pripadne Venecueli. Teorijska objašnjenja graničnih sporova u XIX-XX veku mogu se svesti na ekonomski determinizam (ekonomizam), liberalni nacionalizam, socijaldarvinizam i realpolitiku. 1. Ekonomski deterministi (marksisti) smatraju da postoje veze između ekonomske organizacije, tehnološkog razvoja i političke karte. Kapitalistički način proizvodnje teži da uz minimalne troškove postigne maksimalan profit. To rezultira akumulacijom kapitala na račun širenja tržišta. Konkurentska borba za širenje tržišta nalazi svoj izraz u širenju državne teritorije. Borba za tržišne prostore je u osnovi Lenjinovog objašnjenja imperijalizma i kolonijalizma, kao i novije teorije "međuzavisnosti" centra i periferije. Neomarksista Valerštajn naglašava sistemske faktore kao što su nove komunikacione tehnologije, tržišne snage i različiti oblici ekonomske organizacije. Velika integracija svetskog tržišta i rastuća koncentracija kapitala u "centru" kapitalističkog društva je, prema Valerštajnu, deo je neumitnog istorijskog procesa. Globalna integracija (ili globalizacija) umanjuje značaj geografske distance i čini granice propusnim; to ima indirektni efekat na smanjivanje interesa bogatih i moćnih država da osvajaju teritorije i menjaju položaj granica. 2. Liberalna nacionalistička pozicija je bazirana na konceptu prirodnog prava čoveka i na lese-fer (laissez-faire) ekonomskom liberalizmu. Liberali smatraju da slobodni ljudi nemaju razloga da čine teritorijalne zahteve protiv drugih, već treba da harmonično sarađuju. Preteče liberalizma bili su Macini, propagator ujedinjenja Italije i "nacionalnog internacionalizma" 235
Evrope (1834), Viktor Igo, francuski republikanski pesnik koji je zagovarao Evropsku federaciju (1849) i drugi. Ideja slobodnih ljudi koji sarađuju u međunarodnoj instituciji za rešavanje sporova je centralna u liberalizmu Vudra Vilsona, inspiratora stvaranja Lige Naroda. Liberalna teorija je podržana od onih koji smatraju da nacija nije slobodna asocijacija ljudi nego prirodni entitet ograničen zajedničkim jezikom, istorijom i krvnim srodstvom. U kasnom XIX veku taj pravac mišljenja je povezan sa novim biološkim teorijama u vidu socijaldarvinizma i rasizma (Čemberlen i Gobino). Ključna ideja je da prirodna konkurencija između nacija ili ljudskih vrsta rezultira u opstanku sposobnijih ili bolje prilagođenih i gašenjem ili potčinjavanjem slabijih. 3. Organsko gledište izložio je F. Racel u knjizi "Politische geographie" (1897). Racel smatra da države treba smatrati kao žive organizme a granice kao ekvivalent za kožu. Države su u konstantnoj međusobnoj konkurenciji. Da bi povećale svoju relativnu moć one se bore da postignu optimalnu konfiguraciju teritorije - minimum granica a maksimum teritorije. Racel je takođe razvio ideju lebensrauma kojeg je definisao kao prostorni oslonac moći. Francuski geograf Lisijen Fevr odbacio je Racelov pogled da teritorija "determiniše sudbinu ljudi sa slepom brutalnošću" u korist više voluntarističkog koncepta - "nema nužnosti nego svuda su mogućnosti". LJudska inteligencija i imaginacija su krucijalni u teritorijalnim odlukama. Ovaj voluntaristički pristup ima više pristalica. Koncept lebensrauma je prihvatio Haushofer. On smatra da dinamična država mora steći granice nužne za optimalni unutrašnji razvoj; ako dinamična država ima potrebe i moći onda ima i pravo da širi teritoriju na račun susedne ili konkurentske države. Lebensraum i druge socijaldarvinističke koncepte geopolitike preuzeli su nacisti za opravdavanje rasističke i ekspanzionističke politike. Teorije biološke baze za ljudsku teritorijalnost su oživljene u vidu nauke sociobiologije. 4. Realpolitika (realpolitik) je više politička praksa nego teorija. Primer je beskrupulozna politika nemačkog kancelara Oto fon Bizmarka, izražena u poznatoj frazi "krvlju i gvožđem". Realpolitika se ne rukovodi filozofijom već procenama ravnoteže snaga i interesa. Ona stavlja interese svoje države iznad svih drugih obzira. Realpolitika bazira svoje akcije na nekim premisama Makijavelija (1469-1527), koji je naveo da vladari nisu ograničeni moralom nego treba da koriste lukavstvo i silu, zatim Bodena (1530-96) i Hobsa (1588-1679) koji smatraju da sve treba da bude podređeno poslovima vođenja države. Pogled na međunarodnu zajednicu kao skup država koje se nemilosrdno bore za svoje interese je osnova realističke škole međunarodnih odnosa u XX veku. Opšta karakteristika marksističke, liberalne, neodarvinističke teorije i realpolitike je da su one nemoćne da objasne kompleksnost sporova koji postoje u svetu. Druga zajednička karakteristika je da, izuzev realpolitike, klasične teorije ne vide kraj borbe za teritorije, iako samo marksizam eksplicitno predviđa "kraj istorije" (Anderson, 1996). 236
Za državne granice važe dva protivurečna principa - princip promenljivosti i princip stabilnosti. Prvi proističe iz istorijske i dijalektičke nužnosti, a drugi iz konzervativnog stava međunarodne zajednice da održi postojeći poredak. S tim u vezi postavlja se pitanje, da li postoji neka zakonomernost u pogledu trajnosti granica. Istorijsko-geografskim istraživanjima došlo se do zaključka da su najstabilnije granice bile u planinskim vencima Evrope - Pirinejima, Alpima, Karpatima, Sudetima, skandinavsakom gorju i mestimično na Dunavu. To su dakle prirodne granice i "linije najmanjih kretanja". Rečne granice su takođe bile znatno stabilne - granične reke su Dunav, Drava, Prut, Rajna a izvan Evrope Amudarja, Araks, Mekong, Kongo, Rio Grande (Bravo del Norte), Parana. Etničke granice su takođe vrlo stabilne, dok su neetničke često sporne i konfliktne. Ima granica koje nisu ni etničke, ni prirodne, ni ekonomske, pa ipak dugo traju. Belgija nije menjala svoje granice u XX veku, iako one nisu ni etničke ni prirodne. NJene granice su se očuvale zahvaljujući ulozi tamponske države koju je Racel definisao kao "noli me tangere" između Nemačke i Francuske. Suprotan primer su "nomadske granice" Poljske, koja je menjala položaj kao "nomadska država". Nestabilne političke prostore gde su se granice često menjale, neki geografi nazivaju "zonama događanja", "trusnim zonama", "zonama plima", "zonama napetosti" (tension areas) ili "zonama nestabilnosti". Ovi nazivi upućuju na to da se radi o zonama u kojima su česti konflikti i promene granica, kao što su Balkan ("bure baruta"), Bliski i Srednji istok, Jugoistočna Azija. Zahtevi za promenom granica često su praćeni isticanjem etničkog principa, ponekad istorijskog prava, principa prirodnih granica, geografske blizine i drugih. U Africi sporne teritorije zahvataju oko 20% površine kontinenta, dok u Latinskoj Americi, Centralnoj Aziji, Zakavkazju i na Bliskom Istoku ima veliki broj teritorijalnih pretenzija. Granice koje imaju prirodne i etničke karakteristike a uz to ne seku privredno homogene regione, uopšte su stabilnije nego granice koje nemaju takve karakteristike. Faktor stabilnosti granice jest pre svega moć države (diplomatska, ekonomska, vojna), razmeštaj stanovništva na teritoriji države, kao i strateški interesi zainteresovanih država. Promene granica su se retko kad dešavale bez oružanih sukoba i ratova. Afričke granice na više mesta seku plemenske teritorije, što ne garantuje mir. U rezoluciji konferencije naroda Afrike koja je održana u Akri (1958) utvrđeno je da "granice koje dele teritorije plemena (naroda) istog porekla jesu neprirodne" i preporučeno da se sporni problemi rešavaju mirnim putem. Organizacija afričkog jedinstva je na osnivačkoj konferenciji (1963) i u Rezoluciji o graničnim sporovima (1964), prihvatila princip uti possidetis ita possidetis (onaj ko poseduje, taj nastavlja da poseduje), čime se izjasnila protiv revizije granica.
12. Promenjivost i stabilnost granica
237
XI glava
CENTRALNO JEZGRO I GLAVNI GRAD DRŽAVE Većina država nisu nastale odjednom nego su se postepeno širile, osvajale nove teritorije ili gubile delove teritorija. Ima u njima, po pravilu, jedna oblast u kojoj je državna ideja dobila svoju početnu formu, iz koje država vodi poreklo. To je centralno jezgro - kolevka državne ideje i centar integracije oko kojeg se oformila data država. Ono se po pravilu karakteriše geografskim crtama koje u ratu olakšavaju odbranu i izolaciju a u miru omogućuju participaciju na komunikacijama šireg značaja tj. daju mu širi nodalitet (centralitet). Prema tome, centralno jezgro je relativno mali ali originalni prostor oko koga je formirano šire prostorno jedinstvo i prema kome cela nacija gaji poseban psihološki odnos. Evo nekoliko primera - Švajcarska je oformljena oko Viernjaldstattena, Poljska oko regiona Poznanj-Gnjezno, Grčka oko ravnice Atke, Rusija oko osovine Moskva-Jaroslav, Engleska oko basena Temze, Francuska oko Pariskog basena (Ile-de-France), Italija oko Rima, Mađarska oko Budimpešte, Nemačka oko Porajnja, Bugarska oko Trnova, Kina oko doline reke Hoangho, Indija oko doline Gangesa. Kolevka Španije bila je oblast Burgos-Leon, Portugalije Galisija, Irske Dablin. Neke države su menjale (premeštale) svoje istorijsko jezgro. Kina je najpre imala jezgro oko reke Hoangho, zatim Jang-ce-Kjanga (Nankin) i konačno oko Pekinga. Kolevka srednjovekovne Srbije bila je Raška sa Kosovom a nove Srbije Šumadija. Srpska državotvorna ideja ponikla je na Kosovu a posle propasti srednjovekovne Srbije ponovo vaskrsla u Šumadiji. Kosovo je za Srbiju ono što je Pijemont za Italiju, Toledo za Španiju, Vladimirsk za Rusiju. Centralno jezgro je činilac kohezije u državi. Međutim, važno je znati da nema nikakve determinističke veze između države i njenog centralnog jezgra. Neke države sa starim istorijskim jezgrom nisu dugo imale političku koheziju (na primer Italija) a neke koje nemaju centralno jezgro imaju visok stepen kohezije (kao Holandija). Neke države su oformljene oko više istorijskih jezgara (Španija, Portugalija, Nigerija, Južna Afrika, Ekvador, Jugoslavija). Neke su bez centralnog jezgra - kao da su nastale ex nihilo ("iz ničega"), bez državne ideje i mimo volje naroda za statusom države. NJihov raison d’etre leži u interesu stranih sila da se one stvore, možda kao tamponske zemlje (Belgija, Jordan, Bosna i
1. Pojam i vrste centralnih jezgara
238
Hercegovina), možda da bi se sprečile druge sile da zauzmu taj prostor (kao Albanija) ili zato što strane sile nisu mogle drugačije da se dogovore (kao u slučaju Libije). Holandija i Belgija su nastale podelom Španske Holandije na kalvinističku provinciju na severu i katoličku na jugu. Nemačka je 1806. godine još bila mozaik od 360 državica koje su se 1871. ujedinile bez ikakvog centralnog jezgra - zapravo u korist Pruske. Neke višenacionalne države nemaju centralno jezgro, kao ni države koje nisu politički izraz nacije (stanovnici Monaka su Francuzi, Lihtenštajna Švajcarci koji govore nemački, San Marina Italijani, u Bosni i Hercegovini tri nacije govore varijantama srpskog jezika). Ipak, neke od njih traju više vekova i karakterišu se političkom kohezijom. U antičkim i feudalnim gradovima državama a ponekad i u velikim imperijama kao što je bila Rimska, sama imena prestonica prenošena su na državu. Kasnije u velikim državama očuvani su regionalni toponimi kao uspomena na istorijsko-geografsko jezgro državnosti (Ras - Raška, Moskva Moskovija). Danas istoimenost prestonice i države imaju male države Andora, Kuvajt, Singapur, Gvatemala i druge. U zemljama "Starog sveta" centralno jezgro je uglavnom u unutrašnjosti kopna (hartlendu). U zemljama "Novog sveta" jezgra su na obalama (sl. 13), od kojih su išla kolonijalna osvajanja ka zaleđu (hinterlandu). U prvom slučaju izražava se težnja širenja prema moru, u drugom - prema unutrašnjosti kontinenta. Paradoks je da se ekonomska "periferija" SAD nalazi u unutrašnjosti zemlje a "centar" na istočnoj obali. Danas od 110 većih primorskih država sveta 1/2 imaju prestonice s "kopnenim" položajem. Takav položaj je uočljiv u izrazito primorskim zemljama kao što su Čile, Vijetnam, a takođe u poluostrvskim i bimaritimnim zemljama kao što su Indija, Saudijska Arabija, Španija, Italija, Meksiko, zemlje Centralne Amerike. Oko 1/2 glavnih gradova leži u donjim tokovima plovnih reka ili ima dostup do luka koje služe kao "ulaz" ("vrata") u zemlju. Centralno jezgro ne mora se poklapati sa ekonomskim jezgrom države (Donbas, Šljonsk).
239
Proces urbanizacije doveo je do pojave aglomeracije i konurbacije, metropolisa i 2. Jezgra urbanizacije megalopolisa, koji predstavljaju novi oblik prostiranja gradskog načina života i gradskih oblika komuniciranja. U periodu 1900-1990. broj milionskih gradova u svetu je povećan od 12 na oko 275. Megalopolisi predstavljaju najvišu do sada poznatu fazu urbanizacije. NJihov nastanak nije samo rezultat mehaničkog rasta gradova, već regionalne koncentracije infrastrukture, industrije i usluga. Visoko urbanizovanu regiju severoistoka SAD-a Ž. Gotman je nazvao "megalopolisom". U metropolitanskoj fazi urbanizacije formirali su se takvi megalopolisi kao što su "Bos-Vaš", "SanSan" i "Čipits". Megalopolis Bos-Vaš (Bosnjasch) obuhvata metropolitanska područja NJu Jorka, Filadelfije, Baltimora i Vašingtona. Razvio se na severoistoku atlantske obale SAD. Zahvata 2% nacionalne teritorije, 20% stanovništva i ima gustinu preko 240 st/km2. Ima veliku ekonomsku, saobraćajnu i političku ulogu. San-San (San Francisko-Los Anđeles-San Dijego) se razvija na pacifičkoj obali SAD. U II svetskom ratu tu se naglo razvila avionska industrija i brodogradnja, zatim vojnoindustrijski kompleks, elektronska industrija, lučko-trgovinska i finansijska delatnost. Čipits (Chippitts) obuhvata Čikago, Pitsburg, Klivlend i Detroit. Razvio se u vezi sa crnom metalurgijom i plovnim putevima na pet Velikih jezera. Ima oko 30 mil. stanovnika. Čikago je do nedavno bio drugi po veličini grad u SAD i smatran je za "drugu" prestonicu države. U Evropi je najveći megalopolis Londona u kojem živi oko 35 mil. stanovnika (samo Veliki London ima preko 12 mil. stanovnika a tu još spadaju Birmingem, Mančester, Liverpul, Lids, Bradford, Notingem, Lejčester). Megalopolis Rajna-Rur ima preko 33 mil. stanovnika (Amsterdam, Diseldorf, Rur, Frankfurt, Minc, Manhajm, Štutgart). Velike konurbacije predstavljaju Rur (Nemci ga nazivaju Rurštad), Antverpen-Brisel-Lil (oko 7 mil. st.) i Ranštad u Holandiji (oko 6 mil. st.). Ovaj prostor je deo "Zlatnog trougla" (između Amsterdama, Brisela i Kelna) koji predstavlja centar gravitacije Evropske Unije kako u pogledu proizvodnje tako i potrošnje. Japanski megalopolis razvio se na jugoistočnoj obali ostrva Honšu (Tokio, Jokohama, Nagoja, Osaka, Kobe i Kjoto). Na dužini od oko 500 km koncentrisano je oko 45 mil. stanovnika, 6 milionskih gradova i oko 110 gradova sa preko 100 000 stanovnika. Na putu da se razviju u megalopolise su zone La Plata - Buenos Aires - Rozario (Argentina) i Sao Paulo - Rio de Žaneiro (Brazil). Metropolitanske aglomeracije su gigantski gradovi kao što su Veliki London, Veliki Pariz, Moskva - Podmoskovlje, NJu Jork-Xersi Siti, Čikago-Gari, Los Anđeles sa okolinom, Tokio-Jokohama-Kavasaki. Megalopolisi su zbog visoke koncentracije stanovništva, ekonomske moći i finansijskog kapitala, naučnotehničkog potencijala i "guste" mreže saobraćajnica, kulturnih ustanova, primeri novog tipa centralnog jezgra (core area) s naglašenom društveno240
ekonomskom ulogom u državi. Na primer, u Velikoj Britaniji skoro 2/3 uprava velikih kompanija skoncentrisano je na jugoistoku a u Francuskoj 80% u regionu Pariza (Il-de-Frans). Oko 2/3 upravnih zgrada italijanskih kompanija nalazi se na severu Italije, a 2/3 holandskih u regionu Ranštada. Takav oblik zavisnosti stvara sve veće disproporcije u stepenu regionalnog razvoja i menja teritorijalnu podelu rada na relaciji centar-periferija. U krugovima dvočasovnih zona oko velikih gradova SAD živi preko 90% stanovništva ove zemlje. Standardni metropolitenski statistički areali (SMSA) u SAD zauzimaju oko 14% teritorije države. U Velikoj Britaniji konurbacije zauzimaju oko 12%, u Belgiji čak 30% teritorije. To je između ostalog u vezi s anglosaksonskim "prigradskim stilom života" ali i pojavom "decentralizovane" ili difuzne urbanizacije, odnosno "koncentracije kroz decentralizaciju". Karakteristika hiperurbanizacije su velike socijalne i ekonomske razlike izražene u teritorijalnoj segregaciji. Nasuprot simbolima krupnog kapitala (kao što su Menhetn u NJu Jorku, Siti u Londonu, ili ulice Vol-strit, Flit-strit, ulica Kenigzal u Dizeldorfu i druge), postoje sirotinjske četvrti bez elementarnih uslova za život (kao na primer Harlem, Bronks, Donji Ist-sajd i drugi), kao oličenje diskriminacije, bede i kriminala. Nedovoljno razvijene zemlje još više pogađaju problemi "sirotinjske hiperurbanizacije" i rast "pseudogradskog" stanovništva. Oko 1/3 gradskog stanovništva zemalja u razvoju Azije, Afrike i Latinske Amerike živi u straćarama po bidonvilima i favelama na periferijama velikih gradova. U Bogoti (Kolumbija) i Dakaru (Senegal) 80-h godina udeo ovog stanovništva dostigao je 60%, u Kazablanki (Maroko) - 70%, Limi (Peru) - 75%, Mogadišu (Somalija) - 77%. U Rio de Žaneiru u tim uslovima živelo je 4,5 mil. stanovnika, u Limi skoro 3 mil. Stanovništvo sirotinjskih četvrti udvostručuje se za 5-7 godina, a to je dvostruko brže nego ukupno gradsko stanovništvo. Po nekim procenama, u sirotinjskim četvrtima živi 20-80% stanovništva zemalja u razvoju. Ogroman demografski pritisak stvorio je tzv. "gradove monstrume" čiji je rast praktično nemoguće planski usmeravati. Pokušaji vlada nekih zemalja (primer Brazila) da preseli stanovnike sirotinjskih četvrti u nova naselja nisu mnogo pomogli, jer su te četvrti privukle novu sirotinju, koja je ubrzo zauzela raseljene favele (tzv. "efekat gliste" kojoj odsečeni deo brzo naraste). Posle svega rečenog nameće se pitanje, šta treba učiniti i kakvu stratešku liniju treba zauzeti da bi se proces urbanizacije stavio pod kontrolu? Urbanist Doksijadis, očigledno inspirisan formiranjem megalopolisa, lansirao je koncepciju "ekumenopolisa" - "svetskog grada". NJegovi kritičari su izneli mišljenje da bi u takvom gradu bilo nemoguće živeti. Ruski geograf B. Rodoman je razradio koncept "polarizovanog predela", slično konceptu beogradskog arhitekte B. Bogdanovića formulisanom kao "ostrva grada u moru zelenila". Javljale su se koncepcije 241
"ekonopolisa" kao rezultata ekonomski racionalnog ponašanja čoveka u prostoru, "profitopolisa" - poslovnog centra koji zanemaruje socijalne aspekte urbanizacije (Hall, 1977) a takođe "humanopolisa" - koji daje prednost faktoru "čovek" i "tehnopolisa" - koji daje prednost faktoru "priroda". To su teorijske koncepcije. Evropske zemlje prostornim planovima pokušavaju da uravnoteže razvoj mreže gradova, izgradnjom novih gradova (Velika Britanija) ili stimulisanjem malih i srednjih gradova. Francuska je planirala izgradnju tzv. "metropola ravnoteže" (Lion, Marselj, Nant, Tuluz) za rasterećenje Pariza. Projekti izgradnje "centara i osovina rasterećenja" razrađeni su za Ranštad, Veliki London, Kopenhagen, Stokholm, velike aglomeracije Nemačke. Monocentrični model urbanizacije u Evropi i SAD sve više se zamenjuje policentričnim. U evropskim zemljama uporedo sa rasterećenjem pažnja se posvećuje rekonstrukciji starih gradskih centara (tzv. "xentrifikacija"), razvoju manjih gradova sa starim proizvodnim i trgovinskim tradicijama, starim univerzitetskim gradovima. Prestonice su po pravilu centri donošenja političkih odluka i nalaze se unutar istorijskog jezgra (Pariz, London), ili izvan njega (Bern, Varšava). To je navelo neke političke geografe da identifikuju "prirodne" i "veštačke" glavne gradove, zavisno od toga da li se nalaze u centralnim jezgrima. Ovo proističe iz pogrešno shvaćene prirode politike. Status glavnog grada određuje se ustavom. To je rezultat političke odluke u određenom vremenskom horizontu. Glavni grad je sedište institucija za unutrašnje i međunarodne poslove države. U njemu su sedišta zakonodavne (skupština), izvršne (vlada) i pravosudne (sudske) vlasti, šefa države, političkih partija, generalštaba, diplomatskih predstavništava. Kao takav on je kontrolni centar teritorije, locus političkog odlučivanja, simbol suvereniteta i moći države. Zato je meta osvajača. Jedan od aksioma Klauzevica glasi: "Najpre uništi silu protivnika a onda mu zauzmi glavni grad". Glavni grad ima kosmopolitsku ulogu, kao kanal diplomatskih veza koje se ostvaruju preko mreže ambasada i konzulata u njemu. On ima ulogu centra integracije (ujedinitelja), kada je u pitanju nacionalni duh i svest o zajedništvu. Glavni grad sa spomenicima, važnim građevinama, patriotskim ceremonijama - ima veliki značaj za jedinstvo zemlje. Stoga nije čudo što neke države troše fantastične sume za svoje glavne gradove, bilo zbog prestiža, bilo zbog nacionalnog ponosa, ili isticanja budućeg cilja ili buduće slike države. Neke siromašnije zemlje uređuju samo centar glavnog grada, dok se iza mermernih oblakodera kriju sirotinjske četvrti (bidonvili, favele u Brazilu, barios klandestinos u Peruu i Čileu). Konkretni primeri su Karakas, Adis Abeba, Dakar, Meksiko Siti i drugi.
3. Pojam glavnog grada
242
Preseljavanje glavnih gradova vrši se da bi se time usmerila pažnja na neki politički cilj. Makijaveli je početkom XVI veka pisao da vladar, ukoliko želi da učvrsti vlast u nekoj provinciji, treba tamo da prenese prestonicu. Madrid, Ankara, Brazilija - postali su glavni gradovi zbog svog centralnog položaja. Osnivanje Brazilije 1960 g. imalo je za cilj da skrene pažnju Brazilaca ka Amazoniji i da ih "dezatlantizira". Prenos prestonice iz Karačija u Islamabad je rezultat težnje da se privuče pažnja Pakistanaca prema Kašmiru. Taj grad je osnovan samo nekoliko kilometara od linije indo-pakistanskog primirja. Bugari su ranije imali Pliskov i Trnovo, zatim (na predlog istoričara K. Jirečeka i M. Drinova 1879) Sofiju - grad u relativnom centru tzv. "Velike Bugarske" a ekscentrično položen u odnosu na današnju Bugarsku. Kraljevina Crna Gora je imala prestonicu na Cetinju a istoimena republika u Podgorici (1945-1991 g. pod nazivom Titograd), koja je na povoljnijem saobraćajnom položaju. Prestonica Kneževine Srbije bio je Kragujevac a zatim Beograd (1841), pogranični grad prema Austrougarskoj. Kroz premeštanja prestonica može se pratiti istorijska sudbina srpskog naroda prva prestonica bio je Ras, zatim Priština, Prizren, Skoplje, Kruševac, Smederevo, Beograd, Kragujevac i konačno Beograd. Raspravljajući o "vitalnim delovima" koji uslovljavaju egzistenciju države Kjelen navodi primer Srbije: "S Beogradom je srpska država bila složena i s Beogradom je izgubljena" (Kjellen, 1943). Prema tome, ko drži Beograd taj drži Srbiju. Beograd je stariji od Srbije, ali je on procvetao tek kada je postao prestonica te države. U vreme propasti srpske države, Srbi su imali tzv. "ambulantne prestonice" - duhovne centre kao što su bili Sremski Karlovci, Pećka patrijaršija, Trst. U to vreme Beograd je bio samo pogranična utvrda. Japan je u periodu 1637-1867. godine bio zatvoren za strance a glavni grad feudalne države bio je Kjoto. Buržoaska revolucija 1867, zbacila je poslednjeg šoguna i uspostavila apsolutnu monarhiju. U isto vreme Mikado je izvršio reformu Mejxi (prosvećenost) i preneo prestonicu u Tokio, primorski grad pogodan za uspostavljanje veza sa svetom. Bern je postao glavni grad Švajcarske 1848, kao kompromis između katolika i protestanata, frankofonskog i germanofonskog stanovništva. Promene lokacija glavnih gradova nisu retke u istoriji. U Poljskoj glavni grad bio je Gnjezno, od 1596. Krakov, zatim Varšava zbog centralnog položaja. Ruski car Petar Veliki je 1712. godine premestio prestonicu iz Moskve u novoizgrađeni Sankt Petersburg, koji je trebao biti "prozor na zapad" i vrata za uključivanje Rusije u svetsku privredu. Sovjetska vlast je 1918. vratila glavni grad u Moskvu zbog centralnog položaja (Sankt Petersburg je 1924. promenio naziv u Lenjingrad a 1991. vraćen je stari naziv). Motivi premeštanja mogu biti težnja da se poveća ekonomska uloga
4. Premeštanje prestonica
243
pojedinih geografskih regiona, da se učvrsti vlast i popravi politička situacija u nekim regionima a mogu biti i vojno-strateški motivi ili čak prestiž i demonstracija vlasti i moći. Glavni gradovi su premeštani iz obalskog područja u unutrašnjost radi koristi centralnog položaja, ili obrnuto, iz unutrašnjosti ka obali radi veze sa svetom. Centralni položaj imaju Madrid, Varšava, a ekscentričan Buenos Aires, Tripoli, Peking. Neki glavni gradovi imaju izrazito ekscentričan položaj kao posledicu kolonijalizma. Primeri su Konakri, Dar es Salam, Fritaun, Lagos, Monrovija. Neki su premešteni posle sticanja nezavisnosti, kao Nuakšot (1960) u Mauritaniji, Gaberone (1970) u Bocvani. Gaberone je izrazito ekscentrično položen na granici Bocvane i JAR. U Burmi je prestronica premeštena iz mesta Mandalaj u lučko mesto Rangun a u Tajlandu iz mesta Ajutaja u Bangkok. Indija je 1912. prenela prestonicu iz luke Kalkuta u tada manji grad Delhi u unutrašnjosti. Turska je 1453. imala glavni grad Konstantinopolj (turski Istanbul, srpski Carigrad). Od 1923. glavni grad je Ankara, jer je Istanbul zbog izmene granica postao periferan grad. Već pomenuta Brazilija počela je da se gradi 1960. oko 900 km od mora i bivšeg glavnog grada Rio de Žaneira. Tanzanija je prenela glavni grad iz Dar es Salama u unutrašnji grad Dodomu. Nigerija je rešila da premesti glavni grad iz Lagosa u provincijsko, i što je važno, u etničkom pogledu neutralno mesto Abuxu (tačnije u specijalno izdvojeni prestonički federalni okrug površine oko 8 000 km2). Argentina je najavila 1986. gradnju novog glavnog grada na ušću reke Rio Negro, daleko na jugu od Buenos Airesa. Beliz je preneo prestonicu iz grada Beliz u Belmopan u dubini teritorije države, da bi ojačao nacionalno jedinstvo i etničku integraciju a i da bi izbegao stradanja od uragana. Obala Slonovače (Kot d,Ivoar) gradi novu prestonicu Jamasukro. Kazahstan je preneo prestonicu (1998) iz periferno položene i trusne Alma Ate u grad Akmoli ("Beli Grob"), preimenovan zbog neprikladnog naziva u Astanu ("glavni grad"). Promene naziva glavnih gradova nastajale su usled nacionalnog entuzijazma posle sticanja nezavisnosti. Burma je 1989. dobila ime Mjanma a njen glavni grad Rangun - Jangon. Usled "afrikanizacije" 1960-70-ih godina nekim gradovima su vraćeni stari nazivi. Leopoldvil je postao Kinšasa, Fort Lami - Nxamena, Solzberi - Harare, Lorenco Markeš Maputo. Ima i drugih primera, da su gradovima davana imena separatističkih vođa ili revolucionara (Sankt Petersburg - Lenjingrad, Podgorica - Titograd, Sajgon - Ho Ši Min, Biškek - Frunze, Urga - Ulan Bator). Posle kraha socijalizma u Istočnoj Evropi 1990-h većinom su vraćeni stari nazivi.
244
Poznata su dva modela glavnog grada (Henricson, 1983): evropski koncept glavnog grada kao smišljeno formiran centar države dominantan u političkoj, kulturnoj i ekonomskoj sferi, i američki koncept odgovarajućeg centra koji je specijalizovan samo u politici. Ova dva koncepta ne pokrivaju sve primere. Mark Xeferson (1939) je definisao "zakon grada primata" po kojem je državni glavni grad uvek "disproporcionalno velik". Ipak, glavni grad ne mora biti najveći grad u državi, ali u oko 90% slučajeva on to jeste. U engleskom jeziku ta razlika se ogleda u dva termina: capital city (glavni grad, prestonica) i metropolis (veliki, "ključni" grad). Među 16 gradova sa preko 7 mil. stanovnika (samo u urbanom centru, 1995.) pet nisu glavni gradovi - Bombaj (13,6 mil.), Sao Paulo (12,1 mil.), Kalkuta (11,8 mil.), Šangaj (8,8) i NJujork (7,5). Sledećih 11 su najveći glavni gradovi: Seul (11,1 mil.), Meksiko Siti (10,5 mil.), Xakarta (9,4 mil.), Delhi i Moskva ( po 9,1 mil.), Tokio (8,1 mil.), Peking i Teheran (po 7,9 mil.), Karači (7,5 mil.), Lima (7,1 mil.) i Kairo (7 mil.). Evropski koncept glavnog grada je grad "primat" u svakom pogledu - kulturnom, ekonomskom, naučnom, političkom, demografskom. Treba razlikovati gradove "primate" u Evropi od onih u zemljama "periferije". Evropski glavni gradovi funkcionišu kao kulturno-politički centri više vekova i preživljavaju istorijsku sudbinu svojih naroda i država. Takvi gradovi se nazivaju permanentne prestonice. Primeri su London, Pariz, Stokholm, Atina, Rim, Kopenhagen, Lisabon, Budimpešta, Beč, Beograd. Evropski glavni gradovi su kontrolni centri teritorija, nastali istorijskim procesom akumulacije rada i kapitala. Oni su simboli ekonomske moći svojih država. Glavni gradovi "Trećeg sveta" su eksportni ili intermedijarni centri (obično luke) na eksploatatorskim relacijama centar-periferija. U doba kolonijalizma oni su bili "parazitski gradovi" a u doba neokolnijalizma zadržavaju ulogu pumpe za isisavanje bogatstava iz njihovih zemalja. O tome svedoče socijalni kontrasti u urbanoj strukturi na relaciji (poslovni) centar - (sirotinjska) periferija grada. "Sirotinjska urbanizacija" dovodi do hipertrofije glavnih gradova. U mnogim latinoameričkim, afričkim i azijskim državama glavni grad je stihijski postao "primat". Navešćemo samo po dva primera - Buenos Aires i Lima, Dar es Salam i Dakar, Xakarta i Manila. Američki tip glavnog grada nije grad "primat" već "kompromisni grad" ili "zajednički" grad (company tonjn). Vašington je postao glavni grad 1800. da bi se izbeglo rivalstvo Filadelfije i NJu Jorka. Naime, spor između severnih i južnih država nastao je još 1790. Da bi izgradili glavni grad, kupljeno je 100 mil. m2 u državama Virxinija i Merilend i tu formiran samostalni federalni okrug - Kolumbija Distrikt, koji čini neutralnu
5. Tipovi glavnih gradova
245
administrativno-političku jedinicu između bivših osnovnih regiona Severa i Juga. Gradom Vašingtonom upravlja tročlana komisija koju imenuje predsednik SAD. Stanovnici grada su lišeni prava na štrajk a ne učestvuju ni u izborima za Kongres i nemaju u njemu svojih predstavnika. Tek 1964. stanovnici Vašingtona su dobili pravo da učestvuju u izborima predsednika SAD. Taj grad ima izrazito administrativnu funkciju. Manji je 11 puta od NJu Jorka i 2 puta od Filadelfije. Otava je postala glavni grad 1858. kao kompromis između Toronta i Montreala. Spor o sedištu parlamenta između anglofonskog Ontarija i frankofonskog Kvebeka najpre je rešen tako što je naizmenično zasedao u Torontu i Kvebeku. Posle usvajanja ustava 1867. prestonica dominiona postala je Otava. Sada je taj grad 3 puta manji od Montreala i 10 puta manji od Toronta. Kanbera je postala glavni grad Australije 1923. kao kompromis u rivalstvu Meburna i Sidneja. Australija je dobila teritoriju Kanbere od Novog Južnog Velsa 1911. a posle 1923. tu je izgrađena prestonica koja je sada 13 puta manja od Sidneja i 11 puta manja od Melburna. Svi ovi primeri (Vašington, Otava, Kanbera) predstavljaju deo konkurentske strategije teritorija za uključivanje u svetsku ekonomiju. Specijalizovane prestonice dobile su tu političku funkciju bez obzira na ekonomske i druge uslove. Bon je izabran za glavni grad baš zato što nije veliki industrijski centar te nema moćnu radničku klasu, nije bombardovan u ratu i imao je centralni položaj u SR Nemačkoj. Posle ujedinjenja Nemačke (1991) funkcije prestonice se postepeno vraćaju u Berlin. Neki glavni gradovi dobili su tu funkciju zbog tradicije, kao Rim, Atina, Prag. Usled specifičnih razloga, neki glavni gradovi su izvan privrednog jezgra države. La Paz je u planinskom području, Pnom Pen u tropskoj šumi, Rejkjavik i Velington na ostrvskim saobraćajnim pravcima. Neoficijelne prestonice nemaju juridički status ali vrše važne prestoničke funkcije u regionalnom, nacionalnom ili čak međunarodnom razmeru. NJu Jork je metropolis bez državno-političkih funkcija (on nije glavni grad SAD pa čak ni federalne države koja se po njemu naziva) ali upravlja unutrašnjim i spoljnjim ekonomskim poslovima koji su prerogativi glavnog grada. Ekonomski centar Nigerije je Lagos koji ima 6 mil stanovnika (sam grad 1,5 mil) a glavni grad Abuxa samo 380 000. Ekonomski centar Kine je Šangaj (12 mil. st.) a glavni grad je Peking (10,8 mil. st.). Ekonomski centar Italije je Milano (1,6 mil. st.) a politički centar je Rim (2,8 mil. st.). U Švajcarskoj su Cirih (840 000), Bazel (310 000) i Ženeva (400 000) veći i kulturno značajniji gradovi od prestonice Berna (330 000 st.). Najveći marokanski grad Kazablanka (4 mil. st.) veći je 4,5 puta od prestonice Rabata. "Dvopolne" ili "višepolne" države imaju dva ili više glavnih gradova. Holandska kraljevska rezidencija je u Amsterdamu a vlada i parlament su u Hagu, koji se između ostalog, formalno čak i ne smatra gradom, nego selom (Gottmann, 1983). Glavni grad Izraela je de jure Jerusalim a de facto Tel 246
Aviv. U Boliviji mali grad Sukre zvanično je glavni grad, ali vlada i parlament su u La Pazu. U Libiji pre rušenja monarhije (1969) funkciju prestonice imali su Tripoli (sedište vlade i parlamenta) i Bengazi (kraljevska rezidencija). Danas je zvanično glavni grad Tripoli (Tarabulus). U JAR Pretorija je sedište vlade, Kejptaun parlamenta a Blumfontejn pravosuđa. U Švajcarskoj su zakonodavna i izvršna tela u Bernu a pravosudni organi u Lozani, Lucernu, Cirihu. U Nemačkoj osim Berlina i Bona neke političke funkcije imaju Hamburg, Frankfurt, Keln, Diseldorf, Visbaden, Minhen. Bicentrični i policentrični glavni grad postepeno izrasta u "metropolis". Primeri su "kružni grad" Ranštad u Holandiji, region Kazablanka-Rabat-Kenitri u Maroku, Johanesburg-Pretorija u JAR, Manila-Kezon Siti na Filipinima, RavalpindiIslamabad u Pakistanu. Međunarodni centri su raznovrsni. OUN ima sedište u NJujorku a 11 specijalizovanih organizxacija OUN su u Ženevi. U Briselu je sedište NATO pakta i Evropske unije. Sedište Organizacije afričkog jedinstva (OAJ) je u Adis Abebi. Sedište Varšavskog pakta i SEV-a bilo je u Moskvi. Postoje verski centri koji nemaju političku moć ali imaju nacionalni značaj (primeri Studenice u Srbiji, Ohrida u Makedoniji, Rilskog manastira u Bugarskoj) kao i sveta mesta (Sveta gora, Jerusalim, Meka, Vatikan) koja imaju univerzalni duhovni značaj. Holivud je kinematografska "prestonica" a Pariz je kulturna "prestonica" sveta. Finansijsko-ekonomski centar svetskog NJujork je simbol međunarodne zajednice (OUN), značaja je NJu Jork (Vol Strit) a biznislideri su takođe Los Anđeles, Meksiko Siti, Buenos Aires, Santjago, Frankfurt, Pariz, Rim, Istanbul, Moskva, Tokio, Seul, Hongkong, Singapur, NJu Delhi, Johanesburg, Tel Aviv. Neki gradovi su simboli raznovrsnih događaja. Bagdad i Beograd su simboli novog intervencionizma Zapada, Sarajevo - etničkih sukoba, Rio suprotstavljanja svetske zajednice globalnim ekološkim rizicima, Hirošima i Černobilj - nuklearne katastrofe.
247
248
Treći deo
ANTROPOGEOGRAFSKE DETERMINANTE DRŽAVE
STANOVNIŠTVO I DRŽAVA. Populaciona veličina države. Stanivništvo i moć države. Geopolitičke teorije reprodukcije stanovništva. Populaciona politika. Gustina naseljenosti i životni prostor. Demografska struktura i strukturna politika. Političke migracije i migraciona politika. KULTURNI PROSTOR I DRŽAVA. Pojmovi kulture i civilizacije. Vrste rasizma i diskriminacije. Tipovi etničkih zajednica. Tipovi etnokulturnih procesa. Tipovi nacionalizama. Tipovi teritorijalnih partikularizama. Tipovi država prema etnonacionalnoj strukturi. Lingvistička struktura i lingvistička politika. Vrste državnih simbola. RELIGIJA, POLITIKA I DRŽAVA. Pojam i tipovi religija. Geografske karakteristike religija. Religija, nacija i država. Religija i geopolitika. EKONOMSKI PROSTOR I DRŽAVA. Tipovi ekonomske strukture države. Slobodne ekonomske i industrijske zone, ofšor zone. Geopolitika resursa. Tipovi međunarodnih ekonomsko-političkih odnosa.
249
250
XII glava
STANOVNIŠTVO I DRŽAVA Ruso je istakao da se "političko telo može posmatrati na dva načina - s obzirom na prostiranje teritorije, ili s obzirom na veličinu stanovništva, i podesna veličina neke države zavisi od odnosa između njih" (Ruso, 1949). Slično je Fridrih Racel definisao državu kao "ein Stück Boden, ein Stück Menschen" (parče zemlje i nešto ljudi). Stanovništvo je u velikoj meri faktor moći države. Tu su važni kvantitativni parametri kao i kvalitativne karakteristike stanovništva. Najvažniji je broj stanovnika, zatim gustine stanovništva, strukture (kontingenti), dinamika (strukturne promene) stanovništva, prirodno kretanje i migracije. Takođe su važne demografske prognoze za procenu moći države. Broj stanovnika utvrđuje se popisom. Prebrojavanje ljudi počelo je iz vojnopolitičkih razloga. Prvi popis se pominje još u Starom Zavetu (Druga knj. Samuilova, 24) ali kao greh Davidov koji je kažnjen pomorom, jer to Bogu nije bilo po volji. Prvi popis stanovništva izvršen je u SAD 1790. godine. U Evropi prvi popisi počeli su se vršiti u doba Napoleonovih ratova i to u Švedskoj i Finskoj (1800), Velikoj Britaniji, Francuskoj, Danskoj i Norveškoj (1801), Pruskoj (1810). Srbija je izvršila prvi popis 1834, Rumunija 1859, Italija 1861, Nemačka 1871, Indija 1872, Carska Rusija 1897. godine. Većina zemalja sveta je prihvatila preporuku OUN iz 1950-h da vrše popise na kraju ili na početku svake decenije po jedinstvenom programu Svetskog popisa stanovništva. Do početka 1980-ih mali broj zemalja nije imao popis stanovništva (Etiopija, Oman) ili je on davno sproveden (Liban 1932). Neke razvijene zemlje sprovode popise u petogodišnjim ciklusima (Švedska, Danska) ili sedmogodišnjim (Francuska). Predstave o tome šta je "normalan", šta je veliki i šta je suviše veliki broj stanovnika države, istorijski su se menjale. Kleonovu Atinu koja je imala oko 130 do 150 hiljada stanovnika, Sokrat je proklinjao kao polis koji je dostigao svoju punu veličinu, pa pošto se dalje razvija i raste, ona u stvari počinje da se raspada i truli.... Slično, za Vavilon, koji je mogao imati između 300 i 700 hiljada stanovnika, Aristotel je kazao da i nije "polis" nego "ethnos" to jest "obzidana nacija". Populaciono najveće zemlje danas su (u milionima): Kina (1 220), Indija (950), SAD (265), Indonezija (195), Brazil (160), Rusija (150), Pakistan (145), Japan (125), Bangladeš (120) i Nigerija (101). Populaciono
1. Populaciona veličina države
251
najmanje zemlje su (u hiljadama): Vatikan (oko 0,7), Nauru (9,9), Tuvalu (10,1), Palau (16), San Marino (24,5), Monako (30,6), Lihtenštajn (31), St. Kits i Nevis (42,8), Maršalska ostrva (53), Antigva i Barbuda (63,9), Andora (67,9), Kiribati (79), Dominika (83,9) i Grenada (91,9). Svetsko stanovništvo je koncentrisano u manjem broju država. U 10 država sa preko 100 mil. stanovnika živi 57% svetskog stanovništva i još 16% u 13 država sa 50-100 mil. stanovnika. Prema tome u 23 države živi 73% svetskog stanovništva, ostalih 27% je raspoređeno u 169 država. Najveća usitnjenost država u pogledu broja stanovnika je u Africi, Centralnoj Americi i Okeaniji, što je posledica fizičko-geografskih uslova i kolonijalnog nasleđa. Tab. 8. - Zemlje sveta po broju stanovnika Stanovnici (mil.) 1960. 1986. 1998. <1 20 65 42 1‡5 42 25 47 5 ‡ 10 21 25 28 10 ‡ 25 26 25 38 25 ‡ 50 8 13 14 50 ‡100 6 9 14 100 ‡ 250 2 4 6 250 ‡ 500 1 1 1 500 ‡ 1250 1 2 2 Ukupno 127 169 192∗ ∗ Uračunate su "slobodno pridružene države" SAD-a - Maršalska ostrva, Mikronezija, Palau.
U vezi s izdiferenciranošću stope prirodnog priraštaja i procesima migracija, broj stanovnika pojedinih zemalja i regiona je znatno promenjen u relativno kratkom periodu. Stanovništvo Amerike od 1800-2000. godine je (dobrim delom usled imigracije) uvećano više od 20 puta a udeo Amerikanaca među stanovnicima planete Zemlje je povećan od 3,2 na 14 %. S druge strane, neke zemlje su imale velike demografske gubitke usled emigracija i ratova. Rusija je u periodu Oktobarske revolucije (1917-1923) izgubila oko 15 mil. (tj. gotovo 10% od čega je oko 3 mil. činila "bela" emigracija) a u II svetskom ratu oko 20 mil. stanovnika. Regioni demografske eksplozije imaju prirast veći od 2% godišnje. To su: srednja Amerika, tropska Amerika, jugozapadna i srednja Azija, istočna Afrika, južna i zapadna Afrika, Mikronezija i Polinezija. Vrlo visok porast u periodu 1920-1999. imale su zemlje Latinske Amerike - Brazil (od 27 na 160 mil.), Meksiko (od 15 na 90 mil.), Venecuela (od 2,4 na 22 mil.). U periodu 1970-1995. stanovništvo u Nigeriji se uvećalo za oko 4/5, u Pakistanu se udvostručilo dok je u Velikoj Britaniji i Nemačkoj broj gotovo nepromenjen. Najvišu stopu porođaja imaju Bangladeš, Jordan, Laos, Tanzanija. Najvišu stopu plodnosti imaju Jordan i Burundi (na 1 ženu 252
pripada prosečno 5 dece). Stanovništvo sveta povećava se godišnje za oko 80 miliona, dnevno za 240 hiljada. U Indiji se rodi svake godine oko 21 milion beba, umre 8 miliona osoba. Na listi 10 populaciono najvećih država u XX veku održale su se samo 4 i to Kina, Rusija, SAD i Japan, dok su ispale sa liste vodećih Nemačka, Austrougarska, Engleska, Francuska, Italija, Turska. NJihova mesta na tabeli zauzele su Indija, Indonezija, Brazil, Bangladeš, Pakistan, Nigerija. Tab. 9. - Populaciono najveće države sveta na početku i na kraju XX veka 1900. godina Mil. stanovnika 1999. godina Mil. stanovn. 1. Kina 440 1. Kina 1 220 2. Rusija 132 2. Indija 950 3. SAD 72 3. SAD 265 4. Nemačka 56 4. Indonezija 195 5. Austrougarska 45 5. Brazil 160 6. Japan 44 6. Rusija 150 7. Engleska 41 7. Pakistan 145 8. Francuska 40 8. Japan 125 9. Italija 33 9. Bangladeš 120 10. Turska 28 10. Nigerija 101
Brojem stanovnika često se manipuliše u geopolitičke svrhe. Pitanje ustanka i napada ogromnih ljudskih masa u (savremenoj) istoriji i kulturi, bazira se na logici geopolitičke zloupotrebe velikih brojeva i demografskostatističkih činjenica. Veliki broj stanovnika, veliki procenat "svog" etnosa, velika gustina naseljenosti - to su impresivne geopolitičke "činjenice" na kojima počiva zahtev za priznavanjem nacije i države. Ipak etnonacionalna aritmetika ne može da objasni zašto mala Gambija i sićušna ostrva Fidži, Nauru i Grenada su uspele da postanu nacije -države dok velika Bijafra u Nigeriji nije uspela da ostvari secesiju; kako je Pakistan kao velika mešavina u koju ulaze Pendžabci, Sindi, Patani, Beludži i drugi, mogao da postane nacijadržava, dok država Nagalend u Indiji koja je takođe etnički mešovita to nije mogla; zašto Patani iz Pakistana nisu uspeli da stvore svoju državu Puštunistan, a Bengalci su uspeli da stvore svoj Bangladeš; mali Abu Dabi postao je država-nacija, a Kurdi uprkos borbi i stradanju nisu dobili sopstveni Kurdistan. Filipinci, Indonežani i Burmanci su dobili nezavisnost, ali ne i muslimani sa ostrva Mindanao i Đolo, Ačini sa Sumatre, Kačini i Šani u Burmi. Sve to govori da u geopolitici ne možemo svoditi suštinu na broj. Velika je predrasuda ako kažemo da je povećavanje broja stanovnika veliko blago, možda je istina i obratna. Masa je kvantitativno pitanje i čini se da nema veze sa kvalitetom i višim vrednostima. Masu karakterišu manje društvena obeležja, a više psihičke osobine. Želja za moć privlači čoveka ka kvantitativnoj dimenziji mase, u kojoj se on oseća jačim zbog imitiranja drugih. Čovek koji se pretvorio u masu, gubi svoj lični 253
identitet i svoju ličnost i postaje deo tehničke civilizacije; međutim, ona teško prihvata kulturu i živi samo sa mitovima i simbolima koje joj nameću laskavci i prevaranti. To su rasni, nacionalni, društveni i politički mitovi, simboli, idoli. Sama civilizacija se može pretvoriti u idol kao i vlada, rasa, narod, klasa ili društveni sistem. "Narod"(milla) nije masa. Narod ima kvalitativnu definiciju i osobinu. On vodi računa o svom kulturnom identitetu i jasnim oblicima svog postojanja. Aristotel s pravom kaže, da se veličina države ne meri brojem stanovnika već potpunošću ispunjenja njenog zadatka. Raspravljajući o veličini države on kaže da velika država nije isto što i mnogoljudna država, da ne treba gledati na broj već i na snagu (vojnu) i kvalitet stanovnika. On veličinu države posmatra kroz njeno uređenje država s najboljim uređenjem je i najveća. "Država ima svoj cilj, pa stoga najvećom državom treba smatrati onu koja je u stanju da taj cilj ispuni" (Aristotel, Politika, knj. VII, gl. IV, pogl. 3). Idealna ("srećna") država je za njega ekonomski umerena, skladna po broju stanovnika i teritoriji. Problematika uticaja populacione veličine države na njenu ekonomsku, političku i vojnu moć ne može se svesti na jednu shemu već zahteva svestranu analizu svakog posebnog slučaja. Nema optimalnog broja stanovnika koji bi mogao biti važeći za svaku državu. Sigurno je samo to da veći broj stanovnika obezbeđuje više ruku za rad i više vojnika za armije. Vojna moć zavisna je neposredno i posredno od demografskog faktora. U doba Napoleonovih ratova Francuska je bila najmnogoljudnija zemlja Evrope. Imala je oko 24 miliona stanovnika, dok je Rusija imala oko 19 mil., Velika Britanija 11 mil. (1801). Francuske pobede 1792-1812. godine bile su dobrim delom pobede velikih brojeva ili "pobede velikih bataljona" kako je priznao sam Napoleon. Stara Francuska tj. područje "starih departmana" u periodu 1800-1815. je izgubila preko 1 mil. stanovnika. U istom periodu broj ubijenih i umrlih vojnika i oficira u Evropi iznosio je 3 457 000 (od toga u Francuskoj 1 206 000, u Rusiji 579 000) (Tarle, 1943; Urlanis, 1994). Gubici u Napoleonovim ratovima i u I svetskom ratu uzrokovali su populaciono zaostajanje Francuske i stvorili kod Francuza "mentalitet Mažino". Gradnjom utvrđene Mažino linije duž granice prema Nemačkoj i formiranjem Legije stranaca, Francuska se nadala da će izbeći dalja krvoprolića i obnoviti svoje stanovništvo. Još je Napoleon podsticao stvaranje velikih porodica a De Gol je posle II sv. rata tražio "dvanaest miliona beba u sledećih deset godina", da bi neutralisao demografsku inferiornost Francuske. Nemačka je pretekla Francusku po broju stanovnika oko 1870. godine (u to vreme ju je i porazila u francuskopruskom ratu) a Velika Britanija ju je pretekla 30 godina kasnije. Svaki šesti
2. Stanovništvo i moć države
254
evropljanin 1800. godine bio je Francuz a 1930. - svaki 30. Rasulo Francuske pred nemačkim "blickrigom" 1940. imalo je demografsku meru. Srbi su uložili mnogo ljudskih žrtava i truda da obnove svoju državu i da je sačuvaju. Srbija je u periodu 1804-1999. vodili oko devet ratova koji su uzrokovala četiri demografske katastrofe, odnoseći po 20-30% njenog najvitalnijeg stanovništva. Navešćemo sledeće katastrofe, oslanjajući se na procene srpskih istoričara: (1) u ustancima 1804-1815. (I i II srpski ustanak) poginulo je oko 150 000 Srba a 150 000 ih je prognano. To je činilo 21% ondašnjeg stanovništva Srbije, koje je brojalo oko 400 000 (na početku perioda) do 700 000 (na kraju perioda); (2) srpsko-turski i srpsko-bugarski rat odneli su manje žrtava, po 4000 -10 000; (3) ratovi 1912-1918. (I-II balkanski rat i I svetski rat) odneli su oko 1 300 000 žrtava, što je činilo 28% ukupnog ili 59% muškog stanovništva Srbije; (4) II svetski rat (1941-45) odneo je oko 1 200 000 žrtava srpskog porekla na prostorima bivše Jugoslavije. Prema tome, u periodu 1804-1945. izginulo je ukupno oko 2,7 mil. Srba a to je više od 1/4 sadašnjeg broja stanovnika Srbije, ne računajući posredne demografske gubitke. Gubici srpskog stanovništva u srednjem veku bili su takođe relativno veliki. Ni jedan od susednih naroda nije imao tolike demografske gubitke. Uzroke treba tražiti pre svega u centralnom, geostrateški dominantnom položaju na Balkanskom poluostrvu. Zbog tog položaja su se istorijski događaji na Balkanu vezivali za Srbiju. Drugi uzrok je svođenje društveno političkih odnosa na teritorijalne, geografski šematizam i mit o prelaznom položaju ("između istoka i zapada", "kuća na drumu", "evroazijske osobine"). Tako je u etnopsihologiji Srba nastao etnocentrizam, kojem nije svojstvena fleksibilnost spoljnje politike. Jak uticaj imaju mitovi (mit o "nebeskom narodu", o kosovskim junacima, o hajducima) i kultovi (kult "nepogrešivog vođe", kult "vodeće nacije" na Balkanu) koji dodatno podstiču fatalistički odnos prema životu Srba. "Determinizam planina" i "avanturizam naroda" tj. prirodno-geografski determinizam i biološko-psihološki fatalizam bili su faktor čestih ratova, buna i ustanaka na ovim prostorima. Osim navedenih demografskih katastrofa, srpski narod je više puta doživljavao etnička čišćenja, zbegove i seobe. Pomenućemo samo dve velike seobe: 1. Seoba Srba 1689-90 g. iz Stare Srbije (Kosova i Metohije) u južnu Ugarsku pod vođstvom patrijarha Arsenija Čarnojevića (najčešće se pominju brojke od 60 000 - 80 000 ljudi), kada je bitno izmenjena etnička struktura stanovništva te oblasti u korist Albanaca; 2. Progon Srba iz Krajine 1995. kada su se nepregledne kolone (preko 500 000) Srba iz Hrvatske slile u Srbiju. U ratovima u XX veku uočava se porast broja vojnika angažovanih na bojnom polju. Prema izveštaju Vorldvoč (NJorldnjotch) instituta (1999) u ratovima u XX veku je poginulo tri puta više ljudi nego u svih 19 vekova ranije. U rusko-japanskom ratu 1904-905. učestvovalo je 990 000 vojnika, u I svetskom ratu 70 mil. a u II svetskom ratu 110 mil. Osim porasta 255
neposrednih učesnika rata, povećan je broj posrednih učesnika. Naročito su porasle materijalne potrebe oružanih snaga. Za održavanje armije od milion vojnika u II svetskom ratu bilo je potrebno 25 000 tona odeće i obuće i 60 000 tona hrane mesečno, odnosno oko milion hektara obradive zemlje godišnje (Petrović, 1961). U I svetskom ratu događaji su jasnije pokazali značaj stanovništva kao faktora moći. U tom ratu bilo je mobilisano oko 70 mil. a poginulo oko 9,5 mil. ljudi a još toliko ih je pomrlo od gladi i epidemija. Većina vojnih gubitaka otpada na Evropu (87%), a znatno manje na Aziju (10%) i ostali svet (3%). Najveće vojne gubitke podnele su Nemačka (1 796 hilj.), Rusija (1 451 hilj.) i Francuska ( 1 126 hilj.) a takođe Austrougarska (900 hilj.) i Velika Britanija (624 hilj.). Značajne gubitke podnele su balkanske zemlje (uključujući Tursku) - 733 hilj. što je pet puta više od gubitaka u vreme balkanskih ratova 1912-1913. Srbija i Crna Gora mobilisale su oko 750 000 vojnika, od kojih je poginulo po srpskim izvorima oko 690 000 ("La Serbie" No.14, 1919). Samo u prvom delu rata, od početka do prebacivanja ostataka srpske armije na Krf, Srbija je izgubila oko 400 000 vojnika i oficira (Mančev, 1999). Srbija je u toku rata podnela velike civilne žrtve, koje zajedno s vojnim gubicima dostižu 1 264 000 ljudi. Broj poginulih u II svetskom ratu kreće se oko 30 miliona. Vojni gubici Nemačke procenjuju se od 4,5-5,5 mil. a civilne žrtve oko 2 mil ukupno oko 7,5 mil. Vojni gubici Japana, ne računajući civilno stanovništvo, kreću se oko 2 miliona, Italije oko 400 hilj. ljudi, Rumunije oko 300 hilj., Mađarske 140 hilj, Poljske 123 hilj., Finske 84 hilj. Vojni gubici bivšeg SSSR iznose 9,2 mil. (prema podacima Generalštaba ruske armije, 1994). Gubici jugoslovenskih partizana iznosili su oko 300 hilj. (prema govoru Maršala Tita u Zagrebu 21. maja 1945). U vojnim i civilnim gubicima na prostorima bivše Jugoslavije (1 700 000) najviše su stradali Srbi. Vojni gubici Britanske imperije iznosili su oko 1 246 hilj. (samo Velike Britanije oko 755 hilj., ostalo otpada na Kanadu, Australiju i druge dominione), SAD oko 1,1 mil. Gubici Kine u ratu s Japanom (1937-44) procenjuju se na 2,8 mil. (Urlanis, 1994). Posle I svetskog rata počeo je opadati natalitet i prirodni priraštaj u nekim zemljama južne i jugoistočne Evrope. Musolini je izjavio 1927. godine: "Tvrdim da je demografska moć naroda činjenica koja nije osnovna, ali koja uslovljava njihovu političku, a time i njihovu ekonomsku i moralnu snagu. Da govorimo jasno o tome: Šta su 40. 000 000 Talijana prema 90. 000 000 Nemaca i 200. 000 000 Slovena? ... Italija, ako želi da bude od neke važnosti mora imati bar 60. 000 000 stanovnika početkom druge polovine ovog veka" (cit.: Kučinski, 1944). Igru velikim brojevima ilustruje Musolinijeva poruka Etiopiji: "Nudim vam mir sa 100 000 bajoneta", ili Čerčilov sarkazam: "Vatikan - koliko je to divizija?". Posle II svetskog rata rata, 1950. godine, u Zapadnoj Evropi na prvom mestu po broju stanovnika bila je Velika Britanija, ona danas zaostaje u tom pogledu iza Nemačke i Italije. 256
Karakteristika modernog ratovanja bila je rastuća proporcija civilnog mortaliteta. Prema UNICEF-u, od 103 oružana sukoba u XX veku, 97 su bili unutrašnji. U ratu 1914-18. udeo civila u ukupnom broju žrtava iznosio je 14%, tokom rata 1939-45 oko 67%. U lokalnim ratovima posle 1945 g. 70% žrtava su bili civili a u ratovima 90-ih preko 90%. Tokom lokalnih ratova krajem XX veka, poginulo je preko 2,5 mil. dece, oko 5 mil. je ranjeno, 13 mil. oterano u izbeglištvo a isto toliko fizički traumatizovano, veliki broj maloletnika je uključen u ratne operacije. U kratkotrajnom "Zalivskom ratu" snage zapadne alijanse su bacile na Irak oko 120 000 t eksploziva (što je adekvatno snazi atomske bombe bačene na Hirošimu) i ubile oko 200 hilj. Iračana (što je dvostruko veći efekat nego u Hirošimi), odnosno 1,4% iračkog stanovništva (radi poređenja, tokom dest godina ratovanja 1965-75. u Vijetnamu je poginulo 4% stanovništva). NATO je u agresiji na Jugoslaviju (1999) koristio navodno "inteligentne" bombe ali su one namerno pogađale pretežno civilne ciljeve, odnevši preko 5000 žrtava. Nije ipak reč samo o broju stanovnika, tim pre što borbenu sposobnost ne određuje više broj vojnika, nego njihova pripremljenost, kvalitet naoružanja, stepen obaveštenosti (špijunaža, izvidnica), strategija i taktika. Brojčana nadmoć može biti pobeđena tehničkom superiornošću. Na primer, moć antičke Grčke i Rima nisu počivali na velikom broju stanovnika. Engleska kad je imala samo 10 mil. stanovnika stvorila je veliku imperiju, a izgubila ju je kad je imala 50 miliona. Takođe u pogledu radne snage, nije dovoljan samo broj, važan je i kvalitet ‡ znanje, tehnologija, tržište, organizacija, produktivnost rada. Kada bi broj stanovnika bio najvažniji, onda bi najmnogoljudnije zemlje bile vojno i ekonomski najmoćnije. Ima primera da su i male zemlje vrlo moćne. Ekonomska moć manje zavisi od broja stanovnika nego vojna moć. Prednosti malih država su u većoj vitalnosti i homogenosti, lakšoj tehničkoj prilagodljivosti novim tehnologijama (primeri Švajcarske, Luksemburga, azijskih "malih tigrova"). NJihovi nedostaci su u tome što imaju malo unutrašnje tržište i male serije proizvodnje, što poskupljuje proizvodnju i onemogućuje neke vrste industrije (većina malih zemalja ispod 10-15 miliona stanovnika nemaju avionsku, automobilsku, tešku mašinsku, atomsku, elektronsku, filmsku industriju). Osim toga, u njima se teže razvija naučni potencijal pa je veća zavisnost od uvoza licenci. Smatra se da će države koje nemaju bar 6 mil. st. u sledećem periodu nestati sa istorijske pozornice, jer tehnološka revolucija zahteva povećavanje naučnoistraživačkog kadra, što taj broj stanovnika ne može da proizvede. Velike države su u prednosti jer imaju veće unutrašnje tržište, veće potencijale radne snage i brojnije vojne snage. Međutim, te prednosti uveliko zavise od društveno-ekonomskog uređenja, opremljenosti sredstvima za proizvodnju i resursima potrebnim za zaposlenje. Bez ispunjenja tih uslova veliki broj stanovnika nije izvor moći nego je naprotiv - izvor "socijalnog 257
rizika" (primeri Indije, Bangladeša, Indonezije). Populaciono velike države su etnički i politički heterogenije, što može biti uzrok "rizika manjina". Politička moć u međunarodnim odnosima na strani je populaciono velikih država, ali to nije isključivo pravilo. Male zemlje u određenim konstelacijama međunarodnih odnosa mogu imati veći značaj nego neke veće. One svoju populacionu inferiornost mogu nadoknaditi ekonomskom, intelektualnom, diplomatskom superiornošću. U OUN glavnu reč vode pet članica Saveta bezbednosti ali su samo dve (Kina i SAD) među pet populaciono najvećih zemalja, a dve nisu ni među prvih deset. Dinamika stanovništva je istorijska pojava. Stanovništvo sveta je prve godine nove ere imalo oko 200-300 miliona, 1805. je dostiglo 1 milijardu, 1926. - 2; 1960. - 3; 1974 - 4; 1987. - 5; 1999. - 6 milijardi ljudi. Porast od 1 na 2 milijarde trajao je oko 121 godinu, od 2 na 3 milijarde 34 godina, od 3 na 4 milijarde 14 godina, od 4 na 5 milijardi 13 godina, od 5 na 6 milijardi 12 godina. Po projekcijama OUN u XXI veku svetsko stanovništvo će usporiti rast posle 2025, vrhunac od 10 milijardi će dostići 2070. godine, zatim će lagano opadati i konačno se stabilizovati na oko 7 milijardi u XXII veku ( sl. 18). U poslednjih 40 godina XX veka stanovništvo sveta se udvostručilo. Jedina država u svetu koja, zbog masovne emigracije i niskog prirodnog priraštaja, broji danas manje stanovnika nego pre 150 godina je Irska. Demografska eksplozija i njena regulacija je delikatno i složeno pitanje koje stoji pred čovečanstvom. Prvi problem iskrsava u vezi sa definisanjem pojma "čovečanstvo". Prema poznatom humanisti Erazmu Roterdamskom čovek se ne rađa, nego se stvara, što zalazi u domen antropologije. Letimičan pogled na antropologiju pokazuje koliko mnogo se menjalo građansko shvatanje čovečanstva kao "višeg bića prirode". Prema teološkom gledištu jednog od prvih demografa Zusmilha (Süssmilch, 1707-1787) postoji harmonija i prirodni red koji upravlja demografskim promenama i njegovo poreklo je božansko. Naslov njegove najpoznatije knjige glasi: "Božanski red pri promeni broja ljudi, njihovog rađanja, smrti i reprodukcije" (izdata u Berlinu 1741). On je vršio demoekološku analizu tražeći "sistemski mehanizam" ili zakon homeostaze. Po njemu, prirast stanovništva će automatski stati pri dostizanju prirodnih granica egzistencije. Održiv rast stanovništva se može postići pomicanjem prirodnih ograničenja upornim radom i znanjem, a ne putem demografskih mera merkantilnih država. To gledište je i danas aktuelno u teološkim krugovima. Na međunarodnoj Konferenciji o pitanjima stanovništva i razvoja, održanoj u Kairu 1994, Papa Jovan Pavle II se založio protiv prava na abortus i veštačke forme kontrole rađanja.
3. Geopolitičke teorije reprodukcije stanovništva
258
Suprotno gledište izneo je engleski ekonomist i sveštenik Tomas Maltus (1766-1834) u "Eseju o principima stanovništva" (izdato u Londonu 1793, 1803, 1806). NJegov "zakon" stanovništva sastoji se u tvrdnji da stanovništvo raste geometrijskom progresijom (1, 2, 4, 8, 16...) a prirodni resursi aritmetičkom progresijom (1, 2, 3, 4, 5, 6...), te da bi se izbegli beda i siromaštvo nužno je sprečiti rast stanovništva merama "kontrole rađanja" (moralno uzdržavanje, kasno stupanje u brak, nesklapanje brakova). U odsustvu tih mera prirodne nedaće (glad, ratovi, kuga) će svesti broj stanovnika na nivo postojećih životnih sredstava. Po Maltusu (1806, knj. 4, gl. VI) "čovek, koji je rođen u jednom već podeljenom svetu, ako ne može da dobije izdržavanje od svojih roditelja ili ne može da zarađuje svojim radom, ne može da pretenduje na pravo da dobije čak ni malo hrane... Za njega nema mesta na bogatoj trpezi prirode". Prema tome, "čovek koji dolazi na svet u prenaseljenoj zemlji, suvišan je za društvo". Maltusov savremenik Oliver Goldsmit duhovito je primetio: "Uvek sam bio mišljenja da je pošten čovek koji se oženio i odgajio brojnu porodicu, učinio veću uslugu društvu od onoga koji je nastavio da živi sam i samo priča o stanovništvu". Kritiku maltuzijanstva dali su Marks i Engels (u "Anti Diringu" i "Dijalektici prirode") tvrdeći da uzroci siromaštva, gladi i ratova nisu u prirodnim 259
zakonima nego u ljudskom društvu tj. u nepravednoj raspodeli dobara. Prema podacima FAO danas skoro 1/3 stanovništva sveta je pothranjena ili gladuje. Paradoksalno je da postoji s jedne strane nedostatak hrane (u zemljama svetske "periferije"), a s druge "viškovi" (u zemljama "centra"). To je jedan od rezultata neravnomernog razvoja sveta. Geoetička gledišta ističu da populacioni rast nije problem religije i nauke nego globalne etike. U vezi s tim razlikuju se dve dijametralno suprotne globalne etike - "etika kosmičkog broda" (Bolding, 1966) i "etika spasilačkog čamca" (Hardin, 1968). U "etici kosmičkog broda" Zemlja je predstavljena kao zatvoren sistem, sličan kosmičkom brodu, koji nema neograničene rezerve. Dalji opstanak ljudi zavisi od solidarnosti posade u tom brodu. Predstava o zatvorenosti sistema i ograničenosti resursa nije nova, ali za razliku od Maltusa, rešenje se traži u solidarnosti ljudi i racionalnom korišćenju resursa u jednom cikličnom ekološkom sistemu. Druga, "etika spasilačkog čamca" ima maltuzijansku osnovu, uglavnom u vezi sa tvrdnjom da pri ograničenosti resursa mogu da opstanu samo bogati narodi, zato što plove u solidnom čamcu. Siromašni deo sveta je u drugom, prepunom i nesigurnom čamcu. Mnogi od njih padaju u vodu i mire se sa sudbinom ili traže spas na čamcu bogatih, ali ovaj nema dovoljno kapaciteta da im bar delimično pomogne. Etika "spasilačkog čamca" podseća na Maltusovu metaforu o "trpezi prirode". Hardin predlaže tri alternativna postupka putnika u bogatom čamcu: 1. Čamac bogatih spasava svakoga i zatim tone - "potpuna pravednost, potpuna katastrofa"; 2. Čamac bogatih spasava selektivno, i tada iskrsavaju dve situacije: a) pre ili kasnije neko će morati da plati za narušavanje normi bezbednosti i b) treba da se reši pitanje kriterijuma selekcije za prijem u čamac - da li će to biti najbolji, najpotrebniji ili oni koji dođu prvi. I šta da se kaže ostalima, izvan čamca; 3. Čamac bogatih ne spasava nikoga, nego se brani od onih koji žele da uđu. Ova mračna slika budućnosti čovečanstva može se uporediti sa Fridmanovom teorijom "centar-periferija" i Hantingtonovom teorijom "sukoba civilizacija" i samoodbrane bogate "Zapadne civilizacije" od "gladnih" civilizacija Istoka. Zaključak iz ovog stava je da principi etike daju pravo na opstanak samo bogatima. Formalno, to je pravilno, zato što se broj siromašnih naroda udvostručuju za četiri puta kraći vremenski period. Ipak, ne uzima se u obzir da bogate, tj. razvijene zemlje, koje obuhvataju 1/5 stanovništva Zemlje, prisvajaju 4/5 društvenog proizvoda sveta, troše 80% energije i izbacuju tri puta više otpadnih gasova u atmosferu, koji izazivaju efekat staklene bašte, kisele kiše, ozonske rupe. U tom smislu, prema "etici spasilačkog čamca" trebalo bi izabrati koga spasavati - siromašne narode, koji su gladni, ili bogate koji stvaraju više ekoloških poremećaja. U oba slučaja katastrofa je na vidiku - u prvom demografska, u drugom ekološka. 260
Naučne teorije koje pokušavaju da objasne populacioni rast mogu se podeliti u tri grupe: 1) Biološke teorije - po kojima zakoni koji određuju rast populacije u biljnom i životinjskom svetu, deluju i na ljudsku populaciju. Biološko objašnjenje Maltusa je, da se broj biljaka i životinja menja u skladu sa određenim ograničavajućim zakonom. LJudi uprkos naporima ne mogu da izbegnu taj zakon. Kod biljaka i životinja taj zakon se ispoljava kroz sterilitet, bolesti i ranu smrt, kod ljudi - kao siromaštvo i porok. To gledište jako je uticalo na teoriju fertiliteta. Prema biolozima, postoje dva vida strategije reprodukcije: R - strategija, karakteristična za niže forme života, označava maksimalno mogući tempo reprodukcije; C - strategija, adekvatna bićima sa nervnim sistemom (uključujući biosocijalnu prirodu), teži "reproduktivnom samoograničenju" putem ekoloških zakona, kvalitativnog odabiranja, borbe za opstanak i slično. Obe strategije vode do maltuzijanske ideje o dugoročno neizbežnoj katastrofi. Maltuzijanstvo je uticalo na pojavu teorija kao što su socijaldarvinizam i sociobiologija, koje su našle odgovarajući rezonans u nemačkoj teoriji "životnog prostora". Izveštaji Rimskog kluba od početka 1970-h godina imaju neomaltuzijanske osnove. 2) Ekonomske teorije - ističu značaj proizvodnih snaga, posebno da potražnja posla determniše njegovu ponudu. Poznato je da je sam Maltus jedan od osnivača klasične političke ekonomije. Po njemu, dugoročno je nemoguće da cena rada prevaziđe egzistencijalni minimum, zato što sa porastom nataliteta raste i ponuda radne snage. Od toga je D. Rikardo napravio klasičnu teoriju radne vrednosti, koju je razradio Marks. U osnovi ta teorija nije daleko od ideje za ograničavanje ljudske populacije posredstvom siromaštva, ratova i bolesti. U neoklasičnoj političkoj ekonomiji model statične ravnoteže zamenjen je modelima dinamične ravnoteže (modeli Solou, Harod i Domar), koji predstavljaju održiv rast, tj. tempo rasta je u geometrijskoj progresiji istovremeno za stanovništvo i za društveni proizvod koji osigurava njegovu egzistenciju. Ta korekcija bazirana je na uvođenju faktora "tehnički progres", kojeg je Maltus prenebregnuo. Teorija demografskih ciklusa bazira se na tvrdnji da je ritam stanovništva usklađen s dugoročnim ekonomskim ciklusima (Kondratjeva i drugih). Tehnički progres uvećava mogućnosti za istraživanje i korišćenje resursa, sa rastom dohotka raste potrošnja, koja iziskuje još više resursa, koji nisu neograničeni te dolazi do ekološke, ekonomske i političke krize, koja se može prevazići novim tehničkim progresom. Teoriju demografske tranzicije postavio je Mekinro (Mackenroth, 1953) ali i njena makroekonomska argumentacija, kao i prethodnih, je nedovoljna. 3) Kulturološke teorije - ističu uticaj kulture na fertilitet, smanjenje fertiliteta u visoko razvijenim zemljama objašnjavaju željom za višim socijalnim i ekonomskim standardom. Na primer: U I fazi (nizak prirodni 261
priraštaj, visok natalitet, visok mortalitet) Zapadna Evropa je bila pre industrijske revolucije. U II fazi (visok prirodni priraštaj, niska smrtnost, visok natatlitet) Evropa se našla u vreme industrijske revolucije. U III fazi (nizak prirodni priraštaj, niska smrtnost, nizak natalitet) Evropa se nalazi u postindustrijskom periodu. Ove faze su sinhronizovane sa ekonomskim razvojem, tako da se zemlje ekonomskog "centra" nalaze u III, zemlje "poluperiferije" u II a "periferije" u I fazi. S tim u vezi razlikuju se tri tipa reprodukcije stanovništva: 1. Tradicionalni ili patrijarhalni tip (visok natalitet, visoka smrtnost, nisko prosečno trajanje života) - karakterističan je za Nigeriju, Etiopiju, Afganistan, Bangladeš i druge slabo razvijene zemlje. 2. Prelazni ili tranzicioni tip reprodukcije (smanjen mortalitet, tradicionalno visok natalitet) - karakterističan je za neke zemlje u razvoju (Meksiko, Brazil, Alžir, Pakistan, Albanija). 3. Savremeni ili racionalni tip reprodukcije (smanjen natalitet, smrtnost bliska svetskom proseku, produžen prosečan životni vek) karakteriše zemlje sa visokim nivoom životnog standarda i kulture (Zapadna Evropa, Japan, Severna Amerika, Australija). Populaciona politika podrazumeva sistem mera i propisa o planiranju porodice, ulaganjima u zdravstvo i obrazovanje, u cilju usmeravanja populacionih promena u pravcu poželjnog tipa reprodukcije i kretanja stanovništva. Državne mere u toj oblasti mogu imati pravni, ekonomski, socijalni i propagandni instrumentarijum. Generalno postoje tri moguća pravca demografske politike - pronatalistički (ili populacionistički), antinatalistički i indiferentni (stihijski). Antinatalističku politiku provodi Kina (politika "jednog deteta"), Brazil (politika proste reprodukcije - 2 deteta po ženi), Tajland, Južna Koreja, Bangladeš i još neke zemlje koje se smatraju za "demografske bombe". Pronatalističku politiku provodili su gotovo svi veliki državnici i vojskovođe u istoriji - Cezar, Napoleon i drugi, a takođe militantni režimi Nemačke, Italije i Japana, u cilju učvršćivanja vojne moći. Poznato je da kanoni katolicizma, islama i većine drugih religija odobravaju natalitet i zabranjuju veštačko smanjivanje broja dece u cilju povećavanja broja vernika i učvršćivanja vere. Tamo gde je uticaj religije veći, po pravilu je i natalitet veći. Evropske zemlje provode ovaj tip populacione politike da bi sprečile depopulaciju, starenje stanovništva i ekonomske probleme koji iz toga proističu. U većini evropskih zemalja "nulti rast" stanovništva je već prisutan, uprkos intenzivnoj populacionoj politici. "Demografska eksplozija" ("bebi bum") u nekim zemljama i regionima sveta konsekvenca je poremećaja ravnoteže između smrtnosti i
4. Populaciona politika
262
nataliteta - smrtnost je smanjena usled medicinskih i drugih dostignuća, a natalitet nije regulisan. Povodom toga, pitanje fertiliteta može da se svede na sledeće: Prvo, nizak nivo fertilnosti u razvijenim zemljama nije privremena pojava, makar i ako je neželjena posledica ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvitka, koji vodi do slobode izbora u pogledu braka i broja dece; Drugo, u zemljama u razvoju, koje slede put razvijenih zemalja, stvaraju se uslovi za zakonodavnu, materijalnu i kulturnu slobodu, i postoji verovatnoća pada nataliteta (primeri su Tajvan, Indonezija, Brazil, u poslednje vreme Kina i druge zemlje Dalekog Istoka); Treće, velika grupa nerazvijenih zemalja stagnira i ostaje na kritičnoj poziciji razvoja. Za njih ne važi pravilo za minimiziranje rizika, i dugoročno se teško može očekivati da će one stići do dobrovoljnog planiranja porodice. Koliki je udeo te kategorije u svetskom stanovništvu (oko 60%), tolika je verovatnoća da će Zemlja biti prenaseljena sa više od podnošljivih 10-11 milijardi stanovnika. U međuvremenu počela je da otkucava jedna nova "bomba" - starenje stanovništva. U industrijskim zemljama Zapada ljudi sa preko 65 godina starosti predstavljaće sledećeg veka 40% stanovništva, što im ne daje osnova za optimistički pogled u budućnost. U većini zemalja u tranziciji opadaju fertilitet i natalitet a raste mortalitet stanovništva. Regionalni trendovi stanovništva u obrnutoj su korelaciji sa nivoom dohotka per capita. Na primer, u Španiji stanovništvo raste po stopi od 0,2% koja je preko deset puta manja od one u susednim zemljama Magreba, dok je u ovim zemljama bruto nacionalni dohodak deset puta manji od onog u Španiji. Afričko stanovništvo (1990-95) raste godišnje po stopi od 2,8%; pojedine zemlje idu brže: Libija (3,7%), Maroko (3,8%), Tunis, Mauritanija (3,4%), Obala Slonovače (3,5%), Togo, Kamerun (3,6%) a rekorder je Kenija. Najvišu stopu rasta imaju pojedine zemlje Bliskog i Srednjeg Istoka palestinska teritorija Gaza (5%) i Zapadna Obala (4%), Oman (4,9%), Irak 3,7%). Zemlje Latinske Amerike i Azije imaju godišnju stopu rasta od 1,9%. Kina je "politikom jednog deteta" uspela da smanji stopu od 6,2% (1960-65) na 1,9% (1990-95) ali zbog želje roditelja da imaju sina, javlja se visoka smrtnost ženske odojčadi i neuravnotežena polna struktura dece. Ostatak Azije bez Kine raste po stopi 1,6%. Južna Koreja je u istom periodu smanjila stopu od 5,4% na 1,7%, Bangladeš od 6,2% na 3,4%. U industrijskim zemljama stanovništvo raste po stopi od 0,2 do 0,6% (ekstremi su Nemačka 0,1%, Italija 0,0%). Zemlje u tranziciji imaju umerenu stopu rasta stanovništva od 0,4 - 0,7%. Najveći prirodni priraštaj stanovništva imaju islamske zemlje Balkana, Severne Afrike i Centralne Azije. U periodu 1965-1990. godine prosečna stopa priraštaja svetskog stanovništva iznosila je 1,9 % a u muslimanskom delu sveta oko 2,5% (u Egiptu 2,3%, u zemljama Magreba 2,7% a u Alžiru 3%). U periodu 1970-1993. godine, u republikama Centralne Azije stopa rasta je bila sledeća: u Tadžikistanu 2,9%, 263
Uzbekistanu 2,6%, Turkmenistanu 2,5%, Kirgizistanu 1,9% a u Kazahstanu gde skoro polovinu stanovništva čine Rusi - samo 1,1%. U Pakistanu i Bangladešu stopa demografskog rasta prelazi 2,5%, u Indoneziji 2%. Udeo muslimanskog stanovništva u svetu 1980. iznosio je 18% a prognoze za 2000. godinu su 20%, za 2025. preko 30%. Regionalna diferencijacija prirodnog kretanja stanovništva na etničkoj odnosno etnokulturnoj osnovi zabrinjava vlasti mnogih zemalja. Izraelci su zabrinuti zbog visokog priraštaja Palestinaca. U bivšem SSSR-u 70-ih godina demografska ravnoteža se drastično menjala usled trostruko većeg rasta muslimanskog nego ruskog stanovništva. Ubrzan rast albanskog stanovništva zabrinjava vlasti Srbije, Makedonije, Grčke i Italije. U Srbiji, demografski potencijal na Kosovu i Metohiji u periodu 1961-91. godine je udvostručen, dok Vojvodina beleži depopulaciju a Centralna Srbija i Crna Gora su na granici depopulacije. Stopa prirodnog priraštaja na Kosovu i Metohiji iznosila je 1960. godine 3,2% a 1990. godine oko 2,7%. U ostom periodu ta stopa u Albaniji je opala sa 3,3% na 1,9%, u Makedoniji sa 2,7% na 1,8% i u Crnoj Gori sa 2% na 0,8%. Ukoliko se takvi divergentni regionalni trendovi nastave do 2031. godine stanovništvo Centralne Srbije i Vojvodine će se smanjiti za 15-20% a (dominantno albansko stanovništvo) Kosova i Metohije će se povećati za 70%, što će potpuno izmeniti etničku strukturu stanovništva Srbije (Rašević, 1995; Radovanović S., 1997). Ako se ima u vidu da su 1991. godine Srbi činili 63% stanovništva Srbije, nije teško zaključiti da bi u tom slučaju oni bili nacionalna manjina u vlastitoj državi. Reproduktivno ponašanje Albanaca na Kosovu i Metohiji ne može se objasniti pravilnostima "zakasnele demografske tranzicije" i "tradicionalnim modelom reprodukcije" već samo populacionističkom politikom koja je u funkciji nacionalističko-separatističkih ciljeva i ideja. Regionalno ili etnički izdiferencirana populaciona politika, koja bi vodila relativnoj homogenizaciji jugoslovenskog demografskog razvitka, kao jednoj od pretpostavki socio-ekonomskog razvoja, nije bila moguća u SFRJ zbog socijalističkog principa "čovek je najveće bogatstvo" i politike "bratstva i jedinstva". U Srbiji takva demografska politika nije bila moguća zbog protivljenja albanskih secesionista, koji su u demografskoj supremaciji videli instrument za ostvarivanje svojih geopolitičkih ciljeva. Gustina naseljenosti pokazuje vezu između broja stanovnika i površine (broj stanovnika na 1 km2). Taj pokazatelj je često korišćen pri proceni optimalne gustine, privrednog potencijala ili moći države, prilikom formulisanja regionalne politike.
5. Gustina naseljenosti i životni prostor
264
Naseljenost planete je vrlo neravnomerna - 1/10 kopna je nenaseljena (ledene i žarke pustinje), 1/2 ima gustinu manje od 1 st/km2, 1/4 ima gustinu od 1-10 st/km2, mali ostatak ima gustinu preeko 10 st/km2. Na naseljenom delu zemlje (ekumeni) prosečna gustina iznosi oko 35 st/km2. Zone velike gustine naseljenosti (preko 50 st/km2) su: Evropa (bez severnog dela), Indo-gangeška nizija, južna Indija, istočna Kina, Japanska ostrva, Java, dolina Nila, nizija Nigera, delovi atlantskog primorja SAD, Brazila, Argentine. Oko 80% stanovništva sveta živi na evroazijskom kopnu, 60% u umerenom pojasu severne polulopte, oko 50% u nizijama (do 200 m.n.v.) koje čine oko 30% površine kopna, oko 30% u litoralnom pojasu (do 50 km od mora) koji čini 12% površine kopna. Kontrasti u gustinama naseljenosti (1998) kreću se u rasponu od 1,5 st/km2 u Mongoliji, 3 st/km2 na Islandu i 7,3 st/km2 u Saudijskoj Arabiji do 849 st/km2 u Bangladešu i 403 st/km2 u Holandiji (ne računajući gradovedržave). Prosečna gustina naseljenosti ne daje vernu sliku razmeštaja stanovništva. Na primer, srednja gustina naseljenosti u Egiptu iznosi 60 st/km2 ali u dolini Nila prelazi 700 st/km2 a u delti 1500 st/km2. U Indoneziji prosečna gustina iznosi 102 st/km2 ali na pirinčanim poljima na Javi prelazi 1 000 st/km2. U Kini prosečna gustina je 126 st/km2 a u delu Kineske nizije prelazi 1 300 st/km2 dok je na Tibetu samo 1 st/km2. U Čadu gustina je 5 st/km2 ali 1/2 stanovništva živi na 1/10 površine države, ostalo je pustinja. Slično je u Nigeru, Burkini Faso, Maliju. U Nigeriji prosečna gustina je 108 st/km2 ali u Lagosu živi 8 mil ljudi na 145 km2 što je verovatno najgušće naseljeno parče Zemlje. Irska je primer relativno ravnomerne naseljenosti. U SR Jugoslaviji prosečna gustina iznosi 104 st/km2 a ekstremi su Kosovo i Metohija sa oko 150 st/km2 na jednoj, i Crna Gora sa 42 st/km2 na drugoj strani. Na teritoriji grada Beograda gustina je oko 500 st/km2. U Republici Srpskoj prosečna gustina iznosi 56 st/km2 ali i tu postoje znatne regionalne razlike - u Posavini i Semberiji ona dostiže 150 st/km2 dok u krševitoj Hercegovini samo 20 st/km2. Gustina je statistička mera koja ništa ne govori o kvalitativnim karakteristikama stanovništva i površina koji su dovedeni u međusobni odnos. Nije isto 1 km2 pustinje i 1 km2 plodne ravnice. Nije isto da li je reč o pretežno poljoprivrednom stanovništvu ili o gradskom stanovništvu. Osim toga, pogodnost pojedinih prostora za život određenog broja stanovnika stalno se menja u zavisnosti od tehničkog progresa i otkrića novih resursa. Neadekvatno je takođe dovođenje u vezu gustine naseljenosti i stepena ekonomske razvijenosti. Po pravilu su gušće naseljeni prostori saobraćajno razvijeniji, ali i u tom pogledu ima izuzetaka. Gustina stanovništva takođe nije u vezi sa društveno-ekonomskim uređenjem. Prema tome ne možemo na osnovu gustine kazati da li u nekom prostoru živi mnogo ili malo ljudi, niti koliki bi trebao biti njihov optimalni broj. Ideja optimalne gustine pripada muslimanskom misliocu XIV veka Ibn 265
Khaldunu. On je tvrdio da je zgusnuto stanovništvo dobro u pogledu korišćenja radne snage i jačanja odbrambene sposobnosti države. Gustina varira u zavisnosti od geografskih faktora (kao što su uslovi za poljoprivredu, resursi za industriju), od demografskih kretanja (prirodnog kretanja i migracija), i od stepena tehničkih dostignuća. Na 100 km2 polupustinje u Saudijskoj Arabiji jedva može da preživi šačica nomada sa svojim stadom, ali geolozi i tehničari za naftu mogu mnogo više da zarade. Gustina stanovništva je optimalna samo ako ide u korak s porastom životnog standarda i kulture stanovništva. Životni standard zavisi ne samo od veličine životnog prostora, nego i od kvaliteta životne sredine, načina života ljudi, njihovih životnih potreba i životnih uslova. Tab. 10. - Regionalna distribucija država prema gustini stanovništva Gustine stanovništva država (st/km2) <10 11-50 51-100 101-250 251-500 500< Svega Region 3 7 3 7 4 4 28 Azija 1 5 4 6 4 1 21 Cntr. Amerika i Karibi 1 3 12 9 25 Cntr., Ist., Juž. Evropa 10 22 8 4 3 1 48 Cntr. i Južna Afrika 3 7 4 1 2 1 18 Bl. Istok, Sev. Afrika 1 1 2 Severna Amerika 1 4 2 10 3 3 23 Sever. i Zapad. Evropa 2 5 2 3 3 15 Okeanija 3 9 12 Južna Amerika 25 63 35 40 19 10 192 Ukupan broj država Izvor: Derbyshire & Derbyshire, 1996.
Pošto ne možemo odrediti optimalnu gustinu, onda ne možemo odrediti ni zemlje koje su "prenaseljene" i "nedovoljno naseljene". Zaključci na osnovu pokazatelja gustine naseljenosti da su neke države "prenaseljene" ili "nenaseljene" po pravilu su bez osnova a često i tendenciozni. Primer manipulacije sa gustinama je fašistička propaganda "borbe za životni prostor". Kao deo propagande nemačka vlada je pre II sv. rata iskoristila tabelu gustine naseljenosti ukupne površine važnijih imperija, sa svim zavisnim teritorijama. U Francusku su uključili veći deo Saharske Afrike, u Veliku Britaniju ceo Komonvelt a u Belgiju i Holandiju njihove tropske posede. Rezultat je bio da je Nemačka imala daleko veću gustinu (135 st/km2) nego Britanska imperija i SAD (15 st/km2) i druge kolonijalne sile. Na osnovu te tabele nemačka vlada je opravdavala nužnost ekspanzije Nemačke. Hitler je 1939. izjavio u Rajhstagu: "Gospodin Ruzvelt dalje izjavljuje da je on apsolutno siguran da se svi međunarodni problemi mogu rešiti za konferencijskim stolom. Ja odgovaram: Teorijski čovek bi trebao da veruje da je to izvodljivo, jer bi zdrav razum zaista jasno pokazao u mnogim slučajevima opravdanost zahteva jedne strane i nužnost ustupaka
266
druge strane. Na primer, po zdravom razumu, logici i svim principima opšte čovečanske i više pravde, pa čak i po zakonima Božanske volje, svi narodi treba da imaju podjednak deo dobara ovog sveta. Prema tome ne bi trebalo da se desi da se jedan narod koji polaže pravo na toliki životni prostor smatra nezadovoljnim iako nema čak ni 15 st/1 km2, dok su drugi narodi prinuđeni da izdržavaju 140, 150 pa čak i 200 st/1 km2. I niukom slučaju ti srećni narodi ne bi trebali dalje da smanjuju životni prostor naroda koji već pate, otimanjem, na primer, njihovih kolonija. Stoga bih bio srećan kad bi se ti problemi mogli zaista rešiti za konferencijskim stolom" (cit. Kučinski, 1944). Zahtev za "životnim prostorom" imao je ideološki uticaj u Nemačkoj i izvan nje. Ipak, Nemačka u to vreme nije bila prenaseljena jer joj je 1939 g. nedostajalo bar 1 mil. radnika. Stoga je podsticano useljavanje a zabranjivano iseljavanje "arijevaca", činjeni su veliki napori da se poveća plodnost. Prema Hitleru, svi narodi treba da imaju podjednak deo dobara sveta i podjednak životni prostor. To ne znači da svaka od ondašnje 72 države treba da ima 1/72 deo svetskog dohotka, nego da svaka nacija treba da ima udeo u svetskoj površini srazmerno udelu u svetskom stanovništvu. Treći rajh uključujući Češko-moravski protektorat obuhvatao je 0,5% svetske teritorije i 4% svetskog stanovništva, a Britanska imperija je obuhvatala 26% svetske teritorije i 24% svetskog stanovništva. Bio je to zapravo zahtev za preraspodelu svetske teritorije odnosno za preraspodelu kolonija. Musolini je takođe zahtevao više životnog prostora, i što je nelogično, veći natalitet. Italija je svoje apetite za životnim prostorom zadovoljila osvajanjem Albanije, čime je zapravo smanjila životni prostor jer je Albanija bila gušće naseljena nego Italija. Takođe Abisinija (Etiopija) i Libija, koje je jedno vreme držala, bile su siromašne prirodnim resursima. Termini prenaseljenost, nedovoljna naseljenost i optimalna naseljenost ne mogu se precizno odrediti, mogu se samo proceniti. Povećana gustina stanovništva odražava viši stepen pogodnosti prirodne sredine za život ljudi i njihovu proizvodnu delatnost, a takođe i radno intenzivni tip privrede. Ipak, nema direktne funkcionalne zavisnosti između gustine naseljenosti i tipa privrede. Među gusto naseljenim zemljama ima kako industrijalizovanih i urbanizovanih (Velika Britanija 238 st/km2, Belgija 329 st/km2, Holandija 403 st/km2), tako i tradicionalno agrarnih zemalja (Indija 273 st/km2, Indonezija 102 st/km2, Bangladeš 849 st/km2). Među retko naseljenim državama su neke razvijene zemlje kao Australija (2 st/km2), Kanada (3 st/km2), Rusija (9 st/km2). Kapacitet teritorije države u pogledu broja stanovnika zavisi od prirodnih bogatstava, tehničkih mogućnosti stanovništva da koristi ta bogatstva, ekonomskih faktora i istorijskih događaja. Stepen tehnologije se stalno menja pa se i značenje gustine menja. Prenaseljenost se može pojaviti bilo gde, ako nedostaju resursi i kapital. Optimalna je ona gustina, koja omogućuje optimalno korišćenje prirodnih bogatstava na datom nivou tehnološkog razvitka. 267
Nezaposlenost je jedan od pokazatelja (i nedostataka) prenaseljenosti. U poljoprivrednim društvima, na primer u Kini i Egiptu, nezaposlenost je više strukturalna. U Egiptu poljoprivredno stanovništvo moglo bi 5 puta da obrađuje raspoloživo poljoprivredno zemljište (dakle 4/5 je "višak"). U industrijskim društvima nezaposlenost je više ciklična. Postoji i skrivena nezaposlenost, gde dvojica rade posao za jednog čoveka, gde je velika administracija ili gde je veliki broj "prinudnih odmora", bolovanja, plaćenih odsustvovanja. To smanjuje akumulaciju kapitala za investicije u nova radna mesta, za obrazovanje, zdravstvo, kulturu. Sve to slabi moć države ne samo u ekonomskom nego i u vojnom pogledu. Prednost ovog pokazatelja prenaseljenosti je u tome, što se u slučaju rata može mobilisati velika masa radnika a da se ne ugrozi proizvodnja. Ali "veliki bataljoni" takve države verovatno bi bili slabo naoružani i vojno neefikasni. Kao prenaseljene zemlje često se pominju Kina, Egipat, Indija, Pakistan, Bangladeš, Japan, Java, neke zemlje Centralne Amerike i Kariba. Tab. 11. - Pokazatelji gustine naseljenosti za suverene države (bez kolonija i zavisnih teritorija) po regionima sveta (1992-94) Udeo u Stanovn. Udeo u Gustina Svet Region km2 (mil.) svetu (%) (mil.) svetu (%) st/km2 100% Azija 25.075 18.8 3,085.8 55.3 123 292 Centralna 2.692 2.0 151.6 2.7 56 133 Amerika i Karibi Centr., Ist., 20.350 15.3 435.4 7.8 21 50 Juž. Evropa Centr., Južna 24.259 18.2 577.5 10.4 24 57 Afrika Bl. Istok i 11.275 8.5 269.6 4.8 24 57 Sev. Afrika Severna 19.343 14.5 285.6 5.1 15 36 Amerika Sev. i Zap. 3.568 2.7 370.8 6.7 104 248 Evropa Okeanija 8.781 6.6 93.7 1.7 11 26 Južna 17.703 13.3 307.7 5.5 17 40 Amerika Svet ukupno 133.047 100.0 5,577.7 100.0 42 100 Izvor: Derbyshire & Derbyshire, 1996.
Ekonomski izraz prenaseljenosti je nizak životni standard, glad i pothranjenost, slabija zdravstvena i socijalna zaštita. Politički izraz prenaseljenosti su neki oblici regionalizma i separatizma koji mogu dovesti i do građanskog rata. Nedostaci nedovoljno naseljenih država su slabosti koje proističu iz malobrojnog stanovništva - malo tržište, nemogućnost 268
proizvodnje u velikim serijama, nerentabilnost nekih strateški važnih vrsta industrije, slabija vojna moć, teža kontrola teritorije itd. Primeri retko naseljenih zemalja su Australija (2,5 st/km2), Novi Zeland (13,2 st/km2) i Kanada (2,9 st/km2), koje podstiču imigraciju da bi razvili domaću privredu. Unutar velikih zemalja postoje velike regionalne razlike u pogledu koncentracije stanovništva, usled čega neke od njih (primer Rusije) sprovode specijalnu migracionu politiku za naseljavanje slabo naseljenih teritorija. Demografska struktura je važan faktor političke, ekonomske i vojne moći države. Zato države vode određenu strukturnu politiku u cilju usmeravanja strukturnih promena. Starosna i polna struktura podrazumeva relativan broj stanovnika u pojedinim starosnim grupama ili kontingentima i udeo muškog i ženskog stanovništva. Starosna struktura predstavlja se tzv. starosnom piramidom, čiji oblik zavisi od prirodnog priraštaja, tj. stope nataliteta i mortaliteta. Kada je stopa nataliteta visoka visok je i udeo mladog stanovništva pa piramida ima oblik trougla sa širokom bazom. Takvu piramidu imaju zemlje u razvoju. Kada je stopa nataliteta niska onda je manji udeo mladog stanovništva pa piramida ima oblik bliži uspravnom pravougaoniku. Takvu piramidu imaju razvijene industrijske zemlje. Neke od njih imigracionom politikom pokušavaju da poprave udeo mlađeg stanovništva. Starosna piramida je geopolitički važna jer od nje zavisi broj radnih ruku i broj vojnika jedne države. Zapadno-evropske industrijske zemlje, posebno Nemačka, Velika Britanija i druge, imaju dosta staro stanovništvo. Ratovi u kojima su pretrpljeni veliki demografski gubici i danas su vidljivi u starosnim piramidama stanovništva Nemačke, Francuske, Rusije, Srbije, u vidu manjka muškaraca a "viška žena". Nasuprot njima, Japan ima dosta mlado stanovništvo, iako je i on imao znatne ratne gubitke. Piramida Nemačke odražava "savremeni" tip reprodukcije stanovništva i tragove ratnih gubitaka a piramida Indije "tradicionalni" tip sa kratkim prosečnim trajanjem života. Piramida Kuvajta odražava značajnu mušku imigraciju. Gubici stanovništva u ratovima su predmet različitih procena i manipulacija. Ipak ti gubici se dobro odslikavaju na starosnim piramidama u vidu "prevage žena". Na primer, u Nemačkoj je 1946. godine bilo 7,3 mil. više žena nego muškaraca, a 1950. taj broj se smanjio na 3,7 mil., usled velike imigracije i povratka ratnih zarobljenika. Najveći "deficit" muškaraca otpadao je na generacije rođene 1915-1919, i 1920-24 (oko 25% tih generacija je poginulo a oko 30% ranjeno). U Nemačkoj je po popisu 1910. godine na 1000 muškaraca bilo 1026 žena, 1919. - 1101, 1939. - 1048. Taj broj je 1950. u starosnoj grupi 25-50 godina iznosio 1318. U Austriji je
6. Demografska struktura i strukturna politika
269
1954. godine bilo 1220 žena na 1000 muškaraca. Japan je 1955. godine imao 1,5 milion žena više nego muškaraca. Bivši SSSR je 1939. godine zabeležio 8 mil. žena više nego muškaraca a 1959. godine 10,8 mil. (Urlanis, 1994). U Rusiji 1998. "nedostaje" 5,9 mil. muškaraca, u Ukrajini 2,9 mil., dok u svim zemljama bivšeg socijalističkog lagera ima 9,7 mil žena "viška" (prema izveštaju OUN "Tranzicija 1999"). Tako velika "prevaga žena" posledica je ne samo dva svetska rata, Oktobarske revolucije i staljinskih čistki, nego i veće smrtnosti muškaraca u odnosu na smrtnost žena usled alkoholizma, pušenja, bolesti i depresija. Niska stopa prirodnog priraštaja je problem razvijenih zemalja. Smanjivanje radne snage ne daje garancije za prosperitet privrede u budućnosti. Smanjivanje nataliteta u ime višeg životnog standarda, može da izazove kolektivni pesimizam u pogledu na budućnost u nekim evropskim zemljama, uključujući i Srbiju. Smrtnost stanovništva, u vezi sa starenjem, veća je u razvijenim nego u zemljama u razvoju. Na primer, u Velikoj Britaniji i Nemačkoj udeo stanovništva starijeg od 65 godina (oko 16%) veći je oko 4 puta a smrtnost (11-12%o) je veća dva puta nego u Meksiku i Venecueli. Najveći koeficijent smrtnosti je u Sijera Leoneu i Gambiji (2528%o) a najmanji (ispod 5%o) u zemljama Persijskog zaliva (Kuvajt, Emirati). Opšti pokazatelji smrnosti u svetu manje su kontrastni nego pokazatelji nataliteta (od 5-15%o) usled različite dužine trajanja života. Ekonomske strukture su veliki problem nerazvijenih zemalja. Ove zemlje po pravilu imaju mlado stanovništvo, ali je kontingent aktivnih malobrojan da bi mogao izdržavati veliki broj dece i nezaposlenih. Dakle, ima dosta radnih ruku ali nema radnih mesta. Visok "demografski pritisak" odnos broja stanovnika u radnom uzrastu s ostalim delom stanovništva, posledica je starenja stanovništva i velikog broja penzionera (u razvijenim zemljama) ili visokog prirodnog priraštaja (u zemljama u razvoju). Jedan od problema u ovim drugim zemljama je kvalifikaciona struktura, koja se slabo poboljšava uprkos ulaganjima države u obrazovanje. Ove zemlje pogađa emigracija školovanih kadrova ("odliv mozgova" - brain drain). Tu su dva različita slučaja - u prvom država školuje podmladak ali ne može da mu obezbedi zaposlenje te su diplomirani stručnjaci primorani da traže perspektive izvan svoje zemlje (primeri Srbije, Bugarske, Poljske, Rusije). U drugom slučaju studenti iz zemalja u razvoju odlaze na univerzitete Severne Amerike i Evrope, ali kad diplomiraju tamo i ostaju. U oba slučaja profitiraju razvijene zemlje. Slični procesi se odvijaju i unutar pojedinih država na regionalnom nivou. Neke zemlje se tome suprotstavljaju administrativnim merama i visokim taksama (primer Rusije). Zdravstvena struktura je u vezi sa zdravstvenom zaštitom. Jedan od prvih zadataka države je da zaštiti život svog stanovništva ne samo od neprijatelja nego i od bolesti. Prema definiciji OUN - "Zdravlje je stanje punog fizičkog, društvenog i socijalnog blagostanja a ne samo odsustvo 270
bolesti ili fizičkih defekata". Stanovništvo koje nije u tom smislu zdravo ne može imati potpunog ekonomskog ni političkog značaja za jednu državu. Samo zdrav čovek čini moć jedne države. Stoga je razumljivo da države provode zdravstvenu politiku - ulažu u nauku, profilaktiku i medicinu, učestvuje u troškovima lečenja i slično. Po ocenama OUN oko 1/4 čovečanstva nema elementarnu medicinsku zaštitu. Po pravilu, medicinske usluge su koncentrisane u glavnim gradovima. Broj lekara na 100 hilj. stanovnika prosečno u svetu iznosi 61 a ekstremi se kreću u rasponu od ispod 50 (Indija, Iran) do preko 300 (neke bivše socijalističke zemlje). Broj bolničkih kreveta na 100 hilj. stanovnika u razvijenim zemljama prelazi 1100 a u slabo razvijenim je ispod 100 (u Nigeriji, Indiji, Bangladešu). Postoji pojam "prava na zdravlje" koji obavezuje državu da se bori protiv infektivnih bolesti, epidemija, gladi, narkomanije. Borba za zdravlje vodi se poboljšavanjem životnog standarda (dohodak, uslovi života) i kontrolom spoljašnjih veza (na granici države). U zemljama u razvoju 1/4 i više stanovništva strada od siromaštva. Po podacima OUN samo 1/3 stanovništva sveta ima dovoljno kaloričnu ishranu (2 400 kcal po stanovniku dnevno) a 1/6 hronično gladuje. Za zdravlje je važna raznovrsna i uravnotežena ishrana u pogledu sadržaja belančevina biljnog i životinjskog porekla, masti i ugljenih hidrata, mikroelemenata. Na primer u Boliviji, zemlji udaljenoj od mora, zbog nedostatka joda u hrani česta su oboljenja štitne žlezde ("gušavost"). Epidemije kuge, kolere, boginja, tuberkuloze, malarije, dečije paralize, koje su uslovljavale visoku smrtnost u srednjem veku, danas su iskorenjene. Danas najčešća infekcija je grip. U zemljama u razvoju najčešće epidemije su stomačna oboljenja (usled loših higijenskih uslova i nedostatka pitke vode), tuberkuloza, malarija (u tropskim zemljama) i "bolest spavanja" koju prenosi muha ce-ce u Africi. Zdravlje savremenog čoveka ugroženo je bolestima koje su posledica naučno-tehničke revolucije (zagađenja životne sredine, ubrzanja tempa života i rada, stresa). Raste smrtnost ljudi od bolesti srca i krvnih sudova, zloćudnih tumora, AIDS-a ("side"- stečenog imunodeficita), od udesa u saobraćaju, psihičkih oboljenja, alkoholizma, narkomanije, pušenja. Po procenama Svetske zdravstvene organizacije, u junu 1995. godine bilo je oko 18,5 mil. ljudi zaraženih HIV virusom side (11 mil. u sub-saharskoj Africi, 3,5 mil. u južnoj i jugoistočnoj Aziji, 2 mil. u Latinskoj Americi, 1,1 mil. u Anglo Americi) a do 2000. godine taj broj će se udvostručiti. U svetu godišnje u saobraćajnim nesrećama gine oko 300 hilj. ljudi, a oko 10 mil. zadobije povrede. Po broju poginulih u saobraćaju na 100 hilj. st. prednjače Portugalija (26,5), Mađarska (21,8), Poljska (19,7), Španija (19,3). Po broju samoubistava (suicida) na 100 hilj. st. prednjače ugrofinski narodi - Mađarska (37) i Finska (27,8) a takođe Austrija (20,6) i Danska (20,4). Stopa mortaliteta od srčanih oboljenja na 100 hilj. stanovnika najveća je u Češkoj (283,7), Mađarskoj (249,5), Škotskoj (246,4), Finskoj 271
(228,5), Bugarskoj (218,8), Novom Zelandu (202) a od cerebrovaskularnih bolesti - Bugarska (231,3), Portugalija (199,3), Češka (175), Mađarska (172) i Škotska (108,1). Narkomanija ili "bela smrt" odnosi godišnje hiljade života, uništavajući prethodno svoje žrtve fizički i moralno. U SAD ima preko 10 mil. hroničnih narkomana. U toj zemlji se potroši više od 1/2 svetske proizvodnje narkotika. Osim uzroka i nivoa smrtnosti, važni pokazatelji su smrtnost odojčadi (do jedne godine starosti) i prosečno trajanje života, koji preciznije karakterišu stanje zdravlja stanovništva. Smrtnost odojčadi na 1000 živorođene dece, važan je pokazatelj socio-ekonomskih i sanitarno-higijenskih uslova života i efikasnosti službe zaštite zdravlja majke i deteta. U toku XX veka smrtnost odojčadi u svetu je trostruko smanjena i iznosi oko 70 %o. Ekstremi se kreću od 6-8%o u Japanu, Švedskoj, Finskoj, Holandiji, Švajcarskoj, do 150-180%o u Maliju, Gvineji, Etiopiji, Somaliji, Avganistanu. Prosečno trajanje života ljudi izračunava se na osnovu starosnih koeficijenata smrtnosti. Po nekim procenama, u drevnoj Grčkoj i Rimu iznosila je oko 25 godina, sredinom XX veka 46 godina a na kraju XX veka 64 godine. Geografska kontrastnost toga pokazatelja je velika, kreće se od 77,5 godina u Japanu do 50 godina u Nigeriji i Bangladešu. "Životni put" skandinavskih naroda traje 77 godina a žitelja Afganistana, Etiopije i Malija 40-45 godina ili 1,5-2 puta kraće. Predstavnice "slabijeg pola" u svetu žive prosečno 3 godine duže od muškaraca, ali ta razlika u Rusiji dostiže 9 godina, u Francuskoj, Mađarskoj i Poljskoj 8 godina, što je posledica veće životne energije kod žena i češćeg alkoholizma, pušenja i nesrećnih slučajeva kod muškaraca. U nekim zemljama (Indija, Pakistan) žene žive kraće od muškaraca usled teških uslova života i rada. U razvijenim zemljama smrtnost odojčadi i smrtnost muškaraca je veća u siromašnijim slojevima stanovništva. U SAD prosečno trajanje života belaca je 6 godina duže nego crnaca i "obojenih". Prosečan vek Indijanaca ne prelazi 50 godina. Aboridžini žive 20 godina kraće od ostalog stanovništva Australije a smrtnost odojčadi kod njih je višestruko veća. Pokazatelj smrtnosti takođe zavisi od specifike prirodnih uslova i tipa naselja. Na primer, gradsko stanovništvo živi 3-5 godina duže nego seosko, što se objašnjava boljom medicinskom zaštitom. Prema izveštaju OUN "Tranzicija 1999" u bivšim socijalističkim zemljama Istočne Evrope od 1980. naovamo naglo opada prosečno trajanje života. Za muškarce u Rusiji ono iznosi samo 58 godina, 10 godina manje nego za Kineze na primer. U cilju popravljanja strukture stanovništva neke države imaju dugoročne programe zdravstvene i socijalne zaštite, zaštite na radu, ekološke zaštite, uključujući i beneficije "države blagostanja" - njelfare state-a - besplatnu zdravstvenu zaštitu, penzije, besplatno školovanje za decu kao i mere kadrovske politike.
272
Može se reći da su migracije "svojstvo" čovečanstva, prisutno u njegovoj istoriji od samih početaka (od širenja ljudi na Zemlji) pa do danas. U prošlosti migrirala su čitava plemena i narodi. U tim migracijama Azija je odigrala ulogu centra difuzije (setimo se Velikih seoba naroda, najezde Arapa, prodora Mongola u II milenijumu naše ere, prodora Turaka). U periodu od XVI-XIX veka nastaje intekrontinentalna migraciona "eksplozija" - migracije Evropljana u Novi svet; prevoz robova iz Afrike na Antile, u Brazil i SAD; migracije Kineza u jugoistočnu Aziju; migracije Rusa u Sibir i na Daleki istok. Cvijićeva antropogeografska škola dobro je proučila metanastazičke (etapne) migracije na Balkanskom poluostrvu. Uzroci tih migracija bili su: 1. Istorijsko-psihološki (istorijske velike bitke, janičarski pohodi, bune, ustanci, muhadžirske seobe, seobe muslimana u Tursku, organizovanje vojnih granica) ili 2. Ekonomski (agrarna prenaseljenost, klimatski uslovi kao što su suše ili poplave, nerodne godine, ponos i osetljivost stanovništva, kmetski režim i kulučenje, promena vere kao što je islamizacija, epidemije i bolesti). Cvijić je izdvojio sledeće metanastazičke struje: 1. Dinarska, 2. Kosovskometohijska, 3. Moravsko-vardarska i 4. Seobe dinarskog stanovništva preko Save i Dunava u Panonsku niziju. S obzirom na uzroke migracije se uopšte dele na ekonomske i političke. Ekonomske migracije su dobrovoljne a imaju za cilj poboljšanje materijalnog stanja migranata. Na primer u Nemačkoj živi oko 720 000 Srba "na privremenom radu" (1999). Političke odnosno politički uslovljene migracije su masovna preseljavanja ("transferi") na osnovu jednostranog pritiska ili dvostrane međunarodne razmene a mogu biti i masovna bekstva pred različitim oblicima diskriminacije iz zemalja proganjanja u zemlje tobožnje slobode i mira. Dele se na (Maryanski, 1984): 1. Masovna preseljavanja ("transferi", "egzodusi") etničkih, rasnih ili religioznih grupa. U našoj istoriji poznate su i tzv. "genocidne migracije" koje imaju za svrhu etničko i versko "čišćenje" teritorije; 2. Neorganizovana bekstva manjih grupa pred različitim oblicima diskriminacije (izbeglice); 3. Formalno-političke migracije - na primer "lažni azilanti" u Zapadnoj Evropi iz bivših istočnoevropskih socijalističkih zemalja. Nemački geografi imaju dva termina za objašnjavanje te kategorije populacije - Vertriebenen i Flüchtlinge (Sanguin, 1977). Flüchtlinge su neorganizovana bekstva - primeri su preseljavanje oko 15 mil. lica iz Istočne Evrope pred dolazak Crvene Armije 1944-45, bekstva Jevreja pred nacističkom diktaturom u Ameriku, iseljavanje oko 1 mil. Palestinaca u vreme osnivanja države Izrael (1948), iseljavanje "muhadžira" iz Bosne u Tursku po dolasku austrougarske vlasti. Vertriebenen su lica prognana
7. Političke migracije i migraciona politika
273
legalnim ili vojnim putem (na primer progon germanskog stanovništva iz Istočne Evrope preko linije Odra-Nisa (1944-45), progon krajiških Srba iz Hrvatske (1995). U Srbiji je 1999. g. bilo 537 000 izbeglih i prognanih lica, većinom iz Hrvatske, što je dvostruko više nego u vreme II sv. rata. Novi vid izbeglica su "unutrašnja raseljena lica". Raseljena lica nisu izbeglice, jer nisu prešli iz jedne države u drugu, nego su ostali u istoj zemlji i prepušteni humanitarnim organizaciojama tih država. Oni mogu biti povod strane intervencije. U svetu ima (1998) oko 25-30 mil. raseljenih lica u 3540 država. Raseljenih lica ima najviše Sudanu (4 mil. nemuslimana na jugu), Turskoj (2 mil. Kurda iz 2000 kurdskih sela), Srbiji (oko 150-200 hilj. Srba iz Kosova i Metohije). Migracije se najčešće objašnjavaju kao posledica interakcija dve vrste sila: "puš" (engl. Push – odbijanje) i "pul" (engl. Pull – privlačenje), između mesta polazišta i odredišta. Dobrovoljne migracije su uzrokovane pretežno "pul" faktorima a prisilna kretanja su više uzrokovana "puš" faktorima. Migranti u prisilnim migracijama nemaju vlastitog motiva preseljavanja, niti mogu birati gde će se preseliti. U XX veku više od 150 mil. ljudi je migriralo kao rezultat revolucija, teritorijalnih aneksija, promena granica ili lokalnih konflikata. U drugoj polovini XX veka, oko 2,5% svetskog stanovništva moralo je napustiti svoju postojbinu iz političkih, kulturnih ili religioznih razloga. Pedesetih i šezdesetih godina najviše izbeglica bilo je iz socijalističkih zemalja, koji su tražili "politički azil" na Zapadu. Izbeglištvo je danas prvenstveno problem "Zemalja u tranziciji" i "Trećeg sveta". Visoki komesarijat za izbeglice OUN registrovao je 1974. godine 2,4 mil. izbeglica, 1984. - 10,5 mil., 1991. - 17 mil., 1995. - 27,4 mil. Od tog broja oko 14,5 mil. su izbeglice koje su prešle u drugu državu, 5,4 mil. su unutrašnja raseljena lica, 4 mil. su repatrirane izbeglice i oko 3,5 mil. su azilanti koji nisu izbeglice ali su pod zaštitom (UNHCR, 1995). Uzroci političkih migracija mogu se podeliti u dve velike grupe: 1. Ratovi i drugi oblici socio-političkih sukoba (međunarodni konflikti, revolucije, državni udari, etnički i plemenski konflikti, razgraničavanje i teritorijalne promene država); 2. Planirana ili administrativna preseljavanja ili progoni ljudi (transferi i proterivanje manjinskih grupa). Razmotrićemo nekoliko primera. Migracije usled antikolonijalnih i oslobodilačkih ratova su intenzivirane u Aziji i Africi u drugoj polovini XX veka, u periodu dekolonizacije. Iz portugalskih kolonija Angole i Gvineje Bisau, u vreme oslobađanja 1970-h, oko 1 mil. ljudi se iselilo u Portugaliju a oko 600 000 u susedne zemlje odakle su kasnije repatrirani. U vreme borbe za nezavisnost iz Zimbabvea je izbeglo oko sto hiljada ljudi, a usled unutrašnjih sukoba 1978. oko 1,2 mil. Postepeno su repatrirani. U vreme oslobodilačkih pokreta
274
u Namibiji (SNJAPO), Zapadnoj Sahari (POLISARIO), Eritreji, Istočnom Timoru (FRETILIN), izbeglo je na stotine hiljada ljudi u susedne zemlje. Migracije usled međunarodnih konflikata bile su brojne. Od 1945-1999 bilo je preko 100 većih međunarodnih konflikata koji su uzrokovali migracije. Rat za provinciju Ogaden između Etiopije i Somalije (1977), rat u Avganistanu (1978 intervencija SSSR, kasnije građanski rat), Invazija Vijetnama na Kambodžu (1978), napadi Izraela na južni Liban (1976, 1983), građanski rat u Čadu s međunarodnim učešćem Francuske i Libije (1984), pokrenuli su stotine hiljada izbeglica u susedne zemlje, koji su uglavnom repatrirani. Broj izbeglica iz Avganistana u Iranu i Pakistanu iznosio je 1986. godine 5 mil. Ima ih još oko 3 miliona. Rat u Eritreji i Ogadenu je završen, ali je 1985. godine bilo još oko 1,6 mil. izbeglica i azilanata, uglavnom u Sudanu, Somaliji, DŽibutiju. Konflikti u Kavkaskom regionu početkom 1990-h između Jermenije, Azerbejdžana, Gruzije i Ruske Federacije uzrokovali su migracije oko 1,5 mil. ljudi. Većina je posle smirivanja konflikata repatrirana. Revolucije, vojni udari i smene vlada su česti uzroci migracija u Africi, Latinskoj Americi i Aziji. Posle pobede socijalističke revolucije pod vođstvom Fidela Kastra (1959) sa Kube se iselilo u SAD preko 1,5 mil. stanovnika (kubanske četvrti u Majamiju i drugim mestima Floride). Pokret Sandinista u Nikaragvi, gerilski rat u Gvatemali (počeo 1954), građanski rat u Salvadoru, pučevi i diktature u Argentini (1970-h) i Čileu (1973) bili su uzrok emigracije stotina hiljada nevoljnika u susedne zemlje. Uglavnom su repatrirani. Još oko 50 000 izbeglica iz Gvatemale čeka u Meksiku repatrijaciju (1995). Diktatura Idi Amina u Ugandi, represivna vlada Macie Ngueme Bijoga u Gvineji Bisau, građanski rat između rivalskih partija u Angoli i Mozambiku, izazvali su izbegličke migracije većih razmera u susedne zemlje. Uglavnom su repatrirani ili raseljeni. U periodu 1992-95 vratilo se 1,6 mil. izbeglica u Mozambik. Konflikti u Liberiji i Sijera Leoneu oterali su u egzil oko 1 mil. ljudi u susedne zemlje Gvineju i Kot d,Ivoar. Komunistički prevrat u Laosu 1975, uspon Crvenih Kmera u Kambodži, pobeda komunista u Vijetnamu, pad režima Crvenih Kmera 1979. godine, pokrenuli su preko 5 mil. izbeglica u drugoj polovini 1970-h. U vreme diktature Pola Pota (1975 - 78) od ukupno 8 mil. stanovnika Kambodže ubijeno oko 2-3 mil. ljudi, uglavnom pismenih, a izbeglo je oko 300 000 u Vijetnam. Zbog realizacije maoističke parole o "dominaciji sela nad gradom", u vreme Pola Pota u Kambodži je izvršen urbicid preseljavanje praktično celokupnog gradskog stanovništva na selo (oko 4,2 mil. ljudi, od čega su 2 mil. prethodno došli u gradove da se sklone pred ratom). Pnom Pen je 1975. godine imao oko 2 mil. stanovnika a zatim je ispražnjen na samo 20 000 (uglavnom neposredna posluga Pola Pota). Posle obaranja vlade 1979, počeo je povratni talas u gradove (Ea Meng-Try, 275
1981). U tom periodu 1 mil. stanovnika napustilo je Indokinu. Indoneziju su posle oslobođenja (1949) napustile brojne privilegovane grupe iz doba holandske vlasti. Bili su to većinom evroazijati - holandsko-indonežanski mešanci (oko 200 000) i hrišćani sa Molučkih ostrva (30 000) koji su većinom radili u policiji. Mnogi sada žive u Holandiji. Relativno masovan "egzodus" stanovništva Tibeta uzrokovao je neuspeli antikineski ustanak (1959) i kasnije represalije. Tada je emigriralo preko 90 000 stanovnika (oko 7% stanovništva Tibeta), od toga znatan deo lamaističkih sveštenika. Veći deo se naselio u podhimalajskoj Indiji i državi Karnataka (bivši Majsur) a manji u Zapadnoj Evropi. Socijalističke revolucije u nekim zemljama pred kraj II sv. rata uzrokovale su veliku emigraciju. Iz bivše Jugoslavije se iselilo oko 500 000 Nemaca (folksdojčera pretežno iz Vojvodine). Na zemljištu koje su napustili Nemci u Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji, Italijani u Istarskom primorju i Turci u Makedoniji, koje je dobijeno putem agrarne reforme, naseljavaju se bezemljaši iz "pasivnih" krajeva. Plansko naseljavanje je vršeno u granicama dotične republike. Izuzetak je Vojvodina, gde je naseljeno oko 41 000 porodica (264 000 stanovnika) iz cele Jugoslavije. Prilikom kolonizacije vodilo se računa da se naseljenici grupišu na regionalnoj osnovi i po etničkoj srodnosti, kako bi se lakše prilagodili novoj sredini. Iz Bosne i Hercegovine 13 534 porodice naseljene su oko Bačke Palanke, Novog Sada, Sente, Kikinde i mesta pored Tamiša i Begeja, a iz Vojvodine 4 862 porodice smeštene su oko Stare Pazove, Rume i Novog Sada. Crnogorci (5 394 porodice) su kolonizovani oko Kule i Bačke Topole; Srbijanci (6 472 porodice) u okolini Odžaka, Kovina, Pančeva, Ali Bunara i Vršca; Slovenci (363 porodice) oko Vršca. Sem toga u neposrednoj okolini Zemuna ima naseljenika iz gotovo cele ondašnje Jugoslavije. Sem planskog naseljavanja na dobijenom zemljištu putem agrarne reforme, posle II svetskog rata bilo je individualnog pomeranja stanovništva. Muslimani iz Stare Raške naseljavaju se na zemljištu iseljenih Turaka u Makedoniji, a stanovnici iz Hrvatske i Slovenije na mesta iseljenih Italijana u Istri i Slovenačkom primorju (Đurić V., 1957; Lutovac M., 1958). Iz Čehoslovačke je u periodu 1945-1947 iseljeno oko 2,3 miliona, pretežno "sudetskih Nemaca", plus 1 mil. onih koji su napustili zemlju u toku rata. U Mađarskoj je od oko 500 000 Nemaca pre rata, ostalo 1/3 posle rata, i oni su deklarisali mađarsko poreklo. U Rumuniji od oko 600 000 Nemaca ostalo je 1/2 i to pretežno "sedmogradskih Sasa" i "banatskih Švaba". Danas ih u Rumuniji opet ima oko 630 000. Iz Istočne Nemačke je u periodu 1949-61 emigriralo oko 3,3 mil. stanovnika u Zapadnu Nemačku, a u suprotnom pravcu 487 000. Masovna emigracija preko Berlina navela je ondašnji vladu Istočne Nemačke da 1961 g. podigne zid dug oko 160 km između istočnog i zapadnog dela grada (srušen 1990). Povolžski Nemci su velikim delom raseljeni u Kazahstan i na druga mesta. Oko 6 mil. Nemaca iz 276
zapadne Poljske je preseljeno u Nemačku. Zajedno s Nemcima iz Jugoslavije emigrirali su i domaći kvislinzi. U Nemačkoj odmah posle II sv. rata našlo se 9 670 000 doseljenih Nemaca, približno isto koliko su iznosili demografski gubici Nemačke u ratu. Slična je bila posleratna repatrijacija Japanaca. Na početku rata bilo je oko 2,5 mil. a na kraju rata oko 3 mil. japanskih civila na okupiranim teritorijama (Mandžurija, Koreja, Južni Sahalin, Tajvan, Karolinska, Maršalska i Marijanska ostrva), i još toliko vojnika. U periodu 1945-1956 repatrirano je oko 6,3 mil. japanskih vojnika i civila. Istovremeno je iz Japana iseljeno oko 943 000 Korejanaca, 66 000 Kineza, 180 000 stanovnika arhipelaga Rjukju (kojeg su SAD tada zauzele, a 1972. ga vratile Japanu). Posle pobede revolucije u Kini (1949), emigrirali su oni koji su bili u vezi s prethodnim režimom. U Hong Kong i na Tajvan prešlo je po oko 1 mil. stanovnika. Nekoliko desetina hiljada se naselilo u pograničnim područjima Burme (okrug Šan, gde se bave pretežno švercom i gajenjem maka za opijum). Emigracija iz Kine bila je intenzivna u periodu tzv. "velikog skoka" (1960-h) i "kulturne revolucije" (1966-69). Broj stanovnika Hongkonga u periodu 1950-1997. porastao je od 2 na 6 mil. a broj kineskih imigranata ceni se na oko 3 mil. Kinezi su se naseljavali i u Singapuru (1,4 mil.), Maleziji (3,3 mil.), Tajlandu (2,6 mil.), Indoneziji (2,7 mil.), Vijetnamu (860 000, u suprotnom pravcu je iseljeno 265 000 u periodu 1975-79), Mjanmaru (400 000), SAD (237 000, uglavnom u San Francisku i NJu Jorku). Posle Oktobarske revolucije, naročito u vreme kolektivizacije poljoprivrede, iz SSSR-a je prešlo 300-400 000 Kazaha u Kinu na teren Sinkjanga. Šezdesetih godina, pod pritiskom kineskog nacionalizma oko 100 000 Kazaha i Ujgura prešlo je u SSSR. Etnički i plemenski sukobi često su praćeni etničkom homogenizacijom i prisilnom ili samovoljnom repatrijacijom manjinskih grupa. Ideje o "etnički čistoj" državi nekad su ostvarivane pritiscima i progonima a nekad genocidnim metodama. U prošlosti je bilo više primera sukoba na verskoj osnovi - progoni muslimanskog i židovskog stanovništva iz Španije na prelazu XV i XVI veka, emigracija krimskih Tatara u Tursku po dolasku ruske vlasti krajem XVIII veka, iseljavanje Turaka sa Balkanskog poluostrva u procesu povlačenja Turske od XVIII v. do kraja I sv. rata ("muhadžiri" su bosansko muslimansko tj. poturčeno stanovništvo koje je bežalo pred austrijskom vlašću, naročito posle aneksije), iseljavanje Mađara i Slovaka posle I sv. rata usled raspada Austrougarske monarhije. Srpsko stanovništvo se vekovima iseljavalo iz Makedonije, Stare Srbije, Bosne i Hercegovine i Krajine u Šumadiju, Slavoniju i Vojvodinu bežeći pred zulumom, terorom, represijama i genocidom. Migracije Srba u Ugarsku, Ukrajinu i Rusiju u XVIII veku literarno je opisao M. Crnjanski (roman "Seobe") a kolonizaciju posle II sv. rata u Vojvodinu i Slavoniju B. ]opić ("Vlak bez voznog reda"). 277
Drastičan primer je sukob stočarskog plemena Tutsi i zemljoradničkog plemena Hutu, koji u više mahova traje u Ruandi i Burundiju od 1959. kada su stekle nezavisnost. Oko 2,2 mil. ljudi iz Ruande je 1994. godine izbeglo u Zair, Burundi, Tanzaniju, Ugandu. Etnički konflikt u Sudanu krajem 1960-h i početkom 1970-h bio je između razvijenog arapskomuslimanskog severa i slabo razvijenog "crnog juga". Tada je preko 200 000 izbeglica prešlo u Ugandu, Zair, Centralnoafričku republiku i Etiopiju. Kasnije su repatrirani, ali novi sukobi povremeno podstiču nove seobe. Nigerija je vodila rat protiv katoličkog plemena Ibo u Bijafri na jugu i protiv izbeglica plemena Eve iz Gane i Togoa (1967-69). Separatizam je okrutno ugušen genocidom (oko 1 mil. žrtava), a 1 mil. je izbegao (oko 10% plemena Ibo). U Šri Lanki sukobi su počeli 1983. između Tamila (manjina) i Singaleza. Tamili su primorani da se koncentrišu na severu Šri Lanke, gde su oni u većini. Oko 100 000 Tamila je izbeglo u Indiju, odakle je 1/3 repatrirana a ostali čekaju na repatrijaciju ( 1995). U Asamu (Indija) naseljeno je oko 1 mil. Bengalaca u periodu 1961-1971, izbeglih usled stvaranja Bangladeša. Oko 2/3 su kasnije repatrirani. Iz države Rakhine u Mjanmaru je 1991-92 izbeglo u susedni Bangladeš oko 250 000 ljudi, pretežno muslimanske manjine koja živi u budističkom okruženju. Podele država i separatristički pokreti mogu izazvati migracije. Rezolucijom OUN 1947. godine Palestina je podeljena na jevrejsku i palestinsku državu. To je izazvalo izraelsko-arapski rat i emigraciju preko 800 000 Palestinaca. Izraelsko-arapski ratovi i borba PLO izazvali su veliku emigraciju Palestinaca i imigraciju Jevreja. Samo u periodu 1948-1951 emigriralo je 850 000 Arapa a imigriralo 687 000 Jevreja. Broj Palestinaca izvan Izraela dostigao je 3,5-4 mil., od toga 2,8 mil. je registrovala UNRNJA agencija odgovorna za palestinske izbeglice. U Izraelu je ostalo oko 0,5 mil. "nežidova", faktički Arapa. Podela Vijetnama (1954) izazvala je preko 1 mil. izbeglica, pretežno Vijetnamaca - katolika, iz Severnog u Južni Vijetnam. Usled ujedinjenja Vijetnama (1975), izbeglo je uglavnom u SAD oko 130 000 ljudi koji su bili u vezi s prethodnim južnovijetnamskim režimom. Podela Britanske Indije (1947) na Indiju i Pakistan, a zatim odvajanje Istočnog Pakistana kao Bangladeša (1971), izazvali su velike migracije. Razgraničenje Indije i Pakistana izvršeno je po religijskom kriterijumu. U prvoj fazi (1947-51) zbegovi "inoveraca" obuhvatili su oko 15 mil. ljudi (7,3 mil. hindusa i 7,2 mil. muslimana od kojih je 6,5 mil. otišlo u Zapadni Pakistan i 700 000 u Istočni Pakistan). U drugoj fazi (1951-1961) još oko 1,5 mil. hindusa se preselio u Indiju, dok u obrnutom smeru nije bilo migracija jer su se muslimani već u prvoj fazi gotovo u celini iselili. Separatizam Bangladeša (Istočnog Pakistana) od Zapadnog Pakistana (udaljenog 2000 km), uzrokovao je emigraciju preko 10 mil. ljudi u Indiju. Oko 500-600 000 tzv. biharskih muslimana koji govore jezikom urdu, 1947. 278
godine se preselio iz indijske države Bihar u ondašnji Istočni Pakistan, ali su zbog jezičke izolovanosti i simpatija prema politici zapadnog Pakistana posle proglašenja Bangladeša došli u težak položaj. NJih oko 150 000 zajedno sa još 100 000 Pakistanaca preseljeno je 1972-74 u zapadni Pakistan, a u suprotnom smeru je repatrirano oko 100-150 hilj. Bengalaca. Osim toga, 1983. godine bili su krvavi sukobi u Asamu između Bengalaca na privremenom radu iz prenaseljenog Bangladeša, i domaćeg stanovništva. Usled podele Kipra (1974) iselilo se oko 200 000 kiparskih Grka iz severnog turskog dela na jug a u suprotnom pravcu oko 65 000 kiparskih Turaka na sever ostrva. Raspad SFRJ 1990-ih izazvao je ratove za jugoslovensko nasleđe i progone Srba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine (oko 500-600 000). U vreme vazdušnih udara NATO-a 1999. godine i uspostavljanja prinudne međunarodne uprave na Kosovu i Metohiji iz te oblasti je pred šiptarskim terorom izbeglo ili raseljeno 180-200 000 Srba. Transferi stanovništva često su uzrokovali migracije. Prvi u istoriji transfer stanovništva izvršen je posle tursko-grčkog rata 1923. godine. Oko 400 000 Turaka iz Grčke (egejske Makedonije i Trakije) razmenjeno je za 1,3 miliona Grka iz turske zapadne Anatolije. Posle I sv. rata repatrirano je preko 100 000 Grka iz Bugarske. Posle II sv. rata repatrirano je oko 30 000 Italijana sa ostrva Dodekanez koja su pripala Grčkoj. Repatrijacija Turaka iz Bugarske bila je intenzivna između dva svetska rata, i posle - sve do danas. U periodu 1928-39. iseljeno je 125 000 Turaka, 1950-75. oko 200 000, samo 1978. oko 60 000. Zbog visokog prirodnog priraštaja broj Turaka u Bugarskoj se povećava uprkos iseljavanju - 1934. bilo ih je 750 000, 1965. - 759 000, 1992. - 822 000. Razmena stanovništva između Bugarske i Rumunije bila je 1940. godine, kada je Bugarska ponovo uzela južnu Dobrudžu (u periodu 1913-1940. pripadala je Rumuniji, za to vreme udeo Rumuna u stanovništvu povećao se od 3% na 80%). Iz južne Dobrudže i drugih delova Bugarske repatrirano je 110 000 Rumuna, u zamenu za 70 000 Bugara iz severne Dobrudže i delte Dunava. Repatrijacija oko 392 000 Nemaca iz SSSR izvršena je 1939-40. na inicijativu Nemačke. Na Potsdamskoj konferenciji (1945) Poljska i ČSSR su dobile pravo da isele nemačko stanovništvo. Tada se desilo "demografsko čudo" - najveće političke migracije u dotadašnjoj istoriji Evrope. Na teritoriji od oko 100 000 km2 koju je preuzela Poljska od Nemačke, živelo je uoči rata (1939) 8,9 mil. stanovnika a posle velikih posleratnih preseljavanja samo 1 mil. domicilnog stanovništva koje se izjasnilo da je poljskog porekla (dakle 7 mil. je otišlo - 4,8 mil. se povuklo pri kraju rata u Nemačku, 2,2 mil. je administrativno iseljeno). U tom prostoru 1950. godine bilo je već 6 mil. stanovnika. Od toga 5 mil. su bili imigranti, od toga 2 mil. ili 30% bili su repatrijanti iz SSSR, Francuske, Jugoslavije, ČSSR a 3 mil. iz drugih delova Poljske. Tako je stara etnička granica između Slovena i Germana, koja je bila u XVIII - XIX veku pomerena na istok, posle II sv. rata ponovo uspostavljena. 279
Transfer stanovništva SSSR – Kina u regionu Dalekog istoka posle II sv. rata vršen je postepeno. Naime, 1926 godine u SSSR-u (rejon Vladivostoka) bilo je 69 000 Kineza od čega 4 000 sa sovjetskim državljanstvom. Posle II sv. rata Kinezi su vraćeni u Kinu - 1959. bilo ih je još 26 000 a danas ih skoro i nema. Istovremeno, 1940. godine bilo je oko 100 000 Rusa u Kini, 1953. - 23 000, 1982 - 3 000. Posebno, 1963-65. godine, prešlo je oko 100 000 Ujgura iz Kine u SSSR. Posle II sv. rata (1946-47) izvršena je razmena 30 000 Čeha za 33 000 Ukrajinaca. Istovremeno je iz SSSR-a repatrirano 424 000 Finaca. Sedamdesetih godina emigriralo je oko 200 000 Jevreja iz Ukrajine i Rusije u Izrael. Razmena stanovništva SSSR Poljska obuhvatila je oko 3 mil. ljudi, usled pomeranja granica Poljske na zapad. U Rusiji je 1914. godine živelo oko 500 000 Poljaka, od kojih je 400 000 repatrirano u periodu 1918-24. Posle II sv. rata, u delu istočne Poljske koji je pripao SSSR-u živelo je oko 3,1 mil. stanovnika sa poljskim maternjim jezikom, a u Poljskoj je živelo oko 750 000 stanovnika sovjetskih naroda (Ukrajinaca, Belorusa, Litvanaca). U glavnoj fazi repatrijacije (1944-48) preseljeno je 1,5 mil. Poljaka a u drugoj fazi (1955-1959) oko 250 000. Ukupno je iz SSSR-a repatrirano u Poljsku 2,4 mil. stanovnika, a u suprotnom pravcu oko 518 000 ljudi (481 000 Ukrajinaca i 37 000 Belorusa). Interesantna je sudbina vojne emigracije Poljaka iz SSSR-a. Oko 600 000 Poljaka preseljeno je 1939-40. u unutrašnjost SSSR. NJih 115 000 (od toga 75 000 vojnika) prebeglo je u Iran i odatle stiglo u savezničku vojsku u Italiji. Posle II sv. rata priključili su im se brojni logoraši tako da je grupa brojala 400 000 ljudi. Većina je raseljena po Engleskoj i SAD. Vrsta transfera su deportacije ili progoni stranih radnika. Oko 40 000 Hindusa i Pakistanaca koji su radili u Ugandi, Keniji i Tanzaniji deportovano je u Veliku Britaniju (1972). Oko 2,2 mil. stranih radnika iz Nigerije (1983) proterano je u Ganu i Benin, odakle su i bili poreklom. Nemačka se dvoumi da li da deportuje lažne azilante i izbeglice u balkanske zemlje porekla. Grčka takođe ima sličnu dilemu u pogledu oko 100 000 ilegalno useljenih Albanaca. U Srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija ilegalno je useljen veliki broj Šiptara iz Albanije. Političke migracije su često posledica "etnoinženjeringa" tj. planske promene etničke strukture stanovništva u određenom regionu države. Primeri Staljinovog etnoinženjeringa su politika "mešanja naroda" i deportacije čitavih etnosa (Čečena, krimskih Tatara, mešketinskih Turaka, povolžskih Nemaca, Jevreja) u centralnu Aziju, Sibir i na Daleki istok. Povratak nije bio moguć jer je za kretanje izvan mesta boravka bila potrebna dozvola ("propiska"). Takođe je Turska planski naseljavala istočne teritorije, sa kojih su prognani Jermeni. SFR Jugoslavija je podsticala kolonizaciju iz Dinarske u Panonsku oblast. Albanija u vreme Envera Hodže i kasnije je podsticala etničku zastupljenost Šiptara u srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija.
280
Razvrstavanje političkih migracija prema uzrocima je uslovno, jer u nekim slučajevima je delovalo istovremeno više faktora. Krizna žarišta u kojima se često javljaju političke migracije su rog Afrike, Zakavkazje, Bliski Istok, Centralna Azija, Indokina, Centralna Amerika, Balkan. Prema tome, najviše političkih migranata ima u geopolitički osetljivim regionima. Političke migracije se najčešće dešavaju između susednih zemalja, ređe između udaljenih zemalja i kontinenata. Imigranti se najčešće privremeno smeštaju u prigraničnom području zbog strateških i političkih ciljeva zemlje domaćina. Neki ostaju tu godinama (kao Palestinci, Etiopljani). Uopšte uzev, opcije i solucije za političke migrante su sledeće: 1. Repatrijacija (povratak u zemlju porekla); 2. Spontano naseljavanje u novoj domovini; 3. Permanentno preseljavanje u treće zemlje. Koja će se solucija primeniti to zavisi od konkretnih uslova političkih, vojnih, ekonomskih, i od strukture migranata (etno-nacionalne, konfesionalne, obrazovne). Država ne može biti indiferentna ni prema unutrašnjim migracijama. Migracije selo-grad nastale su u procesu urbanizacije. U nekim agrarnim zemljama ih gotovo i nema (Nepal, Laos, neke afričke zemlje) dok u drugim dobijaju monstruozne razmere (Meksiko, Kalkuta, Bombaj, Kairo, Džakarta, Bangkok). U razvijenim zemljama udeo gradskog stanovništva prelazi 80%. Druge vrste su migracije među regionima nastale u procesu industrijalizacije i deagrarizacije. Stari metalurški regioni kao Pensilvanija, severna Francuska, Donbas, Ural - gube značaj na račun regiona novih industrija visokih tehnologija (Kalifornija, Florida, srednje Povolžje, Bavarska). Tu mogu biti važni geografski faktori migracije sever-jug u Skandinaviji, planine-nizije u Jugoslaviji, unutrašnjostprimorje u Kini. Treće vrste je pionirska kolonizacija slabo naseljenih područja. U XIX veku tako su naseljavani neki prostori severne Amerike, Australije i Sibira, a danas Amazonije, delovi Bornea, planinski prostori Vijetnama, periferna područja Tajlanda, severni Kazahstan, Sibir i sever Rusije.
281
XIII glava
KULTURNI PROSTOR I DRŽAVA Pojam kulture podrazumeva relativno stabilne stereotipe naučenog ljudskog ponašanja, kao što su predanje i tradicija. Za razliku od rasnog biološkog nasleđa, koje se predaje genetski, kulturno nasleđe se predaje učenjem, pri čemu glavnu ulogu imaju jezik, religija i drugi simboli. Prema tome, kultura se stiče posle rođenja. "Kultura je spoljašnji umetnički izraz narodnog uma i osećanja. Narod je srpski uspeo da sazda svoju savršenu nacionalnu kulturu, to jest da da savršen svojstven izraz svoga uma i srca u zidariji, u vezu i tkanini, u pesmi i priči, u rezbi i boji, u neiscrpnoj mudrosti, u krasoti običaja i otmenom ponašanju" (Velimirović N., 1938). Istorijsko pamćenje je važan deo kulturnog nasleđa. Nemački istoričar Burkhart je u drugoj polovini XIX veka pisao da se istorijskog pamćenja "u prvi mah odriču samo varvari, koji svoj kulturni omotač, kao dat, nikada ne probijaju. NJihovo varvarstvo jest njihova neistoričnost i vice versa. Oni imaju, na primer, plemenska predanja i svest o kontrastu prema njihovim neprijateljima, dakle istorijsko-geografske začetke. Ali tek znanje o prošlosti može osloboditi od vezanosti morala itd. za simbole". A onda, nastavlja Burkhart, "istorije se lišavaju i Amerikanci, to jest istorijski neobrazovani ljudi, koje se, polazeći od Starog sveta, ipak ne mogu potpuno osloboditi. Ona se sada lepi za njih kao starudija. U to spadaju grbovi njujorških bogataša, najapsurdniji oblici kalvinističke religije, kult duhova itd., a svemu tome se na osnovu šarolikog useljavanja pridružuje i obrazovanje novoameričkog telesnog tipa sumnjive vrste i trajnosti" (Burkhart, 1996). Pojam "kulture" ima tri smislena značenja: Prvo, kultura je naprosto skup zajedničkih navika delovanja, onih koje omogućuju članovima pojedine ljudske zajednice da se što bolje slože jedni s drugima kao i sa okolinom koja ih okružuje. Treba razlikovati dve vrste grupnog identiteta - masovnu kulturu i etničku kulturu. Drugo, kultura je naziv za svojstvo koje se stiče obrazovanjem - u tom smislu govori se o više ili manje kulturnim zajednicama, o civilizovanim i varvarskim narodima. Treće, kultura je sinonim za "očovečeno", što je tokom istorije uzelo maha nad "prirodnim" nad "divljim". To je prevazilaženje niskog, iracionalnog i životinjskog nečim univerzalno ljudskim, nečim što sve osobe i kulture više ili manje mogu da prepoznaju i uvažavaju. Reći da je neka kultura "naprednija" ili "superiornija" od neke druge, znači reći da je ona došla bliže realizovanju "suštinski
1. Pojmovi kulture i civilizacije
282
ljudskog" od druge kulture, da je ona bolji primer kulture, da je bolji izraz onoga što je Hegel nazvao "samosvest apsolutnog duha". Univerzalna vladavina kulture (u trećem značenju) jest cilj istorije, po Hegelovoj logici. Po modelu Hakslija kulturu u širem smislu čini skup superstruktura društveno-ekonomskog života, i to: 1. Mentifakti - religija, jezik, okultizam, folklor, umetničke tradicije, književnost, nauka. To su proizvodi umne delatnosti čoveka, duhovna kultura. Predstavljaju glavne i najstarije elemente kulture. 2. Sociofakti - odnose se na veze među pojedincima date ljudske grupe ili društva kao celine. Na nivou individua uključuju porodične odnose, odnose među polovima, principe vaspitanja dece, a na nivou celog društva političko uređenje i političku kulturu. 3. Artefakti - to su elementi materijalne kulture. Oni uključuju one oblike proizvodno-ekonomske delatnosti ljudi, koji omogućuju da se zadovolje osnovne potrebe čoveka u hrani, stanovanju, sredstvima komuniciranja. Sistemi korišćenja zemljišta i poljoprivredne proizvodnje su takođe artefakti, kao i oruđa rada i dati načini odevanja. Dakle, tu spada sve ono što posredno povezuje dato ljudsko društvo s materijalnom (životnom) sredinom. Između kulture i etničkih karakteristika postoji povratna sprega etničke karakteristike odražavaju se na kulturu, a kulturne razlike odražavaju se na etničke procese. Razvoj patriotizma i nacionalnih osećanja u vezi je s kulturom. U SAD 1 dnevni list (novine) dolazi na 3 stanovnika, u Africi na 90 stanovnika. Među nepismenim plemenima teško je širiti bilo kakvu ideologiju i patriotizam. Stoga je razumljivo zašto mnoge zemlje u razvoju troše velika budžetska sredstva na obrazovanje i kulturu. Takvi napori imaju i negativne posledice - deagrarizaciju i demografski pritisak stanovništva na gradove, mase nezaposlenih i slično, što stvara nove probleme tim državama. Kultura se često uključuje u političke igre - od stvaranja "manjinskih geta" pa do "kulturnog genocida". Takođe, insistiranje na nekim civilizacijskim krugovima ili kulturnim pojasevima, ima nekad političkoideološku pozadinu i cilj za prekrajanje političke karte. Kulturni imperijalizam koji se danas ostvaruje u razmeni informacija, ugrožava male kulture, njihov identitet i stvaralaštvo. Pariz, London i Njujork su svetski informacioni centri. Od ukupnog štampanog materijala u svetu, oko 70% izlazi na šest svetskih jezika, a u svetu ima preko 3500 jezika. Oko 60% naučne dokumentacije u svetu štampa se na engleskom jeziku. Američka koncepcija mondijalizma ima za cilj uniformisanje kulture. Nasuprot tome, javlja se koncepcija kulturne unikalnosti koja ima za cilj očuvanje kulturnog diverziteta i pluralizma, od globalnog do lokalnog nivoa. Kulturni pluralizam podrazumeva raznovrsnost, diverzitet u pogledu etničke (ili rasne), jezičke i konfesionalne strukture. Kulturni pluralizam je prihvatanje različitih kultura u višeetničkim 283
društvenim odnosima. Uprkos tome što političari glorifikuju svoju ulogu, baš je raznovrsnost kultura bila faktor raspada niza država u XX veku Austrougarske, Osmanske imperije, Britanske imperije, Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke, Jugoslavije. Kultura je delovala kao integrativni faktor u nacionalnom ujedinjenju Italije, Nemačke, Evropske Unije, ali ne i u slučaju Severne i Južne Koreje, Kine i Tajvana. Ipak kultura u mnogo manjem stepenu nego država, pretpostavlja postojanje stabilnih teritorijalnih granica i političke nezavisnosti. Pripadnici jednog naroda zadržavaju dugo vremena svoje kulturno jedinstvo čak i kada su rasejani po različitim zemljama i kontinentima. Kulturni pluralizam se ispoljava u dva oblika - unutrašnjem i spoljašnjem. Unutrašnji pluralizam predstavlja etnički konglomerat u kojem svaka grupa razvija svoj kulturni model, dok su su međuetničke veze redukovane samo na ekonomske i političke odnose. Manjinske grupe i subnacije po pravilu teže unutrašnjem pluralizmu. Etnocentrični separatizam teži da očuva etničnost, ali to ometa unutrašnju integraciju u državi a često i spoljašnje odnose. Spoljašnji pluralizam stavlja naglasak na međuetničke odnose (bikulturalizam, multikulturalizam) koji su uslov za razmenu kultura. Višeetničke države uglavnom stimulišu stvaranje kulturne sinteze tj. spoljašnji pluralizam, koji konsoliduje integraciju etničkih grupa. Zatvaranje kulture u nacionalne i teritorijalne okvire i kidanje veza sa širim kulturnim tokovima - u krajnjoj instanci šteti i kulturi i naciji. Pojam civilizacija (lat. civil - građanin) više označava društveni i ekonomski razvoj, za razliku od kulture koja se odnosi na razvoj svakog pojedinca. Na primer, kad kažemo da jedna osoba ima visoku kulturu, to ne znači da je i visoko civilizovana, i obrnuto. Civilizacija je u skladu s najvišim stepenom socijalizacije i prihvatanjem činjenica, a kultura je vezana za ideju o ličnosti, duhovnosti i moralu. Materijalna kultura u svim njenim aspektima, kao i jezik, državno-politička teorija, pravo, ekonomski odnosi su komponente civilizacije. Sa druge strane religija, filozofija, literatura i umetnost (kao duhovna suština) su komponente duhovne kulture. Ipak tu nema jednoznačne razlike. Arnold Tojnbi u svom dvanaestotomnom delu "Istraživanje istorije" smatra faktor religije kao osnovu rađanja, procvata i opadanja civilizacija, razvoj "podsvesnog" religioznog života je glavni faktor za sudbinu civilizacija i progres čovečanstva. Tojnbi ne diferencira duhovnu kulturu od materijalne civilizacije. Po njegovom poimanju "civilizacija" obuhvata u sebi obe realnosti. Cvijić u delu "Balkansko poluostrvo" takođe ne pravi razliku među tim pojmovima. Pod "kulturnim pojasima" na Balkanskom poluostrvu on podrazumeva: 1. Preinačenu vizantijsku ili staru balkansku civilizaciju; 2. Tursko-istočnjačke uticaje, 3. Uticaje zapadne i srednjoevropske civilizacije, 4. patrijarhalni režim. Zatim razmatra "način rasprostranjenja civilizacija" i "procese kulturnog izjednačavanja". 284
U hipotezi o sukobu civilizacija Hentington (Huntington, 1993, 1996) je izdvojio osam civilizacija: Zapadnu, konfučijansku, japansku, hinduističku, slovensku pravoslavnu, latinoameričku i afrikansku (vidi sl. 6). Zapadna civilizacija postoji u dve osnovne varijante - evropska i severnoamerička, a islam se sastoji od arapske, turske i malajske podvrste. Između civilizacionih regiona postoji nekoliko zona bez sopstvenog civilizacionog potencijala, u kojima se sukobljavaju dve ili tri različite civilizacije (na pr. Turska, Liban, Kazahstan, Bosna). Prema Hentingtonu civilizacija se definiše kako opštim i objedinjujućim elementima kao što su jezik, istorija, religija, običaji, institucije, tako i samoidentifikacijom individue. Jedna civilizacija može da objedinjava nekoliko nacionalnih država, kao što je slučaj sa zapadnom, latinoameričkom ili arapskom civilizacijom, ali može da bude i jedna posebna država, na primer japanska. Očigledno je da se civilizacije mešaju i prožimaju, a mogu da postoje i podcivilizacije. Uprkos tome civilizacije su znatno izdvojene celine i makar da granice između njih nisu oštro ocrtane, one su realne. Civilizacije su dinamične; sviću i zalaze, razdeljuju se i stapaju, no one mogu i da iščezavaju, pogrebene pod peskom vremena. Osnovni uzroci za sukobe među civilizacijama (pre svega zapadne protiv ostalih) po Hentingtonu potiču iz same suštine civilizacija i sastoje se u fundamentalnim razlikama među civilizacijama u pogledu jezika, istorije, kulture, tradicije i religije. Koncepcija kulturne ikonografije Ž. Gotmana iz 1950-ih godina se eksponira u pozadini ideje o sukobu civilizacija S. Hentingtona iz 1990-ih. Obe uzimaju kulturu kao osnovni faktor i determinantu geopolitičkih procesa i političko-geografskog diverziteta sveta. Razlika među njima je u tome što Gotmanova kulturna ikonografija nije usmerena na konflikte, nego na pokušaj razumevanja i upravljanja geopolitičkim rizicima i kulturnim šokom, koji nastaje pri susretu različitih identiteta. Gotman shvata svet kao polje delovanja ili jedinstvo suprotstavljenih sila: 1) sila dinamike, kretanja, veza, komunikacija, koje uslovljavaju globalizaciju i otvaranje društva (po Cvijiću to bi bile "sile spajanja i prožimanja"), 2) sila tradicije, utvrđenih stereotipa mentaliteta i predstava o identitetu, "sopstvenoj teritoriji", simbolima, mitovima o sopstvenoj istorijskoj ulozi ili čak "misiji". Ova druga vrsta sila je oličenje statičnosti, ili parafrazirajući Cvijića, "osobina izolovanja i odvajanja". Tu vrstu sila Gotman naziva kulturna ikonografija. Naglašava se neophodnost unutrašnjeg poriva za toleranciju i integraciju, dok spoljašnja prinuda obično pobuđuje negativnu, ponekad neprijateljasku reakciju. Uloga kulturnih i civilizacijskih faktora koja je bila naglašena u posibilističkom konceptu francuskih geografa Vidal de la Blaša, Ansela, Demanžona, Brodela, sada se otkriva kao antiteza društvenim teorijama i ideologijama baziranim na socijaldarvinizmu na jednoj i ekonomizmu na drugoj strani. Hantingtonova teorija o sukobu civilizacija isto ima u osnovi kulturni faktor, ali u jednom nekonstruktivnom i alarmističkom aspektu. Ona 285
ne daje odgovor na niz osnovnih pitanja vezanih za globalizaciju, prožimanja kultura, interkulturalne i multikulturalne procese i odnose, uzroke konflikata i mogućnosti njihovog sprečavanja ili prevazilaženja. Nikolaj Berđajev u raspravi "Civilizacija i sloboda" smatra, nasuprot Hegelu, da čovek nije samo rob prirode i društva, nego je i rob civilizacije. Stoga, civilizacija ne može biti cilj postojanja čoveka, njegov kraj i najdragocenija vrednost. Po Berđajevu, mi ne smemo da uporedimo "dobrotu" (nevinost) i prirodnu slobodu sa zlom i ropstvom života civilizovanog čoveka. Ono što je najvažnije od svega je to da čovek mora biti gospodar kulture i tehnike, a ne njihov rob. Po Berđajevu, ako ovde izuzmemo princip moći, a potom ovaj princip postavimo kao svoj model i smatramo da stoji iznad istine i vrednosti, onda smo sami proglasili smrt i kraj civilizacije. Tada ćemo morati da čekamo nove i snažne religije koje će dominirati nad čovekom i savladati tragediju moći. Naziv rasa potiče od arapske reči ras glava, početak, poreklo, koja se u XIV veku susreće u italijanskom kao razza pleme, familija a u XVI v. u francuskom kao race što ukazuje da jedna grupa ljudi ima iste biološke (somatske) karakteristike. U to spada boja kože, oblik očiju, vrsta kose i stepen kosmatosti čela, karakteristike skeleta, oblik vilice i nosa, osobine krvi. Na toj osnovi antropolozi (pre svega Ž. Kivije, 1800) su izdvojili tri glavne rase: 1. Evropeidna ili bela (severna svetlija, južna tamnija); 2. Mongoloidna ili žuta (azijska i američka vrsta); 3. Ekvatorijalna ili crna (negroidna ili afrička vrsta, australoidni tip).
2. Vrste rasizma i diskriminacije
Tab. 12. - Rasni sastav stanovništva sveta LJudske rase Velike rase Evropeidna (evroazijska) Mongoloidna (azijatsko-američka) Negroidna (afrička) Australoidna (okeanska) Mešovite i prelazne forme Evropeidno-mongoloidna Evropeidno-negroidna Mongoloidno-australoidna Ostali rasni tipovi i nepoznato Izvor: Bruk S. I., 1986.
286
Procenti (%) 42,9 19,1 7,0 0,3 4,2 9,0 17,2 0,3
Smatra se da su rase nastale usled prilagođavanja ljudi geografskoj sredini. Usled raznih rasnih mešanja ideja čiste rase je čista fikcija. Prelazni rasni tipovi su: 1. Kontaktne rase - laponsko-sibirski (između evropeidne i mongoloidne), etiopski i dravidski (između evropeidne i ekvatorijalne), polinezijsko-mikronezijski i južni mongoloidni tip (između mongoloidne i ekvatorijalne rase); 2. Mešoviti antropološki tipovi - evropeidi-negroidi u severnoj Africi; evropeidi-mongoloidi u Centralnoj Aziji, Zapadnom Sibiru, Uralu i Povolžju; američki mulati (mešanci evropeida i negroida), američki mestici (mestizos - mešanci indijanskih mongoloida i evropeida), zambosi (sambos mešanci negroida i indijanskih mongoloida) i južnoafrički obojeni (mešanci afričkih negroida i evropeida). Mestici danas preovlađuju u Meksiku i Venecueli, mulata ima mnogo u Brazilu i na Kubi. U Latinskoj Americi često se susreću i zambosi. Mešanci između azijatske grane mongoloidne rase i australoida (tzv. "malajska" rasa) žive u jugoistočnoj Aziji (Filipinci, Indonežani, Vijetnamci, Kmeri). Stanovništvo Latinske Amerike je pravi mozaik rasa. Atlantska fasada je bela s mestimičnim zonama crnaca i mešanaca, u unutrašnjosti su Indijanci. Na jugu su belci (Argentina, Urugvaj), duž zapadne obale Indijanci (Bolivija, Peru, Ekvador), na severoistočnoj obali i ostrvima mestijci (Nikaragva, Paragvaj) ili crnci i mulati (Haiti). Crnci su ovde doseljavani kao roblje, prvi put 1501. na Hispanjolu (Haiti), 1538. u Brazil. U manjem broju doseljavali su se i Japanci, Hindusi a najviše Evropljani. Procenjuje se da je u Ameriku dovezeno oko 20 mil. crnih robova. Zabranu importa robova proglasili su: Haiti 1804, Argentina 1813, Brazil 1852. godine. Ropstvo je ukinuto najpre na Haitiju (1804), zatim u Brazilu (1888), Kolumbiji, Venecueli, Boliviji (1853). Ropstvo se u velikoj meri zasnivalo na rasizmu. Rasizam i nacionalizam su vidovi totalitarizma. Pojedinac pripada rasi (ili naciji) i ima svojstva te rase (ili nacije). Po rasistima postoje "više rase". Tvorcem teorije rasizma smatra se A. Gobino (Gobineau), francuski diplomat sredinom XIX veka. U "Skici o nejednakosti ljudskih rasa" on oglašava rasnu nejednakost u biološkom, intelektualnom i moralnom pogledu, pa je teorija ne samo društveno štetna nego i nenaučna. Antropološka, biološka i psihološka istraživanja pokazala su da predstavnici svih rasa imaju jednake mogućnosti psiho-fizičkog razvoja. U biološkom pogledu nema "viših" i "nižih" rasa. Klod Levi-Štros tvrdi da "razmišljajući da li kultura jest ili nije funkcija rase, dolazi do ubeđenja da rasa - ili to što podrazumevamo pod tim pojmom - jest funkcija kulture". Niče je govorio o "nadčoveku". Po L. Gumiljovu "rasa" (pod kojom on podrazumeva etnos) pripada pojedincu - pasionaru, koji je stvara. On je razvio teoriju pasionarnosti, po kojoj postoje "viši" pojedinci
287
(pasionari) koji predstavljaju predvodničku elitu. Po S. Hentingtonu postoji "viša civilizacija" (zapadna). Rasna diskriminacija se u različitim oblicima javljala tokom cele ljudske istorije, počev od pojave eksploatatorskog društva. Prema Međunarodnoj konvenciji o likvidaciji svih oblika rasne diskriminacije iz 1965. godine, vidom rasne diskriminacije smatra se svaka pojava diskriminacije prema svakoj rasnoj, nacionalnoj ili etničkoj grupi u celini ili pojedinačno. Ipak, još uvek postoji diskriminacija de facto (nelegalna) ili de jure (ozakonjena). Poznata je diskriminacija Crnaca, Indijanaca, Meksikanaca (Čikanosa) u SAD; Slovena, Cigana, Arapa i Turaka u Zapadnoj Evropi; Maora na Novom Zelandu; Papuanaca na Novoj Gvineji; Aboridžina u Australiji; mulata i mestika u Latinskoj Americi; Bantu crnaca i azijata u Južnoj Africi; Eskima u Kanadi; kaste "haridžana" (nedodirljivih) u Indiji ili "burakumina" u Japanu. Diskriminacija se vrši ne samo po rasnim nego i po etničkim, kulturnim, ekonomskim kriterijumima. S obzirom na razmere i dubinu ograničavanja prava i sloboda diskriminisanih grupa, postoji pet vrsta diskriminacije: 1. Genocid - predstavlja težak zločin protiv čovečnosti jer poseže na osnovno pravo čoveka - na fizičko postojanje, samo zato što je pripadnik druge rasne, nacionalne, etničke ili religiozne grupe. Prva definicija zločina protiv čovečnosti data na sudu ratnim zločincima u Nirnbergu podrazumeva ubistvo, masovno uništavanje, zarobljavanje, deportiranje i svaki neljudski akt, izvršen protiv civilnog stanovništva; zlostavljanje zbog političkih, rasnih i religioznih uzroka. Tada je bilo potrebno da se osude nacistički užasi i da se stvori međunarodno pravo tako da se oni nikad ne ponove. Genocidne metode su različite - od fizičkog uništavanja (anihilacija) do bioloških (sterilizacija) i socijalno-ekonomskih (socijalni genocid) metoda. Genocidu su u prošlosti bila izložena mnoga plemena, narodi i cele civilizacije u Africi, Americi (u SAD od nekadašnjih 12 mil. Indijanaca preostalo je samo 1,5 mil), Australiji (ima oko 300 000 Aboridžina a toliko ih je bilo i na početku kolonizacije). Treba još pomenuti genocid u Bijafri (1 mil.), Vijetnamu, Alžiru (1,5 mil.). Turci su 1915-16. godine pobili 1,5 mil. Jermena ("armenocid") a 1914-1922. godine oko 300 000 pontskih Grka. U II svetskom ratu Nemci su pobili oko 6 mil. Jevreja (Holokaust). Termin genocid nastao je 1944. godine baš da bi se naglasio unikalni karakter Holokausta. Sastavljen od grčke reči genos - rasa, i latinske coedere ubijam, označava sistematsko uništavanje datog etnosa. Posle su Jevreji na račun Palestinaca stvarali svoj "životni prostor". U Ruandi su ekstremisti plemena Hutu provodili anti-Tutsi program koji je koštao pleme Tutsi oko 750 000 života - 1956-65. je ubijeno 105 000, 1972. oko150 000, 1994. oko 500 000. Tačan broj nikada nećemo saznati. Indeks genocidnosti (broj žrtava 288
genocida na 100 stanovnika naroda-izvršioca) za neke narode je vrlo visok za Nemce i Hrvate u II svetskom ratu po 32 ( ≈ na 3 stanovnika 1 žrtva), Japan 15. Nacisti su vršili kolektivna kažnjavanja i odmazde. Šta znači genocidan narod? To znači prihvatanje teorije ili doktrine o kolektivnoj krivici, koja je krajnje destruktivna i iracionalna. Ona nema nikakvo utemeljenje u etnopsihološkim, biološkim i kulturno-istorijskim faktima pojedinih naroda. Ne može jedan narod u celini biti odgovoran. Zašto? Jer nije narod kao celina nosilac slobodne volje. Čovek kao pojedinac je nosilac slobodne volje i on odlučuje da li će činiti dobro ili zlo. Stoga jedino pojedinac može biti odgovoran za rat ili snositi krivicu za zločin. Po međunarodnom pravu nema kolektivne krivice - postoje samo pojedinačni krivci i pojedinačna odgovornost. Dostojevski je u delu "Zločin i kazna" napisao da postoje pojedinačni zločini, masovni zločini su statistika. Pojava genocida vršena je ne samo prema tuđoj nego i prema vlastitoj rasnoj, nacionalnoj, etničkoj ili religioznoj grupi. U tom slučaju je pogodniji termin politicid, koji označava političke egzekucije i druge metodama klasnog uništavanja (zatvori, logori, deportacije, veštačke nestašice i glad), karakteristične za režime sovjetskog staljinističkog tipa. Zlodela u ime ideologije opisao je Solženjicin u delu "Arhipelag Gulag". Crveni Kmeri u doba režima Pola Pota, ubili su oko 2 miliona ljudi, tj. jednu četvrtinu sopstvenog kambodžanskog naroda i to samo za četiri godine - od 1975 do 1979. Tu su genocid i politicid pomešani, jer se klasnom uništavanju (inteligencije) pridružilo i etničko čišćenje - buduće žrtve uglavnom iz provincija blizu vijetnamske granice, optuživane su za nedovoljnu kmersku čistotu i primoravane da nose određeni znak, pre nego što budu likvidirane. Osim toga, konflikt između grada i sela izazvao je urbicid - uništavanje grada. Sam princip genocida je protivurečan duhu prosvetiteljstva, koji je u osnovi republikanskih vrednosti - svi ljudi se rađaju jednaki, - dok politicid je nedeljiv od istorije revolucija. Genocid je ubijanje u ime čistoće rase, politicid - u ime revolucije. Etnocid je politika uništavanja etničkog i kulturnog identiteta i samobitnosti, bez fizičkih likvidacija njihovih nosilaca. Ako je uključeno i ovo drugo onda je to genocid. Pravo države na suverenitet ne znači i pravo na tlačenje, deportacije, likvidacije. Država postoji zbog ljudi, a ne obratno. Zato je humanitarno pravo jače od prava na suverenitet. Srpski narod u svojoj istoriji nikada nije ispoljavao genocidnost prema drugim narodima. U njegovoj moralnoj i pravnoj svesti je ukorenjena duboka averzija prema toj pojavi. Poznato je koliko su Srbi u vreme nemačke okupacije u II svetskom ratu štitili Jevreje od masovnih deportacija u logore smrti. Srpski narod bio je više puta žrtva genocidnih, etnocidnih i politicidnih dejstava. Osmanska Turska je provodila više vekova najodvratniji oblik etnocida - nasilno odvođenje i poturčivanje hrišćanske 289
dece (tzv. danak u krvi ‡ janjičarstvo) a takođe nasilnu islamizaciju odraslih. To je ostavilo dubokog traga u nacionalnoj svesti, kulturnom pejzažu i rasporedu balkanskih naroda. Već smo istakli da je u demografskim katastrofama u XIX-XX veku Srbija izgubila oko 2,5 mil. stanovnika a posredno znatno više. Samo u I svetskom ratu stradalo je u Srbiji 1 264 000 stanovnika koji su činili 28% ukupnog i 59% muškog stanovništva. U II sv. ratu na teritoriji Nezavisne države Hrvatske bilo je oko 1 500 000 žrtava fašizma, od toga u logoru Jasenovac stradalo je oko 700 000 Srba, Jevreja, Cigana i drugih (prema posleratnim zvaničnim podacima). Zbog istorijskog pamćenja Srbi (krajiški, bosansko-hercegovački i kosovski) imali su kolektivni strah od pokolja, koji je bio pokretačka sila koja se nalazila u osnovi celokupne fenomenologije koja je dovela do rata za jugoslovensko nasleđe 1992-95. U tom ratu njihov strah se pokazao opravdanim, jer su ponovo bili izloženi etničkom čišćenju. Hrvatski izvori minimiziraju posledice navodeći da je Hrvatsku u periodu 1991-98 napustilo 410 000 stanovnika, od toga 130 000 Hrvata (podaci IDN "Ivo Pilar" u Zagrebu). Iz Hrvatske je u istom periodu prognano oko 500 000 Srba a ubijeno 8 000 (Zbornik "Stradanja i etničko čišćenje Srba u Hrvatskoj 1991-98", Srpski Sabor, 1999). 2. Aparthejd - na jeziku afrikanera ili bura (stanovništva JAR holandskog porekla) znači odvojen teritorijalni i politički razvoj evropljana i neevropljana po mestu življenja i koliko je moguće po mestu rada. Taj vid diskriminacije bio je specifičan za Južnoafričku Republiku u periodu 19481991. U svrhu "odvojenog razvoja" izvršena je teritorijalna segregacija. Formirano je devet rezervata za crnačko stanovništvo, tzv. bantustana ili houmlenda (homelands), koji su predstavljali pseudofederalne države. Stanovništvo JAR se delilo po rasističkom zakonu na četiri osnovne grupe: 1. Belci ili Evropejci; 2. Obojeni ili lica pomešane krvi; 3. Indijci ili Azijati; 4. Bantu ili Afrikanci. Postojala je i kategorija "počasni belci" tj. lica koja su udostojena da se smatraju belcima. Zakon aparthejda je ukinut početkom 1990-ih ali su mnogi problemi ekonomske i političke prirode ostali nerešeni. Vid aparthejda su indijanski rezervati u SAD. Oko 1/2 od ukupno 1,5 mil. Indijanaca živi u preko 50 rezervata. 3. Sionizam - svojstven je Izraelu. Karakteriše se podelom ljudi na Jevreje i nejevreje koje prezrivo nazivaju "goji". Sami Jevreji se dele na kaste, zavisno od geografskog porekla - Aškenazi (zapadni Jevreji poreklom iz Evrope) i Sefardi (slabo cenjeni istočni Jevreji poreklom iz zemalja Bliskog Istoka i Severne Afrike). Sionizam je pre svega usmeren protiv Palestinaca i Arapa.
290
4. Segregacija - je termin nastao u čikaškoj sociološkoj školi (Park and Burgess, "City", 1925). Segregacija poprima niz različitih formi s ciljem odvojenog razvoja (kastinski sistem, geto, zona sigurnosti, rezervat), pri čemu te forme podrazumevaju podelu i utvrđivanje nekih zona podvajanja. Kvart čije stanovništvo uglavnom pripada jednoj kulturnoj ili etničkoj grupi naziva se geto. Naziv potiče od jevrejskih četvrti u evropskim srednjovekovnim gradovima. Poznat je jevrejski geto u Varšavi koji je likvidiran u II svetskom ratu. Geta često imaju arhitektonski oblik i kulturni kolorit karakterističan za datu etničku grupu (ciganske četvrti u nekim evropskim gradovima, crnačko predgrađe Soveto u Johanesburgu, Harlem u NJujorku). Elitne četvrti su takođe neka vrsta geta - Beverli Hils je "geto" bogate filmske elite. U osnovi getoizacije je stambena politika i politika zapošljavanja. Segregacija je ozakonjena u 12 južnih država SAD ( naročito u Luizijani) u kojima se mulati koji imaju 1/8 ili samo 1/16 crnačke krvi smatraju crncima. Vid gradske segregacije su crnačke, kineske, kubanske četvrti u nekim gradovima SAD, romske četvrti u nekim evropskim gradovima. Prema Parku, etničke grupe u američkim gradovima prolaze kroz sledeće etape - kontakt, konkurencija, konflikt, asimilacija. Data grupa se zatvara spolja (izolacija) ili iznutra (samoizolacija) isključivo po etničkom kriterijumu, jeziku, religiji, socijalnom statusu, imovinskom statusu, građanstvu. Socijalna i etnička podela se "upisuje" u teritoriju u vidu segregacije. Blizak pojmu segregacije je tribalizam (lat. tribus - pleme) u smislu plemenskog ponašanja tj. grupašenja i samoizolacije u "neprijateljskom" okruženju. Tribalizam se može bazirati na genetskom srodstvu (u tradicionalnim društvima) ili na srodstvu identiteta (u savrmenim industrijskim i urbanim društvima postoje zatvorene marginalne grupe kao što su sekte, snobovske, hipi grupe). 5. Neorasizam - ili ekonomski rasizam, zasniva se na neokolonijalističkim metodama eksploatacije zemalja "trećeg sveta" ili "periferije". Tu se mogu ubrojiti i neke vrste ekonomskih pritisaka (ekonomske sankcije, ekonomska blokada), medijske "satanizacije" određenih naroda, selektivne imigracione politike (primer politike "bele Australije", "šengenske" Evrope), politike "dvojnih aršina" u odnosima prema određenom narodu i slično. Neki oblici rasizma svojstveni su zemljama eksploatatorskog tipa, kako u prošlosti tako i danas. On je teško breme kolonijalizma i neokolonijalizma. Ilegalne rasističke organizacije tipa "Kju Kuks Klana" u SAD, "Skin Hedsa", neofašista i drugih u Evropi ne priznaju nikakva ljudska prava i slobode "obojenima". U SAD i delimično u Kanadi određene rasne grupe (crnci, Indijanci, Čikanosi) ne osećaju se kao ravnopravni građani ni legalno ni emotivno, te je rasni identitet kod njih postao princip političkih 291
pokreta (kao što su "Black ponjer" i "Red ponjer"). UNDP u "Izveštaju o ljudskom razvoju" (Human Development report, 1993) koristi "indeks ljudskog razvitka" (HDI), koji se izračunava na osnovu tri faktora: srednje dužine života, nivoa obrazovanja i osnovne kupovne moći. Po tom izveštaju oko 1/4 stanovništva sveta se bori za opstanak u uslovima apsolutnog siromaštva. Najbogatijih 20% svetskog stanovništva ima 150 puta viši dohodak od 20% najsiromašnijih. U rasnom i etničkom pogledu razlike se dokumentuju na primeru SAD. Ako se stanovništvo SAD podeli na tri grupe (crna, bela, španska), bela Amerika bi zauzela prvo mesto na rang listi HDI, crna 31. mesto (posle Trinidada i Tobaga) a španska Amerika 35. (iza Bahamskih ostrva). Diskriminacija afroameričkog stanovništva prema UNDP počinje još u trenutku rođenja. Smrtnost odojčadi kod belaca u SAD iznosi 8% od živorođenih, dok je kod crnaca 19%. Nivo obrazovanja je viši kod belaca a dohodak po stanovniku (1990) za belce iznosi 22 372 dolara, za crnce 13 378 dolara ili 60% od nivoa za belce. Osim toga, preko 1/2 crne dece u SAD (1990) živelo je u domaćinstvima samo s jednim roditeljem, što je tri puta više nego kod bele dece. Pokazatelji za stanovništvo koje govori španski još su lošiji. U pogledu dužine života ono je u prednosti u odnosu na crnce (76 prema 71 godina), ali po dohotku i obrazovanju je iza njih (10,6 prema 8,5 razreda). Takođe su diskriminisane žene. Japan, koji zauzima prvo mesto na rang listi HDI, pao bi na 17 mesto ako bi se rangiranje izvršilo samo za žene. U Japanu prosečan dohodak žena iznosi samo 51% od dohotka muškaraca, žene zauzimaju samo 7% radnih mesta u upravi i menadžmentu i 2% mesta u parlamentu (u industrijskim zemljama 9%). Da bi izračunali dubinu diskriminacije pojedinih grupa stanovništva trebalo bi uzeti u obzir veliki broj obeležja: zaposlenost, obrazovanje, dohodak, etničku i versku pripadnost, poreklo, starost, veličinu porodice itd. Indeks Taubera je mera za etničko grupisanje ili segregaciju na bazi zona stanovanja. Formula glasi: Iljo = ( ljo/to) – (LJ-ljo/T-to) * 100 gde je: Iljo = indeks segregacije grupe lj u naselju o, ljo = stanovništvo grupe lj u naselju o; to = ukupno stanovništvo naselja o, LJ = ukupno stanovništvo grupe lj u državi; T = ukupno stanovništvo države. Indeks treba da se izračuna za sve etničke zajednica i sva naselja u državi i sistematizuje po veličini (Duncan & Duncan, 1955). Veća prostorna segregacija može biti mera privilegovanosti ili obrnuto - diskriminacije date etničke grupe.
292
Pojam etnosa podrazumeva grupni identitet na osnovu prirodnih (somatskih) ili kulturnih (jezik, religija, teritorija) kriterijuma (sl. 19). Na različitim stupnjevima etničke evolucije, kriterijumi za pojmove "mi-grupa", "oni-grupa" ili "druge grupe" su se menjali. Najpre se javlja prirodni (genetski, rodovski) kriterijum bliskosti, zatim teritorijalni (pretvara se u etnički) kriterijum, i na kraju državni (nacionalni). Prema tome, lokalna forma etničke veze su rodovi, nastali na osnovu krvne veze i porekla od zajedničkog pretka. Skup rodova čini pleme, u kojem su takođe ostale važne krvne veze i poreklo (primer crnogorskih plemena, albanskih fisova). Pleme je kompaktna zajednica sa vlastitom teritorijom. Deli se na rodove (klanove) koji se upravljaju prema običajnom pravu (na primer, pravila za izbegavanje krvnog mešanja). Po legendi, od 12 sinova Jakova nastalo je 12 izraelskih plemena, na čelu svakog je stajao sudija. U Rimskoj imperiji stanovništvo se delilo na seoska i gradska plemena (lat. tribus). Konsolidacijom plemenskih zajednica stvara se narod. Krvne veze su zamenjene vezama koje proističu iz zajedničke teritorije, etno-psihologije, kulture. U formiranju nacije pored takvih karakteristika kao što su zajednička teritorija, poreklo, jezik i kultura, važan momenat postaje svest i tradicija političke posebnosti. "U narodu se, dakle, rađa a za naciju (se) opredeljuje" (Rakić, 1983). Principijelna logika istorijske etnogeneze je sledeća: rodovi plemena - narodi - nacije, i sve se to dešava u određenom vremenu i na nekom realnom geografskom prostoru, u realnim socijalnoistorijskim i kulturno-političkim uslovima. Pojam etnos označava objektivno postojeću grupu a etničnost - osećanje pripadnosti k njoj. Etničnost može da preraste u etnocentrizam - ponašanje koje precenjuje kvalitete sopstvenog etnosa a potcenjuje druge. Etnocentrizam može da pređe u nacionalizam, šovinizam a ako je reč o potcenjivanju druge rase u rasizam. Etnogeneza može biti predmet političkih manipulacija. Kada je Hitler razvio tezu o "nižoj vrednosti" slovenske "rase", nacionalistički orijentisani teoretičari u NDH su razvili tezu o "neslovenskom" poreklu Hrvata, samo se ni do danas nisu složili oko toga da li su "gotskog" ili "persijskog" porekla. 3. Tipovi etničkih zajednica
293
294
Geopolitički gledano, etnos je svojevrsno kulturno jedinstvo prirodne, tehničke, socijalne i duhovne sredine - etnokulturni areal. U vezi sa etnokulturnim arealom mogu se izdvojiti različite teritorijalne forme postojanja etnosa: 1) mikroetnos (osoba kao osnovna ćelija etnokulturnog organizma), 2) subetnos (etnografska grupa), 3) mezoetnos (deo etnosa koji živi u nekom izdvojenom predelu), 4) makroetnos (celovit etnos), 5) megaetnos (skup nekoliko srodnih etnosa), 6) meta- ili super-etnos - skup nekoliko različitih etnosa u granicama jedne države (Kine, Indije) ili više država (arapske zemlje). Među 10 najbrojnijih etnosa (preko 100 mil. ljudi) spadaju Kinezi, Hindusi, Amerikanci, Rusi, Japanci, Brazilci, Bengalci, Pakistanci, Indonežani, Meksikanci. U Evropi su najbrojniji Nemci - oko 90 mil. Etnotip predstavlja uopštene karakterne (stereotipne) crte datog etnosa, nezavisno od socijalnih, kulturnih i drugih razlika među njegovim članovima. Lafonten piše da svaka zemlja rađa svoje mišljenje. Otuda često etnički stereotipi imaju svoj popularni, ponekad podrugljiv naziv - na pr. Jenki, Švaba, Vanja (Rus), Janez (Slovenac), DŽoni (Englez), Boš (francuski naziv za Nemca), Pepiček ili Švejk (Čeh). Etnički stereotipi se povezuju i sa regionalnom pripadnošću (Bavarci, Tirolci, Hercegovci) ili dominantnom delatnošću (Jevrejin je trgovac, Nemac - tehničar, Švajcarac - bankar, Grk pomorac, Srbijanac - seljak). Čovek misli onako kako živi (po Marksu) i gde živi (po Lafontenu). Etnografska (regionalna) grupa se ne identifikuje po etničkim nego po regionalnim obeležjima (specifična geografska oblast, stereotipne crte karaktera, dijalekt, folklor, kuhinja). Na primer, Šop, Bavarac, Tirolac, Hercegovac, Krajišnik su etnografske grupe. Bugarska još nije priznala nacionalne manjine na svojoj teritoriji te ih svrstava među etnografske grupe bugarskog etnosa - "Trakijci, Dobrudžanci, Rupci (u Rodopima), Makedonci, Šopovi, Torlaci (u severozapadnoj Bugarskoj), Kapanci (u severoistočnoj Bugarskoj) i drugi" (Bačvarov, 1999). Etnička teritorija (etnoekumena) nije potpuno homogena, na njoj žive i ostaci prethodnih i naknadno doseljenih plemena i naroda. Etnoekumena geografski može biti fragmentirana usled uticaja spolja ili iznutra. Etnički areali su rezultat naseljavanja pojedinih etničkih grupa u izdvojene teritorije ili zone u kojima čine većinu. Retko mogu da se održe u čistom obliku, pošto se usled migracija, urbanizacije i etnokulturnih procesa odvija proces mešanja etnosa. Tipični etnički areali su naseljeničke kolonije, enklave i geta. Kolonije su obično privremeni etnički areali, koji predstavljaju placdarm za osvajanje novih teritorija i stvaranje novog društva. Imigrantske grupe se po pravilu brzo adaptiraju i asimiluju. Etničke enklave ili etničke oaze održavaju se na bazi određene delatnosti ili svesti o posebnosti. Poznata je etnička oaza Crnogoraca u Peroju (Istra), Šiptara u 295
Arbanasima (Zadar), Goranaca u Gori (Kosovo i Metohija). Geta su etnički areali koji se održavaju zahvaljujući diskriminacionim merama i segregaciji od strane autohtonog stanovništva na datoj teritoriji. Etničko čišćenje je eliminacija drugog naroda ili manjine iz određenog regiona s ciljem uspostavljanja hegemonije ("etničke čistoće") na toj teritorji. Time se domicilni etnos lišava njegove etničke teritorije i prelazi u dijasporu. Etničko čišćenje je odavno poznato u istoriji u vezi s različitim oblicima rasizma, šovinizma, tribalizma i segregacije. Na primer, u VI v. pre Hrista Vavilonci su proganjali Jevreje iz Palestine i držali ih zatočene u Vavilonu. Tada je nastao pojam dijaspora. Rimljani su ih raseljavali po celom carstvu. U ranom srednjem veku usled neuspeha krstaških pohoda, saraceni su primoravali Jevreje da napuste Palestinu. Etničko čišćenje su primenjivali kolonizatori prema domorodačkom stanovništvu u Americi, nacisti u Nemačkoj. Etničko čišćenje se vrši putem pretnji, pritisaka, progona, uništavanja imovine a često i genocidnim metodama. Deportacije se razlikuju od etničkog čišćenja utoliko što imaju oficijelno administrativno rešenje ili presudu. Neke kolonije su u početku naseljavane deportacijama prognanika - Australija, Francuska Gvajana, Sibir. U nekim slučajevima deportacije su metod etnoinženjeringa kao planske promene etničke strukture određenog regiona. Deportacije celih naroda karakteristične su za period staljinizma u SSSR (krimskih Tatara, Čečena, Nemaca iz Povolžja). Etnička čišćenja i deportacije uzrokovale su etničke dijaspore. Etnička dijaspora označava "rasejanje" etnosa sa gledišta matične zemlje. U užem smislu dijaspora označava stara emigrantska jezgra koja su organizovana i teritorijalno grupisana u zemlji-prijemniku. U tom pogledu ključnu ulogu ima očuvanje tradicija, jezika, nacionalne crkve, medija, nacionalne kuhinje i slično. Dobro organizovana dijaspora je uticajna ne samo u zemlji-prijemniku nego i u zemlji-matici (primer jevrejska, grčka, italijanska dijaspora u Americi). U širem značenju dijaspora označava sva lica datog etnosa izvan njihove otadžbine (vidi tab. 13). Na primer, termin "Polonija" obuhvata sve Poljake izvan Poljske, bilo da su oni autohtone manjine u Ukrajini i Litvi ili emigranti u Evropi, Americi i Australiji. Problemi dijaspore su različiti u zavisnosti od nacionalne politike zemljereceptora i njenih odnosa sa zemljom-donorom. Neke države sprovode stabilnu geopolitiku suživota i očuvanja identiteta dijaspore (primer je Kanada) a neke podstiču etno-kulturnu integraciju i asimilaciju (politika melting pota u SAD).
296
Tab. 13. - Srpska dijaspora u svetu (krajem 1990-ih) Zemlja SAD Nemačka Hrvatska Austrija Australija Kanada Francuska Švajcarska Makedonija Rumunija Slovenija V. Britanija Švedska JAR
Broj Srba 500 000 300 000 150 000 130 000 120 000 100 000 100 000 100 000 70 000 60 000 57 000 56 000 50 000 25 000
Zemlja Albanija Danska Italija Holandija Belgija Argentina Mađarska Norveška Luksemburg Novi Zeland Venecuela Brazil Čile Urugvaj
Broj Srba 10 000 8 000 7 000 6 000 6 000 6 000 5 500 4 000 2 000 2 000 2 000 2 000 1 200 1 000
Procena na osnovu različitih izvora.
Pojmovi narod i nacija imaju isti etimološki koren od lat. natio rađanje. U grčkom jeziku za narod postoje dva termina: etnos i demos. U latinskom pojam nacija označava etnos a populus - demos. U slovenskim jezicima narod se koristi u smislu etnosa (grupa ljudi, objedinjenih zajedničkim poreklom, jezikom, naravima, običajima i verovanjima) i demosa (masa, populacija, uopšte "stanovništvo"). U savremenoj nauci pojam narod označava grupu ljudi koja se karakteriše biološkim (rasnim), geografskim (teritorijalnim) i kulturnim (jezik, običaji, tradicije, religija) osobenostima. Narod takođe označava stanovništvo, građane jedne države nezavisno od etničkog identiteta. Nacija osim tih osobenosti podrazumeva još i zajedničku društvenu svest, državnu organizaciju. U robovlasništvu i feudalizmu ljudi nisu imali nacionalni identitet. Oni su se identifikovali kao podanici ili građani, sa svojom crkvom, dinastijom, vlasnikom zemlje. Nacija je nastala u doba prosvetiteljstva i razvila se posle Francuske revolucije. Postoje dve koncepcije nacije: Etnička (etnonacija) i sociokulturna (politička nacija). Prva polazi od istorijskog razvoja datog etnosa (etnogeneze) a druga od društva građana objedinjenih idejom za zajedničku državnost, bez obzira na njihove istorijske tradicije, jezik i kulturu. Primer za prvu su evropske nacije, za drugu neke nacije Novog sveta (američka). Iz pojma narod izveden je pojam narodnih masa (sa marksističkom konotacijom), iz populusa - populizam, iz demosa demokratija a iz nacije - nacionalni interes, nacionalni ideal i nacionalizam. Nacionalni interes predstavlja institucionalnu zaštitu nacionalnog identiteta, izgrađenog na bazi zajedničkog porekla, jezika, istorijske tradicije, kulture i samosaznanja. Nacionalni ideal označava skup načina i sredstava za razvoj nacionalnog identiteta. Nacionalizam je doktrina koja izražava ideje za opšti prosperitet nacije bez obzira na klasne i grupne razlike. Nacionalizam može biti kulturni, politički, državni. 297
Državotvorni narod postaje nacija. Nacije nastaju u Evropi u doba kasnog feudalizma (XVII i XVIII vek), na kompaktnoj teritoriji, u okviru zajedničkog jezika i bliže kulturne i etničke srodnosti, kada se pojavljuje svest o zajedničkoj političkoj konstituciji. Jedan od ciljeva države je da zaštiti ideje i ideale koji karakterišu naciju. Država za uspešno funkcionisanje mora da obezbedi opštost nacije, tj. posle učvršćivanja aparata i ekonomike, treba da pređe na drugi nivo zakona teritorije i postane ne prosto institucionalni, nego kulturni integrišući centar. S tim u vezi ona mora da podstiče centripetalne (objedinjujuće) a destimuliše centrifugalne (razjedinjujuće) procese. Razmotrićemo ih ukratko (sl. 21).
4. Tipovi etnokulturnih procesa
A) PROCESI ETNIČKOG OBJEDINJAVANJA u geopolitičkom pogledu imaju centripetalni karakter. Integracioni procesi imaju za krajnji cilj kulturnu asimilaciju, ređe kulturnu sintezu. U vezi sa politikom i mehanizmima etničke unifikacije razlikuje se više tipova. 1. Etnogenetska miksacija u nauci se objašnjava teorijama "cikličnosti rasnih vidova" i "kotla za pretapanje". Autor prve je jedan od osnivača "čikaške škole" antropologije Robert Park. Po toj teoriji etnoobjedinjujući procesi imaju ciklični karakter i svaki ciklus prolazi kroz četiri faze razvoja: 1) kontakt, 2) akomodacija (prilagođavanje), 3) asimilacija i 4) amalgamacija (promena identiteta). Druga teorija vezuje se za ime američkog dramaturga Izraela Zangvila, po nazivu njegove pesme "Kotao za pretapanje" ("melting pot") koja je uprkos skromnom umetničkom kvalitetu dosta uspešno izvođena na Brodveju 1908-9. godine. Ta teorija odnosi se na one, koji su kao emigranti došli u SAD iz raznih delova Zemljine kugle, u uslovima modernizacije i industrijalizacije (kao metal u kotlu za pretapanje) izgubili svoj etnički identitet i "pretopili se" u novu američku etnonaciju. U zemljama Novog sveta nije bila prikladna "etnička" koncepcija nacije kao "večne" (neprolazne i nadistorične) pojave u vidu etnosocijalnog organizma i "duha nacije". U mešovitim sredinama, prihvatljiviji je etatistički, psihološki, lingvistički, kulturološki, a u novije vreme istorijsko-ekonomski koncept nacije. Na primer, u SAD nije toliko važna etnička pa ni rasna pripadnost koliko "američki način života" i državljanstvo (podaništvo). Amerikanci se u pogledu prava pred državom dele na: 1) Amerikance rođene od roditelja Amerikanaca; 2) Amerikanci rođeni iz mešovite veze (otac stranac majka Amerikanka, ili obrnuto); 3) Amerikanci rođeni u Americi iz veze stranaca; 4) Imigranti (početkom XX veka su činili 16,3%, danas ispod 5% stanovništva). Osim toga postoje organizovane grupe na bazi rasnog ili etničkog porekla, tzv. lobi-grupe jevrejska, nemačka, italijanska, poljska, irska. 298
299
2. Etnička erozija: akulturacija i asimilacija je kulturni proces koji vodi ka niveliranju kulturnih razlika u polietničkim društvima. Usled procesa industrijalizacije i modernizacije, izgrađuje se neka dominantna ili "neutralna" oblast kulture kao jezgro homogenizacije multietničke zajednice. Asimilacija (lat. - izjednačavanje, stapanje) označava uključivanje malih grupa ili pripadnika jedne etničke zajednice drugoj, obično većoj i razvijenijoj. To faktički znači priznavanje jedne dominantne grupe i pretpostavlja da se druge grupe dobrovoljno ili pod pritiskom priključe k njoj, odričući se svojih tradicija, jezika, verovanja, etničkih institucija. Cvijić je u prvoj polovini XX veka u Makedoniji i Staroj Srbiji proučavao pojave etničke flotantnosti kao specifični oblik etničke i etnokulturne mimikrije. Kao primere etničke mimikrije on navodi Srbe u dolini Drima i oko Skadra koji se javno izjašnjavaju kao Arbanasi a u kući govore i smatraju se Srbima. M. Radovanović (1998) je utvrdio da su procesima etničke mimikrije i etničke metamorfoze na Kosovu i Metohiji bile izložene mase srpskog starinačkog stanovništva u uslovima rodovskoplemenske anarhije i nasilja tokom turske vladavine, a zatim i sve nealbanske grupe muslimanske veroispovesti (izuzev muslimana Goranaca koji su očuvali poseban etnički identitet) u vreme socijalističke pokrajinske i jugoslovenske partijsko-državne oligarhije, u nastojanju da se u albanskom okruženju identifikuju sa većinskim ekspanzivnim etnicitetom. Proces arnautašenja bio je tolikih razmera da dovodi u pitanje tzv. "statističke činjenice" o brojnosti određenih naroda i ostalih etniciteta (nacionalnih manjina, etničkih grupa i flotantnih etničkih supstrata) na Kosovu i Metohiji. Pojam "arnautaši" podrazumeva Šiptare koji su poreklom islamizovani Srbi (islamizovani pa poarnaućeni). Taj proces bio je intenzivan u drugoj polovini XIX i tokom XX veka. Osim toga, teorija o ilirskom poreklu Albanaca, koju je lansirala albanska politička elita u cilju legitimizovanja albanskih prava i nacionalnih pretenzija na Kosovo i Metohiju, je neodrživa. Ona je služila kao krunski dokaz da su Albanci starosedeoci a Srbi doseljenici - zapravo uljezi na njihovoj zemlji. Međutim, ne postoji direktan kontinuitet između Ilira i Arbanasa - tu postoji prekid od oko osam vekova. U doba Vizantije pominje se provincija Albanija na Kavkazu. Šiptari su prvi put primećeni na Balkanu u XI veku (Srbi u VI-VII veku) a na Kosovu i Metohiji u većem broju pojavljuju se tek posle Velike seobe Srba (1690) i drugih seoba i događaja koji su usledili. Sinonim za "asimilaciju" je termin "deetnizacija". Promena jezika je prvi korak a zatim se menjaju vera i način života. Asimilacija označava potpuni gubitak starih etničkih obeležja i usvajanje novih (primer Lužičkih Srba, sl. 20). Ona može biti nasilna (putem asimilacione politike, etničke diskriminacije i slično) i prirodna (demokratska, putem svakodnevnih kontakata). Moguća je asimilacija imigranata prema autohtonom stanovništvu (ili starijim doseljenicima) ili obrnuto - lokalnog (autohtonog) 300
prema doseljenom (alohtonom) stanovništvu. Na primer, deo autohtonog stanovništva bivših portugalskih kolonija (Angola, Goa, Istočni Timor), asimilovan je u portugalsku naciju (tzv. asimiladuš - asimilados). Doprinos teoriji asimilacije dali su američki antropolozi Luis Virt i Milton Gordon. U svom radu "Asimilacija u američkom životu" ovaj drugi je podelio etničku asimilaciju na kulturnu (akulturaciju) i strukturnu asimilaciju. Akulturaciju je definisao kao proces promena u etnokulturnim vrednostima, običajima i tradicijama etničke manjine. Strukturnu asimilaciju označio je kao proces promena u međudejstvima članova etničke manjine s okolnom sredinom, usled slabljenja kontakata s članovima svoje grupe i jačanja kontakata s članovima drugih etničkih grupa. Pri tome strukturna asimilacija, po rečima Gordona, igra primarnu ulogu u procesu etničke asimilacije. Tab. 14. - Etničke manjine ili subnacije koje su izložene deetnizaciji Inuiti: 80.000. Kanada i Grenland Indijanci Sev. Amer.: 1,9 mil. Indijanci Centr. Amer.: 13 mil. Nikaragva, Honduras Indijanci Anda: 17,5 mil. Peru, Čile Indijanci Amazonije: 1 mil. Brazil. Afrički nomadi: 14 mil. Sahel, rog Afrike Manjinski narodi Filipina: 6,5 mil. Pigmeji: 170.000.Zair San (Bušmani): 87.000. JAR, Namibija, Angola, Bocvana Sami: 80.000. Finska
Arktički narodi: 1 mil. Rusija Kineski manjinski narodi: 86 mil. Nomadska plemena Centr. Azije: 7,2 mil. Mongolija, Avganistan Aini: 50.000. Hokaido Manjinski narodi Tajvana: 310.000 Arabijski nomadi: 5 mil. Arabijsko pol. Manjinski narodi JI Azije: 16,6 mil. Manjinski narodi Indije: 78 mil. Australijski Aboridžini: 180.000 Pacifički narodi: 1,5 mil. Maori: 307.000. Novi Zeland.
Izvor: Crystal, 1997.
Asimilacija je karakteristična za američki ideal izražen abrevijaturom NJASP (NJhite, Anglo-Saxson, Protestant) tj. beli, anglosaksonski i protestantski kulturni obrasci, koji su služili kao obrasci za imigrante u američkom društvu. Taj proces usmeren je na gubljenje specifične etničnosti. U američkoj literaturi model po kojem se manjine slivaju u jednu opštu kulturu tj. prihvatanju standardnih u američkom životu kulturnih obrazaca anglosaksonskog porekla, nazivaju se "anglokonformizmom" (Anglo-conformity). To je glavna asimilaciona ideologija (Gordon, 1964; Parming, 1976). Asimilaciona "ideologija" može se uporediti s principom "poziva Sabinjanki" - mladih žena sa decom koje su oteli rimski vojnici. One se posle izvesnog vremena vraćaju svojim muževima Sabinjanima, ali... s "tuđom" zapravo rimskom decom na rukama, vodeći za ruku poodraslu "svoju" sabinjansku decu, - i pozivaju muškarce obaju plemena: "Zbog dece zaključujte večni mir!". Balkansko poluostrvo je usled svog prelaznog evroazijskog položaja, bilo istorijsko polje raznovrsnih procesa asimilacije. 301
Prava smeša od romanizovanih Ilira, Rimljana, Grka, doseljenih različitih slovenskih plemena, različitih hordi iz Centralne Azije - počev od Avara i Huna, do osmanskih Turaka, koji su formirali etnički sastav svih naroda u Jugoistočnoj Evropi, večna je tema sporova (posebno u Rumuniji) o njihovoj etnogenezi. Srbi i Bugari su se sporili oko etnogeneze Makedonaca početkom XX veka. Cvijić je ustvrdio da su oni poseban etnos u stanju flotantnosti i time postavio naučne osnove za makedonsku naciju. Ideolozi "Velike Bugarske" i danas smatraju Makedonce Bugarima i ne priznaju ih čak ni kao nacionalnu manjinu (KarastoÔanov, 1997). Na Balkanu je karakterističan još jedan sindrom koji može da se definiše kao "janjičarstvo" - dvojnost i neizbistrenost etničkih identiteta u mnoštvu grupacija, koji se ispoljavaju u razmimoilaženju objektivnih i subjektivnih karakteristika etnonacionalnog identiteta. To je dvojni identitet nastao usled nezavršenog procesa etničkog samosaznanja. To je karakteristično i danas ne samo za Bunjevce, Pomake, Šopove, Gorance, nego i za druge zajednice makar ne u tom stepenu i formi. Primeri desrbizacije su mađarizacija, unijaćenje i bunjevčenje u Austrougarskoj, poturčivanje, arbanašenje (arnautašenje) praćeno islamizacijom u Osmanskoj imperiji. Gubljenjem pravoslavne vere Srbi su gubili, tačnije odbacivali etničku svest i nacionalno se počeli opredeljivati kao drugi narod. Dugačka je lista zauvek iščezlih srpskih etničkih enklava, počev od Gordoservona u Vizantiji, Srba iz Beograda naseljenih u okolini Carigrada, Galipoljskih Srba iz Pomoravlja (možda i Srema) koji su tamo preživeli nekoliko vekova sve dok se nisu vratili u domovinu pa ih vlasti naselile - na bugarsku granicu (!), "Šćavuna" - Srba u Južnoj Italiji, nekadašnjih Srba u Gradišću ("Vlahi" i "Štoji"), Srba u Ukrajini (dve kolonije - "Slavjanoserbija" i "Nova Serbija"), Srba u Ugarskoj, posebno na severu (Komoran, Đur), katolika "Karaševaca" u Rumuniji koji su se pohrvatili, Srba u Albaniji. Pa brojnih denacionalizovanih Srba i (Srba-) "Vlaha", uskoka i graničara koji su pokatoličeni ili pounijaćeni, pa nekadašnjeg srpskog stanovništva u Hercegovini (naročito zapadnoj) i Bosni, u Boki, Konavlima, Stonu, Dubrovniku, Makarskom primorju, na Korčuli i drugim ostrvima, u Bukovici i Kninskoj krajini, u Žumberku, u Beloj krajini i dalje u Sloveniji - sve do Ptuja (i ovde to su bili uskoci "Skoki"),... da i ne spominjemo srpsko poreklo ili nekadašnje srpsko nacionalno osećanje i opredeljenje (ako su i bili etnički Vlasi) - Bunjevaca u zapadnoj Hercegovini, Dalmaciji, severnoj Bačkoj, po svoj prilici i Šokaca u Posavini. A koliko se još osećaju Srbima, i u čemu - da i ne govorimo šta još čuvaju od elemenata etničke kulture iseljenici u Kanadi, u SAD, u Južnoj Americi i Australiji...(Rakić, 1989).
302
303
3) Etnička konsolidacija (lat. - ujedinjavanje, grupisanje, jačanje) podrazumeva objedinjavanje nekoliko etničkih jedinica, srodnih po jeziku i kulturi, u jednu novu, veću etničku zajednicu. Može se govoriti o unutrašnjoj konsolidaciji (etnoevoluciji) i međuetničkoj konsolidaciji (etnotransformaciji). U unutrašnjoj, u okviru velikog etnosa postepeno odumire kulturni identitet i razlike između subetnosa ili etnografskih grupa, a raste svest kolektivnog identiteta. Među Francuzima na primer, skoro su nivelirane grupe francuske etnonacije kao što su Burgundci, Gaskonjci, Provansalci, i drugi; među Italijanima - Kalabrijci, Lombardijci, Sicilijanci, Toskanci; među Ukrajincima - Bojke, Huculi, Lemki, Volinjani, Poleščani i drugi. U procesu međuetničke konsolidacije oko 20 malobrojnih naroda Altajsko-Sajanskog gorja objedinjeni su u dva veća naroda - Altajce i Hakase. Danas se slični procesi odvijaju pretežno u Africi i jugoistočnoj Aziji. U procesu konsolidacije formirani su neki narodi od potpuno različitih plemena - na primer, Francuzi od galskih plemena, rimskih kolonista, germanskih plemena, franačkih plemena, zapadnih Gota, Burgunda. i dalje, francuska nacija formirana je od južnofrancuskog provansalskog i severnofrancuskog naroda. Pojedini narodi koji su podeljeni državnom granicom, mogu se formirati u posebne nacije (primeri Luksemburžana, Nemaca) ili u formiranju jedne nacije mogu učestvovati više naroda (primeri Indonezije, SAD). Ovi procesi su intenzivni u nedovoljno razvijenim zemljama - formiranje u Nigeriji nacije Ibo, u Tanzaniji NJamvezi, u Bocvani narod Cvana, na Kalimantanu Dajaci, u Maleziji Kamaki. U procesu formiranja su nacije: Etiopska, Indonežanska, Filipinska, Indijska. U Africi od plemena nastaju narodi ili čak nacije, kao što su Hausa (Nigerija-Niger), Joruba (Nigerija), Ibo (Nigerija), Akan (Gana), Luhja (Kenija). Etnička konsolidacija može biti podstaknuta međuetničkom integracijom (primeri Švajcaraca, Kanađana). 4) Međuetnička integracija (lat. - zbližavanje, ujedinjavanje) je proces interakcije (međudejstva) između etničkih grupa, koje žive u zajedničkoj državi ali zadržavaju glavne etničke crte. Pored toga što zadržavaju svest o etno-nacionalnoj i kulturnoj posebnosti, predstavnici takve političke nacije razvijaju i svest o zajedništvu, čak uzimaju zajednički naziv kao recimo Kanađani, Švajcarci, Sovjeti ili - Jugosloveni. Cvijić je predviđao kulturnu integraciju južnoslovenskih naroda postupnim stapanjem ili "amalgamisanjem". Međuetnička integracija bila je ideološka osnova socijalističke etnosimbioze ("Bratstvo i jedinstvo") u cilju stvaranja nove političke nacije. Migraciona politika i teritorijalno mešanje naroda služilo je u bivšem SSSR kao instrument politike socijalističkog integrizma i stvaranja "sovjetskog naroda". Slično je bilo i sa politikom stvaranja "Jugoslovena". Lenjin je izdvojio dve glavne tendencije u razvoju nacija u kapitalizmu nacionalno buđenje i internacionalizacija ili slivanje nacija. Obe ove tendencije sačuvale su se i u uslovima socijalizma. Štaviše, povezivanje 304
razvitka etničkog samosaznanja i konsolidacije s jedne strane, i međuetničkog zbližavanja sa druge, smatralo se karakterističnim za etnički razvitak SSSR. Lenjinova koncepcija "procvata nacija" i Staljinova ideja o "zbližavanju" bile su u suštini protivurečne. U sovjetskim uslovima procvat nacionalnih kultura razmatran je u vidu zadate formule "nacionalno po formi, socijalističko po sadržaju". Tvorci boljševičke nacionalne politike pretpostavljali su, da se razvojem nacionalne ravnopravnosti u svim oblastima kulture, a pre svega jezika, može prevazići nacionalizam, to jest dobiti nacije bez nacionalizma. Politika "glasnosti" i "perestrojke" (1985-90) i dezintegracioni procesi koji su usledili to su demantovali. B) PROCESI ETNIČKOG RAZJEDINJAVANJA ili dezintegracije dele se na tri tipa: 1) etnička parcijacija; 2) etnička separacija i 3) etnička disperzija (rasejanje). POčtni oblik je mentalitetna policentričnost. Mentalitetna policentričnost etnosa ukoliko se produbi može preći u neki oblik razjedinjavanja. Neki etnopsihički tipovi Srba su u XX veku pretvoreni u nacije. Otuda izreka "Samo sloga Srbina spašava". Cvijić je kao pobornik jugoslovenske ideje ("sjedinjenih južnoslovenskih država") govorio o jedinstvu Južnih Slovena (Cvijić, Govori i članci II, Jedinstvo i psihički tipovi dinarskih Južnih Slovena, Niš, 1914) ali i o njihovim etnopsihičkim razlikama (Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje - Osnove antropogeografije II, 1936). Cvijić je Izdvojio sledeće etnopsihičke tipove i varijetete: 1. Dinarski tip (šumadijski, erski, crnogorski, bosanski, muhamedanski, jadranski varijetet sa primorskom i zagorskom grupom i lička grupa); 2. Centralni tip (kosovsko metohijski, zapadno makedonski, moravskovardarski, šopski, južno makedonski varijetet); 3. Panonski tip (slavonski, sremsko-banatski, slovenački ili alpski varijetet); 4. Istočno balkanski tip (varijetet donjodunavske ploče, varijetet Srednje gore, rumelijsko-trački varijetet, pomnački varijetet). Cvijićev lik violentnog dinarskog tipa (nesmotrenog, osionog, bahatog), ne bi mogao biti danas ideal u evropskim kulturnim krugovima. On se nije nametnuo ni kao ideal "homo balkanikusa". Taj tip se vezuje za srpski etnos, iako ne možemo govoriti o mentalitetnom srpskom jedinstvu nego o policentrizmu. Na osnovu istorijskog pamćenja, vojničkih tradicija i odnosa prema vlasti razlikuju se 1. Severnodalmatinski Srbi (koje karakteriše nacionalni romantizam, emocija izneverenosti), 2. Krajišnici bivše Austrougarske (nepoverljivost i nepomirljivost), 3. Krajišnici Bosne (tvrd karakter, tvrda reč), 4. Crnogorci (narcisoidno, pompezno junaštvo), 5. Srbijanci (stvarni junaci, patriote). To su samo tragovi geopolitičkih podela, kulturnih uticaja i uticaja geografske sredine u mentalitetu, koji ne ugrožavaju jedinstvo etničkog duhovnog prostora. Etnička parcijacija (engl. - raščlanjavanje) ima u vidu podelu ranijeg jedinstvenog etnosa na nekoliko novih više-manje jednakih delova, 305
od kojih se ni jedan ne identifikuje sa starim etnosom. Raščlanjavanje može nastati usled migracija ili političkih podela. Na primer, postojbina ugrofinskih naroda prostirala se na velikom prostoru između Volge i Oba a njihova etnoekumena je za Mađare - centralna Evropa (Panonija), za Fince istočna Skandinavija, za Estonce - jugoistočni Baltik, za Nence - Paj-HejskoPečorska ploča. Primer političke podele je raščlanjavanje istočnoslovenske etnoekumene na tri dela - Rusiju (Velikorusi), Belorusiju (Belorusi) i Ukrajinu (Malorusi, od kojih su se izdvojili Rusini). Slični primeri su arapski narodi, istočni i zapadni Bengalci. Kelti, tačnije ostaci tog naroda, danas žive kao Velšani, Irci, Kornuolci, Škotlanđani, Bretonci (Francuska) i stanovnici nekih ostrva na severu Engleske. Ima ih dosta u Americi. Etnička separacija (lat. - deoba) je proces odvajanja jednog dela etnosa koji se vremenom pretvara u samostalni etnos. Proces toga tipa odvija se usled: 1) preseljavnja dela etnosa iza granice, 2) političko-državnog ili 3) religioznog izdvajanja iz osnovnog etničkog masiva. Primer prvog slučaja može biti stvaranje australijske nacije u britanskoj prognaničkoj koloniji. Primer drugog slučaja je izdvajanje crnogorske, a trećeg - muslimanske nacije iz srpskog etničkog korpusa. Istorija poznaje mnogo primera da su granice država bukvalno "sekle na komade", "rezale po živom" neke etnose ali su oni ipak uspeli da očuvaju jedinstvo etničkog identiteta. Oko 20 mil. Kurda živi u 5 država kao nacionalna manjina. U Nigeriji živi oko 250 različitih etničkih grupa. Narod Eve je podeljen državnim granicama Gane, Togoa, Burkine Faso i Nigerije. Somali žive u Etiopiji, Keniji, DŽibutiju i Somaliji. Ipak, mnogi afrički narodi nisu manjine, ili ako jesu, oni ne stvaraju manjinske probleme u smislu traženja više prava nego što ih ima većina. Posle dezintegracije SSSR ostalo je oko 25 mil. Rusa i 8 mil. Ukrajinaca izvan svojih etničkih država. Posle dezintegracije Jugoslavije oko 3 mil. Srba je ostalo izvan granica Srbije. Etnička disperzija (lat. - rasejanje, dijaspora) je proces usitnjavanja primarnog etnosa na niz relativno nevelikih grupa, najčešće usled migracija. Na primer Vlasi (potomci romanizovanih Ilira, ne mešati ih sa Vlasima iz Vlaške) su disperzirani na niz grupa (]ići, Karakačani, Cincari, Kucovlasi, Karavlasi, Morlaci) na Balkanskom poluostrvu. Cigani su rasejani po celom svetu. Poznate su dijaspore Jevreja, Grka, Poljaka, Iraca, Srba. Država je sastavljena od tri osnovna elementa - teritorije, nacije i mehanizma vlasti. Glavno je osećanje nacionalnog identiteta. Mehanizam vlasti je važna veza u svakoj političkoj zajednici, ali ona mora biti pojačana osećanjem uzajamne identifikacije. "Verovanje ili osećanje neke grupe je osnova socijalne kohezije, ali ako to treba da bude izvor moći mora ga duboko osećati i velika većina stanovništva" (B. Russel, 1938). Svaka nacija ima svoj folklor, naročite običaje, simbole, heroje,
5. Tipovi nacionalizama
306
spomenike i uopšte "ikonografiju" (Gottman, 1952). Svako nacionalno buđenje praćeno je traganjem za vlastitom ikonografijom, koja će učvrstiti legitimni ponos nacionalnog kontinuiteta, formirati psihološko jedinstvo i nacionalni identitet. Na primer, metafora o kosovskom mitu postala je deo srpskog nacionalnog mita i srpske državotvorne ideje. Naime, u Velikoj seobi 1690. godine desetine hiljada Srba napustile su Kosovo i Metohiju. Sa sobom su poneli i mošti Kneza Lazara i predanje o bici na Kosovu 1389. godine Kosovski mit je bio osnova obnove srpske države. Kroz kosovski mit srpski narod je stvorio mit o sebi kao herojskom narodu, disciplinovanog i uzornog ponašanja. Kosovski mit je mit nacionalnog ponosa i slave. On je prethodio programu srpske nacionalne države, izloženom u "Načertaniju" Ilije Garašanina sredinom XIX veka. Međuzavisnost nacionalnih osećanja i državne ideje sastoji se u tome što su s jedne strane nacionalna osećanja spiritus movens državne ideje a s druge - državna ideja pomaže naciji da stekne predstavu o sebi samoj, šta ona jest i šta će ona biti. Nacionalni pokreti počinju po pravilu kao kulturni pokreti. NJihove "vođe su sakupljali narodne pesme pre nego što su počeli sakupljati glasove" (Paunds, 1963). Neki kulturni pokreti se sastoje u antikvarijanizmu i romantičarskom čuvanju etničkih simbola i folklora, dok drugi sadrže dublji politički smisao. Religija, istorija i tradicija su u nekim zemljama važan faktor nacionalnog jedinstva ili nacionalnih podela. Ideologija "nacionalne države" u nekim slučajevima ističe ideju "etnički čiste" države, što se naziva nacionalizmom. Nacionalizam je teorija političkog legitimiteta koja zahteva da se etničke granice podudaraju s političkim granicama i da državne granice budu podudarne sa nacionalnim granicama (Gelner, 1983). Osnovni argument nacionalizma je samoopredeljenje, koje se smatra prirodnim pravom svakog naroda na samoupravu. "Nacionalna ideja" postulira prioritet nacionalnih interesa nad svim ostalim društveno-ekonomskim potrebama i nad interesima drugih etnosa. Ideološku osnovu nacionalizma može predstavljati etnocentrizam - koji polazi od kulturne supremacije, i rasizam - koji polazi od biološke rasne superiornosti vlastite grupe. Dobroćudni oblici nacionalizma su rodoljublje (ljubav prema svom narodu, naciji) i patriotizam (ljubav prema svojoj otadžbini, domovini). Zloćudni oblici su šovinizam (mržnja prema drugim narodima) i ksenofobija (mržnja prema strancima). Ksenofobija može biti usmerena prema strancima određene kategorije (imigrantima, kolonistima, gastarbajterima) ili etničkog porekla (srbofobija, rusofobija). Suprotno je ksenofilija (germanofilstvo, slovenofilstvo). Patriotizam je opravdani nacionalni ponos lepotom domovine, nacionalnom državom, nacionalnom istorijom, dostignućima u privredi i kulturi. NJegovo krivo ogledalo je šovinizam - ne priznavanje dostojanstva drugih etnosa i njihovih interesa.
307
Šovinizam je paranoidni oblik netolerantnosti, potcenjivanja, prezrenja i neprijateljstva prema predstavnicima drugih etnosa. Dobio je naziv po imenu francuskog vojnika - Žana Šovena (Jean Chovin) ratobornog apologete Napoleonove imperije. Obično se šovinistima nazivaju ljudi koji imaju neosnovane pretenzije i težnje za osvajanjem tuđih teritorija i stanovništva, koji istorijski nisu nikad bili u sastavu države iz koje potiču šovinisti. Kulturni, sportski šovinizam i slično, mogu da prerastu u agresivno ponašanje. Šovinizam je agresivni nacionalizam, srodan rasizmu. Primer za nadmen kulturni šovinizam je izraz Gobinoa (Gobineau): "Svuda po svetu, oni koji se ne osećaju Francuzima, su stranci" (Brunet, 1993). Pojmovi suprotni nacionalizmu su: Nacionalni nihilizam (odricanje od nacije, nepriznavanje nacionalnih heroja i sistema vrednosti), kosmopolitizam (negiranje značaja nacionalnih granica, vrednosti i ideala; kosmopoliti su ljudi koji prihvataju nacionalnu pripadnost tamo gde se osećaju najbolje) i mondijalizam (anihiliranje pojedinih nacionalnih karakteristika, ideje o kraju nacija s ulaskom sveta u treći talas - epohu globalizacije i informacionog društva). Multikulturalizam je "stil života" (suživota) baziran na nacionalnoj, etničkoj i verskoj toleranciji. Ove pojmove treba razlikovati od internacionalizma kao utopijskog cilja u vidu međunarodnog "stila mišljenja". Marks-Englesova parola "Proleteri svih zemalja, ujedinite se!" nastala je u XIX veku u ime klasne borbe i širenja komunizma u svetu a himna "Internacionala" je ispevana 1871. u doba Pariske komune. Regionalni internacionalizmi sadržani su u idejama evroazijstva, panslavizma, panamerikanizma, panevropeizma i drugim. Nacionalizam je pokretačka snaga geopolitike. Tipovi nacionalizma koji utiču na promene savremene političke karte sveta su protonacionalizam, separtistički nacionalizam, oslobodilački nacionalizam i nacionalizam obnove (Orridge, 1981; Taylor, 1989). Razmotrićemo ih ukratko. Protonacionalizam (pra-nacionalizam) je karakterističan za razvijene zemlje Zapadne Evrope. Taj nacionalizam je izvor mnogih konflikata u vreme nastajanja nacija i nacionalizma. Gotman (1973) uspešno sledi trag ideje pro patria mori - smrt za otadžbinu - od 1429. kada je Jovanka Orleanka probudila patriotsko oduševljenje za odbranu Francuske od Engleza. Engleski nacionalizam prikazan u Šekspirovim delima krajem XVI i početkom XVII veka, blaži je oblik ranog nacionalizma. Ovi primeri predstavljaju lojalnost monarhu ili državi ili zemlji, ali nema kolektivne ideje ljudi kao nacije koja uključuje sve grupe i klase. Centralistička vlast unutar relativno stabilnih granica povećavala je kulturnu homogenizaciju. Primeri nacije-države su Francuska, Engleska, Portugalija, Španija, Holandija, Švedska. U svim ovim primerima država prethodi naciji i može se reći da je država proizvela naciju. U tim proto-nacionalnim-državama nacionalizam kao ideologija nije potpuno razvijen sve do XIX veka.
308
Ujedinjujući (centripetalni) nacionalizam nastao je u Centralnoj Evropi, gde su postojali s jedne strane mali gradovi-države, a s druge multietničke imperije. Posebno su Nemačka i Italija mozaik malih nezavisnih država pomešanih sa provincijama velikih imperija. Posle Napoleonovih ratova 1800-h razbijena je ta struktura, koja je nastala vek i po ranije mirom u Vesfaliji (1649). Iako je Bečki kongres 1815. naglasio uspostavljanje stare Evrope, nove snage su preovladale u drugoj polovini veka. Nacionalizam je opravdanje za ujedinjenje mnogobrojnih nemačkih državica pod vođstvom Pruske u novu nemačku naciju-državu i transformisanje Italije od pretežno "geografske ekspresije" u italijansku naciju-državu. Separatistički (centrifugalni) nacionalizam ima za cilj dezintegraciju postojećih suverenih država. U XIX i početkom XX veka ovaj nacionalizam je doveo do stvaranja velikog broja novih država na tlu Austro-ugarske, Otomanske i Ruske imperije. Počev od Srbije 1804. stvoren je niz država na Balkanu, Istočnoj Evropi i Skandinaviji. Primeri su Norveška, Finska, Poljska, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Jugoslavija, Albanija, Grčka. Ovaj tip nacionalizma krajem dvadesetog veka uticao je na stvaranje 22 nacije-države na tlu bivših istočnoevropskih federacija (SSSR, SFRJ i ČSSR), sa tendencijom daljeg usitnjavanja. Istovremeno u razvijenim zapadnim zemljama budi se "autonomaški" nacionalizam, na primer u Škotskoj, Velsu, Baskiji, Korzici, Kvebeku, Valoniji, Južnom Tirolu. Oni nemaju za cilj stvaranje nezavisnih država nego traže veće političke koncesije unutar postojećih država. Oslobodilački nacionalizam karakterističan je za "nacionalno oslobodilačke pokrete". Borba za nezavisnost SAD vođena je ne za suverenitet nacije, nego za "ljudsku" slobodu. Latinoameričke revolucije, koje su usledile posle Napoleonovih ratova, više su "nacionalističke" po karakteru. One su bile liberalno nacionalistički pokreti. U XX veku nastaju socijalistički nacionalistički pokreti, koji variraju od blage indijske verzije do revolucionarne vijetnamske verzije. Drugi način podele oslobodilačkog nacionalizma je između onog baziranog na evropskim naseljeničkim grupama i onog baziranog na urođeničkom stanovništvu. U prvom slučaju primeri su SAD i Latinska Amerika plus potpuno "bele" države Komonvelta kao Južnoafrčika Republika, Kanada, Australija, Novi Zeland koje su dobile nezavisnost bez oslobodilačkog pokreta. U drugom slučaju primeri su zemlje Afrike i Azije koje su izborile nezavisnost posle 1945. godine. Nacionalistički pokret obnove u nekim zemljama "periferije" teži obnavljanju "stare" predkolonijalne kulture i buđenju nacionalne svesti. Sličan je proto-nacionalizmu zemalja "centra" a u nekim slučajevima ujedinjujućem nacionalizmu. Ove zemlje imaju dugu istoriju kao etničke zajednice na bazi kojih grade novi nacionalizam. Nacionalna obnova bivše veličine postaje osnovni moto. Tako Iran otkriva svoju persijsku prošlost. 309
Turska se posle propasti Otomanske imperije oslonila na turski etnicitet (panturkizam). Klasičan primer ovog tipa nacionalizma je nastao u Japanu i Kini. Noviji oblici su u Rusiji, Meksiku, Egiptu, Iranu. Nacionalna svest u Evropi, od njenog buđenja u XIX veku, nalazi se negde u četvorougaoniku narod-država-nacija-vlast. Teorijski ta četiri elementa su se podudarala u vidu nacionalizma. Po rečima Hitlera (gde reč Volk označava i "narod" i "naciju") Nemačka je predstavljala "Ein Volk, ein Reich, ein Fuhrer", tj. jedan narod/naciju, jednu državu, jednu vladu. Organska veza četiri elementa se uzimala kao datost. U tradicionalnom etničkom konceptu nacije kao zajednice krvi i tla, nacionalizam se pretvara u politički program, poziv na akciju u cilju dominacije, teritorijalne ekspanzije i asimilatorskog pritiska. U liberalnom modelu nacije kao organizovane zajednice građana, nacionalizam je više pragmatičan nego emotivan. Princip nacionalnog samo-opredeljenja na Versajskoj konferenciji uticao je na stvaranje nacionalnih država. LJudi su se opredeljivali za državu u kojoj će živeti na bazi kulturnih karakteristika, obično jezika. Taj proces Tejlor naziva nacionalni determinizam, navodeći primer različitih lingvističkih karata Makedonije od Jovana Cvijića (Taylor, 1989). Tejlor te razlike pripisuje Cvijićevom (velikosrpskom) nacionalizmu, ne shvatajući da je Cvijić bio pristalica ideje jugoslovenstva i da su njegova dela bila osnova za priznavanje identiteta makedonske nacije. Osim toga, Makedonci su u ono vreme bili "flotantna masa" i nisu imali jasne predstave o svom nacionalnom identitetu te su ga lako menjali. U pogledu odnosa nacije i teritorije razlikuju se tri slučaja: 1) "Dijasporne nacije" su one koje velikim delom žive izvan granica svoje države (Jevreji, Jermeni, Grci, Kinezi, Italijani, Srbi). Ima "anacionalnih država", kao i nacija bez države. Irska nacija je održala svoj kontinuitet više vekova a da nije imala svoju državu. Jevrejska nacija je skoro 20 vekova preživela u dijaspori (od 135 - 1948 g.) zahvaljujući verovanju u biblijsku "obećanu zemlju". Poljska nacija se održala u periodu 1759-1919. bez vlastite države. Moravska, Slovačka i Češka država bile su izbrisane sa političke karte od 1197-1918. ali su se očuvale češka i slovačka nacija. Srpska nacija očuvala se u periodu oko 450 godina pod turskom vlašću. 2) Teritorijalne nacije, pri čemu se razlikuju: a) "jedinstvene" nacije, koje žive na jedinstvenoj teritoriji u jedinstvenoj državi, i b) "podeljene" nacije na dve ili više država (istorijski primeri su vijetnamska nacija, nemačka, poljska i niz drugih, a savremeni primeri su korejska, kineska, srpska nacija, koje su neprirodno podeljene); 3) Eksteritorijalne nacije, pri čemu se javljaju problem nacionalnih manjina i subnacija.
6. Tipovi teritorijalnih partikularizama
310
Nacionalne manjine nastaju tamo gde država i nacija nisu teritorijalno podudarne, gde državne granice nisu etničke (vidi sl. 22). Posle I svetskog rata prekrajanje političke karte Evrope vršeno je pretežno po kulturno-lingvističkom principu. U skladu sa Vilsonovom deklaracijom o pravu građana na samoopredeljenje (1918), nekim manjinama koje su bile u sastavu pobeđenih država Nemačke i Austrije dato je pravo na samoopredeljenje putem plebiscita. Održano je šest plebiscita, četiri za određivanje sektora nove nemačke granice (Ojpen-Malmedi se opredelio za Belgiju, Sar za Nemačku, istočni deo Gornjeg Šljonska za Poljsku i severni deo Šlezviga za Dansku) i dva za određivanje delova nove austrijske granice (Sopron se opredelio za Mađarsku, Koruška za Austriju). Poljska je zauzela Viljnjus a zatim ga vratila Litvaniji 1939. Germanofonske oblasti AlzasLorena koje je Nemačka držala u periodu 1871-1918, date su Francuskoj. Problem manjina u "starim civilizovanim zemljama" (Italiji, Španiji, Velikoj Britaniji, Francuskoj) tretiran je kao unutrašnja stvar tih država. Drugačiji aršin bio je za novostvorene ili znatno teritorijalno proširene države na tlu bivše Austrougarske i istočne Pruske. NJima je stavljen u obavezu princip 311
zaštite manjina, koji je ostavljao mogućnost mešanja "starih civilizovanih zemalja" odnosno "međunarodne zajednice" u unutrašnje stvari tih država. Pošto pojmovi nacionalnih manjina i manjinskih prava nisu bili jasno definisani, to načelo zaštite manjina pokazalo se kasnije kao dobar eksploziv za razaranje država Istočne i Jugoistočne Evrope, u kojima su manjine bile brojne a narodno jedinstvo krhko. Data je takođe mogućnost rešavanja problema manjina razmenom (transferom) stanovništva. Prvi transfer izvršile su Grčka i Turska 1923, zatim Grčka i Bugarska, posle II svetskog rata SSSR i Poljska, Indija i Pakistan (vidi odeljak o migracijama). Nakon raspada SFRJ na nacionalne države, pitanje srpske manjine u nekima od njih počelo se rešavati necivilizovanim metodom - etničkim čišćenjem, bilo direktnim (genocid, progon) ili indirektnim (psihički pritisak da "dobrovoljno" odu sa svoje tradicionalne teritorije, "etnoinženjering"). Termin "manjina" nije jednoznačno definisan u većini dokumenata međunarodnog prava ni posle II svetskog rata. U Povelji OUN govori se ne o "manjinama" u tzv. "civilizovanim državama" (kako je bila dogovorna praksa u okviru Versajskog sistema), nego o "ostvarivanju prava čoveka i osnovnih sloboda svih bez razlike na rasu, pol, jezik i veroispovest". Prema Evropskoj konvenciji o zaštiti nacionalnih manjina (1994): "Manjina označava grupu, malobrojniju od ostalog dela stanovništva jedne države, čiji članovi, koji su građani te države (njho are nationals of that State; njui ont la nationalite de cet Etat), imaju etničke, religiozne ili jezičke crte, različite od onih u ostalom delu stanovništva i rukovode se željom da sačuvaju svoju kulturu, tradiciju, religiju ili jezik". Kompaktne etničke grupe se bore za veći stepen samostalnosti kroz teritorijalno samoopredeljenje. Prema povelji OUN: "Svi ljudi imaju pravo na samoopredeljenje, po sili toga prava oni mogu slobodno da određuju svoj politički status i da se razvijaju slobodno u ekonomskom, socijalnom i kulturnom odnosu". To ne znači odvajanje od države i ugrožavanje njenog teritorijalnog suvereniteta (npr. Katalonci u Španiji, Maori na Novom Zelandu, Indijanci u Americi). Prava manjina treba da štite manjinu od pokušaja potpune asimilacije, ali ne treba da ugrožavaju prava država na teritorijalni suverenitet i integritet, tj. da izrode neslogu a možda i pokušaj da pretvore svoja manjinska u većinska prava (primer Albanaca na Kosovu i Metohiji). Postoji četiri tipa agresivne ekspanzije koja dovodi do etničkog konflikta: geografska (teritorijalna), ekonomska, asimilaciona i ideološka. Danas na planeti postoji oko 230 etničkih sukoba. Oko 90% etnopolitičkih konflikata u svetu su konflikti između nacionalne manjine i većine. Manjina ističe pravo na samoopredeljenje a većina pravo na suverenitet. Manjina optužuje većinu za etnokratiju (vladavina jednog etnosa) a ovi manjinu za etnofobiju. Manjina optužuje većinu za diskriminaciju i teror a većina krivi manjinu za terorizam, sabotažu i subverziju. Teror je nasilje države nad svojim građanima, terorizam je nasilje pojedinaca ili (političkih) 312
organizovanih grupa protiv države. Konflikti uzrokuju nestabilnost koja vodi ka teritorijalnom samorazaranju, regionalnom raslojavanju po kulturnoetničkim karakteristikama.Usled nepodudarnosti nacije i teritorije mogu proisteći sledeći tipovi konflikata: 1. SEPARATIZAM - centrifugalni proces koji teži odvajanju nacionalne manjine od države s kojom se ona ne identifikuje. Separatizam treba razlikovati od borbe za nezavisnost u uslovima okupacije. Primeri mogu biti istupanje Singapura, naseljenog većinom Kinezima, iz federacije Malezije (1965), otcepljenje Bangladeša od Pakistana (1971), odvajanje turskog dela Kipra duž "zelene linije" (1974), odvajanje Eritreje od Etiopije (1993). Separatističke težnje su uzrok međuetničkih sukoba u Šri Lanki između Tamila i Singaleza; u Nagornom Karabahu između Jermena i Azera; u Ruandi između Tutsija i Hutua; između Kurda s jedne i turske, iračke i iranske države, s druge strane; između Čečena i ruske države; između Tuarega i država Mali i Niger; između američkih Indijanaca iz države Čijapas i meksičke države; između Tibetanaca i kineske države; između Kašmiraca i Indije; između naroda Istočnog Timora i Indonezije; između frankofonskih stanovnika Kvebeka i ostatka Kanade. U Evropi ima nekoliko izrazitih separatističkih težnji. Španija ima baskijski problem, Francuska korzikanski, Velika Britanija problem Alstera, Jugoslavija problem Kosova i Metohije, Makedonija problem albanske "Iliride". Neki konflikti su rešeni na miran način (u Belgiji između Flamanaca i Valonaca) a neki nasilno uz podršku međunarodnih snaga (tri etnosa Bosne i Hercegovine, progon Srba iz Krajine). Pojmovi bliski separatizmu su secesija i particija (podela). Secesija označava otcepljenje dela državne teritorije čije stanovništvo želi suverenitet, i to obično nasilnim putem uz podršku spolja. Particija označava podelu države putem raspada (sporazumno) ili razbijanja (nasilno). Primeri su podele Češke i Slovačke, Severne i Južne Koreje, SFR Jugoslavije, SSSR-a. Posebni slučajevi su mesto Čečenije u okviru Ruske federacije, Kosova i Metohije u okviru SR Jugoslavije, Republike Srpske u BiH, palestinske autonomije u Izraelu. 2. IREDENTIZAM - je komplementarni centripetalni proces koji teži da spoji nacionalnu državu s delom susedne države (ili celom državom) u kojoj su "odvojena braća" u manjini. Nazvan je zbog "terrae irredente", oblasti u severnoj Italiji naseljene Italijanima, koja je neko vreme posle ujedinjenja Italije ostala van njenih granica. Na Balkanu je prisutan u vidu "velikodržavnih" ideja. Aneksija čeških Sudeta od strane Trećeg rajha (1938), upad Turske vojske na severni Kipar (1974), upad Somalije u etiopsku provinciju Ogaden, rat Pakistana za Kašmir, Šiptara za "Veliku Albaniju" - to su neki primeri vojne konkretizacije iredentizma. Subnacija je posebna kulturna ili etnička grupa smeštena unutar neke nacionalne države, ali nije integralni deo neke nacije. Ti mali narodi 313
nemaju svoju "matičnu domovinu" izvan države u kojoj žive. Oni nisu zasebne nacije (najčešće govore službenim jezikom države u kojoj žive ili lokalnim dijalektom) a nisu ni delovi drugih nacija. Baski i Katalonci nisu pravi Španci, Škotlanđani i Velšani nisu pravi Englezi. Ladini žive u nekoliko država srednje Evrope, Laponci u nordijskim zemljama, Romi u brojnim državama širom sveta, ali nisu nacionalne manjine. Domoroci kao Indijanci, Eskimi, Aboridžini, brojni mali narodi Sibira, nalaze se u položaju manjine iako to zapravo nisu. Neke subnacije kroz dugi istorijski period očuvale su svest o svom identitetu (Baski, Katalonci) dok su druge podlegle asimilaciji. Bretonci su apsorbovani od Francuza, Velšani od Engleza, Lužički Srbi od Nemaca. Nemačka ima nekoliko subetničkih grupa - Bavarci, Saksonci, Švabe, Prusi, dostigli su visok stepen političkog jedinstva pošto ih je Bizmark ujedinio "krvlju i žezlom" u XIX veku. Većina subnacija u Evropi očuvala je svoj lokalni partikularizam samo u pogledu negovanja folklornih, umetničkih, literalnih i istorijskih vrednosti. Kulturne aktivnosti supstituišu određeni politički aktivizam, koji može imati dva teritorijalna izraza: 3. REGIONALIZAM - kada subnacija ima reakcionaran stav protiv unitarne vlasti u državi, zahtevajući lokalnu autonomiju. Regionalizam je evolutivna forma subnacije, kada ona postaje samosvesna i želi preuzeti deo političke odgovornosti u nacionalnoj državi. Regionalizam je prisutan u Kataloniji i Baskiji (imale su autonomiju u vreme Španske republike 193139), Bretanji i Korzici (Francuska). Regionalizam juga SAD (Teksas), Velsa i Škotske (Velika Britanija), više je nasleđe ili nostalgija prošlosti. Regionalizam otvara tri alternativce za budućnost subnacije. Prva je nestati, prihvatiti asimilaciju (kao Bretonci, Velšani, Lužički Srbi). Druga je preduzeti neki oblik borbe (terorizam, gerila, rat). Na primer, Sikhi se bore za svoju državu Kalistan u Pendžabu (Indija). Takva borba nekad postaje izvor legendi i inspiracija budućim generacijama. Takva borba može se završiti stvaranjem nacionalne države. Treća alternativa je da regionalizam pređe u autonomaštvo. 4. AUTONOMAŠTVO - razvoj svesti o autonomiji pre svega na osnovu ekonomske baze. Autonomaštvo buja kada se razvije svest o "eksploataciji" u razvijenim (Bretanja, Akvitanija, severna Italija - Padanija) ili svest o "zaostajanju" u slabije razvijenim regionima, ili kada se otkrije novo bogatstvo (nafta u Bijafri, nafta u Severnom moru kod Škotske). Separatisti su više idealisti, dok su autonomaši više pragmatičari. Na primer, separatisti bi morali ubediti stanovnike Kvebeka (koji su pragmatisti više nego idealisti), da im nezavisnost neće oduzeti ništa od komfora, a uz dohodak od 20 hilj. dolara po stanovniku u Kanadi to nije lako. Eskimi su se 1992. godine izjasnili na referendumu za stvaranje države Nanavud na severozapadnoj teritoriji Kanade (50 000 stanovnika, 1/3 teritorije Kanade). Indijanci koji tamo žive se protive, jer smatraju da će time njihova prava biti ugrožena. Parlament nije ratifikovao tu odluku. Primer puta od regionalizma 314
do autonomije je Jura - frankofonska oblast koja je 1815. bila obuhvaćena germanofonskim kantonom Bern a 1978. je proglašena za 23. kanton Švajcarske. Tab. 14. - Nacionalne manjine u nekim evropskim zemljama (u hiljadama) ŠPANIJA Galisijci Baski Katalonci ŠVEDSKA Laponci Aland Švedi VELIKA BRITANIJA Irci katolici Kornuolci Velšani Škoti Man ostrvo DANSKA Fareci Nemci HOLANDIJA Zap.Frizijci LUKSEMBURG Nemci i Belgijanci AUSTRIJA Slovenci Mađari Hrvat NEMAČKA LužičkiSrbi Sev.Frizi Danci
2 619,6 525,0 7 500,0 8,5 21,5 500,0 1,0 2720,0 5230,0 50,0
BELGIJA Valonci Holanđani Flamanci FINSKA Laponci Švedi FRANCUSKA Baski Katalonci Korzikanci Bretonci Lorenžani Alzašani
3200,0 400,0 5300,0 3,8 345,0 90,0 280,0 200,0 1400,0 354,0 1500,0
38,5 20,0 500,0 100,0 25,5 4,1 37,8 60,0 60,0 50,0
NORVEŠKA Laponci ŠVAJCARSKA Retoromani ITALIJA Albanci Furlanci Akvitanci Južnotirolci Ladini Sardinijci Grci
3,8 38,0 261,0 800,0 100,0 235,0 24,0 1450,0 36,0
Izvor: Elkar R. S. (Hrsg.): Europas unruhige Regionen. Stuttgart, 1981. c. 11.
Kohezija stanovništva je značajan faktor moći države. Različiti separatizmi, regionalizmi i autonomaštvo, mogu biti motivi raznovrsnih kvislinga i petokolonaša (u II svetskom ratu Flamanci, ustaše i drugi). Ima država koje nisu izraz nacije (anacionalne), niti su nastale voljom naroda. Neke države su starije od svojih nacija. U prošlosti, evropski suvereni su manipulisali tronovima kao pionima i prekrajali političku kartu kako im se htelo. Kao ilustracija može poslužiti slavna fraza Luja XIV "L’Etat, c’est moi" ("Država, to sam ja"). Koncept nacionalne države rezultat je američke revolucije, Francuske revolucije i Napoleonovih reformi, koje su potkopale feudalizam. Prva deklaracija prava čoveka i građanina (1789) istakla je da "Princip svakog suvereniteta bitno leži u naciji; Ni jedna grupa ili pojedinac ne mogu vršiti ili obavljati bilo kakvu vlast koja ne proističe direktno iz nacije". Neke države su nastale voljom stranih sila na diplomatskim konferencijama (Albanija 1913; Libija 1951; Laos 1954; Malezija 1963). 315
Nacija nije jedini razlog postojanja države. Osnovni cilj svakog naroda nije sama država, nego njegov što potpuniji i slobodniji kulturni razvitak (primer višenacionalnih država kao što su Indija, Nigerija, Kongo). Prema tome, i višenacionalne države imaju svoj raison d’etre. Politička nezavisnost nije konačni cilj nacionalnih pokreta, nego samo prelazna etapa do svetske međuzavisnosti naroda. Na svetskoj areni ocrtava se svojevrsna hegelovska trijada: 1) politička zavisnost ‡ 2) politička nezavisnost ‡ 3) politička međuzavisnost. U starom svetskom poretku ta trijada se razlikovala u okvirima dva svetska sistema. U novom svetskom poretku nema dualizma, nego razvoj hijerarhičnog principa polarnosti. Etnonacionalna struktura države je jedno od centralnih pitanja političke geografije. Tu se treba prisetiti reči D. Viko-a, koji je još 1725. godine razmatrao kao subjekt politike naciju, koja istupa ne u ime svog naroda, etnosa, nego u ime države. Država mora biti jasan izraz nacije. Suština države sastoji se u tome, što ona kao sistem uprave, na čelu sa vladom, ima monopol na legitimno korišćenje vojnih i drugih sredstava prinude na ograničenoj teritoriji i čiji je suverenitet priznat od drugih država. Država može biti sastavljena od jedne ili više nacija. Same nacije, sa svoje strane mogu biti polietničke (sastavljene od subnacija). Razlike između "etničke grupe", "nacije" i "države" često se manje-više podudaraju u istorijskoj realnosti. Ipak ima veliki broj domorodačkih naroda i subnacija koje nisu dostigle status državotvorne nacije. G. Nelson je 1981. uslovno podelio ondašnje 164 države na 5 grupa: 1) Jednonacionalne države, gde jedna etnička nacija zahvata preko 95% stanovništva. Bilo ih je 45, a predstavnici su Brazil, Danska, Italija, Norveška, Poljska, Nemačka, Japan i druge. 2) Države s jednom osnovnom nacijom, gde jedna etnička nacija zauzima 60-95% stanovništva. Bilo ih je 62, kao što su - Austrija, Velika Britanija, Izrael, Španija, Kina, SAD, Finska, Švajcarska i druge. 3) Države s jednom osnovnom nacijom koja je fragmentirana drugim nacijama-grupama. To su one, u kojima najveća etnička nacija čini između 40-60% stanovništva i gde postoji od 7 do 20 ostalih etničkih nacija. Takvih država ima 17, između kojih su Afganistan, Gana, Indonezija, Iran, Sudan, Filipini i druge. 4) Dvonacionalne (binacionalne) države, gde dve najveće etničke nacije zajedno sačinjavaju od 65-96% stanovništva. Takvih država ima 21, kao na primer Belgija, Kongo, Mozambik, Peru, Tajland i druge. 5) Višenacionalne (multinacionalne) države su one gde 3 najveće etničke nacije zajedno čine od 34-97% stanovništva i gde postoji još od 5 do
7. Tipovi država prema etnonacionalnoj strukturi
316
19 ostalih etničkih nacija. Takvih država ima 19, na primer - Angola, Indija, Kanada, Nigerija, Uganda i druge. Razumljivo da ta podela ima nedostataka - Brazil nije etnička nacijadržava, kao ni druge zemlje Južne i Severne Amerike, nego kolonizovana. Kolonisti su doneli jezik, običaje a svo lokalno domorodačko stanovništvo je potisnuto u rezervate ili džungle. V. Konor je sve države podelio na 4 grupe: 1) Nacije-države u kojima je stanovništvo homogeno ili jednorodno. Takve države su malobrojne - Island, Japan, Norveška, Poljska i još neke. 2) Imigrantske države u kojima se stanovništvo sastoji od imigranata različitog etničkog porekla. Karakterističan primer su SAD. Takve države su etnički neutralne i karakterišu se visokim stepenom akulturacije i asimilacije svog stanovništva. 3) Mestijske države - to su pretežno latinoameričke države, u kojima je stanovništvo mešovitog evroameričkog ili tačnije latiniziranog porekla. Iako takve države predstavljaju poseban tip one su sličnije višenacionalnim državama nego državama-nacijama. 4) Višenacionalne države danas čine većinu. Taj tip Konor je podelio na 3 podgrupe. Kriterijum je etnonacionalni "houmlend", kao neka teritorija ili region, na koji pretenduje lokalno stanovništvo i daje mu svoj naziv. Primeri su Škotska, Zemlja Baska, Zemlja Zulusa. U houmlende V. Konor je ubrojao takođe Litvu, Latviju i Ukrajinu, koje su u to vreme ulazile u sastav SSSR, ili Hrvatsku, Sloveniju, Kosovo i Metohiju koji su bili u sastavu SFRJ. Svi novopridošli smatraju se migrantima i u svako doba mogu dobiti poruku "idite kući". Oni, koji žive u takvim houmlendima, pokazuju ksenofobiju prema drugim grupama i veliki otpor akulturaciji i asimilaciji. Polazeći od tog kriterijuma višenacionalne države se dele na: 1) jednohoumlendske, višenacionalne države čije stanovništvo je imigrantskog porekla. Stanovnici smatraju celu zemlju svojim houmlendom; 2) višehoumlendske, višenacionalne države koje se sastoje iz nekoliko houmlenda (bivša ČSSR iz dva, SSSR iz 53, Nigerija iz preko 100, itd.); 3) nehoumlendske, višenacionalne države čije stanovništvo je: a) migrantskog porekla; b) etničkog porekla, gde je svaka etnička grupa svesna svoje posebnosti ali to ne ističe (Gvajana, Surinam, Trinidad-Tobago i druge). Jedan od mogućih kriterijuma klasifikacije država prema etnonacionalnoj strukturi je: 1) Neetničke ili bezetničke države - stanovništvo se sastoji praktično od predstavnika jednog etnosa. Ima ih oko 15, predstavnici su Island, Luksemburg, Norveška, Portugalija i druge. 2) Monoetničke, gde broj predstavnika drugih etničkih grupa ne prelazi takozvanu "kritičnu masu" koja se kreće od 5-10% udela u ukupnom broju stanovnika. Takvih država ima oko 35, na primer Bangladeš, Egipat, Irska, Kuba i druge.
317
3) Polietničke ili multietničke - gde broj pripadnika drugih etničkih grupa prelazi zadatu "kritičnu masu" od 5-10% udela u stanovništvu. Ali ni jedna od njih, što je vrlo važno, nema državnost. Takva je većina država. U nekim državama nedržavotvorni etnos ima većinu - Palestinci u Jordanu, Kinezi u Singapuru, Indijci na Fidžiju, Gvajani, bezmalo i Surinamu. Na kraju treba istaći barem četiri zaključka. Prvo, države se po pravilu dele na jedno- ili više-nacionalne, a takođe na mono- i poli-etničke. Drugo, nacije koje ulaze u sastav neke države, same mogu biti polietničke. Treće, kako je zapisano u jednom dokumentu UNESKO-a, "jednorodnost stanovništva nije neophodan uslov postojanja naroda ili države". Četvrto, etničke ili nacionalne podele stanovništva države imaju veliki uticaj na sve sfere društveno-političkog života čak i na opstanak samih država. Potvrda poslednjeg je raspad višenacionalnih država, procesi decentralizacije unitarnih polietničkih država, njihovo pretvaranje u federacije. Etnosi su postojali dugo pre pojave države i nacije. Etnos i nacija mogu postojati bez države, država može postojati bez nacije, ali bez etnosa ne može izniknuti ni nacija ni država. U sastav države mogu ulaziti više etnosa i nacija, takođe etnosi i nacije mogu biti podeljeni na više država. Etnička nacija kao dominantna grupa može činiti većinu stanovništva neke države, ali može biti i manjina. Slični paradoksi usložnjavaju razumevanje suštine i karaktera međuzavisnosti između etnosa, nacije i države. Isticanje ili apsolutizacija mesta i uloge kako nacije tako i države u životu etnosa, predstavlja samo način veštačkog ili ishitrenog formulisanja prve i izgradnje druge. Istina je da i nacija i država - nisu osnovna potreba u životu etnosa. Ta misao, čini se, ne protivureči osnovnoj tendenciji prirodnog formiranja nacija i nacionalnih država u XIX – XX veku koja se odvija pod uticajem bar tri vrste integrativnih sila a to su: 1) moć prinude (vojska, policija, zakonodavstvo) države, 2) moć interesa (ekonomska moć) nacije i 3) moć emocija (simboli, rituali, ikonografija) etnosa tj. naroda. Država ne može postojati bez jednog savršenog sistema komunikacije kakav je jezik (i pismo). Jezik je važan kao simbol nacionalne i kulturne samosvesti i kao sredstvo politike. Biblijska legenda kazuje kako su naslednici Noja započeli da grade u Vavilonu toliko visoku spiralnu kulu, da mogu po njoj doći do neba. Bogu to ne bi po volji te da bi ih sprečio, ukine im zajednički jezik, na kojem su se građevinari međusobno sporazumevali. Ta priča koja jezičku raznovrsnost predstavlja kao Božiju kaznu, vekovima je uticala na evropske predstave o jeziku. Pre nove ere bilo je u svetu oko 12 000 jezika, dvostruko više nego danas. UNESKO i druge međunarodne organizacije pokušavaju da spasu "Vavilonsku kulu" odnosno jezički geodiverzitet na Zemlji, smatrajući ga pre Božijim darom nego kaznom.
8. Lingvistička struktura i lingvistička politika
318
Postoji nekoliko sistema klasifikacije jezika. Najpoznatiji je genealoški, po kojem se jezici grupišu na nekoliko porodica( 15) i grupa (preko 30), koje se dele na grane. Osim toga postoje posebni jezici, kao japanski, baskijski. Jezicima indoevropske porodice (oko 100 jezika) govori oko 50% stanovništva sveta (90% Evrope), kinesko-tibetanske 25%, nigerokordofanske oko 6% (glavna grupa - kongo), semitsko-hamitske 5% (uglavnom arapski), itd. U Evropi samo baskijski i ugro-finski jezici nisu indoevropski. Indoevropska porodica se deli na dva ogranka: 1) kentum jezici (lat. centum = stotina) u koji spadaju romanska i germanska grupa, zasebno grčki i nekoliko izumrlih jezika (starogrčki, keltski, toharski, hetitski, latinski); 2) satem jezici (iranski satem = stotina) u koje spadaju baltička grupa (staropruski, letonski, litvanski), indo-iranska grupa i slovenska grupa (istočno-, zapadno- i južnoslovenski jezici), albanski i jermenski jezik. Jezik predstavlja kulturnu barijeru. Po Vitgenštajnu: "Granice mog jezika čine granice mog sveta". LJudske zajednice su izmislile različite strategije za prevazilaženje međusobnih jezičkih barijera. Jedan od načina je da nauče, bar donekle, jezik susedne zajednice. Ta pojava se naziva aktivni bilingvizam, pri čemu on može biti obostrani ( kad obe grupe nauče jezik suseda) ili jednostrani (kad jedna grupa se služi jezikom suseda). Bilingvizam je čest slučaj kod nacionalnih manjina. Na primer, Vojvodina je u pogledu broja nacija (26), religija (oko 30), jezika (preko 10) i kulture jedna od najheterogenijih oblasti u Evropi. Tipičan primer je Subotica, gde među autohtonim žiteljima praktično nema nijednog Mađara (a oni čine 40% stanovništva) koji ne zna srpski, niti Srbina, Hrvata, Bunjevca ili Crnogorca koji ne zna mađarski. Kada članovi dve ili više susednih jezičkih zajednica govore svojim jezikom ali se međusobno razumeju, taj slučaj se naziva pasivni bilingvizam ili pasivni polilingvizam. Rasprostranjen je među govornicima južnoslovenskih jezika na Balkanu, turskih i mongolskih jezika u centralnoj Aziji a ima ga i u nekim regionima Afrike i Nove Gvineje. Često se u međunarodnoj komunikaciji koristi treći jezik, strani za sve učesnike u razgovoru (egzolekt). Nekad se strani jezik koristi kao znak prestiža (na pr. francuski na dvoru pruskog kralja Fridriha II, u poljskom plemstvu), dok se domaći zabranjuje (npr. lužički srpski u Nemačkoj, posebno u doba hitlerovske Nemačke) ili potcenjuje (irski ili gelski u Engleskoj, bugarski i srpski u vreme turske vlasti). Poznata je sentenca monaha Pajsija Hilandarskog iz XVIII veka: "Zašto se sramiš da se nazivaš Bugarin i ne čitaš i ne govoriš na svom jeziku". Jezik koji se koristi kao sredstvo za interkulturalnu komunikaciju, naziva se lingvafranka. Takvi jezici su se proširili usled kulturne nadmoći, prestiža, trgovačkih veza. Trgovačkim vezama su se proširili kisvahili u Istočnoj Africi, bazar malajski na Dalekom Istoku (koji je ustupio mesto indonežanskom), i nekoliko jezika na Novoj Gvineji. U proteklim vekovima 319
iranski jezici kao sogdian i srednjepersijski, a kasnije savremeni persijski, bili su korišćeni kao lingvafranka na Putu svile kroz celu Aziju. Neki trgovački jezici su se pretvorili u uprošćene jezike - posrednike. Na primer, rusko-kineski medijativni jezik je korišćen u Sibirskom pograničju dve države od XVIII do XX veka. Eskimski medijativni jezik je nastao između Inuita i Indijanaca u Severnoj Aljasci u XIX veku. U tropskoj Africi se koriste ne samo jezici svahili i hausa, nego i različite varijante mešovitih žargona (pidžin ingliš) za trgovinske i poslovne kontakte. Najčešće se jezici-posrednici pojavljuju u kontaktima između predstavnika zemlje kolonizatora i lokalnog stanovništva. Posrednički jezici su, sa manje-više izmenjenom sintaksom i fonetičkom strukturom, postali prvi jezik lokalnog stanovništva. Poznati su kao kreolski jezici. U nekim slučajevima su tzv. "misionarski jezici" poznati i kao "crkveni jezici" transformisani ušli u upotrebu kao lingvafranka (crkvenoslovenski, latinski, arapski, persijski, turski). Ponegde se koriste iskonski religiozni jezici (hierolekti), na primer jezik pali u Burmi. Arapski jezik, na kome je govorio Muhamed, koristi se pri religioznim obredima u nizu nearapskih islamskih zemalja. Osim toga, arapski je službeni jezik u nizu zemalja Azije i Afrike od Iraka do Mauritanije i od Sirije do Jemena (izuzev Izraela). U Somaliji ima status drugog jezika, a na Komorima, DŽibutiju, Čadu i Izraelu je manjinski jezik. Persijski je drugi jezik islamskog sveta. Kolonijalne vlasti u nekim slučajevima forsirale su ne svoj nego neki lokalni jezik. Holanđani su u Indoneziji uveli standardni malajski kao službeni jezik i kao lingvafranka. Posle oslobođenja, Indonezija je uvela indonežanski jezik, koji je u osnovi malajski. Primer nametanja jezika osvajača je nasilno uvođenje od Inka jezika kečua na teritoriji današnjeg Perua, pre dolaska španskih konkvistadora. Pokušaja nametanja, ali bez većeg uspeha, bilo je i u Evropi - rusifikacija u doba cara Aleksandra II, mađarizacija u doba bana Kuena Hedervarija posle 1848, italijanizacija u južnom Tirolu posle I svetskog rata. Jezik kolonijalne metropole predstavlja drugi tip lingvafranka. Jezici kolonizatora su često ostali u upotrebi i posle dekolonizacije, najčešće među visokoobrazovanim društvenim slojevima. Najrasprostranjeniji lingva franka je engleski, kojim govori oko 500 mil. ljudi kao prvim i još preko jedna milijarda kao drugim jezikom. Šest jezika engleski, ruski, francuski, španski, kineski i arapski su istovremeno radni jezici u međunarodnim organizacijama. Jedan od pokušaja da se stvori veštački međunarodni jezik je esperanto. Od oko 6000 jezika koliko ih danas postoji u "Vavilonu" naše planete, u oko 192 postojeće države, svega oko 70 uživa status službenog jezika. Mada evropske jezičke manjine najviše dižu glas i traže svoja prava, odnos između jezika priznatih kao službeni i onih koji nemaju taj status bolji je u Evropi nego u drugim delovima sveta. U Evropi ima oko 30 službenih jezika (prema 60 manjinskih), u SAD samo 1 i u Kanadi 2 (prema 200 autohtonih, ne 320
računajući jezike imigranata), u Africi oko 10 (prema 2000 domorodačkih jezika) i Južnoj Americi 5 (prema 2000 lokalnih i kreolskih jezika). Zaštita i prava manjinskih jezičkih grupa najčešća su tema u Evropi. Pod manjinskim jezikom se (prema čl. 1 Konvencije Evropskog saveta) ne podrazumevaju samo oni jezici čiji govornici žive isključivo u sastavu države s drugom, većinskom jezičkom zajednicom, najčešće bez statusa službenog jezika (poput retoromanskog, bretonskog, baskijskog i drugih), već i svi oni jezici čiji govornici doduše mogu imati svoje države, gde čine većinsko stanovništvo, ali koji u okviru granica druge države, u kojoj tradicionalno žive na svojoj lingvističkoj teritoriji, čine manjinu u odnosu na ostalo stanovništvo (slučaj brojnih Mađara, nekih germanofonskih grupa i slično). Lingvistička politika je važna u uslovima bilingvizma i diglosije. Uloga jezičke politike je da prati odnose među pojedinim jezicima; naime reč je o primeni, širenju ili ograničavanju komunikacionih sfera pojedinih jezika. Jezička politika može da podstiče konvergentni ili divergentni razvoj u višejezičkoj zajednici. Primer konvergentne politike je reforma srpskog književnog jezika i pravopisa. Veliki reformator Vuk Karadžić (1787-1864) se usprotivio ranijim pokušajima da se stvori književni jezik na bazi crkvenoslovenskog jezika i izgradio novi na bazi narodnog štokavskog narečja, kojim su govorili Srbi pravoslavne, katoličke i muslimanske veroispovesti, ili kako je Vuk govorio "Srblji grčkoga, rimskoga i turskoga zakona", (na sličan način je stvoren savremeni ivrit putem adaptiranja drevnog ivrita). Oni koji su bili "rimskoga zakona" su kroatizovani, a jezik je preimenovan u srpsko-hrvatski, iako autohtoni hrvatski podrazumeva druga dva narečja - čakavsko i kajkavsko. Primer divergentne politike je "vavilonizacija" srpsko-hrvatskog jezika prema veroispovesti na hrvatski, srpski i bošnjački jezik, kao i pokušaji podele srpskog na ekavsku i ijekavsku varijantu prema refleksima praslovenskog vokala "jat". Izraz te divergentne politike je Dejtonski sporazum o Bosni (1995) koji ima četiri ravnopravna teksta - jedan na engleskom, i tri na reformisanom srpskom, s tim što se srpskim jezikom u tom dokumentu smatra samo ekavska ćirilična varijanta dok se dve ijekavske latiničke varijante nazivaju "hrvatskim" odnosno "bosanskim" jezikom. Jezičko planiranje ili "lingvistički inženjering" je u domenu lingvističke politike. Obezličavanje datog jezika mnoštvom tuđica je siguran znak deetnizacije. Druga krajnost, jezički purizam, znak je kratkovidog etničkog samozatvaranja. U Hrvatskoj pročišćavaju jezik od turskih i drugih tuđica i stvaraju hrvatski novogovor. Kod Bošnjaka, turske i arapske reči, koje su ostale kao sedimenti posle četiri i po veka Osmanske vladavine na Balkanu, ponovo ulaze u modu. U Ukrajini vrše derusifikaciju jezika i prelaze na latinično pismo. Slična lingvistička samoidentifikacija se primećuje i u muslimanskim republikama posle raspada SSSR, gde 321
Azerbejdžan, Kirgizistan, Turkmenistan i Uzbekistan napuštaju rusku ćirilicu i prelaze na latinicu koju koriste i njihova turska sabraća. U Tadžikistanu gde govore persijskim jezikom, usvajaju arapsku azbuku. Etnički fundamentalizam je pogubna ideologija isto koliko i besmisleni kosmpolitizam koji etničku raznovrsnost predstavlja kao anahronizam. Lingvistička politika je koncentrovani izraz odnosa jednog ideološkog sistema (države) prema razvoju i uzajamnom uticaju jezika, prema njihovoj ulozi u životu naroda (nacije). Predmet jezičke politike nije sam jezik (jezici), nego korišćenje određenog jezika u datom komunikacionom društvu. U odnosu prema maternjem jeziku, lingvistička politika je povezana sa problemima decentralizacije ili regionalizacije, pitanjima socijalnih konflikata i harmonije, uopšte govoreći sa svim problemima političke stabilnosti države. Lingvistička politika je u vezi sa unutrašnjom i spoljašnjom politikom države, te se kaže: "Jezička politika je jezik moći" (Lassvell & Leiters, 1965). Principi, ciljevi i strategije jezičke politike su različiti, što se vidi iz sledećih primera. Švajcarska ima cilj da zaštiti manjinske jezike i da podstiče međuetničke komunikacije. Od ukupno 7 mil. stanovnika u Švajcarskoj nemačkim ("švajcerdojč") jezikom govori 65%, francuskim 18%, italijanskim 10% i retoromanskim manje od 1% stanovništva. Uprkos ovom numeričkom faktoru retoromanski nema status manjinskog, već četvrtog švajcarskog nacionalnog jezika, a oni nastoje da i rumangrišun - neka vrsta retoromanskog esperanta, dobije status četvrtog službenog jezika. Tu treba napomenuti da su od 26 kantona 22 jednojezična, 3 dvojezična, a samo kanton Graubinden je trojezičan (nemački, italijanski i retoromanski). Zbog toga funkcionisanje tzv. teritorijalnog principa, po kome su organizovani švajcarski kantoni i koji je prvobitno bio zamišljen upravo radi očuvanja homogenosti jezičkih teritorija i kao zaštita manjinskih jezika na svojim teritorijama (pre svega italijanskog i retoromanskog), u ovom kantonu predstavlja problem: gde i kako povući granice nagrižene retoromanske jezičke teritorije i zaštititi je od dalje asimilacije pred sve većom navalom nemačkog jezika? Da bi se jedan jezik održao u životu, neophodno mu je obezbediti njegovu manje više homogenu, pa bilo to i manjinsku, jezičku teritoriju i omogućiti mu aktivno i efektivno funkcionisanje u svim oblastima javnog, a ne samo privatnog života. Treba obezbediti njegovo prisustvo u medijima, školi, kulturi, izdavačkoj delatnosti, službenoj upotrebi. To takođe znači, u slučaju dosledne primene teritorijalnog principa, njegovo pravo da vlada svojom jezičkom teritorijom i da se spreči njegova asimilacija od strane (u ovom slučaju nemačkog) jezika koji (usled raznih istorijskih i uglavnom ekonomskih uslova) postepeno postaje većinski i na njegovoj teritoriji. Drugi problem - međuetničke komunikacije, švajcarska jezička politika pokušava da reši produbljivanjem dvo- odnosno trojezičnosti ne samo manjinskih Švajcaraca, već postavljanjem tog cilja na nivou cele zemlje (Švarc, 1994). 322
U Briselskom modelu su u upotrebi tri službena jezika - francuski, flamanski i nemački - ali francuski je prestižni jezik, koji omogućuje brže službeno i poslovno napredovanje, približavanje eliti koja govori u Briselu isključivo francuski. Francuski model je striktan i jasan: drugih jezika, osim francuskog u zvaničnoj komunikaciji nema i ne može biti. Pre više od dvesto godina francuski nije bio maternji jezik za većinu ljudi rođenih u kraljevstvu. Danas - obrnuto, nefrankofonski žitelji Francuske su manjina. Evropska unija je uvela dva prostorna nivoa lingvističke politike: 1) evropski prostor i 2) regionalni prostori. U prvu grupu spadaju radni jezici Evropske unije - francuski, engleski, nemački, italijanski, flamanski, irski, grčki, španski, portugalski, finski i švedski, ali faktički se službeno koriste samo engleski i Francuski. Nemački ima značaj drugog radnog jezika. U drugoj grupi su manjinski ili regionalni jezici, i to katalonski (kojim govori 7 mil. stanovnika u Španiji, Francuskoj i Italiji), baskijski, bretonski, frizijski, furlanski, galisijski, akvitanski, ladino, sardinijski, srpski (lužički) i velški. U tu grupu spadaju irski i luksemburžanski, iako imaju službeni status. Osim toga, postoje manjinski jezici u pograničju susednih zemalja, i tzv. "disperzivni jezici" kao što su sinti, romski, jevrejski. Neki transgranični jezici označavaju specifične kulturne areale, na primer keltski. Jezički diverzitet Evropske čini preko 40 regionalnih ili manjinskih jezičkih zajednica (Kommision der Europaischen Gemeinschaften, 1993). Uprkos načelnom opredeljenju za razvoj regionalnih jezika višenacionalne evropske zemlje (pre svega Francuska) se protive ratifikaciji Povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima koju je usvojio Savet Evrope (1992), zato što smatraju da ona suprotstavlja region naciji i vodi "balkanizaciji" Evrope. SAD su za etničke različitosti odavno primenjivale princip melting pot. Teodor Ruzvelt je to formulisao još 1919. godine: "Mi imamo prostora samo za jedan jezik, a to je engleski jezik, pošto nam je namera da topionički lonac naše ljude pretvori u Amerikance... a ne u građane u jednom pansionu poliglota" (Ednjards, 1976). Takva unilingvistička politika nosi jasne poruke: "Jedan univerzitet!" (angloamerički), "Jedan jezik!" (angloamerički), "Jedan šef!" (angloamerički), (Gobard, 1966). Princip pretapanja se ogleda naročito u kulturno razvijenim oblastima, uglavnom u metropolama. U bivšim kolonijama se često primenjuju metode direktnog ukidanja ili pak izrazite podrške u korist jezika bivših kolonizatora. Tu se često odvija proces vesternizacije. U mnogim postkolonijalnim zemljama nastavili su da funkcionišu jezici bivših metropola - tzv. egzolekti, tako da se one još uvek "anglofonske", "frankofonske" itd. Razlikuje se niz tipičnih jezičkih situacije. U prvi tip spadaju zemlje, u kojima je neki evropski jezik maternji. Na primer, anglofonski Amerikanci, Kanađani, Australijanci; frankofonski Kanađani (Kvebečani); hispanofonski Meksikanci, Kubanci; portugalofonski Brazilci. 323
Drugi tip su države u kojima evropski jezik nije nacionalni, maternji, ali on ima poseban status. Tu spada većina bivših kolonija u Aziji i Africi. Tu se mogu izdvojiti dva podtipa: a) zemlje u kojima je kolonijalni jezik proglašen zvaničnim (Indija, neke zemlje crne Afrike). U Indiji postoji oko 200 velikih i 2000 malih kastinskih grupa. Tome se dodaje i podela na 179 jezika, koji se često poklapaju s etničkim razlikama, kao i na 544 dijalekta. Najpoznatiji su bengalski, maratski, gudžerastski jezici. Ono što danas postoji kao urduski jezik u zapadnoj Indiji je mešavina nekoliko jezika kao što su sanskritski, arapski, persijski, gudžeratski, engleski i još neki; b) zemlje u kojima su dva strana jezika proglašena zvaničnim (Kamerun - francuski i engleski, Senegal - francuski i portugalski); v) zemlje u kojima evropski jezik nije službeni, ali ima jake pozicije "drugog jezika" (arapske zemlje). Treći tip je u vezi s funkcionisanjem konkretnog jezika kao privilegovanog stranog jezika uporedo s drugim stranim jezicima (engleski jezik u Etiopiji). Četvrti tip su zemlje gde su u upotrebi brojni lokalni jezici (etnolekti), regionalni jezici (demolekti) i jezici makroposrednici (endolekti). Pored toga u službenoj komunikaciji se koristi jezik bivše metropole (egzolekt). Na primer Nigerija kao i većina afričkih zemalja je višejezična, u njoj se govori oko 400 jezika (ne dijalekata). Tri od njih (ibo, hausa, joruba) su maternji jezici blizu polovine stanovništva države (101 mil. stanovnika), a njima treba pridodati 10% Nigerijaca koji osim jezika svoga plemena govore bar jedan od tri glavna jezika. U slučaju jezika hausa i joruba, razlikuju se demolekti i metalekti. Uz demolekte, jezike naroda, kao drugi jezik se primenjuje ili engleski ili metalekt, kao nadnacionalni jezik. Obadva ta "lekta" se teritorijalno podudaraju sa nosiocima nacionalne kulture. Ta podela je donekle uslovna, jer osim tri glavna, ima još desetak lokalnih jezika koji se koriste u nekim državama: kanuri, ibibio, efik, tiv, idžo, edo, fulfulde, urobo, nupe i igara. Iako su oni manjinski jezici, njima govori značajan procenat stanovništva. Tako sa funkcionalne tačke gledišta u Nigeriji ima tri tipa jezika: tri su nacionalnog značaja, desetak koji se koriste u različitim državama, i mnogobrojni plemenski jezici lokalnog značaja. U poziciji hegemona je engleski jezik. Raznovrsnost jezika predstavlja centrifugalnu silu. Sa stotinama jezika i etnosa, koji uporno teže ka separatizmu, nigerijske vlasti imaju teškoća da učvrste nacionalno jedinstvo. Jezička politika Nigerije posle proglašenja nezavisnosti bezuspešno traži odgovor na tri pitanja: Koji jezik treba da bude službeni u državi? Koji jezik izabrati za nacionalni? Koji jezik odrediti da se koristi u školama? Sada te funkcije vrši engleski. Peti tip su zemlje u kojima postoje iskonski jezici međuetničke komunikacije. Jezička politika tu može imati tri pravca: a) razvoj autohtonih jezika i potiskivanje jezika metropole. To je išlo dosta brzo u Burmi, Šri Lanki, Indoneziji, Vijetnamu, Koreji, koje su u kolonijalnom periodu već 324
bile u odmaklom stadijumu nacionalne konsolidacije. Jezik bahasaindonezijski se od manjinskog razvio u glavni jezik u državi, danas je on maternji za većinu stanovništva te zemlje; b) korišćenje lingvafranka jezika dok se ne steknu uslovi za primenu nekog od lokalnih jezika. Na primer svahili jezik sa mnogo pozajmica iz arapskog, postao je lingvafranka za veliki deo Istočne Afrike a u Tanzaniji je usvojen kao nacionalni jezik. Čini se ipak, da svahili nije dovoljno pogodan za potrebe strane tehnologije. Zato se fungira engleski jezik. Drugi takav jezik je uprošćeni anglomelanezijski, koji se koristi kao nacionalni jezik u Papua-Novoj Gvineji; v) učvršćivanje engleskog kao jezika međuetničke komunikacije, pri nedovoljnoj brizi za razvoj lokalnih jezika (primer Gane, Kameruna). Posebna jezička situacija nastala je u u zemljama Karipskog basena u bivšoj britanskoj Vest-Indiji. U anglofonskim zemljama kao što su Barbados, Jamajka, Trinidad i Tobago, Gvajana i druge, u doba kolonijalizma je uništeno domorodačko indijansko stanovništvo i na njihovo mesto su dovedeni crni robovi iz Afrike ili radnici po ugovoru iz Indije, Kine i drugih zemalja. Na primer u Gvajani blizu 1/2 stanovništva čine kreoli, tj. potomci afričkih robova, 1/2 indo-pakistanci, domorodačko indijansko stanovništvo čini samo 5%. Državni jezik je engleski, no ipak celokupno stanovništvo govori na lokalnom kreolskom. Na Barbadosu je formiran barbadoski etnos (crnci, ne mulati) koji govori kreolskim, iako je službeni engleski jezik. Na Trinidadu i Tobagu, gde su najbrojniji anglofonski Trinidađani, pretežno potomci crnaca-robova, na severu se govori francuski kreolski, u nekim mestima španski. Na Jamajci 3/4 stanovništva su crnci, ostalo su mulati različitog stepena, Indijanci i drugi. Službeni jezik je engleski, ali je u opštoj upotrebi jamajski kreolski jezik. Izbor jedinstvenog nacionalnog jezika se smatra za neophodan preduslov modernizacije jedne države. Bez obzira koji jezik je izabran - neki nametnuti jezik kao engleski, francuski, kineski, ruski, ili neki novostvoreni kao filipino, - on treba da bude potpuno prevodiv u savremenim komunikacijama. Upravo taj zahtev - prevodivosti, uništava manjinske jezike, koji se smatraju za malovredne i anhrone. Opšti jezik često se razmatra kao neophodna spona pri stvaranju jedne nacije. U Kejptaunu je podignut spomenik "južnoafričkom jeziku", koji nastaje od mešavine jezika, kao simbolu nacije koja nastaje. Osim toga, još 10 zvaničnih jezika Južnoafričke Republike upisani su na nekom od devet najmanjih novčića (jezici plemena Zulu, Svati, Ndebele, Venda, Tonga, Cvane, severni i južni Soto, Afrikans, Koza). Suprotan primer je Singapur u kome je 77% od ukupno 3,2 mil. stanovnika kineskog porekla ali je najčešće u upotrebi engleski jezik. Singapurske vlasti žele da zaštite kineski jezik jer je on važan za prenošenje tradicionalnih kineskih kulturnih vrednosti s jedne generacije na drugu. U bSSSR bila je objavljena politika "kulturnog stroiteljstva" čiji zadatak je bio da razvije različite nacionalne kulture, jezike i tradicije s ciljem 325
da izgradi nov tip kulture - "nacionalni po formi i komunistički po sadržaju". Posebnu pažnju zaslužuje problematika bilingvizma i diglosije. Na primer, mala švedska etnička oaza u Poltavskoj oblasti (Ukrajina), koristila je švedski kao jezik lokalne administracije; publikovan je prvi ciganski bukvar; država je finansirala periodična izdanja na jezicima malih zajednica estonskih i latvijskih imigranata u Sibiru, itd. U to vreme omiljena propagandna parola bila je "procvat nacionalnih kultura" (vidi sl. 23). Ipak, pod uticajem ekonomskih i kulturnih promena došlo je do procesa akulturacije i bilingvizma (rusifikacije) malih naroda Severa i Sibira, mnogi cvetovi su počeli da venu (Komi, Udihe, Oroksi, Čukče, Hanti, Mansi i drugi). Prema UNESKO-vom Atlasu svetskih jezika, oko 1500 jezika danas je ugroženo od izumiranja. Oko 2/3 jezika nema vlastito pismo. Velika mozaičnost jezika je u Himalajima i u zapadnoj Africi oko reke Niger. Najraznovrsnija u jezičkom pogledu je Papua - Nova Gvineja, gde 3 mil. stanovnika koristi oko 1010 narečja. Rusija je takođe mozaik naroda i jezika. U njoj postoji 101 etnička grupa a pri detaljnijim kriterijumima izdvaja se 800 etnokulturnih zajednica. Skoro su izumrli keltski jezici u Britaniji i Irskoj, nekoliko laponskih jezika u Skandinaviji, veliki broj jezika malih naroda Sibira i severa Rusije. U Africi su ugroženi jezici Hotentota i Bušmana, u Kini - jezici u provincijama Sinkjang i Junan, u arktičkoj Severnoj Americi - eskimski i indijanski jezici, u Australiji aboridžinski jezici. Lingvističko osvešćenje je često povezano sa etničkim i nacionalnim identitetom (primer gelskog jezika u Severnoj Irskoj, ainu jezika na Hokaidu u Japanu). Oko 60% stanovništva sveta govori 14 glavnih jezika. Najviše ljudi kao prvi jezik koristi neki dijalekt kineskog ( 1 122 mil.) a pre svega mandarinski kineski (oko 750 mil.), zatim engleski (oko 500), španski (oko 332), bengalski (190), Hindu (185), arapski (180), portugalski (170), ruski (160), japanski (125), nemački (121), francuski (120). Oko 250 naroda koji broje preko 1 mil. stanovnika, čine ukupno 95% stanovništva sveta. Malim narodima (ispod 100 hiljada ljudi) pripada tek 0,5% svetskog stanovništva. U Africi ima preko 700 etničkih grupa (od toga 10 semitskih, 47 hamitskih, 182 bantu, 244 sudanske, 210 negroidnih). Samo u Nigeriji živi 250 plemena, u DR Kongu oko 200. Radio program Gane emituje se na engleskom i na još 6 lokalnih jezika. U Indoneziji živi preko 100 etničkih grupa, u Indiji 75, u Kini preko 50, u Iranu 28. To mnoštvo plemena i jezika otežava proces stvaranja nacije u pojedinim zemljama i potencijalni je izvor centrifugalnih sila. Svaki jezik na svoj način izražava kulturu, mentalitet, pogled na svet određenog naroda. Jezik je u vezi sa etnopsihologijom, te nije čudo što su lingvistički problemi i jezička politika visoko emotivnog karaktera. Usled etno-kulturnih procesa ipak pojedini jezici izumiru. Mrtvi jezici su latinski, gotski, hetitski, starogrčki, staroslovenski. Drugi se šire, razvijaju i transformišu (kao na primer engleski, sl. 24). 326
Ključ. INDO-EVROPSKA PORODICA, SLOVENSKA GRUPA: 1 - ruski, 2 ukrajinski, 3 - beloruski, 4 - poljski, 5 - bugarski; UGRO-FINSKA PORODICA: 6 - estonski, 7 - finski, 8 - karelijski, 9 - samski, 10 - komski, 11 - mordvinski, 12 - marijski, 13 udmurtski; TURSKA PORODICA: 14 - čuvaški, 16 - tatarski, 17 - baškirski, 18 - krimskotatarski, 19 - azerski, 20 - kazaški, 21 - kalmički; SAMOJEDSKA PORODICA: 15 - nenečki, INDOEVROPSKA PORODICA, BALTIČKA GRUPA: 22 - litvanski, 23 - latvijski; KAVKASKA PORODICA: 26 - abhaski, 27 - adigejski, čerkeski, kabardinski, 28 kabardinski, balkarski; INDOEVROPSKA PORODICA, IRANSKA GRUPA: 29 - osetinski; KAVKASKA PORODICA: 30 - čečenski, inguški, 31 - dagestanska grupa; INDOEVROPSKA PORODICA, ROMANSKA GRUPA, 32 - rumunski, moldavski; GERMANSKA GRUPA: 33 - norveški, 34 - švedski.
327
328
Standardizacija geografskih naziva je ne samo naučno nego i političko pitanje. Geografski nazivi odražavaju državnu pripadnost i narodni karakter teritorije, predstavljaju primenu jezičke kulture i jezičke politike i u velikoj meri utiču na učvršćivanje identiteta i nacionalnog prestiža. O naučnom značaju geografskih naziva ne treba posebno govoriti. Onomastička istraživanja ukazuju na veliki značaj geografskih naziva za istoriju jezika i narečja, za prošlost naselja, za spoznaju materijalne i duhovne kulture naroda. Donedavno su u toponomastičkim istraživanjima dominirala istraživanja o poreklu i značenju geografskih naziva. U novije vreme pažnja istraživača se usmerava na pitanja fungiranja geografskih naziva u društvenoj komunikaciji. Jedinstveno i ustaljeno korišćenje geografskih naziva iz domaćeg i tuđeg prostora u oficijelnim državnim dokumentima, u kartografskim radovima, u književnosti i naučnoj literaturi, u masovnim komunikacijama i u školama, neizbežno pretpostavlja njihovu kodifikaciju, standardizaciju (normalizaciju), da bi se obezbedila opšta platforma i jednoznačna identifikacija geografskih objekata i ispravna orijentacija na terenu i na mapi. Razumljivo je, da standardizacija mora biti opšte prihvaćena od svih sfera društvene komunikacije. Geografska terminologija predstavlja obično najstarije tragove a često i najtrajnije elemente govornih resursa (fonda reči) narodnog jezika, ali i ona se menja u skladu sa ostalim elementima narodnog i književnog jezika. Tako danas pri standardizaciji i uređivanju geografskih naziva izniču nekad dosta složene situacije i problemi. Osnovni zahtev pri standardizovanju geografskih naziva sa domaćeg terena i korišćenih domaćih oblika tuđih geografskih naziva (egzonima) je da njihov jezički oblik odgovara kodifikaciji književnog jezika, i to pre svega s morfološkog gledišta. Pri velikim društvenim promenama možemo pratiti promene zvaničnog odnosa društva prema geografskim nazivima.
329
Osnovni simboli države su ime, grb, zastava i himna. "U početku beše reč", stoji u Svetom pismu. Bez imena svet bi bio kao šuma u "Alisi u svetu ogledala", koja je mesto užasa zato što nijedno biće nema ime.
9. Vrste državnih simbola
IME DRŽAVE je njen prvi i najočigledniji simbol identiteta. Istorijski imena su postojanija od država. Državne institucije se menjaju, ali njihova imena ostaju ista. Samo ime retko je u suštini pitanje grupnog identiteta, ali često nas vodi daleko u istoriju, odnose i čuvstva koja su u osnovi grupnog identiteta. Imena država obično odražavaju lik daleke ili bliske prošlosti datog naroda, mesto ili predstavu. "Kina" označava "centralnu zemlju" - mesto gde je započelo sve za svakoga, za svagda. Ime "Japan" ("Nihon" ili "Nipon") označava "mesto odakle izlazi Sunce" i to ne samo metaforično. "Po mom skromnom mišljenju - piše japanski mudrac iz prošlog veka - naša sveštena zemlja je tamo, gde Sunce granjava i duh materije započinje... središte sveta i osnova postanja" (Ajzaks, 1975). Nedavne političke promene dovele su do promene imena mnogih mesta. Na teritoriji istočnog Sibira, koji je pripao Ruskoj imperiji 1860, kineski toponimi su se zadržali više od jednog veka a onda, 1973. godine, devet gradova, 250 reka, planine, dobili su ruska imena. Političke promene, koje su pretvorile bivše kolonije u nove države, pobudile su povratak starih imena, na primer Vijetnam, Gana, Mali, Malavi, Zambija, Šri Lanka, kao deo njihove identifikacije sa dalekom prošlošću. Ime "Zair" bivšeg Belgijskog Konga potiče od "Nzadi", drevnog imena velike reke, koja protiče kroz tu zemlju. Prestonica Leopoldvil, nazvana po imenu belgijskog kralja, dobio je ime Kinšasa po nekom ribarskom selu koje je tu prethodno postojalo. Ime Koreja potiče od drevnog kraljevstva Koreo. U Severnoj i Južnoj Koreji drevno ime "Čosen" pobuđuje duboko poštovanje. U prevodu to znači "zemlja jutarnje svežine, prohlade i spokojstva". Egipat je bio preimenovan u "Ujedinjenu arapsku republiku", ali mnogi Egipćani se ne osećaju arapima, te je ubrzo vraćen stari naziv - Egipat. Stari naziv za Iran je Persija a za Irak Mezopotamija (gr. mezo - srednji i potamos reka). Ime Irana potiče od drevnog naziva zemlje Arijana, što znači zemlja arijevaca (plemenitih i poštovanih). Upotrebljava se i naziv Persija od imena centralne oblasti Fars ili Pars (gr. - oblast naseljena Persima, koji govore na jeziku Farsi). Iranska vlada se 1935. godine obratila svetskoj javnosti i diplomatama da koriste naziv Iran. Druge nove države sačuvale su stara imena, dobijena od drugih naroda. "Indija" potiče od naziva kojeg su toj zemlji dali stari Grci, pošto ljudi koji tamo žive nisu imali zajedničko ime, koje bi poslužilo za tu svrhu. Gospodari zemlje nazivali su se "ariji", što znači "čovek veran religiji i 330
klanu" a ostali su bili "mlekča", što znači varvari ili prosto nearijevci. U staroj Indiji nije bilo reči koja objedinjuje arijevce i nearijevce u opšti pojam. Pet vekova pre nego što je starogrčka reč "Indija" uzeta za označavanje naziva te države, evropski moreplovci su njome označavali nepoznatu bogatu zemlju za kojom su tragali. Na sličan način su koristili naziv "Tera Australis", koji je kasnije uzet za ime jedne države-kontinenta. Ime Kanada potiče od naziva za indijanska naselja - kanata. Ime Brazil je bilo poznato još pre otkrića Amerike, od naziva jednog drveta poreklom iz Azije, od kojeg su flamanski tkači dobijali crvenu suknenu boju (brazilin). Argentina znači "srebrnasta zemlja", verovatno od srebrnaste boje Pampasa. Filipini su dobili ime od osvajača po njihovom kralju Filipu II Španskom. Od 1946, otkako su Filipini samostalna republika, bilo je više predloga da se ime promeni. Predloženo je bilo novo ime - "Maharlika", koje na jeziku tagalog znači "blagorodan", "dostojan" ali bez uspeha. Burma je 1989. preimenovana u "Mjanmar". Kampučija je vratila stari naziv Kambodža. Venecuela je 1999. objavila da će u spomen borca za slobodu iz XIX veka Simona Bolivara usvojiti novo ime Bolivarska Republika Venecuela. Po njemu je dobila ime i Bolivija. Neke zemlje nose ime sveca zaštitnika (St. Kits i Nevis, Sao Tome i Principe, San Marino) dok sam Vatikan u kome se nalazi "sveta stolica" nosi naziv po brdu Monte Vatikano. Monako potiče od grčke reči monaikos (hram Herkulesa pustinjaka), što na italijanskom zvuči "monako" (monah). Ime Meksiko (španski - Mehiko) potiče od imena actečkog boga rata Mehi-tli. Nekim zemljama nazive su dali geografi. Nemački geograf M. Valdzemiler nazvao je zemlje Novog sveta Amerika (a otuda i SAD) po Amerigu Vespučiju, firentinskom moreplovcu u službi španskog i portugalskog kralja, što je bilo nepravedno u odnosu na Kolumba. Po njemu je dobila ime Kolumbija. Nemački geograf A. Bastijan sklopio je naziv Indonezija 1884. od grčkih reči nesoz-indusnes oso - ostrvska Indija. To je zamenilo stari naziv Holandska Indija upotrebljavan do 1920. Norvežanin Floke je 874. dao naziv Island - "zemlja leda". U nekim imenima sadržane su strane sveta: Vijetnam ("južna zemlja"), Južnoafrička republika, Jugoslavija, Norveška ("severna zemlja"), Zapadna Sahara, Zapadni Samoa, Istočni Timor ili geografski položaj - Ekvador, Ekvatorijalna Gvineja, Centralnoafrička republika. Čile na jeziku Inka označava "kraj sveta". Ukrajina znači "krajina", "okrajak" (Rusije prema Turskoj imperiji). Antarktik je dobio ime od grčkih reči "anti" o "arktiko" - na suprotnoj strani od Arktika. Neke države dobile su ime po boji Niger, Nigerija ("crna"), Crna Gora, Finska (zemlja "belih linija"), Lihtenštajn ("svetli kamen"), Malta (grč. melita - "crvena zemlja", po nekima na feničanskom to isto znači "dobra luka"). Neke su dobile ime po metalima - Argentina ("srebrnasta"), Zlatna Obala, Kipar (kuprum - bakar) ili drugim resursima (Obala Slonovače, Brazil). Britanija je jedina zemlja na svetu koja ispred svog imena nosi još 331
epitet "Velika" mada to odavno nije - ni po veličini teritorije, ni po broju stanovnika ni po vojnoj moći kojom raspolaže. Jedinstven primer je "Pakistan", čisto veštačko ime, akronim, sastavljen od inicijala osnovnih regiona, koji treba da sačinjavaju tu veštačku državu - Pendžab, Afganistan, Kašmir i Sind. "Stan" u imenu nekoliko centralnoazijskih država znači "zemlja". Inicijal za Bengaliju bio je izostavljen, ali se ona nakon 25 godina odvojila u novu državu pod starim imenom za Bengal - Bangladeš. Primer "afrikanizacije" geografskih naziva i imena ljudi odraz je nastojanja da se razvije nacionalna ikonografija iz afričkih korena prošlosti. Usled toga novi nazivi na političkoj karti Afrike (nasuprot starim u zagradama) su: Gana (Zlatna obala), Mali (Francuski Sudan), Zambija (Severna Rodezija), Malavi (NJasalend), Bocvana (Bečuana), Lesoto (Basuto), Benin (Dahomej), Tanzanija (Tanganjika i Zanzibar), DR Kongo (Belgijski Kongo, Zair), Zimbabve (Južna Rodezija), DŽibuti (Francuska Somalija, Francuska teritorija Afar i Isa), Burundi (Urundi), Etiopija (Habeš, Abisinija), Gvineja Bisau (Portugalska Gvineja), Ekvatorijalna Gvineja (Španska Gvineja), Centralno Afrička Republika (Ubangi Šari), Burkina Faso (Gornja Volta), Kot d, Ivoar (Obala Slonovače). Imena nekih država su starija nego te države. Egipat, Grčka, Makedonija, nose imena prastarih država sa kojima nemaju istorijski kontinuitet ni genetske veze. Izrael nosi biblijsko ime. Albanci nazivaju svoju zemlju Šćipria što znači "Zemlja orlova" tj. visoka zemlja. Turci je nazivaju Arnautstan a njene žitelje Arnauti. Naziv Albanija je nov, međunarodno priznat 1925. godine, navodno od latinske reči albatus – izbeljen. Taj naziv podseća na belu boju narodne nošnje Albanaca, koja je zaista bela. Postojala je i vizantijska provincija Albanija u Zakavkazju a i neka plemena Dagestana imaju slična etnografska obeležja. To je primer kako etnografsko obeležje naroda može poslužiti kao osnova nacionalnog imena. Ima država sa dva imena (međunarodno i lokalno): Jermenija Ajastan, Albanija - Šćiprija, Alžir - Al DŽezir, Butan - Druk-Jul, Brunej Darusalam, Kina - Čonguo, Kipar - Kibris (tur.), Egipat - Misr, Finska Suomi, Gruzija (DŽordžija) - Sakartvelos, Germanija - Dojčland (srp. Nemačka, fr. Aleman, ital. Tedeska), Grenland - Kalatdlit-Nunat, Hong Kong - Kanton, Indija - Barat, Japan - Nipon, Jordan - Al, Urdun, Severna Koreja - Čosen Minjujui, Južna Koreja - Tehan Min,guk, Maroko - alMagreb, Mjanmar - Pidaungsu, Svazilend - Svatini. Etiopija je nepravilno nazivana Abisinija. Ime domovine može da bude deo političkog mita. Značenje nekih imena nije poznato, ali se održava u kolektivnoj svesti kao "sveta tajna", koja posle propasti ponovo vaskrsava. SIMBOL se po formi razlikuje od amblema. Simboli su apstraktni uslovni znaci (hrišćanstvo - krst, islam - polumesec, hinduizam - čakra tj. 332
sunce u obliku plavog cveta, judaizam - "davidova" šestokraka zvezda, fašizam - sanskritski znak "svastika" u vidu kukastog krsta, komunizam crvena petokraka). Amblemi su crteži konkretnih figura i predmeta (srp i čekić, ukrštene kosti i lobanja, mačevi, sedmokraki svećnjak). Na grbovima i zastavama često se susreću zvezda, Sunce, mesec, orao, planinski vrh, kula, koji treba da simbolizuju neki viši cilj ili razlog postojanja države. Zvezda sa četiri kraka slična krstu je simbol NATO pakta označava iskru u mraku. Petokraka - pentagram - je simbol zaštite, bezbednosti. Šestokraka je simbol sionističkog pokreta i deo zastave i grba država Izraela, Ekvatorijalne Gvineje, Burundija i Tonge. Sedmokraku zvezdu u grbu i na zastavi ima Australija, na zastavi Jordan. Osmokraka zvezda je u stvari zamaskirani krst (dve četvorokrake zvezde), te je u svojim grbovima imaju katoličke zemlje - Kolumbija, Peru, Filipini. Grb Aleksandra Makedonskog - šesnaestokraka zvezda nađena kod Veregine (Grčka), poslužio je kao prototip za grb Makedonije, što je Grčka protumačila kao pretenziju na teritorijalno nasledstvo te antičke države, te je broj krakova smanjen na osam. Dvanaestokraka zvezda je znak savršenstva, nalazi se u vidu Sunca na grbovima Naurua i Nepala. Trinaestokrake zvezde nema nigde na grbovima a četrnaestokraka zvezda se nalazi na grbu i zastavi Malezije i na grbu Etiopije. U heraldici se Sunce predstavlja samo sa 16 zraka, sve što ima manje od 16 zraka svrstava se u zvezde. Sunce se nalazi na grbovima Angole, Bahama, Kot d, Ivoara, Kosta Rike, Kube, Liberije, Malavija, Malija, Maroka, Mozambika, Mongolije, Paname, Čada, Urugvaja, UA Emirata, Centralno Afričke Republike, Bangladeša, Japana, Grenlanda (poludisk), Nigera, Afganistana (beli poludisk što može značiti Mesec). Mlad Mesec je na zastavama i grbovima većine islamskih zemalja. Krst je čest znak na zastavama skandinavskih zemalja (Danske, Norveške, Islanda, Finske, Švedske) a takođe Velike Britanije, Farerskih i Alandskih ostrva. Koriste se tzv. nacionalni krstovi koji predstavljaju kombinaciju crvenog, žutog, belog i plavog krsta sa belim, crvenim ili plavim poljem, koje je u kontrastu u odnosu na krst. Na britanskoj zastavi krst je presečen dijagonalno sa dve tanje lente, tako da simbolizuje sve strane sveta, gde su posedi Imperije. Na zastavi Švajcarske je beli krst na crvenom polju. NJen negativ je zastava međunarodne organizacije Crvenog krsta. Krst se nalazi u grbovima samo 12 država (Grčka, SR Jugoslavija, Portugalija, Švajcarska, Dominikanska Republika, Malta, Gana, Burundi, Jamajka, Tonga, Zapadni Samoa, Grenada). Orao označava vlast, gospodstvo, nacionalni suverenitet, državničku pronicljivost. Lik orla nalazi se u grbovima Bolivije i Ekvadora (andski kondor), Meksika, Paname, Zambije, Malavija, Jordana (prirodni tamnosmeđi orlovi), Nigerije (crveni), Sudana (crno-beli), Jemena (beli), grupe arapskih zemalja - Egipta, Iraka, Sirije, Libije, Kuvajta, UAE, Jemena (žuti orlovi, sokolovi). Upotreba orla u grbu bila je u srednjem veku 333
prerogativ samo država u rangu imperija - time su se njihovi grbovi razlikovali od svih drugih. Ta tradicija potiče od Rimske imperije gde je žezlo sa figurom orla bilo znak cezara - imperatora, vrhovnog vojnog zapovednika imperije. Zato, kada su na razvalinama drevnog Rima iznikle druge države-imperije, one su prisvojile amblem orla, želeći time da pokažu da one vode svoj rodoslov od drevnog Rima, od rimskog cezara. Konstantin Veliki je 326. prvi uveo amblem crnog dvoglavog orla na zlatnom polju kao simbol vrhovne vlasti imperatora na Zapadnom i Istočnom delu Rimske imperije. Taj amblem bio je simbol Vizantije više od 1000 godina! Na razvalinama Zapadnog dela imperije Konstantina Velikog nastala je "Sveštena Rimska imperija germanske nacije" koja je uzela amblem jednoglavog crnog orla na zlatnoj podlozi, kakav je bio u prvih rimskih imperatora. Karlo V Habzburg preneo je taj znak u Španiju, gde je i danas grb Španije. Posle raspada "Svete Rimske imperije germanske nacije" stvorene su Austrijska imperija (1806-1918) i Germanska imperija (18701918), koje su, kao naslednice "Rima" preuzele jednoglavog crnog orla kao amblem države. Kraljevina Italija, smatrajući se naslednicom Rimske imperije, preuzela je taj amblem (1861-1946). Amblem crnog orla korišćen je i u Vajmarskoj republici (1918-1933) a u vreme Trećeg rajha bio je zamenjen u grbu "svastikom" (kukastim krstom) ali je ostao simbol oružanih snaga (Vermahta). Danas je taj amblem u grbu Austrije (sa srpom i čekićem u kandžama), Nemačke i Lihtenštajna koji se smatra ogrankom Austrijske imperije. Tako je amblem crnog jednoglavog orla sačuvan u Srednjoj Evropi od epohe Julija Cezara (oko 49 godine pre Hrista) do danas. U vreme Napoleona I (1804-1815), koji je prisvojio carsku titulu, grb Francuske bio je orao a on je takođe prenesen na grb Meksika u vreme imperatora Maksimilijana I. Niz država Latinske Amerike preuzele su orla kao naslednice kolonijalne imperije Španije, ali to su prirodni a ne heraldički znaci, dakle nižeg nivoa. Amblem Poljske, srebrni orao na crvenom polju, nastao je u XIII veku, ali ne kao simbol carske vlasti nego kao simbol borbe protiv "Sveštene rimske imperije germanske nacije". Poljska kao vazalna kraljevina imala je pravo da koristi imperatorskog orla ali u suprotnoj boji žutog orla na crnoj podlozi. Međuti, oni su ga izmenili. Poljski orao se u svakom pogledu spori sa nemačkim - imperatorski orao bio je crn, poljski beo ili srebrni. Bela metalik boja simbolizuje čistoću i blagorodnost, nasuprot crnoj - simbolu mraka i smrti. Crveno polje ukazuje ne samo na sveto pravo poljskih kraljeva na nezavisnost nego i na osvetu. Amblem dvoglavog orla preuzele su države koje su pretendovale na vizantijsko nasledstvo. Posle pada Vizantije (1453) amblem dvoglavog crnog orla na zlatnoj podlozi preuzela je Ruska imperija (1473-1917), koja je sebe neopravdano proglasila "Trećim Rimom". Rusija nije nastala na razvalinama Vizantije, te nije imala pravo na njeno nasleđe. Samo neke balkanske zemlje s pravom pretenduju na heraldičko nasleđe Vizantije i čak 334
drevnog Rima. Jedna od njih je Srbija, druga - Rumunija i treća - Albanija (Pohlebkin, 1989). Srbija je još pre nove ere sačinjavala rimsku provinciju Gornju Meziju a 638. je ušla u sastav Vizantije, pri čemu je već u XII veku ovde bila stvorena nacionalna srpska država, koja je posle 1371. postepeno pala pod vlast Turske. Amblem srednjovekovne Srbije bio je lav (takođe i Bugarske). Srbija je 1806-1807. bila obnovljena kao država i po Bukureštanskom miru 1812. trebala je da dobije status vazalne kneževine, koji je Turska priznala hatišerifima tek 1830. i 1833. Srbija je 1882. proglašena kraljevinom, kada je bio usvojen grb sa belim dvoglavim orlom na crvenom polju - suprotno po boji vizantijskom crnom. Taj amblem belog dvoglavog orla očuvan je u Srbiji i Kraljevini SHS - Jugoslaviji u periodu 1882-1943, zatim je monarhija ukinuta. Grb SR Jugoslavije, (usvojen 20. oktobra 1993) ima srebrnog dvoglavog orla sa zlatnim kandžama i otvorenim kljunom na crvenom polju, sa kvadriranim crvenim štitom na kome su u prvom i četvrtom polju predstavljeni srebrni krst sa ocilima (grb Srbije) a na drugom i trećem zlatni lav sa tri noge na zemlji, otvorenim ustima i uzdignutim repom (grb Crne Gore). Rumunija je imala pravo na rimsko heraldičko nasleđe kao teritorija drevne provincije Dakije kao i dinastičkih veza sa nemačkom imperatorskom kućom Hohencolerna. Kada je proglašena kraljevina Rumunija (1881), usvojen je grb zlatnog jednoglavog orla na plavom polju. Teritorija današnje Albanije bila je od 168. p. n. e. u sastavu Rimske provincije Ilirije a od 1018. godine ušla je u sastav Vizantije. U Albaniju je 1250. uvedeno katoličanstvo (uporedo s pravoslavljem) a 1304. pri prvom raspadu Vizantije pod udarima krstaša Albanija je ušla u Latinsku imperiju. U nju se preselila jedna od grana vizantijske carske porodice (Komneni) čiji potomci su vladali Albanijom sve do XV veka. Albanijom je vladala neko vreme Mletačka republika. U drugoj polovini XV veka Albanija je pala pod vlast Turske. Albanija je dobila nezavisnost 1912. na konferenciji u Londonu. Bila je pod okupacijom fašističke Italije 1939-1944. Crni dvoglavi vizantijski orao na crvenom polju, ali potpuno razoružan - bez kandži i kljuna - postao je još u XIV-XV veku nacionalni amblem i grb Albanije. NACIONALNE SIMBOLE treba razlikovati od simbola države (uslovni znak). Nacionalni simboli mogu biti pojmovi iz istorije, kulture, života naroda. Simboli nacionalne identifikacije mogu biti idoli iz prošlosti (kao Tupak-Amaru iz Perua, Hose Marti sa Kube, Košut iz Mađarske), herojske legende u kojima su dela istorijskih ličnosti preuveličana te daju utisak bogate i slavne prošlosti (legende o Viljemu Telu u Švajcarskoj, o Robinu Hudu u Engleskoj, o Marku Kraljeviću i kosovskim junacima u Srbiji). Kult svetog nacionalnog oca ponekad ima veliku ulogu (sv. Patrik u Irskoj, Virdžinija tj. Madona iz Gvadelupe u Meksiku, Bogorodica 335
Jasnogorska u Poljskoj, Sveti Sava u Srbiji, Sveti Ivan Rilski u Bugarskoj) a ponekad i kult ličnosti bilo da se radi o monarhu (japanski car, britanska kraljica i slično), šefu države (u totalitarnim režimima, kao što su bili Hitler, Lenjin, Staljin, Mao i drugi), ili verskom vođi (ajatolah u Iranu, Dalaj Lama na Tibetu, patrijarh, biskup i slično). Simbol britanske vlasti na Gibraltaru su berberski majmuni tzv. magoti, koji tu žive u stenama - navodno dok je njih biće i britanske vlasti. Stoga uživaju zaštitu i posebnu "platu" (hranarinu) britanske vlade. Medved je simbol grada i kantona Bern (nem. ber - medved). Nacionalni simboli često se koriste u šaljivom ili satiričnom smislu, u političkoj karikaturi. Na primer, simboli Velike Britanije su lav, DŽon Bul (oličenje karaktera Engleza), buldog (oličenje negativnog karaktera Engleza), Big Ben (simbol Londona i cele Engleske), gardisti (dvorska straža s visokim medveđim šubarama), Sveti Đorđe i aždaja (pokrovitelj Engleske). Simboli Nemačke su konj (saksonski), orao, hrast. Simboli Francuske su galski petao, Ajfelova kula, geografski lik Francuske. Simboli SAD su "Ujka Sem" ("U. S. Am."), magarac - amblem demokratske partije, slon - amblem republikanske partije, kauboj, zvono "slobode" (koje je 4. Jula 1776. u Independens-holu u Filadelfiji oglasilo da je Kongres usvojio deklaraciju o nezavisnosti SAD), statua slobode, Bela kuća. Simboli Rusije su mrki medved, crvene kule Kremlja, Sveti Đorđe. Amblemi mogu biti konkretni prirodni objekti: Amblem Kanade - list javora, bivše ČSSR - list lipe, Sibira - samur, Bengala - tigar, Libana - hrast, Slovenije - Triglav, a često i utvrde, kule, građevine i slično. Zastava Kanade je crveni (jesenji) javorov list na belom polju. Kanadski javor je plemenito drvo iz čije kore se dobija sladak sok od kojeg se prave bomboni i drugi slatkiši. Libanski hrast se našao na zastavi zato što su od njega Feničani pravili brodove. Skraćena (krnja) šahovska tabla našla se na hrvatskom grbu krajem desetog veka, navodno zato što je kralj Držislav posle vojnog poraza, pobedio u šahu mletačkog dužda Petra Drugog Orseolu i tako povratio za stolom ono što je izgubio na bojnom polju. Glavni gradovi imaju svoje ambleme. Amblem Beograda sastoji se iz bele kule na vodi i bele lađe, što simbolizuje geografski položaj na Dunavu i istorijsku ulogu "kapije istoka". Geografska silueta predstavljena je na grbovima nekih zemalja (češće na poštanskim markama), koje žele time da naglase teritorijalnu nedeljivost. Oblik teritorije svoje države imaju grbovi Burme (1948; od 1989 g. Mjanmar), Kipra (1960. na zastavi), Kameruna (1972). Boja kamerunske siluete je plava, što simbolizuje mir, bezbednost u skladu sa devizom "Mir, domovina, rad". Burmanska silueta bila je do 1974. bela, zatim crvena, pošto su proglasili Socijalističku republiku. Silueta teritorije Kipra na njegovoj državnoj zastavi je tamno-žute boje, koja treba da podseti svet da je bakar (kuprum) dobio svoj naziv po tom ostrvu (kiparski metal) i da je bakarno doba (bronzano) počelo najpre na Kipru (skoro 2000 godina pre n.e.). Na
336
zastavama OUN i Organizacije afričkog jedinstva takođe su primenjeni amblemi teritorija - odgovarajućih pet kontinenata i Afrika. Neke zemlje imaju devizu na grbu koja ističe jedinstvo naroda: Francuska - "Liberte, Egalite, Fraternite" (parola francuske revolucije 17891794), Belgija - "Savez snagu daje ", Velika Britanija - "Bog i moje pravo", SAD - "Pri raznolikosti - jedinstveni", Kanada - "Od mora do mora", Gvajana - "Jedan narod, jedna nacija, jedna sudbina", Panama - "Po milosti celog sveta", Salvador - "Bog, Savez, Sloboda", Sent Lucija - "Zemlja, Narod, Svet", Trinidad i Tobago - "Zajedno smo stremili, zajedno dostigli cilj", Jamajka - "Od mnogih pojedinaca - jedan narod", Indonezija "Jedinstvo u raznolikosti".
337
XIV glava
RELIGIJA I DRŽAVA Religija (lat. religere - "jedinstvo", "povezanost": ne samo s nekim vrhovnim principom i načelom, nego i ljudi s ljudima) je vera u jednog ili više bogova, koja određuje ritualne, konceptualne i emocionalne načine ponašanja. Ona jako utiče na kulturni razvitak naroda, na etničku, kulturnu i civilizacijsku samodeterminaciju, sociokulturnu integraciju. Usled toga religije čine osnovu velikih sociokulturnih regiona savremenog sveta. Religija je vera (duhovnost, veronauka) a crkva je institucija koja ima svoju materijalnu infrastrukturu (crkve, manastire, pagode, duhovne škole), kadrove (viši i niži kler), posede (zemlju, zgrade), administrativno-teritorijalnu podelu ( u pravoslavlju eparhije na čelu s vladikom tj. episkopom i parohije na čelu sa sveštenicima). Crkva ima ima svoju vlast, koja može biti decentralizovana (u islamu), centralizovana (u katolicizmu) ili policentrična (u pravoslavlju nacionalne crkve na čelu s patrijarhom i sinodom). Religije imaju svoje mitove, čudotvorne mošti, mučenike, svece, sveta mesta koja su meta hodočasnika, kao što su Hilandar i Sveta Gora, Sv. Petar u Vatikanu, Fatima u Portugaliji, Santjago di Kampostela u Španiji, Kijevska lavra u Ukrajini, Zagorsk u Rusiji, Čenstahova u Poljskoj, Jerusalim u Izraelu, Meka u Arabiji, Lasa i manastir Potala na Tibetu, Angkor u Tajlandu. Tipovi religija mogu se izdvojiti na osnovu više kriterijuma. 1) Prema broju pripadnika, religije se dele na svetske i lokalne. Svetske su hrišćanstvo, islam, hinduizam - koje ispoveda više od 2/3 stanovništva sveta. Lokalne religije su animizam, daosizam i konfučijanstvo (Kina, Koreja). Postoje i religije koje su vezane samo za određene etnose i predstavljaju deo njihovog grupnog identiteta. To su takozvane nacionalne religije (judaizam, šintoizam, sikhizam). 2) Prema vremenu nastanka religije su više ili manje stare. Religija je začeta još kod ljudi neandertalskog tipa, u paleolitu, u obliku totemizma i magije. U mezolitu se javlja animizam i šamanizam, u neolitu kult prirode i fetišizam, u rodovskom uređenju javlja se kult predaka i plemenskih vođa. U klasnom društvu duhovi, kasnije i bogovi, dele se na "rangove". Centrali-zacijom vlasti izdvaja se glavni Bog, sveštenstvo se profesionalizuje. 3) Prema sadržaju religije mogu biti monoteističke (judaizam, hrišćanstvo, islam), politeističke (hinduizam) i filozofsko-etička učenja (budizam, daosizam, konfučijanstvo, šintoizam). Razmotrićemo njihov razvoj i razmeštaj.
1. Pojam i tipovi religija
338
Zoroastrizam je jedna od najstarijih živih religija, nastala oko 18. vekova pre Hrista, na severoistoku Irana. Učenje Zaratustre, zapisano u knjizi Aveste, zasniva se na tezi o protivurečnosti svetla i tame koji simbolizuju dobro i zlo. Zoroastrizam je kasnije silom istrebljen, ima još oko 50 000 sledbenika u Iranu i oko 200 000 u Indiji ( uglavnom u Bombaju) i Singapuru.
2. Geografske karakteristike religija
Judaizam se pojavio u II milenijumu pre Hrista, prvobitno kao politeistička religija a kasnije je proglasio jedinog boga Jehovu i Jevreje bogoizabranim narodom (Zavet između Boga i njegovog naroda u i kroz Toru). Sveštene knjige su "Tanah" (u suštini to je "Stari zavet", koji se sastoji od tri knjige - Tora, Proroci i Pisma) i "Talmud" (III-V v.) koji predstavlja tumačenje Tanaha. U VI veku u Palestini su se pojavile prve religiozne opštine (sinagoge) na čelu s rabinima (učiteljima religioznog zakona). U XV veku u judejskoj religiji pojavio se pravac kabala, sa elementima pozajmljenim iz hrišćanstva i islama. Judaizam se teritorijalno proširio u vezi s dijasporom - raseljavanjem jevrejskog naroda u VII i VI veku pre Hrista od strane asirskih i vavilonskih osvajača. Najveća dijaspora bila je u I i II veku posle Hrista, kada su ih Rimljani posle ustanka raselili. Sada ih ima oko 14 mil. Jevreji se dele na aškenaze (zapadne) i sefarde (istočne). Kuriozitet su pripadnici male crnačke sekte u Izraelu, koji tvrde da su potomci izgubljenog plemena Izraela, te da su jedini zakoniti naslednici "Obećane zemlje" (Izraela). Brahmanizam se pojavio u I milenijumu pre Hrista u Južnoj Aziji, kao produžetak drevnih religioznih shvatanja Veda, a u drugoj polovini istog milenijuma se transformisao u hinduizam, koji danas ispoveda oko 764 mil. ili 13% stanovništva sveta. Religiozni sistem hinduističke religije se zasniva na veri u Karmu (kaznu) i reinkarnaciju (seljenje duše). Hinduizam je politeistička religija, koja najviše poštuje bogove Višnu (bog-čuvar) i Šivu (bog-rušitelj). Opravdava kastinski sistem. Iz hinduizma se izdvojio džainizam (oko 4 mil.) i sikhizam (20 mil.). Konfučijanstvo je nastalo u V veku pre Hrista u Kini, zatim se proširilo u Koreju. Zasniva se na filozofsko-etičkom učenju Konfučija (551479 g. p.n.e.), koje je kasnije dobilo religiozni oblik. Sveštena knjiga je LunJui (besede i rasuđivanja sledbenika Konfučija). Osnovna ideja u toj knjizi je neophodnost da svaki čovek čuva određene norme društvenog ponašanja, koje odgovaraju njegovom društvenom položaju. U jezgru tog religioznog sistema stoji kult predaka. Ima oko 6,5 mil. sledbenika.
339
Budizam je nastao u V veku pre Hrista u Severnoj Indiji, kao antiteza brahmanizmu i kao kompromisna religija. Budizam ublažava kastinski sistem koji ima oslonac u brahmanizmu i proglašava da svi ljudi imaju mogućnost za "spasenje". Na sanskritskom reč "buda" označava omudrivanje, prosvetljenje, ozarenje. Budista ima oko 340 miliona. Legendarni osnivač Sidharta Gautama živeo je u VI v. pre Hrista u regionu grada Patna u Indiji. Početkom nove ere budistička religija se podelila u dva pravca: 1. Hinajana - panteističko učenje, koje poštuje budu samo kao učitelja. Zastupljena je u istočnoj Indiji, Indokini, Šri Lanki. 2. Mahajana politeistička religija u kojoj je Sidharta Gautama proizveden u Boga, a osim njega obožavaju se stotine drugih buda. Od ovog pravca se izdvojio lamaizam - religiozno učenje za postizanje tzv. Nirvane - stanja blaženstva. Kako mahajana tako i lamaizam su rasprostranjeni u Kini, Koreji, Japanu, Tibetu, Mongoliji. Lamaizam ima značajan uticaj na separatističke težnje na Tibetu (oko 2 mil. st.). Posle gušenja antikineske pobune (1959) Dalaj Lama XIV je sa mnogim sveštenicima i delom stanovništva emigrirao u Indiju, zatim u Švajcarsku. Petrifikovani feudalni društveni odnosi i božanskovladarska uloga Dalaj-lame otežavaju sprovođenje vlasti i kontrole Kine na toj teritoriji. Hrišćanstvo je nastalo na početku I veka nove ere u Palestini (grč. Christos - mesija, miropomazan). Zasniva se na veri u Božijeg sina, koji se ovaplotio u čoveku, i koji je razapet na krst stradao, i vaskrsao, da bi spasio sve ljude. Vladajući krugovi Rimske imperije su ga prihvatili u IV veku. Podela na katolicizam i pravoslavlje je izvršena 1054. godine. Kao poseban ogranak hrišćanstva nastalo je monofisitstvo u V v., koje se deli na jermensko-grigorijansku i etiopsku crkvu. Danas hrišćanstvu pripada oko 1,9 mlrd. ili 32% stanovništva sveta, od toga su oko 60% katolici, 30% protestanti i 10% pravoslavni. Katolicizam (lat. Catolicismus - vaseljenski) je neautentično hrišćanstvo, budući da se papska rimska crkva počela izdvajati posle pada Zapadnog rimskog carstva 393 g., izdvojila se 800 g. a juridički se odelila 1054 g. iz zajednice izvornog hrišćanstva. Potom se i sama raslojavala na manje ili veće kvazihrišćanske zajednice. Posledično, rascep hrišćanske zajednice će i doprineti majorizaciji latinske i katoličke civilizacije.. U tom smislu Tomas Hobs je konstatovao da "papstvo jest krunisani duh nekadašnjeg Rimskog carstva na čijem grobu sedi". Razlike između katoličke i pravoslavne crkve su ne samo dogmatske, nego i kulturnocivilizacijske prirode. Cilj katoličke vere je razum. To je racionalna filozofska religija, koja je iznedrila mnogo velikih filozofa i filozofskih pravaca. Za pravoslavlje je bitno ljudsko osećanje. Pravoslavlje nije filozofija, tumačenje Biblije, to je liturgija. Pravoslavlje se zasniva na liturgijskom osećanju Boga, sabornosti. Čovek je ličnost koja nastaje 340
rođenjem kao bogočovek. Dete najbolje oseća, zato je najbliže Bogu. Razumu pripisuje sekundarni značaj, koji treba da protumači sećanja na iskustvo. Pravoslavlje je liturgija, "sveto pozorište" kako je rekao Laza Kostić. Čovek može da bude vezan za zajednicu samo ako ima otadžbinsku, užu zajednicu. Pravoslavlje je kolektivni patriotizam. Katolicizam je kosmopolitizam. Oni filozofiraju, veruju da bi razumeli. Jung kaže da ličnost treba da nastane posle rođenja, a pravoslavlje smatra dete za bogočoveka čovek je oslonac boga u svetu. Kolektivizam se zasniva na osećanju - ljubavi prema bližnjem. To znači da đavo nije ateista, on zna da Bog postoji, ali ga mrzi. Katolicizam se zasniva na individualizmu ličnosti, razumu. Otuda je iz katolicizma proisteklo mnogo sekti, naročito posle reformacije. Pojam bogočoveka u pravoslavlju znači da su Otac i Sin i Sveti Duh - jedno, i ono postaje rođenjem i zasniva se na osećanju i liturgiji. Za katolicizam to su tri odvojena pojma - Bog Otac je odvojen od čoveka, a čovek stiče duhovno obrazovanje učenjem, vaspitanjem. Zato se može biti "dobar katolik". Papa (tj. sveštenstvo) je tumač Biblije, odnosno posrednik između Boga i čoveka, neka vrsta veroučitelja. Protestantizam i verske sekte tumače Bibliju na svoj način. Katolički svet je potčinjen rimskom papi. Pravoslavlje je organizovano na principu hrišćanskog podvižništva, martirijuma - mučeništva, žrtvovanja za boga, za veru, za božiji put. Predstavljeno je sa 16 samostalnih (autokefalnih) crkava, od kojih su u rangu patrijaršije Konstantinopoljska (Carigradska), Ruska, Aleksandrijska, Antiohijska, Jerusalimska, Srpska, Gruzijska, Bugarski egzarhat a na nivou arhiepiskopije Grčka, Kiparska i nekoliko crkava sa malim brojem vernika Poljska, Albanska, Finska, Japanska i crkve u SAD, Kanadi, Južnoj Americi, Zapadnoj Evropi i Australiji. Srpska pravoslavna crkva bila je u raskolu sa Srpskom crkvom u SAD (1963 - 1992) a u novije vreme sa Makedonskom i Crnogorskom. Pravoslavne crkve su podeljene po nacionalnom principu, ali su one međusobno dogmatski solidarne i predstavljaju jednu crkvu. Svaka nacionalna autokefalna pravoslavna crkva međutim pregovara sa državom u kojoj egzistira samo u svoje ime, ne angažujući ostale crkve ili pravoslavlje u celini. U pravoslavnom svetu, za razliku od katolicizma, nema totalitarnog jedinstva već preovlađuje sabornost. Ruska pravoslavna crkva je od 17. veka do Oktobarske revolucije (1917) sistematski negovala mit o "Moskvi kao trećem Rimu". Ova ideja o velikoj zaštitnici pravoslavlja dobila je zamah u XIX veku pojavom panslavističkog pokreta. Kao brana panslavizmu među Južnim Slovenima u Austrougarskoj nastalo je manipulisanje panilirizmom. Krajem XX veka istočnopravoslavni hrišćani čine oko 3,5% stanovništva sveta, pretežno u istočnoj i jugoistočnoj Evropi (Rusi, Belorusi, delom Ukrajinci, Srbi, Bugari, Rumuni, Grci), istočnoj Africi (2/3 stanovništva Etiopije i Eritreje, Kopti u Egiptu), na Bliskom Istoku (Liban, Sirija). Katolici preovlađuju u stanovništvu Evrope - Poljska, zapadna 341
Ukrajina, Italija, Španija, Malta, Francuska, Belgija, Luksemburg, Mađarska, Austrija, Češka, Slovačka, južna Nemačka. Katolicizam je rasprostranjen i u Aziji - Filipini, Makao, Istočni Timor. U Latinskoj Americi preko 92% a u Severnoj Americi oko 50% stanovništva su katolici. Ta religija je dosta zastupljena i u Australiji, na Novom Zelandu, ostrvu Guam, Novoj Kaledoniji. U XVI veku u Zapadnoj Evropi se pojavila reformacija, povezana s imenima Martina Lutera (1483-1546) u Nemačkoj, Ultriha Cvinglija (14841531) i Žorža Kalvina (1509-1564) u Švajcarskoj. Oni su začetnici protestantizma, koji se na samom početku podelio na tri struje: anglikanstvo, luteranstvo i kalvinizam. Danas protestanti čine oko 10 % stanovništva sveta (oko 600 mil.). Pojava anglikanstva je vezana sa zvaničnim prekidom odnosa između kralja Engleske Henrika VIII i Vatikana 1534. godine. Od 1549. godine u Engleskoj je uveden nov molitvenik i ukinut celibat (bezbračnost) duhovnika. Osim u Engleskoj anglikanske crkve postoje u Škotskoj, Irskoj, Kanadi, SAD, Australiji, Novom Zelandu i u drugim zemljama. Od 1867. godine sve te crkve su objedinjene u savez. Za Luteranstvo svete knjige su Biblija, Knjiga spasenja i Apologija Melanhtona - Luterovog saborca. Religiozni obredi su kod luterana oprošteni (priznaju se samo krštenje i pričešće), dopušteni su razvodi i ponovni brakovi. Luteranskih crkava ima u oko 80 zemalja sveta, a broj sledbenika se kreće oko 100 miliona. Kalvinizam je rasprostranjen u Švajcarskoj, Holandiji, Engleskoj, Nemačkoj, SAD. Baptizam (grč. baptico - potapanje u vodu) je religiozno učenje nastalo u Evropi početkom XVII veka, ali je najviše rašireno u Severnoj Americi. Baptisti se pridržavaju obreda krštenja, prelamanja hleba, rukopolaganja, praznovanja Božića, Pashe, Svete Trojice i Dana žetve. Iz baptizma je početkom XIX veka u SAD proistekao adventizam (adventus - dolazak), koji se bazira na veri u drugi dolazak, strašni sud i hiljadugodišnje carstvo Gospodnje. Za njih istorija je borba između Satane i Hrista a duša je smrtna kao i telo ljudsko. Jedna od osobenosti adventista je visok moral, na primer, redovno uplaćuju 1/10 svojih prihoda u kasu religiozne opštine, koja je osnovni izvor finansiranja mnogih škola, medicinskih ustanova, izdavačke delatnosti po svetu. Početkom XX veka u SAD je nastala pentakostna (pedesetna) crkva, kao oblik baptizma. Pedesetnici veruju u pojavu Svetog duha na 50-ti dan posle vaskresenja Hrista.
342
Tab. 16. - Savremene religije u svetu Religija Grana Sakralni tekst
Državna religija
≈ Broj pripadnika
(1994) Bahaizam
Budizam Hrišćanstvo
Therevada Mahajana Tantrizam Anglikanstvo Baptizam Crkva Hrista Luteranstvo
]itabal-Akudas, alKalimat, al-Maknah, Bajan, Haft Vadi Triptika Biblija
Metodizam Pravoslavlje Pentakostalna Prezviterijani Rimokatolici
Unijati Mormoni Konfučijanstvo Hinduizam
Islam
Džainizam Judaizam Sikhizam Šintoizam Taoizam
Višnu Šiva Šakti Sunizam Šiizam Sufizam Ismailizam
Digambara Svitambara
Knj. Mormona Analekti, Lu, Su ]ing, Ši ]ing, I ]ing, Li ]i Rigveda, Džajurveda, Samaveda, Atharveda Kuran, Hadith
Sidhanta, Pakrit Torah, Talmud Guru Grant Sahib Kojiki, Nohon Šoki Tao Te ]ing
5 835 000 Butan, Kambodža, Tajland Engleska (UK) Danska, Norveška, Island, Švedska Grčka Škotska (UK) Bolivija, Kosta Rika, Argentina, Dominikanska Rep., Malta, Paragvaj, Peru -
338 621 000
1901 148 000
6 334 000 Nepal 764 000 000 Avganistan, Bahrein, Bangladeš, Komori, Jordan, Irak, Kuvajt, Iran, Malezija, Libija, Maldivi, Maroko, Emirati, Mauritanija, Katar, Pakistan, Sudan, Tunis, Oman, Alžir, Egipat, Jemen, Saudi Arabija, Somalija -
1033 453 000
-
13 451 000 20 204 500 3 387 000 149 336 000
3 987 000
Izvor: Crystal D. (ed.) The Cambridge Factfinder, 1997. Napomena: Broj vernika je procenjen. Mnogi ljudi se ubrajaju u vernike samo po tradiciji. U razvijenim zemljama broj ljudi koji redovno posećuju crkve kreće se od 2-5%.
343
U XIX veku istovremeno se javlja ateizam i spiritizam (komunikacija sa duhovima; verovanje u reinkarnaciju i jogu). Neke sekte su istočnjački projektovane (krišna i mun - učenje o reinkarnaciji, o progresu, o jednakosti svih) i predstavljaju kombinaciju bramanizma (joga), budizma i hrišćanstva. Sekte svojim učenjem i pravilima ponašanja dovode do raspada porodice i imovine pripadnika, a zatim i drugih društvenih zajednica. Većina sekti potiče iz SAD gde su im i centrale. Islam je nastao u VII veku i povezan je s ličnošću Muhameda ibn Abdallaha, koji je živeo u Meki i Medini (570-632). Širenje islama vezano je s nasiljem (džihad - sveti rat), što nije karakteristično za ostala religiozna učenja. Sveta knjiga je Kuran. Muslimani veruju u postojanje pakla, raja i strašnog suda. Suštinska je vera u predodređenje - sve zavisi od volje Alaha. Osnovni zahtevi za vernike su: 1. Poštovanje Alaha i njegovog proroka Muhameda, 2. Obavezno izvršavanje 5 molitvi dnevno, 3. Pridržavanje posta, 4. Plaćanje religioznog danka (zekjata), 5. Obavezno poklonjenje bar jednom u životu svakog vernika ]abi u Meki (hadžiluk). Na početku islam se podelio na dve osnovne struje: 1. Sunizam (arap. suna - sveto predanje i tradicija) kao ortodoksni pravac i 2. Šiizam (arap. šia - partija), koji priznaje samo kuranske propise, kao protestantski pravac. Kao oblik šiizma se u VIII veku pojavio ismailizam - koji prihvata postojanje univerzalnog razuma, stvorenog od Alaha. Šiizam je rasprostranjen u Iranu, Avganistanu, Tadžikistanu, Azerbejdžanu, južnom Iraku, Jemenu, Saudijskoj Arabiji i Bahreinu. O njega se odvojio haridžizam, koji se odlikuje velikim fanatizmom i kaznama a održao se u Omanu. U Saudijskoj Arabiji nastala je sekta vahabizam. Sunizam je rasprostranjen u Albaniji, Turskoj, Pakistanu, Indoneziji, delom u Maleziji, Kazahstanu, Azerbejdžanu, severnoj i istočnoj Africi. "Islamska duga" proteže se od Senegala do Filipina. Islam ispoveda oko 20% stanovništva sveta (1,1 mlrd.), od kojih su 91% suniti i 9% šiiti. Religija sredstvima sakralizacije utvrđuje određene norme, vrednosti, znanja i orijentacije, koje su povezane s najvažnijim funkcijama sociokulturne regulacije. Država takođe ima funkciju da reguliše opšte odnose, s ciljem da obezbedi specifične interese vladajućih slojeva ili etničkih grupa. Zato između države i religije, koje pretenduju da izraze interese društva i njegovih krajnjih ciljeva, izniču protivurečnosti, koje se usklađuju u toku istorije. Neke religije su nadnacionalne i transgranične. Na toj osnovi nastaje konflikt između političke elite država i sveštenstva, npr. konflikti između papa i kraljeva dugo su dominirali u evropskoj istoriji. U doindustrijskom društvu religiozne zajednice su prethodile nastanku savremenih nacija.
3. Religija, nacija i država
344
Na Balkanu u doba Osmanske vlasti religiozne zajednice nazivale su se mileti. Ima religioznih zajednica koje se identifikuju s određenim etnosom. Na primer, judaizam s Jevrejima, hinduizam s Hindusima, šintoizam i zen-budizam s Japancima. Neke religije iako nisu nacionalne, uticale su na etnogenezu (primer muslimana Bošnjaka) i etničke sukobe (primer Srba i Hrvata u BiH i Krajini). Suprotan primer su Nemci koji se po konfesiji dele na katolike i protestante ali to ne ugrožava jedinstvo nacije i celovitost države. Prihvaćene formule za odnose između religije i države se razlikuju u svakom religioznom regionu. U hrišćanstvu za običajno pravilo se smatra podela duhovne i svetovne vlasti: "Bogu božije, caru - carevo". Hrišćanstvo ne može da se identifikuje ni sa jednim državnim modelom. Po Jevanđelju je nemoguće izgraditi bilo koji tip države i svaki takav pokušaj u istoriji je propao. Po rečima Vladike Nikolaja Velimirovića "Države su temporalne pojave, a crkva je sekularna pojava. Srpska crkva je preživela dvadesetak država. Sve su one bile temporalne, dok je crkva večita". Jevanđelje propoveda poredak čovekoljublja (slogu, sabornost) i slobode, dok je država nešto sasvim drugo - to je prinuda, vlast. Neke sekte su izrazito antidržavne, protiv nacije i države, kao što su Jehovini Svedoci koji propovedaju nesluženje vojske, nenošenje oružja. U hinduizmu svetovna vlast pripada kasti kšatrija, a duhovna vlast je monopol brahmana. U islamu se ističe princip za jedinstvo jedne i druge vlasti, koji je ovaploćen kako u ideji halifa, tako i u sakralnom zakonu - šerijatu. U Kini vrhovna vlast imperatora podleže kontroli od strane konfučijanskog staleža kao čuvara sakraliziranih zakona Konfučija. Odnos države i crkve u pojedinim zemljama može biti ustavom regulisan na jedan od sledeća tri načina: 1) Režim državne crkve - kada je jedna crkva proglašena državnom (po ustavu), ostale nisu zabranjene ali ne dobijaju podršku ili pomoć od države. U tu grupu spada ukupno 51 država, od kojih su skoro 1/2 islamske (pretežno arapske zemlje Bliskog Istoka i Severne Afrike), 1/4 su katoličke (pretežno zemlje Latinske Amerike, Vatikan, Malta, Sejšeli), neke protestantske (Engleska je anglikanska, Škotska prezviterijanska) i druge zemlje (vidi tabelu 17). 2) Režim priznatih crkava - sve crkve su slobodne, a neke su među njima priznate i kao takve su u određenom odnosu prema državi tj. država vrši nadzor i pruža im materijalnu pomoć i beneficije (većinom pravoslavne zemlje). U pravoslavnim zemljama istočno pravoslavlje nije proglašeno za državnu religiju (izuzev Grčke), ali mu se priznaju specijalne zasluge za očuvanje duhovnih i istorijskih vrednosti, simbola i nacionalne svesti. U Srbiji je očuvan demokratski princip za ravnopravnost veroispovesti, ali moralno i 345
prirodno prvenstvo ima pravoslavna crkva zbog istorijskih zasluga SPC, za koju je vezan srpski identitet i zbog učešća u borbi za nacionalne ciljeve. 3) Režim odvojenosti države od crkve, gde se crkva smatra privatnom ustanovom u čiji rad se država ne meša, već ga samo reguliše zakonom. Tu spada većina socijalističkih zemalja. Tab. 17. - Državne ili zvanične religije Islam (25) Avganistan, Alžir, Bahrein, Bangladeš, Brunej, Komori, Egipat, Iran, Irak, Jordan, Kuvajt, Malezija, Maldivi, Mauritanija, Mauricijus, Maroko, Oman, Pakistan, Katar, Saudijska Arabija, Somalija, Sudan, Tunis, Ujedinjeni Arapski Emirati, Jemen Rimokatolicizam (12) Argentina*, Kolumbija*, Kosta Rika, Dominikanska republika, Haiti, Malta, Panama*, Paragvaj**, Peru**, Sejšeli*, Vatikan, Venecuela* Evangelistička luteransko/protestantska crkva (6) Danska, Engleska, Škotska, Island, Norveška, Švedska, Tuvalu Grčka Pravoslavna crkva (1) Grčka Judaizam (1) Izrael Budizam (4) Butan, Kambodža, Šri Lanka, Tajland Hinduizam (1) Nepal Pančasila (1)*** Indonezija * Kvazi-državna religija; ** Rimokatolicizam je zvanična religija, iako je ustavom zagarantovana sloboda veroispovesti; *** Nacionalna sekularno-državna ideologija, koja naglašava jedinstvo, socijalnu pravdu, koja je obavezujuća za sve socijalne organizacije Izvor: Derbyshire and Derbyshire, 1996.
Sistem odnosa između crkve i države svodi se na odnos svetovne i duhovne vlasti. Cezaropapizam je sistem u kojem je poglavar države istovremeno i poglavar crkve, što znači da svetovna vlast ima prevlast nad crkvenom. Cezaropapizam je ostvario vizantijski car Justinijan (527-565). Teokratija označava oblik upravljanja, koji vidi u Bogu izvor svake vlasti; političko gospodstvo sveštenstva. Bilo je pokušaja u istoriji da se stvori tip države na osnovu hrišćanske doktrine (klerikalni autoritarizam, teodemokratija, hrišćanska demokratija, sabornost), ali bez uspeha. "Razdor, svađa i rat između crkve i države sramoti istoriju zapadnih krštenih naroda za poslednjih hiljadu godina. Čas je crkva bila u službi protivnika Božijih
346
zbog svoje teokratije, čas opet država zbog svoje autokratije, čas ona prva zbog klerikalizma, tj. pogrešnog služenja Bogu, čas ova druga zbog laicizma, tj. potpunog odricanja služenja Bogu"(Velimirović, 1938). U strukturi vlasti pravoslavne crkve kao i davanju podrške njenim spoljnim modelima (državnim) neprihvatljiva je piramidalna koncepcija. Pravoslavlje prihvata načelo izbornosti koje podrazumeva smenjivost (u vezi s pojmom rukopoloženja, hirotonije), i načelo sabornosti (u vrhu mora biti jedno, a ne kolektivno telo, ali taj jedan ništa ne može da radi bez saglasnosti ostalih). Katolicizam ima hijerarhijski poredak stepenica svetosti: 1. Papa; 2. Kardinalski savet (103 kardinala); 3. Oko 3000 episkopa; 4. Oko 250 000 eparhijskih sveštenika; 5. Oko 150 000 redovnih sveštenika (monasi, kanonici, klirici - na primer jezuiti); 6. Oko 180 000 svetovnih monaha, 7. Oko 1 milion monahinja, 8. 1-2 miliona učitelja veronauke, od kojih su više od 80% žene; 9. Mirjani (Grigorieff, 1989). Rimokatolička crkva u težnji za svevlašćem u prošlosti je činila užasne zločine (Vartolomejska noć 24. VIII 1572), progone (Jevreja, protestanata) i diskriminacije. Inkvizicija (osnovana 1289 g.) je u ime zaštite vere ("vera opravdava sredstva") spalila na lomači mnoge slobodoumne ljude, kao što su bili Jan Hus (1415), Jovanka Orleanka (1431), Đordano Bruno (1600). Katolička crkva je podržavala kolonijalne, fašističke i konzervativne režime širom sveta. U SAD "baptizirani u duhu" katolici, većinom crnci, izražavaju kulturalni konzervativizam pomešan sa liberalnim pogledima na mnoga socijalna pitanja. U Latinskoj Americi uprkos rastu pentakostalizma, velike religiozne tradicije ima rimokatolicizam, koji je većinom konzervativna snaga. Nešto progresivniji uticaj imaju crkve u Čileu i Brazilu. Papa Jovan II veliki deo života bio je u opoziciji prema totalitarnom marksizmu u Poljskoj. Demokratske promene u Poljskoj, na Filipinima, Južnoj Koreji, Južnoj Africi, El Salvadoru, Čileu, Nikaragvi, Paragvaju, Salvadoru, kao i separatistički pokret na Istočnom Timoru, imale su podršku u crkvi. Zbog političkih zasluga neki katolički sveštenici su dobili Nobelovu nagradu za mir a neki su proglašeni za svece. Hrišćanstvo u protestantskoj evangelističkoj formi brzo se širi, posebno u SAD, Centralnoj i Južnoj Americi, Južnoj Africi i na Filipinima. Pentakostalizam je u porastu u Latinskoj Americi (Gvatemala). Promene u religioznoj zastupljenosti imaju značajne političke konsekvence. Novi pokreti su pretežno antidemokratski i oslonac su desničarskim snagama. Pravoslavna crkva se ne bavi dnevnopolitičkim pitanjima, ona se bavi egzistencijalnim i suštinskim pitanjima spasenja, smisla života i opšteg dobra. Pravoslavna crkva daje slobodu "carstvu zemaljskom"(tj. svetovnoj vlasti) dok vernici streme ka suštini, a osporava "cara" zemaljskog i svet kada oni prenebregavaju suštinu. "Istorijski greh pravoslavlja je, što se ono u ime suštine uzdržalo od protesta" (Grigorieff,1989). Ako je istina, da je imperija posvećena "službi za ljudska dela" (carstvu zemaljskom) a 347
sveštenstvo - "službi za božanska dela" (carstvu nebeskom), sveštenici ne mogu da ostanu indiferentni ili da se zadovolje službom za božanska dela, ako imperija ne ispunjava svoje obaveze. Crkva i druge religiozne organizacije po pravilu deluju konzervativno u pogledu društvenih ideja i za očuvanje poretka i vlasti. Srpska pravoslavna crkva je vekovima zamenjivala državu, ona je bila nosilac državne ideje i nosilac kulturne vertikale. Od vere do nacije samo je jedan korak, psihološki i istorijski. Svetosavlje je kulturni fenomen koji formira identitet srpskog naroda. To je oblik nacionalizma. "Ovaj Savin nacionalizam obuhvata narodnu crkvu, narodnu dinastiju, narodnu kulturu i narodnu odbranu. Osnovu i centar svega svetosavskog nacionalizma čini narodna crkva" (Velimirović N., 1938). "Stvaranjem i organizovanjem srpske narodne crkve sv. Sava je i osnivač srpske nacije. (...) Od 1389. javlja se kosovski kult, u suštini jedan religiozni fenomen sa nacionalnom funkcijom" (Dvorniković, 1936: 21-22). Pravoslavna crkva po strukturi svojih članova u principu nije ni anacionalna, ni nadnacionalna ni nacionalna institucija, već multinacionalna. Ipak, u pravoslavnim crkvama se poistovećuje vera i nacija - tzv. etnofiletizam. U pravoslavnom svetu religija sakralizuje naciju, a nacija štiti religiju. Taj odnos proističe iz istorijskog pamćenja, kada je crkva bila identitetsko utočište, sklonište jezika i davala legitimitet naciji u borbi protiv Turaka ("nevernika"). Ruska crkva se danas predstavlja kao zaštitnica ruskog identiteta, garant ruskog duhovnog prostora i ruske budućnosti. U svetosavlju nalazimo takođe sakralizaciju identiteta ("nebeski narod"), teritorije ("sveta srpska zemlja") i budućnosti ("spasenje") srpskog naroda. Crkva je politički faktor jer vernici i sveštenici kao njen konstitutivni element učestvuju u politici. Osim toga, najvažniji princip duhovnog života je religiozno spasenje. Šta znači spasenje? Spasenje je izbavljenje od moralnog zla (zarobljavanja od greha) i od fizičkog zla (smrti i stradanja), potpuno prevazilaženje otuđenja i neslobode. Spasenje je krajnji cilj religioznih napora čoveka i viši dar od Boga (Avriencev, 1970). Spasenje može da zadobije viši smisao, da se rasprostrani izvan okvira plemena, nacije, da se izjednači sa spasenjem naroda i otadžbine. Nosioci takvog spasenja najčešće su vođe nacije ili lideri pokreta. U mitologiji takve tendencije se odražavaju u vidu kulta vođe. Religija propoveda mir i toleranciju u ime spasenja. Zato ona ne bi trebalo da bude uzrok ratova i sukoba. Ipak u ime religije su izvršavana razna nedela - arapski "sveti ratovi", krstaški ratovi, ruska "zaštita" hrišćanstva u Osmanskoj imperiji, inkvizicija, nacistički genocid Židova, građanski ratovi (u Libanu, Bosni i Hercegovini), arapsko-izraelski ratovi, revolucije (u Iranu),
4. Religija i geopolitika
348
pobune (na Tibetu), separatizmi (u Alsteru, Čečeniji, Nigeriji, Šri Lanki), terorizam (u Alžiru), političko-verski sukobi (u Indiji, Alsteru), migracije (Jevreja iz SSSR u Izrael), civilizacijski antagonizmi Zapada i Istoka. Mnoge društvene organizacije i političke partije u različitim zemljama imaju religioznu boju. U zapadno-evropskim i latino-američkim zemljama postoje demohrišćanske i hrišćanskosocijalne partije sa jasno izraženom konfesionalnom orijentacijom. Postoje i hrišćanski sindikati, univerziteti i druge organizacije. U Libanu postoje hrišćanska i šiitska milicija. U Japanu postoji politička partija Komejto, koja je nastala na bazi budističke sekte. Masonske organizacije po svetu imaju zametne i tajanstvene veze s judaizmom. Religiozne simpatije često utiču na rezultate izbora i druge događaje u nekim zemljama. U nizu zemalja nema verske ravnopravnosti i tolerancije. U nekim zemljama religiozna netolerancija više deli ljude nego rasne ili neke druge razlike. Između holandske reformatorske crkve i države postoji poseban uzajamni odnos otkako su holandski protestanti izvojevali slobodu od katoličke Španije u XVII veku. U Španiji i nekim latinoameričkim zemljama prava protestanata su prigušena u mnogim sferama društvenog života. Obrnuto, u Alsteru, koji je pod upravom Engleske, katolici se osećaju diskriminisanim. U XX veku islam je igrao kompleksnu ulogu u političkom procesu. U tradicionalnoj islamskoj monarhiji Saudijskoj Arabiji, religija je bila konzervativna snaga, ali u Islamskoj Republici Iranu, ona je bila osnova radikalnog teokratskog programa. U Libiji, islam je pukovnik Gadafi interpretirao u reformističkom duhu a u Siriji Baas partija sledi sekularistički socijalizam. Iranska revolucija je inspirisala islamski tradicionalizam i podstakla tenzije između vlasti i radikalnih religioznih grupa, posebno u Egiptu, Pakistanu, Bangladešu i Maleziji. Država Liban, koja postoji od 1945. godine, obuhvata teritorije u kojima vekovima žive populacije hrišćana maronita, muslimana šiita, sunita i druza, u međusobnom suparništvu pod otomanskom a zatim francuskom vlašću. Ustav nove države bio je sastavljen tako da osigura svakoj grupi predstavništvo u vladi. Tome je dodat neoficijelni sporazum po kome će predsednik biti hrišćanin maronit, premijer - musliman sunit, a predsednik parlamenta - musliman šiit, dok se ministarska mesta dele proporcionalno religijskim grupama stanovništva. Takva formula teško se održava usled nerazrešenih protivurečnosti među Libancima po pitanjima njihove istorije, porekla i kulturnog identiteta, kao i pritisaka panarabizma, islamizma i ideja "Velike Sirije". U Bosni i Hercegovini tročlano predsedništvo predstavlja tri vere i nacije - pravoslavne Srbe, katoličke Hrvate i muslimanske Bošnjake. Religija zauzima važno mesto u potčinjenom životu parija u hinduističkoj Indiji, iako je kastinski sistem zakonom ukinut. U Indiji hinduisti i muslimani se žestoko sukobljavaju, ali oni sami se dele na grupe 349
povodom drugih vrsta razlika. Većina islamskih država pripada različitim islamskim kombinacijama - Arapskoj ligi, Islamskoj konferenciji. Muslimanski svet je podeljen iznutra ništa manje nego hrišćanski. Religija učestvuje na neki način u desetinama sukoba u kojima se određene grupe bore za vlast ili za teritorije. Evo nekoliko primera: - u Sudanu građanski rat se vodio između dominantnih arabiziranih muslimana na severu i crnaca hrišćana na jugu; - građanski rat u Čadu vođen je između arapskih muslimanskih partizana sa severa protiv prohrišćanskog crnog juga; - u Nigeriji, u građanskom ratu u Bijafri (1969-70), crnci muslimani Hausa na severu pobili su hiljade crnaca Ibo, pretežno katolika; sam rat izbio je zbog spleta lokalnih, plemenskih i ekonomskih problema; - Kiparski problem nastao je zbog sukoba muslimana na severu i pravoslavnih Kipriota na jugu; - U arapsko-izraelskom konfliktu religiozne razlike imaju složenu istoriju; sveti grad Jevreja, hrišćana i muslimana Jerusalim simbolizuje centralnu ulogu religije u sadašnjoj borbi za prostor i vlast; - Šri Lanka je poprište borbi između budističke većine Singaleza i hinduističke manjine Tamila; - u Mjanmaru (Burmi) traje građanski rat između budističkih Burmanaca i hrišćana Karena i drugih - Čina, Kačina, Šamna koji imaju spostvenu veru; - budistički Tajland se sukobljava s muslimanskim separatističkim pokretom duž južne granice; - u Maleziji dominantni Malajci podržavaju islam kao državnu religiju, što ne prihvata velika kineska manjina; - Na Istočnom Timoru katolici i protestanti vode borbu za otcepljenje od Indonezije sa muslimansko-sunitskom većinom (oko 80%); - Filipini su pretežno katolička zemlja a pro-radikalna muslimanska manjina pokušava da uspostavi kontrolu na jugu; - Religionisti se sukobljavaju među sobom. Postoje antagonizmi u Iraku između muslimana šiita i sunita, u Alsteru između hrišćana katolika i protestanata, u Izraelu između antireligioznih, nereligioznih, religioznih i ultrareligioznih Jevreja. Sekularizam je ideologija koja smatra prevaziđenim tradicionalne "iluzorne i pune sujeverja" religije. Ipak neke savremene ideologije kopiraju religije. Tri najvažnije ideologije modernog doba u Evropi su liberalizam, fašizam i komunizam. Ubeđeni da su otkrili ključ apsolutne istine u biološkom (nacizam), u istoriji (staljinizam, maoizam) ili u nauci 350
(scientizam - vera u svemoć nauke), te ideologije su poput religije bile "opijum za mase", spremne da se potčine vizionarskom otkrovenju vođe, heroja ili proroka, da pretvore neki manifest-program u svoj kanon, da prihvate prazničke i prigodne rituale. Ipak, religija uspeva kao ideologija, a ideologija ne uspeva kao religija. Zašto? Religija se bori za vlast nad pojedincem, za dušu (iznutra), dok ideologija želi da zavlada društvom, masama (spolja). Budućnost je u pluralizmu ideja. Jedna ideja - ideologija, vodi u totalitarizam. Ateizam (bezbožništvo) se oslanja na filozofske ideje antičkih filozofa Talesa, Anaksimena, Ksenofona ("ljudi stvaraju bogove po svom liku"), Heraklita ("Taj kosmos, jedan jedini za sve postojeći, nije stvorio nikakav Bog i nikakav čovek, no on je uvek bio, jest i bit će večno živa vatra, koja se s merom pali i s merom gasi"), Demokrita (smatrao da sve nastaje prirodnim putem, a religija nastaje zbog nepoznavanja prirode, kao izraz straha pred nepoznatim silama), Epikura (smatrao da poznavanje zakona prirode može da oslobodi ljude od religioznog straha). Značajni su ateistički radovi Tit Lukrecija Kara ("O prirodi stvari"), Baruha Spinoze i drugih. Bez obzira na sekularizam i ateizam, religija jako utiče na različite aspekte materijalne i duhovne kulture. Religiozna stremljenja čine jedan amalgam sa političkim procesima i postoji niz pojmova koji su religijskopolitičke prirode - islamski fundamentalizam, hindu-nacionalizam, judaistička ortodoksija, katolički integrizam. Religiozni fundamentalizam u nekim zemljama prelazi u teokratsku kontrolu života ljudi. Paradoks savremenog doba je da uprkos boljim sredstvima transporta i komunikacija koje omogućuju veće interakcije, religiozne i rasne razlike se naglašavaju. Podela sveta na religijske regione, ne može biti geopolitički irelevantna. Ovi regioni su istorijski dosta postojani. Čak se može izvršiti podela sveta na šire religiozno-rasne regione, kao što su: 1) Hrišćanski kružni pojas, koji obuhvata "Evro-Ameriku" uključujući veći deo Ruske federacije, do Australije i Novog Zelanda, i delova južne Afrike; 2) Islamski region ("islamistan"), proteže se od severne i Zapadne Afrike, preko Bliskog Istoka, a zatim jednim krakom ide preko Centralne Azije zahvatajući južne delove bivšeg SSSR i zapadne delove Kine, a drugim krakom zahvata Iran, Pakistan, Indiju, Bangladeš, Maleziju i Indoneziju; 3) Budistička Azija i "konfučijanija" na Dalekom Istoku i Jugoistočnoj Aziji; 4) Hindu Azija ("hinduland") na Indijskom subkontinentu i delu JugoistočneAzije; 5) Crna subsaharska Afrika sa mešavinom hrišćanstva, islama i plemenskih religija. Tako islamski region, koji se proteže se od Zapadne Afrike do jugoistočne Azije, zauzima centralni položaj između drugih velikih religijskih regiona. U Indiji islam i kasno hrišćanstvo čine šarijaž preko autohtonog hinduizma, što čini na jednoj strani bazu sekularizma a na drugoj fundamentalizma hinduista i islamista. 351
XV glava
EKONOMSKI PROSTOR I DRŽAVA Ekonomska struktura države u vezi je sa društvenim bogatstvom, koje se deli na prirodno (prirodni uslovi i resursi) i antropogeno (materijalno i duhovno) koje je tekovina minulog i tekućeg rada. Na obim i strukturu društvenog bogatstva utiču: 1) materijalni faktori (geografski uslovi i prirodni resursi, tehnika i tehnologija, fiksni i obrtni kapital), i 2) nematerijalni faktori (kultura, politika, rad, znanje). Po marksističkoj političkoj ekonomiji, ekonomska baza uslovljava političku i uopšte društvenu nadgradnju. Možemo prihvatiti, bez opasnosti da zapadnemo u apstraktni ekonomski determinizam, da tu postoji povratna sprega, te ekonomsku strukturu možemo posmatrati kao uzrok i kao posledicu političkih odnosa bilo da se radi o konfliktu ili saradnji. Sa gledišta političke geografije značajna je struktura međunarodne trgovine i nacionalnih resursa, jer su oni važni za moć države i njeno mesto u svetskom sistemu. Posebno je značajna politika vezana za uvođenje autarkične privrede i integraciju saobraćajnog sistema. Ekonomske strukture stvaraju različite političke i ekonomske probleme. Razmotrićemo četiri tipa strukture.
1. Tipovi ekonomske strukture države
Prvo: Struktura delatnosti podrazumeva balans primarnog, sekundarnog i tercijarnog sektora proizvodnje. Na toj osnovi govori se o agrarnim, sirovinskim, industrijskim, postindustrijskim zemljama. Opšti trend razvoja ide u pravcu deagrarizacije, industrijalizacije i tercijarizacije strukture delatnosti. Industrija je u XIX i XX veku predstavljala pokretačku snagu ili, po terminologiji francuskog ekonomiste Perua (Perroux, 1953), "pol razvoja" u strukturi delatnosti. To je uočio još sredinom XIX veka Ilija Garašanin: "Kuda bi Srbija za deset godina koraknula, kada bi joj se industrijalni potisak dao...i kada se jednom shvati značaj ove velike grane kao snage jednog naroda" (Garašanin, u predstavci Savetu, 1849. godine). Struktura je važna sa gledištva samodovoljnosti i ekonomske stabilnosti države - veća diverzifikacija obećava veću stabilnost i samodovoljnost i obrnuto - specijalizovana i nekompletna struktura ne osigurava stabilnost. Na pr., Nigerija i Bangladeš imaju dominantan primarni sektor, ali je Nigerija u boljoj poziciji zato što ima širok spektar primarnog eksportnog sektora i prerađivačke kapacitete. SAD i Japan imaju razvijen sekundarni sektor, ali su SAD u boljoj poziciji zato što imaju široku resursnu i energetsku bazu. Od strukture delatnosti zavisi struktura izvoza. Na primer, 352
Nigerija ima diverzifikovan izvoz poljoprivrednih proizvoda (palmine proizvode, pamuk, kakao, kaučuk, tropsko drvo, arašidi) dok Gambija ima samo jedan eksportni artikal. Razmotrićemo karakteristične tipove strukture delatnosti. 1) Države koje imaju ograničene resurse i razvoj. Primarni agrarni sektor ima dominantan udeo u BNP i ima samo jednu eksportnu kulturu, koja čini skoro celokupnu vrednost izvoza (primer: Gambija). Druge prehrambene artikle uvoze. Prerađivački sektor je slabo razvijen i sastoji se samo od lake industrije potrošnih dobara kao što su pekare, pivare, fabrike trikotaže. Zemlje koje imaju zaostao prerađivački sektor i preveliku zavisnost od jednog izvoznog artikla su Gambija, Sudan (pamuk), Šri Lanka (čaj), Zambija (bakar). Problem nedostatka resursa rešava se na dva načina supstitucijom ili stokiranjem rezervi. 2) Zemlje koje zavise od jednog mineralnog resursa, kao što su veliki proizvođači nafte. Saudijska Arabija skoro potpuno zavisi od izvoza nafte. To se pokazalo opasnim u vreme izraelsko-arapskog rata u oktobru 1973 g. kada je bio ugrožen naftovod TAP Lain i prolaz tankera kroz Suecki kanal. Zemlje izvoznice nafte su stvorile vlastitu organizaciju (OPEK) u cilju politike cena nafte. Zemlje koje su bogate raznovrsnim resursima - mineralnim i poljoprivrednim, ali siromašne prerađivačkim kapacitetima. Primeri su Nigerija, Brazil, Malezija, Tajland, Obala Slonovače. 3) Zemlje koje imaju razvijen industrijski sektor i diverzifikovanu eksportnu trgovinu, sa uravnoteženim trgovinskim bilansom (SAD, Velika Britanija). Sve industrijske zemlje imaju potrebe za uvozom nekih sirovina, ali među njima postoji razlika. Na primer, Australija i Kanada proizvode veliki obim primarnih poljoprivrednih i mineralnih proizvoda za eksport a poseduju i dobro razvijen prerađivački sektor. Japan i Velika Britanija pak imaju manje značajan primarni sektor, ali prerađivačka industrija je mnogo veća i više raznovrsna. Stvaranje efektivnih vojnih snaga angažuje dobar deo prerađivačke industrije. Vojno-industrijski kompleks predstavlja deo socijalnoekonomskog i tehnološkog potencijala koji je angažovan u proizvodnji oružja. Vojno-industrijski kompleks u SAD predstavlja lobi (vlasnika, akcionara, rukovodilaca vojnih preduzeća i instituta, specijalista) koji utiče ne samo na politiku sopstvene države nego i niza drugih zemalja u NATO paktu. Vojnoindustrijske zone i arsenali su ključni teritorijalni elementi ekonomskog prostora države. To su po pravilu zone industrija visokih tehnologija, kao što su aglomeracija Los Anđeles - San Dijego, Silikonska dolina u SAD, Tuluz i Brest u Francuskoj, Birmingem - Koventri u 353
Engleskoj, Povolžje i Ural u Rusiji, Bavarska u Nemačkoj. Vojna industrija je ekološki opasna zbog zagađivanja okoline ili proizvodnje opasnih materija (radioaktivnih, hemijskih, otrovnih). U vojno-industrijski kompleks ulazi ne samo vojna industrija, nego i niz pratećih delatnosti na liniji dostavki i plasmana, instituti, poligoni, baze, skladišta. U zemljama bivšeg Varšavskog pakta posle 1989 g. vrši se konverzija vojne industrije tj. promena profila proizvodnje za civilne potrebe, što je zaoštrilo problem nezaposlenosti. Politika prestruktuiranja u postsocijalističkim zemljama usmerena je na stvaranje poželjne strukture. Strukturna politika često ima za cilj redukciju uvoza hrane i postizanje samodovoljnosti u tom pogledu. U tom cilju primenjuju se mere kao što su traktorizacija, hemizacija, kreditiranje proizvodnje, zaštitne tarife, garantovane cene. Drugo: Regionalna struktura ekonomskih aktivnosti, važna je za identifikaciju nedovoljno razvijenih i nadprosečno razvijenih regiona. Geoekonomika se bavi analizom ekonomskog potencijala u teritorijalnom preseku, po zemljama i regionima, u vezi s njihovim prirodnim i demografskim resursima i materijalno-tehničkom infrastrukturom (naselja, komunikacije, privredni objekti). Razvoj zemalja i regiona je u vezi s teritorijalnim faktorima, čiji značaj i uloga se menjaju u vremenu. Osnovni ekonomski regioni su države, koje mogu da se dele na manje regione ili da stvaraju međunarodne ekonomske integracije. Geoekonomski regioni su velike grupacije država sa zajedničkim ekonomskim i vojno-političkim interesima i ciljevima. Među njima takođe postoje kontrasti u pogledu dohotka per capita (primer severa i juga EU). Kontrasti između Kanadskog arhipelaga i sliva St. Lorenca, između Pariskog Basena i Centralnog Masiva, između severne i južne Italije, ilustruju unutrašnje regionalne disparitete. Moguće su dve situacije regionalnih dispariteta: 1. Kada je neki region depresivan, što se utvrđuje na osnovu: a) dohotka per capita koji je znatno ispod državnog proseka; b) stepena nezaposlenosti koji je viši od proseka; v) starosne strukture koja je nepovoljna zbog emigracije mladih ljudi u potrazi za poslom; g) nedostatka krupnih investicija i objekata ekonomske i socijalne infrastrukture. 2. Kada je neki region razvijen iznad proseka države. To može biti uzrok secesionističkog pokreta. Primeri te situacije su Katanga u Zairu (bakar), Istočni region Nigerije (nafta), ostrvo Bugenvil koje pripada Papua Novoj Gvineji. Problem secesionizma postaje kritičan ako su ekonomski dispariteti podudarni sa etničkim grupama. SFRJ se raspala kada su dispariteti između Kosmeta i Slovenije dostigli raspon od 1:7 (Grčić, 1991). Efekti regionalne politike uglavnom su ispod očekivanih u nizu zemalja. Brazil ima problem razvoja Amazonije, Argentina problem Patagonije, JAR problem teritorija bivših bantustana, Italija problem Mezođorna, Belgija problem Valonije, Velika Britanija problem Severne Irske i Kamberlenda. 354
Regionalna politika retko gde je uspela da uravnoteži teritorijalnu strukturu, najčešće je samo usporila produbljivanje dispariteta. Regionalni dispariteti lako postaju faktor centrifugalnih težnji u vidu regionalizma. Zato države posvećuju veliku pažnju uravnoteženom regionalnom razvoju. Treće: Vlasnička struktura. Društveno bogatstvo je neravnomerno raspoređeno među ljudima. Kada nastane veliki disbalans u raspodeli bogatstva u nekom društvu tako da je veliki deo skoncentrisan u rukama malog broja vlasnika, to može imati političke konsekvence. Prema istorijskom materijalizmu, vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju ima klasno obeležje i predstavlja pokretačku snagu istorijskog procesa evolucije društveno-ekonomskih formacija na relaciji prvobitna zajednica robovlasništvo - feudalizam - kapitalizam - socijalizam, odnosno komunizam kao ideal. Lenjin je prognozirao da će socijalistička revolucija najpre uspeti u siromašnim agrarnim zemljama, kao što je bila Rusija. S. Hantington definišući pokušaje za prevrat kao aktove očajanja usled slabog ekonomskog razvoja, uvodi kroz BNP per capita jedan ekonomski kriterijum za uspeh takvih pokušaja: "U zemljama s BNP od 1000 $ ili više, prevrati ne uspevaju; u zemljama s BNP od 3000 $ ili više nema pokušaja prevrata. Uspešni prevrati su u zemljama s BNP ispod 500 $ po čoveku" (Huntington, 1996). Primarni uzrok građanskog rata u Španiji 1936. je nesposobnost Druge španske republike da stvori efektivnu politiku agrarne reforme. Prevrat u Etiopiji 1974. uzrokovan je rapidnim padom proizvodnje hrane i koncentracijom bogatstva u rukama veleposednika etiopske aristokratije. U marksističkoj političkoj ekonomiji dominantan je klasni pristup vlasničkoj strukturi u uslovima razvijenog kapitalizma. U nedovoljno razvijenim zemljama neuravnotežena vlasnička struktura rezultat je dejstva jednog od dva sledeća procesa. Prvi proces uključuje ekonomsko raslojavanje u etnički heterogenim društvima, naročito između autohtonog i alohtonog stanovništva. Takva situacija postoji u Istočnoj Africi, gde Azijati, uglavnom sa Indijskog podkontinenta, kontrolišu većinu regionalne trgovine na malo. U JAR je poznat kontrast u razvoju između autohtonog crnačkog i evropeidnog stanovništva. U Severnoj Irskoj postoji kontrast između nivoa ruralnog razvoja protestanata i katolika. Drugi proces je istorijske prirode, rezultira u sistemu zemljišnih veleposeda latifundija, koji akumulira bogatstvo u rukama malobrojne oligarhije veleposednika, nasuprot velikom broju maloposednika. Španija, Bolivija, Ekvador i Irak su neki primeri u vezi sa ovim procesom u XX veku. Ovaj proces nastaje uglavnom u etnički homogenim društvima Južne Amerike, Srednjeg Istoka i Azije. Sistem latifundija se smatra za loš oblik sa gledišta socijalne pravde i ekonomske produktivnosti, te se javljaju zahtevi 355
za agrarnu reformu i redistribuciju zemlje. U Salvadoru je 1979. nastao gerilski pokret (FMLN) upravo zato što 0,85% posednika zemlje drži 77,3% ukupno obradivog zemljišta (Cassel, 1994). Vrsta politike u državama u kojima ekonomske i etničke podele koincidiraju zavisi od toga, koja grupa stanovništva kontroliše vlast. Tako na primer, politika aparthejda koja je sprovođena u JAR, promenjena je 1991. kada je vlast preuzelo negroidno stanovništvo. Slično se u Zimbabveu sprovodi politika ekonomske integracije. Postoje još dva regiona u Africi gde su politički problemi nastali usled koincidencije etničkih i ekonomskih podela. Na Zanzibaru su 1963, kada je ostrvo dobilo nezavisnost, Arapi činili 1/4 stanovništva. Oni su kontrolisali vlast i bili uopšte mnogo bogatiji nego afrikanci koji su činili većinu stanovništva. U toku jednomesečne revolucije situacija se preokrenula - Afrikanci su preuzeli vlast i uspostavili političku uniju sa Tanganjikom, stvorivši novu državu Tanzaniju. U Burundiju Tutsi čine oko 15% stanovništva države, dok plemena Hutu i Pigmeji čine ostali deo. Tutsi su potomci ratničkih stočara iz doline Nila, koji su došli u Centralnu Afriku u XVI veku i osnovali neku vrstu feudalne vlasti nad plemenima Hutu. Ta aristokratska pozicija se do danas malo izmenila u Burundiju, vlast i bogatstvo su ostali u rukama plemena Tutsi. Posle odlaska belgijskih kolonijalnih vlasti 1959. usledili su etnički sukobi sa elementima agrarne revolucije. Situacija je složena i u Ruandi, severnoj susetki Burundija, gde vlast drže Hutu, koji čine 85% stanovništva. U mnogim zemljama Afrike i Jugoistočne Azije stranci drže dominantnu poziciju u trgovini na malo i u finansijskom sektoru. Primeri su grupe Kineza u Sabahu i Saravaku, Indijaca i Pakistanaca u Keniji i Ugandi, Grka i Jermena u Etiopiji, Libanaca u Nigeriji i nekim drugim zapadnoafričkim državama. Mnoge vlade tih zemalja su započele politiku "indigenizacije" (odomaćivanja) odnosno prenošenja ekonomskih aktivnosti u ruke domaćeg stanovništva. U Ugandi tokom pet meseci 1972. general Amin je prognao oko 60 000 Azijata, koji su imali britanske pasoše, i nacionalizovao britanske poljoprivredne i trgovinske firme. Druge zemlje primenjuju manje drastične mere - podstiču partnerstvo (joint venture) domaćeg i stranog kapitala, uslovljavaju boravak stranaca poslovnim vezama sa domaćim partnerima i slično. Četvrto: Komparativna ekonomska struktura. Pošto države imaju različite resurse i različite procese ekonomskog i političkog razvoja, to svaka od njih poseduje ekonomiju sa unikalnom kombinacijom industrijske, regionalne i vlasničke strukture. Skoro da nema države sa autarkičnom privredom. One moraju stupati u relacije sa drugim zemljama zbog prevazilaženja deficita u resursnoj bazi, ili zbog ostvarivanja dohotka od prodaje viškova. Ove međunarodne transakcije koje uključuju bilo kooperaciju bilo konflikte, rezultiraju stvaranjem ekonomskih saveza, 356
bilateralnih i multilateralnih trgovinskih ugovora, robnih ugovora i ugovora o uzajamnoj pomoći. Posle II svetskog rata su nastale razne alijanse. Neke od ovih alijansi imaju za cilj ekonomsku integraciju zbog poslova velikog obima (primer je EU), liberalizacije trgovine (APEK) ili zajedničkog nastupa na svetskom tržištu (OPEK). Druge imaju ograničene ciljeve, da bi obezbedile dostup do određenih izvora sirovina, energije ili do morskih luka. Na primer, Japan pokušava dugoročnim ugovorima da obezbedi snabdevanje mineralnim sirovinama. Zemlje proizvođači tim ugovorima žele da osiguraju stabilne cene, ali rizikuju gubitke u slučaju rasta cena ili rapidne inflacije. Određeni ciljevi se postižu uvoznom ili izvoznom tarifnom politikom, zaštitnim zalihama, izvoznim kvotama u cilju zaštite cena na svetskom tržištu i slično. Autarkična ekonomija je usmerena na zadovoljavanje sopstvenih potreba na bazi sopstvenih (lokalnih) resursa, bez učešća u spoljnoj trgovini. To je politika zatvorene samodovoljne privrede i ograničene spoljne trgovine. Doskora je bila karakteristična za NR Kinu. Uzroci autarkije mogu biti različiti: Nepristupačnost ili nepoznavanje terena (primeri starih civilizazcija Amerike), vojnih sukoba (ratova, revolucija), ideološke zatvorenosti (bivšeg Sovjetskog bloka, danas Severne Koreje, Mjanmara), religioznog fundamentalizma (Avganistana, Jemena, Omana), ekonomske nesigurnosti i nerazvijenosti (nekih balkanskih zemalja). Po pravilu autarkija vodi do opadanja ekonomičnosti proizvodnje usled moralnog zastarevanja tehnologije i raubovanja resursa. Primeri više-manje uspešnih pokušaja autarkične privrede su bivši SSSR, fašistička Nemačka, predratni Japan, maoistička Kina, Rumunija u doba Čaušeskua i u nekoj meri SAD u vreme izolacionizma. Primeri prinudne autarkije, usled embarga ili blokade, bili su su Irak, Iran, Sirija, Libija, SR Jugoslavija. Izrael je takođe bio blokiran u neprijateljskom arapskom okruženju, ali je uz pomoć SAD i Evrope uspeo da razvije visoke tehnologije i neutrališe negativne posledice. Blokada u geopolitičkom smislu znači zatvaranje dostupa do date države, regiona ili mesta, u cilju iznuđivanja određenih uslova (prihvatanje ugovora, kapitulacije). To je oblik specijalnog rata u kojem se hrana, lekovi, sirovine, energenti i drugi proizvodi koriste kao političko oružje. Blokada pretpostavlja kontrolu graničnih prelaza i međunarodnih komunikacija. Krajnji oblik blokade je opsada a blaža forma je embargo. Embargo se najčešće odnosi na izvoz oružja, strateških tehnologija i radioaktivnih materijala u određenu zemlju. Embargo može da bude deo međunarodnih sankcija protiv date države - primeri Nemačke pre II sv. rata, SR Jugoslavije, Libije, Iraka. Obično je blokada instrument embarga. Autarkične zemlje lakše podnose embargo. Autarkična politika i embargo utiču na ekonomsko prestruktuiranje putem supstitucije uvoznih sirovina, reciklaže, stvaranja rezervi, štednje, regulisanja raspodele i drugih mera.
357
Slobodne ekonomske zone se stvaraju uglavnom u pograničnim i lučkim mestima. Razmena roba u njima vrši se bez carina a primenjuju se i druge preferencije za saobraćaj, trgovinu i investicije. U slobodnim zonama najčešće se vrši finalizacija proizvodnje, sklapanje, pakovanje, etiketiranje, tranzit i ostale prostije manipulacije sa sirovinama i robom. Neke slobodne zone su poznate po "sivoj" ekonomiji, kriminalu, "pranju" novca, švercu narkotika, te se mogu nazvati "sive zone". Takve su na primer Majami, Makao, Kolon u Panami, Kirasao i Aruba u Holandskim Antilima.
2. Slobodne ekonomske i industrijske zone, ofšor zone
Slobodne industrijske zone su pretežno centri razvoja u oblasti visokih tehnologija (tehnološki parkovi) ili zone stvorene da budu polovi razvoja ili prestruktuiranja (rekonversije) lokalne privrede. Industrijske zone imaju carinske, poreske, radno-pravne i druge olakšice. Na taj način one postaju atraktivne za inostrane investicije. Tako niz malih zemalja obezbeđuje sebi visok dohodak. Primer su pet istočnoazijskih "malih tigrova" (Južna Koreja, Tajvan, Hongkong, Singapur, Malezija). Kina je svojih 14 lučkih gradova proglasila "otvorenim" za strani kapital. Zemlje Jugoistočne Azije takođe su privlačne za strane investicije zbog jeftinih lokalnih niskokvalifikovanih kadrova. Niz slobodnih industrijskih zona iznikao je duž granice SAD i Meksika. Ta pogranična zona, nazvana zona makviladora, bila je atraktivna za kompanije iz SAD koje su koristile niže lokacione troškove, jeftiniju meksikansku radnu snagu i slabiju ekološku kontrolu, kao i blizinu tržišta u SAD. Koncentracija industrije je podstakla rast korespodentnih pograničnih gradova, kao što su San Huarez sa meksičke i El Paso sa teksaške strane granice. Osnivanjem organizacije NAFTA zona makviladora je proširena na celu teritoriju Meksika. U razvijenim zemljama slobodne industrijske zone se grade kao instrument politike regionalnog razvoja. One treba da podstaknu razvoj regiona zahvaćenih krizom, kao što su "crni" rudarsko-metalurški regioni i stari tekstilni centri, koji su pogođeni krahom industrije, visokim nivoom nezaposlenosti, jakom emigracijom lokalnih kadrova, nepovoljnim stanjem životne sredine. Osnovni instrumenti za stvaranje slobodnih industrijskih zona su široke preferencije za spoljnji kapital, nove tehnologije, stimulativno planiranje. Neke slobodne industrijske zone se transformišu ili se planiraju od samog početka kao tehnopolisi (tehnološki parkovi, silikonski pejzaži), koji koncentrišu savremene razvojne i eksperimentalne visokotehnološke proizvode. Oni su pretežno u okolini velikih univerzitetskih centara. NJihova geneza je često povezana s naučnoistraživačkom bazom univerziteta i
358
naučnih instituta. Tehnopolisi isto imaju niz pravnih, organizacionih i drugih olakšica (Vidi: Grčić M., 1994).
upravnih,
Ofšorna zona (engl. off-shore - pribrežni) ima dva značenja. U jednom označava ekonomsku delatnost u teritorijalnom moru date države ili u njenoj ekonomskoj morskoj zoni. Najčešće je to proizvodnja nafte i gasa sa specijalnih platformi, koje su istovremeno i lučki terminali, ili dobijanje drugih mineralnih resursa sa kontinentalnog šelfa. U drugom konteksu termin označava delatnosti koje su izvan jurizdikcije pribrežne zemlje i koje su oslobođene carinskih i poreskih dažbina. Na taj način niz banaka izbegava neka zakonska ograničenja i poreske obaveze, vrše zakonski nedozvoljene operacije. Britansko ostrvo DŽersi u Lamanšu se smatra bankarskim "rajem", zbog čega je na njemu registrovano mnogo stranih firmi i banaka, uključujući i neke iz Švajcarske. Takve ofšorne zone postoje u nekim zemljama u unutrašnjosti, ali imaju dozvolu za rad samo sa stranim partnerima. Reč je o ekonomskoj eksteritorijalnosti. Često se centrale ili filijale ofšornih firmi samo nominalno nalaze u mestu gde su registrovane, iako tamo nemaju nikakvu delatnost. Poznate ofšorke su Antigva, Bahami, Beliz, Delaver, Brit. Virdžinska ostrva, Gibraltar, Britanska ostrva Gernsi, DŽersi i Man, Liberija, Mauricijus, Nevis, Panama, Ostrva Kejkes. Velike ofšorne operacije vrše se takođe u Luksemburgu, Hongkongu, Filipinima, Singapuru, Kipru, Bahreinu i drugim stranim zemljama, koje nisu obavezno pribrežne. Istorijski gledano problem sirovina kao geopolitički problem pojavio se u XIX veku. Prvi svetski ekonomski sistem - pax britanica, koji je tada nastao, oslanjao se na kolonijalnu imperiju i vojno-političku dominaciju metropola. Posle II svetskog rata nastao je novi sistem - pax Americana, kojeg karakteriše transnacionalni sistem i neokolonijalna ekonomska dominacija. Pojedine zemlje u razvoju, koje su bile u periodu kolonijalnog i transnacionalnog svetskog poretka "specijalizovane" za monokulturnu proizvodnju i usku izvoznu strukturu, ostale su zavisne od uvoza industrijske robe. Za razliku od industrijske robe, za sirovine je karakteristična velika nestabilnost cena i obima izvoza (a time i dohotka izvoznika), kao i dugoročna tendencija opadanja cena većine sirovina (koja proističe iz teškog ekonomskog i finansijskog položaja izvoznika). Razvoj hemijske industrije sa sintetičkim supstitutima za "strateške" prirodne proizvode (sintetički kaučuk, veštačka vlakna, sintetičke belančevine, veštački materijali) a takođe "skrivene ruke" transnacionalnih kompanija, berzanske špekulacije (nakupništvo) i intervencionistička politika na unutrašnjim tržištima razvijenih zemalja,
3. Geopolitika resursa
359
nadalje pogoršavaju položaj na svetskom tržištu zemalja "specijalizovanih" za proizvodnju prirodnih sirovina. Tab. 19. - Mineralni resursi i vodeći proizvođači u svetu, 1980-ih Resursi Zlato Srebro Platina Bakar Kalaj Olovo Cink Boksit Gvožđe Nikal Mangan Hrom Molibden Vanadijum Tungsten Kobalt Kolumbijum Tantal Bizmut Živa Merkurij Azbest Magnezit Uran Lignit Kam. Ugalj Nafta Zemni gas Fosfati Potaša Dijamanti
Zemlje i udeo u svetskoj proizvodnji (%) JAR 56, SSSR 21, Kanada 4, SAD 2, Papua-N. Gvineja 2 Meksiko 15, SSSR 14, Peru 12, Kanada 11, SAD 11 JAR 71, SSSR 27, Kanada 2, SAD 0,2, Kolumbija SAD 17, SSSR 14, Čile 13, Zambija 9, Kanada 8 Malez. 27, Tajland 14, SSSR 13, Indonez. 13, Bolivija 12 SAD 15, SSSR 15, Australija 12, Kanada 9, Peru 5 Kanada 18, SSSR 14, Australija 9, Peru 8, SAD 5 Australija 30, Gvineja 14, Jamajka 14, Surinam 6, SSSR 5 SSSR 26, Brazil 14, Australija 11, SAD 10, Kina 7 SSSR 22, Kanada 22, Kaledonija 12, Australija 11, Kuba 5 SSSR 31, JAR 23, Brazil 12, Gabon 11, Australija 8 JAR 33, SSSR 23, Albanija 10, Brazil 6, Zimbabve 6 SAD 59, Kanada 16, Čile 12, SSSR 10, Kina 2 JAR 36, SSSR 30, SAD 19, Finska 7, Čile 3 Kina 22, SSSR 20, Bolivija 7, SAD 7, R. Koreja 6 Zair 28, Kaledonija 27, Zambija 14, Kuba 14, SSSR 8 Brazil 76, Kanada 8, SSSR 6, Zair 4, Uganda 3 Zair 55, Nigerija 11, SSSR 7, Tajland 7, Malezija 5 Japan 26, Australija 20, SAD 13, Meksiko 6, Peru 5 Španija 41, SSSR 10, SFRJ 10, Kina 10, SAD 9 SSSR 23, Španija 13, Alžir 13, Kina 11, JAR 10 Kanada 45, SSSR 25, JAR 7, Australija 4, SAD 3 ČSSR 25, SSSR 16, R. Koreja 15, Grčka 11, Kina 9 SAD 27, SSSR 18, Kanada 14, JAR 11, Niger 8 DDR 25, SSSR 19, SR Nemačka 12, ČSSR 9, SFRJ 5 SAD 25, Kina 22, SSSR 18, Poljska 7, V. Britanija 5 SSSR 20, Arabija 16, SAD 14, Venecuela 4, Irak 4 SAD 38, SSSR 28, Holandija 5, Kanada 5, Rumunija 3 SAD 40, SSSR 19, Maroko 15, Kina 4, Tunis 3 SSSR 33, Kanada 20, DDR 12, SR Nemačka 10, JAR 9 SSSR 27, Zair 25, JAR 21, Bocvana 10, Namibija 4
Σ% 85 63 100 61 79 56 54 69 68 72 85 78 99 95 62 91 97 85 70 80 70 84 76 78 70 77 58 79 81 84 87
Izvor: Mansikkaniemi H., Regional differencies in the exploitation of mineral resources in the NJorld. Reprint from Terra 96: 3, pp. 182-194 (1984). Podaci se odnose na 1978-80, za goriva 1979-81. Udeo mineralnih sirovina u svetskoj trgovini u periodu 1980-1992. g. je opao od 4,4% na 3,6%.
360
361
Postoje tri strategije za otklanjanje opasnosti od nedostatka sirovina. 1) Stvaranje rezervi strateških materijala, što ne menja industrijsku strukturu države. Tokom Korejskog rata SAD su stvorile enormne stokove minerala kao što su hrom i bakar. Neke zemlje koje su izložene embargu stvaraju rezerve nafte; 2) Istraživanje resursa na vlastitoj teritoriji. Poznato je da su usled naftne krize 1973-74. u SAD intenzivirana istraživanja nafte (posebno na kontinentalnom šelfu) i tehnologija za ekstrakciju iz uljnih škriljaca (kojih ima u Koloradu, Vajomingu i Juti). Takođe su ispitivane tehnologije za konverziju uglja u čist gas i korišćenje alternativnih izvora energije; 3) Investiranje i transfer tehnologije u zemlje bogate sirovinama. Stabilizaciona strategija "nacionalnih rezervi" koju primenjuju razvijene zemlje, u svom prvobitnom obliku određena je još u Bibliji (Prva knj. Mojsijeva, gl. 40) gde Josif u Egiptu savetuje Faraonu da prikupi rezerve žita za doba "sedam suvih krava" tj. sedam gladnih godina, kada će ih moći prodavati. Siromašne zemlje nemaju finansijskih sredstava da bi takav zahtev ispunile, te su primorane da prodaju sirovine ispod cene. Oko 17 zemalja je zavisno preko 50% od izvoza pamuka, 11 od šećera, 9 od drveta, po 8 od kakaoa i banana, 7 od bakra. Bakar je krajem 1970-h donosio Zambiji preko 90% eksportnog dohotka, Zairu i Čileu oko 70%, Namibiji oko 60%; kakao Sao Tomeu i Ekvatorijalnoj Gvineji oko 70%, Gani oko 60%; kafa Burundiju preko 70%, Etiopiji, Ruandi i Kolumbiji 50-60%, Haitiju oko 40% i Gvatemali 34%; šećer Mauricijusu 90%, Kubi 80% i Gvadelupi 60%; gvozdena ruda Mauritaniji i Liberiji preko 70%; kopra Tongi a drvo Laosu oko 80%, arašidi Gambiji a pirinač Nepalu po 85%, itd. Po obimu trgovine u zemljama u razvoju dominira nafta, zatim bakar, kafa, drvo, uljarice, biljna ulja, gvozdena ruda, boksit, šećer, fosfati, pamuk, kalaj i kaučuk. Položaj sirovina na svetskom tržištu je promenjiv zavisno od kombinacije raznovrsnih faktora - političkih, institucionalnih, tehničkih i ekonomskih - koji su dobrim delom u rukama industrijski razvijenih zemalja. Osnovna teorijska koncepcija koja objašnjava međunarodnu geopolitiku resursa je "tehnološka distanca" između tehnologije i rersursa na svetskom tržištu (sl. 25). Neravnoteža između tehnološkog razvoja industrije i rezervi prirodnih resursa u jednoj državi K. Rajt je nazvao terminom "tehnološka distanca" (NJright, 1965). Tu je prisutna sledeća zavisnost. Spoljnopolitička delatnost svake države opslužuje konkretan ekonomski interes, koji je proporcionalan "tehnološkoj distanci" između tehnologije koju poseduje i potrebnih resursa. Ta zavisnost se ogleda u težnji tehnološki razvijenih država ka političkom i ekonomskom uticaju u nedovoljno razvijenim zemljama, bogatim prirodnim i antropogenim resursima, i izdvajanju "sfera uticaja" u sirovinskim regionima putem stavljanja lokalnih država u direktnu zavisnost od industrijske geopolitičke sile. Borba za širenje tih "sfera uticaja" uslovljava konflikte ekonomskih velesila. Ta geopolitička 362
strategija zavisi od realnih mogućnosti koje su u vezi s ekonomskom, vojnom, političkom i diplomatskom moći, i od nacionalnih ekonomskih interesa koji su u direktnoj zavisnosti od razmera "tehnološke distance". Naučno-tehnološka revolucija izazvala je industrijsku revoluciju (XVII-XIX vek), a ova je uspostavila tehnološke disproporcije između industrijalizovanih i sirovinskih država. Kolonijalni ratovi su isto važna posledica te nove socijalne dinamike. Vojna sredstva za regulisanje tehnološke distance zadugo su očuvana kao dominantna u međunarodnim odnosima. Kolonijalizam kao sistem zavisnosti i eksploatacije na relaciji metropola kolonija, nastao je usled "tehnološke distance" koja je uzrokovala "glad za resursima" u metropolama. Kolonijalizam se karakteriše neuvažavanjem političko-ekonomskih i ljudskih prava lokalnog stanovništva. Ideološka osnova kolonijalizma je rasizam i nacionalizam.
4. Tipovi međunarodnih ekonomsko-političkih odnosa
Termin kolonija ( kasnorimski kolonat - naseljavanje dalje od centra države) ima dva značenja. U smislu kolonijalizma, označava udaljenu oblast zavisnu od metropole. Ova šalje najpre vojsku, zatim administraciju i na kraju koloniste. U smislu kolonizacije, to je naseljavanje zemljoradnika, trgovaca, avanturista, osuđenika u nekom udaljenom mestu ili regionu. U ovom drugom smislu, kolonija ne mora imati geopolitičko značenje - to može biti etnička dijaspora u nekoj državi ili gradu ili naselje posebne namene (nacistički i sovjetski konclageri su nazivani s eufemizmom "radnopopravne kolonije"). Kolonizacija obično počinje od lučkog grada ili od ušća reke, zatim se širi ka zaleđu (hinterland). Kolonije su bile poznate još u antičkoj Grčkoj. Postoje dva tipa kolonija: 1. Iseljeničke, nastale organizovanjem kolonista poreklom iz metropole (primer bivših britanskih kolonija SAD, Kanade, Australije, Novog Zelanda, JAR), 2. Resursne, koje nemaju za cilj lokalni razvoj već snabdevanje metropole sirovinama, robovima i radnom snagom (primer su bivše kolonije u Africi, Latinskoj Americi i Aziji). Ovde su kolonisti istovremeno i kolonizatori, malobrojniji su od lokalnog stanovništva ali imaju komandne pozicije. Kolonizatori su slabo integrisani u lokalno društvo tako da se, posle oslobađanja kolonija i gubitka svojih pozicija, vraćaju u metropolu. Ekonomske strukture kolonija ovog tipa su zavisne od metropola, one su njihov sirovinski privezak i tržište i nakon dekolonizacije. Proces dekolonizacije trajao je skoro dva veka. Prva faza počela je oslobađanjem i stvaranjem SAD, druga je označila oslobađanje latinoameričkih, treća azijskih i četvrta afričkih zemalja. Dekolonizacija se 363
razvijala pod uticajem faktora kao što su: 1. Slabljenje kolonijalnih imperija usled dva svetska rata u Evropi i uspostavljanje bipolarnog svetskog poretka; 2. Jačanje SAD i republikanskog tipa demokratije, 3. Širenje socijalizma koji je u svojoj suštini antiimperijalistička ideologija. Novonastale zemlje su uglavnom zadržale kolonijalne granice i kolonijalnu strukturu privrede (izuzev oslobođenih u prvoj fazi). Bivše kolonije su pretežno nedovoljno razvijene zemlje. Bivše metropole su zadržale u njima vidno ekonomsko, pre svega trgovinsko-finansijsko prisustvo a takođe jak vojni i kulturni uticaj. Na primer Francuska u nekim bivšim kolonijama još drži stacionirane vojne jedinice, kao što je slučaj u Čadu, Gabonu, Kongu (Brazavil), Centralnoafričkoj Republici, DŽibutiju. Zbog monokulturnog karaktera privrede niza zemalja "Trećeg sveta" one jako zavise od izvoza mineralnih ili poljoprivrednih resursa a u nekim slučajevima i od priliva stranih turista, stranih kredita i pomoći. Ta činjenica stavlja ih u zavisan položaj od tržišta bivših metropola. Kolonijalno nasleđe je uzrok jednostrane ekonomske strukture, "monoproizvodnje" u poljoprivredi i jednostrane izvozne orijentacije. Zbog toga bivše kolonije jako zavise od svetskih cena proizvoda koje izvoze. Primeri jednostrane proizvodnje i izvoza mogu biti: Gana (kakao), Tanzanija (sisal, karanfilić), Uganda (kafa, pamuk), Kolumbija (kafa), Surinam (boksit), Bolivija (ruda kalaja), Venecuela (nafta). Više od 1/2 zemalja u razvoju ostvaruje preko 2/3 svojih deviznih priliva od izvoza samo tri artikla. Dalji problem zemalja u razvoju je nedostatak finansijskih sredstava za investicije ali i investicioni promašaji zbog lošeg prostornog planiranja. Ta zavisnost se naziva neokolonijalizam - kolonijalizam s novim metodama eksploatacije i dominacije. Vlade tih zemalja su svesne da dobijanjem teritorijalnog suvereniteta nisu stekle ekonomsku (pa ni političku) nezavisnost. Borba za političku i ekonomsku nezavisnost je u nekim zemljama podržavana iz ideoloških i strateških razloga od strane bivšeg SSSR, bivše SFRJ, Kine, Kube i drugih socijalističkih zemalja. Gradnja Asuanske brane u Egiptu, sa sovjetskim učešćem, i železničke pruge od Dar es Salama do bakarnih regiona Ndola i Kitve u Zambiji, sa kineskim učešćem, su primeri razvoja koji su imali geopolitičke implikacije. Neke bivše kolonije su prihvatile kvazi-socijalistički model razvoja, ali su ga se zbog ekonomske neefikasnosti kasnije morale odreći. Primeri su Egipat, Alžir, Gana, Tanzanija, Etiopija, Indonezija, Mijanmar, Madagaskar. Neke zemlje u razvoju vide svoju šansu u industrijalizaciji kao metodu za prevazilaženje "tehnološke distance". Mineralne sirovine i gorivo u datom trenutku mogu biti iskorišćeni kao političko oružje. Pritisak arapskih zemalja proizvođača nafte na Japan tokom arapsko-izraelskog rata 1973. uzrokovao je promenu njegovog odnosa prema političkim događajima na Bliskom istoku.
364
Kolonijalizam sam po sebi nije uzrok zaostalosti, kao što ni dekolonizacija sama ne donosi blagostanje. Među bivšim kolonijama ima razvijenih zemalja (Kanada, Australija, Novi Zeland, JAR), kao što među zemljama koje nisu nikad bile kolonije ima nedovoljno razvijenih (Etiopija, Liberija, Iran, Avganistan, Nepal). Nerazvijenost "Trećeg sveta" posledica je ne samo kolonijalizma, već i geografskih uslova za naseljavanje, privređivanje i saobraćaj, kao i načina života stanovništva. Protekcionizam je instrument ekonomske i političke podele sveta na interesne sfere u domenu tehnološkog razvoja i trgovinskih veza. Protekcionizam je praćen ulaganjem u naučno-tehnički progres i razvojem međunarodnih investicionih poslova kao što su koncesije, zatim banke i berze. U koncesijama je priznata vlast i suverenitet lokalne države nad teritorijom i resursima, ali je eksteritorijalni status stranih građana i njihove imovine bio garantovan ugovorima i vojnom silom. U XX veku "tehnološka distanca" se prevazilazi kroz razvoj međunarodne trgovine i saobraćajnih veza, izgradnju sistema međunarodne sigurnosti, unificiranje međunarodnog privatnog prava u oblasti zaštite stranih investicija i spoljnotrgovinskih poslova, stvaranje spoljnopolitičkih i pravnih garancija za strani kapital i strano vlasništvo. Brz raspad svetskog kolonijalnog sistema okončao je prevazilaženje tehnoloških distanci metodama vojne dominacije i osvajanja izvora sirovina. Novi ekonomski poredak stavlja težište na mirna ekonomska sredstva i kontakte. U periodu posle II sv. rata se izgrađuju prve međunarodne finansijske institucije, počinju pokušaji za unificiranje međunarodnog investicionog prava u okviru Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD). Prema teoriji transakcionizma čikaške škole, tržište samo po sebi ispravlja slučajne greške istorije i geografije. Liberalizam i tržišna ekonomija samo treba da podele zemlje na industrijske i sirovinske. Neke političkoekonomske koncepcije u socijalističkim i nedovoljno razvijenim zemljama, predstavljaju "tehnološku distancu" kao tehnološki rasizam a strane investicije i transfer tehnologije kao pretnju njihovom suverenitetu. Mekinderova teza koja je nastala u doba kolonijalizma nije više aktuelna. Neokolonijalizam ne zahteva kontrolu teritorije već monopol u trgovini, investicijama, tehnologiji.
365
366
Četvrti deo
POLITIČKA ORGANIZACIJA PROSTORA
POLITIČKI SISTEMI I NJIHOVI OBLICI. Pojam i elementi političkog sistema. Tipovi država prema obliku političkog režima. Tipovi država prema obliku vladavine. Tipovi država prema obliku državnog uređenja. ADMINISTRATIVNA PODELA I TERITORIJALNA KOHEZIJA DRŽAVE. Administrativni sistemi, regioni i regionalizacija. Regionalna struktura Srbije. Evropska Unija - regionalizacija i transgranična integracija. Komunikacioni sistemi i kohezija države. IZBORNI SISTEMI (ELEKTORALNA GEOGRAFIJA). Pojam izbornog sistema. Mažoritarni (većinski sistemi). Proporcionalni sistemi. Mešoviti sistemi. Izborni okruzi i elektoralna politika.
367
368
XVI glava
POLITIČKI SISTEMI I NJIHOVI OBLICI Društveno-politički sistem je složen skup različitih političkih institucija, socijalnopolitičkih zajednica, oblika uzajamnih uticaja i odnosa među njima, u kojima se realizuje politička vlast. Razmotrićemo tipove država prema osnovnim komponentama političkog sistema, preko kojih se realizuje politička vlast (sl. 26). "Ideologija" je skup ideja, pogleda, predstava i osećanja učesnika političkog života društva. Ona se sastoji iz političke teorije (pogledi, principi, ideje, ideali, koncepcije) i političke psihologije (emocije, mnenja, predrasude, nastrojenosti, tradicije), koje odražavaju uverenja i vrednosti nacija i njihovih političkih sistema. Ideologije mogu biti individualno ili socijalno inspirisane, ili najčešće oboje. Političari su u suštini praktičari, više nego mislioci, iako su neki bili i jedno i drugo. Oni prihvataju i koriste filozofske platforme za političke akcije. Ideolozi liberalne demokratije bili su "prosvetiteljski" filozofi i pisci kao što su Žan Žak Ruso (1712-78) u Francuskoj, DŽon Stjuart Mil (1806-73) u Engleskoj i drugi, a ideolozi komunističke demokratije bili su klasici marksizma - Marks, Engels i Lenjin. Ideologija teži da se materijalizuje u vidu političkog sistema tj. da osvoji vlast. To se obično dešava putem revolucija, bilo "krvavih" ili "plišanih". Primeri anticarističkih revolucija izazvanih demokratskim idejama su Francuska revolucija (1789), Oktobarska revolucija u Rusiji (1917), Kineska revolucija (1947) i druge. Sovjetski stil komunizma je zapao u krizu 1980-h i proizveo drugu revoluciju - "tranziciju" tj. beskrvni i manje nasilni postepeni prelaz iz socijalizma u sistem liberalne demokratije i tržišne ekonomije. U nekim slučajevima revolucija je zamenjena populizmom, kojeg karakteriše naglasak na harizmatskog vođu, više nego na partijsku mašineriju, spretno korišćenje medija i direktno obraćanje narodu preko čestih referenduma, antivladina retorika, mobilizacija masa na etničkoj ili nacionalističkoj osnovi, i u ekonomskoj i socijalnoj sferi, nuđenje "jedinog rešenja za komplikovane probleme". Politički sistem je skup organa vlasti (zakonodavnih, izvršnih i pravosudnih) i odnosa između vlasti i naroda u čije ime vlast upravlja. On povezuje vlast, državu i građane. Politički sistem je više nego mreža političkih organizacija i institucija i više nego formalni proces vlasti. On uključuje dinamičku utakmicu ljudskih ideja i interesa - politički proces potražnje i ponude koji karakteriše određeni oblik društvenih odnosa. Ipak,
1. Pojam i elementi političkog sistema
369
ako je vlast visoko autoritarna, dajući mali prostor za politički proces, može umanjiti aktivnosti koje predstavljaju istinsku volju građana, i potčiniti ih njenoj moći i vlasti. Politički sistem je okvir za vladinu administraciju i za postizanje opštih (nacionalnih) ciljeva u obliku boljeg društvenog uređenja (regulacije). U okviru sistema učesnici su pojedinci ili grupe koji određuju i pomažu distribuciju vlasti (moći). Vlast doprinosi rešavanju opštih problema i ostvarivanju društvenih ciljeva na određenoj teritoriji. Politički sistem ne egzistira u praznom prostoru nego u totalnoj sredini, koja uključuje kako fizičku, tako i socijalnu i ekonomsku sredinu (milje), koje nazivamo političkom teritorijom. Oblik političkog režima uslovljava karakter političkog života u državi, stepen političkih sloboda i odnos organa vlasti prema pravnim osnovama njihove delatnosti. Politički režim pokazuje ko je nosilac vlasti u državi, ko i kako vrši kontrolu državnih organa, koliko je narod uključen u donošenje političkih odluka. S tim u vezi govori se o demokratskim i nedemokratskim (totalitarnim, autoritarnim) režimima. U totalitarnom režimu dozvoljeno je samo ono što je vlast propisala, sve ostalo je zabranjeno. U autoritarnom režimu dozvoljeno je ono što nije u vezi s politikom. U demokratskom režimu dozvoljeno je sve, što nije zabranjeno zakonom. Demokratski režim daje pravo narodu da donosi političke odluke i da kontroliše organe vlasti. Danas je preovladalo mišljenje da je demokratija najbolji politički režim. Od 192 države u svetu oko 115 spada u grupu formalnih demokratija. Demokratija je nedefinisan i neograničen pojam, i uvek je može biti više. Zato se taj pojam često koristi u političkom marketingu. Idealna demokratija bila bi totalni komunizam ili totalna anarhija. Oba oblika su utopije, zato što ljudska priroda nije savršena. Da su ljudi bili anđeli, ne bi im ni bila potrebna vlast odnosno državna prinuda. Demokratije liberalnog tipa karakteriše ustavno organizovana država sa opštim pravom izbora, parlamentom, pluralizmom političkih partija. To je više politička nego ekonomska demokratija. Svaki oblik političkog režima oslanja se više ili manje na birokratski aparat, kao subjekt političke i građanske kontrole. U nedemokratskim režimima birokratska vlast potiče ne iz naroda, nego iz određenih slojeva društva. Tako u vojnim diktaturama vlast drži vojna elita i pridružena srednja klasa, u semifeudalnim diktaturama vladaju veleposedničke porodice, klanovi, kaste, u totalitarnim režimima birokratija potiče iz partije koja vlada "u ime naroda", u nacionalističkim i rasističkim režimima demokratija važi samo za vladajuću naciju ili rasu, dok u kolonijalnim režimima vladaju stranci u saradnji sa lokalnom elitom. Razmotrićemo ideološko-političke režime na političkoj karti sveta, imajući u vidu da se ideologije prožimaju i menjaju.
2. Tipovi država prema obliku političkog režima
370
1. LIBERALNA DEMOKRATIJA je proizvod dva koncepta - prava na individualne slobode čoveka (ljudska prava) i prava na predstavničku vlast (pravna država). Termin "liberalni" je izveden iz prvog a "demokratija" iz drugog koncepta. Ipak se postavlja pitanje, na koji način vlast zaista predstavlja mase naroda i koja ljudska prava i slobode štiti? Suštinske karakteristike liberalnog demokratskog sistema su (Derbyshire & Derbyshire, 1997): 1. Predstavničke institucije bazirane su na većinskoj vlasti, kroz slobodne i višepartijske izbore; 2. Limitirana je moć vlade, što znači pluralističko društvo; 3. Vlada je odgovorna elektoratu; 4. Stručne i nepartijske javne službe su odgovorne vladi, a preko nje elektoratu. Praktično to znači postojanje: 1) ustavne vlasti; 2) više od jedne političke partije; 3) odvojenosti i ravnoteže tri elementa vlasti - izvršne, zakonodavne i sudske; 3) nezavisnog sudstva; 4) ljudskih sloboda (pre svega slobode političkog organizovanja i slobode štampe); 5) stabilne demokratske vlade. Najstarije i vrlo stabilne liberalne demokratije su nastale u Zapadnoj Evropi. NJihova ideologija je eksportovana u bivše kolonije Novog sveta Severnu i Južnu Ameriku, Okeaniju i druge zemlje. Te zemlje karakteriše visok nacionalni dohodak, visok stepen urbanizacije, industrijalizacije, deagrarizacije i pismenosti, te ih nazivaju "Prvi svet". Među prvih 30 zemalja u svetu po dohotku per-capita, 26 su liberalne demokratije, a među 50 poslednjih samo dve su liberalne demokratije. Po istim autorima, 73 države koje spadaju u liberalnu demokratiju, zahvataju 41% svetskog stanovništva i 86% svetskog bruto nacionalnog dohotka. Liberalna demokratija stavlja naglasak više na slobode i prava čoveka, nego na politički moral i odgovornost. U ime demokratije u međunarodnoj zajednici čine se razne nedemokratske odluke - krivotvorenje geopolitičke realnosti (medijska kampanja), prinuda i kazna (sankcije, vojne intervencije). 2. NOVE DEMOKRATIJE ili demokratije u tranziciji, imaju većinu karakteristika kao liberalne demokratije, izuzev stabilnosti u njihovom političkom sistemu (usled puča ili nedemokratske smene vlade), ili visokog stepena demokratskih i građanskih sloboda. Sve kriterijume liberalne demokratije formalno zadovoljavaju zemlje koje su kandidati za članstvo u Evropskoj Uniji (Češka, Mađarska, Poljska, Slovenija, Latvija, Estonija, Litva). U bivšim socijalističkim zemljama Centralne i Istočne Evrope koreni demokratskih i građanskih sloboda su prosto presađeni u novonastale režime. Brojne zemlje "Drugog" (donedavno socijalističkog) i "Trećeg" (nedovoljno razvijenog) sveta, nalaze se između nove demokratije i nacionalističkih, socijalističkih i autoritarnih nacionalističkih ideoloških 371
kategorija. Neke države formalno zadovoljavaju kriterijum višepartijskih izbora (Kongo, DŽibuti, Ekvatorijalna Gvineja, Gabon, Mauritanija) jer iza "izborne fasade" se često kriju izborne prevare i zastrašivanje opozicionih kandidata. Zbog toga se smatra da je višepartijska demokratija zaživela u onim zemljama gde je vladajuća partija priznala poraz i prepustila vlast opoziciji (Zelenortska Ostrva, Mali, Sao Tome, Južna Afrika, Zambija). Neke zemlje ugrožene su etničkim ili verskim sukobima, fragmentacijom teritorije i anarhijom. Zbog zaštite suvereniteta i teritorijalnog integriteta iza političke scene su uticajne vojne snage (Kambodža, Gruzija, Mozambik, Jemen) ili je poredak nametnut spolja (Bosna i Hercegovina). U novije vreme bilo je nekoliko vojnih pučeva (Zelenortska ostrva, Čad, Komori, Ekvatorijalna Gvineja, Sao Tome). Ova grupa država je heterogena. Ona obuhvata oko 73 zemlje od kojih je skoro polovina u Centralno-Istočnoj Evropi i Jugoistočnoj Aziji. One zahvataju oko 23% svetskog stanovništva i ostvaruju oko 9% svetskog društvenog bruto proizvoda. 3. DEMOKRATSKI SOCIJALIZAM bazira se na ideologiji komunizma koja potiče iz filozofije Marksa i Engelsa i revolucionarne prakse Lenjina (diktatura proletarijata). Prema Marksu, komunizam je ideal koji može biti dosegnut kada sva privatna svojina i klasne razlike budu prevaziđene i država kao suvišna "odumre". Prema ovoj tezi, antikapitalistička revolucija će nastati najpre u Zapadnoj Evropi, najrazvijenijem regionu sveta, gde će izbiti revolt industrijskog proletarijata (radničke klase) protiv eksploatacije od buržoaske (industrijsko-trgovačke) srednje klase. To će najpre imati prelaznu "socijalističku" fazu u kojoj država ostaje, ali pod rukovodstvom komunističke partije kao "avangarde proletarijata" i služi kao instrument u "revolucionarnoj diktaturi". U toj fazi nejednakosti privremeno bivaju tolerisane a svaki proizvođač biva nagrađen prema njegovom radnom doprinosu. Kasnije, sa rastom bogatstva, biće dostignuta "viša faza" potpunog komunizma, u kojem neće biti borbe za vlast niti države, sve podele rada će biti prevaziđene a svaki radnik će moći da dobija prema njegovim potrebama. U stvarnosti, ipak, revolucija je uspela najpre u nerazvijenoj Rusiji, a izvele su je "revolucionarne mase" pretežno seljačkog porekla, predvođene pripadnicima inteligencije. Teorijsko opravdanje za ovo bila je Lenjinova teorija "imperijalizma kao najviše faze kapitalizma" u kojoj on "vizionarski" preporučuje da treba podsticati revolucije na periferiji, koje će pokidati veze svetskog kapitalističkog sistema a zatim se lančano pretvoriti u revolucionarnu kataklizmu u razvijenim zemljama Zapada. Ova naknadna revolucija trebalo je da nastane pod zaštitom Sovjetskog Saveza u međuratnom periodu. Međutim, pojavio se fašizam u Centralnoj Evropi i Japanu, kao ozbiljna prepreka širenju svetske socijalističke revolucije na Zapadu. Tek posle II svetskog rata komunizam je značajnije proširen, ali opet u zaostalom "Drugom" i 372
"Trećem" svetu Istočne Evrope, Azije, Afrike i Kariba. Ideologiji "komunizma kao svetskog procesa" i "izvozu revolucija" snažno su se protivile zemlje liberalne demokratije, što je bio uzrok blokovskog "Hladnog rata" i trke u naoružavanju u drugoj polovini XX veka. Posle "kraha socijalizma" u SSSR i Istočnoj Evropi, S. Hantington svojom teorijom o predstojećem sukobu civilizacija, zamenjuje strah Zapada od komunizma strahom od civilizacija iz nerazvijene periferije (II i III svet) i time pravda očuvanje NATO pakta kao odbrambenog štita Zapadne civilizacije. Komunisti i islamisti smatraju obrnuto, da zapadna civilizacija eksploatiše i ugrožava kulturne vrednosti ostalog sveta. Komunističke zemlje karakterišu sledeća četiri obeležja: 1) Marksizam-lenjinizam (u slučaju Kine maoizam-dengizam) je prihvaćen kao zvanična ideologija; 2) administrativno (centralno) planiranje većine ekonomskih aktivnosti; 3) jedna partija (komunistička) dominira u skladu sa lenjinističkim viđenjem "demokratskog centralizma", 4) "vladajuća uloga" i sveprisutnost komunističke partije u državnim organima, organizacijama, medijima, pravosuđu, industrijskim i poljoprivrednim preduzećima, posredstvom nadzora i direktnog članstva. Teorijski ideal komunizma ozbiljno je uzdrmao Gorbačov, vođa komunističke partije SSSR, koji je 1985. pokrenuo inicijativu za "perestrojku" (ekonomsko prestruktuiranje), "glasnost" (otvorenost) i "demokratizaciju" (socijalnu demokratiju). Ove inicijative podstakle su brojne etničke i nacionalističke tenzije, uzrokovale jake ekonomske potrese uslovljene tranzicijom iz planske na kapitalističku ekonomiju, što je rezultiralo kolapsom sovjetskog bloka i samog SSSR u periodu 1989-91. Dosledne komunističkoj ideologiji ostale su zemlje koje su sledile "put u socijalizam" koji je znatno odstupao od sovjetskog modela (Kina, Severna Koreja, Vijetnam, Laos i Kuba). Socijalizam korejskog tipa rukovodi se idejama "čučhe" ( samostalnosti i oslonca na sopstvene snage) i bezgranične odanosti "Velikom vođi". U Kini posle 1978, pod vođstvom Deng Sjaopinga stavljen je naglasak na tržišno-centralizovanu ekonomsku reformu, pod čvrstom političkom kontrolom. Tržište je zatim prihvaćeno u Laosu, Vijetnamu i Kubi. Ovih pet zemalja zahvataju 24% svetskog stanovništva i samo 2,4% svetskog društvenog bruto proizvoda. Udeo troškova za oružane snage je visok i kreće se od 3,7% društvenog bruto proizvoda na Kubi do 25,5% u Severnoj Koreji. Stepen urbanizacije, industrijalizacije, deagrarizacije i pismenosti u njima je još uvek nizak. U nekim bivšim socijalističkim zemljama komunistička partija je još uvek jaka, dok je u drugim ona transformisana i zadržala je vladajuću ulogu (u centralnoazijskim i zakavkaskim zemljama). 4. NARODNA DEMOKRATIJA ima jednu političku partiju koja ispoveda socijalističku orijentaciju, ali za razliku od demokratskog socijalizma, ta partija je više promoter nacionalne homogenizacije i oponent 373
imperijalizma nego "avangarda proletarijata" i radikalni transformator vlasničke strukture. Privatna poljoprivreda i mali biznis su dominantni u ovim zemljama. U nekim zemljama ovog tipa partijski vođa je postao "harizmatski lider", kao na primer u Libiji, Zimbabveu, Tanzaniji, Eritreji, Iraku, Siriji. Neki su stekli reputaciju kao gerilski ili politički lideri tokom nacionalno-oslobodilačkog pokreta. Većina ovih zemalja bila je na neki način umešana u vojne konflikte sa susedima (Irak čak sa međunarodnim snagama), što je uticalo na jačanje nacionalističkog stanja i visoke vojne troškove (u Iraku oko 15% B DP). U nekim zemljama Afrike, u novije vreme i Centralne Azije, nacionalistički socijalizam se brani argumentom da su njihova društva podeljena vertikalno po plemenskim, regionalnim, etničkim, religioznim i klanovskim linijama, više nego horizontalno na socijalne klase, te da višepartijska demokratija može dovesti do haosa i da su jednopartijski režimi sposobniji da održe veću stabilnost. Neki režimi kao što su u Alžiru, Senegalu, Tanzaniji i Zimbabveu, uprkos monizmu njihove političke strukture deklarišu demokratizaciju i uspostavljanje političkog pluralizma, ali je još uvek dominantna vladajuća partija a u Alžiru i armija. 5. AUTORITARNI NACIONALIZAM je netolerantan prema drugim rasama, nacijama ili etničkim grupama. U blažoj formi zagovara šovinizam i ksenofobiju a u ekstremnoj formi etničko čišćenje i genocid. Ekstremni oblici nacionalizma bili su fašizam u Trećem rajhu, aparthejd u Južnoafričkoj Republici, "etnička čišćenja" u Burundiju i Ruandi. Mnogi današnji eksponenti nacionalizma koriste to kao ideju za održavanje lojalnosti i pokornosti naroda. Svaka demokratska država neguje neku blažu formu nacionalizma, u vidu patriotizma, nacionalne zastave, nacionalne himne, sportske reprezentacije i sl. Suprotan nacionalizmu je nihilizam ili internacionalizam, koji je svojstven komunističkoj ideologiji. Države koje prihvataju ideologiju autoritarnog nacionalizma imaju sledeća obeležja: 1. Jednopartijska dominacija (ili nema partija); 2. Autoritarni vođa (ili rukovodstvo); 3. Odsustvo skupštine (ili ako je ima ona je servilna izvršnoj vlasti); 4. Desničarska politička orijentacija (za razliku od nacionalističkog socijalizma koji je levo orijentisan). Veliki broj zemalja je u svojoj prošlosti imao nacionalističku fazu. Danas ova ideologija karakteriše države Zakavkazja (Azerbejdžan, Armenija), Centralne Azije (Uzbekistan, Turkmenistan, Tadžikistan, Kazahstan) i Centralne i Južne Afrike (Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo, Kenija), gde su plemenske i etničke podele posebno akutne. Primeri autoritarnog nacionalističkog režima u Aziji su Maldivi i Indonezija. Na Maldivima nema partija ni sindikata svaki atol i grad Male biraju u jednodomni parlament po dva delegata, autoritarni predsednik imenuje još osam. U Indoneziji sve partije i organizacije dužne su da se pridržavaju ustavom utvrđenih principa državne 374
ideologije i filozofije "pančasila": vera u jedinog boga; pravedna i civilizovana humanost; jedinstvo Indonezije; demokratija; socijalna pravda. Instrument podrške vlasti u masama je golkar (t.j. "funkcionalne grupe") koji objedinjuje profesionalne, omladinske, ženske, religiozne i ostale organizacije koje ne pripadaju političkim partijama. Vlast u zemlji ima vojska, kojoj zakonski pripada "dvojna funkcija" - vojna i socijalno-politička. Kada su na Fidžiju Indijci dobili većinu u vladi (1986-7), Fidžijanci koji kontrolišu vojsku su izvršili puč i insistirali na novoj konstituciji koja će obezbediti njihovu dominaciju u državnom aparatu. 6. VOJNI AUTORITARIZAM je oblik autoritarnog nacionalizma, gde vojni lideri preuzimaju vlast "u ime naroda", da bi uspostavili "korektan politički proces". Vojna vlast može biti privremena ili kvazi-permanentna. U više slučajeva vojni autoritarizam koristi civilnu administraciju kao fasadu, zadržavajući kontrolnu funkciju iza scene (primer Paname 1980-h). Mnogi predsednici imali su vojne činove, pre nego što su došli na vlast. Vojska je danas manje-više uticajna u svim zemljama, štaviše vojnoindustrijski kompleks SAD i snage NATO pakta nameću novi svetski poredak celoj međunarodnoj zajednici. U nekim zemljama, posle vojnog puča vojska se "vratila u kasarne" (u Grčkoj 1967-73, Fidžiju 1987-90), dok je na sceni ostala u brojnim afričkim (Alžiru, Angoli, Burundiju, Gani, Gvineji, Gvineji Bisau, Mozambiku, Ruandi, Sao Tomeu), azijskim (Indoneziji, Iraku, Pakistanu, Tajlandu) i latinoameričkim zemljama (Paragvaju, Peruu, Čileu). Vojni režimi su nelegitimni i kratkoročni. Neki se duže održavaju iza predsedničke fasade i civilne vlasti (u Somaliji od 1969, Mjanmaru od 1962, Nigeriji od 1983, Liberiji od 1995). U Sudanu vojni režim je podređen muslimanskim fundamentalističkim principima i vodi kampanju protiv hrišćanskog i animističkog stanovništva na jugu države. 7. ISLAMSKI FUNDAMENTALIZAM je religiozna ideologija koja vrši političku funkciju slično kao dogmatski marksizam i autoritarni nacionalizam. U Iranu i Avganistanu na snazi je šerijatski zakon, verske vođe (ajatolasi i mule) određuju stratešku liniju, politike (islamskih) političkih partija su naglašeno oslonjene na Kuran i šerijat, a religiozni učenici zauzimaju važne pozicije. U Iranu je islamska država uspostavljena 1979, posle revolucije inspirisane od ajatolaha Homeinija koji je bio u egzilu, koja je svrgnula prozapadnjačkog šaha Rezu Pahlavija. U pozadini te revolucije bilo je nezadovoljstvo mladih ljudi zbog socijalnih nejednakosti izazvanih šahovom ekonomskom modernizacijom, i želja da se obnovi zlatni vek islama kroz povratak tradicionalnim islamskim vrednostima. U Avganistanu šerijatski zakon je uspostavljen posle 13-godišnjeg gerilskog rata mudžahedina ("sveti ratnici") protiv proruskog socijalističkog režima. Posle obaranja socijalističkog režima (1992), mudžahedini su se podelili na 375
regionalno i ideološki bazirane rivalske grupe, i građanski rat u Avganistanu je nastavljen. Fundamentalizam u Iranu i Avganistanu je povezan sa odbranom islamske kulture od "korumpirane" spoljašnje religije i ideologije, posebno zapadnjačkog materijalizma i ateističkog komunizma. Tu je još naglašeno širenje "džihada" (islamskog svetog rata) i izvoz fundamentalističkog islama u susedne države, posebno u kavkaske i centralnoazijske zemlje. U Iranu sveštenstvo ima monopol na vlast u zemlji i nema političkog ili idejnog pluralizma. Ustav zabranjuje delatnost političkih partija i neislamskih organizacija a štampa je slobodna "izuzev u stvarima koje su suprotne javnom moralu ili vređaju religiozna uverenja", što znači da su javni moral i religija iznad ustava. U još 23 zemlje islam je državna religija. U većini od njih se sledi šerijatski zakon, ali politički procesi još nisu pretvoreni u ideologiju islama. Fundamentalistički islam je uticajan u Sudanu, Alžiru, Tadžikistanu, Čečeniji i Kašmiru (Indija), gde se nalaze uporišta terorizma. 8. APSOLUTIZAM kao ideologija ima korene u srednjovekovnoj hrišćanskoj doktrini "božijeg prava kraljeva". Po njemu legitimitet vlasti potiče od Boga i ona je pravedna i neograničena, obično u obliku apsolutne monarhije. Strahopoštovanje Boga prenosi se na monarha. Svaka pobuna protiv vlasti, makar i tiranske, smatrana je za greh. Legitimitet je stican rođenjem, odnosno dinastičkim nasledstvom, a zaboravljano je da je začetnik dinastije morao steći legitimitet silom. Značajno za ideologiju apsolutizma je delo "Leviatan" Tomasa Hobsa (1588-1679) koji je u vreme građanskog rata u Engleskoj (1642-52) podržao monarhiju kao garant stabilnosti i poretka. Apsolutističke monarhije karakterišu se: 1. Odsustvom bilo kakvog parlamentarnog, ustavnog ili pravno zasnovanog oblika vlasti; 2. Odsustvom političkih partija; 3. Upravnim sistemom baziranim na klijentizmu (štićeništvu) i neopatrimonijalizmu (nasledstvu). U ovu kategoriju spadaju četiri monarhije (Saudijska Arabija, Svazilend, Tonga, Jordan), dva sultanata (Brunej i Oman), četiri šeikata i emirata (Bahrein, Kuvajt, Katar i Ujedinjeni Arapski Emirati) i jedna teokratska izborna monarhija (Vatikan). Značajno je da sve apsolutne monarhije, izuzev Svazilenda, imaju ozvaničenu religiju. To su pretežno male zemlje (svih 12 ima 30 mil. stanovnika), koje imaju visok dohodak na osnovu prirodnih resursa (nafta) ili religiozne funkcije (Vatikan). Tamo gde je dohodak nizak (Butan, Jordan, Tonga) postoji pritisak naroda za demokratizaciju. Jordan, gde su u većini potomci palestinskih izbeglica sa teritorije današnjeg Izraela (oko 60%), demokratizacijom bi se mogao transformisati u palestinsku državu. Ravnoteža ideologija na političkoj karti sveta se menja. Marks je predvideo odumiranje države i privatne svojine za kraj istorije, kada prežive svi oblici otuđenosti. U poslednjoj deceniji XX veka komunistička ideologija 376
je transformisana u neki oblik višepartijske demokratije u nizu država na tlu Istočne Evrope i bivšeg SSSR-a. Pluralističke demokratije se razvijaju takođe u Aziji i Africi. Samo 13 od ukupno 192 zemlje sveta je ostalo dosledno nekom tipu socijalizma. Broj apsolutističkih i autoritarnih nacionalističkih država je opao na oko 25, broj vojnih režima takođe opada. Broj liberalnih demokratija i demokratija u razvoju se približio broju od 150. To napredovanje pluralističke liberalne demokratije, vezane za kapitalističku mešovitu ekonomiju, prikazano je kao nezadrživ proces u delu "Kraj istorije" od Frencisa Fukujame. Komunizam je shvaćen kao "veliki promašaj" ili "propali eksperiment" koji nije odoleo konkurentskim pritiscima globalne ekonomije i težnji za većim individualnim slobodama. Istorijski ideološki sukobi mogu se svesti na dve suprotnosti. Prva je suprotnost desnice i levice, odnosno slobodnog tržišnog kapitalizma, koji proizvodi "gubitnike" i "dobitnike", i demokratskog socijalizma sa njegovim shvatanjima o potrebi kompenzacije za prirodne i individualne osobine putem raspodele, koja se svodi na filozofske protivurečnosti materijalizma i idealizma. Druga je suprotnost između univerzalnih vrednosti i lokalnih ili nacionalnih vrednosti, koja se svodi na sukob između globalizma i nacionalizma. Teško je predvideti kako će se zaista završiti istorija - kao dijalektička sinteza koja će označiti pobedu razuma ili kao biblijski Armagedon. Oblik vladavine pokazuje na koji način se određuje šef države. Može biti monarhistički i republikanski. U monarhističkom obliku je vladar kralj, car, šah, knez, šeik..., nasledno lice, s tim što monarhija može biti apsolutna (despotska) i parlamentarna (ustavna, konstituciona). U republikanskom obliku svaki punopravni građanin teoretski ima pravo da bude biran za predsednika republike, koja može biti parlamentarna ili predsednička. Vlast može biti personalna ili kolektivna. Savremeni oblici titula su direktno izvedeni od personalnog autokratskog apsolutnog monarha. Demokratska vlast može biti višepartijska i jednopartijska. Države sa više od jedne aktivne političke partije smatraju se kao liberalne demokratije ili nove demokratije (demokratije u razvoju). Izuzev nekoliko slučajeva, njihov izvršilac je predsednik ili premijer (predsednik vlade, prvi ministar). S obzirom na nadležnosti države mogu biti predsedničke, parlamentarne ili parlamentarno-predsedničke, gde predsednik i premijer obično sarađuju. Jednopartijske države mogu se podeliti na komunističke, nacionalističko socijalističke, autoritarne nacionalističke i autoritarne vojne. U ovim slučajevima većinom oblik vlasti je opet predsednički, iako komunistička vlast je delom personalna a delom kolektivna, jer vrh vlasti u državi pripada partijskom vrhu. Konačno, postoji još nekoliko autokratskih
3. Tipovi država prema obliku vladavine
377
država, gde su partije zabranjene i vladaju pojedinci. Za označavanje oblika vladavine koriste se različiti pojmovi - anarhija (bezvlašće), oligarhija (vladavina malobrojne elite), demokratija (većina bira predstavničku vlast), autokratija (samovlada), plutokratija (vladavina bogatih), politokratija (vladavina partijskog vrha), birokratija (vladavina administracije), tehnokratija (nametanje stavova tehničke inteligencije), teokratija (vladavina sveštenstva), nepotizam (vladavina porodice i rodbine), lobizam (nametanje stavova grupe za pritisak), diktatura (zloupotreba vlasti). Razmotrićemo oblike vladavine na političkoj karti sveta. 1. APSOLUTNE MONARHIJE. U svetskoj nauci dugo se vode diskusije o tzv. "istočnjačkom despotizmu". Despotizam se definiše kao neograničena nekontrolisana vlast pojedinca, ili u slučaju Saudijske Arabije porodice, koja se ne koriguje nikakvim formalnim pravilima ili zakonima i oslanja se neposredno na silu. Odgovarajući antipod despotizma je građansko društvo, zasnovano na političkim pravima i slobodama. Konstitutivna monarhija zasnovana na očuvanju kako zakona, tako i prava i prerogativa različitih staleža i korporacija, principijelno se razlikuje od despotizma. Despotizam se pripisuje uglavnom neevropskim, a parlamentarna monarhija evropskim političkim strukturama. Suština despotizma se sastoji u ličnoj samovolji najvišeg nosioca vlasti, nekog istočnjačkog (ili afrikanskog) tiranina tipa turskog sultana, persijskog šaha, kineskog imperatora ili nekog "cara careva". Međutim, i u evropskoj istoriji bilo je despotskih kraljeva (francuski kralj Luj XIV, engleski kralj Henrik VIII, španski kralj Filip II). S druge strane, despotizam i autoritarnost istočnjačkih vladara su ograničeni moralnim i religioznim zakonima. U Starom zavetu primeri nedopustive samovolje su dati u likovima cara Iroda, Navukodonosora, egipatskog faraona i drugih likova, koji su predstavljeni kao ovaploćenje antrihrista. U islamskom svetu mnogo vladara je svrgnuto ili egzekutirano od ruku ekstremista iz religiozne opozicije. U XVI-XVII veku od 15 osmanskih sultana šestorica su svrgnuti zbog optužbi za narušavanje šerijata a dvojica od njih su egzekutirani. U istoriji Kine poznato je nekoliko seljačkih ustanaka koje su inicirali opozicioni konfučijanci.
378
379
U svetu ima još 12 apsolutnih monarhija. To su 7 arapskih monarhija, sultanata, šeikata ili emirata - Saudijska Arabija, Oman Katar, Kuvajt, Jordan, Bahrein i Ujedinjeni Arapski Emirati koji su federacija sedam emirata, 2 azijske - Butan i Brunej, i po 1 u Africi - Svazilend, Okeaniji - Tonga i Evropi - Vatikan. Sve izuzev Vatikana su u vezi sa Velikom Britanijom, posredstvom ugovora o zaštiti, trgovini ili oboje. U njih deset su političke partije zabranjene. U Svazilendu postoji jedna partija, podređena vladajućem režimu. Samo je u Jordanu višepartijski sistem (od 1976) i postoje višepartijski izbori (od 1991), ali i tu je demokratija krhka, parlament je više puta raspuštan. Arapske monarhije se održavaju na idejnim osnovama islama. Ujedinjeni Arapski Emirati su federacija 7 apsolutnih monarhija, od kojih svaka ima apsolutnu unutrašnju samostalnost. Jedini ustavotvorni organ je Najviše veće u čiji sastav ulazi 7 vladara svih emirata. Oni biraju između sebe predsednika na 5 godina. U Saudijskoj Arabiji u rukama kralja je sva ustavotvorna, izvršna i religijska vlast. Kralj je ujedno titularna glava države, premijer i vođa muslimanske sekte Vahabita. U Omanu apsolutnu vlast ima sultan. Pre dvorskog prevrata 1970 g. u kojem je sin svrgnuo oca, Oman se nazivao Maskat i Oman. Nepal je imao apsolutistički sistem do 1990 g. kada je usvajanjem ustava postao konstitutivna monarhija. Sedam apsolutnih monarhija su bogate naftom i imaju visok dohodak po stanovniku (u regionu 8 234 $). Zamena političke slobode za ekonomsko blagostanje građana je evidentna u državama kao što su Brunej, Kuvajt, Oman, Katar, Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati. 2. KONSTITUTIVNE MONARHIJE su takve države, u kojima je monarh kao nosilac državne vlasti, morao formalno ili prećutno odobriti proces ograničavanja svoje moći tj. konstitucionalizaciju. To se ponekad naziva "vestministerski model" zato što je u izvornom obliku nastao u Velikoj Britaniji. Ima ih danas 31. Primeri su: Belgija, Danska, Lihtenštajn, Luksemburg, Monako, Holandija, Španija, Švedska, Velika Britanija, Japan. U Velikoj Britaniji, zakonodavni organ je parlament, koji se sastoji iz dva doma - donjeg ili doma opština i gornjeg ili doma lordova. Stanovništvo s pravom glasa na direktnim izborima bira za donji dom 651 delegata na 5 godina. Suveren (kraljica) smatra se vrhovnim nosiocem izvršne vlasti, sudskog sistema, vrhovnim komandantom oružanih snaga, svetovnom glavom anglikanske crkve. Vladu sastavlja lider partije koja je dobila većinu na izborima ili najviše mesta u donjen domu, imenuje je suveren a odgovorna je donjem domu koji joj može izglasati nepoverenje. Suveren ima pravo da raspusti donji dom, da odbaci zakone usvojene u parlamentu, ratifikuje međunarodne ugovore. Ipak većinu kraljevskih prerogativa realizuju vlada i parlament. Gornji dom ili dom lordova sastoji
380
se od 1200 naslednih članova aristokratije i klera. On ima pravo odloženog veta na odluke donjeg doma. Posebna karakteristika "vestministerskog modela" je da je on istorijski baziran na dvopartijskom sistemu. Donji dom je projektovan za dve opozicione partije, vladajuća partija sedi u auditorijumu desno od predsedavajućeg a opoziciona partija levo. Opozicioni lider je takođe državni službenik. Ova praksa postoji još u nekim zemljama Komonvelta, pre svega u Novom Zelandu, Australiji, ali to nije suština parlamentarne demokratije. U Belgiji, Danskoj, Holandiji, Norveškoj partije i vlade su frekventne i u brojnim slučajevima formiraju koalicije. Otuda pojam "kosenzus demokratija". Obrnuto, u azijskim zemljama kao što su Japan, Malezija, Nepal je efektivna jednopartijska izborna većina, iako postoje i opozicione partije. Monarhije su najstarija forma vladavine. U XX veku one postepeno odumiru a nastaju republike. U Evropi se održalo još 11 monarhija, sve su parlamentarne. To su: Velika Britanija, Belgija, Danska, Španija, Holandija, Lihtenštajn, Luksemburg, Monako, Norveška, Švedska i Andora na čelu s prvim sindikom. Tu se može dodati i Vatikan kao teokratska apsolutna izborna monarhija. U Africi se održalo samo 3 monarhije - Maroko, Lesoto i Svazi, od kojih su prve dve konstitutivne. Najviše monarhija se održalo u Aziji - 13, od toga 9 apsolutnih monarhija - Saudijska Arabija, Bahrein, Butan, Brunej, Jordan, Katar, Kuvajt, Oman, Ujedinjeni Arapski Emirati i 4 konstitutivne monarhije - Malezija, Japan, Nepal i Tajland. U Okeaniji je prava monarhija Kraljevina Tonga a postoji još 5 konstitutivnih monarhija koje su u personalnoj uniji sa UK Velikom Britanijom - Australija (do 1998), Novi Zeland, Papua Nova Gvineja, Solomonova ostrva i Tuvalu. U Americi britanski dominioni koji formalno priznaju britansku kraljicu su Kanada, Antigva, Bahami, Barbados, Beliz, Jamajka, Grenada, Sveta Lucija, Sveti Vincent, St. Kits i Nevis. Australija je stekla nezavisnost 1900. godine, ali je poput drugih članica Komonvelta, priznavala britanskog monarha kao šefa države i tako formalno bila parlamentarna monarhija. Parlament je 1998. izglasao raskid sa britanskom monarhijom. Malezija je izborna monarhija - sultani 9 federalnih država biraju između sebe kralja na 5 godina koji nosi istorijsku titulu Yang di-pertuan agong. Kralj imenuje guvernere za 4 federalne jedinice koje nemaju status sultanata. Oni zajedno sa sultanima ulaze u sastav Saveta upravitelja, ali bez prava glasanja. Zapadni Samoa je takođe monarhija i član Komonvelta. Posle smrti sadašnjeg kralja, po ustavu vladara će birati skupština na 5 godina. Izborno pravo u parlamentu tamo imaju glave velikih porodica, tzv. matiove. U Nepalu je u periodu 1962-1990. bio na snazi bezpartijski trostepeni sistem pančajata (saveta), koji je ustavom 1990. zamenjen parlamentarnom demokratijom na višepartijskoj osnovi. Članovi donjeg doma biraju se neposrednim izborima, a članovi gornjeg 381
doma posredno - 10 imenuje kralj, 35 (minimum 3 žene) bira donji dom, 15 biraju izborni kolegijumi 5 ekonomskih zona. U Lesotu je 1970 g. raspušten parlament i gotovo svu vlast je imao premijer Džonatan, koji je vojnim udarom 1986. godine svrgnut a vlast je preuzela vojna uprava. Kralj je formalno i dalje na čelu države. Maroko je formalno konstitutivna a faktički apsolutna monarhija. Na političkoj karti sveta postepeno odumiru monarhije a nastaju republike. U Evropi je 1900 g. egzistiralo samo 4 republike (Francuska, Švajcarska, Andora i San Marino), jedna u Africi (Liberija), dok ih u Aziji nije bilo. U Evropi krajem XX veka ima 36 republika. 3. PARLAMENTARNE REPUBLIKE nadovezuju se na konstitutivne monarhije. Predsednik republike ima pretežno reprezentativnu ulogu. Izvršna vlast pripada predsedniku vlade a parlament je mesto političke borbe za vlast. Parlament ima dve glavne funkcije: zakonodavnu i kontrolnu (u odnosu prema vladi i izvršnim organima). Političku liniju održava vlada na čelu sa svojim predsednikom. Istorijski izvor toga tipa uređenja je ustav treće francuske republike iz 1875. godine. Parlamentarne republike imaju tri karakteristike: 1) Uloga predsednika države i predsednika vlade su razdvojene i distancirane od partijske politike; 2) Vlada crpi vlast iz skupštine i ova joj može izglasati nepoverenje. Predsednik države tada može pozvati lidera opozicione partije da formira novu vladu, ili da raspusti parlament i zakaže nove izbore; 3) Lider partije ili koalicije koja ima većinu u parlamentu postaje premijer i formira vladu. Parlamentarnih republika ima 24. One se mogu podeliti na višepartijske liberalne demokratije i nove demokratije. U prvu grupu spadaju Nemačka, Austrija, Irska, Island, Italija, Malta, San Marino (na čelu dva kapetana-regenta), Turska, Grčka, Izrael, Indija, Vanuatu, Zapadni Samoa, Mauricijus, Dominika, Trinidad i Tobago. U drugu Bugarska, Mađarska, Slovačka, Latvija, Bangladeš, Pakistan, Fidži. Singapur formalno spada u liberalne demokratije, ali praktično dominira jedna partija. Oko 2/3 parlamentarnih republika su manje zemlje, ispod 10 mil. stanovnika i ispod 100 000 km2 površine. Četiri zemlje nove demokratije iz reda bivših socijalističkih zemalja - Bugarska, Mađarska, Latvija i Slovačka imaju jaču parlamentarnu demokratiju. Sledeće četiri - Češka, Estonija, Litvanija i Slovenija imaju vlast koja se može kategorisati kao "dualna" (parlamentarno-predsednička) ali je u suštini parlamentarna. Još 19 država u ovom regionu i u eks-sovjetskoj Centralnoj Aziji imaju predsedničku vlast, bilo ograničenu (13) ili neograničenu (6). 4. PARLAMENTARNO-PREDSEDNIČKE REPUBLIKE imaju vladu i parlament ali je izrazito ojačana uloga predsednika države. Predsednik je šef države i deli vlast sa predsednikom vlade. Takva "dualistička" vlast 382
zastupljena je u desetak država. Prototip je ustav Pete francuske republike iz 1958. godine, koji je s izmenama i danas na snazi. NJegovi autori, na inicijativu tadašnjeg predsednika De Gola, kombinovali su elemente ustava SAD i vestministerskog modela. Predsednik se bira od izbornog tela na 7 godina opštim i direktnim glasanjem po mažoritarnom sistemu (u dve ture). On imenuje premijera i članove vlade, predsedava ministarskim savetom i rukovodi oružanim snagama. Parlament se sastoji iz dva doma - senata od 319 članova (koji se biraju indirektnim delimičnim izborima po teritorijalnom principu po 1/3 svake godine na 3 godine) i nacionalne skupštine od 577 delegata. Predsednik ima pravo da raspusti nacionalnu skupštinu jednom godišnje a ova ima pravo da izglasa nepoverenje vladi. U Češkoj, Estoniji, Finskoj, Francuskoj, Haitiju, Libanu, Litvaniji, Portugaliji, Sloveniji i Šri Lanki vlast se sastoji od saradničkog partnerstva između predsednika i premijera (dvopredsednička vlast). Premijer je često iz redova opozicije ("kohabitacija"). U Haitiju vojska ima znatan uticaj. Kraljevine Kambodža i Maroko imaju sličan ustav, ali je odnos između monarha i premijera više jednostran. U Libanu relacija između predsednika i premijera je mnogo uslovljena religioznim kao i političkim faktorima. Zbog religijske harmonije, predsednik je uvek, po tradiciji, hrišćanin maronit, premijer musliman sunit, a predsednik parlamenta - musliman šiit. Predsednik se bira na 7 godina, bez prava ponavljanja mandata, kao i nacionalna skupština. U Finskoj predsednika takođe bira narod na 7 godina, sa pravom ponavljanja. Predsednik je odgovoran za inostrane poslove, može da raspusti eduskunta (parlament), ima pravo veta na zakone donesene od eduskunta, da izdaje dekrete. Višepartijske koalicije ograničavaju moć predsednika u legislativnoj i izvršnoj sferi. Portugalska varijanta dualizma nastala je 1976, usled prelaska na civilnu vlast posle dugog perioda vojne diktature, ali je predsednik bio postavljen od armije. Izmenama ustava 1982. redukovana je moć predsednika a 1986. je izabran nakon 60 godina prvi civil za predsednika. Politička moć danas je pretežno na strani premijera. U Šri Lanki ustav iz 1978. takođe je baziran na francuskom modelu. Direktnim izborima bira se predsednik na 4 godine, koji postavlja premijera iz članstva skupštine, koji predstavlja njegovog ili njenog "parlamentarnog menadžera". Dvojnu vlast dele ćerka i majka. Slično je u Kambodži koja je parlamentarna monarhija, dvojnu vlast dele otac monarh i sin premijer. U Češkoj, Estoniji, Litvaniji i Sloveniji vlast je u suštini parlamentarna ali direktno izabrani predsednici imaju višak vlasti tako da se ona može smatrati za "dualnu". U Češkoj republici položaj predsednika je uglavnom ceremonijalan. 5. PREDSEDNIČKE REPUBLIKE imaju odvojenu zakonodavnu i izvršnu vlast. Predsednik je istovremeno šef države i predsednik vlade. Termin predsednik je izveden iz latinskog praesidens što znači onaj ko nadzire, vlada ili upravlja, i odnosi se na vladare koji su izabrani od naroda, 383
u svim vrstama republika. Zakonodavna i izvršna vlast su izborne, međusobno nezavisne ali se uzajamno uvažavaju i sarađuju. Skupština je zakonodavni organ. Na čelu izvršne vlasti je predsednik koji sastavlja vladin kabinet. Klasičan primer je ustav SAD iz 1787. godine. Predsednička republika ima četiri karakteristike: 1) Predsednik se bira na određeno vreme za vršenje dvojne uloge šefa države i predsednika vlade. Kao šef države on ima uglavnom ceremonijalnu ulogu. Kao predsednik vlade on vodi izvršnu vlast i obično je vrhovni komandant oružanih snaga i državne bezbednosti. Osim toga, on vodi inostrane poslove i inicira zakonodavstvo; 2) Predsednička služba je osigurana, izuzev ako počini ozbiljan neustavni akt. Predsednik SAD, na primer, ne može biti smenjen od Kongresa, izuzev u slučaju sudskog postupka zbog neke afere (impičment); 3) Predsednik upravlja savetodavnim kabinetom, čije članove sam postavlja i koji su mu potpuno odgovorni; 4) Predsednička moć je ograničena potrebom da neke njegove akcije budu odobrene u parlamentu. Senat je jaka protivteža predsedniku. U SAD narod na izborima bira kongres, koji predstavlja zakonodavnu vlast, i predsednika koji predstavlja izvršnu vlast. Kongres se sastoji iz dva doma - doma delegata (435 delegata na dve godine) i senata (100 senatora na 6 godina, svake dve godine senat se obnavlja za 1/3). Predsednik i podpredsednik se biraju dvostepenim izborima (posredstvom 538 birača) na 4 godine, a mogu imati najviše dva mandata. Predsednik imenuje kabinet sa 14 departmenta i sudsku vlast (viši federalni sud, 12 federalnih apelacionih sudova, federalne okružne sudove), koja kontroliše kongres. Senat kontroliše predsednika (bez izglasavanja poverenja), a predsednik u senatu ima pravo veta (bez prava odlučivanja) koje može biti preglasano 2/3 većinom. Izvršnu vlast u saveznim državama vrše guverneri, koje bira stanovništvo država na 2 ili 4 godine. U SAD postoji dvopartijski sistem. Za vlast se bore dve osnovne partije - Demokratska (osnovana 1928) i Republikanska (osnovana 1854) koje nemaju stalnog članstva i pripadnost partiji određuje se glasanjem na izborima. U Švajcarskoj izborno telo (stanovništvo s pravom glasa) bira federalnu skupštinu na 4 godine, koja se sastoji iz dva doma - saveta kantona (46 delegata iz 23 kantona) i nacionalnog saveta (200 delegata). Savet kantona bira iz svojih redova sedmočlani federalni savet (vladu, Bundesrat) na 4 godine, a ovaj iz svojih redova bira predsednika (Bundesprasident) na jednu godinu. Savet kantona bira federalni sud na 6 godina. U Ruskoj federaciji, višenacionalni narod sa pravom glasa na opštim izborima tajnim glasanjem bira predsednika i delegate za Federalnu skupštinu na 4 godine. Federalna skupština (parlament) se sastoji iz dva doma - saveta Federacije (178 delegata, po 2 iz svakog subjekta Federacije) i državne Dume (450 delegata, 225 po partijskim listama i 225 po biračkim okruzima). Predsednik države imenuje vladu (predsednika, zamenike, 384
ministre) koja mora dobiti poverenje državne Dume. Predsednik predlaže a savet Federacije imenuje i razrešava dužnosti sudske organe (ustavni sud, vrhovni sud, viši arbitražni sud, javno tužilaštvo). Savet Federacije može da optužuje i razreši dužnosti samog predsednika. Predsednik je vrhovni komandant oružanih snaga. On predlaže zakone koje usvaja Duma, proglašava izbore. Predsednik može da raspusti Dumu. U Jugoslaviji narod bira delegate za Skupštinu a ova bira predsednika države na 4 godine. Skupština je najviši zakonodavni organ koji se sastoji iz dva doma - Veća građana (donji dom, 138 delegata koji se biraju po normi 1 delegat na 65 000 birača) i Veća republika (40 delegata, po 20 iz redova delegata skupština Srbije i Crne Gore). Savezni delegati biraju se na 4 godine. U Bosni i Hercegovini je Dejtonskim sporazumom krajem 1995, predviđeno je rotaciono predsedništvo od 3 člana po nacionalnom ključu (dva iz Muslimansko-hrvatske federacije i jedan iz Republike Srpske) sa mandatom na 4 godine, i dvodomni parlament koji se sastoji iz doma naroda (15 delegata: 2/3 iz Muslimansko-hrvatske federacije, 1/3 iz Republike Srpske) i predstavničkog doma (42 delegata, 2/3 iz Muslimansko-hrvatske federacije, 1/3 iz Republike Srpske). Odluke se donose konsenzusom, u protivnom odlučuje visoki predstavnik međunarodne zajednice. Od 78 predsedničkih republika u svetu, oko 2/3 spadaju u velike zemlje, sa površinom preko 100 000 km2 i 1/3 je sa stanovništvom preko 10 mil. U Americi su sve zemlje, izuzev dve bivše britanske kolonije (Beliz i Kanada) koje imaju parlamentarnu vlast, primenile ovaj model. Samo su dve zemlje, Bangladeš i Pakistan, napustile predsednički i primenile parlamentarni model. Ovaj model je atraktivniji za nove demokratske republike, dok je parlamentarni sistem karakterističan za starije države, gde predsednik ima ceremonijalnu ulogu. Drugi značajan faktor je potreba u novim demokratijama da predsednik bude jaka i harizmatična ujedinjujuća snaga. Usled toga ove države su dale prednost direktnim izborima predsednika republike. U brojnim novim demokratijama ilustrativni primeri su Egipat, Gujana, Meksiko, i brojne afričke zemlje, gde je konkurencija između opozicionih partija ostala ograničena i gde dalje jača autoritet predsednika. Tu su još neke zemlje kao Angola, Čile, Etiopija, Gana, Mozambik, Peru, Tajvan, gde je vojska još uticajna snaga. U takvim slučajevima predsednički sistem može se smatrati delimičnim. U Bocvani i Ugandi postoji sistem gde vođa najjače frakcije u parlamentu postaje automatski predsednik. U Albaniji, Bocvani, Gvineji-Bisau, Gujani, Maršalskim ostrvima, Mikroneziji, Nauru, Južnoafričkoj Republici, Surinamu i Švajcarskoj, predsednička vlast deluje na neki način kao parlamentarna jedinica. U Latinskoj Americi u starim republikama buržoaski demokratski pluralistički sistem jako se petrifikovao, i narušava se epizodno vojnim prevratima. U Haitiju i Paragvaju, ranije na Filipinima, predsednici 385
imaju vrlo veliku moć. Od klasičnog ustavnog sistema odstupaju još Panama, Filipini i Peru (premijera bira zakonodavna skupština, i on ima široka ovlašćenja). U liberalnim demokratijama 1996 samo su 4 predsednika bila na vlasti više od 9 godina (Bocvana, Dominikanska Republika, Egipat, Maršalska ostrva). U sedam država predsednik je ograničen na jedan mandat (Brazil, Kolumbija, Gvatemala, Južna Koreja, Paragvaj, Filipini, Švajcarska), u 21 državi na dva mandata (Jugoslavija, Albanija, Argentina, Gruzija, Peru, Poljska, Rusija, SAD, Venecuela i druge), u tri zemlje na tri mandata (Angola, Sejšeli, Mozambik) a u dve zemlje predsednici su na vlasti još od sredine 1960-h (Gabon, Togo). Nasuprot ovima, u parlamentarnim republikama nema formalnog limita. U nekoliko zemalja postoji donja starosna granica za predsednika 35 godina u SAD, Brazilu, Poljskoj, 40 godina na Filipinima, 45 godina u Mongoliji. 6. SOCIJALISTIČKE REPUBLIKE nastale su po uzoru na ustav bivšeg SSSR iz 1922. Bilo ih je ukupno 14. One su u nazivu imale reč "socijalistička" (SSSR, SR Vijetnam, SFR Jugoslavija, SR Rumunija, SR Čehoslovačka), "narodna" (NR Kina, NR Mongolija, NR Mađarska, NR Bugarska, NR Poljska), "narodnodemokratska"(DNR Koreja), "demokratska" (DR Nemačka), "narodna socijalistička"(NRS Albanija) i "republika" (R Kuba). U suštini, sve su imale jednopartijski sistem i vodeću ulogu komunističke partije, primat društvenog vlasništva nad privatnim, centralizovanu plansku ekonomiju. Posle "perestrojke" u SSSR koju je započeo Gorbačov (1985) istočnoevropske socijalističke zemlje počele su da propagiraju "krah socijalizma" i "tranziciju" tj. prelaz na tržišnu ekonomiju, privatizaciju sredstava za proizvodnju, liberalnu višepartijsku demokratiju. Iz naziva su izostavljeni pojmovi "socijalistička" (Rumunija, Čehoslovačka), "narodna" (Mađarska, Poljska), a odgovarajuće izmene unesene su u državne simbole (grb, zastava, himna). Najradikalnija varijanta promena na ekonomskom planu je tzv. "šok terapija" privrede i sveopšta privatizacija koja je realizovana u Poljskoj ("plan Balceroviča"). Druge su manje radikalne i teže da prevaziđu teorijsku i političku konfrontaciju između kapitalističkog i socijalističkog sistema, protivurečnosti između rada i kapitala, proizvodnje i eksploatacije. Svaka od njih ima svoj put izlaska iz socijalizma, ali ni jedna nije prošla bez političkih potresa i kriza. Većina njih zastala je na pola puta, tako da su u njima nastala društva mešovitog tipa ili "nove demokratije", u kojima se prelamaju unikalni socijalni oblici, prepliću istorijske, nacionalno-državne, ekonomsko-geografske, geopolitičke, etničke i druge osobenosti navedenih zemalja i naroda. Dosledne komunističkoj ideji ostale su vanevropske zemlje Severna Koreja (od 1948), Kina ( od 1949), Kuba (od 1959), Vijetnam i Laos (obe od 1975). U socijalističkom sistemu partija određuje političku liniju države, formira državni aparat koji kulminira u koncentraciji moći u vrhu političkog 386
sistema. Dok u zemljama liberalne demokratije, kao što su SAD, ustav određuje distribuciju i ciljeve vlasti, u komunističkim zemljama ustav je podređen interesima države, koje interpretira partija. U socijalističkoj državi se direktno ili indirektno bira narodna skupština, vrhovni sovjet (savet), ili narodni kongres, koji je po ustavu ali ne i stvarno, vrhovno telo državne vlasti. Nacionalni narodni kongres Kine broji blizu 3 000 članova, ali se sastaje kratko nekoliko nedelja svake godine i raspodeljuje nadležnosti na manje, približno 150-člane stalne komitete, i izabran od njih 40-člani savet ministara ili državni savet (vladu) na čelu sa predsedavajućim koji je ekvivalent premijeru. Tu je još predsednik države koji je izabran od skupštine. Savet ministara, predsednik saveta i predsednik države su eksterne, konstitucionalne manifestacije političke moći ali realnu moć u komunističkoj državi ima komunistička partija, koja ima članstvo u državnim institucijama. Politikom "nomenklature" ključne pozicije u društvu, vladi i skupštini su rezervisane za "podobne" ili "zdrave" koji su izabrani i postavljeni od partijskog aparata. U Kini postoji približno 200člani centralni komitet Komunističke partije u kome se nalazi istinska moć, i to u politbirou, 12-članom kabinetskom telu koje je "izabrano" od Centralnog komiteta i sastaje se nedeljno, i manjem sekretarijatu koji vrši administrativne poslove i političke formulacije. Vodeći članovi ovih tela u vrhu partije drže ključne pozicije, uključujući predsednika države i premijera. Po pravilu, generalni sekretar partije je predsednik države. Oružane snage imaju značajan uticaj iza političke scene. Slično je u Vijetnamu, Severnoj Koreji i Kubi. Ekonomskim reformama Deng Sjao Pinga (tzv. "dengizam") u Kini i Vijetnamu je značajan deo privrede otvoren za tržišne odnose i privatnu inicijativu. Iako mali broj (5) država spada u ovu kategoriju, one ipak ukupno zahvataju skoro 1/4 stanovništva sveta. 7. AUTORITARNE REPUBLIKE su zemlje sa "neograničenom" vlašću predsednika ili diktatora. Ta vlast uglavnom se pravda potrebom odbrane nezavisnosti na spoljašnjem planu, ili učvršćivanja plemenskog, etničkog ili regionalnog jedinstva na unutrašnjem planu. Kao i u socijalističkom sistemu partija je konačan izvor moći, ali za razliku od njega, nad partijom dominira jak i ponekad harizmatičan lider, dok u socijalističkim zemljama on je subordiniran nacionalnim ili partijskim interesima. Danas ima oko 23 države koje se mogu klasifikovati kao nacionalno-socijalističke, autoritarno-nacionalističke i islamskonacionalističke. To su većinom islamske zemlje Azije (Avganistan, Indonezija, Kazahstan, Maldivi, Tadžikistan, Turkmenistan, Uzbekistan), Bliskog Istoka i Severne Afrike (Alžir, Libija, Iran, Irak, Sirija), i neke zemlje zakavkaske Evrope (Jermenija, Azerbejdžan) i subsaharske Afrike (Burundi, Eritreja, Kenija, Ruanda, Senegal, Tanzanija, Uganda, Zimbabve i 387
DR Kongo). Uprkos regionalnoj koncentraciji ove zemlje se međusobno znatno razlikuju po političkom sistemu. Neke imaju dugu istoriju nestabilnosti i krvavih epizoda. To su na primer Alžir, Azerbejdžan, Indonezija, Irak, Libija, Sirija, Togo, i Južni Jemen dok je bio posebna država. Neke se iscrpljuju dugotrajnim sukobima, pobunama ili ratovima, kao na primer Avganistan, Tadžikistan, Irak, Eritreja, Ruanda, Burundi. Nasuprot njima, neke države kao što su Kazahstan, Maldivi, Senegal i Tanzanija, imaju obeležja političke stabilnosti. Ove zemlje imaju obeležje autoritarne vlasti. Ta vlast je zasnovana na liberalnoj ili novoj demokratiji, ali odsustvuje izborna konkurencija koja u višepartijskom sistemu efektivno funkcioniše. Oni nemaju opozicione partije koje očekuju da preuzmu vlast preko izbora. Neke autoritarne vlasti formalno tolerišu opozicione grupe, ali elektoralnim manevrima favorizuju vladajuću partiju tako da značaj političkog lidera ne može biti ugrožen. Neki postaju legendarne harizmatske ličnosti. U Iranu po ustavu nad svim državnim organima vlast ima verski vođa - imam. U Avganistanu realni politički kontrolori u pojedinim regionima postali su vojne vođe i snage islamskih mudžahedina i talibana. U Alžiru posle uvođenja višepartijskog sistema (1989) nastala je složena politička situacija praćena terorizmom i uvođenjem vanrednog stanja. Državna forma Libije zasniva se na ideji "treće svetske teorije" Moamera Gadafija, izloženoj 1973-79. godine u njegovoj "Zelenoj knjizi", koja odbaciuje "lažne forme demokratije" (parlament, političke partije, vlade) i proklamuje direktnu vlast masa ("džamahirija"). U Africi jednopartijski monopol u brojnim državama vodi poreklo iz starih plemenskih političkih tradicija. Za ljude koji žive u liberalnim demokratijama politički sistem i koncept jednopartijske vlasti i strogo personalnog vođstva može izgledati represivno i nedemokratski. To je ipak pogrešan zaključak. Državni politički sistem je, neizbežno, proizvod istorije, kulture, resursne baze i većina država sa autoritarnom vlašću su na "uzlaznoj krivoj" u njihovom političkom razvoju. 8. VOJNE DIKTATURE nastaju vojnim udarima ili konfliktima, kada armija uspostavlja poredak. U nekim zemljama smene civilnih i vojnih vlasti su česte. Burkina Faso, na primer, imala je šest vojnih udara u toku 30 godina a Tajland 17 od kada je ukinuta njegova apsolutna monarhija (1932 g.). Oko 3/4 afričkih država su podnele barem jedan vojni udar posle 1960. godine. U Hondurasu posle proglašenja nezavisnosti (1938) bilo je preko 120 državnih udara. U Kolumbiji u periodu 1910-1945. upravljalo je 69 predsednika, triumvirata ili vojnih starešina. Bolivija je od svoje nezavisnosti (1825) do danas imala 13 ustava a politička situacija još nije stabilizovana. Vojne hunte u Brazilu (1964), Urugvaju (1973), Argentini (1976) Panami, Paragvaju i drugim latinoameričkim zemljama su zamenjene civilnom vlašću. U nekim slučajevima hunte su uspostavljale despotsku vlast 388
- u Centralno Afričkoj Republici (1965-1979), Haitiju (1957-1990). U Africi vojne snage rutinski se koriste za održavanje plemenskog despotizma. Neke vojne diktature postižu veliku političku stabilnost. Politika vojnih režima u Južnoj Americi, bila je jako reakcionarna i konzervativna, čak fašistička (u Čileu), usmerena na zaštitu interesa elite krupnog biznisa i stišavanje narodnih socijalnih pokreta. Afrički režimi pretežno imaju lidere i podršku iz ranga srednjih oficira i slede radikalne ekonomske i socijalne politike. Ovi reformistički režimi obično su protiv korupcije civilne administracije i teže puritanskom načinu vladavine. Primeri su populistički režimi u Gani i Burkini Faso. Vojne diktature još su na sceni u desetak država Afrike i Azije. Neke zemlje dugo imaju vojnu upravu, uz kraće periode civilne vlasti - Mjanmar od 1962. godine, Liberija od 1980, Nigerija od 1966, Somalija i Sudan od 1969. Vojnim pučem u Gambiji 1994. svrgnut je autokratski predsednik a u Sijera Leoneu vojska je preuzela vlast 1992. U još oko 35 država klasifikovanih u druge kategorije vojska ima veliki uticaj iza političke scene. Oblik vladavine nije u direktnoj vezi sa stepenom ekonomske razvijenosti države, kao ni sa veličinom teritorije ili brojem stanovnika. Ipak, sa društveno-ekonomskim i civilizacijskim progresom, monarhije odumiru a zamenjuju ih republike, diktatorske i vojne režime zamenjuju demokratije. U XIX i prvoj polovini XX veka bilo je često rušenje monarhija i uspostavljanje parlamentarnih demokratija. Teritorijalna distribucija vlasti od interesa je za političku geografiju iz više razloga. S jedne strane, lokalne vlasti su odgovorne za sadržaje teritorije šireg značaja (infrastruktura, komunikacije, kulturni i sportsko-rekreativni objekti), a s druge one zastupaju lokalne interese, te dolazi do protivurečnosti između susednih lokalnih vlada ili između različitih nivoa vlasti. Formiranje većih administrativnih jedinica regiona, okruga, oblasti, departmana, potrebno je radi sprovođenja politika države (politike regionalnog razvoja, populacione politike, ekološke politike, prostornog planiranja). U zemljama u razvoju često se provode reforme administrativno-teritorijalne podele, radi usklađivanja s etničkim, demografskim i ekonomskim promenama. Lokalna i regionalna organizacija teritorije utiče na efikasnost organizacije državne vlasti.
4. Tipovi država prema obliku državnog uređenja
1. UNITARNE DRŽAVE. Pridevi "unitarna" i "federativna" država su obeležja funkcija centralne vlasti. U unitarnoj alternativi postoji jedan jedinstveni organ uprave i nosilac suvereniteta. Ako država odluči da prenese deo svog suvereniteta na lokalne organe tako da devoluira deo 389
zakonodavne vlasti, onda je to federacija. Ako centralna vlada zadrži pravo da nadgleda niže organe vlasti u svako doba to je nepotpuna federacija. Zavisno od načina prenosa vlasti i prirode teritorijalne distribucije vlasti, razlikuju se unitarni i federalni sistem. Unitarne države imaju jedan ustav, jedan pravni sistem, jedan upravni centar, vertikalno-hijerarhičnu strukturu vladinih ustanova ("piramidalni model vlasti") i višestepenu administrativnoteritorijalnu podelu. Najčešće je trostepena ali u nekim slučajevima postoji 4-5 stupnjeva. Francuska ima četverostepenu strukturu: region, departman, komuna (commune), opština (mairie) ili okrug (arrondissement). U Republici Srbiji izdvajaju se 2 autonomne pokrajine, 29 okruga i grad Beograd, 189 opština. Seoski atari i mesne zajednice se ne smatraju nivoom administrativno-teritorijalne mreže, iako su njeni sastavni elementi. Preko intermedijarnih nivoa država vrši vlast na određenoj teritoriji. U nekim zemljama postoji stroga subordinacija nivoa vlasti (Francuska, Italija, Nemačka) dok je u drugim labavija, u granicama određenih kompetencija. Unitaristički sistem i preterana centralizacija objašnjava na svoj način zašto Francuska nije bila sposobna da transformiše svoju kolonijalnu imperiju u neki Komonvelt britanskog tipa. Decentralizovana administrativna uprava utiče na regionalna zatvaranja u privrednom i političkom pogledu. Usled procesa urbanizacije, migracija, neravnomernog regionalnog razvoja, administrativne granice i podele postaju često neadekvatne i objekt su oštrih političkih borbi. Prototip moderne unitarne države je Francuska, koja je postala unitarna u doba Francuske revolucije i Napoleonovih reformi, na osnovu principa nacionalne države. Bila je podeljena na 81 ravnopravni departman podjednake veličine sa glavnim gradom u centru države. Danas većina država su unitarne (preko 3/4). Prema obliku međuzavisnosti između centra i periferije tj. prema stepenu centralizacije vlasti razlikuju se tri tipa unitarnih država: 1. Visoko centralizovane unitarne države - to su one u kojima postoje neki oblici totalitarizma. Tu spadaju zemlje s jednopartijskim sistemom u kojima partija nije odvojena od države, kao što su centralnoplanske socijalističke zemlje, i zemlje sa diktatorskim i vojnim režimima. Mnoge zemlje koje su etnički, nacionalno, religiozno i lingvistički heterogene, primenjuju unitarni sistem da bi očuvale jedinstvo; 2. Centralizovane unitarne države nemaju totalitarni akcenat, već je stabilnost postignuta nacionalnom homogenošću stanovništva i jakim centripetalnim snagama. Klasični primeri su Francuska, Švedska, Norveška, Finska; 3. Decentralizovane unitarne države su uređene tako da određene teritorijalne jedinice imaju neki oblik autonomije, što ne ugrožava stabilnost sistema i trajnost institucija. Klasični primeri su Velika Britanija, Novi Zeland, Japan. Noviji primeri su bivši bastioni unitarizma, u kojima su 390
autonomije postale faktor etnopolitičke stabilnosti: Španija (Zemlja Baska, Katalonija, Andaluzija, Galisija), Portugalija (Azorska ostrva i ostrvo Madeira), Finska (Alandska ostrva), Danska (Farska ostrva, Grenland), Francuska (Korzika), Ukrajina (Krim), Italija i druge. Tab. 19. - Decentralizovane unitarne države Belau - 16 država, svaka bira skupštinu i guvernera; Bolivija - 9 departmana sa imenovanim prefektima; Burkina Faso - 25 provincija; Burma - 14 država i okruga; Vanuatu - 6 izbornih regionalnih saveta; Velika Britanija - različite oblike autonomije imaju Kanalska ostrva, Anglsi i Man a zahteve za većom autonomijom ističu Škotska, Vels, Alster; Gruzija - autonomne republike Abhazija i Adžarija; Danska - Farska ostrva i Grenland imaju posebnu administraciju; Dominikanska Republika - 31 provincija; Ekvador - 21 provincija; Zambija - 9 provincija sa elementima samouprave; Indonezija - 24 provincije, metropolitanski distrikt i dva autonomna distrikta, svi sa guvernerom; Izrael - okupirane teritorije Gaze i zapadne obale Jordana naseljene Palestinicima dobile su 1993 delimičnu autonomiju; Italija - 20 regiona sa izbornim savetima, pet ima "specijalni status"; Južna Afrika - 4 provincije sa postavljenim administratorima i izbornim većem koje ima zakonodavnu vlast; Kina - 21 provincija i 5 "autonomnih regiona"; Kiribati - svako naseljeno ostrvo ima relativnu autonomiju; Moldova - Gagauzija i Pridnjestrovlje imaju specijalni autonomni status; Papua Nova Gvineja - 20 provincija sa konsultativnim skupštinama; Portugalija - Azori i Madeira su autonomni regioni, sa izbornom skupštinom i postavljenim šefom; San Marino - 9 delimično samoupravnih "kastela"; Sao Tome i Principe - Principe ima unutrašnju autonomiju; Senegal - 10 regiona sa izbornim skupštinama i postavljenim guvernerima; Solomonova ostrva - 7 provincija sa skupštinama; Španija - 17 regionalnih autonomnih jedinica sa izbornim parlamentom i vladom; Šri Lanka - 8 izbornih provincijskih saveta; Tanzanija - Zanzibar ima svoj ustav, skupštinu i ustavno pravo da potpredsednik države bude sa ostrva ako je predsednik sa kopna i obrnuto; Trinidad i Tobago - Tobago ima skupštinu i samoupravu od 1987; Tuvalu - svaki naseljeni atol ima izborni ostrvski savet; Ukrajina - Krim ima specijalni status; Filipini - 12 regiona, 75 provincija, autonomni muslimanski region Mindanao; Finska - Alandska ostrva su samoupravna provincija; Francuska - 22 izborna regionalna saveta uticajna u procesu regionalnog planiranja, 96 departmanskih saveta i Korzika sa vlastitom skupštinom; Haiti - 9 departmana; Holandija - 11 provincija sa izbornim savetom i postavljenim guvernerima;
2. FEDERATIVNE DRŽAVE. Federacije imaju jasno definisanu podelu zakonodavne vlasti na centralnom i lokalnom nivou. Kada je samo izvršna a ne i zakonodavna vlast decentralizovana, država ima unitarnu konstituciju. Dok u unitarnoj državi centralna vlada vrši vlast na jednak način na svim delovima teritorije, u federativnim državama centralna vlada je nadležna samo nad stvarima od opšteg interesa svih učesnika (armija, diplomatija, novac, pošta i komunikacije i slično). Prava i nadležnosti konstitutivnih lokalnih vlada određeni su ustavom. Subjekti federacije imaju vlastito pravosuđe, poreski sistem, glavni grad, vladu, budžet i zastupljeni su 391
u centralnim organima vlasti, čije sedište je u glavnom gradu federacije. Prema tome, federacije se odlikuju sledećim karakteristikama: 1. Članice federacije imaju vlastite ustave koji dokumentuju državnost (izuzev Indije gde ustav imaju samo države DŽamu i Kašmir, a ostale koriste savezni ustav); 2. Dvojno državno građanstvo (izuzev Indije); 3. Dvojno zakonodavstvo; 4. Dvojni sistem sudstva; 5. Članice federacije su nosioci državne imovine, ali ima izuzetaka. Ukoliko su sve članice federacije ravnopravne i na isti način zastupljene u organima federacije, to je simetrična ili prava federacija. Ukoliko postoji selektivna autonomija, tj. sekundarnu državnost imaju samo neki delovi (ili jedan deo) države, onda je to asimetrična federacija. Ove druge nisu prave federacije (primeri: Tanzanija, Burma, Sent Kits i Nevis). Osnovni kriterijum za izdvajanje federacija je ustavno regulisan federativni sistem. Neke zemlje su de facto federacije, ali de jure nisu te se smatraju unitarnim decentralizovanim državama (primeri: Španija, Belgija). Broj subjekata federacije kreće se od 2-3 (Belgija, Komori) do 50 (SAD) ili čak 89 (Ruska federacija). Razlikuju se i nazivi subjekata federacije - "države" (Brazil, Indija, SAD), "zemlje" (Nemačka, Austrija), "kantoni" (Švajcarska), "provincije" (Kanada, Pakistan), "republike" (Jugoslavija). U Rusiji subjekti federacije su republike (21), autonomne oblasti (1), autonomni okruzi (10), krajevi (6), oblasti (49) i federalni gradovi (2). U federativnom sistemu je vlast podeljena na dva nivoa (centralni i regionalni), čije su nadležnosti regulisane ustavom. U federacijama postoji politička i pravna subordinacija od viših ka nižim stepenima vlasti. Članice federacije nemaju suverenitet, on pripada federaciji. U konfederaciji je obrnuto - centralna vlada crpi vlast iz konstitutivnih država članica koje su nosioci suvereniteta, i štaviše, pravno i politički im je subordinirana. Prema tome, federacija je savezna država, dok je konfederacija savez država. Federacija može biti čvrstog i labavog karaktera; u prvom slučaju se približava unitarnoj državi a u drugom konfederaciji. S obzirom na stepen političke integracije, postoje centralizovane konfederacije i decentralizovane federacije. Razgraničenje tih pojmova je dosta arbitrarno. Politička integracija u federativnim državama mora biti praćena nacionalnom, ekonomskom i socijalnom integracijom kao centripetalnim snagama. U protivnom jačaju regionalizmi, separatizmi i druge centrifugalne snage. Kao što svedoče iskustva starih federacija Kanade i Australije, ili novijih kao Nigerije i Pakistana, a takoće bivše Jugoslavije, Čehoslovačke i SSSR, dispariteti regionalnog ekonomskog razvoja mogu biti eksplozivna politička snaga, posebno kada oni koincidiraju sa lingvističkim i kulturnim podelama. Autonomaštvo i separatizam u nekim državama, kao što su Kanada, Indija, Malezija, Nigerija i druge, imaju uglavnom ekonomsku osnovu. Američki federalni ustav 1789 g. bio je podržan od komercijalnog (urbanog, farmerskog) istoka a ne i do frontijerskog "divljeg zapada" koji je 392
bio više izolovan i autarkičan. Izazov svetskog ekonomskog poretka išao je u prilog korišćenju merkantilističke politike kroz federalnu vladu. To je osnova američke "državne ideje". U građanskom ratu između Severa i Juga SAD (1861-65 g.) federacija je očuvana zahvaljujući pobedi protekcionističkih partija (republikanci) Severa. U Kolumbiji posle prvog građanskog rata 1863 g. liberali koji su preferirali ekonomski laissez faire, došavši na vlast uveli su federalni ustav. Posle drugog građanskog rata 1886 g. konzervativci su povratili "unitarnu republiku" pretvorivši federalne države u administrativne departmane. Federalistička revolucija od ustava SAD do danas deli se u tri etape: prva od poslednje četvrtine XVIII v. do 1940. godine, druga od sredine XX veka do 1980., treća - od 1980-h do danas. Prva etapa karakterisala se širenjem federalističke ideje. Posle SAD federativnim državama postaju Švajcarska 1848, Meksiko 1857, Argentina 1860, Venecuela 1864, Kanada 1867, Brazil 1891, Australija 1900. godine. Druga etapa karakteriše se razvitkom federalizma u širinu (po horizontali) i u dubinu (po vertikali), uglavnom u Evropi - SR Nemačka 1948, Austrija 1955, takođe u Aziji Pakistan 1947, Malezija 1948, Indija 1950. i u Africi - Nigerija 1963. godine. U ovoj etapi pojavili su se novi ili produbili stari tipovi tvorevina kao što su federacije, konfederacije, asocijacije, savezi, kondominijumi, konsocijacije. Treća, savremena etapa federalističke revolucije karakteriše se federalizacijom (Belgija) i decentralizacijom unitarnih država Evrope (Španije, Francuske, Italije), federalizacijom konfederativnih tvorevina kao što je Evropska unija, uporedo sa krahom "socijalističkog federalizma" u Istočnoj Evropi (SFRJ, SSSR, ČSSR). Federalizam je sredstvo kojim se postiže određena ravnoteža između jedinstva i separatizma, između centripetalnih i centrifugalnih snaga. Tu se javlja problem nacionalnog identiteta države. Teorijski, konstitutivni delovi federacije imaju pravo na otcepljenje. Međutim, u stvarnosti, secesionizam nije česta pojava, te imamo primera vrlo starih federacija (SAD, Švajcarska, Kanada, Australija i druge). Konfederacije kao što su Savez švajcarskih kantona (1803-48), Nemački savez (1815-66 ) i SAD (1778-1787 ) evoluirale su u federacije - Švajcarska 1848; Nemačka 1919. i 1945; SAD 1787. godine. Antiteza fedralizmu može biti unitarizam (kao u slučaju Nemačke 1933-45), ili ekstremni partikularizam i separatizam (kao u slučaju bivše SFRJ 1990-91). Kada ovaj drugi prevlada, onda dolazi do devolucije federacije u konfederaciju ili raspada zemlje. Neke suspendovane federacije svedoče da federalizam nije uvek najbolje rešenje - secesija Bangladeša od Pakistana, separacija Singapura iz Malezije, pokušaj otcepljenja Bijafre od Nigerije, dezintegracija socijalističkih federacija SSSR, Čehoslovačke i SFR Jugoslavije, neuspeli pokušaji stvaranja federacije Zapadne Indije u karipskom regionu kao i federacije Rodezije sa NJasalendom. Od 192 države na političkoj karti sveta, samo 24 imaju federalnu strukturu. 393
Geografija, istorija i kultura su značajni faktori koji su uticali na izbor federalnog sistema. Posebno značajna je veličina teritorije. Žan Žak Ruso je tvrdio: "Što je država veća, veće će biti unutrašnje razlike i problemi administracije". Međutim, nema direktne veze između veličine države i federalizma. Sedam od devet najvećih država u svetu, i pet od sedam najvećih po broju stanovnika, ima federalnu strukturu. Jedan izuzetak iz ove grupe je Kina, koja ima utvrđenih pet "autonomnih regiona" za ne-Han manjinske zajednice, koje su kvazi-federalne po prirodi. Federalistička revolucija promenila je političku kartu sveta. Iako su malobrojne, na 24 federacije sa oko 450 subjekata, otpada oko 40% svetskog stanovništva i oko 50% površine svetskog kopna. Po kontinentima najviše ih je u Americi (7), Evropi (7) i Africi (5). S obzirom na različite istorijske uslove, principe i uzroke postanka, razlikuju se sledeći tipovi federacija: 1. Nasleđene federacije, nastale pre nego što je teritorija dobila nezavisnost (Malezija, Ujedinjeni Arapski Emirati, Nigerija i još neke afroazijske federacije). Neke su vrlo labave i nestabilne; 2. Fizičko-geografski princip federalizma bio je dominantan u ostrvskim federacijama kao što su Komori, Mikronezija, St. Kits i Nevis. 3. Istorijsko-geografski princip federalizma zastupljen je tamo gde je ujedinjeno više samostalnih država, zbog uzajamnog interesa - strateškog, ekonomskog ili obadva. Tu se mogu razlikovati varijeteti: a) Severnoameričko-australijski tip, nastao udruživanjem bivših zavisnih zemalja, odnosno teritorija zemalja "kolonijalnog kapitalizma" (SAD, Kanada, Australija); b) Srednjeevropski tip, nastao na osnovu bivših feudalnih kneževina i kraljevina koje sada čine federalne jedinice (na primer Nemačka, Švajcarska, Austrija); v) Latinoamerički tip, koji je nasledio granice bivših španskih i portugalskih kolonija i njihovih administrativno-teritorijalnih jedinica. Neke države i provincije nastale su u pojedinim etapama kolonizacije Amazonije i Pampe (Brazil, Argentina, Venecuela). g) Kompromisne federacije, koje su nastale zato što se nije moglo naći bolje rešenje za etničke konflikte (bivša Južno-afrička unija) ili zato što narodi nisu bili dovoljno zainteresovani za vlastitu državu (Indija); 4. Kulturno-geografski princip federalizma nastao je reorganizacijom ustava bivših unitarnih država. Tu je spadala većina bivših socijalističkih federacija (SSSR, Čehoslovačka, SFR Jugoslavija) koje su usvojile Lenjinov princip etničkog federalizma. Slabljenjem kohezionih snaga kao što su bile komunistička partija, armija i harizma vođe, etničke federacije su dezintegrisane. Održali su se delovi federacija koji su imali dodatne kohezione snage (kulturne, civilizacijske) - SR Jugoslavija i Ruska federacija.
394
Tab. 20. - Federativne države 1. Nasleđene federacije: Malezija - 13 subjekata (9 sultanata, 4 guvernerstva) i 2 federalne tertitorije (Kuala-Lumpur i ostrva Labuan). Malajska federacija je dobila nezavisnost 1957. Malezijska federacija je nastala 1963, kada su priključeni Singapur, Sabah i Saravak (1965. je istupio Singapur). To je jedina federacija gde su konstitutivne članice različite - republike i sultanati. Svaka država ima svoj ustav, izbornu skupštinu, premijera i kabinet, šefa države. Subjekti imaju ograničnu moć u sferi prirodnih resursa; Nigerija - pre nezavisnosti (1960), podeljena je prema "Ričardsovoj konstituciji" 1946, na tri semi-autonomna regiona, zatim na četiri 1954, 12 - 1967, 19 - 1979, 21 - 1987, 30 - 1991. Danas je svaka država pod kontrolom vojnog guvernera postavljenog od centralne komande; Ujedinjeni Arapski Emirati - 7 šeikata koji su bili pod britanskim protektoratom od 1892-1971. Nekadašnja Piratska Obala je 1892 sklopila sa Velikom Britanijom ugovor o zaštiti i odrekla se piratstva. Otuda stari naziv Ugovorni Oman, koji je po sticanju nezavisnosti 1971 dobio sadašnji naziv. Svaki šeik je nasledan i apsolutni vladar u njegovom emiratu. 2. Ostrvske federacije: Mikronezija - sastoji se iz 4 države. Republika je "slobodno pridružena" država SAD; Komori - tri ostrva, svako ima guvernera i ostrvsko veće. Do sticanja nezavisnosti 1975. bili su "prekomorska teritorija" Francuske. Ostrvo Maore (Majot) još uvek ima status "teritorijalne jedinice" Francuske; Sent Kristofer (St Kits) i Nevis - unija dva ostrva koji su ostatak šire Zapadno-indijske federacije. Ostrvo Nevis je zadržalo pravo na otcepljenje; 3. Istorijsko- geografske federacije: a) Severnoameričko-australijski tip: Sjedinjene Države - najstarija federacija i prva republika. U periodu 1607-1733 postepeno je nastalo 13 engleskih kolonija, koje su se posle rata za nezavisnost dobrovoljno ujedinile (1776) u konfederaciju. Severne su bile pretežno industrijske, južne plantažerskorobovlasničke. Zbog odbrane od Britanije bila je potrebna centralna vlada, pa je 1787. donesen a 1789. ratifikovan federativni ustav. Od početka je predviđena ekspanzija prema severozapadu, pa je uveden status "teritorije" pod kojim se podrazumeva politički organizovana oblast koja šegrtuje pre primanja u Uniju. "Dekretom o severozapadu" utvrđeno je da ako broj slobodnih građana pređe 60 000, teritorija može dobiti status države. Osim toga, neke države su nastale kupovinom teritorija - 1803. kupili su od Francuske Luizijanu sa NJu Orleansom za 15 mil. dolara; 1819. kupili su od Španije Floridu u bescenje; 1867. kupili su od Rusije Aljasku za 7,2 mil. dolara. Od Meksika su osvojili Teksas, NJu Meksiko, Kaliforniju, Arizonu, Nevadu, Jutu, Kolorado, Vajoming. Poslednje dve države Aljaska i Havajska ostrva - nastale su inkorporacijom zavisnih teritorija 1959. godine. Svaka od 50 država koje danas postoje ima svoj ustav, parlament, guvernera i vrhovni sud. Čak se dokazivalo pravo na odtcepljenje od Unije, sve dok razoran građanski rat između "Severa" i "Juga" (1861-1865) nije opovrgao tu pretpostavku. Federalna vlada je odgovorna za odbranu i vanjske odnose i za koordinaciju "međudržavnih odnosa"; Kanada - hibridna federacija. Neke članice su nastale po etničkom principu a neke po istorijsko-geografskom. Kolonizaciju su počeli
395
Francuzi 1608, oko reke Kvebek i u širem prostoru tzv. Nove Francuske. Englezi su se ograničili na atlantsku obalu, kasnije i unutrašnjost. Posedi Nove Francuske (frankofoni, rimokatolici) razdelili su teritorijalno Engleze (anglofoni, protestanti) na Gornju i Donju Kanadu. Nametnuti unitarni sistem nije se pokazao uspešnim i 1867. je usvojen federalni ustav po kojem su četiri britanske kolonije - Gornja Kanada (Novi Ontario), Donja Kanada (Novi Kvebek), Nova Škotska i Novi Bransvik, uključene kao provincije u federativni dominion. Te 4 inicijalne države sada imaju različitu površinu od one iz 1867. Šest drugih bivših britanskih kolonija pridruženo je dominionu kasnije (poslednji je NJu Faundlend, 1949). Da bi se suprotstvili ekspanziji SAD formiran je lanac provincija duž 49. paralele, koje su u početku bile slabo međusobno povezane. Tako je država organizovana suprotno svojoj geografiji - politička osovina ima pravac istok-zapad, a opšti sklop terena je orijentisan u pravcu sever-jug. Kanadski termin "provincija" je po značenju slabiji od termina "država" koji se koristi u SAD, jer je ustav ostavio rezerve moći centralnim organima uprave. Kanada sada ima 10 provincija koje imaju svoje zakonodavne i izvršne organe vlasti, i 2 teritorije; Australija - šest bivših kolonija se 1901. ujedinilo u Australijski Komonvelt, i to verovatno ne bi uradile da nije bilo opasnosti od imperijalističkih sila na Pacifiku. Federacija je bila labava, jer su rezerve moći ostale u državama. Centralna vlada vodi poresku politiku. Federaciju čini 6 država (Novi Južni Vels, Viktorija, Kvinslend, Južna Australija, Zapadna Australija, Tasmanija) i dve teritorije (Severna i Australijskog glavnog grada). b) Latinoamerički tip: U španskim i portugalskim kolonijama posle oslobođenja je često dolazilo do građanskih ratova, pučeva i kontrapučeva između federalista i unitarista. Federalisti su pobedili u četiri zemlje (izuzev prolaznih tvorevina kao što su bile Sjedinjene srednjeameričke države u vreme Bolivara, ili efemerna Zapadno-indijska federacija u Karibima u periodu 1958-1962). Argentina - stekla je nezavisnost 1816. Prvu republiku srušio je građanski rat (1855), u kojem su unitaristi bili poraženi, a federalni ustav formalno važi i danas. Danas ima 23 provincije i autonomni okrug glavnog grada; Brazil - po površini je veći od SAD bez Aljaske, a po broju stanovnika je veći od Ruske federacije. Nezavisan od 1822. integriše celu portugalsku Ameriku. Republiku je proglasio 1899. Ima 26 država i federalni distrikt glavnog grada Brazilije. Svaka država ima jednodomni parlament, izbornog guvernera, ustav; Meksiko - nezavisan je od 1821. Posle građanskog rata usvojen je federalni ustav 1917. Ima 31 državu. Da bi teritorija bila država, mora imati minimum 80 000 stanovnika. Meksiko je znatno centralizovana zemlja; Venecuela nezavisna je od 1831. Nastala je odvajanjem od Kolumbije. U građanskom ratu 18461863 pobedili su federalisti. Do 1953. država se nazivala Sjedinjene Države Venecuele, zatim je centralizovana. Podeljena je na 20 država (estados) od kojih svaka ima parlament i guvernera, kojeg postavlja federalni predsednik. v) Srednjeevropski tip: Švajcarska - federacija 23 kantona od kojih su tri podeljena na polu-kantone. Najmlađi kanton Jura nastao je 1978 g. Kantoni su odraz kulturalnih razlika između germano-, franko-, italijano- i retoromano-fonskih zajednica i između područja katoličke i protestantske većine. Još 1291. je nastala Švajcarska konfederacija kao slobodni savez tri prakantona - Uri, Švic i Untervalden. Konfederacija se diplomatski i vojnički širila. U periodu 1798-1803 bila je unitarna Helvetska republika. Posle toga vraćen je kantonalni sistem. Savez katoličkih kantona Zonderbund se počeo naoružavati 1840-h u cilju separacije, što je
396
rezultiralo građanskim ratom 1848. Novi ustav uspostavio je federaciju, iako je ostao naziv Helvetska konfederacija i stara kantonalna organizacija države. Svaki kanton ima svoj ustav, vladu, zakonodavstvo, sa izvornom moći u oblasti socioekonomske sfere kao što su obrazovanje, ekologija, turizam, transport, politički odnosi. Kantoni još imaju zaštićene izvore finansiranja i mogućnost, putem referenduma, da stave veto na federalnu politiku; Austrija - uvela federalni sistem 1918. Prethodna Habzburška monarhija bila je decentralizovana unitarna država. Ima 9 država (Lander), svaka sa vlastitom legislaturom, koje su nadležne u pitanjima regionalnog planiranja, poljoprivrede, zdravstva i elektroprivrede; Nemačka ujedinjenjem 1990. oživljene su federativne tradicije iz doba Nemačkog carstva (1871-1918) i Vajmarske republike (1919-1933). U doba nacizma Nemačka je bila unitarna država. Sada ima 16 zemalja (Lander), svaka sa vlastitim ustavom, izbornom zakonodavnom i izvršnom vlasti. Države imaju nadležnosti u oblasti obrazovanja, zdravstva, policije, lokalne uprave i poreskog sistema. Nemački federalizam je pretežno konsezusni, zbog toga ga nazivaju "birokratski federalizam". g) Kompromisne federacije: Indija - Tokom britanske kolonijalne vlasti bila je podeljena na protektorate (24) i kneževine maharadža (562). Nezavisnost je stekla 1947. Jedna grupa država je nastala na osnovu provincija kolonijalne podele a druga na osnovu bivših kneževina. Taj sistem je promenjen 1956 kada je stvoreno 14 država po principu etničko-jezičke podele. Kasnije je pristupio Sikim. Danas ima 25 samoupravnih država organizovanih primarno na lingvističkoj osnovi, i sedam "pridruženih teritorija". Svaka država ima izbornu skupštinu i izvršne organe vlasti. Guvernera figurativno postavlja federalni predsednik; Pakistan - apsorpcijom 12 kneževina u nezavisni Pakistan 1948. stvorena je federalna struktura od četiri provincije: Beludžistan, Pendžab i Sind, koje su izdvojene na osnovu većinske etničke grupe, i Severozapadna pogranična provincija. Takođe se izdvajaju federalni okrug glavnog grada, zona plemena tj. "severne teritorije" i Azad Kašmir - deo teritorije bivše kneževine DŽamu i Kašmir. Pakistan je u periodu 1947-1971 bio federacija dva dela - Zapadnog i Istočnog Pakistana. Istočni Pakistan se 1971. osamostalio kao Bangladeš a bivše administrativne jedinice Zapadnog Pakistana su 1973. postale članice nove federacije. Vojnim prevratom 1977. prava provincija znatno su sužena. Guvernere postavlja predsednik države a provincijalne skupštine su izborne. 4. Etno-kulturne federacije: Ruska Federacija - federalni sistem je ustanovljen u Sovjetskom Savezu 1922, na osnovu Lenjinovog koncepta u Deklaraciji o pravu naroda Rusije (16. 11. 1917). SSSR je pre dezintegracije (1991) imao 15 republika, od kojih su neke imale više autonomnih republika i oblasti, koje su stvorene po nacionalnom ključu. Ruska Federacija sada uključuje 21 republiku - šesnaest od njih su bile autonomne republike tokom komunističkog perioda, četiri su bivše autonomne oblasti, dok je republika Ingušetija stvorena 1992 odvajanjem od Čečenije. Republike su: Adigeja, Altaj (ne mešati sa Altajskim krajem), Baškortostan, Burjatija, Dagestan, Ingušetija, Kabardino-Balkarija, Kalmikija, Karačajevo-Čerkezija, Karelija, Komi, Marijska, Mordovija, Saha, Severna Osetija, Tatarstan, Tuva, Udmurtija, Hakasija, Čečenija i Čuvašija. Jedinica koja se naziva Rusija sadrži one delove Ruske Federacije koji nisu uključni u neku od navedenih 21 republike i sa pet šestina ukupnog stanovništva Federacije, podeljena je na 68 subjekata. To su: 1 autonomna oblast (Jevrejska); 10 autonomnih okruga (Adigejski, Burjatski, Komi-Permjacki, Korjakski, Nenecki, Tajmirski ili Dolgano-Nenecki, Ust-Ordinski Burjatski, Hanti-
397
Manski, Čukotski, Evenkijski, Jamalo-Nenecki); 6 krajeva; 49 oblasti i 2 grada federalnog značaja (Moskva i Sankt Peterburg). Prema tome, Ruska federacija ima 89 subjekata. Republike teorijski imaju slobodne ruke u ekonomskoj i socijalnoj sferi kao i pravo na samoopredeljenje do otcepljenja; Jugoslavija - bivša unitarna Kraljevina je počela da se decentralizuje 1929. stvaranjem banovina a federalizuje stvaranjem Banovine Hrvatske 1939. Na II zasedanju AVNOJA u Jajcu 1943 dogovorena je socijalistička federacija od šest republika, koja je stvorena 1945. Po ustavu iz 1974. subjekti federacije bile su 6 republika i 2 autonomne pokrajine. Federalna struktura bila je zasnovana na istorijskoj posebnosti različitih nacionalnosti i religioznih grupa. Uz pomoć "dobrih usluga" međunarodne zajednice federacija je razbijena 1991-2, tako što su stvorene četiri nove države - Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, i Makedonija. Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su se usprotivili tome da budu nacionalne manjine, što je dovelo do građanskog rata u tim državama, koji je završen 1995 "blickrigom" međunarodnih i hrvatskih snaga (operacija "Oluja") i Dejtonskim sporazumom. Novu federaciju stvorile su 1992 g. dve republike, Srbija i Crna Gora, s tim da unutar Srbije postoje dve autonomne pokrajine Kosovo i Metohija i Vojvodina; Bosna i Hercegovina - po Dejtonskom sporazumu (1995), je dvostepena federacija. Sastoji se iz dva entiteta - Hrvatsko-muslimansku federaciju (koja se sastoji iz 10 kantona) i Republiku Srpsku, podjednake veličine (51:49% teritorije). To je konsenzusni federalizam pod nadzorom međunarodnog administratora; Belgija - na severu su Flamanci teutonskog porekla a na jugu pretežno Valonci romanskog porekla, dok je glavni grad Brisel sa mešovitim stanovništvom. Od 1980. Flamanci i Valonci imaju regionalne "sub-vlade" dok je 1993. stvorena federacija od tri autonomna regiona: Brisela, Flandrije i Valonije; Etiopija - 1952. je nastala federacija, 1962. suspendovana. U Etiopiji živi preko 100 nacionalnosti i etničkih grupa. Zbog opasnosti secesionizma poput onog u Eritreji, vraćen je federalizam 1994, baziran na devet etnički različitih država; Sudan - 1995 godine stvorena je federacija od 26 država od kojih svaka ima guvernera, postavljenog od federalnog predsednika. Ipak, sa vojnom diktaturom ustav je sumnjiv.
Mogući kandidati za uvođenje federalnog sistema su Somalija, Šri Lanka i JAR. Somalija je 1983. g. bila ustanovila federalni sistem vlasti baziran na 18 autonomnih regiona, ali taj sporazum nije stupio na snagu zbog građanskog rata 1980-h. Čak je jedan veliki region Somalilend na severozapadu, bio proglasio "nezavisnu državu" u maju 1991. U nekim zemljama federalni sistem je čvrst (Švajcarska, SAD, Kanada, Australija) dok je u nekima mek (Nemačka, Indija). Federalizam u Nemačkoj je aktivno sponzorisan od okupacionih snaga posle II svetskog rata, da bi se oslabila moć i ratobornost nacionalističke centralne vlasti. Suprotno, Federacija Bosne i Hercegovine je sponzorisana od međunarodnih snaga da bi se ojačala centralna vlast i jedinstvo države. Slabo federalizovani sistemi usled centralizacije zakonodavne vlasti su na Komorima i u Austriji. U nekim zemljama federalizam je oslabljen usled dominacije partijskih i državnoregionalnih asocijacija, kao u Meksiku, Rusiji, Venecueli, Maleziji. U nekim zemljama federalni sistem je uspostavljen da bi se udovoljilo nekim 398
političkim aspiracijama regionalno baziranih etničkih zajednica, koje žele posebnost ili secesiju, kao u Belgiji, Bosni i Hercegovini, Etiopiji, Nigeriji, Sudanu i Jugoslaviji. Neke federacije su zbog secesionističkih pokreta dezintegrisane, kao bivši SSSR, Čehoslovačka i SFR Jugoslavija, 1991-92. Secesionističke težnje postoje u Bosni, Kanadi, Etiopiji, Indiji, Meksiku, Pakistanu, Ruskoj Federaciji, Sudanu i Jugoslaviji. Poslednjih decenija postoji opšti trend u pravcu političke i ekonomske decentralizacije, što se može zapaziti u procesu regionalizacije Evropske unije, posebno u Francuskoj, Italiji i Španiji. Tako razlika između "slabo federalizovane" države kao što je Austrija i "jako decentralizovane" države kao što je Španija, vrlo je mala. 3. TIPOVI KONFEDERACIJA. Konfederacije su savezi, zajednice ili unije više država. Primeri mogu biti antičke lige grčkih gradova, srednjovekovne lige nemačkih, belgijskih, italijanskih gradova. Dugovečne konfederacije bile su u Švajcarskoj (1291-1849), Holandiji (1579-1795), Nemačkoj (1815-1864), SAD (1776-1787). U savremenoj istoriji bio je samo jedan pokušaj da se stvori konfederacija kao konsolidovana država - Senegambija (1981-1989) koja se ubrzo raspala na sastavne delove Senegal i Gambiju. Danas nema pravih konfederacija ali ima niz sličnih međunarodnih integracija. Konfederalne integracije dele se na tri tipa: 1) unija; 2) asocijacija; 3) liga. Unija je novi tip konfedracije čiji je prototip Evropska unija, koja ima 15 članica, koje su nejednako zastupljene u zajedničkim organima vlasti. Stvoren je jedinstven ekonomski prostor unutar kojeg je slobodno kretanje ideja, ljudi, roba i kapitala. Ali najvažnije je to, da su procesi unifikacije i unitarizacije koji su prevladavali u prvim decenijama njenog postojanja, ustupili mesto procesima federalizacije ili regionalizacije. Uvodi se princip subsidijarnosti koji podrazumeva trostepeni sistem: region (zemlja, kanton, provincija) - država - unija. Znači da na svakom nivou postoje vlastiti zakonodavni i izvršni organi, čije funkcije su jasno razdvojene. Regionima (zemljama, kantonima i slično) su ostavljene funkcije koje su neophodne za njihovu samoupravu i uključivanje u ekonomski, socijalni i politički život kako u vlastitim državama tako i na međunarodnom nivou. Zvanični model Evropske unije postala je "Evropa regiona", sa dugoročnom težnjom ka čvršćoj federativnoj tvorevini - Sjedinjenim Državama Evrope.
399
Tab. 21. - Neki oblici asocijacija u svetu (1999) Naziv Oblik Matična država Azorska ostrva Samouprava Portugalija Alandska ostrva Samouprava Finska Andora Kondominijum Španija-Francuska Butan Pridružena država Indija Gernsi o. Samouprava V. Britanija Grenland Samouprava Danska DŽama i Kašmir Samouprava Indija DŽersi o. Samouprava V. Britanija Kukova ostrva Pridružena država Novi Zeland Madejra Samouprava Portugalija S. Marijanska ostrva Pridružena država SAD Maršalska ostrva Pridružena država SAD Makao Samouprava Portugalija Men o. Samouprava V. Britanija Mikronezija Pridružena država SAD Monako Pridružena država Francuska Holand. Antili Pridružena država Holandija Ostrvo Niue Pridružena država Novi Zeland Republika Palau Pridružena država SAD Porto-Riko Samouprava SAD San Marino Pridružena država Italija Republika Srpska Entitet Bosna i Hecegovina Farerska ostrva Samouprava Danska Lihtenštajn Pridružena država Švajcarska
Na suprotan način je nastala Zajednica nezavisnih država (ZND) 1991. - ujedinjavanjem država koje su prethodno bile u federaciji. Ima 12 članica od kojih su 10 punopravne (Azerbejdžan, Belorusija, Jermenija, Gruzija, Kazahstan, Kirgizistan, Moldova, Rusija, Tadžikistan i Uzbekistan) i 2 pridružene (Turkmenistan i Ukrajina). ZND po svojoj formi, suštini, karakteru, principima i parametrima je konfederacija. Asocijacija predstavlja savez malih država ili državnih tvorevina sa velikom državom, često kolonijalnom metropolom. Asocijacija se bazira na tzv. asimetričnim odnosima zajedništva, kada se male države umesto dobijanja nezavisnosti zadovoljavaju unutrašnjom autonomijom, samoupravom ili pokroviteljstvom velike države. Slobodne asocijacije postoje u tri osnovna podtipa: 1) pridružena država (entitet), 2) samouprava (autonomija), 3) kondominium. Pridružena država (entitet) je savez u kojem velika i mala država mogu jednostrano raskinuti "specijalne" veze u skladu sa utvrđenom procedurom. Samouprava dozvoljava mogućnost izmena "specijalnih odnosa" samo uz saglasnost obeju strana, velike i male države.
400
Kondominijum je redak tip konfederativnog uređenja, gde nekom teritorijom upravljaju dve ili više država. U istoriji je bilo nekoliko takvih slučajeva. Na primer, 1906-1980 g. postojao je kondominijum Velike Britanije i Francuske na ostrvima Novi Hebridi, koji su 1980 g. dobili nezavisnost kao republika Vanuatu. Danas je Andora formalno kondominijum Španije (zapravo biskupa od Urhela) i Francuske. Liga je savez nezavisnih država, koji je stvoren sa određenim ciljem. Koordinativno-konsultativnu ulogu ima zajednički sekretarijat. Svaka država članica zadržava pravo da istupi iz nje. Primeri su NATO pakt, Liga arapskih država, Komonvelt i slično.
401
XVII glava
ADMINISTRATIVNA PODELA I TERITORIJALNA KOHEZIJA DRŽAVE Glavni gradovi su kontrolni centri širih teritorija (izuzev nekoliko gradovadržava). Teritorija između glavnog grada i granice ne može se uvek kontrolisati iz centra, što pogoduje regionalizmu. Regionalizmi su znak slabosti, propasti države. Primer je srednjovekovna srpska država. "Kad postaja bude poželela da bude glavni grad države, tada će nastati Armagedon", glasi zapis jednog rimskog centuriona. Država sprovodi vlast na svojoj teritoriji preko administrativnih regiona (lat. regio prostorna celina). Evolucija koncepta regiona može se pratiti od renesanse kroz administrativne i vojne podele. Za geografa region je neki entitet sa određenim fizičkim i kulturalnim sadržajima. Fizički regioni su više-manje konstantni. Ali ljudska kultura je dinamična, evolutivna, difuzna. U istraživanju neke države treba odrediti kakvi tipovi regiona postoje u datoj zemlji - da li ti regioni imaju svoju individualnost, osećanje posebnosti (u kojem stepenu) ili su to samo regioni tehničkog i administativnog značaja. Drugo pitanje odnosi se na "pravce" regionalne posebnosti (regionalizma) da li je taj regionalizam "centripetalni" ili "centrifugalni". Politički regioni, elektoralni okruzi i lokalne vlasti, imaju jednu karakteristiku - to su podele državne teritorije koje ne ugrožavaju državni suverenitet. To nije slučaj sa federalnim podelama države. Administrativni način podele uključuje "vertikalnu" podelu suvereniteta, tako da je on "sastavljen" od različitih geografskih razmera (sl. 27). Federalizam je "horizontalna" ili geografska podela suvereniteta, tako da dve ili više država čine jednu. Regionalni pokreti su u osnovi socio-ekonomski po karakteru. Snage koje čine bazu regionalnih pokreta mogu biti administrativne potrebe, kulturalni sekcionalizam, potencijali resursa i njihova zaštita, uticaj velikih industrijskih i urbanih centara. Političko-ekonomske regionalne strukture možemo opisati u kategorijama koncepcije centar-periferija. Najčešće se susreću sledeći tipovi: 1) "normalni" model centar-periferija, kada je jedan isti region politički, ekonomski, tehnološki i kulturni centar države (primer Francuske);
1. Administrativni sistemi, regioni i regionalizacija
402
2) "obrnuti" model centar-periferija, kada jedan region vrši funkciju političkog centra, drugi region ili regioni imaju ulogu ekonomskog centra (primeri bivše Jugoslavije, Španije); 3) policentrični model, kada u državi postoje dva ili više relativno uravnoteženih političkih centara (Belgija); 4) model bez regionalnih političkih centara (Poljska). "Obrnuti" model centar-periferija, u poređenju s "normalnim" modelom, odlikuje se manjom političkom stabilnošću i manjom ekonomskom efektivnošću (Lasuen, 1985). Region je jedinstvo različitosti ili pak različitost u jedinstvu. To jedinstvo može biti izvedeno kroz tzv. politički ili prirodni region. Po Hartšornu, realno postoje samo politički regioni. Političku podelu prati određeni poredak u pogledu na fizičku granicu, potencijale resursa, kulturalnu koherencu u smislu jezika, literature, nošnje, načina života, naselja i socijalnih organizacija. Nesklad u tom pogledu istorija je ispravljala ili korigovala kroz ratove, političke ustanke ili pokrete. Cilj svih regionalizacija je neki kompromis između konfliktnih ideja na polju regionalizma. Geografi obično više teže prirodnim regionima i ne obožavaju političke podele. Realno govoreći, politički region nije u velikom raskoraku sa prirodnim regionom.
403
U FRANCUSKOJ regionalizam je rođen pre revolucije 1789. godine. Administrativne rekonstrukcije su imale dve svrhe - da uvedu više stepenica centralne vlasti i da razbiju tradicionalno nelojalne jedinice. Kolber (1619-1683) je pokušao da organizuje francuski prostor tako da bude usredsređen na Pariz, na prestonicu, zato što je bio zainteresovan da stimuliše apsolutnu vlast države i monarhije. NJegov naslednik Turgo (17271781) bio je liberalnijih nazora. Naručio je izradu preciznih katastarskih mapa velikog dela Francuske upravo zato što je nastojao da stimuliše privatne svojinske odnose, disperziju ekonomske i političke moći i da olakša promet robe kako u Francuskoj tako i van nje. Obojica su nastojali da ojačaju fiskalni temelj državne vlasti, ali su za postizanje toga cilja pribegavali sasvim različitim prostornim politikama, zato što su na odnose snaga između privatne svojine i države sasvim različito gledali. Turgo je poznat po projektu studije koja bi sadržala: 1. Jednu obrazloženu istoriju sveta, 2. Političku geografiju (prvi pomen toga naziva) i 3. Nauku o upravi. Maršal i ekonomist Voban (Vauban) je početkom XVIII veka napisao "Project d’une Dime Rojale" gde ističe takođe potrebu regionalizacije države za vojne potrebe. Jedan od vođa Francuske buržoaske revolucije i osnivač Jakobinskog kluba, Abe Siejes, 1789. godine je stvorio kompletno novu prostornu strukturu Francuske, koja je izbrisala sve tradicionalne provincijalne institucije. Serije pravilnih oblika i istih površina prostornih jedinica su kreirane tako da seku staru socijalnu konfiguraciju života. Crtanje ovih departmana je primer prostorno-socijalnog inženjeringa radi prekidanja odanosti prema starim provincijama. Zbog redukovanja lokalnog identiteta čak, nazivi departmana su izbegavali svaki odnos sa istorijskim, socijalnim ili ekonomskim konfiguracijama života. Umesto toga departmani su nazivani prema "neutralnim" fizičko-geografskim crtama kao što su reke i planine. Ova strategija je postala kasnije uobičajena. Filozofi i sociolozi su istakli nove ideje i od 1900 regionalna škola je otišla u istoriju. Eksponent regionalizma Vidal de la Blaš je geografske radove prilagodio njihovim različitim pogledima. On je istakao da su prirodni regioni neprikladni za potrebe administracije. On je takođe zapazio da provincijski gradovi Francuske imaju odgovarajući ekonomski uticaj na teritoriju koja ih okružuje. On je opisao ove gradove kao "noduse" (noedus - centri) ekonomske koncentracije u Francuskoj. Po njegovoj oceni regioni su stvoreni uravnotežavanjem prirodnih regiona i nodusa. Od početka I svetskog rata regionalna ideja je ušla u skupštinu, institute, akademije nauka i fakultete u Parizu. Mogućnost pada Pariza u ruke Nemaca otkrila je opasnost prekomerne centralizacije. Pre 1914. Francuska je bila podeljena u dvanaest armijskih oblasti za potrebe brze mobilizacije. Ova područja imala su homogeno stanovništvo sa pogodnim centralnim ili nodalnim gradom u mreži železničkih komunikacija i predstavljala su ekonomske celine. Podela zemlje na ekonomske regione između dva rata korespondirala je u glavnim 404
linijama sa teorijskom podelom koju je predložio Vidal de la Blaš. Od 1939. u Francuskoj funkcioniše regionalni sistem za administraciju pravosuđa, školstva, za vojnu organizaciju, ekonomske i druge važne potrebe. Posleratni regionalizam u Francuskoj bio je orijentisan, kao i u drugim zemljama, za potrebe socijalnog planiranja. Urbano i regionalno planiranje sporo se razvijalo. Za to postoji više razloga. Posednici zemlje u Francuskoj imaju neograničena prava na zemlju, uz to, zemlja u gradovima je izuzetno izdeljena na sićušne parcele. Izuzev velikog Pariza, planirani razvoj širih područja je još u začetku. Planiranje širih prostornih jedinica bazirano je na veličini i ravnoteži stanovništva, dostupnosti prema glavnom gradu i njihovim zajedničkim interesima kao i istorijskim provincijama. Ima više predloga revizije sistema teritorijalnih jedinica u kojima figuriraju korespondentni centri, kao što su Lion, Lil, Nansi, Marselj, Tuluz, Bordo, Nant, Klermon-Feran i Pariz. Regionalni glavni gradovi sa razvijenim saobraćajem mogu opsluživati prostor od oko 150 km u radijusu. Fundamentalna potreba za svaki centar je da ima univerzitet i dobru štampu, sa minimalnim tiražom od 100 000 primeraka. Područje usluga treba da ima najmanje 1 mil. stanovnika. Takva podela treba da ima efektivne i nezavisne organe vlasti. Region treba da bude iznad svih ekonomskih entiteta i organizacija, ograničen svojim sistemom uprave školstva, bankarstva i planerskih ustanova. Francuska je ustavom iz 1958. godine podeljena na 22 administrativna regiona. U drugom stepenu podeljena je na 96 departmana, od kojih je svaki dalje podeljen na arondismane, a ovi na kantone i komune, što znači da ima ukupno 5 nivoa administrativne podele. Osim toga, Republika obuhvata još 4 prekomorska regiona i departmana (Gvadelup, Gijana, Martinik i Reinion), 2 teritorije (Nova Kaledonija, Francuska Polinezija) i antarktičke zemlje. Visokoobrazovni sistem podeljen je na 27 akademija, kojima upravljaju rektori. Crkvena administracija je podeljena na 18 katoličkih nadbiskupija. Vojne oblasti Francuske sastoje se iz 7 kopnenih, 4 vazdušne i 3 pomorske oblasti. To su dobri primeri lokalnih jedinica vlasti koje doprinose napoleonskom etosu "ujedinjene i nerazdeljive nacionalne države". Ipak, danas je prisutno buđenje regionalnog identiteta u mnogim oblastima Francuske, prvenstveno kroz nostalgični kult lokalne tradicije i poluzaboravljenog jezika predaka. U ovome se naročito ističu Bretanja, Alzas, Normandija, Korzika, Savoja. VELIKA BRITANIJA ima različite forme regionalizma. U Irskoj, Škotskoj i Velsu regionalizam je "centrifugalnog" karaktera, ipak pretežno akademski. U Engleskoj "grofovije" (shires – šajri) ili provincije (counties) su areali koje su u srednjem veku kontrolisali šerifi (shire = šerifat). Fabian Societi je 1905. godine vodeće ideje regionalizma nazvao "nova heptarhija" (sedmovlašće), ističući da veliki gradovi Liverpul, Mančester, Birmingem, 405
NJu Kastl, Notingem, Lids i dr., moraju biti priznati kao centri, ne kao samostalne jedinice za lokalne vladine potrebe, posebno u pogledu usluga i transporta, elektroprivrede i vodosnabdevanja. Ova ideja nove heptarhije privukla je pažnju nekih geografa. Favcetova (Fanjcett, 1919) "prirodna podela Engleske" (Natural Division of England) je naglasila podelu Engleske u potpuno nova administrativna područja koja ne samo da su veća, nego su više usklađene sa geografskim činjenicama nego sa zahtevima države. Kolova (G. D. H. Cole) podela je bazirana pretežno na političkim i ekonomskim rezonima a ne striktno na geografskim kao Favcetove. Favcetov predlog je naišao na odobravanje kao novi tip administrativne podele, koji je zahtevao veće regione kao posrednike između lokalnih vlasti na jednoj strani i države na drugoj. Ustanovljavanje regionalnih centara za usluge velikih provincija Engleske dala su impuls regionalnoj svesti, različitoj od starog državnog duha. Ciljevi zbog kojih Engleska i Vels su podeljeni u regionalna područja su sledeći: Na prvom mestu te podele su stvorene zbog statističkih potreba (popisa stanovništva). Drugo, to su administrativni regioni organizovani za neke specijalne državne potrebe (pravosuđe, pošta). Treće, to su regioni podele privatnih organizacija, za njihove zajedničke potrebe. Četvrtu grupu sačinjavaju regionalne sheme za potrebe vojne ili civilne bezbednosti. Važan cilj koji proističe iz proučavanja regionalizma je uticaj regionalnog glavnog grada ("kapitala"). Američki naziv "Metropolitanski regionalizam" u Engleskoj je realizovan tako da su neki gradovi dobili više kontrole nad određenim regionima koji ih okružuju. London, Birmingem, Lids, Bristol i Kardif su dobili status metropolitanskih grofovija. Sedam gradova su postali metropolitanski centri nove heptarhije - regiona velikog Londona, Midlandsa, Lankašira, Jorkšira, Zapadnog Midlandsa, Velsa i Severo-Istoka. "Standardni regioni" Engleske izdvojeni su ne samo kao "regioni ekonomskog planiranja", za administrativne potrebe zdravstva, školstva, distibucije električne energije i gasa, nego prvenstveno kao regioni civilne odbrane u slučaju invazije. U slučaju nuklearnog napada, kada bi bile prekinute sve komunikacije sa Londonom, ovi regioni bi postali suverene jedinice čiji "glavni gradovi" bi postali podzemni kontrolni centri (Taylor, 1989). NEMAČKA je usled promena u regionalnoj ekonomskoj strukturi imala potrebu da ustanovi nove provincije za opsluživanje administrativnih, socijalnih i ekonomskih interesa. Cilj regionalista nije bio da umanje efekat centralizacije, nego pre svega da prilagode granice novom konceptu ekonomske i geografske logike. Hugo Preus je 1918. godine napravio novu shemu lendera (lander = makroregije) za Vajmarsku Republiku. To je bila federalna država, sa lenderima približno jednake veličine, sa približno milion stanovnika. Između dva rata nacisti su stavili veliki naglasak na plan 406
za nacionalni ili regionalni razvoj. Centralno pitanje bilo je: Šta će biti baza nove mreže političkih jedinica kao sastavnih elemenata u novom Rajhu? Preporuke su se kretale od administrativne podele do plemenskih prostora koji pokazuju regionalne razlike u dijalektu, tradiciji, temperamentu i folkloru. Rešenje je nađeno ne u istorijskim jedinicama, ili u postojećim podelama, ili u kulturalnim zajednicama, nego u prirodnim entitetima modernih aktivnosti, interesa i organizacija koje su inherentne strukturi društva. Tako su nacisti stvorili nove funkcionalne regione. Posle II svetskog rata Britanija i Francuska su insistirale da ustav za Zapadnu Nemačku bude federalni da bi se tako stvorila slabija država koja će biti manja potencijalna opasnost. Danas se Nemačka sastoji iz 16 zemalja (lendera): Baden Virtemberg, Bavarska, Berlin i Brandenburg (izjasnile se za ujedinjenje), Bremen, Hamburg, Hesen, Meklenburg-Prednja Pomeranija, Donja Saksonija, Severna Rajna-Vestfalija, Rajnland-Pfalc, Sar, Saksonija, Saksonija-Anhalt, Šlezvig-Holštajn i Tiringija. SAD u pogledu regionalizma ne mogu se upoređivati s Evropom. Tarner je to nazvao "sekcionalizam" američkog života. Naglasio je značaj očuvanja resursa. U pogledu federalnih regionalnih shema, TVA (Tennessee Valey Authority) je dobro poznat. Rastući ekonomski i socijalni uticaj velikih gradova je učinio granice država nepodesnim. U Evropi preovlađuje potreba da nove političke jedinice, veće ili manje, budu više konsonantne sa činjenicama iz socijalne i ekonomske geografije. "Metropolitanski regionalizam" SAD u kojem veliki gradovi upravljaju sferama uticaja bez obzira na državne granice, može biti shvaćen kao baza za novu regionalnu podelu. ŠPANIJA je podeljena na 17 autonomnih oblasti: Katalonija, Baskija, Galisija, Andaluzija, Valensija, Estramadura, Kastilija-Leon, Kasilija-La-Manča, Asturija, Navara, Mursija, Rioha, Aragon, Kantabrija, Madrid, Balearska ostrva i Kanarska ostrva. Regionalna situacija u Španiji rezultat je "centripetalnih" i "centrifugalnih" snaga. Španija je nastala kao proširena Kastilija. Na prostorima istorijske Kastilije identifikacija sa Španijom je najveća. Centripetalne snage različitog intenziteta postoje u perifernim regionima, posebno u zemlji Baska i Kataloniji, u manjoj meri u Galisiji, Andaluziji, Valensiji i na oba arhipelaga. Posebno mesto ima Baskijski regionalizam (nacionalizam) koji teži secesiji Baskije. Posebnost regiona ogleda se uglavnom u etnopsihološkoj i folklornoj sferi. U nekim regionima takođe se postavlja pitanje jezika, zato što u Kataloniji, Baskiji, Galisiji, Valensiji i na Balearima pored španskog (zvanog takođe kastilijanski) koriste se regionalni jezici. Regionalne osobenosti dugo su negirane od centralnih vlasti, dominiranih pretežno od "centripetalnih" sila. To je značilo odbacivanje regionalizama. Karakterističan izuzetak bilo je 407
podržavanje kastilijanskog regionalizma ("centripetalnog") u periodu diktature generala Prime de Rivere dvadesetih godina. Regionalne posebnosti ispoljene su posle smrti generala Franka u vidu nove organizacije države koja je dala autonomiju regionima. Regionalne autonomije pokazale su značajne razlike u stepenu osećanja posebnosti regiona. Delimitacija perifernih regiona, sa izrazitim osobenostima, nije bila problematična, za razliku od centralnih regiona (kastilijanskih) koji su slabo homogenizovani i slabog osećanja regionalnog identiteta. Tako je nastalo 17 autonomnih regiona koji se razlikuju po veličini teritorije i broju stanovnika, stepenu autonomije, stepenu unutrašnje kohezije i stepenu osećanja posebnosti. RUMUNIJA je 1938. godine reorganizovana na deset potpuno novih distrikta. Oni su specijalno oblikovani tako da seku tradicionalne etničke i istorijske provincije tako da ne budu oslone tačke za secesionizam. Jedinice su nazvane prema rekama, planinama i moru. To je trebalo da dovede do nastanka novog regionalnog identiteta. Rumunija je danas unitarna država sa 40 regiona (ujezda). INDIJA je u kolonijalnom periodu imala političku i administrativnu podelu baziranu na klimatskoj klasifikaciji (Blanford, 1889). Shema prirodne podele bila je usvojena od popisnih vlasti 1901. a zatim modifikovana 1928. (autor L. Baker) i 1939. (D. Stamp). Posle sticanja nezavisnosti (1947) formirana je Državna reorganizaciona komisija (1955), koja je koncentrisala pažnju više na kulturnu geografiju zemlje i stvorila 14 jezički baziranih država (Bhattacharya, 1974). Ova struktura je kasnije doterivana tako da Indija danas ima 25 država koje su subjekti federacije i 7 manjih saveznih teritorija (bivše neengleske kolonije - francuske i portugalske). Federalna podela šire odražava kulturalni diverzitet teritorije Indije, koji je potencijalno centrifugalna snaga. Međutim, indijski federalizam je centripetalna snaga. Ustav definiše Indiju kao "savez država" koje nemaju prava na samoopredeljenje do otcepljenje. Indijske države su administrativnoteritorijalne jedinice čiji status ne može biti promenjen bez saglasnosti u federalnom parlamentu, u kojem je odnos snaga uvek u korist centralne vlasti (Ivanov, 1997). NIGERIJA koristi federalizam kao strategiju regionalnog ekonomskog razvoja. Federalne države (30) korespondiraju sa zajedničkim planom razvoja. To je novi oblik regionalne politike. Svaka država je "forum za razvoj" i svaki novi glavni grad države je potencijalni ekonomski centar rasta (Ikporukpo, 1986; Taylor, 1989).
408
Srbija je u vreme Cara Dušana bila podeljena na zemlje (oblasti), gradove, župe, krajišta (pogranične župe), sela i katune (Dušanov zakonik, čl. 145). Na čelu zemalja stajali su despoti, ćesari, sevastokratori, veliki župani ili vojvode. Gradovi su bili pod upravom kefalija, župama su upravljali župani ili kefali, krajištima - krajiške vojvode ili kefali. Na čelu sela i katuna stajali su knezovi, vladaoci, premićuri, predstojnici ili čelnici. Za vreme turske vladavine Srbija južno od Save je sačinjavala jednu upravnu jerdinicu - Beogradski pašaluk, koja je bila podeljena na 12 nahija - beogradsku, valjevsku, šabačku, rudničku, kragujevačku, gročansku, smederevsku, požarevačku, ćuprijsku, jagodinsku, užičku i požešku. Ove su bile podeljene na knežine i sela, kojima su upravljali muselimi, oberknezovi i knezovi, koji se u doba srpskih ustanaka nazivaju vojvode ili komandanti. Odlukom narodne skupštine 1834. godine Srbija je bila podeljena na serdarstva: raško, podunavsko, mačvansko, timočko i rasinsko, na čelu sa serdarima, a nahije i knežine su prozvani okruzima i srezovima. Po kasnijim zakonskim uređenjima Srbija je isto bila podeljena na okruge, srezove i opštine. Pred ujedinjenje 1918. godine bila je podeljena na 33 okruga i varoš Beograda, 137 srezova i oko 2250 opština. Okružni i sreski načelnici bili su organi centralne državne uprave, a opštinske predsednike birao je narod. Crna Gora bila je podeljena na šest oblasti a ove su se delile na kapetanije, varoške opštine i sela. Bosna i Hercegovina za vreme Austro-ugarske okupacije bila je podeljena na 6 okruga - banjalučki, bihaćki, mostarski, sarajevski, travnički i tuzlanski, i na 54 sreza. Na čelu okruga i srezova stajali su načelnici a na čelu opština glavari, knezovi ili mukatiri. Gradske opštine imale su posebno uređenje. Hrvatska, Slavonija i Vojvodina delile su se na županije, srezove i opštine. Slovenija - na srezove i opštine, kao i Dalmacija. Na čelu županija stajali su veliki župani, a na čelu srezova - sreski načelnici, dok su opštinama upravljali: u Hrvatskoj, Dalmaciji i Sloveniji - opštinski načelnici, u Vojvodini knez, a u Sloveniji - župan (Ručnov D. i Ručnov V., 1997). Prema Vidovdanskom ustavu (1922) uprava u Kraljevini SHS se vrši po oblastima, okruzima, srezovima i opštinama. Podela na oblasti se vrši zakonom prema prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama. Jedna oblast može imati najviše 800 000 stanovnika. Na čelu oblasti stajao je veliki župan koga je postavljao kralj. Po tom principu, Kraljevina je podeljena na 33 oblasti, a Srbija na 16 oblasti, i to: bačku, beogradsku, kosovsku, kruševačku, moravsku, nišku, podrinjsku, podunavsku, požarevačku, rašku, sremsku, šumadijsku, timočku, užičku, valjevsku i vranjsku. Oblasti su imale izvesnu samoupravu u domenu oblasnih finansija, javnih radova, zdravstva, prosvete, socijalne i ekonomske politike. Oblasti su 1929. godine zakonom ukinute a formirano je devet banovina. Granice banovina nisu bile etničke,
2. Regionalna struktura Srbije i SR Jugoslavije
409
izuzev Slovenije tj. Dravske banovine. Banove je postavljao kralj. Politički ciljevi centralizma su bili ispred istorijskih i privrednih momenata. Pri tom su neutralno nazvane prema rečnim basenima, da bi se oslabili nacionalizmi velikih etničkih grupa. To su bile Vardarska (sedište Skoplje), Vrbaska (Banjaluka), Dravska (LJubljana), Dunavska (Novi SAD), Drinska (Sarajevo), Zetska (Cetinje), Moravska (Niš), Primorska (Split) i Savska (Zagreb). Ove dve poslednje s još nekim srezovima sačinjavale su kasnije (1939) tzv. Banovinu Hrvatsku, koja je sporazumom Cvetković-Maček dobila posebna prava. Beograd sa Zemunom i Pančevom sačinjavao je zasebno upravno područje (Uprava grada Beograda). Federalizacijom (1945) po nacionalnom ključu Jugoslavija je podeljena na šest republika i dve autonomne pokrajine u Srbiji. Ukazom 1949. godine u FNRJ su formirane 23 oblasti, od kojih su 5 bile u Srbiji. Od tada nadalje često su vršene reforme administrativne podele. Ustav iz 1974. oslobodio je centrifugalne nacionalizme. Pre Ustava 1991. godine Srbija je imala 18 međuopštinskih regionalnih zajednica a posle je ustanovljeno 29 okruga i grad Beograd kao posebna administrativna jedinica. Ipak vlast nije decentralizovana. Postoji više ideja o promenama regionalne strukture Srbije. Među geografima nema jednoznačnog stava. Po V. \uriću (1959), koliko je bilo autora, toliko je bilo i mišljenja o regionalizaciji Srbije. \urić je po ekonomsko-geografskim kriterijumima izdvojio 14 oblasti: beogradsku, podrinjsko-kolubarsku, zapadno-moravsku, ibarsku, timočku, topličkonišavsku, južno-moravsku, kosovsku, metohijsku, banatsku, bačku i sremsku. U Prostornom planu Srbije (1996) govori se o sistemima centara (nodalni sistemi) različitog hijerarhijskog ranga od makroregionalnog (Beograd, Novi Sad, Niš, Priština, Kragujevac i Užice), preko regionalnog do subregionalnog, ali ta ideja nije elaborirana u vidu političkih regiona. M. Jovičić (1997) je u svojoj knjizi "Regionalna država" predložio regionalizaciju SR Jugoslavije na 13 regiona podjednake veličine od 0,5 - 1 mil. stanovnika. To su: Crna Gora, Bačka, Banat, Srem, Kosovo, Metohija, Zapadna Srbija, Šumadija, Podunavlje, Istočna Srbija, Južna Srbija, Stara Raška, Beograd. Glavni kriterijumi regionalizacije bili bi privredni, geografski i istorijski. Realizacija tog modela zahtevala bi kompromis između federalizma i unitarizma, odnosno ravnotežu centripetalnih i centrifugalnih sila u državi. U nekim regionima Centralne Srbije izražen je centripetalni a u nekim centrifugalni regionalizmi. Uslov političke stabilnosti i integracije teritorijalnog sistema je brzi ekonomski rast. Međutim, ekonomske krize uzrokuju razvoj centrifugalnih snaga, koje s jedne strane izazivaju rast političkih napetosti a s druge strane otežavaju sprovođenje antikrizne politike. U krajnjem slučaju to može dovesti do secesionizma perifernih regiona. To potvrđuje 500-godišnja istorija Španije i 70-godišnja istorija Jugoslavije u glavnim crtama. 410
Vekovna borba i napori za stvaranje nacionalnih država u Evropi nije dovela do idealne raspodele teritorija međui njima. Istovremeno usled procesa regionalne diferencijacije rastao je značaj stvaranja kompleksnog hijerarhičnog sistema granica od administrativnih do državnih i supradržavnih. U Zapadnoj Evropi međunarodne i nadnacionalne strukture kao što su NATO, Evropska unija, Savet Evrope, ekonomska unija Beneluks, Nordijski savet i EFTA uzrokovali su postepeno erodiranje barijernih funkcija granica. Šengenskim sporazumom je ukinuta granična kontrola unutar Evropske unije. Uporedo sa slabljenjem nacionalnih granica jačao je politički značaj regiona. Stvaranje Saveta regiona posle Mastrihtskog dogovora 1992. g. održava te nove tendencije u Evropskoj uniji. Slabljenje nacionalnog centralizma, jačanje regionalnih identiteta i regionalnih nadležnosti u sferi odlučivanja, otvara put transgraničnoj saradnji i stvaranju međunarodnih regionalnih zajednica i transgraničnih regiona. Međunarodna saradnja i njena organizacija u Zapadnoj Evropi otpočela je kao reakcija na početak Hladnog rata. Prve integracije su nastale kao protivteža SSSR-u i oslonac za oporavak moći Zapadne Nemačke. Najpre je stvorena vojna organizacija NATO (1949) kao i Savet Evrope. NATO nije uključio Irsku, Švajcarsku i Austriju. Zapadna Nemačka je postala članica NATO-a 1950. a Španija 1970. godine. Vojno neutralne zemlje kao Irska, Švedska, Austrija uključene su u Savet Evrope koji je stimulisao evropsko jedinstvo kroz kulturnu, ekonomsku i administrativnu saradnju. Istovremeno su nastali značajni oblici ekonomske integracije. Tri zemlje - Belgija, Holandija i Luksemburg su 1948. osnovale carinski savez, koji je 1960. prerastao u ekonomski savez. Nordijske zemlje Danska, Finska, Island, Norveška i Švedska su 1952. stvorile Severni savet. Iste godine su Francuska, Zapadna Nemačka, Italija i tri zemlje Beneluksa stvorile Evropsku zajednicu za ugalj i čelik. Nešto kasnije, 1958. nastala je Evropska zajednica za atomsku energiju. Iste godine istih šest država je stvorilo Evropsku ekonomsku zajednicu. Te tri organizacije bile su klica sadašnje Evropske unije. Asocijacija za slobodnu trgovinu (EFTA) nastala je kao alternativna organizacija 1960, objedinivši članice Severnog saveta i neke druge zemlje - Veliku Britaniju, Dansku, Norvešku, Portugaliju, Švedsku, Austriju, Švajcarsku a kasnije i Island dok je Finska postala njen pridruženi član. Kasnije su sve te zemlje, izuzev Švajcarske, Norveške i Islanda uključene u Evropsku uniju. Evropska unija podstiče decentralizaciju u privrednom i političkom odlučivanju, jačanje izborne vlasti na subnacionalnom nivou upravljanja i jačanje metropolitanskog nivoa upravljanja (princip subsidijarnosti). U tom cilju podstiče stvaranje transgraničnih "evroregiona", koji treba da olakšaju
3. Evropska unija regionalizacija i transgranična integracija
411
defunkcionalizaciju državnih granica i otvore put ka "Evropi regiona". NJeno stvaranje je olakšalo međunarodni transport, komunikacije i saradnju a takođe podstaklo stvaranje regionalnih struktura. Ovi procesi utiču na postepenu decentralizaciju vlasti u zemaljama članicama. Neke članice Unije su nerado regionalizovane zbog unutrašnjih centrifugalnih snaga. Prema stepenu centralizma - decentralizacije zemlje Evropske unije mogu se grupisati na četiri kategorije: 1. Klasične unitarne države bez izborne vlasti na regionalnom nivou (sedam država - Danska, Grčka, Irska, Luksemburg, Finska, Švedska, Velika Britanija); 2. Unitarne države sa smanjenim centralizmom, s izbornim predstavnicima koji imaju ograničene prerogative (Portugalija, Holandija, Francuska); 3. Regionalizovane unitarne države s direktno izabranim regionalnim vladama i širokom administrativnom i zakonodavnom autonomijom (Italija, Španija); 4. Federalne države u kojima su regionalne jedinice samostalne ali bez prava na samoopredeljenje do otcepljenja (Nemačka, Austrija i Belgija). Velika Britanija se klasifikuje kao unitarna država iako je sprovela administrativnu decentralizaciju kao odgovor na pritiske i zahteve za autonomijom u Velsu, Škotskoj i Severnoj Irskoj. Francuska je centralizovana država iako je 1980. uvela kao novi oblik uprave regionalne vlade u 22 regiona. Danska ima 15 administrativnih regiona, Švedska 24, Holandija 11, Finska 12. U Španiji veliku autonomiju imaju Katalonija, Galisija i Biskaja (Baskija). Italija je podeljena na 20 provincija od kojih 5 imaju visok stepen autonomije - Sicilija, Sardinija, Trentino-Alto-Adiđe (Južni Tirol), Vale D’Aosta, Friuli-Venecija\ulija. Glavni motiv za federalizaciju Zapadne Nemačke i Austrije posle poraza fašizma u II sv. ratu, bio je demokratizacija kroz decentralizaciju vlasti. Italija se takođe distancirala od jako centralizovanog fašističkog režima kroz stimulisanje regionalizma. Španija je decentralizovana posle Frankovog fašističkog režima, ali je taj proces bio podstaknut etnonacionalnim i regionalnim pokretima. Belgija je federalizovana 1993. g. kao rezultat centrifugalnih tendencija između Flamanaca i Valonaca. Stvoren je složen federalni model s tri jezičke zajednice. Otvaranje granica utiče na razvoj transgranične saradnje. Ovde ćemo pomenuti samo transnacionalne zajednice Arge-Alp (Arđe-Alpi) i Alpen-Adria (Alpi-Adria) kao platforme za relativno nezavisne regione u alpijskoj oblasti Nemačke, Švajcarske, Austrije, Italije, Slovenije i Hrvatske. Evroregioni su manje teritorije. Oni olakšavaju koordinaciju ekonomske, ekološke i infrastrukturne politike. Integrativnu funkciju takođe imaju projekti "evrogradova" ili "evropolisa" (Lil-Rube-Turkuen i drugi). U nekim slučajevima stambeno, industrijsko i komunalno planiranje podstiče stvaranje pograničnih urbanizovanih regiona. Primeri su Regio Basiliensis (region Bazela) u francusko-nemačko-švajcarskom pograničju i Sar-LorLuks sa centrima Sarbriken i Longvi u francusko-nemačko-belgijskoluksemburškom pograničju. Germanofonsko stanovništvo Južnog Tirola 412
(oko 300 000 ili 63% stanovništva) uključeno je u medijski i kulturni prostor Austrije preko grada Insbruka. Procesi međunarodne kooperacije, regionalizacije i transgranične saradnje do izvesnog stepena smanjuju stepen barijernosti granica i potiskuju ulogu politike u korist ekonomije. Komunikacije su značajne za teritorijalnu organizaciju vlasti. Glavni grad se može uporediti s mozgom a komunikacije s nervnim sistemom državnog organizma. Za antičke Grke odredba veličine grada-države ("polisa") je imala smisla ukoliko je bila u funkciji graničnih mogućnosti neposredne, nesmetane komunikacije. Taj princip objašnjava i čuvena Aristotelova metamorfoza da "polis treba da bude veliki onoliko dokle dopire ljudski glas!" Iako su različite vrste komunikacija danas na mnogo višem tehničkom nivou, ova ideja je još aktuelna. Doseg "ljudskog glasa" je mera dijaloga, dogovora i sporazuma, i može se uporediti sa modernim idejama o "regionalnoj državi", o njenom raščlanjavanju na desetine manjih, demokratskih, samoupravnih i humanih lokalnih zajednica. Međutim, treba dodati da ni taj scenario nije besprekoran, prosto zato što je svaka prava država, pa i lokalna zajednica, kulturna forma, a ne tehnosociološki stereotip, pa se prema tome ne može praviti po porudžbini, već nastaje prema nekim složenim, zametnim, skrivenim i relativno slobodnim pravilima igre, do kojih moderna politička geografija još uvek ne može da pronikne. Iz ovoga je razumljivo da "glas" iz glavnog grada kao komandnog punkta, mora da dopire do granica države. Teritorija države je informaciona nodalna regija glavnog grada. To je uslov političke kohezije države. Analiza vlasti i poretka (discipline) pokazuje tesnu vezu sa "naučnom revolucijom" u domenu komunikacija. U XIX veku razvoj komunikacionih tehnologija postao je ključni za vojna i ekonomska pitanja imperija. Električne komunikacije razvijane sredinom XX veka u relaciji su prema kompleksu mreže vojnih, komercijalnih i administrativnih potreba. Stvaranje ovih pogodnosti doprinelo je intenziviranju regulacije i nadziranja kako na lokalnom tako i na globalnom nivou međunarodnih relacija. Značaj komunikacija za državu ogleda se na primeru relacija između teritorije i vlasti. U centru pažnje političke racionalnosti koja je razvijena u XIX veku nije više grad ili teritorija (zemlja) nego društvo (society). Upravna država nije više definisana u relaciji prema njenoj fizičkoj teritoriji, njenom površinskom arealu, nego u relaciji prema njenoj socijalnoj geografiji, njenom stanovništvu i njenoj ekonomiji (Foucoult, 1991). Uprava u ovom kontekstu nije imala posla sa teritorijom, sa zemljom (posedom), i sa njenim subjektima, nego je pre svega imala posla sa kompleksnom društvenom stvarnošću koja ima svoje vlastite zakone i mehanizme reakcije,
4. Komunikacioni sistemi i kohezija države
413
svoja pravila kao i svoje uslove menjanja. Teritorijalni prostor postao je više socijalan, a to je nametnulo problem kako da se organizuje, definiše i upravlja tim prostorm. Kako je moguće obezbediti njegov integritet protiv mogućih poremećaja? U vezi s tim problemom vlasti nastale su dve tehničke solucije. Jedna je razvoj različitih oblika "socijalne"ekspertize. Ekspertiza u socijalnoj i ekonomskoj statistici, postala je medijator između odluka i kalkulacija administrativnih vlasti i kompleksa socijalnih i ekonomskih procesa. Druga je razvoj obima i brzine komunikacija za potrebe vojske, ekonomije i administracije. Komunikaciona tehnologija postala je značajna u regulaciji protoka stvari, informacija i ljudi u političkom prostoru. Ove relacije između komunikacija, prostora i vlasti imaju dve dimenzije kolektivne akcije i liberalne organizacije (demokratizacije) društva. Prva - asocijacija između vlasti, javne sfere i brzine administrativne i vojne akcije je vrlo važna. Od XIX veka naovamo javne ustanove su sposobne da učine brzi odgovor na svaki preteći rizik prema stanovništvu, bilo da je taj rizik vojni, ekonomski ili biomedicinski. Ranije, jedan od velikih nedostatak vlasti (na svakom nivou) bio je nedovoljna budnost prema mogućim opasnostima. Druga - uvećavanje gustine, intenziteta i prostornog opsega interakcija pogoduje liberalizaciji i demokratizaciji društva. Fuko navodi, da suština političke ekonomije liberalizma proističe ne iz mreže raznovrsnih relacija između stanovništva, teritorije i bogatstva (Foucault, 1991), nego iz komunikacione mreže kao kompleksa suprastrukturalnih relacija unutar socijalnog prostora. Komunikacione tehnologije su osnova liberalnog javnog prostora u smislu jačanja samoorganizujuće mogućnosti društva. Na primeru telegrafske politike može se pratiti sprega između države i tehnologije komunikacija. Električni telegraf je od samog nastanka sredinom XIX veka zapažen kao instrument administrativnog nadzora i interne političke sigurnosti. Telegrafska politika Velike Britanije još od sredine XIX veka favorizuje London kao centar imperijalne telegrafske mreže, pre svega zbog koordinacije u vojnim i mornaričkim poslovima, a zatim zbog političke agitacije, ekonomskih transakcija i poštanskog saobraćaja. Mreža je imala vitalnu ulogu u obezbeđivanju ekonomskog i političkog jedinstva imperije. U Francuskoj razvoj električnog telegrafa je povezan više sa potrebama administracije i bezbednosti. Kada je 1850 Napoleon III ubrzao izgradnju električne telegrafske mreže dao je prioritet za "brzi prenos poretka vlasti kroz teritoriju". Ukratko, telegraf je shvaćen kao instrument javne vlasti ali ne kao deo infrastrukture civilnog društva. Krajem XIX veka stvaranje sigurne telegrafske mreže je smatrano kao esencijalno za imperijalnu sigurnost Velike Britanije. Pretnja imperijalnoj koheziji je sagledana kao eksterna i interna. Interno, telegraf je ipak beznačajan za građansko jedinstvo geografski disperznog, i socijalno i kulturno razbijenog društva. U uslovima kohezije imperije, telegraf je 414
omogućio održavanje kontakata periferije sa centrom, štaviše povezivanje "svih slobodnih zemalja u različitim delovima sveta". Geopolitika komunikacija posle XIX veka stavila je naglasak na rast kapaciteta, sigurnosti, brzine i geografske pokrivenosti mreže. Inovacije kao što su telefon, telefaks, radiodifuzija, televizijski ekran, internet, doprinele su demokratizaciji društva. Radiofonija je od samog početka imala političku funkciju. Za DŽona Rajta, prvog direktora BBC-a, radio ima potencijal da bude "kao integrator" za demokratiju i saradnik za intelektualno i moralno zdravlje zajednice, zato što omogućuje javni dijalog. U slučaju eksternih zahteva nacije i imperije, komunikaciona mreža imala je centralnu ulogu u održavanju političkog i vojnog poretka. Poznate su propagandne uloge Radio Berlina, Radio Londona i Radio Moskve u II svetskom ratu. Bi-Bi-Si se danas može smatrati, zajedno sa krunom, funtom i engleskim jezikom, kao jedno od uporišta britanske kohezije i identiteta. Televizija je najuticajniji medij. Televizija kreira geopolitičku sliku o nekom regionu, državi ili narodu, često pogrešnu (primeri lošeg "imidža" Balkana i posebno Srba u svetskim medijima). U savremenom društvu dominiraju ne konceptualno-racionalni pristup nego geopolitičke "slike", predstave. Politički, ideološki i geopolitički pogledi formiraju se u znatnom delu društva isključivo preko ili na osnovu telekomunikacija. Geopolitička "slika" se formira smišljenom i ciljanom sintezom geografskih, ekonomskih, etničkih, kulturnih, ideoloških i političkih informacija. To je suptilno ("orvelovsko") usmeravanje načina mišljenja i manipulisanja javnošću. Geopolitičke "slike" postaju roba na svetskom tržištu, a time i javnost postaje roba, u rukama moćnih kompanija (britanska Bi-Bi-Si, američka SiEn-En i druge). Komercijalizacija odnosi prevagu nad istinom - demokratija postaje mediokratija. Mas-mediji u savremenom društvu ne igraju čisto pomoćnu ulogu, kao ranije, nego "postaju moćan samostalni geopolitički faktor, sposoban da jako utiče na istorijske sudbine naroda" (Dugin A., 1997). Globalna mediokratija postepeno stvara globalno društvo. Nekadašnje sveštene granice država gube barijernu funkciju u domenu cirkulacije informacija pod uticajem interneta, satelitske televizije, mobilne telefonije, masmedija "bez granica".
415
XVIII glava
IZBORNI SISTEMI (ELEKTORALNA GEOGRAFIJA) Važno pitanje predstavničke demokratije je elektoralni sistem način izbora predstavnika. Samo šest država nemaju predstavnički sistem - Brunej, Oman, Katar, Saudijska Arabija, Ujedinjeni Arapski Emirati i Vatikan. U još 14 država, među kojima su Afganistan, Bahrein i države pod vojnom upravom, "suspendovana" je skupština a time i elektoralni sistem. Pitanje najpravičnijeg izbora jedne brojno utvrđene grupe lica, koja bi bila što verniji izraz sredine koja ih bira, prividno je prosto, ali sporno pitanje. Svaki izborni sistem nosi izvesne prednosti ili nedostatke za određenu političku snagu. To je uzrok borbe između političkih snaga za nametanje izbornog sistema koji im osigurava izvesne prednosti.
1. Pojam izbornog sistema
Tab. 22. - Klasifikacija i vidovi izbornih sistema (po Lijphartu, 1984) Čist mažoritarni (sa Kanada, Novi Zeland, relativnom većinom) SAD, V. Britanija Mažoritarni sa dve ture (s Francuska MAŽORITARNI apsolutnom većinom) (V republika) Mažoritarni sa alternativnim Australija (prenosivim) glasom Jedan neprenosiv glas Japan POLUPROPOR CIONALNI Austrija, Nemačka, Finska, Norveška, Sa partijskom listom Švedska, Holandija, Danska,Francuska (IV PROPORCIO republika), Belgija NALNI Luksemburg, Italija Island, Švajcarska, Izrael. Sa jednim prenosivim Irska glasom
Za razumevanje mehanizma izbornog sistema i značaja njegovog geografskog izučavanja neophodno je razmotriti tri osnovna elementa: 1) elektoralnu formulu (različiti oblici proporcionalnog predstavljanja i sl.); 2) elektoralni prag (neophodni minimum osvojenih glasova) i 3) način 416
teritorijalne podele birača na okruge (broj predstavnika po okrugu). U skladu s njihovim kombinacijama izdvajaju se 3 osnovna tipa: A) apsolutne ili relativne većine (mažoritarni), B) proporcionalni, V) mešoviti sistemi. U odnosu na prednosti i nedostatke izbornih sistema postoje rasprave matematičara i politologa (M. Petrović-Alas 1936/1997; Lijphart, 1994). Osnovno za geografa je dublji smisao svakog izbornog sistema.
2. Mažoritarni (većinski) sistemi
Mažoritarni ili većinski sistemi dele se na tri tipa: 1) sistem relativne (proste) većine, 2) sistem apsolutne većine sa dva kruga i 3) preferencijalni sistem.
1. RELATIVNA (PROSTA) VEĆINA u jednomandatnom mažoritarnom sistemu svodi se na to da se teritorija države podeli na izborne okruge, od kojih svakog predstavlja jedan delegat, koji dobije makar jedan glas više od svih suparnika zajedno (apsolutna većina), ili makar jedan glas više nego bilo koji od njegovih suparnika (relativna većina). U dvomandatnim okruzima glasači imaju dva glasa tako da dva kandidata sa najviše glasova pobeđuju. Ponekad se na prvom glasanju bira apsolutnom većinom, pa ako ni jedan od kandidata ne dobije takvu većinu, na drugom glasanju izabran je onaj koji ima relativnu većinu. Ponekad se odmah bira relativnom većinom. Svi glasovi koje su dobili suparnici "propadaju", a njih može biti ukupno znatno više nego što ih je dobio pobednik. Pobednik može postati ne samo kandidat koji nema većinu izbornog tela (pošto je rasprostranjen absenteizam), nego nema ni većinu izašlih na izbore. Ovaj sistem korišćen je u parlamentarnim izborima u SAD, Indiji, Velikoj Britaniji i u većini njenih bivših kolonija koje su zadržale "vestministerski model" ustava. Taj izborni sistem ipak ne može da uskladi broj mesta sa brojem dobijenih glasova. Tako u zemljama sa dve glavne partije, treća ili četvrta partija osvajaju proporcionalno manji broj mesta nego broj glasova. Na izborima 1992 u Velikoj Britaniji, članovi parlamenta Konzervativne i Laburističke partije osvojili su u proseku po 42 000 glasova, Škotske nacionalne partije 210 000 a Socijalne i Liberalne demokratske partije po 300 000. U Velikoj Britaniji taj sistem obično garantuje parlamentarnu većinu partiji koja dobije 33-40% glasova. Zabeleženi su slučajevi da partija koja je osvojila najveći broj glasova dobije manje mesta u parlamentu nego druga partija. Mažoritarni sistem zapostavlja minorne partije i po pravilu ne koristi donji prag. Jedna značajna nacionalna partija može konsekventno da drži vlast, uprkos osvajanju relativno malog udela ukupnog izbornog tela. Primer je Indija, gde je Kongresna partija bila dugo na vlasti iako nikad nije obezbedila više od 49% izbornog tela. U zemljama gde postoji čvrsta, 417
lokalizovana, etnička koncentracija kao što je Severna Irska, Škotska i Vels, ovaj sistem može biti povoljan za male partije. Na Filipinima u predsedničkim izborima 1992, među sedam kandidata pobednik je dobio samo 23,6% glasova. "Indeks proporcionalnosti" pokazuje stepen u kojem partijski udeo u nacionalnom izbornom telu odgovara njenom udelu u parlamentu. Taj indeks kreće se od 79% u Velikoj Britaniji do 94% u SAD, gde deluju samo dve značajne partije. U državama sa proporcionalnom sistemom taj indeks je veći, kreće se od 87% (Španija) do 100% (Malta). U Novom Zelandu sistem proste većine nije davao šansu manjinskim partijama i zajednicama, što je srdilo Maore. Na referendumu 1992. je usvojen mešoviti proporcionalni sistem nemačkog modela, sa četiri mesta rezervisana za maorsku zajednicu (Derbyshire & Derbyshire, 1997). Atraktivnost ovog sistema je u njegovoj sposobnosti da stvori jaku partijsku izvršnu vlast na bazi relativno niskog udela nacionalnog izbornog tela. U višemandatnom mažoritarnom sistemu svaki glasač ima onoliko glasova koliko delegata treba izabrati iz datog okruga (izbori lokalnih organa vlasti u Velikoj Britaniji i Novom Zelandu) ili nešto manje (izbori za donji dom japanskog parlamenta). U ovom drugom slučaju glasač se opredeljuje za partiju i za kandidata. Zato partija koja ima ograničen uticaj u datom okrugu, treba da istakne samo jednog kandidata, da ne bi rasipala glasove svojih potencijalnih birača. Posredni mažoritarni sistem, koristi se u predsedničkim izborima u SAD. Birači ne biraju neposredno predsednika, nego svaka savezna država je izborna jedinica koja bira kolegijum posrednih birača. Broj posrednih birača je različit u svakoj državi. On je jednak zbiru broja senatora (tj. dva) i broja članova u predstavničkom (donjem) domu iz date države. Broj predstavnika u donjem domu proporcionalan je broju stanovništva date države po rezultatima poslednjeg popisa. Pri tome svi birači su obavezni da glasaju za kandidata čija partija je dobila prostu većinu glasova u datoj državi. Tako pobeda čak s malom prednošću u velikim državama kao što su NJu Jork, Kalifornija, Ilionois, Teksas i neke druge, pokazuje se znatno važnijom (jer one daju brojniji kolegijum birača) nego velika prednost nad suparnikom u slabo naseljenim državama. U istoriji SAD bilo je tri slučaja kada je predsednik postao kandidat koji je dobio manji broj glasova od suparnika. Odnos glasova u kolegijumu birača 1980. godine bio je katastrofalan za Kartera (49:489 u korist Regana) dok je u biračkom telu njegov poraz bio manji (42%:52%). 2. SISTEM APSOLUTNE VEĆINE sprovodi izbore u jednomandatnim okruzima, ali u dve ture. U prvoj turi ako nema pobednika sa više od 50% ukupnih glasova, kandidati sa najmanjim brojem glasova se eliminišu i održava se drugi krug. Pravila određuju ko može učestvovati u "trčanju drugog kruga". U Francuskoj, u izborima za nacionalnu skupštinu, 418
donji "prag" je 12,5% registrovanog elektorata koji treba da se osvoji da bi se ušlo u drugi krug. Kandidat koji dobije većinu u drugom krugu je pobednik. Na predsedničkim izborima u Francuskoj, samo prva dva kandidata idu u drugi krug izbora. To je zato da bi se obezbedilo da predsednik bude izabran većinom izbornog tela, da ima čist narodni mandat. Ovaj sistem u pogledu proporcionalnosti nije ništa bolji od sistema proste većine i alternativnog glasa, ali je postupak skuplji. "Indeks proporcionalnosti" na izborima za Nacionalnu skupštinu Francuske iznosi samo 81%. Razlog za njegovu primenu u ustavu Francuske Pete Republike je težnja da se stvori više usmerenih i organizovanih partijskih grupa, jer su brojne partije na taj način prinuđene da ulaze u koalicije da bi ušle u drugi krug izbora. Ovaj sistem koristi oko 25 zemalja za izbore donjeg doma. U predsedničkim izborima koriste ga Belorusija, Bugarska, Kipar, Ekvador, El Salvador, Gvatemala, Peru i Ukrajina, a u guvernerskim izborima neke države SAD. U Peruu sistem apsolutne većine je neuobičajen zato što je za pobedu u prvom krugu potrebno osvojiti minimum 36% glasova. U Belorusiji, Ukrajini i Makedoniji, može biti neograničen broj ponavljanja, sve dok pobednik ne osvoji najmanje 50% glasova. Ovaj sistem ima tendenciju da promoviše koalicije između manjinskih partija ili većinskih i manjinskih partija. Većinski izborni sistemi su koncentrisani na ponavljanje efektivne vlade, obično jedne partije. Nasuprot njemu, proporcionalni sistemi daju prioritet željama elektorata. 3. PREFERENCIJALNI SISTEM ili princip alternativnog (prenosivog) glasa je oblik mažoritarnog sistema gde glasač rangira kandidate na glasačkom listiću, pored kandidata kojeg preferira markira "1". Ako želi, može još označiti "2" pored alternativnog kandidata i tako dalje, ali to nije obavezno. Prva mesta se zatim sabiraju i onaj kandidat koji sakupi više od 50% prvih mesta biva izabran. Ako niko ne dobije apsolutnu većinu, tada kandidat sa najmanjim brojem "jedinica" se eliminiše iz spiska a listići na kojima je on prvi se raspoređuju na druge kandidate prema alternativnoj "dvojki". Taj proces se nastavlja dok jedan kandidat ne dobije apsolutnu većinu glasova - svojih prvih mesta i svojih drugih (trećih i t.d.) mesta koja su prešla k njemu iz listića eliminisanih kandidata. Danas samo Australija primenjuje ovaj izborni sistem. On je prvi put primenjen 1919 za izbore donjeg doma. Manje je osetljiv na uticaj partijskog sistema, indeks proporcionalnosti od 87% pokazuje manje razlike od onih u sistemu proste većine. Ovaj sistem može dati iznenađujući rezultat.
419
3. Proporcionalni sistemi
Proporcionalni sistemi mogu biti: 1) sistem stranačke liste i 2) sistem transferabilnog glasa.
1. SISTEM STRANAČKE LISTE je oblik proporcionalnog predstavljanja, pogodan u uslovima regionalno ili nacionalno (kao u slučaju Holandije i Izraela) raščlanjenog izbornog tela. Karakteriše se raspodelom mesta u parlamentu, po okruzima saglasno njihovom udelu u stanovništvu zemlje (ili birača), u direktnoj vezi s udelom glasova, koje je dobila svaka partija u velikim, višemandatnim izbornim okruzima. Prva faza u komplikovanom delovanju sistema je sačinjavanje liste kandidata od svake političke partije. Svaka lista sadrži imena u nizlaznom redosledu prvenstva, predložena od partije. U većini slučajeva, glasač samo glasa za partiju ili njen predlog i mesta se tada dodeljuju svakoj partiji prema ukupnoj proporciji glasova. Tako partija koja dobije 30% glasova će biti nominovana za 30% mesta i toliko imena će biti uzeto sa partijske liste za popunjavanje tih mesta. "Indeks proporcionalnosti" između partijskih udela u nacionalnom izbornom telu i skupštinskih mesta (oko 94%) je viši nego u drugim sistemima. U nekim verzijama sistem liste, kao što je nefleksibilna "zatvorena lista", korišćena u Izraelu i Španiji, glasač bira ne kandidata nego samo glasa za partiju. Druge verzije dopuštaju glasaču da označi prednost za pojedince i za partije. Različiti primeri ovog sistema su "fleksibilne liste" korišćene u Belgiji, sistem "otvorene liste" u Finskoj, i najliberalniji od svih sistem "slobodne liste" ili sistem panašaže ("mešanja") u Luksemburgu i Švajcarskoj, koji omogućuje glasaču da izabere određeni broj pojedinaca kroz liste. Donji prag je različit, u Danskoj to je ispod 2%, u Bugarskoj, Moldovi, Švedskoj 4%, u Češkoj, Estoniji, Nemačkoj, Mađarskoj, Latviji, Slovačkoj 5% i Šri Lanki 12,5% (Derbyshire & Derbyshire, 1997). 2. JEDAN TRANSFERABILAN GLAS teorijski je najbolji metod za osiguravanje proporcionalnog predstavljanja, eliminiše problem ostatka glasova koji je svojstven većinskom sistemu. Kandidati su ispisani na glasačkom listiću, obično po alfabetskom redu, i glasač sastavlja poredak prvenstva od "1" na niže. Glasovi se zatim saberu i izračuna se za dati okrug "elektoralna kvota" ili minimalni broj glasova potreban da delegat bude izabran. Izračunavanje se vrši na sledeći način: Elektoralna kvota = (ukupan broj glasača):(broj mesta + 1) + 1. Tako u tročlanom izboru sa ukupno 120 000 ubačenih glasova, kvota će biti (120 000)+(3+1)+1 = 30 001 i svaki kandidat sa 30 001 ili više prvostepenih glasova će automatski biti izabran. Ako neki kandidat dobije više 420
glasova od potrebne kvote, sve druge preferencije glasača na listićima toga kandidata će biti izbrojane i izračunata njihova procentna distribucija prema ostalim kandidatima. "Suvišni" glasovi će tada biti redistribuirani na toj procentnoj bazi. Ako ta redistribucija dovede nekog kandidata do kvote od 30 001 i on će biti izabran a proces će se nastaviti dok sva tri mesta ne budu popunjena. Sistem transferabilnog glasa zahteva višečlana izborna mesta, ali manje nego u nekim oblicima sistema stranačkih lista. Transferabilni glas je obično više "personalizovan" nego sistem lista, teorijski dajući glasačima mogućnost da biraju ne samo između partija nego i između kandidata, koji pripadaju nekoj partiji. Indeks proporcionalnosti, u smislu korelacije između partijskog udela u nacionalnom izbornom telu i skupštinskih mesta, kreće se od 95% do 100%. Opisan kao "anglo-saksonska verzija proporcionalnog sistema", sistem transferabilnog glasa je do sada korišćen u izborima za donji dom u Irskoj (od 1922 g.) i Malti (od 1921 g.), a takođe u Australiji, u irskom senatu i za donji dom parlamenta države Tasmanija (od 1907 ), u predsedničkim izborima u Šri Lanki, lokalnim skupštinskim izborima u severnoj Irskoj i u skupštinskim izborima u Indiji kada su birani članovi za federalni gornji dom (Raya Sakha).
4. Mešoviti sistemi
Mešoviti sistemi mogu biti: 1) sistem mešovitog članstva i 2) sistem
ograničenog glasa. 1. SISTEM MEŠOVITOG ČLANSTVA koristi partijske liste ali takođe daje mogućnost biraču da glasa za kandidata; daju se dva glasa, jedan za kandidata u okrugu i jedan za partiju. Polovina skupštine je tako izabrana na bazi proste većine, ili u Albaniji, Gruziji i Mađarskoj preko sistema drugog kruga, a druga polovina koristeći partijske liste. Partijske liste se dakle koriste za korekturu nekih nepravilnosti sistema proste većine. Indeks "proporcionalnosti" je vrlo visok. Sistem mešovitog članstva poznat i kao sistem dodatnog člana, u njegovoj najčistijoj formi korišćen je u izborima za nemački Bundestag. Tako polovina delegata Bundestaga se bira po principu jednomandatnog mažoritarnog sistema putem blokiranja partija, druga polovina - po proporcionalnom sistemu, prema spiskovima, ponuđenim od partija u svakoj od 16 zemalja (lander). Na taj način, birač ima dva glasa: jedan - za kandidata u okrugu, drugi - za spisak partije. Pri raspodeli mandata na osnovu glasanja za spiskove ne računaju se glasovi, dati za partije, koje nisu dobile minimum 5% nacionalnog biračkog tela, ili koje nisu pobedile u najmanje tri okruga po "prvim" glasovima. To pogoduje učvršćivanju postojeće partijsko-političke strukture države, diskriminiše većinu manjih partija. Mnogi birači smatraju, da će njihovi glasovi promašiti ako glasaju za "malu" partiju, zato podržavaju jednu od "osnovnih" partija. 421
Ako partija dobije više izbornih mesta (erestimme) nego što joj je "dozvoljeno" na državnoj procentnoj bazi, ona može da zadrži ta slučajna mesta (uberhangmandate) i veličina Bundestaga se povećava za taj broj mesta. Na opštim izborima 1994 bilo je 16 "slučajnih mesta". Različite oblike sistema mešovitog članstva koristi oko 20 država, među kojima su Senegal, Armenija i Azerbejdžan. U Rusiji 450-člana državna Duma je izabrana na bazi sistema mešovitog članstva, 225 mesta su izvučena iz partijskih lista, sa pragom od 5% za kvalifikaciju. 2. SISTEM NEPRENOSIVOG GLASA korišćen je na izborima u četiri države - Lihtenštajnu i San Marinu za donji dom, Japanu i Španiji za gornji dom. U Japanu tako se popunjava 152 od ukupno 252 člana Doma. Bio je formalno na snazi u Španiji, Portugalu i Velikoj Britaniji u drugoj polovini XIX veka. Po tom sistemu ima više izbornih mesta, ali glasači imaju samo jedan netransferabilan glas. Tri do pet kandidata pobeđuju većinom glasova na bazi proste većine. Korišćenje višečlanog sastava je sredstvo da manjinska partija, kroz restrikcije na jednu kandidaturu po izbornom mestu, može osvojiti mesto sa relativno malim udelom, oko 1530%, zavisno od veličine izbornog tela, ukupnog broja glasača. U tom pogledu ovaj sistem koji je u stvari "semi-proporcionalan", razlikuje se znatno od proste većine sa njegovim jednočlanim izbornim mestom. Sistem ograničenog glasa je neka pomoć za manjinske partije, ali je kritikovan za podsticanje frakcionaštva i rastuću korupcionašku "politiku novca" u Japanu, gde je korišćen za izbore donjeg doma 1994. Konsekventno, elektoralnom reformom 1994, Japan je usvojio sistem mešovitog članstva. Reforma izbornog sistema jedno je od pitanja političkog života niza zemalja. U 5. Izborni okruzi i Finskoj ga nisu menjali tokom 30 elektoralna politika parlamentarnih izbora, dok je u on predmet oštrih debata u Nemačkoj, Japanu, Francuskoj, Italiji, Velikoj Britaniji. Ipak, pojam pravednosti izbornog sistema uopšte je relativan, pošto proporcionalni sistem zbog delovanja političkih lidera iza leđa birača ne garantuje raspodelu vlasti koja će odgovarati volji birača. U vezi s tim treba reći da mažoritarni sistem se obično vezuje s personificiranjem izbora i osigurava veću prozračnost u radu parlamenta. Sledstveno, politička snaga koja teži prihvatanju takvog izbornog sistema u čistom ili mešovitom vidu, uverena je u kvalitete svojih kandidata ili barem računa na javne i društveno poznate ličnosti, koje imaju autoritet u elektoratu i među biračima. Proporcionalni izborni sistem sa svoje strane sadrži pojačan politički motiv i može da konsoliduje i učvrsti elektorat.
422
Ključ: Na apscisi je prikazan procenat glasača koji su glasali za partiju C u odnosu na broj glasača koji su glasali za jednu od ove tri partije, na ordinati je prikazan procenat glasača koji su glasali za partiju L a na trećoj osi procenat onih koji su glasali za partiju ili alijansu A. Trougao se potom deli na tri "regiona" ograničena debljim linijama. Te linije se seku u tački koja označava vrednost 1/3 glasova i svaka linija dodiruje jednu od osa u tački koja označava 50% glasova. Ovo su tri regiona u kojima je jedna od partija pobednik. Oni koji su označeni velikim slovima (C, A, L) su regioni gde su te partije pobedile. Oznaka tipa CAL znači da je u tom delu regiona partija C dobila većinu (preko 50%) dok je A bila druga a L treća po broju glasova. Oznaka tipa CAL znači pobedu C ali ne apsolutnom većinom glasova (preko 50%) nego relativnom većinom, A je na drugom mestu a L na trećem. Na osnovu trougla možemo ispitati relativnu gustinu izbornih okruga (predstavljenih tačkama) u određenim delovima "regiona" - što je izborni okrug bliži jednoj od graničnih linija, to je manje postojan i mobilniji je ka jednom od susednih "regiona". 423
Taj sistem istovremeno daje mogućnost za ograničavanje dostupa u parlament manjih političkih formacija, kroz uvećenje izbornog praga (obično je to 4-5%). To u krajnjoj liniji vodi do nepredstavljanja značajnog dela stanovništva u parlamentu. Za analizu razmeštaja partijsko-političkih snaga primenjuje se širok arsenal geografsko-statističkih metoda - srednje kvadratno odstupanje, koeficijent varijacije, indeks lokalizacije (odnos udela glasova za partiju (i) u regionu (j), prema udelu glasova za tu partiju u celoj zemlji), indeks koncentracije (odnos udela regiona (j) u broju glasova za partiju (i) u celoj zemlji prema udelu toga regiona u ukupnom broju birača u državi). Za dve vodeće partije može se izračunati dominantni indeks - odnos razlike procenata glasova za te partije u regionu, prema razlici među njima u celoj državi, a za tri može se primeniti ternarni dijagram (sl. 28). Osim toga treba uzeti u obzir raznovrsne faktore koji utiču na izborne rezultate u pojedinim regionima, kao što su: 1. - regionalne socio-ekonomske razlike, 2. - istorijsko-političke tradicije (politička kultura stanovništva), 3. teritorijalno-organizaciona struktura političkih partija u zemlji, 4. - regionalne razlike u političkoj aktivnosti stanovništva i motivacija za to, 5. - razlike u demografskim i socijalno-ekonomskim strukturama pojedinih regiona. Za istraživanja međuzavisnosti geografije uticaja partija i faktora, kao i za određivanje stabilnosti tih uticaja, koriste se složenije metode kao što su uporedna analiza, korelaciona analiza, regresiona analiza i faktorska analiza. Analiza geografije partijsko-političkih snaga zasniva se na široko zasnovanim istorijsko-geografskim i socio-geografskim istraživanjima i neposredno uključuje: 1) izučavanje razmeštaja elektorata aktivnih partija; 2) izučavanje faktora koji su uslovili teritorijalne razlike uticaja partija; 3) istraživanje dinamike uticaja partija u različitim delovima zemlje, stabilnost i promenjivost toga uticaja, stepen ravnomernosti nastalih promena po teritoriji; 4) izdvajanje regiona sa stabilnim nivoom uticaja partija i koalicija, što je važno za političko prognoziranje. Važan faktor koji jako utiče na izborne rezultate i zastupljenost u parlamentu je različita vrednost mandata u pojedinim regionima ili različit broj glasova, neophodnih za biranje jednog delegata po proporcionalnom izbornom sistemu. Obično u izbornim okruzima s većim brojem birača raste i vrednost mandata. Uticaj toga faktora na izborne rezultate može da bude ocenjen pomoću indeksa Rajdona, po formuli: Opi = Xi – Yi , gde je Xi - srednji udeo glasova, dobijenih za partiju i u celoj zemlji, Yi ΣXik/n, gde je Xik – udeo glasova za partiju i u izbornom okrugu k, n – broj izbornih okruga. Što je veća vrednost indeksa, to znači da je veća vrednost mandata date partije (i) u odnosu na druge s manjim indeksom.
424
425
a)
b)
Sl. 30. Različiti načini raščlanjavanja regiona. U prvom slučaju (a) pošlo se od što je moguće većeg razdvajanja tri hipotetičke grupe (A, B, C). U drugom slučaju (b) težilo se ka postizanju ravnopravne proporcije predstavnika sve tri grupe u svakom od izdvojenih mikroregiona. Prostor uticaja partijsko-političkih snaga u vezi je s nizom faktora socio-klasnom strukturom, prestruktuiranjem privrede, agrarnim odnosima, regionalnim osobenostima istorije i tradicije. Široko je rasprostranjena u SAD praksa da kandidat donese "svome" okrugu ekonomsku korist, koju Amerikanci nazivaju porc-barrel - bukvalno "bure masti", "korito", "državni kolač". Za geografsko izučavanje interesantne su mere vladajućih partija za "prihranjivanje" određenih socijalnih grupa birača, koje zbog svoje relativne malobrojnosti, blagodareći osobenostima razmeštaja, služe kao balanser između osnovnih političkih protivnika; njihove simpatije mogu obezbediti pobedu nekoj od njih. Za ocenu značaja takve grupe dovoljno je uporediti njen udeo u elektoratu okruga s razlikom u procentu glasova za vodeću partiju. Ako je odnos veći od 1.0, data socijalna grupa može osetno uticati na rezultate izbora u okrugu. To mogu biti penzioneri, imigranti, kućevlasnici, članovi velikih familija, mladi i dr. Odredivši, na primer, neku novu socijalnu pomoć, vlada može pridobiti raspoloženje dela važnog za njenu grupu birača. Osim razmera okruga, druga komponenta izbornog mehanizma pri mažoritarnom sistemu, kojim vladajući krugovi mogu relativno lako manipulisati, ne menjajući ceo izborni sistem jesu granice izbornih okruga. Taj postupak dobio je naziv "džerimanderisanje" - po imenu guvernera države Masačusets Elbridža DŽerija. Nastojeći da obezbedi sebi pobedu, on je sačinio 1812 g. okruge čudnovatog oblika (sl. 29), od kojih je jedan podsećao na konture salamandera - u njega su ušla tačno područja naseljena pristalicama DŽerija. Otuda potiče reč "džerimandering" - hibrid imena guvernera i guštera.
426
Sada se razlikuju 2 osnovna vida džerimanderisanja: 1) objedinjavanje areala naseljenosti svojih političkih protivnika u manji broj "superpouzdanih" okruga, povećavanje u njima "suvišnih" glasova; 2) podela potencijalnih suparničkih birača na nekoliko okruga, tako da u svakom oni budu "rastvoreni" među većinom "svojih" birača (sl. 30). Ovaj način je rizičniji, jer mogu nastati "marginalni" okruzi. Razlike u veličini okruga se lakše dokazuju nego vešto izveden džerimandering. U SAD obe vodeće partije republikanska i demokratska - široko koriste džerimandering da bi stvorile takve okruge, u kojima, kako je primetio jedan republikanac, "čak apostol Pavle, da je član demokratske partije, ne bi mogao biti izabran". DŽerimandering koriste u Severnoj Irskoj (grofoviji Fermana) protestanti da smanje uticaj katolika, dok u Maleziji to koriste za smanjivanje parlamentarnog predstavništva kineske zajednice, koncentrisane u gradovima. Pravedna podela je dosta težak zadatak sa tehničke (geografske) tačke gledišta. Za rešavanje tog problema u nizu zemalja se formiraju nezavisne i politički "neutralne" komisije. Ipak u praksi njihove preporuke takođe vode ka stvaranju "nepravednih" okruga i skrivenom džerimanderisanju. Izbore treba razlikovati od referenduma i građanske inicijative. Referendum saziva vlada ili parlamnet. On se koncentriše na određene promene u ustavnoj praksi ili politici ili na neke značajne mere koje su donesene u parlamentu, ali koje glasači treba da odobre. To mogu biti promene u statusu držve (izjašnjavanje za nezavisnost ili ujedinjenje), promene u unutrašnjoj strukturi države (izjašnjavanje za unitarnu ili federalnu strukturu), članstvo u regionalnim ili međunarodnim grupacijama, prihvatanje ili odbacivanje novog ustava, uvođenje fundamentalnih promena u režimu, uvođenje promena u obliku izvršne vlasti, uvođenje promena u elektoralnom sistemu i slično. Najveći broj referenduma u periodu 1941-97 g. imala je Švajcarska (281). Građanska inicijativa potiče "odozdo", od pojedinaca ili grupe građana, za izmenu zakona ili ustava. Građanska inicijativa je ultimativni "populistički" instrument direktne demokratije. Pravo glasa je određeno ustavom. Donja starosna granica najčešće je 18 godina. U Tongi uslov je i pismenost. U zemljama gde je veliki procenat nepismenih, kao što su Indija, Honduras, Madagaskar, nepismeni glasači gledaju partijske simbole ispred imena, a u Papua Novoj Gvineji mogu da koriste "došaptavanje" izbornih službenika. Žene su dobile pravo glasa uglavnom u XX veku, najpre na Novom Zelandu 1893, u Švajcarskoj tek 1971, Jordanu 1982, Lihtenštajnu 1984. g. U periodu 1959-1994. g. u JAR bio je na snazi zakon aparthejda na rasnoj osnovi. Etnička ekskluzivnost prisutna je u Estoniji gde je izborno pravo (1992) svedeno na one koji su bili građani ove države između 1918-1940. ili njihove potomke. Tako je obespravljeno 38% stanovništva, pretežno ruske manjine. U Latviji rusofonska manjina je tek 1998. godine dobila pravo građanstva.
427
428
Peti deo
PROCESI NA POLITIČKO-GEOGRAFSKOJ KARTA SVETA
FORMIRANJE POLITIČKE KARTE SVETA. Globalni političkogeografski proces. Formiranje političke karte Evrope. Formiranje političke karte Balkana. Formiranje političke karte Azije. Formiranje političke karte Afrike. Formiranje političke karte Latinske Amerike. Formiranje političke karte Anglo Amerike. Formiranje političke karte Australije i Okeanije. Podela nenasaeljenih teritorija. FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA. Logika svetskog sistema. Struktura svetskog sistema. Tipovi transgraničnih integracija. Vojnopolitički savezi. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN). Kraj geopolitike - u pravcu geoekonomike? Kraj hegemonizma - u pravcu geografskog dijaloga?
429
XIX glava
FORMIRANJE POLITIČKE KARTE SVETA Šta je političko-geografski proces? To je proces nastajanja, razvoja i nestajanja političko-teritorijalnih sistema na političkoj karti sveta. Politička karta sveta je jedna geografska ekspresija međunarodnog sistema. Cela struktura je postavljena na dva koncepta - teritoriju i suverenitet. Zadatak političke geografije je da objasni tu kartu. Ipak ta mapa je varka, jer ona daje utisak stabilnosti koja je potpuno lažna. To je blic-snimak država u jednoj tački vremena; u stvarnosti taj raspored je stalno promenljiv. Politička karta sveta mora biti interpretirana kao serija razmeštaja koji su drastično promenjeni u prošlosti i koji se mogu korenito promeniti u budućnosti. "Ceo svet je pozornica. I svi ljudi i žene su samo akteri. Oni imaju svoje izlaske i svoje ulaske". Ovo je rekao Viljem Šekspir (1564-1616) u njegovoj predstavi "Kako vam drago", publikovanoj 1598. Ova izreka, kada se primeni na države, opisuje promenljiva stanja koja formiraju političku geografiju sveta. "Izlazi" i "ulazi" nacija - u arenu rata, mira i ekonomskih odnosa - do znatnog stepena zahvataju suštinske promene u svetskoj političkoj geografiji. "Akteri" na svetskoj političkoj sceni nisu nikad bili isti. Neke nacije su bile aktivno uključene u formiranje političke geografije sveta, druge su bile pasivni akteri. Prostorna distribucija aktivnih i pasivnih nacija menjala se tokom vremena, determinisana relativnim ekonomskim prosperitetom nacija. Broj aktera na svetskoj političkoj sceni se povećavao. Svet kakav su poznavali Strabon, Racel ili Cvijić - nije više aktuelan. Promene se odnose kako na teritorije pojedinih država, tako i na njihovo unutrašnje uređenje. Politička karta sveta menjala se u novijoj istoriji pre svega usled tri procesa: 1. Kolonijalnog suparništva i dekolonizacije, koji su bili uzrok I svetskog rata; 2. Ideološkog suparništva. Tri glavne ideologije - liberalizam sa osloncem u SAD, fašizam sa osloncem u Nemačkoj i komunizam sa osloncem u SSSR-u započeli su II svetski rat. Posle poraza fašizma, preostale dve, koje su u tom ratu bile saveznice, otpočele su međusobni
1. Globalni političkogeografski proces
430
"hladni rat" u kojem je poražen komunizam. Preostao je liberalizam, koji pokušava da se nametne kao ideologija novog svetskog poretka. 3. Civilizacijskog suparništva, oslonjenog na religije, koje po nekim prognozama (Hantington, 1993) može uzrokovati novi svetski sukob. Dugotrajne promene na političkoj karti se odvijaju prema nekim zakonomernostima. Istorijske posledice odstupanja i raspada imperija su ogromne i traju vekovima. Propast i raspad imperije Španije doveo je do velikih atlantskih (svetskih) ratova između Francuske i Engleske. Samo stvaranje SAD je deo tog gigantskog poglavlja ljudske istorije. Svetski ratovi između Engleske i Francuske u XVIII veku trajali su 126 godina, a opadanje i osipanje Španske imperije trajalo je preko 300 godina - od poraza Velike armade 1588. godine do špansko-američkog rata 1898. (na kraju SAD su nasledile veliki deo Španske imperije uključujući njeno vojno prisustvo u Sredozemnom moru i na istoku čak do Filipina, na Karibima i u Latinskoj Americi). Vilsonova ideja za nacionalno samoopredeljenje pomogla je padu evropskih imperija 1919. Raspad Otomanske imperije trajao je četvrt milenijuma - od poraza pod Bečom 1683 do 1923. godine, što je dovelo do Istočnog pitanja a zatim i do I svetskog rata. Odstupanje i raspadanje Otomanske imperije bilo je razlog između ostalog, za Prvi svetski rat. Rusija i Austrougarska (a od 1914. čak Nemačka i Turska) uporno su branile svoje interese na Balkanu. Podrška koju je svaka od njih ukazivala svojim "satelitima" vodila je do raznovrsnih konflikata, malih ratova, pretnji većim ratovima i atentatima - kao što je bio onaj u Sarajevu 1914 g. U međuvremenu nastupio je i raspad Ruske imperije. Rasli su ne samo nemački, nego islamski, japansko-kineski i mongolski apetiti prema delovima azijske Rusije. Uspostavljanje Novog svetskog poretka 1990-h, kao da vraća istoriju unazad. Svedoci smo ne samo kraja "hladnog rata" nego i kraja podele Evrope, prećutno rešene u Jalti 1945. Menja se i sama politička geografija one Evrope, ustanovljene u Versaju 1919, i u Oktobarskoj revoluciji 1917. Kratkotrajne promene su takođe značajne. U poslednjih hiljadu godina između Rusije i Evrope se smenjuju neprijateljstva i prijateljstva, uzajamno privlačenje i odbijanje, geopolitičke ljubavi i mržnje, napadi i odstupanja, izolacija i saradnja. "Evropa" razume se, ne predstavlja jednu celinu kao SAD. U nekim momentima Rusija se povezuje sa Pruskom i Nemačkom na račun Poljske, a zatim s Poljskom protiv Nemačke. Ponekad je bila u savezu s Engleskom (ili Francuskom), drugi put je pretila Engleskoj ratom, a dešavalo se da istovremeno ratuje protiv Engleske i Francuske (u Krimskom ratu 1854-1856). Godine 1612. Poljaci su u Moskvi; 1812. Francuzi pod vođstvom Napoleona su zauzeli Moskvu; 1814. Kozaci marširaju po Šanz-Elizeu a četiri rejona Pariza imaju ruske gubernatore; 1941. Nemci su stigli do Moskve a 1942. do Volge i Kavkaza; 1945. Rusi su zauzeli Berlin. Ni jedna od tih ekstremnih prekrajanja geografije nije trajala dugo. 431
Velike promene na političkoj karti su proizvod ratova i konflikata povezanih sa velikim geopolitičkim promenama. Svetska politička karta je prekrajana u Vestfaliji posle Tridesetogodišnjeg rata (1648), u Beču posle Napoleonovih ratova (1815), u Versaju posle II svetskog rata (1919), u Parizu posle II svetskog rata (1947). Svaka nova karta daje političkogeografsku osnovu za novi svetski geopolitički poredak. Ali politička karta sveta je rezultat ne samo velikih sila u njihovom geopolitičkom rivalstvu. Na njoj se stalno dešavaju manje promene kao rezultat ratova i konflikata između manjih sila. Zato je gotovo nemoguće u jednom poglavlju izložiti sve one mnogobrojne promene koje su učestvovale u kreiranju današnje političke karte sveta. S obzirom da su promene političke karte determinisale potencijalni razmeštaj rata i mira, aktuelni razmeštaj kriznih žarišta je često odraz ranijih konfiguracija pobednika i pobeđenih. Nemačka uloga u započinjanju Drugog svetskog rata posle poraza u Prvom, egipatsko započinjanje rata Jom Kipura 1973. posle njegovog poraza u sedmodnevnom ratu 1967, balkanski ratovi i krize u XX veku, su dobri primeri. Razmeštaj rata i mira i promenljiv prostorni razmeštaj jakih i slabijih, utiče na pravce regionalnog grupisanja. Karakter takvih grupisanja se takođe menjao u vremenu. Neke grupacije su diktirane okolnostima rata ili njegovim pretnjama, dok su druge bile bazirane pretežno na potrebi za mirom i ekonomskom moći. Date teze generalizuju prošle i tekuće trendove, ali što se može očekivati na budućoj svetskoj političko-geografskoj sceni? Svet je pozornica za međunarodno rivalstvo, promene političke karte bile su determinisane suparništvom među nacijama i velikim silama. Tako se može očekivati da će politička geografija sveta biti konsekvenca rasporeda budućeg suparništva. Savremena podeljenost Evrope na desetine političkih entiteta s individualiziranim interesima, bogatstvo nacionalnih kultura, privredna raznolikost, mozaik društvenopolitičkih rešenja i sociopsiholoških osnova - sve to ima korene u daljoj i bližoj prošlosti. Evropu često nazivaju "Stari svet". Međutim, za stare kulture i civilizacije koje su postojale u Mezopotamiji, na obalama istočnog Mediterana i u dolini Nila (sumersku, feničansku, egipatsku, jelinsku) prostor današnje Evrope bio je "terra incognita". U antičkom periodu pojam "Evropa" (ereb) označavao je zemlje zapada ili mraka. Aleksandar Makedonski širio je svoju imperiju prema istoku, dok ga Evropa nije mnogo zanimala. Tek je Rimska imperija koja se pojavljuje u II v. p. n. e. šire zahvatila evropski kontinent. Ona je postala jedini vladar Mediterana, prostirući se od Velike Britanije do Eufrata. Rimski imperijalizam izbrisao je sa političke karte grčke državice, uništio nezavisnost Semita, eliminisao
2. Formiranje političke karte Evrope
432
Egipat sa međunarodne scene. Granica (limes) na liniji Rajna-Dunav, delila je Evropu na južni deo (koji je pripadao imperiji) i severni slabo poznati deo kojeg su Latini nazivali "universum", naseljen većinom varvarima. Širenje Kineskog carstva sa istoka pokrenulo je neka mongolska plemena (Hune i druge) koja su uticala na velike seobe arijskih plemena, koja su sa severoistoka počela ugrožavati Rimsku imperiju. Car Teodosije podelio je imperiju (395) na njegova dva sina, da bi decentralizacijom vojnog odbrambenog sistema zaštitio Rim od sve snažnijih varvarskih upada. Linija podele išla je od limesa kod Beograda rekama Drinom, Drimom i Bojanom, preko Sredozemnog mora na zaliv Veliki Sirt u severnoj Africi. Kasnije (1054) podelilo se i hrišćanstvo na katolicizam i pravoslavlje. Podela Rimske imperije na istočni i zapadni deo imala je dalekosežne istorijske posledice za podele Evrope i balkanskih zemalja. U V veku u zapadnom delu imperije Varvari osnivaju svoje državice - Franci u Galiji, Zapadni Goti u Španiji, Angli i Sasi u Britaniji, Vandali u severnoj Africi. Germanski vođa Odoakar zauzeo je Rim i srušio Zapadno rimsko carstvo 476. godine. Istočno rimsko carstvo ili Vizantija, okrnjeno varvarskim najezdama, održalo se kao feudalna imperija do 1453. godine kada su Turci pod vođstvom Mehmeda II osvajača zauzeli Carigrad. Sloveni su ubrzali pad robovlasničkog sistema u Vizantiji i doprineli njenom preobražaju u feudalnu državu. Primili su hrišćanstvo (prvi Slovenci u VII veku, zatim Srbi, Hrvati, Bugari i Česi u IX veku, Poljaci i Rusi u X veku), što je imalo veliki značaj za stabilizaciju njihove države i razvoj pismenosti (ćirilice, glagoljice i latinice) i kulture. Prve ranofeudalne slovenske države bile su Samov savez plemena u VII veku, Bugarska u VIII v., Velikomoravska, Srpska i Hrvatska u IX veku, Makedonska, Češka, Poljska i Kijevska Rusija u X veku. U VII veku arapska plemena koja je ujedinio Muhamed za samo desetak godina (622-632) prodiru na Bliski Istok i ugrožavaju Vizantiju. Posle zauzimanja Sirije, Mezopotamije, Egipta i Persije usmerili su se ka zapadu, osvojili Kirenajku, Kartaginu, celi Magreb. Tarik zauzima Herkulove Stubove (711) koji se od tada nazivaju Xebel-Tarik ili Gibraltar. Arapi su zatim zauzeli skoro celu Španiju s izuzetkom Asturije i Baskije, u IX veku su zauzeli Siciliju i dolazili do Kalabrije i čak do ušća Tibra. Osvajači Pirinejskog poluostrva bili su uglavnom Mavari - arabizovani Berberi. Nepokorena oblast Kantabrijskih planina postala je jezgro sedmovekovne oslobodilačke borbe ("rekonkvista"). U toku borbe s Mavarima formirale su se državice Kastilija ("zemlja zamkova") koja je postala jezgro španske države, Aragonija sa Katalonijom i Portugalija. Kastilija i Aragon su ujedinjeni 1479. putem braka kastilijanske kraljice Izabele i aragonskog kralja Ferdinanda. Ujedinjeno kraljevstvo Španija završilo je rekonkvistu (1492) kada je palo poslednje mavarsko utvrđenje Grenada. 433
Osam vekova posle pojave Huna na evropskoj sceni su se pojavili Mongoli. NJihov vođa Xingis-kan 1214. je osvojio Peking a onda krenuo na zapad preko Turkestana, Persije, Jermenije, Indije, južne Rusije - sve do Kijeva. Stvorio je najveću imperiju u istoriji, koja se prostirala od južne Rusije do Indije i Manџurije. Kasnije su Mongoli zauzeli delove Poljske i Mađarske ali ih, kao stepske narode, nije zanimalo osvajanje šuma i planina srednje Evrope. Pred najezdom Mongola krenula su turska plemena iz srednje Azije na zapad. Zauzeli su posede Vizantije u Maloj Aziji i tu stvorili svoju državu pod vođstvom kana Osmana (1299). Pohod na Balkan počeo je 1354. godine kada su zauzeli Galipoljsko poluostrvo. Posle pobede na Marici 1371. i na Kosovu polju 1389. godine, pretvorili su Srbiju u vazalnu despotovinu. Bugarsku su osvojili 1393. Vizantiju su konačno uništili osvajanjem Konstantinopolja 1453. Srbiju su osvojili 1459, Bosnu 1463, Hercegovinu 1482, Zetu 1499, Beograd 1521. Mađare i Hrvate su porazili na Mohaču 1526. Dva puta, 1529. i 1683. godine su bezuspešno opsedali Beč. U bici kod Beča 1683. zaustavljena je transgresija Osmanske imperije u Evropi. Postepena regresija trajala je do 1912. Osmanska imperija na Balkanu dopirala je do linije Senj - Kupa - Kalnik, a u Panoniji je više puta varirala između Beograda i Budima. Deo Balkanskog poluostrva pretežno naseljen Srbima i Hrvatima, dobio je ulogu hrišćanskog predziđa ("antemurale christianitatis"), frontijera sličnog onom u ruskoj stepi. U periodu od XII-XV v. ujedinjena je Francuska a krajem tog perioda i Engleska (bez Škotske). U XIII veku na trgovačkom putu preko Sv. Gotharda ujedinila su se tri kantona i time je nastalo jezgro Švajcarske. U drugoj polovini XV veka ujedinjeni su Novgorod i Moskovija i likvidirani ostaci tatarske vlasti. Tako se formirala Rusija. Italija je u to vreme bila kulturno razvijena ali jako razjedinjena. Neke državice bile su vrlo moćne (Venecija, Đenova). Nemačka je takođe bila rascepkana na preko 300 političko-teritorijalnih jedinica različitog ranga - kraljevina, kneževina, grofovija, episkopija, vojvodstava. One su bile ujedinjene formalno u "Sveto rimsko carstvo nemačke nacije" koje je postojalo u periodu 962-1806 (uništio ga Napoleon). U ovakvom nazivu namerno su sjedinjene rimske državne tradicije sa hrišćanstvom, kako bi se opravdali osvajački ratovi nemačkih careva i feudalaca, bilo u ime rimske univerzalnosti ili u ime hrišćanstva. Slično tome Rusija je pretendovala na vizantijsko nasleđe, proglašavajući Moskvu "trećim Rimom" ("drugi Rim" se nazivao Konstantinopolj). Moćni feudalci Habsburzi koji su vladali Austrijom a od XV veka i Holandijom, postali su imperatorska dinastija 1437, ali nisu mogli da izađu na kraj sa feudalnom anarhijom. Turski prodor i neposredna opasnost srednjoj Evropi a posredno i zapadnoj, uslovili su novo shvatanje uloge Habzburške monarhije i učvrstili njene pozicije u Evropi. U samoj
434
Habzburškoj monarhiji javlja se ideja prodora na istok (Drang nach Osten) naročito posle poraza Turaka pod Bečom 1683. Zbog jake Turske na Mediteranu, evropske zemlje se u srednjem veku okreću okeanu pa nastaje "okeanska faza" evropske istorije. Kroz celi XVII vek u Evropi se održavala ravnoteža snaga. Na početku novog doba formirala su se dva žarišta ekspanzije - kontinentalni ruski i pomorski špansko-portugalski. Početkom XVII veka Habzburzi znatno jačaju, uz suparništvo austrijskih i španskih Habzburga. Francuska je u strahu od njih potpisala ugovor čak s Turcima a u borbi protiv njih koristila je podršku Švedske, Danske, Češke. U Nemačkoj se razvila borba između katolika i protestanata koja se prenela i u druge države Evrope. Usled polarizacije snaga u Evropi stvorile su se dve koalicije - habzburški blok (Španija, Austrija) podržavan katoličkim knezovima u Nemačkoj, papstvom i Poljskom, i blok kojeg su predvodili nemački protestantski knezovi, Francuska, Švedska, Danska, podržavan od strane Holandije, Engleske i Rusije. Uporedo s tim rasle su protivurečnosti između Engleske i Francuske, Rusije i Poljske, Engleske i Holandije. Te podele dovele su do evropskog rata 1618-1648. (tzv. "tridesetogodišnji rat") koji je završen potpisivanjem Vestfalskog mira. Vestfalski mir (1648) stvorio je uslove za formiranje nove ravnoteže snaga u Evropi. Rezultati su bili sledeći: Nemačka je ostala razdrobljena i jako oslabljena; Švedska je postala gospodar na Baltiku; Francuska je dobila Alzas, Strazbur, Zundhau i Hagenau a formalno joj je priznato priključenje episkopija Mec, Tul i Verden, koje je zauzela još 1552; Holandija i Švajcarska dobile su međunarodno priznanje kao samostalne evropske države. Usled Tridesetogodišnjeg rata i Špansko-francuskog rata ideja Habzburga da stvore u Evropi "Hrišćansku imperiju" pretrpela je neuspeh. Vodeću ulogu u Evropi preuzele su centralizovane feudalne države Francuska i Rusija. Znatno je oslabila uloga Turske na pravoslavnom jugoistoku Evrope, što je privlačilo pažnju velikih sila, posebno Austrije. U drugoj polovini XVII veka posle tri holandsko-engleska i jednog holandsko-francuskog rata, Holandija je izgubila ulogu velike evropske sile a Engleska i Francuska su ojačale. Krajem XVII i početkom XVIII veka francuski kralj Luj XIV pretenduje na ulogu "sveevropskog monarha" što je podsećalo na prethodne ambicije nemačkog imperatora. Početkom XVIII veka u ratu za Špansko nasledstvo Francuska je lišena hegemonije koju je imala posle Vestfalskog mira a ojačale su pozicije Austrije u Evropi i Engleske na morima. Engleska je dobila neke francuske kolonije u Americi i Gibraltar, koji je zauzela 1704. Taj rat završen je Utrehtskim mirom 1713. Istovremeno su se zaoštrile borbe Rusije za izlazak na Baltičko more, čije su obale pripadale Švedskoj. Posle Severnog rata (1700-1721) Rusija je
435
"probila prozor" na Baltik. Švedska je izgubila pozicije velike države a jako je ojačala Rusija, što je izazvalo poremećaj ravnoteže snaga u Evropi. Postepeno se formirao novi balans u Evropi, u kojem se sve jasnije ocrtavao značaj Rusije, Francuske, Engleske, Pruske i Austrije kao glavnih sila. Prusko kraljevstvo je iz ratova sa Švedskom izašlo ojačano i nastala je nova linija protivteže između Pruske i Austrije. Pruski kralj Fridrih II težio je da zauzme Češku i Poljsku, i da ojača svoj uticaj u Holandiji. Uznemirene tim planovima Rusija, Francuska, Austrija i Švedska formirale su sredinom XVIII veka Antiprusku koaliciju. U sedmogodišnjem ratu (1756-1763) Pruska je stupila u savez sa Engleskom i Portugalijom i zauzela Šljonsk. Ipak sačuvan je prethodni odnos snaga. Engleska je ojačala svoje pozicije u Evropi i postala najveća kolonijalna sila. Taj rat pokazao je kolike su protivurečnosti između Engleske i Francuske. Kriza i pad francuskog apsolutizma pojavili su se kako u zaoštravanju unutrašnjih protivurečnosti tako i u porazima na međunarodnoj sceni. Oslabila je i moć italijanskih gradova. Na jugu je nastalo Kraljevstvo obeju Sicilija (Napulj i Sicilija) a na severu je Austrija učvrstila svoju vlast. Španski Burboni su izgubili uticaj u Italiji, koja je i dalje ostala političkiteritorijalno razdrobljena. Španija je izgubila mnoge posede i postala drugorazredna evropska država. Oslabio je i politički uticaj papstva u Evropi. U Mađarskoj, nacionalno-oslobodilački pokret protiv Habzburga pretrpeo je neuspeh. Kod balkanskih naroda u XVIII veku počinje buđenje nacionalne svesti i borba protiv turske vlasti. Paralelno s utvrđenjem i konsolidacijom evropskih država išao je i proces formiranja državnih granica i oblikovanja teritorija. Istovremeno se na kontinentu razvijala borba pojedinih država ili saveza država za hegemoniju. Cela politička istorija Evrope od postanka nacionalnih država može se posmatrati kao odraz borbe za hegemoniju na jednoj i borbe za očuvanje ravnoteže na drugoj strani. Pokazalo se ipak, da ni jedna država nije bila dovoljno jaka da pokori celu Evropu a uzajamni zazor velikih sila pogodovao je očuvanju malih država. Počevši od XVIII veka evropske sile proširile su svoje uticaje i prenele rivalstvo na druge kontinente. Evropa nikad nije bila politički jedinstvena. NJenu političku podeljenost naglašavala je i verska podeljenost. Vrlo važan momenat u istoriji evropske civilizacije je evolucija države i nacije u njihovoj uzajamnoj vezi. Sve do polovine XVIII veka centralizovane države, iako većinom etnički nehomogene, preživljavale su istorijsko dozrevanje nacionalne ideje, uporedo sa ekonomskim i kulturnim razvitkom. Tek je francuska buržoaska revolucija (1789) izvršila sintezu države i nacije u ideologiji Jakobinaca, koju je prihvatio i Napoleon. Uoči Napoleonovih ratova u Evropi su postojale sledeće države: Francuska, Rusija, Španija, Portugalija, Holandija, Danska ujedinjena sa Norveškom, Švedska, Austrija, nekoliko desetina malih nemačkih državica, italijanske državice, papski posedi i Turska. Napoleon je 436
nakratko Poljskoj vratio državnost. Napoleonova strategija francuske hegemonije probudila je nacionalnu svest u različitim delovima Evrope i podstakla talas ujedinjavajućeg nacionalizma u Nemačkoj i Italiji. U njegovoj Ilirskoj provinciji nalazi se početak ideje ujedinjenja Južnih Slovena. Na Bečkom kongresu 1815. godine, koji je održan posle poraza Napoleona, prekrojena je politička karta Evrope ne vodeći mnogo računa o interesima malih naroda. Formalno rešenje kongresa svodilo se na sledeće: Poljska je podeljena na tri dela - Kraljevinu Poljsku koja će se nalaziti u "neraskidivoj vezi s Rusijom", Poznanj, Gdanjsk i Torunj dati su Pruskoj, zapadna Ukrajina (Galicija) pripala je Austriji. Krakov s okolinom proglašen je slobodnim gradom. Austrija je dobila takođe deo Lombardije i Venecije (Tirol, Trst, Dalmaciju, Iliriju), mali deo Nadrajnja, region Salcburga. Danska je dobila Šlezvig i Holštajn. Holandija je uzela Belgiju i formirala nezavisnu Kraljevinu Ujedinjenih Holanđana, koja je trajala do 1830. godine, kada je Belgija dobila nezavisnost. Ranije je Belgija (katolička) pripadala Habzburzima a Holandija (protestantska) je bila pod uticajem Engleske. Pruska je dobila severnu Saksoniju, delove srednjeg Nadrajnja, deo Vestfalije, veliko Poznanjsko kneževstvo, ostrvo Rigen i Pomeraniju (Pomorje). Preko 300 nemačkih državica redukovano je na 38, od toga 4 slobodna grada. One su činile tzv. Nemački Savez, u koji nije spadala Pruska. Italija je ostala razjedinjena a znatan severni deo pripao je Austriji. Vraćena je vlast pape u Crkvenoj državi, Burbona u Kraljevini Siciliji i Napulju, Habzburga u velikoj kneževini Toskani. Dubrovačka i Mletačka republika, koje je ukinuo Napoleon, nestale su sa političke karte. Švajcarska se povećala za tri kantona, zagarantovana joj je večita neutralnost a ona se obavezala da neće stupati u nikakve političke saveze niti uzimati učešće u ratu ukoliko ne bude i sama objekt agresije. Politika Engleske na Bečkom kongresu bila je usmerena na uspostavljanje "ravnoteže" na evropskom kontinentu, kako bi nesmetano mogla razvijati svoju kolonijalnu imperiju na drugim kontinentima. Nije želela moćnu Francusku i Rusiju u Evropi. Zauzela je strateški važno ostrvo Maltu i ostrvo Helgoland koje je ranije pripadalo Danskoj. Izvan Evrope zauzela je Mauricijus i Tobago. Francuska je vraćena u stare granice. Četiri države pobednice (Engleska, Austrija, Rusija i Pruska) potpisale su dogovor da neće dopustiti novi revolucionarni pokret u Francuskoj. Zatim je stvorena tzv. Sveta Alijansa - konzervativni savez feudalnih sila Austrije, Pruske i Rusije, kojoj je kasnije pristupila i Francuska - savez za odbranu granica utvrđenih Bečkim kongresom i gušenje liberalnih i nacionalno oslobodilačkih pokreta i ustanaka. Ipak "ravnoteža" snaga koja je stvorena u Evropi posle 1815, narušena je već sredinom XIX veka. Formirao se novi savez - Engleske i 437
Francuske, usmeren protiv Rusije. Uloga Austrije naglo je oslabila. Krajem 1850-h ujedinjena je Italija. Ujedinjenje je završeno 1870. ukidanjem papske srednjovekovne države i pripajanjem Rima Italiji. Pruska je sve jasnije izražavala hegemonizam prema Nemačkoj (kojeg je 1860-h i ostvarila) što je uticalo na politiku Francuske. Godine 1834. osnovana je tzv. Carinska unija nemačkih država pod vođstvom Pruske (ali bez Austrije) što je ojačalo Prusku. Pruski kancelar Bizmark, posle nekoliko uspešnih ratova protiv Danske (1864), Austrije (1866) i Francuske (1870-71), uspeo je da ujedini Nemačku (1871) na čelu sa pruskim kraljem kao nemačkim carem. Kroz sledećih dvadesetak godina cela evropska politika se okretala oko Bizmarka. U prvoj polovini XIX veka bili su jaki nacionalno-oslobodilački pokreti u Habzburškoj monarhiji (na primer, Ilirski pokret, revolucija 1848). Posle poraza Austrije od Pruske (1866) formirala se dvojna Austro-ugarska monarhija (1867). U sastav Austrije ušle su slovenske zemlje - Češka, Moravska, Galicija, Bukovina, Dalmacija i Slovenija. Austrijski Nemci činili su oko 1/3 stanovništva. U sastav Ugarske kraljevine ušle su slovenske zemlje - Hrvatska, Slovačka i još Transilvanija sa mešovitim mađarskorumunskim stanovništvom. Mađari su u toj kraljevini bili manjina, činili su samo 2/5 stanovništva. Za razliku od Austro-ugarske koja se raspala odjednom krajem Prvog svetskog rata, Turska se osipala postepeno. Feudalna i jako zaostala Turska bila je vrlo slaba što je privlačilo pretenzije velikih sila - Rusije, Austrije, Engleske, Francuske. "Istočno pitanje" (tj. pitanje nasleđa Turske) bilo je aktuelno u evropskoj diplomatiji u XIX i početkom XX veka. Krajem XVIII veka dobile su autonomiju Moldavija i Vlaška. Početkom XIX veka (1804-1813) izbio je Prvi srpski ustanak, a zatim (1815) i Drugi srpski ustanak, posle kojih je Srbija dobila autonomiju. Ustanak Grka (1821) pomognut snagama Francuske, Engleske i Rusije rezultirao je nezavisnošću Grčke (1829). Tada je i Srbija dobila vazalni status. Vazalne kneževine Moldavija i Vlaška obrazovale su 1861. godine državu Rumuniju. Godine 1875. buknuo je Bosansko-hercegovački ustanak protiv Turaka a nešto kasnije i ustanak Bugara. Srbija i Crna Gora želeći da zaštite srpsko stanovništvo u Bosni i Hercegovini, objavili su rat Turskoj (1876) a to je učinila i Rusija. Rusko-turski rat (1877-78) završen je potpisivanjem mira u San-Stefanu i kod Carigrada (Istambula). Uslove mira diktirala je Rusija. Prema San-stefanskom ugovoru Rusiji je pripala Besarabija a na Kavkazu Kars, Batumi, Jermenija. Srbija koja je podnela veliki teret rata s Turskom, nije bila zadovoljna. Oduzeti su joj u korist Bugarske Vranje, Bela Palanka, Pirot a dato proširenje prema Novom Pazaru i Kosovskoj Mitrovici. Crna Gora je dobila Nikšić, Gacko, Gusinje, Spuž, Žabljak, Podgoricu, Bar, krajeve uz desnu obalu Bojane. Rumunija je dobila severnu Dobrudžu. Formirana je Velika Bugarska koja je na račun susednih zemalja dobila deo Dobrudže, Makedoniju i deo Albanije skoro do Tirane, veliki deo Trakije i 438
Egejske Makedonije, deo Srbije. Turskoj je oduzeto pravo da drži garnizone na teritoriji Bugarske. Berlinski kongres (1878) kojim je predsedavao Bizmark, stavio je van snage San-stefanski ugovor i znatno izmenio njegove odredbe. Bugarska je vraćena u svoje nacionalne okvire i priznata samo kao vazalna država. Deo teritorije koji je ušao po San-stefanskom ugovoru u sastav nezavisne Bugarske - ostao je u posedu Turske. Istočna Rumelija (južno od planine Balkan) dobila je samo autonomiju u sastavu Turske a 1866. je ujedinjena sa severnim delom Bugarske. Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji je priznata potpuna nezavisnost. Srbija je zadržala Niš, Pirot, Leskovac i Vranje, koje je oslobodila u Drugom srpsko-turskom ratu. Nešto je uvećana teritorija Grčke. Bosna i Hercegovina, čiji je ustanak i bio povod rata, data je u "privremenu" okupaciju Austriji, ali je ona 1908. izvršila aneksiju, što je izazvalo nezadovoljstvo u Srbiji. Na Berlinskom kongresu još je Engleska uzela od Turske Kipar. Berlinski kongres usmerio je ambicije političkih rivala u orbitu Otomanske imperije koja je jako oslabila. U XVIIII veku, posle Vestfalskog kongresa (1648) tri evropske sile - Švedska, Holandija i Španija - izgubile su taj rang a Poljska je krajem tog veka prestala da postoji. NJihova mesta zauzela su Pruska i Rusija. U XIX veku nije bilo takvih preokreta. Sile koje su sprovele Bečki kongres, bile su potpisnice ugovora na Berlinskom kongresu a iste su ušle u I svetski rat. Rivalstvo i protivurečnosti među njima, posle Berlinskog kongresa preneseni su na prostor nerazvijenog sveta, što je očuvalo mir i stabilnost u Evropi sve do 1914. godine. Težnja Nemačke na proširi uticaj na Bliski Istok (Drang nach Osten) ugrožavala je interese Engleske i Rusije. Istovremeno sa ekonomskom penetracijom u Tursku, evropske sile zauzimaju njena periferna područja. U Egiptu je zavladala Engleska, u Tunisu Francuska, u Bosni i Hercegovini Austrougarska, u Libiji i ostrvima Dodekanez i Rodos Italija. Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine (1908) izazvala je reakciju Srbije i carinski rat. Srbija je težila da obuhvati teritorije u kojima su živeli Srbi, Grčka je želela proširenje na sever a Bugarska je pretendovala na Makedoniju i zapadnu Trakiju (izlaz na Egejsko more). Težnje balkanskih država ukrstile su se u Makedoniji, koja je pripadala još uvek Turskoj. Osim toga, Srbija je u aneksiji Bosne i Hercegovine videla pretnju svojoj samostalnosti a nasuprot tome, Austrougarska je u Srbiji videla podstrekača nacionalno-oslobodilačkih pokreta južnoslovenskih naroda u svojoj zemlji. Iza leđa Austrougarske stajala je Nemačka a Srbiju su podržavale Rusija, Francuska i Engleska - da bi sprečile austro-ugarski i nemački prodor na istok. Pod uticajem ovih sila stvoren je savez balkanskih zemalja - Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore, koji je 1912. stupio u rat protiv Turske - Prvi balkanski rat. Presudnu bitku nad Turskom odnela je Srbija u bici kod Kumanova. Taj rat doneo je konačno 439
nezavisnost svim balkanskim narodima, ali je pitanje Makedonije izazvalo konflikt između Bugarske i Srbije. Bugarska je napala Srbiju. Na stranu Srbije stupile su Crna Gora i Rumunija a na Bugarsku je udarila i Turska.Taj Drugi balkanski rat brzo je završen (1913) pobedom srpske vojske kod Bregalnice, kapitulacijom Bugarske i podelom Makedonije (67 hilj. km2 Grčkoj, 25,7 hilj. km2 Srbiji, 6,7 hilj. km2 Bugarskoj i mali deo Albaniji). Podelom Makedonije i stvaranjem Albanije sprečene su težnje Srbije da izađe na more (Solun ili Skadar). Opšti rezultat balkanskih ratova 1912-13. godine bio je sledeći teritorijalno su uvećane Srbija i Grčka. I Bugarska je malo uvećana - dobila je izlaz na Egejsko more ali je morala dati južnu Dobrudžu Rumuniji. Bila je stvorena nova država Albanija. Turska je sačuvala samo mali jugoistočni ugao Balkanskog poluostrva oko istambulskih tesnaca, tek toliko da bi sprečila izlaz Rusije na Mediteran. Tako je na Balkanskom poluostrvu stvorena ravnoteža snaga koja nije smela biti poremećena. Time nisu rešene protivurečnosti u Evropi niti zadovoljene pretenzije balkanskih država i velikih sila. Još ranije su se formirale dve vojne grupacije - Trojni savez i Antanta - koje su ušle u Prvi svetski rat. Trojni savez (Nemačka, Austrougarska, Italija) počeo se formirati posle Berlinskog kongresa - savez između Nemačke i Austrougarske potpisan je 1879, Italija se priključila 1882. a istupila je iz saveza u jeku rata 1915. (kada joj je tajnim Londonskim sporazumom za uzvrat obećan deo jadranskog primorja). Savez Antante (Engleska, Francuska, Rusija) stvoren je u nekoliko faza (rusko-francuski savez 1891-93, anglo-francuski savez 1904, savez Antante 1912-1914). Formiranjem ova dva bloka situacija je postala napeta a Balkansko poluostrvo postalo je "bure baruta Evrope". Neposredni povod za I svetski rat bio je atentat na austro-ugarskog prestolonaslednika u Sarajevu, juna 1914. Austrougarska, iza čijih leđa je stajala Nemačka, objavila je rat Srbiji 28. jula 1914. Tada je Rusija počela delimičnu mobilizaciju a Nemačka joj je objavila rat. Zatim je Nemačka objavila rat Francuskoj a Engleska je objavila rat Nemačkoj. Na strani Nemačke i Austrougarske u rat je stupila Turska a kasnije i Bugarska. Na stranu Antante stao je Japan s interesom da zauzme nemačke posede u Tihom okeanu i da se proširi u severoistočnoj Kini. Italija je stupila u rat maja 1915. ali je pretrpela žestok poraz i prešla na stranu Antante. U avgustu 1916. u rat je ušla Rumunija kojoj je Antanta obećala proširenje na račun Mađarske. Doživela je težak poraz i pred kraj rata je opet objavila rat Nemačkoj i na taj način stala u red "pobednica". Godine 1917. u rat su stupile SAD i Grčka. Kina i Brazil su objavile rat Nemačkoj ali u njemu nisu učestvovale. Srbija je u tom ratu pretrpela teške gubitke. Na kraju, prva je kapitulirala Bugarska, zatim Turska, nešto kasnije Austro-ugarska i konačno Nemačka (11. XI 1918). Osim toga, 1917. dogodila se Oktobarska socijalistička revolucija u Rusiji.
440
441
Mirovna konferencija u Versaju 1919. godine, bavila se prekrajanjem političke karte Evrope, u želji da obezbedi dugoročnu ravnotežu kontinenta. Francuska i Engleska su postale vodeće sile Evrope a u evropske poslove umešale su se Sjedinjene američke države. Versajski ugovor je dokument mira s Nemačkom, Sen-žermenski s Austrijom, Trianonski s Mađarskom, ugovor u Neji s Bugarskom, ugovor u Sevru s Turskom (nazivi prema dvorcima u kojima su potpisani). Austrougarska se raspala i nestala sa političke karte sveta. Austrija je smanjena 3,5 puta po površini i skoro 4 puta po broju stanovnika a Mađarska je smanjena oko 3 puta. Južne oblasti bivše Austro-ugarske (Bosna i Hercegovina, Slovenija, Dalmacija, Hrvatska, Vojvodina) ušle su zajedno sa Srbijom i Crnom Gorom u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, preimenovane 1929. u Kraljevinu Jugoslaviju. Rumunija se dvostruko proširila, uglavnom na račun Austrougarske - dobila je Transilvaniju, Bukovinu, deo Banata i Besarabiju. Besarabija je bila u periodu 1812-1917. u sastavu Rusije, 1917-40 u sastavu Rumunije, 19401990. u sastavu SSSR kao Moldavska SSR (1941-1944. bila je pod okupacijom Nemačke), koja je 1990. dobila nezavisnost. Italija je na račun Austrougarske dobila južni deo Tirola, Posočje, Trst, Slovenačko primorje i Postojnu, Istru, Zadar, ostrva Cres, Lošinj, Lastovo, Sušac i Palagružu. Rijeka je u periodu 1919-24. (usled avanturističkog pohoda italijanskog pesnika i političara Gabrijela Danuncija), bila proglašena samostalnom Riječkom državom, koja je Rapalskim ugovorom priznata a Rimskim paktom priključena Italiji. Raspadom Austro-ugarske stvorene su Čehoslovačka i Poljska. Poljska je dobila Poznanj i zapadnu Prusku od predratne Nemačke, oblasti srednje Visle sa Varšavom, Vilnjus, Bjalistok, Brest-Litovsk i druge od predratne Rusije, i Galiciju od bivših austrijskih zemalja. Predratni nemački grad Dancing (Gdanjsk) proglašen je slobodnim gradom. Od teritorija istočne Pruske stvorene su države Letonija, Litvanija i Estonija. Danska se malo proširila na račun Nemačke a pripao joj je i Island. Finska je 1920. godine istupila iz federacije sa Sovjetskim savezom i postala nezavisna država. Poljska je 1920. zauzela Viljnjus, glavni grad Litvanije, kojeg je Staljin vratio 1939. Litvanija je 1923. zauzela grad Memel (Klajpedu) koji je do tada bio pod zajedničkom savezničkom upravom. Švedska i Norveška su zadržale granice koje su nastale njihovim odvajanjem 1905. Bugarska je morala vratiti Grčkoj zapadnu Trakiju koju je uzela u balkanskim ratovima (1912) i tako je izgubila izlaz na Egejsko more. Manju teritoriju na zapadnoj granici morala je ustupiti Jugoslaviji. Grčkoj je pripala istočna Trakija (izuzev Istambula i tesnaca) i područje Smirne u Maloj Aziji. Međutim, izbio je tursko-grčki rat 1920-22, u kojem je Turska oborila ugovor iz Sevra i popravila svoj položaj. Turska je smanjena za 3/4 ali je zadržala svu Malu Aziju. Turske teritorije Sirija i Liban postale su mandatne teritorije Francuske a Mezopotamija Engleske. 442
Irska je nešto kasnije (1922) postala samostalna država ali bez severnog dela koji je ostao u sastavu Velike Britanije. Belgija je dobila male oblasti sa gradovima Ojpen i Malmedi. Predratne granice zadržale su Holandija, Portugalija, Španija i Švajcarska. Francuska je dobila oblasti Alzas, Lorenu, Nicu i Savoju koje je bila izgubila 1870. Nemačka je izgubila znatne teritorije i kolonije, što je izazvalo revanšističke i revizionističke težnje, koje će dovesti do II svetskog rata i sloma versajskog sistema. Oktobarska revolucija i Vilsonova deklaracija o samoopredeljenju naroda unele su bitne kvalitativne promene na političku kartu Evrope. Raspad dve monarhije (Austrougarske i Osmanske) i nastanak niza novih država bile su značajne promene. Međutim, Versajski sistem bio je opterećen mnogim protivurečnostima (ideološkim i ekonomskim) a nije bilo realne međunarodne snage da ga zaštiti. Slom versajskog sistema uzrokovan je brojnim nerešenim pitanjima nacionalnih manjina, produbljivanjem jaza između buržoasko-parlamentarnih i diktatorskih (fašističkih) režima, protivurečnosti socijalizma i kapitalizma. Garant mira u Evropi bila je Francuska. SAD su vodile izolacionističku politiku i tek u II svetskom ratu su prešli na intervencionizam. Nemci su smatrali "versajski diktat" za neoprostivu nepravdu a Rusi su zazirali od njega kao od reinkarnacije "sanitarnog kordona" iz doba Oktobarske revolucije. Kršenje versajskog sistema započeo je Japan - formirao je u Mandžuriji državu Mandžu-ko (1931-32), napao Kinu (1937) i SSSR (1938) ali biva poražen. Italija je napala Abisiniju (1935-36) ali biva poražena. Velika Britanija i Francuska počinju da se grupišu za očuvanje versajskog poretka. Nemačka, Japan i Italija organizuju Trojni pakt (1936-37) radi uspostavljanja novog svetskog poretka. Na inicijativu Francuske osnovana je Mala antanta (1921) - savez Čehoslovačke, Rumunije i Jugoslavije, kao tampon zona prema SSSR na jednoj i Trojnom paktu na drugoj strani. Nemačka je 1938. izvršila aneksiju ("anšlus") Austrije, zatim oblasti Sudeta, Češke i Moravske. Poljska je zauzela Tješin a Mađarska Prikarpatsku Ukrajinu. Litvanija je morala predati Nemačkoj grad Memel. Italija je 1939. anektirala Albaniju. Sovjetski Savez je 1939. potpisao ugovor o nenapadanju s Nemačkom, prema kom je granica interesnih sfera ove dve države Išla duž reka Narve, Visle i Sane u Poljskoj. Sledeći zahtev Nemačke bio je priključenje Dancinga (Gdanjska) sa baltičkim koridorom. Kada je Nemačka napala Poljsku (1. 09. 1939) Francuska i Engleska su joj objavile rat. SSSR je istovremeno zaposeo istočne delove Poljske koji su priključeni Ukrajini, Belorusiji i Litvaniji. Zatim su baltičke države Estonija, Letonija i Litvanija zaključile sa SSSR-om sporazum o savezu i uzajamnoj pomoći a onda su (jula 1940) uspostavile sovjetsku vlast i plebiscitarno ušle u sastav federacije SSSR. Pobedivši Finsku u ratu 1940. godine, SSSR je dobio Karelijsku prevlaku s gradom Viborgom, koja je ušla u sastav 443
444
Karelo-Finske SSR. Koristeći ratne zaplete SSSR je uspeo da ugovorom (juna 1940) dobije od Rumunije natrag Besarabiju (pripojena Moldavskoj SSR) i severni deo Bukovine (pripojen Ukrajinskoj SSR). Hitler je napao Jugoslaviju 6. aprila a SSSR 22. juna 1941. Posle poraza sila Osovine (Nemačke, Italije, Japana, kojima su se priključili Rumunija, Bugarska, Mađarska, Finska), članice Antihitlerovske koalicije (SAD, SSSR, Velika Britanija) održale su konferenciju na Jalti (februara 1945) i u Potsdamu (jula-avgusta 1945) da bi rešile najvažnije probleme posleratnog svetskog poretka. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji (februara, 1947) glavnu reč među 21 saveznicom vodile su velike sile - SSSR, SAD i Velika Britanija a delimično i Francuska. Italija je izgubila sve kolonije u Africi i područja na istočnoj obali Jadranskog mora. Manju pograničnu teritoriju je ustupila Francuskoj. Dodekaneska ostrva su pripala Grčkoj. Jugoslaviji su vraćeni deo Istre i Julijske krajine i ostrva. Od Trsta i severozapadnog dela Istre bila je obrazovana Slobodna teritorija Trsta (733 km2) koja je podeljena na zonu A (pod upravom anglo-američke vojske) i zonu B (pod jugoslovenskom upravom). Londonskim sporazumom iz 1954. godine, Jugoslavija je dobila zonu B (Kopar i Buje) i manji deo zone A, dok je njen veći deo sa gradom Trstom pripao Italiji. Italija je smanjena za 11 000 km2. Jugoslavija je proširena za oko 7 000 km2. Rumunija je od Mađarske dobila Transilvaniju (Erdelj) a vratila je deo Dobrudže Bugarskoj i pre toga već pomenute Besarabiju i severni deo Bukovine SSSR-u. Tako je Rumunija smanjena za 43 000 km2. Nemačka i Berlin su bili podeljeni na po 4 okupacione zone u kojima su 1949. godine formirane Demokratska Republika Nemačka (U sovjetskoj okupacionoj zoni) i Savezna Republika Nemačka (u okupacionoj zoni zapadnih sila). Po istom principu podeljen je i Berlin, koji je 1961. još i prezidan zidom, čije je rušenje označilo kraj "Gvozdene zavese" u Evropi i ujedinjenje Nemačke (3. oktobra 1990). Austrija je, kao i Beč, do 1955. takođe bila podeljena na četiri okupacione zone, a onda je dobila nezavisnost. Sovjetski Savez je dobio najveće teritorije i u odnosu na predratno stanje je uvećan za 1,2 mil. km2, od toga u evropskom delu za preko 200 000 km2. U odnosu na 1938. SSSR je dobio oblast Petsamo (preko koje je izbio na granicu Norveške i zatvorio severni izlaz Finske), deo Karelije sa Viborgom, deo istočne Pruske (Kalinjingradska oblast), istočni deo Poljske sa Galicijom, prikarpatsku Ukrajinu (Ruteniju), Bukovinu i Besarabiju (Moldaviju). Današnja Ukrajina je pet puta veća od one teritorije koju je Bogdan Hmeljnicki priključio Rusiji (1654). Dok je bila u sastavu SSSR-a priključene su joj Zapadna Ukrajina (Galicija) od Poljske (1939), severna Bukovina i tri pokrajine Besarabije od Rumunije (1940), Karpatska Ukrajina (Rutenija) od Čehoslovačke (1945), Krim od Rusije (1954). U crnomorskom pojasu proširila se od delte Dunava do Krima i Azovskog mora a preko Rutenije ušla u Panonsku niziju. Baltičke države Estonija, Letonija i 445
Litvanija, koje su u međuratnom periodu bile nezavisne, ušle su pred rat u sastav SSSR-a (1940) uz manje izmene granica. Belorusija je dobila deo istočne Poljske, koja je za to dobila kompenzacije u Istočnoj Pruskoj. Rusija se proširila u severnom (Petsamo) i maritimnom pojasu Baltičkog mora (istočna Karelija s Viborgom, Kalinjingradska oblast), na Dalekom Istoku (strategijski važni Sahalin, Kurilska ostrva) i centralnoj Aziji (Tuva). Poljska je izgubila oko 180 000 km2 istočne teritorije na račun SSSR a dobila oko 80 000 km2 zapadne teritorije, do Odre i Nise, koja je pripadala Pruskoj. Tako je Poljska " pomerena" na zapad i smanjena za oko 100 000 km2. Izgubljena istočna teritorija bila je ekonomski zaostala dok je dobijena zapadna teritorija bila razvijena i bogatija sirovinama (Šljonsk). Osim toga, Poljska je dobila široku primorsku zonu od Odre do sovjetske granice na Baltičkom moru. Čehoslovačkoj je vraćena Sudetska oblast (41 000 km2) ali je morala SSSR-u ustupiti Ruteniju (13 000 km2). Finska je u odnosu na 1938. smanjena za oko 50 000 km2. Teritorije koje su joj oduzete u sovjetsko-finskom ratu 1939-40 potvrđene su na Pariskoj konferenciji. SSSR joj je vratio bazu Hanko (na istoimenom poluostrvu) i luku Porkala sa okolinom u blizini Helsinkija (1944. odnosno 1956). Gubitkom oblasti Petsamo i istoimene luke Finska je izgubila izlaz na Arktičko more. Bugarska je vratila okupirane teritorije Jugoslaviji i Grčkoj ali je ipak proširena za oko 8 000 km2 dobivši od Rumunije pomenutu južnu Dobrudžu. Grčka je povećana za oko 5 000 km2 jer je dobila ostrva Rodos i Dodekanez koje je ranije držala Italija. Albanija je dobila neznatno proširenje od 1 200 km2. Turska je kao neutralna zemlja u II svetskom ratu zadržala svoju predratnu teritoriju na evropskom kopnu od oko 27 000 km2. Najviše je smanjena Nemačka - od 470 500 km2 koje je imala pre rata na 356 000 km2 posle rata (smanjenje za 114 500 km2). Osim toga Nemačka je bila podeljena na SR Nemačku (248 000 km2) i DR Nemačku (108 000 km2). Danska je izgubila ostrvo Island, koje je proglasilo nezavisnost (1944). Francuskoj su vraćene okupirane oblasti Alzas i Loren. Belgiji su vraćeni Ojpen i Malmedi. Velika Britanija, Irska, Portugalija, Španija, Francuska, Belgija i Švakcarska su ostale u predratnim granicama. Formalno su bile neutralne Španija, Portugalija, Švedska, Irska i Švajcarska a Turska je stupila u rat u maju 1945, nekoliko dana pre njegovog završetka. Neke od njih bile su faktički vojni saveznici Nemačke. Posle rata na političkoj karti Evrope pojavilo se nekoliko novih država. Britanska kolonija Malta dobila je nezavisnost (1964). Posle kraha socijalističkih federacija (1990-91) nastalo je novih 15 država na tlu bivših republika SSSR, dve na tlu Čehoslovačke i pet na tlu SFR Jugoslavije. Na drugoj strani Nemačka je ujedinjena (1990) a Evropska unija je proširila broj članica (15) i učvrstila savez. Neke samoproglašene države međunarodno nisu bile priznate i ubrzo su nestale (Republika Srpska Krajina), ili su se zadovoljile nekim oblikom autonomije (Gagauzija, Pridnjestrovslje, 446
Republika Srpska, Čečenija, Abhazija) ili su stavljene pod međunarodni protektorat (Kosovo i Metohija). Konačno vidimo da su se najveće teritorijalne promene u XX veku dešavale u Istočnoj Evropi i na Balkanu. Posle II svetskog rata potkopan je evrocentrični sistem konsolidacijom kvaziimperijalnih sistema "Zapada" i "Istoka". Hladni rat i borba za interesne sfere naglasili su podeljenost Evrope na zapadnu i istočnu, dok nekadašnji pojmovi "Mitteleuropa" (srednja Evropa) i "Shatter belt" (sanitarni kordon) gube svoj značaj. Zemlje nekadašnjeg "sanitarnog kordona" kroz koje je prošla Crvena armija, postale su socijalističke i ušle u interesnu sferu SSSR (Jugoslavija se ubrzo distancirala) a zatim i u Varšavski pakt (iz kojeg je 1960. istupila Albanija) i u Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć. Blok socijalističkih zemalja Evrope (izuzev SFRJ i Albanije) je još u vreme Staljina ograđen odbrambenom linijom koju je Čerčil nazvao "Iron Curtain" (Gvozdena zavesa). Taj blok je rasformiran 1991. S druge strane većina zapadnoevropskih zemalja stupila je u Atlantski pakt (NATO) kao važnu kariku u zoni "rimlenda" (okruženja). Neke zemlje bivšeg Varšavskog pakta primljene su u NATO pakt 1998. godine (Poljska, Češka, Mađarska) a neke očekuju prijem. Između tih vojnopolitičkih struktura mestimično su bile "sive zone" neutralnih zemalja (Jugoslavija, Austrija, Švajcarska, Švedska, Finska, Irska). U izmenjenim međunarodnim okolnostima, kada su centri svetske moći pomereni delimično izvan Evrope a fundamentalna podela sveta prolazi preko sredine ovog malog kontinenta, centralno-zapadna Evropa se ujedinjuje u naporima da ostane jedan od tri oslonca svetske moći ("pax triadica"). Uprkos podeljenostima u savremenom dobu globalizacije međunarodnih odnosa sve više izlaze na videlo zajednički problemi evropskih zemalja na svetskoj sceni (problemi demografskih kretanja, globalne strategije i bezbednosti, problemi snabdevanja energijom i sirovinama, pitanjima zaštite životne sredine). Zajednički problemi deluju ujedinjujuće te nekadašnja rivalstva i podele sve više potiskuje svest o zajedništvu i jedinstvu evropskih zemalja. Konačno, nameće se pitanje - kuda ide Evropa? Evropa je u poslednjih pet vekova imala manje-više kulturnu homogenost ali je bila geopolitički jako izdeljena i visoko decentralizovana. U Evropi je 1500. godine bilo oko 500 geopolitičkih jedinica, 1900. taj broj se sveo na samo 25 država i one su nametnule međunarodni poredak ostatku sveta. Posmatrajući političku kartu Evrope u poslednjih pet vekova, možemo izdvojiti pet mogućih alternativa budućnosti: 1. Kontinuirano decentralizovano kvazifeudalno uređenje, 2. Nova decentralizovana mreža ekonomskih regiona, 3. Hrišćanska teokratska federacija, 4. Politička imperija ili 5. Neki međunarodni sistem. Od preovlađujuće alternative će zavisiti rešenje drugog pitanja - gde su istočne granice Evrope? To će biti posebno važno za pravoslavne i islamske zemlje.
447
Balkan predstavlja "staru Evropu", kolevku helenske civilizacije, vizantijske imperije i pravoslavne religije, za razliku od "nove industrijske Evrope" koja baštini kulturne tekovine Rimske imperije, katoličke crkve i kulturno-istorijske epohe renesanse. Na Balkanskom poluostrvu se formirala prva civilizacija u Evropi (antička Grčka), prva imperija (Makedonska) a za njom su dolazile i propadale druge imperije (Vizantijska, Osmanska, Habzburška) i interesne sfere. Usponi i padovi imperija, naroda i kultura tokom poslednja dva milenijuma, to je posledica evroazijskih karakteristika Balkana, koje su dobro proučene u Cvijićevoj antropogeografskoj školi (Grčić, 1984). Raspored naroda i kulturnih pojaseva na Balkanskom poluostrvu se menjao pod uticajem ratova, političkih i ekonomskih faktora. Ipak u osnovnim crtama on je ostao onakav kakvim ga je početkom XX veka opisao Elize Rekli: "Sva teritorija poluostrva, iako je naseljena mnoštvom različitih plemena, ipak može biti podeljena na četiri etnološka pojasa, i to: južni deo poluostrva, od Soluna, Olimpa i Pinda zauzimaju Grci; zemlja Albanaca se prostire između Jadranskog mora i planina Pinda. Sloveni, pod različitim nazivima: Srbi, Hrvati, Bošnjaci, Hercegovci, Crnogorci, zauzimaju oblast Dinarskih Alpa. Konačno Bugarima pripadaju obe strane Balkana, Rodopske planine i ravnice istočne Rumelije. Turci su se rasejali u više ili manje značajnim grupama među navedenim narodima" (Reclus, 1908, 1915). Grci su starosedeoci koji su asimilovali tračko i ilirsko stanovništvo a kasnije znatne mase aromunskog (cincarskog) i slovenskog stanovništva. Tursko stanovništvo je odseljeno posle tursko-grčkog rata (1923), tako da je Grčka danas u etničkom pogledu kompaktna zemlja i osim Grka (9 mil.) ima još oko 500 000 stanovnika negrčkog porekla - Albanaca, Turaka, Makedonaca, Bugara. Grci žive na Kipru (oko 500 000) a u manjem broju u Albaniji. Albanci tvrde da su potomci Ilira. Islam su primili početkom turske vladavine, a manji broj ih ispoveda katolicizam ili pravoslavlje. "Između Skadra i Prizrena su dve oblasti Pilot i Reka, u kojima je u srednjem veku živelo mešovito srpsko-arbanaško stanovništvo. U Skadru i u ravnicama oko Bojane i Drima, kao i na Kosovu i Metohiji, živeli su u većini Srbi. U vreme turske vlasti Arbanasi su silazili sa planina, jedan deo Srba se iselio, ostali su islamizovani i poarbanašeni" (Cvijić, 1966). Albanci žive u Albaniji (oko 3 mil.), Srbiji, Makedoniji, Crnoj Gori i u manjem broju u Grčkoj i Hrvatskoj. Južni Sloveni, kao što je istakao Cvijić, nisu kompaktno stanovništvo, iako govore sličnim ili istim jezikom. Srbi su najbrojniji među Južnim Slovenima (oko 9 mil.) a osim u Srbiji i Republici Srpskoj (BiH) žive kao nacionalne manjine u Hrvatskoj i u drugim susednim zemljama. Posle Srba najbrojniji su Bugari (blizu 9 mil.), a zatim Hrvati (4,7 mil.), Muslimani i
3. Formiranje političke karte Balkana
448
Bošnjaci (2,2 mil.), Slovenci (2 mil.), Makedonci (1,5 mil.), Crnogorci i "Jugosloveni". Od XIV veka na Balkansko poluostrvo prodiru Turci. Do XVIII veka kada počinje njihovo povlačenje, Turci su činili većinu skoro u svim varošima duž puteva. Danas su nastanjeni u istočnoj Trakiji, Istambulu i u evropskom delu Turske a u manjim grupama i u drugim balkanskim zemljama (Jovičić, 1994). Antropogeografske posledice turskih osvajanja bile su velike migracije stanovništva (seobe i metanastazička kretanja), formiranje Vojne krajine (vojne granice) koja je trajala preko 300 godina (od kraja XV veka do 1873.), islamizacija znatnog dela Južnih Slovena i Šiptara, društveno-ekonomsko zaostajanje balkanskih naroda, prisustvo stranih sila ("istočno pitanje"), politička nestabilnost ("balkanizacija"), ustanci i ratovi. Savremena politička karta Balkana plod je dugog istorijskog razvitka i spleta raznovrsnih, često dijametralno suprotnih činilaca geografskog, demografskog, kulturnog, privrednog, političkog karaktera. Oslobodilački ustanci protiv turske izbili su u Srbiji (1804-1813. i 1815), Grčkoj (1821), Bosni i Hercegovini (1875). Ovaj poslednji je bio povod za Srpsko-turski rat 1876-77. i Rusko-turski rat 1877. Pobedom u ovom ratu Rusija je sklopila sa Turskom San-stefanski mir (1878) u korist Bugarske. Kako ni Srbija ni velike sile nisu bile zadovoljne odredbama ovog mira, sazvan je Berlinski kongres (1878) na kojem je prekrojena politička karta Balkana. Tada su dobile punu nezavisnost Rumunija, Srbija i Crna Gora, i stvorene kneževina Bugarska i autonomna turska provincija istočna Rumelija južno od nje. Grčka se 1881. godine proširila prema severu. Istočna Rumelija (s centrom u Plovdivu) proglasila je 1885. ujedinjenje s Bugarskom. Masakr hrišćana na Kritu 1897. naveo je Grčku da krene u rat protiv Otomanske imperije. Usled toga granice su malo promenjene u korist Grčke. Krit je dobio autonomiju. Poluostrvo Atos je dobilo specijalni status zbog manastira koji su nominalno bili pod upravom pravoslavnog patrijarha u Konstantinopolju. U periodu 1900-1914. godine na balkanskoj političkoj sceni je dominiralo pitanje budućnosti Turske u Evropi (tzv. istočno pitanje). U njenom parlamentu još uvek su učestvovali delegati iz Bosne i Hercegovine i istočne Rumelije (južna Bugarska) iako su one već bile pod austrougarskom i bugarskom upravom. Austrougarska je anektirala Bosnu i Hercegovinu 1908. g. To je izazvalo diplomatsku krizu u koju su uvučene Rusija i Srbija na jednoj strani i Austrougarska i Nemačka na drugoj. Istovremeno je postavljeno makedonsko pitanje. Otomanska imperija je administrativno bila podeljena na vilajete koji su se delili na sandžake. Novopazarski sandžak je na zahtev Austrougarske ostao u sastavu Otomanske imperije, da bi se tako sprečilo ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Tri vilajeta - Kosovo, Solun i Monastir (Bitolj)
449
450
su nazivani "Makedonija". Etnički sastav Otomanske Evrope, a posebno makedonskih vilajeta, bio je vrlo složen tako da nije mogao biti predstavljen kartografski ili statistički. Svaka zainteresovana strana mogla je u takvoj situaciji da nađe argumente za svoje pretenzije. Situacija se komplikovala kada je 1893. g. osnovana Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) koja je zagovarala stvaranje države Makedonije unutar Balkanske federacije. Bugarska je ubacila svoje vođe. U avgustu na Ilinden 1903, došlo je do ustanka u vilajetima Makedonije i Jedrena (Adrianopolja), koji je ugušen ali je ipak izazvao pažnju evropskih sila, koje su tražile administrativnu reformu i prisustvo svojih supervizora. Albanci su uglavnom bili lojalni prema Istambulu. Zbog toga ih je Otomanska vlast administrativno podelila u više vilajeta - Kosovski, Skadarski, Janjinski i Monastirski (Bitoljski) i podsticala njihovo širenje. Balkanske zemlje Bugarska, Grčka, Crna Gora i Srbija želele su da podele taj prostor i zaštite hrišćansko stanovništvo. U tom cilju potpisale su ugovore o savezništvu, najpre Srbija i Bugarska u februaru/martu 1912. Tim ugovorom je predviđena podela teritorija, ali je ostala "sporna zona" u zapadnoj i severnoj Makedoniji (na potezu Ohrid-Skoplje-KumanovoĆustendil), čiju sudbinu je trebao da odredi ruski car koji je bio i pokrovitelj toga ugovora. Bugarska i Grčka su potpisale ugovor ali se nisu dogovorile o podeli teritorija a Crna gora je verbalno pristupila savezu. Prvi balkanski rat je počeo 8. oktobra 1912. godine kada su crnogorske trupe prešle granicu Otomanske imperije i opkolile Skadar. Crnogorci su držali Skadar u opsadi 7 meseci, izgubili oko 10 000 vojnika. Kada su ga uz pomoć srpske vojske konačno zauzeli, pod pritiskom velikih sila morali su ga predati novostvorenoj državi Albaniji. Srpske trupe su zauzele Novopazarski sandžak, Kosovo i Metohiju, severnu Albaniju (do Drača) i zapadnu Makedoniju (Skoplje, Bitolj, Debar). Grčka je zauzela Janjinu i strateški važnu luku Solun. Solun je u ono vreme bio naseljen pretežno Jevrejima (oko 80%), tako da su na njega pretendovale i Bugarska i Srbija. Bugarska je zauzela istočnu Makedoniju i Trakiju do odbrambene linije Čataldža blizu Istanbula. U bici kod Jedrena početkom 1913. prvi put u istoriji su bacane bombe iz aviona. Posle poraza Otomanske imperije od strane balkanskih saveznica 1912-13, velike sile (Austro-ugarska, Francuska, Nemačka, Velika Britanija, Italija i Rusija) su insistirale da bude stvorena nezavisna Albanija u granicama koje su one odredile, da se Otomanskoj imperiji vrati teritorija istočno od Jedrena, važna za kontrolu tesnaca, i da se Atosu ostave posebne autonomne privilegije. Bugarska time nije bila zadovoljna, jer je smatrala da su njene vojne zasluge bile veće. Situacija se dodatno komplikovala kada je izvorni ugovor između Srbije i Bugarske anuliran stvaranjem nezavisne Albanije. Srbija je podelila Novopazarski sandžak sa Crnom Gorom i zauzela teritorije u 451
452
Makedoniji, uključujući celu bivšu "spornu zonu" kao kompenzaciju za teritorije koje je izgubila stvaranjem nezavisne Albanije. Grčka, koja je dobila teritorije u Epiru, južnoj Makedoniji i zapadnoj Trakiji, koncentrisala se na odbranu tih prostora od velikobugarske ekspanzije i oslonila se na Srbiju. Grčka i Srbija su se sporazumele u maju 1913. o međusobnoj podeli Makedonije zapadno od Vardara, a istočno od njega da bude primenjen princip efektivnog posedovanja. Bugari su saznali za tajni sporazum i tenzije su porasle. Bugarske snage su 29. juna 1913. udarile na bivše saveznike. Grčke snage su ušle u dolinu Strume a srpske snage su napredovale duž Vardara. Neočekivano su u rat ušle Turska, koja je povratila Jedrene i nastupala dolinom Marice, i Rumunija koja je zauzela južnu Dobrudžu i nastupala prema Sofiji. Mirom u Bukureštu 10. avgusta 1913. Bugarska je izgubila istočnu Trakiju i južnu Dobrudžu. Vraćen joj je deo zapadne Trakije, siromašan i pretežno naseljen turskim stanovništvom. Zadržala je deo istočne Makedonije (srednji tok Strume) i izlaz na Egejsko more preko luke Dedeagač (Aleksandrupolis). Tokom Prvog balkanskog rata Grčka je okupirala severna ostrva Dodekanez. Taj dobitak bio je kompenzacija za grčke teritorije u severnom Epiru koje su date Albaniji. Zahtevi Grčke u severnom Epiru bili su uslovljeni predajom severnih Dodekaneskih ostrva Italiji, koja je već bila zauzela južne Dodekaneze u ratu protiv Otomanske imperije 1911-12. Prvi svetski rat je prekinuo pregovore o razmeni. Prvi svetski rat počeo je objavom rata Austrougarske Srbiji 28. jula 1914., mesec dana posle atentata na nadvojvodu Ferdinanda u Sarajevu. Posle herojskih bitaka na Ceru i Kolubari Srbi su naneli velike gubitke habzburškoj vojsci, tako da joj je u napadu na Beograd došla u pomoć nemačka armija pod komandom generala Makenzena. Srbija je bila osuđena na propast. Srpska vlada se premestila u Niš a posle napada Bugarske 11. oktobra 1915., i herojskog marša preko Albanije, prešla je na Krf. Bugarska je zauzela jug Srbije i Južnu Srbiju (Makedoniju) do Bitolja. Od Grčke su uzeli zapadnu Trakiju uključujući luku Kavala a od Rumunije Dobrudžu. Rumunija je kapitulirala posle žestokog napada snaga Osovine 1916. Rusija je zauzela Moldaviju. Snage Antante bile su stacionirane u Solunu i na Galipolju. Italija je prešla na stranu Antante u maju 1915, a 1916. je proglasila protektorat nad Albanijom. Rumunija je mirom u Bukureštu 1918. formalno predata Nemačkoj. Rusija usled Oktobarske revolucije nije više bila u stanju da drži istočnoevropski front. Mirom u Brest-Litovsku 3. marta 1918. povukla je vojsku do linije Sankt Petersburg - Azovsko more, napuštajući Besarabiju, istočnu Poljsku, tri baltičke zemlje, Finsku i Ukrajinu (koja se ubrzo priključila SSSR-u). U septembru 1918. godine savezničke snage su probile Solunski front. Udarnu snagu činila je srpska vojska, ojačana sa dve francuske pešadijske divizije, sa 580 topova i 80 aviona. Učestvovale su takođe 453
engleske, grčke i italijanske trupe. Srpska vojska je probila front na bugarskom sektoru a zatim počela uspešno gonjenje austrougarske i nemačke vojske sve do Koruške, oslobađajući južnoslovenske zemlje. Rumunija je 9. novembra odbacila dominaciju centralnih sila i završila rat na strani Saveznika. Na mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine prekrojena je politička karta Balkana i cele Evrope. Stvorene su nove države Poljska, Čehoslovačka i Kraljevina SHS (Jugoslavija). Litvanija, Latvija i Estonija su se pojavile u drugom obliku. Srbija i Crna Gora su ušle u novu Jugoslaviju, Rumunija je dosta uvećana na račun bivše Ugarske (Transilvanija, Bukovina) i Rusije (Besarabija). Bugarska je svedena uglavnom u granice iz 1912. Malo je ispravljena granica prema Jugoslaviji i izgubila je izlaz na Egejsko more. Status Rijeke (Fijume) ostao je nerešen do 1924 g., kada je uključena u Italiju. Turska je malo smanjena u evropskom delu. Grad Smirna (Izmir) sa zaleđem je pripao Grčkoj ali je posle rata 1922. vraćen Turskoj. Albanija je priznata u granicama iz 1913., ali plemenska rivalstva su ometala stvaranje zajedničkog političkog entiteta. Velike sile su joj "dodelile" prvog modernog vladara, Princa Vilhelma. NJegov glavni protivnik bio je Esad Paša iz plemena Toptani na severnom primorju Albanije, koji je nalazio oslonac u Srbiji. Albanija je 1925. proglašena republikom a 1928. kralj Zogu je pretvorio u monarhiju. Italija ju je 1939. proglasila svojom kolonijom. U međuratnom periodu nastali su novi savezi. Mala Antanta formirana je 1921. godine (Poljska, Čehoslovačka, Rumunija i Jugoslavija), radi stabilizacije u Istočnoj Evropi. Našavši se između dve velike sile Nemačke i SSSR-a, ona nije mogla imati većeg uspeha. Balkanska antanta stvorena je 1934. (Rumunija, Jugoslavija, Turska i Grčka) sa idejom da se spreči mešanje stranih sila u balkanska pitanja. Ni ona nije imala uspeha, jer joj Bugarska nije pristupila, zato što je bila nezadovoljna granicama prema Rumuniji i Grčkoj. Bugarska i Jugoslavija su potpisale ugovor o prijateljstvu 1938. Aktivnosti VMRO su obnovljene 1934-35 g. iz baze u Petriču na krajnjem jugozapadu Bugarske. Nacionalističke organizacije VMRO i ustaše, podržane od Kominterne, radile su na razbijanju Jugoslavije. Kralj je 1929. uveo diktaturu (1934. ubijen u atentatu) a 1938. je izvršena decentralizacija vlasti podelom na banovine. Na početku II svetskog rata (1940-41) izbile su na videlo velikodržavne i nacionalističke pretenzije. Stvorene su satelitske državne tvorevine pod patronatom Trećeg rajha - ND Hrvatska, Mađarska, Rumunija i Bugarska, i pod patronatom Italije - Albanija i Crna Gora. Ostaci Srbije i Grčke stavljeni su pod nemačku okupacionu upravu. Mađarska je zauzela Bačku, severnu Transilvaniju, Ruteniju i južno pograničje Slovačke. ND Hrvatska je obuhvatila Bosnu i deo Srbije (Srem). Obnovljen je san o velikoj Bugarskoj (San-Stefanskoj, iz 1878). Bugarska je zauzela južnu Srbiju i veći deo Makedonije, Dobrudžu i istočnu Trakiju. Italija je prethodno okupiranoj 454
Albaniji priključila deo zapadne Makedonije, Kosovo i Metohiju i Epir. Okupirala je Crnu Goru i proširila se u istočnom jadranskom primorju. Posle II svetskog rata balkanske granice su uglavnom vraćene na predratne pozicije. Ukinute su monarhije i uspostavljene republike. Jugoslaviji (Hrvatskoj i Sloveniji) su pripale italijanske teritorije u jadranskom primorju sve do blizu Trsta. Spor oko Trsta rešen je kasnije. Bugarska je dobila južnu Dobrudžu i korigovala granice prema Grčkoj i Turskoj. Na konferenciji na Jalti 1945, stvoren je bipolarni svetski poredak i izvršena podela interesnih sfera na Balkanu. U bipolarnom sistemu balkanska ravnoteža se održavala po formuli 2+2+2, što znači: Grčka + Turska = NATO pakt, Bugarska + Rumunija = Varšavski pakt, Jugoslavija + Albanija = nesvrstanost odnosno neutralnost. Albanija je bila slabo aktivan član Varšavskog pakta do 1968. Raspadom Varšavskog pakta (1991) poremećena je ravnoteža snaga. Uz to se pojavljuje islamski činilac na Balkanu. Novi svetski poredak označio je novi raspored ekonomskih uticaja, novo pregrupisavanje partikularnih egoizama. Raspadom SFR Jugoslavije na Balkanu se stvaraju tri grupe država na kulturno-civilizacijskim osnovama: 1. Katoličke zemlje (Slovenija + Hrvatska) koje teže Srednjoj Evropi (projekat Alpe-Adrija i druge inicijative); 2. Islamske zemlje (Albanija i delom BiH); 3. Pravoslavne zemlje, koje još nisu našle način da se organizuju. Tvorci novog poretka nisu vodili dovoljno računa o kulturnogeografskoj osnovi Balkana. Jugoslavija je ustavom 1946. a na osnovu zaključaka Trećeg zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavcije (AVNOJ) iz 1943, podeljena na 6 republika i dve autonomne pokrajine u sastavu Srbije. Granice federalnih jedinica su izvedene iz teritorijalne organizacije KPJ (Radovanović M., 1998). KPJ je promovisala i neke političke nacije. Prvi put su u istoriji balkanskih zemalja za nacije proglašeni Crnogorci, Makedonci i Muslimani. Oni su na onom prostoru koji je smatran srpspkim etničkim, kulturnim i geopolitičkim prostorom, dobili svoje nacionalne države (najpre narodne, zatim socijalističke republike). Početak raspada ideje jugoslovenstva bio je Ustav iz 1974. kojim su ojačani republički i pokrajinski centri moći. Posle toga raspalo se ideološko jezgro (socijalizam) oko kojeg je bilo formirano jugoslovensko društvo u državnim granicama. Pošto je nestalo ideološkog jedinstva (partijskog), pojavili su se etnokonfesionalni konflikti u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosmetu. Narodne mase su uvedene u političke konflikte baš pod njihovim kulturnim simbolima. Tri simbola bila su u ovom pogledu od velikog značaja: a) religija, b) nacionalizam, c) etnicitet. Došla je do izražaja specifika "maksimalne raznolikosti u minimalnom prostoru". Raspad tolerantne raznolikosti bio je traumatičan ne samo za balkanske narode, već i za međunarodnu zajednicu. Model novih geopolitičkih odnosa na Balkanu zahteva izučavanje 455
etnokulturnih jezgara. Balkan je geografska laboratorija civilizacija, koje se tu menjaju, pretapaju i formiraju novi kulturni identitet (Grčić, 1994). U balkanskom regionu se ponovo koncentrišu vojne snage i moćna oružja. Velike sile žele da obezbede svoje vojno prisustvo i da nametnu određena rešenja (na primer u Hrvatskoj, BiH, Makedoniji, na Kosovu i Metohiji). Vazduhoplovne baze (Aviano u Italiji, Indžirlik u Turskoj, Tuzla u BiH) i jake pomorske snage u istočnom Mediteranu omogućuju brze vojne intervencije na Balkanu, što je demonstrirano učešćem u operaciji "Oluja" protiv RS Krajine (1995) i agresijom NATO pakta na Srbiju (1999). Političko-geografska karta Balkana oskudno odražava te složene veze i odnose. Na kraju XX veka na njoj je predstavljeno 10 malih i srednjih država. Republika Bugarska (110 994 km2 i 9,1 mil. stanovnika), Albanija (28 748 km2 i 3,3 mil. st.), Grčka (131 957 km2 i preko 10 mil. st.). Turska drži istočnu Trakiju oko Odrina (Adrianopolja) i Istambul (23 764 km2 i 4,8 mil. st.). Republika Rumunija (237 500 km2 i 23,2 mil. st.) drži Severnu Dobrudžu između ušća Dunava i Crnog mora, koja je deo balkanskog predela. Na severu i severoistoku graniči sa Ukrajinom i Moldovom. Na tlu bivše Jugoslavije (255 804 km2 i oko 24 mil. st.), nastalo je početkom 1990ih pet država: Republika Slovenija (20 251 km2 i 2 mil. st.), Hrvatska (56 538 km2 i 4,7 mil. st.), SR Jugoslavija koja se sastoji iz dve republike Srbije (88 361 km2 i 9,7 mil. st.) i Crne Gore (13 812 km2 i 0,6 mil. st.), Bosna i Hercegovina koja se sastoji iz dva entiteta - Republike Srpske (25 035 km2 i 1,4 mil. st.) i Muslimansko-hrvatske federacije (26 084 km2 i 3 mil. st. ) i Makedonija (25 713 km2 i 2 mil. st.). Navedenih 10 država koje čine region Balkana imaju ukupnu površinu 1 545 484 km2, oko 138 mil. stanovnika i značajan ekonomski potencijal. Ako se uzme samo evropski deo Turske (23 764 km2) a isključi njen maloazijski deo, onda je Balkan upola manji - ima 788 672 km2 ili 71 mil. stanovnika. Moldova i Kipar ne participiraju geografski na Balkanskom poluostrvu, iako mu kulturno gravitiraju. Mađarska (93 000 km2 i 10,4 mil. st.) takođe, iako je u prošlosti bila geopolitički prisutna. Grčka i Turska su članice NATO pakta a svoju kandidaturu su istakle Bugarska i Rumunija.
456
Azija ili "istočni" kontinent ("asi" - istok) nije jednorodna u fizičko-geografskom, kulturno civilizacij-skom ni u geopolitičkom smislu. U toku njenog istorijsko-političkog razvitka, izdvajala su se dva dominantna kulturno-civilizacijska kruga - Daleki i Bliski Istok. Na Dalekom Istoku bile su dominantne dve imperije - Japan i Kina. Na Bliskom Istoku, posle Islama (koji se tamo proširio u sedmom veku) najdublji trag ostavile su dve imperije - Persijska i Otomanska. Početkom XIII veka u Centralnoj Aziji nastala je Mongolska imperija, koja je obuhvatala ogromno prostranstvo - Kinu, Indiju i prostor sve do Crnog mora. Početkom XVI veka (1526) severnu Indiju osvojili su došljaci iz Srednje Azije koji su formirali imperiju Velikih Mogula. Na čelu osvajača bio je feudalac iz Ferganske doline, Uzbek Babur, koga su evropljani pogrešno smatrali za Mongola ("mogula"). U XVI veku počinju se u Aziji formirati kolonijalne imperije. Kolonizaciju Azije prvi su počeli Portugalci (Vasko da Gama, 1502) ali je Portugaliji nedostajala demografska, ekonomska i politička moć da tamo stvori pravu imperiju. Ubrzo su im počeli konkurisati Španci (zauzeli Filipine, 1565) i Holanđani (u Holandskoj Indiji). NJih su potisnuli novi kolonijalni takmaci u XVII veku - Velika Britanija i Francuska.
4. Formiranje političke karte Azije
Indiju počinju zauzimati Englezi oko 1600. godine. Tada je stvorena engleska Istočnoindijska kompanija koja je potisnula stariju istoimenu holandsku kompaniju i sukobila se s istoimenom francuskom kompanijom. U XVII veku pripadali su joj samo primorski gradovi Surat, Bombaj, Madras i Kalkuta (koju su Englezi osnovali krajem XVII veka) a u XVIII veku počela je intenzivnije osvajanje Indije. Francuzi su 1674. osnovali faktoriju Pondišeri (na istočnoj obali Hindustana). Do sredine XVIII veka proširili su vlast na znatan deo Hindustana. Posle sedmogodišnjeg rata (1756-1763) Francuska je izgubila prevlast u Indiji (kao i u Kanadi) u korist Velike Britanije. Posle Bečkog kongresa (1815) Britanija je potisnula Holandiju sa Malajskog poluostrva i Cejlona, ostavivši joj Indoneziju. Francuska je zadržala samo dve male enklave - Pondišeri i Mahe (u Indiji). Sredinom XIX veka gotovo cela Indija našla se u rukama Engleza. Velika Britanija je zatim anektirala Beludžistan i Burmu, zauzela pogranični deo Avganistana i proširila sferu uticaja na Avganistan, Tibet, Iran, himalajske kneževine Butan i Nepal. Obezbedila je uporišta na Velikom imperijalnom putu za Indiju, Daleki Istok i Australiju (Gibraltar, Malta, Kipar, Suec, Aden, južna obala Afrike, Mauricijus, južna obala Malake, Singapur). Interesi Velike Britanije i carske Rusije sudarili su se u Avganistanu i Iranu. Kada se pojavio novi opasan rival - Nemačka sa svojom koncepcijom "Drang nach Osten" - Britanija i Rusija su sklopile dogovor (1907) o podeli sfera uticaja (Britaniji je pripao Avganistan i jugoistočni Iran, Rusiji severni Iran) i pristupile formiranju anglo-francusko-ruskog 457
bloka (Antante). Početkom XX veka Velika Britanija je dobila koncesije za eksploataciju nafte u Iranu. Indokina je do XIII veka bila u zavisnosti od Kine (otuda naziv "kineska Indija") a zatim pod njenim uticajem. Prve kolonije osnovali su Francuzi sredinom XIX veka osvojivši (1859) Kočinkinu (fr. Košinšin) sa gradom Sajgonom (sada Ho Ši Min). U to vreme (1858-1863) Francuska je ustanovila protektorat nad Kambodžom a zatim (1884-1885) i protektorat nad celim Anamom. To je izazvalo rat sa Kinom, posle kojeg je Kina morala priznati protektorat Francuske nad Anamom i Tonkinom. Dalje, Francuska je proširila svoju vlast i obrazovala veliku koloniju Francusku Indokinu koja se sastojala iz kolonije Kočinkine i četiri protektorata - Anama, Kambodže, Tonkina i Laosa. Engleska je zauzela Gornju Burmu, severni deo ostrva Borneo, proširila vlast u Malaji. Sijam (Tajland) u XV-XVII veku bio je u sferi interesa Francuske i Engleske. Posle neuspešne francuske agresije (1893) zapadne sile Engleska, SAD i Francuska garantovale su Sijamu nezavisnost. Zbog važnog strateškog položaja u regionu Indokine, Sijam je dobio ulogu tamponske države. Indonezija je u prvoj polovini XVII veka pala pod vlast Holandije, ali tek 1830. godine pokorene su poslednje domorodačke kneževine na Javi a pokoravanje Bornea (Kalimantana) i Sumatre produžilo se do početka XX veka. U severnom delu Bornea (Brunej) utvrdili su se Englezi a njihov kapital bio je angažovan u Indoneziji za podizanje plantaža čaja, šećerne trske, kaučuka, kafe, duvana, kininovog drveta, za otvaranje rudnika olova i eksploataciju nafte (baš ovde je formiran anglo-holandski trust "Rojal Dač Šel" za naftu). Japan se krajem XIX veka pojavljuje kao novi imperijalistički takmac na Dalekom Istoku. Od svog postanka (oko 660. g. pre n. e.) do XVII veka bio je podeljen na feudalne kneževine, zatim dinastija šoguna stvara moćnu monarhiju. Posle buržoaske revolucije (1868) počinje period reforme Meidži, koja je stvorila konstitutivnu monarhiju, otvorila vrata kapitalizmu i za kratko vreme stvorila od Japana moćnu imperijalističku silu. Ostrvski položaj Japana pogodovao je staroj politici izolacije od spoljašnjeg sveta. Druga osobenost položaja - blizina velike i slabe Kine, imala je veliku ulogu u razvoju japanskog imperijalizma. Japan je 70-h godina anektirao ostrvo Lučou (Rjukju) i Kurilska ostrva, koja su pripadala Rusiji. Godine 1895. oduzeo je od Kine Formozu (Tajvan) i ostrva Penhuledao (Peskadorska ostrva). Osim toga, proširio je svoj uticaj u Koreji (pre toga bila je u vazalnom odnosu prema Kini) koju je i formalno zauzeo 1910. Interesi Japana u regionu Dalekog istoka sudarili su se s interesima velikih evropskih sila, pre svega Rusije. Posle Rusko-japanskog rata (1904-5) Japan je zauzeo južni deo Sahalina i utvrdio se 458
na Kurilskim ostrvima. Zbog učešća na strani Saveznika u Prvom svetskom ratu Japan je od Lige naroda dobio mandat na bivše nemačke kolonije u Pacifiku - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Japan je 1931-2. godine napao Kinu, zauzeo Mandžuriju i deo Unutrašnje Mongolije i na tom prostoru stvorio marionetsku državu Mandžuko. U II svetskom ratu Japan proširuje vojna dejstva u Aziji i na Pacifiku. Okupirao je teritorije od oko 4 mil. km2 sa oko 150 mil. stanovnika ali je posle poraza u ratu morao vratiti sve što je u periodu imperijalizma osvojio. Kina je jedna od najstarijih država sveta sa istorijskim kontinuitetom od skoro 4 000 godina, koja je krajem XIX veka dovedena u polukolonijalni položaj. Ona je dugo vodila politiku tzv. samoizolacije u međunarodnim odnosima. Evropske sile dobile su pravo na trgovinu bez carina u tzv. otvorenim lukama, zatim gradnju vojnih baza i naselja. Takav međunarodni status dobio je i Šangaj 1845. godine. Važnu ulogu u trgovini je imao ilegalni import opijuma, kojim se trovalo stanovništvo. Kada je kineska vlada zabranila uvoz opijuma, Engleska je povela protiv Kine rat (poznati Opijumski rat, 1840-42) koji se završio porazom Kineza, koji su morali ustupiti velikoj Britaniji Hong Kong. Posle već pomenutog napada Japana na Kinu (1894-5) ova je izgubila Tajvan, Peskadorska ostrva i Koreju. Carska Rusija je dobila koncesije na gradnju istočno-kineske železnice, povlastice u Mandžuriji i koncesije za eksploataciju šuma u severnoj Koreji. Godine 1897-8 četiri evropske države - Nemačka, Engleska, Francuska i Rusija primorale su Kinu da im na obali da niz punktova u tzv. dugoročnu arendu, što je bila faktički aneksija. Nemačka je zauzela zaliv Čiačou s gradom Cindao na poluostrvu Šantung. Rusija je dobila južni deo poluostrva LJaotung s gradom Port Arturom, gde je počela graditi vojnopomorsku bazu LJujšun i luku Daljnij (Daljan, Lita). Engleska je dobila Vejhajvej na poluostrvu Šantung a Francuska - interesnu sferu u južnoj Kini (Kvangčouvan, danas Kvantung). Narodni ustanak Boksera 1899-1901. (naziv po tajnom udruženju koje je osnovano krajem XVIII veka pod nazivom "Inehcjuan" što znači "pesnica podignuta u ime mira i pravde"), usmeren protiv stranaca i kineske vlasti, bio je ugušen ekspedicionim korpusom sastavljenim od vojnika osam država (Nemačke, Engleske, Francuske, Rusije, Japana, SAD, Austrougarske, Italije) pod zajedničkom nemačkom komandom, a stranci su dobili niz privilegija. U Kini je 1911. izbila buržoasko-demokratska revolucija, zbačena mandžurska dinastija i proglašena Kineska Republika. Međutim, ni ova vlast nije ispunila očekivanja te je tek posle socijalističke revolucije i proglašenja Narodne Republike Kine (1949) ova zemlja postala potpuno nezavisna (izuzev Hong Konga koji je ušao u sastav Kine 1997, Makao-a koji je vraćen Kini 1999 i Tajvana na kojem se nalazi izbeglička vlast pod zaštitom SAD).
459
Rusija se širila iz svog istorijskog jezgra (Moskva-Novgorod) od XV veka pa sve do II sv. rata. NJeno širenje obeleženo je težnjom da izađe na topla mora. Na Dalekom istoku Rusija se proširila do Sahalina (16971732). Zatim je izašla na Baltičko more (zauzela istočnu obalu Baltika 1721, Belorusiju 1793, Finsku 1809, deo Poljske 1815), na Crno More (zauzela Krim 1783, Ukrajinu 1793, Moldaviju 1815, Kavkaz i Zakavkazje 1801-59). Zatim se okrenula prema Centralnoj Aziji u pravcu Indijskog okeana (zauzela Prikaspijsku niziju 1731-1824, Kalundinsku stepu 1715-20, Kazaško pobrđe 1822-54, Kizil-Kum i Kara-Kum 1864-85, dolinu AmuDarje i deo Tadžikistana 1895), ali je dalje širenje u tom pravcu zaustavila velika Britanija koja je imala svoje ineterese u Avganistanu i Iranu. Ruski kapital je zatim prodro u Mongoliju i Tuvu, koja se tada nazivala Urjahajski kraj, strateški važan za prodor u Mongoliju, nad kojim je Rusija proglasila protektorat 1914. Na Dalekom istoku Rusija se usmerila prema Japanskom i Žutom moru, dobivši 1858. od Kine teritoriju istočno od reka Amur i Usuri sve do obale Japanskog mora. Proširila je uticaj u Mandžuriji i severnoj Koreji, zauzela poluostrvo LJaotung (1898) želeći na taj način da izađe na Žuto more. Tamo se sukobila sa interesima Japana i posle poraza u ruskojapanskom ratu podelila interese s njim u Mandžuriji, predala mu poluostrvo LJaotung s Port Arturom (jap. Darien) i južni deo Sahalina, a zatim se okrenula ka Balkanu, gde je Osmanska imperija bila na umoru. U Rusiji je Oktobarskom revolucijom 1917. oborena monarhija i uspostavljena socijalistička "diktatura proletarijata", a 1924. se to dogodilo i u Mongoliji. Na Bliskom i Srednjem istoku nastale su velike promene posle raspada Osmanske imperije. Turski protektorat Jemen proglasio je nezavisnost 1918. Na konferenciji država Antante u San Remu (1920) bili su podeljeni mandati. Francuska je dobila mandat na Siriju i Liban. Engleska je dobila Palestinu, Transjordaniju i Mezopotamiju (Irak). Britanija je ranije zauzela koloniju Aden (Južni Jemen) (1839) i protektorate Bahrein (1861), Maskat i Oman (1891), Ujedinjene Arapske Emirate (1892), Kuvajt (1914) i Katar (1916). Na toj konferenciji samostalnost su dobile arapske države Hedžas (duž Crvenog mora, sa Mekom i Medinom i pristaništem DŽedom) i Nedžd. Godine 1925 Nedžd je osvojila Hedžas, a 1926. nastala je "Kraljevina Hedžas i Nedžd s prisajedinjenim oblastima" koja je preimenovana 1932. u Saudijsku Arabiju. Nezavisnost je priznata Avganistanu (1919), Nepalu (1923) i Iraku (1932), koji je ostao i dalje ekonomski zavisan od Velike Britanije. Slom kolonijalnog sistema u Aziji nastupio je posle II svetskog rata. U jugoistočnoj Aziji, Holandija je zbog pokreta otpora morala priznati nezavisnost Indoneziji (1945) koja je kasnije anektirala Zapadni Irijan (1963) i bivšu portugalsku koloniju Istočni Timor (1975). SAD su priznale 460
nezavisnost Filipina (1946). Oslobodilački pokret protiv japanske okupacije i francuskih kolonizatora, pod vođstvom Ho Ši Mina proglasio je nezavisnu Demokratsku Republiku Vijetnam. Došlo je do francuske vojne intervencije, koja se završila porazom u bici kod Dijen Bijen Fua, 1954. Raspadom Francuske Indokine (1954) nezavisnost su dobile države Severni i Južni Vijetnam, Laos i Kambodža. Granica između DR Vijetnama i Južnog Vijetnama bila je na 17. paraleli. U Južnom Vijetnamu razvio se pokret za obaranje diktature i ujedinjenje sa DR Vijetnamom. To je izazvalo intervenciju SAD (1962) a posle tzv. tonkinškog incidenta SAD su napale i DR (severni) Vijetnam. Rat je trajao do 1972. Ipak, sajgonski režim nastavio je da ratuje do 1975, kada je na konferenciji u Sajgonu (Ho Ši Minu) postignut sporazum o ujedinjenju Vijetnama (realizovan 1976). Bivši britanski protektorat Brunej dobio je nezavisnost 1984 g. (naziv Brunei Dares-Salam znači Država Brunej - Zemlja Mira). U južnoj Aziji, Indija se prva izborila za nezavisnost (1947). Bivša Britanska Indija podeljena je po religioznom principu na dva dominiona Indiju i Pakistan. Indija je 1950. postala republika a kasnije su joj se priključile bivše male francuske i portugalske kolonije. Godine 1948. Burma (koja je ranije zajedno sa Bangladešom ulazila u sastav Britanske Indije) i Cejlon (1972. preimenovan u Šri Lanku) dobili su nezavisnost. Pakistan je 1956 g. postao republika, a njegov istočni deo se 1971. osamostalio kao država Bangladeš. Inače Pakistan pretenduje na indijsku provinciju Kašmir, koja je naseljena 80% muslimanima. Na Dalekom istoku 1949. godine proglašena je Kineska narodna republika. Posle kapitulacije Japana (1945) Severnu Koreju je okupirao SSSR a Južnu Koreju američka vojska, sa granicom između njih duž 38. pralele. Godine 1948. Sovjetska okupacija je prestala i u Severnoj Koreji je proglašena narodna republika (socijalistička) a u Južnoj Koreji republika (kapitalistička). Između njih je došlo do rata 1950-53. Južnu Koreju su podržavale SAD a Severnu Koreju SSSR i Kina. Ipak do ujedinjenja nije došlo i granica je ostala na 38. paraleli. Tada su prvi put u istoriji intervenisale mirovne snage OUN. Na Bliskom i Srednjem istoku još u doba rata Francuska je priznala nezavisnost Libana i Sirije (1943). Britanija je priznala nezavisnost Jordana koji se proglasio kraljevinom (1946). Pošto su se Britanci odrekli svog mandata u Palestini, Generalna Skupština OUN usvojila je rešenje o obrazovanju na toj teritoriji dve države - arapske i jevrejske. Međutim, stvorena je samo država Izrael (1948). To je dovelo do arapsko-izraelskih ratova. U četiri arapsko-izraelska rata (1948, 1956, 1965, 1973) Izrael je izlazio kao pobednik i širio svoju teritoriju - zauzeo istočni Jerusalim, 461
Cisjordaniju, Golansku visoravan, pograničje južnog Libana, zonu Gaze. Sinaj je vratio Egiptu (1979-82), Palestincima u zoni Gaze priznao autonomiju. Velika Britanija je u periodu 1960-63 priznala nezavisnost Kipra, Kuvajta, Maldiva. Malajskoj federaciji, koja je nezavisna od 1957., pridružili su se Singapur, Sabah i Saravak (1963) i tako je nastala federacija Malezija. Godine 1965. Singapur je istupio iz Federacije i proglasio se samostalnom republikom. Bivši britanski protektorat Južni Jemen proglasio je nezavisnost 1967. a zatim se ujedinio sa Severnim Jemenom u Republiku Jemen 1990. Nezavisnost su dobili 1971. godine bivši britanski protektorati Maskat i Oman (sada Oman), Bahrein, Katar, UA Emirati (ranije Ugovorni Oman). Danas se u Aziji još bore za stvaranje svoje države Palestinci, Kurdi, Sikhi, Tibetanci, stanovnici Istočnog Timora, Tamili. Istočni Timor se na referendumu 1999 g. izjasnio za nezavisnost. Ujedinjenje čekaju dve Koreje, dve Kine (Kina i Tajvan). Poslednje kolonije - Hong Kong i Makao predate su Kini krajem XX veka, pod uslovom da zadrže kapitalističko uređenje ( po formuli "jedna zemlja-dva sistema"). Kokosova i Božićna ostrva pripadaju Australiji. SAD drže vojne baze Indžirlik (Turska), Bahrein, Diego Garsija, Okinava, Subik Bej (Filipini), Jokosuka (Japan), Guam. U "Enciklopediji Britanici" iz 1911, Afrika je predstavljena kao "kontinent bez istorije", zaostao i nedorastao za sve brže tokove promena u razvoju ljudske civilizacije. Takva predstava je odgovarala rasističkim pogledima i kolonijalnoj politici belaca. Arheološki nalazi ukazuju da su se prvi ljudi na Zemlji pojavili baš na afričkom kontinentu. Međutim, njihov politički i kulturni razvitak bio je usporen, te su lako padali pod vlast osvajača sa susednih kontinenata - Azije i Evrope. Afrika danas ima 54 države. Većina od njih mlađa je od 40 godina ali je istorija naroda Afrike vrlo stara. Afrika je samo fizičko-geografski celovit kontinent. Kulturno-geografski ona se deli na "Afriku severno od Sahare" i "Afriku južno od Sahare". Kulturni pejzaž severne Afrike je sličan pejzažima Bliskog istoka više nego centralne i južne Afrike, od koje je odvojen biosfernom granicom Saharom. Severna Afrika koja je deo "starog sveta", mediteranske kulture i civilizacije, doživljavala je istorijsku sudbinu mediteranskih zemalja. NJena istorija se vezuje za državu starih Egipćana, kolonije starih Grka i Feničana, osvajanja Aleksandra Makedonskog, za državu Kartaginu, Rimsku imperiju, Vizantiju, prodore Arapa, Tursko carstvo, kolonijalna osvajanja Italije (u Libiji), Portugalije i Španije (u Maroku), Francuske (u Alžiru i Tunisu) i Engleske (u Egiptu).
5. Formiranje političke karte Afrike
462
Afrika južno od Sahare bila je "terra incognita" za evropljane sve do razvoja moreplovstva u XV veku, jer se kopnenim putem teško moglo do nje stići usled pustinjske barijere. U tom području postojale su državne tvorevine koje su dolaskom evropljana neposredno ili posredno uništene. Prve države bile su carstva Meroe u Sudanu i Aksum na Etiopskoj visoravni (provincija Tigre). One su postojale u periodu od IV v. pre n.e. do sredine I milenijuma nove ere. Bile su pod uticajem egipatskog carstva, zatim u vezi s državama Saba (na jugu Arabijskog poluostrva) i Judeja (na obalama Crvenog mora). Aksum se smatrao svetim gradom u kojem su kasnije krunisani carevi etiopske dinastije koja je vodila poreklo od Menelika, navodno sina judejskog cara Solomona i carice od Sabe. U zapadnoj Africi južno od Sahare, u periodu od VIII do XV veka postojali su gradovi-države na raskrsnicama karavanskih pueva. Pod nazivom "država zlata" Gana figurira u arapskim izvorima od VII veka (država je nosila naziv "Aukar" a "Gana" je carska titula koja je kasnije pretvorena u geografski naziv). Pleme Soso osvojilo je tu državu u XIII veku a zatim ju je država Mali pretvorila u svoju provinciju. Istočno od Gane i Malija, u srednjem toku Nigera, postojala je država Songhaj, nezavisna od X do XVI veka. Glavni grad te države bio je Timbuktu. Preko nje je prodro islam u zapadnu Afriku. Ovu državu je uništila španska i portugalska vojnopomorska ekspedicija 1591. U periodu XI-XII veka u oblasti između okuke Nigera i gornjeg basena Volte nikle su države Uagadugu i Jatenga, gde je živelo pleme Mosi. Na severozaoadu današnje Nigerije i na delu republike Niger, počev od X veka razvijali su se gradovi-države plemena Hausa. Na južnoj i istočnoj obali jezera Čad u periodu od VIII do XV veka postojala je državna tvorevina Kanem-Bornu. Primorski pojas Gvineje i Obale Slonovače, do ušća Nigera, naseljavali su narodi Kru, Eve, Akan, Joruba, Ibo i drugi, vrlo bliski jedni drugima po jeziku i etničkim osobinama. Oni su imali nekoliko gradova-država, među kojima je najpoznatiji bio Benin koji je pripadao Jorubama. Kad su došli Portugalci Benin je bio star nekoliko vekova. Istorija "kraljevine" Kongo počinje od XIV veka. Jugoistočno od nje u gornjem toku reke Kasai bilo je "carstvo" naroda Lumba i Lunda. U istočnoj Africi najstarija država je Etiopija u kojoj je 1270. godine izvršena restauracija Solomonove dinastije. Na obali istočne Afrike glavni trgovački gradovi bili su Mogadišo, Pate, Mombasa, Zanzibar i drugi, u koje su dolazili arapski, persijski i čak indijski trgovci. Tako je došlo do prodora islama, mešanja kulturnih uticaja i formiranja jezika svahili (što znači "pribrežni"). U području od obala Istočne Afrike do centralne oblasti Zimbabvea nalazi se preko 3000 ruševina kamenih građevina čije je poreklo uglavnom nepoznato. Najpoznatiji je arheološki kompleks Zimbabve rezidencija države Mvene-Mutapa (Monomotape). Postoje i tragovi rezidencija Mapungubve u severnom Transvalu. Osvajanja Portugalaca
463
početkom XVI veka na obali donela su suštinske promene u oblastima u dubini kontinenta. PERIOD KOLONIJALIZMA tropske Afrike počeo je u XVI veku. Kolonijalna osvajanja prvi su počeli Portugalci, pod plaštom apstraktnih težnji za upoznavanje nepoznatog kopna i širenje vere. Početak portugalske kolonijalne ekspanzije u Africi obično se vezuje za princa Henrika Moreplovca. Godine 1415. Portugalci su zauzeli Seutu na severnoj obali Maroka, i od seutskih trgovaca su dobili informacije o drugim velikim trgovačkim gradovima s one strane velike pustinje. Trideset godina kasnije osnovali su trgovačku kompaniju na Maderi i naselje Lagos u Nigeriji. Prvobitno su držali monopol u trgovini zlatom a zatim su prešli na "crno zlato" tj. robove. Idući za primerom islama i s blagoslovom pape, počeli su sistematski da izvoze robove sa Gvinejske obale, koja je kasnije dobila naziv Robovska obala. U drugoj polovini XV veka Portugalci su osnovali faktorije u Kongu, na Azorima, ostrvu Sao Tome, na Zelenom Rtu i Zanzibaru. Bartolomeo Dijaz oplovio je 1487 godine Rt Dobre Nade a to je ponovio Vasko da Gama, koji je doplovio do Indije. Time su evropljani ponovo uspostavili vezu s Azijom, koja je bila prekinuta prodorom Turaka i islama na Bliski istok i Mediteran. Portugalska osvajanja na okoafričkom putu za Indiju i u istočnoj Africi bila su katastrofalna za stare države-gradove u tim područjima. Posle ugovora u Tordesiljasu (1493) kojim su Španija i Portugalija podelile interesne sfere u svetu, Portugalci su se oslobodili rivalstva Španije u Africi i dobili monopol na plovidbu oko Afrike, kojeg su držali sve do početka XVII veka, kada su se pojavili Holanđani. Sredinom XVII veka na istočnoj obali Afrike severno od Mozambika, Portugalci su dobili novog suparnika - sultana Maskata-Omana. Iako je izvlačila velika bogatstva iz svojih kolonija, Portugalija je u XVII veku oslabila ekonomski i politički, jer je njen kolonijalizam bio čisto feudalni. Kompanija "gvinejskih moreplovaca" osnovana u holandskim lukama, počela je graditi svoja uporišta na Gvinejskoj obali. Prvi posedi Holanđana bili su fortovi na Zlatnoj obali. Oni su izgradili 1617. godine utvrđenje na ostrvu Gore kod Zelenog Rta (Senegal) kojeg su 1621. prodali Zapadno-indijskoj kompaniji. Od 1637. Holanđani su utvrđivali Elminu, bivšu glavnu portugalsku tvrđavu na Zlatnoj obali, i pretvorili je u svoje uporište, kao i utvrde na obalama Angole i Sao Tomea. Uspešnijim se pokazalo naseljavanje došljacima iz Holandije (Burima) južnog kraja Afrike kod Rta Dobre Nade (počev od 1652). Krajem XVIII veka Buri su zauzeli zemlju domorodaca i zavladali celim južnim delom sadašnje Kapske provincije do reke Fiš. Gotovo istovremeno s holandskim i francuske trgovačke kompanije su počele sa osnivanjem naselja, izabravši za to teritorije Senegala i Obale Slonovače. Sredinom XVII veka engleska kompanija "Merčant advenčers" zauzela je region Gambije, Senegal i Zlatnu Obalu. Od kraja XVII veka Zlatna Obala s 464
utvrđenjima Kejp-Kost, Akra, Anambo je postala vlasništvo britanske Kraljevske afričke kompanije, koja je rukovodila engleskim naseljima u Africi i trgovinom robljem. Sredinom XVII veka na tle Afrike stupili su novi suparnici - Švedska, Danska (podigla zamak Kristiansborg kod Akre) i čak Brandenburško-pruska država. Ova poslednja je na teritoriji Gane podigla tvrđavu Grosfridrihsburg i obnovila bivšu portugalsku tvrđavu na ostrvu Agen, ali je 1717. sve svoje kolonije prodala Zapadnoindijskoj i holandskoj kompaniji za 6 000 dukata. U XII i XVIII veku uporišta posejana na Gvinejskoj obali prelazila su iz ruke u ruku a trgovina robljem se razmahivala. Monopol u toj trgovini postepeno su preuzeli Englezi. Prema novijim istraživanjima, iz Angole je bilo izvezeno oko 5 mil. robova, iz Konga 13,3 mil. U periodu trgovine robljem ukupno je bilo izvezeno oko 100 mil. ljudi iz Afrike, od kojih su mnogi stradali na putu. Od toga, oko 60 miliona otpada na račun evropskih trgovaca a ostalih 40 mil. na račun bliskoistočnih arapskih trgovaca robljem. Razume se, hipotetičke procene se znatno razlikuju ali se uglavnom slažu da je na obale Amerike dovezeno preko 20 mil. crnaca. Da bi se oduprli trgovcima robljem, u unutrašnjim područjima Konga i Angole formirani su plemenski savezi i državne tvorevine Luba i Lunda. Ta dva naroda su asimilovala druge etničke grupe i krajem XVI veka obrazovala su konfederaciju u gornjem Kongu i pritokama, pod nazivom Urua. Neke domorodačke države gradovi takođe su se bavili trgovinom robljem za vatreno oružje - Benin, država Kazembe na jezeru Mveru koja se izdvojila iz konfederacije Lunda, gradovi države Joruba u zapadnoj Nigeriji s političkim centrom Ojo. Od XVII veka jačaju pozicije vojne aristokratije države Dahomej koja se tek u XIX veku uspela osloboditi zavisnosti od Ojo, ali ubrzo su došli Francuzi (zauzeli Porto Novo 1851) i posle borbi 1888-94 pokorili ovu državu. Drugi važan plemenski savez bio je savez Ašanti. Ta konfederacija imala je centar na teritoriji sadašnje Gane. U XIX veku je ojačala i pružala herojski otpor engleskim kolonizatorima. U dubini afričkog kontinenta u XVIII i početkom XIX veka nastao je niz plemenskih država Fulbe, Tukulera (obe u zapadnom Sudanu), Sokoto (područje Hausa u severnoj Nigeriji), Buganda (sadašnja Uganda), Ruanda, Burundi. Islamski veroučitelj Osman dan Fodio poveo je Fulbe i Tukulere i siromašnije slojeve Hausa u "sveti rat" (džihad) za širenje islama. Krajem XVIII i početkom XIX veka oborio je vlast Hausa i stvorio moćnu islamsku državu Sokoto u zapadnom i centralnom Sudanu. Kasnije je al-Hadž Omar iz Senegala objedinio države Sokoto, Masina i okolne sultanate i šeikate i stvorio moćnu državu Tidžaniju. Imao je vojsku naoružanu vatrenim oružjem, koje su muslimanski trgovci nabavljali od Engleza sa istoka (iz Egipta). Između afričkih jezera oko 1500. godine nastala je jedna od prvih država - "imperija" Bunjoro-Kitara koja se nalazila na severozapadu današnje Ugande. Sredinom XVII veka pojavili su se suparnici ove imperije 465
- Ankole (zapadno od jezera Viktorija) i Buganda. NJena teritorija je sužena na državu Bunjoro, koju je zauzela Buganda u XIV-XV veku. Posle ekspedicija Spika i Granta (1861) i Stenlija (1875) Velika Britanija je pretvorila Bugandu u svoj protektorat (1909). U području jezera Mohazi nastala je u XVI-XVII veku država Ruanda, a krajem XVII veka formirala se država Burundi. Ove dve države poznate su po svom kastinskom sistemu kojeg je nametnulo stočarsko pleme Tutsi zemljoradničkom plemenu Hutu i Pigmejima. Dinastičke borbe za vlast učinile su Ruandu i Burundi lakim plenom nemačkih kolonijalnih osvajača - 1898. godine uključene su u Nemačku Istočnu Afriku. Zabrana prodaje robova u engleskim kolonijama (1807) i Brazilu (1859) a naročito zabrana ropstva u engleskim kolonijama (1833), francuskim kolonijama (1848), SAD (1865), Brazilu (1880), na Kubi (1888), smanjila je interes za Afriku. Holanđani i Danci ustupili su Velikoj Britaniji svoje teritorije na Zlatnoj Obali i time se isključili iz kolonizacije Afrike. Engleska je prokopala Suecki kanal (1869) koji je dao nov značaj mediteranskoj i istočnoj Africi na Velikom imperijalnom putu za Aziju. Portugalci su iskoristili povoljne međunarodne prilike i učvrstili svoje pozicije na obalama Angole i Mozambika, na nekim ostrvima u Gvinejskom zalivu i delu Gvineje. Sredinom XIX veka nemački trgovci iz Hamburga i Bremena osnivaju faktorije na obali budućih kolonija Kameruna i Togoa, u Lagosu i na obali Dahomeja. Krstarili su primorskim područjima Angole i jugozapadne Afrike (Namibije), uspostavili trgovačke veze s istočnoafričkim gradovima i Zanzibarskim sulatanatom, utvrdili se u Gabonu. Bila im je potrebna podrška države i aneksija kolonija, koju su dobili tek 1884., a dotle su Francuska i Velika Britanija već stekle prednost. Francuska je 1830. godine osvojila Alžir i krenula u osvajanje Maroka i Tunisa. Trgovačke firme iz Bordoa i Marselja uspostavljaju luke, naselja i utvrde na teritoriji Senegala, Obale Slonovače (Gran Basam, Asina), na obali Dahomeja (Vidah, Kotona) i Gabona (Librevil). To su bila uporišta za osvajanje i osnivanje kasnijih kolonija Senegala, Francuske Gvineje, Obale Slonovače, Dahomeja, Konga. Zatim je nastao program formiranja francuske kolonijalne imperije od Senegala do Nigera i na severu do Alžira. Krajem 1860-h francuska osvajanja na obali došla su do granice engleskog poseda Sijera Leone. Francuzi su dolinom reke Senegal prodirali u unutrašnjost kontinenta. Naišli su na jak otpor islamske države Tidžanija koja se prostirala od gornjeg toka Senegala do Timbuktua. Francuzi su tek 1893. godine zauzeli legendarni Timbuktu u okuci Nigera. Pod uticajem filantropskih krugova engleske buržoazije, 1787. godine je uz obalu Sijera Leone pristala engleska flota i iskrcala u regionu današnjeg Fritauna (engl. Freetaonjn - slobodni grad) oslobođene robove iz Amerike i sa Jamajke. "Kolonisti" su trebali organizovati englesku koloniju Sijera Leone. Fritaun je postao sedište centralne kolonijalne administracije 466
svih engleskih poseda u Zapadnoj Africi. Ali prodor u unutrašnjost ("hinterland") išao je vrlo teško zbog otpora domorodačkih plemena. Tek 1895. godine Velika Britanija je uspostavila protektorat Sijera Leone. Slično je nastala i Liberija. Ovde je inicijativa za repatrijaciju bivših robova potekla od SAD. Krajem XVIII veka na specijalno za njih zakupljenu zemlju došlo je 1820 hiljada afro-amerikanaca, uglavnog sa karipskih ostrva. Na rtu Mezurado izraslo je naselje Monrovija, nazvano u čast predsednika SAD Monroa. U početku kolonijom je upravljao guverner imenovan u SAD. Liberija se proglasila republikom 1847. ali su SAD to priznale tek 1862. godine. Engleska je 1850. proglasila formiranje kolonije Zlatna Obala, koja je do tada bila potčinjena guverneru Sijera Leone. Englezi su 1853. godine počeli saditi kakaovac, donesen iz Surinama. Ubrzo su nikle plantaže, naročito u oblasti Mapong-Akvapim koja je tradicionalna oblast proizvodnje kakaoa u savremenoj Gani. Englezi su naišli na žestok otpor plemena Ašanti koji je trajao decenijama. Tek u sedmom pohodu protiv herojske odbrane plemena Ašanti, 1872-74, engleska vojska je zauzela prestonicu Kumasi. Ali ne i zlatni presto, simbol vrhovne vlasti, kojeg su Ašanti odneli u šume i otuda nastavili borbu sve do 1900. godine. Na Zlatnoj Obali mlada buržoazija i inteligencija su proglasili nezavisnu konfederaciju Fanti (sastojala se od konstitutivne monarhije Fanti i republike Akra). Postojala je u periodu 1868-71. a onda se pod pritiskom engleskih vlasti raspala. Sredinom XIX veka obala Nigerije poslužila je Englezima kao odskočna daska za prodor u unutrašnjost. Grad Lagos je bio veliko trgovačko mesto. Englezi su Lagos s njegovim hinterlandom proglasili kraljevskom kolonijom nadajući se da će odatle proširiti svoju vlast sve do Kameruna. Do kraja XIX veka zauzeli su postepeno Centralnu i Severnu Nigeriju i odbili konkurenciju nemačkih trgovaca i francuskih kolonizatora. Engleski prodor u Južnu Afriku naišao je na otpor holandskih naseljenika (Bura) i domorodačkih plemena. Naime, Buri su istrebili ili potčinili Bušmane. NJima slični Hotentoti povukli su se u jugozapadnu Afriku, gde su postali plen nemačke kolonijalne ekspanzije. U jugoistočnoj Africi živela su plemena koja govore bantu jezicima - Nguni (među njima velika plemena Kose i Zulu), Suto-Cvana (plemena Suto, Kololosuto), Svazi i odvojena od Zulu plemena Ndebele (u Transvalu) i Matabele (u današnjem Zimbabveu). Oni su se proslavili herrojskom borbom protiv burskih i engleskih kolonijalnih osvajača. Početkom XIX veka Kapsku koloniju naseljenu Burima (hol. boer - seljak) zauzela je Velika Britanija. Godine 1836. krenulo je 5-10 hilj. Bura na sever da bi se oslobodilo engleske vlasti. Jedna grupa je prešla reku Oranž i potisnula pleme Matabele. Druga grupa je prešla Drakonske planine i na teritoriji plemena Zulu proglasila 1839. godine nezavisnu republiku Natal, koju su 1843. zauzeli Englezi i proglasili je svojom kolonijom. Buri su napustili Natal i severno od reke Val osnovali tri republike (Lejdenburg, Zautpansberg i Utreht) koje su se 1853. ujedinile u 467
Republiku Transval. Sledeće godine je proglašena i Republika Oranž. U Oranžu su 1867. godine otkriveni dijamanti a 1884. godine u Transvalu zlato. To je izazvalo imigraciju Engleza i konačno dovelo do anglo-burskog rata (1899-1902). Otpor burskih republika bio je slomljen 1902. i obe su bile priključene engleskim kolonijama. Kroz nekoliko godina (1910) Transval i Oranž su zajedno sa Kapskom zemljom i Natalom obrazovale dominion Južnoafričku Uniju. Istovremeno je trajala ogorčena borba plemena Kosa i Zulu, poznata kao osam "kafrskih", ratova protiv burskih a zatim i engleskih kolonizatora. Otpor je trajao skoro sto godina. Posle teških borbi pleme Kosa je doživelo genocid a Zululend je priključen engleskom posedu Natal. Nemačka je u jugozapadnoj Africi (Namibiji) zbog otpora istrebila oko 80% plemena Herero. Da bi sprečili prodor Nemačke u Bečuanalend i da bi okružili Bure s te strane, Englezi su potkupili neke poglavice plemena Cvana i 1885. godine faktički okupirali njihovu teritoriju, današnju Bocvanu. Izvesni britanski političar Sesil Rodez kupio je od poglavice plemena Matabele za 100 funti sterlinga mesečne nagrade i 1000 pušaka isključivu vlast nad svim rudama i pravo da gradi sve što je potrebno za njihovu eksploataciju. Uskoro je poglavica Matabele shvatio da je dao vlast u ruke došljacima, podigao je ustanak ali su ga Englezi u krvi ugušili i priključili teritoriju svojim posedima. Tako su 1898-99. nastale kolonije Severna Rodezija (danas Zambija) i Južna Rodezija (danas Zimbabve). Savez južnih plemena Suto uspeo je posle tri rata (1858-68) da sačuva nezavisnost Basutolenda. Ali potkupljivanjem poglavica Englezi su uspeli da razbiju plemenski savez i da 1868. uspostave protektorat nad Basutolendom (danas Lesoto) kojeg su uključili u Kapsku koloniju. Gradovi na obalama istočne Afrike severno od Mozambika već u XVIII veku su bili pod uticajem Maskatsko-Omanskog sultanata, koji je delujući iz južnog dela Persijskog zaliva imao važnu ulogu u trgovini robljem i drugim, između istočne Afrike, Indije i zemalja Persijskog zaliva. Početkom XIX veka grad i ostrvo Zanzibar postali su centar obnovljene države Maskat-Omana. Maskatski Arapi na Zanzibaru postepeno su proširili vlast na obalske gradove Pata, Lamu, Pemba, Mogadišo, Mombasa i druge. Godine 1856. Zanzibarski sultatanat se raspao na dva dela - Maskat i Zanzibar. Otvaranje Sueckog kanala (1869) pojačalo je interes Velike Britanije i Nemačke za Zanzibar, s kojim su obe uspostavile trgovačke veze. Helgolandskim dogovorom 1890. one su razgraničile sfere uticaja, podelivši nezavisni sultanat na dva dela - jedan potčinjen engleskom protektoratu a drugi nemačkoj koloniji istočna Afrika. Britanci i Portugalci su razgraničili interese 1891. Madagaskar, jedno od najvećih ostrva sveta, naseljeno je stanovništvom koje u jeziku, kulturi i običajima ima mnogo zajedničkog sa stanovnicima Indonezije. To se naročito odnosi na plemena Merna i Becileo, u centralnom delu ostrva. Savez plemena Merna formirao je još u XVI veku državu Imerina. 468
Kasnije su još neka plemena stvorila svoje države. Od sredine XVII veka Francuzi su bezuspešno pokušavali da osnuju svoje kolonije na Madagaskaru. U XVIII veku objekt njihove kolonijalne politike postalo je ostrvo Mauricijus, koje su Holanđani napustili 1712, i ostrvo Burbon (Reinion). Mauricijus i Sejšele zauzela je Velika Britanija u vreme napoleonovih ratova. U međuvremenu se država Imerina proširila na celo ostrvo i početkom XIX veka se preimenovala u Kraljevinu Madagaskar. Francuzi su postepeno širili svoj ekonomski i kulturni uticaj da bi na kraju XIX veka iskoristili dinastičke borbe i proglasili Madagaskar francuskom kolonijom (1896). Kolonijalna trka u unutrašnjost Afrike (hinterland) je ojačala posle Berlinske konferencije (1884-85) na kojoj je zaključeno da status kolonija mogu imati samo one teritorije koje su stvarno okupirane. Za kratko vreme stvoren je niz novih političkih jedinica, čija su ekonomsko-politička središta bila na obali. Nemački kolonizatori koji su se 1884. ustremili u dubinu Afrike, naišli su na severozapadu današnje Tanzanije na jak savez plemena NJamvezi. Nemci su u početku imali podršku NJamveza, sve do 1892., kada su ih krvavom akcijom pokorili i formirali koloniju Tanganjiku. Egipat je do 1882. godine nominalno bio provincija Turske ali su u njemu jak uticaj imale Engleska i Francuska. Englezi su tamo počeli gajiti pamuk zbog opadanja uvoza pamuka iz Amerike u vreme rata Severa i Juga. Godine 1881-82 izbila je revolucija, zatim je usledila engleska intervencija i okupacija Egipta. Suecki kanal je stavljen pod vojnu upravu Engleske a Egipat je sačuvao nominalno veze s Turskom sve do prvog svetskog rata kada je Turska imperija propala. Engleska je uporedo s Egiptom počela potčinjavati Sudan, koji je pripadao Egiptu. Ovde je 1881. izbio nacionalni pokret protiv stranaca (Engleza u egipatskoj "službi"), koji je dobio karakter "svetog rata" (džihada). Na čelu je bio prorok Mahdi koji je porazio Engleze, zavladao Sudanom i proglasio državu Mahdi. Ta država je trajala 16 godina - do 1898. kada ju je zauzela engleska vojska. Sudan je zvanično bio kondominium Engleske i Egipta (nazivao se "Anglo-Egipatski Sudan") ali je njime upravljao engleski guverner. Engleska vojska osvajala je Sudan sa severa a francuska sa zapada, susrele su se kod mesta Fašoda i tu se sporazumele o podeli sfera uticaja. Etiopija je početkom XIX veka bila jako razjedinjena. Među kneževinama Tigre, Šoa, Amhara i Godžam vodile su se borbe za vlast. Pod pretnjom vojne intervencije Velika Britanija je obezbedila svoj uticaj u Etiopiji, ali je ova ipak očuvala političku nezavisnost. I etiopska vojska je učestvovala u ratu protiv Mahdija ali je bila potučena a njen car ubijen. Italijani su zauzeli luku Masau i pokušali okupirati celu Etiopiju, ali su u bici kod Adue (1895-96) bili poraženi.
469
470
Engleska je krajem XIX veka držala prostrane teritorije u istočnoj Africi - Keniju, NJasalend (Malavi), Bugandu (Uganda), obalu Adenskog zaliva (Brit. Somalija), a takođe i ostrvo Sokotru. Držali su i veliki deo južne Afrike - Bečuanalend, Rodeziju, Basutolend, Kapsku zemlju, Natal. Već krajem XIX veka nastala je ideja za formiranje niza engleskih poseda od Egipta do Južne Afrike (od Kaira do Kejptauna) ali sve do I svetskog rata engleske posede razdvajale su nemačke kolonije Tanganjika i RuandaUrundi. U zapadnoj Africi Velika Britanija je držala Nigeriju, Zlatnu Obalu, Sijera Leone, Gambiju. Britanske kolonije u Africi ukupno su zahvatale 9,8 mil. km2 ili oko 37% svih kolonija na ovom kontinentu. One nisu bile povezane u političku celinu već je svaka imala posebnu upravu i samostalno se ekonomski razvijala. To je učinilo da su ove zemlje danas privredno stabilnije nego bivše francuske kolonije. Francuska je imala drugačiju kolonijalnu politiku. Stvorila je ogroman kolonijalni kompleks od oko 11 mil. km2 (oko 1/3 afričkog kontinenta). U severnoj i zapadnoj Africi držala je oko 9 mil. km2 od čega je veliki deo pustinjski. Osim toga njeni posedi su bili Madagaskar i Francuska Somalija (Afar i Isa ili DŽibuti) i ostrvo Reinion. Francuska je nameravala da od svojih kolonija Mauritanije, Senegala, Zapadnog Sudana, Gvineje, Obale Slonovače, Nigera, Gornje Volte i Dahomeja stvori integralni deo Francuske. Zbog toga je ove posede ujedinila u Federaciju Francuska Zapadna Afrika, sa sedištem u Dakaru. Kasnije je toj federaciji priključen istočni Togo (deo bivše nemačke kolonije). Federacija je bila uključena u Prekomorsku Francusku. Slobodna inicijativa privatnog kapitala dovela je do monokulturne privrede i raspada tradicionalnih društvenih struktura. Nije se vodilo računa o razvoju samouprave pojedinih zemalja. Nepovoljne posledice odrazile su se raspadom Federacije 1958., kada su nastale nezavisne države Mali, Niger, Čad, Obala Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Dahomej (Benin), Mauritanija. U severnoj Africi Francuska je uzela od Turske Alžir (1830) i Tunis (1881-2) na koji je pretendovala i Italija. Francuska se 1911. spremala da okupira Marokanski sultanat (koji nije pripadao Turskoj), ali je to izazvalo revolt drugih evropskih sila. Nemačka je 1911. poslala u luku Agadir vojni brod, tobože da zaštiti tamošnje nemačke državljane. "Agadirski incident" rešen je sporazumom tako što je Francuska dala deo svojih poseda u Kongu Nemačkoj da se ova odrekne pretenzija na Maroko. Ugovorom 1912. Maroko je podeljen na francuski protektorat (južni deo), španski protektorat (severni deo) i grad Tanger s međunarodnim statusom. Engleskoj je garantovana bezbednost Gibraltara i sloboda akcije u Egiptu a Italiji je data saglasnost da zauzme Tripolitaniju koju je još držala Turska. Nemačka je 1914. držala u Africi 2,7 mil. km2 sa oko 11-12 mil. stanovnika. Pošto se uključila u osvajanje sa zakašnjenjem, na više mesta se sudarala s interesima Francuske i Velike Britanije. U istočnoj Africi sudarila se s interesima Velike Britanije u Tanganjiki i na Zanzibaru. Helgolandskim 471
dogovorom 1890. Nemačka se odrekla svojih prava na Zanzibar u zamenu za englesko ostrvo Helgoland u Severnom moru. Nemačka je uoči Prvog svetskog rata držala Jugozapadnu Afriku (Namibiju), Istočnu Afriku (Tanganjiku), Kamerun i Togo. Italija se posle prokopavanja Sueckog kanala ustremila na Crveno more. Zakupila je zaliv Asab a zatim je 1885. godine oko njega formirala koloniju Eritreju. Pokušaj okupacije Etiopije završio se porazom kod Adue 1896. Italija je zauzela deo obale Somalije (Somalija je bila podeljena na tri dela - francuski, engleski, italijanski), a 1911-12. otela je od Turske oblasti Tripolitaniju i Kirenajku (kasnije ujedinjene pod nazivom Libija) i grupu ostrva Dodekanez i ostrvo Rodos. Tako je Italija 1914. vladala prostorom od 1,5 mil. km2 većinom pustinje, gde je živelo samo 1,4 mil. stanovnika. Belgijski kralj Leopold II osnovao je tzv. "Međunarodno udruženje za istraživanje i civilizaciju centralne Afrike" koje je zauzelo teritorije u slivu Konga (2,3 mil. km2). Kralj se 1835. proglasio suverenom "Slobodne države Kongo" koja je postala njegov lični posed, kojeg je 1908. prodao državi Belgiji. Portugalija je uoči Prvog svetskog rata držala svoje stare kolonije stečene još u XV-XVI veku - Angolu, Mozambik, Zelenortska ostrva, ostrvo Maderu, Portugalsku Gvineju (Gvineju Bisau), ostrva Sao Tome i Principe. NJenu nameru da teritorijalno proširi i poveže Angolu i Mozambik sprečila je Engleska, stvaranjem Bečuanalenda (Bocvane) i Rodezije. Portugalski posedi iznosili su 2 073 000 km2. Španija je svojim starim posedima (Kanarska ostrva, gradovi Seuta i Melilja) krajem XIX veka pridodala Zapadnu Saharu (Rio de Oro), Špansku Gvineju (Rio Muni), Španski Maroko i enklavu Ifni na jugozapadu Maroka. Ukupna površina španskih poseda u Africi iznosila je 322 000 km2 sa oko 600 000 stanovnika.Uoči Prvog svetskog rata (1914) evropske kolonijalne sile podelile su celu Afriku, zauzevši 90,4% njene površine. Jedine nepokorene zemlje bile su Etiopija i Liberija a Egipat je imao unutrašnju autonomiju. PROCES DEKOLONIZACIJE AFRIKE postavljen je kao imperativ na Prvom panafričkom kongresu u Parizu, koji je održan za vreme Mirovne konferencije u Versaju (1919). Međutim, bivše nemačke kolonije Togo, Kamerun, Jugozapadna Afrika, Nemačka istočna Afrika, od kojih je dekolonizacija trebalo da počne, predate su kao mandatne teritorije Lige naroda (lat. mandatum - povereništvo) Velikoj Britaniji, Francusakoj, Belgiji i JAR. Velikoj Britaniji je pripala Tanganjika, deo Togoa (33 000 km2) koji je kasnije (1956) uključen plebiscitom u sastav britanske kolonije Zlatna Obala (Gana), i deo Kameruna (zapadni Kamerun). Francuska je dobila Istočni Kamerun i deo Togoa, oko 56 600 km2 (današnja republika Togo) koji su kasnije dobili nezavisnost. Britanski mandat Togo ušao je u sastav države Gane, a britanski mandat Kamerun (88 300 km2) se posle plebiscita 472
podelio (1961) tako da je južni deo (43 300 km2) ujedinjen sa Kamerunom (bivšim francuskim mandatom) a severni deo (45 000 km2) sa Nigerijom. Belgiji je pripala Ruanda-Urundi a Južnoafričkoj Uniji Jugozapadna Afrika (Namibija). Ustanci u Egiptu 1919. i 1921. godine primorali su Veliku Britaniju da 1922. prizna nezavisnost ovom protektoratu. Ustanak u Maroku 1921. rezultirao je proglašenjem 1922. godine nezavisne republike na području Rifa, ali je špansko-francuskom intervencijom ustanak ugušen. Pokreti za nezavisnost počeli su jačati u Tunisu, Alžiru, Libiji, Somaliji, Angoli, Mozambiku, Kongu, Madagaskaru. Nova osvajanja vršila je jedino Italija, koja je u ratu 1935-6. okupirala carevinu Etiopiju, ali se ova već 1941. oslobodila uz pomoć Velike Britanije. Posle II svetskog rata (1945), u Mančesteru se sastao IV Panafrički kongres koji je istakao zahtev - nacionalna nezavisnost afričkim narodima. Te 1945. godine bile su nezavisne samo 4 države - Egipat, Etiopija, Liberija i Južnoafrička republika. Proces oslobađanja nije išao lako. Ustanak na Madagaskaru 1947. Francuzi su nemilosrdno ugušili pobivši oko 100 000 Malagašana. Ustanak u Keniji 1952. ugušili su Englezi, pobivši preko 12 000 ljudi. Fašistički režim u Portugaliji počinio je 1953. krvavi pohod u Sao Tome i Principe, pobivši preko 1000 domorodaca. U periodu 1951-59 nezavisnost je dobilo 6 zemalja: Libija (1951), Sudan (1956), Zlatna Obala - Gana (1957), Maroko, Tunis i Republika Gvineja (1958). Revolucijom u Egiptu 1952. oborena je monarhija. Ustanak u Alžiru i rat u periodu 1954-62 oslabio je Francusku te su se brojne njene kolonije oslobodile, uglavnom 1960. "Godina Afrike" bila je 1960. Nezavisnost je tada dobilo 17 bivših kolonija, uglavnom francuskih. To su Mauritanija, Mali (Zapadni Sudan i Senegal), Obala Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Togo, Dahomej (Benin), Niger, Čad, Centralnoafrička Republika, Gabon, Kamerun, Kongo Brazavil (NR Kongo), Kongo Kinšasa (Zair, DR Kongo), Madagaskar, Nigerija i Britanska Somalija koja se ujedinila sa Italijanskom Somalijom. U periodu 1961-4. nezavisnost je dobilo devet država, uglavnom bivših britanskih kolonija. To su Sijera Leone (1961), Uganda (1962), Kenija (1963), Tanganjika i Zanzibar (1963, ujedinjene u Republiku Tanzaniju 1964), Malavi, Zambija (1964), Ruanda i Burundi (1962), Alžir (1962). U Africi je 1965. već bilo 33 nezavisne države. U periodu 1965-70 nezavisnost su dobile uglavnom male zemlje. To su Gambija (1965), Bocvana (1966), Svazi (1968), Lesoto (1966), Mauricijus (1968) i Ekvatorijalna Gvineja (1968). Sedamdesetih godina razbuktala se oružana borba za nezavisnost u portugalskim kolonijama i na jugu Afrike. Veliki vojni troškovi uticali su da Portugalija 1974. prizna svojim posedima nezavisnost. Samostalnost su dobile Gvineja Bisau (1973), Mozambik, Sao Tome i Principe, Zelenortska ostrva, Angola (1975), britanski posed Sejšeli (1976), francuska teritorija Afar i Isa - DŽibuti (1977), britanska južna Rodezija - Zimbabve (1980). 473
Poslednja velika kolonija Namibija izborila se za nezavisnost 1991. Etiopija je priznala secesiju Eritreje 1993. Dekolonizacija je donela dezintegraciju velikih kolonijalnih administrativnih jedinica i ujedinjenje nekih teritorija. Ujedinjeni su Francuski i južni deo Britanskog Kameruna 1961; Španski i Francuski Maroko (1956), međunarodna zona Tangera (1957), Južni Španski Maroko (1958) i enklava Ifni (1969). Maroko je priključio (1976) severni deo Zapadne Sahare (bivše Španske Sahare) a 1979 i južni deo, pošto se Mauritanija povukla. Tanganjika i Zanzibar su ujedinjeni 1964. u republiku Tanzaniju. Eritreja se udružila u federaciju s Etiopijom (1952) a zatim postala provincija Etiopije (1962) kada je počeo separatistički pokret koji je završen otcepljenjem (1993). Republika Somalija je nastala ujedinjenjem italijanskog i britanskog dela (1960). Francuski deo se osamostalio kao država DŽibuti (1977). Relikti neslavne kolonijalne ere očuvali su se na malim prostorima. Pod upravom Velike Britanije je još ostrvo Sveta Jelena, pod upravom Francuske je ostrvo Reinion, a pod upravom Španije su gradovi Seuta i Melilja i nekoliko malih ostrva (66 km2) na severnoj obali Afrike. Posle dekolonizacije izvršena je "afrikanizacija" brojnih geografskih naziva država, gradova, ostrva, reka i jezera. Prve državne tvorevine u Latinskoj Americi bile su gradovi-države Maja na teritoriji današnje Gvatemale i južnog Meksika. Među najstarijima je država naroda Čimu na severu Perua (oko 400 g. p. n. e.) koju su 1450. godine uništile Inke. Država Tolteka postojala je u prvom milenijumu n. e. na jugu Meksičke visoravni, s glavnim gradom Tula (Tollan). Veće države pojavile su se tek u XIV veku. Jedna od njih bila je konfederacija Acteka s prestonicom u gradu Meksiku, osnovana oko 1325 g. pod imenom Tenohtitlan. Druga je bila država Inka pod nazivom Tauantinsuju s prestonicom u gradu Kusko (od "kosko" što na jeziku kečua znači "pupak" tj. centar) koji je početkom XVI veka bio veći od Londona. Ta država zahvatala je prostor Anda od reke Patija (Kolumbija) do reke Maule (Čile) a na istoku je zahvatala delove današnjeg Brazila, Paragvaja i Argentine. Kolumbova otkrića (1492-1502) proširila su okvire starog "orbis terrarum" i uvukla Ameriku u sferu interesa evropskih sila - Španije i Portugalije, zatim Engleske, Francuske, Holandije. Poznati konkvistador Kortez uništio je staru imperiju Acteka u Meksiku a Pizaro Inka u Peruu, u prvoj poplovini XVI veka. Neposredno posle otkrića Amerike zaoštrilo se rivalstvo između Portugalije i Španije za podelu kolonija. Podela sveta na interesne sfere između Portugalije i Španije nastala je ugovorom u Tordesiljasu 1494. Liniju podele odredio je papa Aleksandar VI (Rodrigo Bordžija) duž "papskog meridijana" na udaljenosti 370 milja (2000 km)
6. Formiranje političke karte Latinske Amerike
474
zapadno od Zelenortskih ostrva (460 zapadne geografske dužine od Griniča). Znatan deo podeljenog sveta nije još bio ni poznat evropljanima. Ugovormo u Saragosi 1529. produžena je linija podele na drugi deo polukugle (1450 i. g. d.), te je tako teorijski ceo svet bio podeljen na dve interesne sfere špansku i portugalsku. Bila je to prva u istoriji podela sveta na interesne sfere. Ona je znatno uticala na pravce geografskih otkrića i kolonijalizma dve rivalske sile - Portugalije i Španije. Papski meridijan delio je Brazil tako da je njegov istočni deo pripao Portugaliji. Portugalci su počeli kolonizaciju u jugoistočnom delu 1530. a 1549. godine osnovali su koloniju Brazil. Na čelu je bio generalni guverner a teritorija se delila na kapetanije (capitanias ili donatarias). Zapadno od meridijana podele Španci su u Severnoj i Južnoj Americi stvorili ogromnu kolonijalnu imperiju koja je bila vlasništvo krune Kastilije. Delila se na administrativne jedinice I reda - vicekraljevstva (virreinatos), II reda - generalne kapetanije (capitanias generales) podređene neposredno kruni, i III reda - provincije. Najpre je 1535. postalo vicekraljevstvo Nova Španija (današnji Meksiko), zatim 1542. generalna kapetanija Gvatemala i vicekraljevstvo Peru. U drugoj polovini XVI veka pojavljuju se rivali sa Španijom u basenu Karipskog mora - Engleska, Francuska, Holandija. Portugalija dobija rivale u području brazilskih država Pernambuko (Holandiju) i Baija (Francusku). Trgovačke kolonije počele su zauzimati i naseljavati nezauzeta ostrva u Malim Antilima, obale Gujane. Britanija zauzima Beliz. Kolonizacija je bila praćena ropstvom i pojavom rasizma kakvog Evropa ranije nije poznavala. U skladu s teorijom merkantilizma jedina funkcija kolonija bila je bogaćenje zemlje metropole. Zato su privredom većine engleskih, holandskih i francuskih kolonija upravljale trgovačke kompanije, registrovane u metropoli. Kruta ekonomika Španije preferirala je državni aparat a Portugalija je primenjivala mešovite metode. Te razlike dovele su nesumnjivo do napretka prve grupe. Trgovačke i industrijske zemlje (Holandija, Engleska, Francuska) brzo su učvršćivale svoje pozicije. Španija i Portugalija su gubile značaj i trpele vojne poraze od konkurenata. U drugoj polovini XVII veka Španija je na račun Engleske izgubila Jamajku. Zapadni deo ostrva Haiti pod nazivom La Espanola (uglavnom današnja država Haiti) preotela je Francuska 1697. godine a istočni deo pod nazivom Santo Domingo (današnja Dominikana) ostao je u posedu Španije do 1795. godine kada ga je preuzela Francuska. Engleski posedi su predstavljali posebne upravne jedinice pod vlašću guvernera imenovanih u Londonu. Francuski posedi bili su podeljeni na dva gubernatorstva - Sent Domingo i ostrva Mali Antili i Kajena (Gujana). Pojedina ostrva u Malim Antilima više puta su prelazila iz ruke u ruku. Zapadna Devičanska (Virdžinska) ostrva zauzela je Danska 1671. a ostrvo Sen Bertelemi (u arhipelagu Zavetrine) zauzela je Švedska.
475
U španskim kolonijama u XVIII veku administrativnim promenama nastala su nova vicekraljevstva i generalne kapetanije. Vicekraljevstvo Nova Grenada osnovano je 1739. godine na prostoru današnje Kolumbije, Paname, Ekvadora i Venecuele. Vicekraljevstvo La Plata (Buenos Aires) osnovano je 1776. na prostoru današnje Argentine, Paragvaja, istočnog Čilea i većeg dela Bolivije. Status generalnih kapetanija dobile su Čihuahua - danas savezna država Meksika (1776), Venecuela (1777), Havana - Kuba (1777) i Čile (1778). Brazil je 1763. godine postao vicekraljevstvo. Ugovorom u San Ildefonsu (1763) između Španije i Portugalije njegove granice su pomerene daleko na zapad i na jug u odnosu na liniju označenu u Tordesiljasu. Brazil je dobio nezavisnost 1822. i postao carevina a od 1889. je republika. Zauzimanje Španije od strane Napoleona otvorilo je Francuskoj vrata u Latinsku Ameriku i podstaklo talas oslobodilačkih pokreta. Ustanak crnih robova koji je počeo 1791. u Santo Domingu završen je oslobađanjem 1804. godine i stvaranjem prve nezavisne države - Republike Haiti - baš na ostrvu koje je postalo prva španska kolonija pošto ga je otkrio Kolumbo (1492). Zatim su 1809. i 1810. godine buknuli ustanci za nezavisnost u mnogim španskim kolonijama. Posle niza bitaka oslobodile su se sve španske kolonije u kontinentalnom delu Latinske Amerike. Zatim je nezavisnost dobila Dominikana (1821) koja je u periodu 1822-44. ulazila u sastav Haitija a 1844. je postala samostalna Dominikanska Republika. U poslednjoj fazi oslobodilačkih pokreta (1822-1824) jedan od glavnih vođa Simon Bolivar pokrenuo je ideju o stvaranju konfederacije bivših španskih poseda. Sjedinjena Espanjoamerika trebala je da bude ravnopravan partner Sjedinjenim Američkim Državama i tadašnjim evropskim silama, pre svega Velikoj Britaniji koja je još od polovine XVIII veka jačala svoj ekonomski uticaj u Južnoj Americi. Smeli plan Bolivara o velikoj konfederaciji završio se fijaskom zbog jakog otpora lokalnih oligarhija i vojnih vođa. Nastale su većinom male države čiji su ustavi po ugledu na američki bili čista apstrakcija a brojni proglasi (pronunciamentos) i građanski ratovi dovodili su na vlast nove vođe (caudillos). Sledećih godina proces političke dezintegracije zahvatio je i one političke jedinice koje su zajedno proglasile nezavisnost i ustav. Raspala se 1830 g. Velika Kolumbija, koja je bila proklamovana 1819. na teritoriji vicekraljevstva Nova Grenada i Venecuela. Reaspala se 1848. Federalna Republika Centralne Amerike. Zapravo provincije centralne Amerike su proklamovale nezavisnost dva puta - 1821. i 1823. godine kao Ujedinjene Provincije Centralne Amerike. Ustavom iz 1824. one su promenile naziv u Federaciju Centralne Amerike. Nove države su nastajale u granicama kolonijalnih jedinica (vicekraljevstava, audijencija, provincija). Činjenica da granice nisu bile uvek jednoznačno utvrđene a u nekim područjima nisu ni postojale (u Amazoniji, Kordiljerima) i da se administrativna podela kolonija često menjala - bila je jedan od glavnih uzroka sporova i konflikata među 476
republikama Latinske Amerike. Glavna sporna područja bila su Paragvaj, pustinja Atakama, Gujana, periferni prostori Amazonije i karipska obala centralne Amerike. Zemlje Latinske Amerike, izuzev Kube i Portorika, dobile su nezavisnost u periodu 1810-1825. i postale su republike, izuzev Brazila koji je postao monarhija pa tek 1889. republika. Na prostorima bivših poseda Španije u Latinskoj Americi u XIX veku nastale su sledeće države: Meksiko, Gvatemala, Salvador, Honduras, Nikaragva, Kostarika, Venecuela, Kolumbija, Ekvador, Peru, Bolivija, Čile, Paragvaj, Argentina, Urugvaj i Dominikana. Usled velike zaostalosti ovde se nije mogla razviti buržoaska demokratija kao u Severnoj Americi. Ekonomska slabost i politička nestabilnost omogućili su penetraciju stranog kapitala, pre svega britanskog i angloameričkog. Kao novi rival u području Latinske Amerike pojavljuju se SAD, koje su stale na put imperijalističke ekspanzije i želele potisnuti evropske sile sa američkog kontinenta. Pod kraj oslobodilačkih pokreta u Latinskoj Americi, predsednik SAD Monro proglasio je 1823 g. svoju doktrinu koja glasi: "Amerika Amerikancima". Ta doktrina koju je "dopunio" Teodor Ruzvelt 1895, trebala je biti garancija nezavisnosti država američkog kontinenta, ali je faktički postala težnja SAD za ekonomskom dominacijom u Latinskoj Americi. Španija je, oslabljena revolucijama u njenim južnoameričkim kolonijama, 1819. u bescenje prodala Floridu Sjedinjenim američkim državama. SAD su 25 godina kasnije anektirale Teksas, što je dovelo do rata sa Meksikom koji je usled toga 1848 g. izgubio severni deo - oko 2/5 cele njegove teritorije (prostor današnjih država Kalifornije, Arizone, Nevade, Jute, Kolorada, Vajominga i dela Novog Meksika). SAD su 1853. godine zauzele južnu Arizonu i ostatak Novog Meksika. Težnja SAD za hegemonijom na zapadnoj polukugli, a posebno u severnim delovima Latinske Amerike, ubrzala je pad dve poslednje španske kolonije - Kube i Portorika i uzrokovala separaciju Paname od Kolumbije. Kuba se borbom za nezavisnost od 1868. do 1902. godine oslobodila a Portoriko je 1900. postao teritorija SAD. Panama je proklamovala nezavisnost 1903. a dve nedelje kasnije potpisala je ugovor sa SAD u kojem im priznaje večito vlasništvo zone široke 10 milja koja se proteže preko Panamske prevlake, kroz koju je 1914. prokopan Panamski kanal. Po ugovoru Panami je isplaćeno 10 mil. dolara i određena godišnja zakupnina od 250 000 dolara (danas oko 2,3 mil. dolara). Pod pritiskom svetske javnosti zbog nepravednog stava SAD prema Kolumbiji, od koje je insceniranom pobunom oduzeta njena pokrajina Panama, SAD su 1921. isplatile Kolumbiji 25 mil. dolara na ime obeštećenja za izgubljenu teritoriju. Međutim, u samoj Panami razvio se jak pokret za nacionalizaciju Panamskog kanala i zone oko njega, te su se Amerikanci morali obavezati 1974. da postepeno do 2000. godine priznaju pun suverenitet Paname u toj zoni. 477
Na početku XX veka na političkoj karti Latinske Amerike dominirale su nezavisne republike. Kolonijalni posedi bili su Gujana, Britanski Honduras, sva ostrva Malih Antila, Jamajka i Bahama. Kolonijalne metropole bile su Velika Britanija, Francuska i Holandija. Velikoj Britaniji su takođe pripadala Folklendska ostrva, Sjedinjenim državama Zapadna Devičanska ostrva (kupljena od Danske 1917) i Portoriko. Posle Drugog svetskog rata nastao je ubrzan proces dekolonizacije preostalih zavisnih teritorija. Francuska je priznala status prekomorskih departmana za Gvadelup i Martinik 1946. i Gujanu 1947. U njima vrhovnu vlast imaju prefekti koji se imenuju u Parizu i generalne skupštine od po 36 članova koje bira stanovništvo. Velika Britanija stvorila je od svojih antilskih poseda 1958. Federaciju Zapadne Indije, koja se raspala 1962. U njen sastav ulazile su britanske kolonije Jamajka, Trinidad i Tobago, Barbados, Dominika, Grenada, Antigva, Sen Lucija, Sent Vinsent i Montserat, Sent Kits, Nevis, Angilja. Glavni grad bio je Port-of-Spejn na Trinidadu. Prve su dobile nezavisnost najnaseljenije - Jamajka i Trinidad (1962), što je dovelo do raspada Federacije, zatim Gujana i Barbados (1966). Zatim su nezavisnost dobile: Bahama 1973, Grenada 1974, Surinam (bivša Holandska Gujana) 1975, Dominika 1978, Sent Vincent i Grenadin, kao i Sent Lucija 1979. Osamdesetih godina nezavisnost su dobile: Beliz, Antigva i Barbuda 1981, Sent Kristofer-Nevis 1983. godine. U Latinskoj Americi sada postoji 34 države i 12 zavisnih teritorija, uglavnom ostrvskih, koje pripadaju Velikoj Britaniji, Francuskoj, Holandiji i SAD. Zavisne teritorije ukupno zauzimaju jedva 0,5% površine i 1,2% stanovništva Latinske Amerike. Sve zavisne teritorije, izuzev Francuske Gujane i Falklandskih (Malvinskih) ostrva nalaze se u arhipelagu Antila. Velikoj Britaniji pripadaju ostrva: Virdžinska, Kajmanska, Montserat, Angilja, Terks i Kejkes, Falklandi. Francuskoj pripadaju ostrva Gvadelup, Martinik, Francuska Gujana. Sjedinjene Države drže Virdžinska ostrva, zonu Panamskog kanala, Portoriko. Holandiji pripadaju šest ostrva u Malim Antilima. Kuba je 1959. godine postala prva socijalistička zemlja u Latinskoj Americi. Revolucionarni pokret u Nikaragvi oborio je 1979. godine diktatorski režim. Borba za demokratizaciju društva ugušena je u Čileu i Urugvaju uspostavljanjem profašističkih režima, dok je u Salvadoru posle građanskog rata 1980-h nastupilo primirje (1991) uz posredovanje SAD.
478
Prve kolonije osnovali su gotovo istovremeno Francuzi i Englezi u periodu 1605-1610 g. Francuzi su se naselili na obali zaliva Fandi na poluostrvu kasnije nazvanom Nova Škotska i u dolini reke Sv. Lorenca u današnjem Kvebeku. Englezi su se stacionirali u zalivu Čejsepik na ušću reke Xems u današnjoj Virdžiniji i na NJufaundlendu a nešto kasnije osnovali su naselje Novi Plimut na obali zaliva Masačusets, koje je postalo jezgro "Nove Engleske". Između engleskih kolonijalnih jezgara naselili su se Holanđani (Nova Holandija) i Šveđani (Nova Švedska u Delaverskom zalivu), ali su njihove kolonije u drugoj polovini XVII veka prešle u ruke Engleza. Južna grupa Engleza u Virdžiniji, sastojala se se uglavnom od neuspelih dvorjana i aristokrata koji su se želeli brzo obogatiti, te su podizali plantaže i na njih dovozili robove iz Afrike. Severna grupa Engleza, u Novoj Engleskoj, sastojala se uglavnom iz demokratskijih elemenata - bezemljaša, radnika, inteligencije. U drugoj polovini XVII veka nastalo je još jedno žarište engleske kolonizacije - na južnoj obali Hadsonovog zaliva, gde je 1670. bila organizovana Kompanija Hadsonovog zaliva za trgovinu krznima. Francuska kožarska kompanija vršila je kolonizaciju Nove Francuske, kako se tada nazivao region Sv. Lorenca. Osnovali su 1608. Kvebek a 1642. Montreal. Osamdesetih godina XVII veka La Sal se od jezera Mičigen spustio rekom Misisipi do mora i proglasio zemlje koje je video posedom francuskog kralja, pod nazivom Luizijana, u čast Luja XIV. Francuzi su 1717. na ušću Misisipija osnovali fort Novi Orlean, koji je postao jezgro Luizijane. Drugo žarište francuske kolonizacije, na Novoj Škotskoj, postepeno se proširilo i dobilo naziv Akadija. Tu je počelo rivalstvo između Engleza i Francuza. Kolonizacija Engleza bila je masovnija i ekonomski raznovrsnija.
7. Formiranje političke karte Anglo Amerike
SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE imaju istorijsko jezgro u engleskim kolonijama koje su se počele širiti od ušća Džems-rivera i za 150 godina zahvatile široke oblasti, tako da su se 1763. prostirale od obale do Apalača a nominalno do reke Misisipi. Revolt u demokratskim krugovima kolonista izazvao je ukaz iz 1763. koji je ograničio poljoprivrednu kolonizaciju na zapad. Tim ukazom je zemlja zapadno od Apalača bila proglašena vlasništvom krune a teritorija bliže Apalača indijanskim rezervatom, da bi se tako sprečio dostup demokratskih slojeva stanovništva zemljama zapada. Revoltirani "Zakonom o trgovini čajem" koji je opteretio uvoz čaja u kolonije visokim carinama, stanovnici Bostona su 16. decembra 1773. bacili u more tovare čaja sa tri broda Istočnoindijske kompanije, što je nazvano "Bostonska čajanka". Usled zaoštravanja situacije između kolonija i metropole, 1775. je počela revolucija koja se pretvorila u rat za nezavisnost. 479
Kongres delegata iz 13 kolonija proglasio je nezavisnost 4. juna 1776. koju je posle 7 godina ratovanja priznala Engleska ugovorom u Parizu 3. novembra 1783. Sjedinjene države su 1789. usvojile republikanski ustav kojim je prvi put u istoriji legalizovan federativni oblik države. Glavni grad Vašington osnovan je 1791. na teritoriji koju su ustupile države Virdžinija i Merilend (Distrikt Kolumbija). Tamo su 1800. godine prenesene upravne ustanove iz Filadelfije. Države Severa u kojima su se razvijali kapitalistički proizvodni odnosi, ukinule su ropstvo krajem XVIII veka, ali se ono zadržalo u državama Juga u tzv. "pamučnom pojasu". Uvoz robova je zabranjen 1808. U severnim državama bio je veliki priliv imigranata pa se kolonizacija brzo širila na zapad. Ekspanzija na "Divlji zapad" bila je praćena neprestanom borbom s Indijancima, koje su istrebljivali ili potiskivali u planine, kasnije u rezervate. Osim toga, SAD su 1803. od Francuza kupile Zapadnu Luizijanu i tako se proširile za preko 2,5 mil. km2 ili za 1/3 sadašnje površine (bez Aljaske). Naime, Luizijanu je od Španije preuzela Francuska 1732. ali su je ponovo zauzeli Španci 1762, zatim su je opet preuzeli Francuzi 1800. da bi je konačno prodali Sjedinjenim državama 1803. godine. Španija je oslabljena revolucijama morala 1819. prodati Floridu Sjedinjenim Državama. Pod uticajem američkih plantažera s Juga u Teksasu je 1836. izbio "prevrat", kojim je Teksas (ranije bio teritorija Meksika) postao "samostalna" republika. Zatim je Teksas 1845. priključen SAD. Ugovor po kojem su SAD "kupile" oko 140 000 km2 meksičke teritorije za 10 mil. dolara nazvan je po američkom izaslaniku Hadsdenu, koji ga je zaključio 1853 g. Usled "Hadsdenove kupovine" 1853. godine i prethodnog rata SAD protiv Meksika 1846-48, od Meksika je otkinuta teritorija od 2,5 mil. km2 uključujući Kaliforniju i južni deo Stenovitih planina. SAD su 1846. priključile teritoriju Oregona. Engleska se oštro suprotstavljala širenju SAD i protiv njih je vodila dva rata, 1776. i 1812. godine. Ona je sprečila ujedinjenje Kanade sa SAD i ugovorom je utvrdila granicu na 490 s. g. š. Uporedo s ekonomskim razvojem i teritorijalnim širenjem rasle su protivurečnosti između kapitalističkog Severa i robovlasničkog Juga. U područjima gde su se susticali Sever i Jug, farmeri i plantažeri su se sve oštrije sukobljavali. Usled veće imigracije i bržeg porasta stanovništva Severa, došlo je do poremećaja ravnoteže i nadmoći Severa nad Jugom u donjem domu parlamenta, gde su se predstavnici birali proporcionalno broju stanovnika. Usled većeg broja novih država na Severu došlo je do poremećaja ravnoteže snaga u gornjem domu (senatu) gde su sve države imale po dva predstavnika, nezavisno od broja stanovnika. Severne države imale su vodeću ulogu u ekonomskom i političkom životu SAD - držale su industriju, banke kod kojih su države Juga bile zadužene, železnice, trgovačku flotu. Kada je 1860. za predsednika SAD izabran Linkoln, koji je bio protivnik robovlasništva i pobornik slobodne kolonizacije Zapada, 480
nezadovoljne južne države su proglasile nezavisnost i izabrale svog predsednika. Tako je došlo do rata između Severa (23 države sa 22 mil. stanovnika) i Juga (11 država sa 9 mil. stanovnika, od čega 4 mil. robova). Rat je trajao od 1861. do 1865. godine i završio se pobedom Severa, ukidanjem ropstva i oslobađanjem crnaca. Krupna buržoazija severa dobila je slobodu akcije za razvoj industrije, saobraćaja, širenje tržišta i farmersku kolonizaciju na celoj teritoriji SAD. Ubrzana je kolonizacija zapada. Izgrađena je 1869. godine prva transamerička železnica koja je povezala Čikago i San Francisko. Posle građanskog rata Sjedinjene Države su se još jednom teritorijalno proširile - 1867. su kupile Aljasku od Rusije za 7,2 mil. dolara (po tadšnjem kursu 14 mil. zlatnih rubalja). Aljaska je 1959. godine postala savezna država SAD. Posle špansko-američkog rata 1898. počinje kolonijalna ekspanzija SAD. Rat je izbio zbog zbog toga što su Amerikanci podržavali ustanke u španskim kolonijama Kubi i Filipinima. Posle pobede u ratu, Sjedinjene Države su zauzele Filipine, ostrvo Guam na Tihom okeanu, Portoriko u Velikim Antilima. Kuba je zvanično dobila nezavisnost ali su Amerikanci dobili pravo da na njoj drže vojsku. SAD su 1898 g. zauzele grupu Havajskih ostrva, gde je ranije bila samostalna domorodačka država. Havaji su 1959. godine postali 49. država SAD. Od Paname su 1903 g. kupile zonu kroz koju su 1914. prokopale Panamski kanal i izgradile vojnu bazu. SAD su 1916. od Nikaragve dobile dozvolu da prokopaju Nikaragvanski kanal, ali ga nisu realizovale. Od Danske su 1917. kupile deo Virdžinskih ostrva. Tako su SAD ojačale svoje strateške pozicije u Karipskom regionu i na Pacifiku. Sjedinjene Države su danas federacija od 50 saveznih država i federalnog distrikta Kolumbija. U odnosu na 13 prvobitnih kolonija teritorija se povećala za oko 10 puta. U toku dva veka svoje istorije, SAD su postale vodeća politička, ekonomska i vojna sila u svetu. KANADA ima svoje istorijsko jezgro u francuskim kolonijama Kvebek (utemeljen 1608) i "Nova Francuska" (utemeljena 1620). Tokom XVIII veka francusko-engleski ratovi u Evropi odrazili su se na rivalstvo Engleske i Francuske u Kanadi. Posle Rata za špansko nasleđe, po Utrehtskom miru 1713 g. Francuska je izgubila deo kolonijalne Kanade u korist Engleske - Akadiju (Nova Škotska), NJufaundlend i krajeve oko Hadsonovog zaliva. Usled neuspeha u Sedmogodišnjem ratu Francuska je Pariskim mirom 1763 g. izgubila preostali deo Kanade (i morala se povući iz Indije) u korist Engleske. Kada su se 1776. godine 13 kolonija pobunile da bi obrazovale SAD, Kanada nije učestvovala već je ostala uz Englesku. Posle obrazovanja SAD jedan deo stanovništva odanog Engleskoj (tzv. "lojalisti") se preselio u Kanadu, čime je znatno pojačana engleska etnička grupa u ovoj zemlji. Da bi se sprečili sporovi oko dvojezičnosti i religije, Velika Britanija je 1791. izvršila podelu istočnih delova Kanade na 481
frankofonsku Donju Kanadu (današnji Kvebek) i anglofonsku Gornju Kanadu (uglavnom današnji Ontario), dajući svakoj široku samoupravu. U periodu 1812-14 SAD su vodile rat s ciljem prisajedinjenja Kanade, ali bez uspeha. Nakon sloma ustanka u Donjoj Kanadi 1837, koji je imao za cilj nezavisnu francusku republiku, i u Gornjoj Kanadi koja je tražila nezavisnost i republikanski ustav po ugledu na SAD, britanska vlada je ujedinila oba dela u političko-administrativnu celinu, što je dalo novi impuls privrednom i demografskom razvoju tih oblasti. Kanada je 1850. dobila pravo na samoupravu a 1867. vraćeno joj je federalno uređenje i dat status dominiona. Pomenutim provincijama Kvebek i Ontario pridružene su provincije Nova Škotska i NJu Bransvik. Kada je Kompanija Hadsonovog zaliva prodala Kanadskoj vladi svoje prostrane teritorije, pobunilo se stanovništvo oblasti Saskačevana, Alberte i Manitobe (1869-70. i 1885), koje su postale provincije. Britanska Kolumbija je pridružena 1878. Poslednji se pridružio dotadašnji britanski dominion NJufaundlend, 1949 g. Kanada danas ima 10 država (provincija) i 2 samoupravne teritorije. Kanada je 1926. postala član Komonvelta a 1931. Velika Britanija joj je priznala političku nezavisnost. Formalno je i danas na čelu britanska kraljica koju u državi predstavlja generalni guverner imenovan od vlade Kanade. ZAVISNE TERITORIJE u Severnoj Americi su Bermudska ostrva, Grenland i ostrva Sen Pjer i Mikelon. Bermudi su britanska kolonija u zapadnom delu Atlantskog okeana. To je arhipelag od 360 koralnih ostrva od kojih su 22 naseljena. Arhipelag je 1515. otkrio španski moreplovac J. Bermudez. Od 1648. godine to je britanska kolonija, kojom upravlja guverner koga imenuje britanska kraljica. Na Bermudima se nalazi američka vojna baza. Grenland je deo Kraljevine Danske, s lokalnom samoupravom. U X veku kolonizovali su ga Islađani. Od 1814 g. to je danska kolonija, a od 1953 g. priznat je kao prekomorska teritorija Danske. Grenland je 1978 g. dobio izvesnu autonomiju a 1979 g. lokalnu samoupravu. Posle Drugog svetskog rata na Grenlandu se nalaze vojne baze SAD (Tula). Sen Pjer i Mikelon čine prekomorski departman Francuske. Ostrva su otkrili Portugalci 1520. Godine. U periodu 1713-1816. naizmenično su ih zauzimali Francuzi i Englezi, da bi definitivno 1816. prešli pod upravu Francuske. NJihov status je promenjen 1946. kada su priznati za prekomorsku teritoriju i 1976. kada su dobili status prekomorskog departmana Francuske. Izvršnu vlast ima prefekt koga imenuje vlada Francuske.
482
AUSTRALIJU je otkrio i proglasio za kolonijalni posed britanske krune engleski moreplovac DŽems Kuk 1770. godine. Britanska vlada osnovala je 1787. kažnjeničku koloniju u okolini današnjeg Sidneja kojoj je dato ime Novi Južni Vels. U sastav te kolonije administrativno je ulazio ogroman prostor uključujući Tasmaniju i Novi Zeland, ukupne površine oko 5 466 000 km2. Prva se od Novog Južnog Velsa odvojila Tasmanija (1825), zatim Zapadna Australija (1829) i Južna Australija (1836). Od 1859. počela se od Novog Južnog Velsa odvajati teritorija severno od 280 j. g. š. pod nazivom Kvinslend. Između ove tri kolonije nastala je Severna Teritorija (1863) koja je prvobitno ulazila u sastav Južne Australije, ali je zbog siromaštva i nepristupačnosti bilo teško organizovati upravu u njoj te ju je pod upravu preuzela federalna vlada. Iz Novog Južnog Velsa na jugoistoku 1851. se izdvojila Viktorija, čiju granicu označava reka Mari. Novi Zeland se izdvojio iz Novog Južnog Velsa 1841. Tako je u prvoj polovini XIX veka formirano šest posebnih britanskih kolonija na "petom kontinentu". Od postanka međusobno nezavisne kolonije trošile su mnogo energije i sredstava na beskorisno rivalstvo, što je nanosilo štetu i njima i metropoli. Ove političko-administrativne jedinice bile su zaokupljene sa tri načela - autonomija, razvoj, suparništvo. Kao rezultat individualizma i suparništva nastali su kontrasti među njima. Na primer, reka Mari kao granica između država Viktorija i Novi Južni Vels, istovremeno je granica kontrasta u načinu korišćenja zemljišta i vode - Viktorija je zasejana žitom dok je Novi Južni Vels pod pašnjacima. Klasičan primer negativnih posledica rivalstva je izgradnja železničke mreže sa različitim širinama koloseka, koje su ujednačene tek krajem XX veka. Na inicijativu viđenijih Australijanaca i pod pritiskom metropole došlo je 1901 g. do federalizacije kolonija i stvaranja Australijskog saveza (Commonnjealth of Australia). Kolonije su dobile status saveznih država. Samo Severna Teritorija zbog slabe naseljenosti i malog ekonomskog značaja nije dobila autonomnu upravu. Odmah po nastanku Saveza pojavio se novi spor - gde smestiti sedište savezne vlade. Posle dugog pogađanja izdvojen je 1911. Godine. Federalni Distrikt od 2 400 km2 (iz teritorije Novog Južnog Velsa) na kome je 1923. počela gradnja Kanbere, koja je 1927. proglašena za glavni grad. Lokalizacija Kanbere kao glavnog grada između rivala Sidneja i Melburna, svojevrstan je spomenik podignut međudržavnim ljubomorama unutar Australijskog Saveza. Takođe, ogromne čeličane Kvinana (u Zapadnoj Australiji) i Vajala (u Južnoj Australiji) su prostorni rezultati izvršene presije od strane političara na lobi čelika. Razvoj železare i čeličane u Vajali bio je skopčan sa brojnim teškoćama, pre svega nedostatkom vode, jer grad leži u semiaridnoj oblasti. Voda je dovedena
8. Formiranje političke karte Australije i Okeanije
483
cevima iz reke Mari sa udaljenosti preko 300 km. Bilo je i graničnih sporova na primer, otkriće bogatih ležišta nafte na šelfu blizu obala država Viktorija i Južna Australija, zaoštrilo je do te mere stari granični spor između tih dveju država, da je taj problem rešavao čak Međunarodni sud u Hagu. Australijskom Savezu pripadaju Kokosova (Kiling) ostrva, površine 14 km2 sa 620 stanovnika, koja proizvode uglavnom kopru od kokosovog oraha, i Božićna ostrva površine 135 km2 sa 1 300 stanovnika, koji se uglavnom bave eksploatacijom fosfata. Kokosova ostrva su do 1955. a Božićna do 1958. bila pod upravom Velike Britanije, zatim su predata Australiji. Kokosova ostrva su donedavno faktički bila privatni posed porodice Kluni Ros. U Tihom okeanu ostrva Lorda Huvea su od 1788. posed Novog Južnog Velsa a ostrva Norfolk su mu pripadala do 1913. kada su proglašena prekomorskom teritorijom Australijskog Saveza (35 km2, oko 1900 stanovnika, bave se turizmom). Na Antarktidi Australija je 1933. proglasila sektor od 6,1 mil. km2 svojim prekomorskim posedom (skoro 1/2 Antarktide). Makari ostrva su posed Tasmanije. Ostrva Hard i Mekdonald su prekomorski posed Australije od 1953 g. Australijski Savez je samostalni dominion Velike Britanije (do 1998). To je federalna država u kojoj sistem vlasti uveliko podseća na američki obrazac. Član je Komonvelta i ANZUS pakta. Referendumom 1967. godine su domoroci - Aboridžini (ima ih oko 150 000) dobili pravo glasa i postali formalno ravnopravni sa belcima. U OKEANIJI su pobunjenici sa broda Baunti 1790. godine osnovali prvo naselje evropljana na ostrvu Pitkern. Sistematska kolonizacija počela je tek četrdesetih godina XIX veka. Motivi za zauzimanje Okeanije bili su ekonomski (prirodna bogatstva i plantaže) i geostrateški (ovladavanje pomorskim putevima između Amerike i Azije). Francuzi su u periodu 1841-81. postepeno obrazovali kolonijalni sistem u Okeaniji, zauzevši Markize, Društvena ostrva (Tahiti), Tubuaj ostrva, Niska ostrva (Tuamotu), Gambirova ostrva. Osvojili su 1853. godine Novu Kaledoniju i na njoj osnovali kažnjeničko naselje. Britanci su zauzimali ostrva u južnom delu Okeanije, na prilaznim pravcima ka Australiji i Novom Zelandu, koje su zauzeli 1840. Zauzeli su 1874. godine Fidži. Kvinslend je 1888. proglasio svojim istočni deo Nove Gvineje, kada je tamo počela prodirati Nemačka. Nemačka i Velika Britanija su 1885. podelile između sebe istočni deo Nove Gvineje (zapadni deo držala je Holandija od 1828) i okolna ostrva. Englezima je pripala Papua i južni deo Solomonovih ostrva. Nemci su zauzeli severoistočni deo Nove Gvineje, Bizmarkova ostrva, Maršalska ostrva, delimično su se učvrstili na ostrvima Samoa ("Ploveća ostrva") a 1888. su anektirali ostrvo Nauru. Krajem XIX veka borba za prevlast na Tihopm okeanu između imperijalističkih sila se zaoštrila. Najozbiljniji je bio konflikt između Velike 484
Britanije, SAD i Nemačke za ostrva Samoa. Nemačka i SAD su 1889. uputile flote ratnih brodova ka tim ostrvima. Međutim, do oružanog sukoba nije došlo zbog neočekivanog događaja - tajfun je iznenada uništio obe flote. Velika Britanija se zatim odrekla svojih "prava" u korist Nemačke i tako su ostrva Samoa 1899. godine podeljena između Nemačke i SAD. Pre toga su bila pod zajedničkom upravom Velike Britanije, Nemačke i SAD. Sjedinjene Države su počele intenzivnu tihookeansku ekspanziju naročito posle pobede u američko-španskom ratu 1898. Iste (1898) godine Osvojili su Guam i anektirali Havajska ostrva koja su do tada bila nezavisna država. Posle izgubljene bitke Španci su izgubili Filipine u korist SAD a Nemačkoj su prodali Karolinska i Marijanska ostrva. Kolonijalne sile su razdelile Okeaniju tokom XIX veka, bez obzira na karakteristične geografske celine i etničke grupe. Najvažniji događaji u kolonijalnoj istoriji Okeanije bili su sledeći: XVI-XVIII vek - Španija osvojila Guam i Severne Marijane; 1828. - Holandija zauzela Zapadni Irijan; 1840. - Novi Zeland postao kolonija Velike Britanije; 1841. - Francuska počela formirati kolonijalni sistem u Okeaniji; 1854. - Francuska anektirala Novu Kaledoniju; 1874. - Velika Britanija anektirala Fidži; 1883. - Kvinslend zauzeo istočni deo Nove Gvineje; 1884. - Velika Britanija zauzela Papuu a Nemačka severoistok Nove Gvineje; 1885. - Nemačka zauzela Bizmarkova ostrva, severni deo Solomonovih ostrva i Maršalska ostrva; Velika Britanija zauzela južni deo Solomonovih ostrva; 1888. - Nemačka anektirala ostrvo Nauru, Velika Britanija anektirala Manihiki, Kukova ostrva, Božićna ostrva, Čile zauzeo Uskršnje ostrvo; 1892. - Velika Britanija zauzela DŽilbertova ostrva i Lagunska ostrva (Elis); 1898. - Velika Britanija zauzela Santa Kruz, SAD anektirale Havajska ostrva i zaposele ostrvo Guam; 1900. - Velika Britranija proglasila protektorat nad ostrvom Tonga; 1906. - Velika Britanija i Francuska ustanovile zajedničku vlast na Novim Hebridima, Velika Britanija predala svoju koloniju Papuu Australiji; 1920. - Bivše nemačke kolonije u Okeaniji predate kao mandatne teritorije Lige naroda na upravu Japanu (Marijanska, Karolinska, Maršalska ostrva), Australiji (severoistočna Nova Gvineja, Bizmarkov arhipelag, severni deo Solomonovih ostrva) i Novom Zelandu (Zapadni Samoa). Ostrvo Nauru stavljeno je pod zajedničku upravu Australije, Velike Britanije i Novog Zelanda. Posle I svetskog rata nemačke kolonije u Okeaniji bile su podeljene kao mandati među državama Saveznicama. Japan je na konferenciji u Versaju dobio nemačke kolonije koje leže severno od Ekvatora. Australija je dobila mandat nad bivšim nemačkim delom Nove Gvineje i nad 485
Bizmarkovim arhipelagom a od Velike Britanije preuzela je Papuu. Po preuzimanju uprave Australija je zamenila nemačke geografske nazive engleskim ili lokalnim: Zemlja Cara Vilhelma - Severoistočna Nova Gvineja, Nova Pomeranija - Nova Britanija, Novi Hanover - Lavonhai, Novi Meklenburg - Nova Irska, Herbertshihe - Rabaul. Novi Zeland je dobio mandat nad Zapadnim Samoa. Ostrvo Nauru stavljeno je pod zajedničku upravu Velike Britanije, Australije i Novog Zelanda. Prema tome, Novu Gvineju su prvobitno podelili Holandija, Nemačka i Velika Britanija a zatim su britanski i nemački delovi bili ustupljeni Australiji. Slično su podeljena ostrva Samoa između Nemačke i SAD a zatim je posle Prvog svetskog rata nemački deo preuzeo Novi Zeland. Poseban slučaj bili su tzv. kondominijumi - ostrva pod zajedničkom upravom. Danas postoji još jedino kondominijum SAD i Velike Britanije na ostrvima Kanton i Enderberi. Između I i II svetskog rata u tihookeanskoj oblasti zaoštrila se konfrontacija između SAD i Japana, koja je pretvorila Okeaniju u II sv. ratu u ogromno ratište. SAD su prvo zauzele nekoliko nenaseljenih ali strateški važnih ostrva južno od Havaja - Beker, DŽervis i još neka - na koja je pretendovala i Velika Britanija. Japan je 7. XII 1941. neočekivano napao američku vojnu bazu Perl Harbur na Havajima. Tako je II svetski rat počeo u oblasti Tihog okeana. Japanci su u početku imali uspeha - osvojili su niz američkih i britanskih vojnih baza na ostrvima zapadne Okeanije, zauzeli delimično Novu Gvineju i pripremali se za invaziju Australije. Posle pomorskih bitaka u Koralnom moru i bitke za Midvej inicijativu su preuzeli Saveznici. Konačno u avgustu 1945. posle stupanja SSSR-a u rat protiv Japana, poraza Kvantunške armije i atomskih bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki koje su odnele preko 100 000 žrtava i još toliko ranile - Japan je kapitulirao. Posle Drugog svetskog rata bivše mandatne teritorije su pretvorene u povereničke teritorije OUN. Australiji su povereni Severoistočna Nova Gvineja i Bizmarkov arhipelag. Novom Zelandu je obnovljen predratni mandat na Zapadnim Samoa i zajedno sa Velikom Britanijom i Australijom povereništvo nad ostrvom Nauru. SAD su preuzele bivše mandatne teritorije Japana u Mikroneziji - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Australija je administrativno spojila severoistočnu Novu Gvineju sa svojom prekomorskom teritorijom Papuom, što je protivno odredbama OUN. SAD su postale najveća vojna sila na pacifiku. Godine 1951. potpisan je vojni pakt ANZUS (Australija-Nenj Zealand-United States). SAD su izgradile niz vojnih baza - najviše u Mikroneziji; meću njima baza Guam imala je važnu ulogu u vijetnamskom ratu - odatle su poletali bombarderi na Vijetnam. Na nekim ostrvima SAD, Velika Britanija i Francuska vršili su atomske probe (Božićna ostrva, atoli Bikini i Enivetok u arhipelagu Ralik u Mikroneziji, ostrvo DŽonston, atol Mururoa u arhipelagu Tuamotu - Francuska Polinezija.
486
Antikolonijalna borba u Okeaniji bila je otežana jer mali broj ljudi živi na površini razbijenoj u okeanu. Posle Drugog svetskog rata Okeanija je bila jedna od velikih kolonijalnih oblasti - izuzev Novog Zelanda nije bilo ni jednog nezavisnog ostrva. Maori na Novom Zelandu su prvi počeli antikolonijalnu borbu protiv Engleza. U istoriji su poznati "maorski ratovi" koji su trajali s prekidima od 1843-1872, u kojima su Maori većinom izginuli i konačno poraženi. Posle poraza Maora borba se prenela u Mikroneziju. Na ostrvu Ponape stanovništvo se pobunilo protiv Španije a kada je ova ostrvo prodala Nemačkoj borba se nastavila protiv carske vojske, ali je bila okrutno ugušena a vođe streljane. Drugačiju taktiku imala je antikolonijalna borba na Novim Hebridima pred Drugi svetski rat. Bila je to taktika pasivnog otpora - napustili su misionarske stanice, odbijali kolonijalni novac i saradnju s kolonijalnom administracijom. Otpor je ugušila američka vojska koja je na Novim Hebridima ratovala protiv Japanaca 1942. Sličnu taktiku imao je otpor na ostrvima Admiralti posle Drugog svetskog rata. Na Solomonovim ostrvima domoroci su u II svetskom ratu kao partizani pomagali Saveznicima protiv Japanaca. Kada su Saveznici izneverili njihova očekivanja - usmerili su otpor protiv kolonizatora, najviše na ostrvima Gvadalkanal. Na ostrvu Nova Gvineja takođe je postojao partizanski narodnooslobodilački pokret protiv Japanaca. U Zapadnom Irijanu takav pokret imao je cilj za ujedinjenje s Indonezijom, što su i ostvarili tek 1963. godine. Prvi uspeh slavili su narodi Zapadne Samoe koji su se 1962. godine oslobodili povereništva Novog Zelanda. Posle poraza Nemačke u prvom svetskom ratu tamo je buknuo antikolonijalni rat zvani "Mau", koji je pod geslom "Samoa Samoancima" imao za cilj nezavisnost. Liga naroda ipak je zauzela stav da "Samoanci nisu sposobni da sami vladaju" te je ostrva predala pod mandat Novom Zelandu, koji ih je već bio okupirao. Antikolonijalna borba se nastavila sa prekidima sve do 1959. kada im je priznata unutrašnja autonomija. Posle referenduma za nezavisnost 1961. proglašena je nezavisnost Zapadnih Samoa 1962. godine. Država je konstitutivna monarhija, glava države je samojski vladar. Član je Komonvelta i OUN. Godinu dana kasnije Zapadni Irijan je postao deo Indonezijske republike. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Nauru je dobio nezavisnost 1968. Ranije je njime upravljala Australija u ime Velike Britanije, Novog Zelanda i u svoje ime. Nauru je nezavisna republika, član Komonvelta. Bivša britanska kolonija Fidži je oslobođen 1970. i postao konstitutivna monarhija s britanskom kraljicom formalno na čelu države. Član je Komonvcelta. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Velika Britanija je 1970. priznala nezavisnost Tonge koja je postala konstitutivna monarhija (kraljevina) u okviru Komonvelta. Australija je 1975. priznala nezavisnost Papue Nove Gvineje, koja je postala konstitutivna monarhija s britanskom kraljicom na čelu države i nezavisni član Komonvelta. Velika Britanija je 487
1978. priznala nezavisnost Solomonovih ostrva, koja su postala konstitutivna monarhija i član Komonvelta. Iz britanske kolonije DŽilbertova ostrva, referendumom 1974. su se izdvojila Lagunska ostrva (sa najvećim ostrvom Elis) i postala posebna kolonija pod nazivom Tuvalu. Tuvalu je 1978. postao nezavisna konstitutivna monarhija u okviru Komonvelta. Velika Britanija je priznala nezavisnost republike Kiribati 1979. (bivša brit. DŽilbertova ostrva u čiji sastav ulaze i arhipelag Feniks, ostrva Linea i ostrvo Okean). Na čelu države i vlade je predsednik. Član je Komonvelta. Poslednja je 1980. dobila nezavisnost Republika Vanuatu, bivši britansko-francuski kondominium Novi Hebridi. Nekoliko meseci ranije izbio je separatistički ustanak na ostrvu Espiritu Santu, kojeg su podržavali francuski plantažeri i američka kompanija Feniks zainteresovana za eksploataciju ruda. Taj pokušaj nije uspeo, jedinstvo arehipelaga je očuvano. Na čelu države je predsednik. Član je Komonvelta. Novi Zeland je najstarija država Okeanije. Ostrva je otkrio Abel Tasman 1642. a DŽems Kuk ih je detaljnije proučio. Novi Zeland je 1840. postao britanska kolonija, 1852. je dobio unutrašnju autonomiju, 1907. status dominiona a 1926. potpunu nezavisnost. Član je Komonvelta. Danas nezavisne države Okeanije zauzimaju skoro 98% površine i 95% stanovništva. Najveći posed ima Francuska na koji otpada 2% površine i 3% stanovništva. Francuska je svoje posede proglasila "prekomorskim departmanima". To su Nova Kaledonija (19 100 km2, 75 000 stanovnika), Francuska Polinezija (Društvena ostrva, Tuamotu, Gambierova ostrva, Markiska i Tubuai ostrva s centrom Papete na Tahitiju - ukupno 170 000 stanovnika) i Valis i Futuna (ostrva Valis, Futuna i Alofi, oko 10 000 stanovnika). Sjedinjene Države su 1959. godine direktno priključile kao 50. državu Havaje, koji su od 1900. bili deo teritorije SAD. Posle poraza Japana, 1947. formirana je Poverenička teritorija pacifičkih ostrva OUN koja je data pod upravu SAD. U njen sastav ušli su Mikronezija (bez ostrva DŽilberta), Maršalska ostrva, Marijanska ostrva (bez ostrva Guam koje pripada SAD). SAD su 1978. od poveriničkih ostrva Pacifika jednostrano odvojile Severna Marijanska ostrva i samovoljno proklamovale teritoriju udruženu sa SAD. Taj akt nisu priznale OUN. Želeći da održe vlast u tom regionu SAD su podelile ostali deo povereničke teritorije na tri dela: Federaciju država Mikronezije (4 države), Maršalska ostrva i Republiku Belau. Svaka od ovih država potpisala je sa SAD ugovor o "slobodnom udruživanju", zadržavajući vlastite zakonodavne i izvršne organe vlasti. U nadležnosti SAD jedino su pitanja odbrane i vojna politika. Maršalska ostrva i Mikronezija proglašene su nezavisnim državama u OUN 1991. godine. Sjedinjenim državama pripadaju u Okeaniji još Američki Samoa (197 km2, 51 000 st. koji su formalno državljani SAD), ostrvo Vejk (8 km2, 2 000 st. - državljana SAD), ostrva Midvej (5,2 km2, 2 500 st. - državljana SAD) i Guam (143 000 st., pretežno Mikronežana). Velika Britanija drži još koloniju Pitkern (35,5 km2, 55 st. - potomaka pobunjenika sa broda "Baunti" i Tahićanki, koji su se tu 488
naselili 1789). Australija drži prekomorsku teritoriju Norfolk (36 km2, 1900 st., pretežno doseljenika sa ostrva Pitkern, iz Australije i Novog Zelanda). U periodu 1788-1855. ostrvo je bilo kažnjenička kolonija a 1856. i kasnije tu se nasenjavaju stanovnici sa Pitkerna. Novi Zeland drži ostrva Tokelau, Niue i Kukova Ostrva. Berlinska konferencija 1884-85, koju je sazvao Bizmark povodom Belgijskog Konga i drugih pitanja podele Afrike, odredila je da: "Države-sile prihvataju obavezu da osiguraju potrebnu vlast za respektovanje stečenih prava na zauzetim teritorijama, koje je sama okupirala, kao i slobodu trgovine i tranzita..." To znači da više nije bilo dovoljno pobosti zastavu i proglasiti teritoriju svojom kolonijom. Trebalo je osnovati naselja, organizovati upravu i korišćenje prostora da bi kolonija bila priznata. To je podstaklo trku za osvajanje još nezauzetih teritorija u unutrašnjosti Afrike, Australije, Južne Amerike i nekih ostrva. Ti prostori danas su već efektivno pod kontrolom država. Retko naseljena arktička tundra u Evroaziji i Severnoj Americi sada je gušće naseljena došljacima. Preostao je još antarktički kontinent okružen okeanima, morima i estuarima. Na njega je primenjen novi koncept - "zajedničko nasleđe čovečanstva".
9. Podela nenaseljenih teritorija
ANTARKTIDA je prostor gde je bilo vrlo teško realizovati taj zahtev. Površina "šestog" ili "belog" kontinenta iznosi gotovo 14 mil. km2 od čega je 95,5% pokriveno ledom velike debljine, prosečno 1 700 m, ponegde do 4 000 m. Ostalo su planine, stene, oaze sa nešto prijatnijom klimom gde se voda preko leta ne ledi zbog geotermalne toplote. Prosečna nadmorska visina kontinenta je preko 2000 m (najviši kontinent). Tu je zarobljeno oko 80% slatke vode na zemaljskoj kugli u vidu leda. Ako bi se on otopio, nivo svetskog okana bi se izdigao za 60 m. Antarktik je otkrila ruska ekspedicija 1820. Englez Skot organizovao je 1901-1904. godine prvu veliku ekspediciju u unutrašnjost ali je tragično završio. Na Južni pol je prvi stigao Norvežanin Amundsen 1911. Antarktički kontinent je nenaseljen u konvencionalnom smislu, svi stanovnici su privremeni žitelji. Oko 20 000 istraživača tamo zimuje godišnje. Međunarodni interesi na Antarktiku su bazirani na pretpostavci da je kontinent bogat mineralnim resursima; takođe je u fokusu naučnih interesovanja kao unikalna prirodna sredina pogodna za istraživanja, posebno za one koji se bave klimatskim promenama. Svoje teritorijalne zahteve istaklo je sedam zemalja - Velika Britanija, Australija, Novi Zeland, Argentina, Čile, Francuska, Norveška. One su odredile sebi sektore koji se ponegde preklapaju. Australija ima najveći sektor (6,2 mil. km2) a Francuska najmanji (388 000 km2). Oko 1/6 kontinenta, između 900 i 1600 zapadno, ostalo je neraspodeljeno. SAD i Rusija su rezervisale svoje pravo na sektore. Jedanaest zemalja drže na Antarktidi stalne 489
naučnoistraživačke baze (Argentina, Australija, Čile, Francuska, Japan, Novi Zeland, Poljska, JAR, SAD, Velika Britanija i Rusija). Argentina i Čile svoje zahteve baziraju na istorijskom pravu, pozivajući se na papski meridijan kojim je podeljena zapadna hemisfera između Španije i Portugalije (1494 godine) i kao države sukcesori, pravo uti possidetis. NJihovi predsednici su 1970-h posetili baze na Antarktiku i simbolično demonstrirali zauzimanje teritorije. Te sektore većina država sveta ne priznaje, smatrajući Antarktidu za "zajedničko nasledstvo čovečanstva". Krajem 1959. održana je konferencija 12 zemalja učesnica Međunarodne geofizičke godine, koje su potpisale ugovor o Antarktidi i okolnim teritorijama - Antarktiku (Antarctic Treaty System). Ugovor ima 14 tačaka a glavna je odredba da Antarktida bude korišćena isključivo u mirovne svrhe. Zabranjene su vojne baze, nuklearne probe i slično. Ugovor se odnosi na prostor od 600 j. g. š. do južnog pola, koji je bogat ribom a potecijalno i mineralima, a ne bavi se regulisanjem teritorijalnih pretenzija i sektora. Kasnije su potpisana još četiri važna ugovora: Ugovor o merama zaštite antarktičke flore i faune (1964), Konvencija za zaštitu antarktičkih tuljana (1972), Konvvencija za zaštitu antarktičkih morskih živih resursa (1980) i Protokol za zaštitu okoline (1990). Australija i Francuska su 1988. odbile da potpišu Konvenciju za regulaciju aktivnosti antarktičkih mineralnih resursa (CRAMRA) koja predviđa međunarodni park prirode. Francuska je prilikom izgradnje aeropiste na Point Geolodžiku, razorila brojna mala stenovita ostrva koja su bila određena kao zaštićena životna sredina za dugorepe ili plave pingvine (Pygoscelis adeliae), uprkos protestima Grinpisa (Greenpeace) i drugih organizacija za zaštitu prirode.
490
XX glava
FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA Relativna moć države može biti sagledana kroz tri dimenzije: 1) u relaciji prema nekoj drugoj državi (hijerarhija država), 2) u relaciji prema njenom stanovništvu (unutrašnja moć), 3) u relaciji prema "globalnom" svetskom ekonomskom sistemu. Mnogi savremeni socijalno-ekonomski, politički i kulturni procesi u vezi su s trećom dimenzijom i zahtevaju razmatranja sa pozicija celovitog svetskog sistema. Svetska privreda kao fundamentalna osnova svetske zajednice nije prosto suma pojedinačnih nacionalnih ekonomija, te zbog toga mnoga nacionalna ekonomska dostignuća nije moguće objasniti van konteksta svetskih ekonomskih procesa. U osnovi svetskog sistema leži prostorna i vremenska univerzalizacija tržišta. Veliki ekonomisti, kao Adam Smit (XVIII v.) i David Rikardo (XVIII-XIX v.) utvrdili su međusobnu povoljnost slobodnih trgovinskih odnosa među državama. Po mišljenju Rikarda, podela rada među nacijama je najbolji način korišćenja resursa. Teorija uporednih troškova Rikarda objasnila je sinergetski efekat, prema kojem rezultati proizvodnje u svetskoj privredi su veći, nego zbir rezultata ekonomskih sistema pojedinih države. To je bilo veliko otkriće ("Rikardovski zakon obrazovanja veza"), i ono je postalo osnova praktično svih savremenih teorija međunarodnih ekonomskih veza. Karl Marks je razmatrao svetsku ekonomiju kao sistem, formiran i organizovan usled kapitalističkog načina proizvodnje. U kapitalističkom tržištu osnovni kriterijum proizvodnje je profitabilnost, akumulacija kapitala za širenje proizvodnje ("ekspanziju") i osvajanje novih tržišta. Kapitalističko tržište je nastalo u Evropi sredinom XVI veka, kada je propao pokušaj špansko-austrijskih Habzburga i njihovih konkurenata iz dinastije Valua da uspostave vlast nad tržišnom privredom koja se stvarala. Dalje je evropski ekonomski svet proširio svoju sferu uticaja, "progutavši" većinu regiona sveta (Mironenko, 1994). Procesi formiranja svetskog ekonomskog sistema su se usložnjavali a međuzavisnost država povećavala. U XIX i XX veku međusobno su konkurisale tri osnovne političke ideologije: imperijalistička, socijalistička i liberalna. Imperijalistička se bazirala na interesnim sferama metropola, zanemarujući činjenicu da istinska efektivna svetska međuzavisnost nastaje samo onda, kada zavisne zemlje ispolje zainteresovanost i spremnost za ulazak u modernu civilizaciju. Socijalistička ideologija koristila je princip proleterskog internacionalizma kao svetskog procesa. To je dovelo do
1. Logika svetskog sistema
491
izolacije socijalističkih država od svetske privrede. Za normalnu ekonomsku saradnju potreban je konsenzus a ne konfrontacija, rukovođenje opštim čovečanskim principima a ne klasnim interesima. Liberalni model zasniva se na principu slobodne svetske trgovine, u skladu s kojom svaka zemlja prosperira blagodareći komparativnim prednostima u proizvodnji određenih roba za razmenu (princip Rikardo). Slobodna trgovina moguća je samo u uslovima mira, političke stabilnosti i odsustva veštačkih ograničenja međunarodne konkurencije. Prolazeći složene periode međuratnog i posleratnog protekcionizma i delimičnog vraćanja liberalizmu, sfera međunarodnih ekonomskih odnosa na savremenoj etapi predstalja složen i protivurečan samoorganizujući sistem kojeg, po neomarksističkom istoričaru Valerštajnu, čine tri elementa: 1) jedinstveno svetsko tržište, 2) sistem posebnih država, 3) trodelna prostorna struktura (NJallerstein, 1980). Svetska tržišna ekonomija prošla je kroz nekoliko prostornovremenskih stadija, od koje je svaki imao određeni centar, u kojem se koncentrisala finansijska, proizvodno-tehnička delimično i kulturna vlast. U centar ("srce") prostornog sistema svetske privrede ulazili su ekonomski razvijeni regioni, na značajnoj distanci od njega nalazila se zavisna i zaostala perifereija. F. Brodel je izdvojio sedam takvih centara: 1) Briž (oko 1300. godine), 2) Venecija (oko 1450), 3) Antverpen (oko 1500), 4) Đenova (oko 1550), 5) Amsterdam (oko 1650), 6) London (oko 1750), 7) NJujork (oko 1930). Smena centara svetske privrede označavala je nastanak novih, efikasnijih od prethodnih, tehnologija, posebno u oblasti korišćenja energije i organizacije trgovine. Na taj način, u početku je Evropa bila kolevka svih novih ideja, kasnije SAD i Japan. U XIX veku istorijska struktura iz lokalne postaje svetska. Svetska privreda počinje da funkcioniše kao samoorganizacioni sistem, sposoban da reguliše međugranske i regionalne proporcije u planetarnom razmeru. Glavnu ulogu u njoj sada igra tržišni model zapadne civilizacije, a uspesi pojedinih država zavise pre svega od adaptivnosti prema baznim osnovama toga modela, pre svega ka osvajanju i razradi novih tehnologija. Savremeni svetski privredni sistem se karakteriše hegemonijom Sjedinjenih američkih država. Pod hegemonijom SAD svetska ekonomija je dobila karakteristike fordizma, socio-ekonomskog sistema koji povezuje masovnu proizvodnju sa masovnom potrošnjom. Uspostavljajući relacije između krupnog biznisa, masovne zaposlenosti i velike vlasti fordizam je postavio bazu za drugi posleratni "bum" i neviđen uspon životnog standarda u mnogim kapitalističkim državama. Taj bum je još jako zavisan od masovne ekspanzije svetske trgovine i međunarodnih investicionih tokova koji su pod moćnim kišobranom američke finansijske i vojne moći. Fordizam je prenesen u Evropu i Japan, ili direktno, tokom okupacione faze, ili indirektno, kroz Maršalov plan i strane direktne investicije od kompanija iz SAD. Posleratni period je pokazao uspon serijske industrije 492
automobilske, čelika, petrohemikalija, gume itd. - što ističe propulzivne grane ekonomskog rasta, koordinisanog kroz udružene snage masovne zaposlenosti, velikog biznisa i velike uprave. Usled toga izrasla je serija regiona krupne proizvodnje u svetskoj ekonomiji - Srednji Zapad SAD, Zapadni Midlands u Britaniji, Rur i Tokio-Jokohama - koji su postali svetski finansijski, upravni i poslovni centri. Principijelne izmene na svetskom tržištu nastale su na prelazu XIX – XX veka, kada je izvoz roba bio dopunjen izvozom kapitala. Sa direktnim inostranim inversticijama (izvozom kapitala) povezan je postanak takvog subjekta međunarodnih ekonomskih veza, kao što su transnacionalne korporacije (kompanije, banke), koje su 70-h godina počele igrati vodeću ulogu u svetskoj privredi. Logika fordističke proizvodnje je podsticala nastanak transnacionalnih korporacija sa mogućnostima za brže kretanje kapitala i tehnologija od mesta do mesta, korišćenje uslova i resursa, tržišta rada i potrošnje u različitim delovima sveta. Transnacionalne kompanije su vrlo fleksibilan element svetske privrede, sposoban da smanji kontraste među razvijenim i zemljama u razvoju. One su kao "virus" koji razara pregrade u vidu državnih granica. Zatim sputavaju slobodnu trgovinu uspostavljanjem međunarodnih monopola. Otvaranje spoljne trgovine opservirao je Harvej (1988): "Taj novi internacionalizam još je izrodio niz drugih aktivnosti bankarstvo, bezbednost, hoteli, aerodromi i konačno, turizam. To još povlači novu međunarodnu kulturu i novi globalni sistem skupljanja i korišćenja informacija". Sve to je povezano sa opštim simbolima američke moći raznovrsnim kompanijama (Hilton, Holidej In, Avis, ESSO, Mobil, IBM, Majkrosoft, Koka Kola, Mekdonalds), medijima, turizmom, naukom, biznisom. Uloga i relativna moć nacionalne države je značajno smanjena. Unutar svetskog sistema neprekidno se sudaraju i konfrontiraju dve tendencije: jedna univerzalistička, bazirana na jedinstvenoj ekonomskoj osnovi i druga partikularistička, utemeljena na posebnosti kulturno-političkih entiteta - suverenih država. Takva suprotnost po Valerštajnu je pozitivna i odlučujuća, jer ako jedna država naumi da uspostavi kontrolu nad celim svetskim privrednim sistemom, on će postati politički kontrolisan, konkurencija će nestati i sistem ("privreda-svet" po definiciji Brodela i Valerštajna) će se pretvoriti u "svet-imperiju", pojedine države će izgubiti mogućnost "samoizražavanja" u međunarodnoj podeli rada. Naravno, jake države će uvek uticati na svetsko tržište, menjati tržišne uslove u drugim zemljama. U određenom periodu stvara se sistem konkurentskih država i njihovih blokova. U pojedinim slučajevima čak "slabe"zemlje su sposobne da izmene ekonomsku situaciju na svetskom tržištu, kao što je to bilo na primer usled naglog pada cena nafte u zemljama članicama OPEK 1973-75. i
2. Struktura svetskog sistema
493
početkom 80-h godina. Uspon novoindustrijalizovanih zemalja baca nove dimenzije u svetskoj ekonomiji u obliku drugorazrednih ekonomskih sila koje čine hijrerarhičan geopolitički sistem. Štaviše, rast novoindustrijalizovanih zemalja ima efekat na ekonomske predele svetskog centra. Treći sastavni deo svetskog sistema predstalja njegova prostorna struktura. Predstavnici teorije "centar-periferija" tvrde da se savremeni ekonomski odnosi odvijaju u okvirima trodelne prostorne strukture (centarpoluperiferija-periferija), koja odražava hijerarhiju u ekonomskom uticaju i asimetriju u odnosima među zonama svetskog ekonomskog prostora. Najveća "razlika potencijala" je između razvijenog i dinamičnog "jezgra" i slabo razvijene i gotovo statične "periferije". Dva pola materijalnog blagostanja u svetskom privrednom sistemu razdvaja i povezuje "poluperiferija" (srednje razvijene države). Geografija nije uključena u izučavanje datog problema. U takvim okolnostima prostor i vreme dobijaju drugačije značenje: prostor je nedeljiv, nema geopolitičkih zasebnih entiteta, već se sve nalazi u međusobnim interakcijama. Geopolitički procesi nisu strogo deterministički, već stohastički. Geoprostor nije više podeljen kretanjem ljudi, postojanjem regiona ili država, već je to celovit svetski sistem - jedinstvena svetska kapitalistička privreda. NJutnovske društvene nauke koje države smatraju relativno autonomnim strukturama, po Valerštajnu su prevaziđene utoliko što je suverenitet država u međunarodnom sistemu potpuno ograničen. Osim toga, nije izvesno ni da su države pravi nosioci suvereniteta i moći u međudržavnom sistemu, s obzirom na pojavu transnacionalnih kompanija i međunarodnih ekonomskih i političkih integracija. Teorija svetskog sistema usredsređuje pažnju ne na pojedinačne događaje, nego na ekonomske i političke strukture koje "traju" i transformišu se u dugoročnim, sekularnim procesima. Tim strukturama odgovara i drugi prostor - holistički sveobuhvatan, to može biti samo svetski prostor. Državi odgovara "mala" politika i mali prostor, svetskom sistemu "velika" politika i globalni prostor. Takav prostor se širi uporedo sa stvaranjem svetskog sistema, počev od "dugog XVI veka" (1450-1650), od centra - severozapadne Evrope ka evropskoj a kasnije i vanevropskoj periferiji. Tako se stvara hijerarhizovana struktura odnosa: centar - poluperiferija - periferija. Taj strukturni prostor objedinjava jedinstvena podela rada na čijim osnovama se ustanovljavaju robni lanci po kojima se "penju i silaze" proizvođači - pojedinci, kompanije ili države, sasvim svejedno (Jakšić,1994). Uspon svetskog kapitalističkog sistema projekcija je snage država koje obezbeđuju sebi određeno mesto u hijerarhizovanoj lestvici. Ekonomska snaga države obezbeđuje joj geoekonomsku a zatim i geopolitičku moć. Ovaj pristup u političkoj geografiji podrazumevao bi, da jedinica analize nije država već svetski sistem kao skup ekonomskih i političkih relacija.
494
Pored datog dosta visokog nivoa apstrakcije prostornih odnosa za geografsku analizu je važan nivo istraživanja strukture i intenziteta realnih tokova roba, kapitala, informacija, koji se ostvaruju po određenim trasnsportno komunikacionim mrežama. U decentralizovanoj svetskoj ekonomiji koja nastaje 1990-h, nove komunikacione tehnologije, novi oblici korporativnih organizacija i nove poslovne usluge su intenzivirale "vreme-prostornu kompresiju", ubrzale vremenske horizonte ekonomskih i političkih aktivnosti i proširile njihove prostorne domete. Prostor i vreme svetskog sistema najznačajnije su koordinate ovog pristupa. Valerštajn o ograničenosti prostora svetske privrede navodi da se "prostor svetske privrede u starorimsko doba mogao preći za otprilike 40 do 60 dana. Da bi se prešao prostor savremene svetske privrede, ako pribegnemo uobičajenim kanalima transporta robe i danas je potrebno isto vreme" (NJallerstein, 1986). U uslovima informacione i telekomunikacione revolucije i sve gušćeg i šireg transportnog sistema, koji obavija celu planetu, nastaje ubrzavajuće zbližavanje najudaljenijih zemalja i njihovih regiona. Formira se prostorna struktura svetske privrede visokog nivoa složenosti i raznovrsnosti sa svojim "centrima", "poluperiferijama" i "periferijama". Opštu sliku usložnjavaju regionalni međunarodni integracioni blokovi tipa Evropske Unije (EU), Severnoameričke zone slobodne trgovine (NAFTA), Azijsko-pacifičke ekonomske saradnje (APEK) i slično. Logika i aparat države nije prenesen na transnacionalne ekonomske ili političke integracije, ali usled neofordizma i zakona tržišta mnoge države su preduzele kooperativne strategije različitih vrsta. Ekonomski i geopolitički procesi u savremenom svetu u vezi su sa strategijama transnacionalnih i političkih integracija. Rivalstvo među državama centra i napori da se izađe iz pozicije zavisnosti periferije, praćeno je konfliktima i konkurencijom. Za države centra primarni cilj je zaštita i konsolidacija postojećih prednosti kroz jačanje međunarodne sigurnosti, pristup širem tržištu, investicioni uslovi i tržište rada. Za periferne nacije cilj je prvenstveno minimiziranje ili redukovanje zavisnosti kroz obezbeđivanje većeg resursnog i većeg investicionog potencijala. Kao rezultat, nastali su svetski ekonomski prostori, putem različitih transnacionalnih ekonomskih i političkih integracija. Prednosti transnacionalnih integracija su sledeće: 1) potencijal za ekonomije obima; 2) potencijal za stvaranje multiplikativnih efekata usled proširivanja tržišta; 3) potencijal za jačanje regionalnih interakcija zbog olakšanog kretanja radne snage, dobara i kapitala. Nepovoljnosti formalizovanih transnacionalnih integracija uključuju: 1) potencijalno gubljenje suvereniteta zbog šireg spektra ciljeva; 2)
3. Tipovi transnacionalnih integracija
495
potencijal za intenziviranje unutrašnjih nejednakosti usled šireg geografskog konteksta stvorenog kroz proces neravnomernog razvoja. Tipovi i nivoi integracija su raznovrsni. Formalne integracije uključuju institucionalizovanu mrežu uloga i procedura, kao što su Organizacija ujedinjenih nacija (OUN), Evropska unija (EU, ranije Evropska zajednica - EZ), Opšti sporazum o tarifama i trgovini (GATT). Neformalne integracije uključuju koalicione interese (glasački blokovi u UN). One mogu biti transnacionalne, koje stavljaju naglasak na pomaganje integracije između nacionalnih država (NATO pakt, Organizacija afričkog jedinstva OAJ, Svetska trgovinska organizacija STO, Britanski komonvelt), ili supranacionalne koje uključuju saradnju u institucionalizovanom telu koje ima neke nadležnosti nad državama članicama (EU). Po orijentaciji to mogu biti ekonomske (STO, Evropsko udruženje za slobodnu trgovinu EFTA), strategijske (NATO, bivši Varšavski pakt), političke (glasački blokovi UN), socio-kulturne (UNESKO) ili mešovite (EU, OAJ) organizacije. GATT i WTO (STO) predstavljaju osnovu za ekonomski orijentisane integracione sheme u kapitalističkom svetu. GATT (General Agreement on Tarifs and Trade) je transnacionalna organizacija većine svetskih trgovačkih nacija formirana posle Drugog svetskog rata za promovisanje slobodne trgovine širom sveta i za prevazilaženje niza trgovinskih barijera. Trgovinske barijere mogu biti tarifne (carine ili takse nametnute od vlade na eksportovana ili importovana dobra i usluge) i netarifne (politički instrumenti drugačiji od uvoznih taksa, stvoreni za zaštitu domaće industrije od inostrane konkurencije, na primer specijalni standardi, pravila, kvote, licencni zahtevi). Prvi ugovor GATT (1947 g.) redukovao je stepen tarifa za robu od 40% na 30% a u sledećim rundama pregovora taj nivo je smanjen na oko 5%. Iako su tarife na industrijske proizvode sukcesivno redukovane kroz GATT, suštinski netarifne barijere (tj. uvozne kvote, licence, promene poreza na promet, vladine olakšice za domaće proizvođače, posebna pravila etiketiranja i pakovanja) predstavljaju probleme. Tako su ranije runde pregovora GATT-a trajale nekoliko meseci, dok novije runde traju nekoliko godina. Urugvajska runda koja je trajala sedam godina (1986 - 1994), bavila se usaglašavanjem nesporazuma između SAD i Evropske Unije u pogledu netarifnih barijera u obliku različitih subsidija koje obe strane plaćaju svojim farmerima. Rezultat Urugvajske runde je stvaranje Svetske trgovinske organizacije (World Trade Organization, WTO) koja je počela s radom 1. januara 1995 g. kao sukcesor GATT-a. Dok GATT ima malu moć za sprovođenje svojih odluka, WTO je globalno telo sa pravnom i regulativnom snagom. Njen rezultat je serija ugovora koji se odnose ne samo na trgovinu proizvedenim dobrima, nego i zaštitu investicija, usluga i intelektualne svojine. Po rečima generalnog direktora ove organizacije R. Ruđierija, NJTO "je pisana konstitucija jedne globalne ekonomije". Značajan korak u tom 496
pravcu predstavlja ugovor 68 izvornih članica WTO potpisan 1997 g. o slobodi njihovog tržišta za internu konkurenciju u telekomunikacijama. Od sredine 1997 g. WTO ima 130 zemalja članica i 29 na listi čekanja, uključujući Rusiju i Kinu. Sve članice GATT-a su automatski članice WTO. Sedište im je u Ženevi. Mnogi ugovori WTO su izvedeni iz sporazuma GATT-a, uključujući obavezu da svaka država članica ponudi povlašćen status svim drugim članicama. Tako recimo, ako SAD odluče da smanje uvozne dažbine na tekstilne proizvode iz Kanade, to će odmah značiti smanjenje poreza za svaku drugu članicu. Taj princip je baza za regionalnu ekonomsku integraciju unutar globalizujuće svetske ekonomije. INSTITUCIONALNI OBLICI EKONOMSKE INTEGRACIJE prema stepnu i dubini integrisanja mogu biti: 1. Udruženje za slobodnu trgovinu je oblik trgovinske integracije slobodnih i suverenih država, koji uključuje eliminaciju nekih (ali ne obavezno svih) trgovinskih barijera između zemalja članica. Svaka država članica zadržava skup svojih tarifa i kvota kao trgovinskih barijera za države nečlanice. Evropska asocijacija slobodne trgovine (EFTA), stvorena 1959 g. u Stokholmu, kao tzv. "mala" evropska zona za slobodnu trgovinu, izgubila je članstvo usled širenja Evropske Unije. Članice su još samo Island, Lihtenštajn, Norveška i Švajcarska. Sedište je u Ženevi. EFTA ima ugovor (1992) sa EU o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora. Integracioni procesi u EFTI se baziraju na četiri rimske slobode kretanja - kapitala, robe, usluga i ljudi. Osnovno mesto u politici EFTE zauzima režim slobodne trgovine industrijskom robom na teritoriji zemalja članica. 2. Carinska unija je oblik međunarodne ekonomske integracije koja uključuje eliminaciju nekih (ali ne obavezno svih) trgovinskih barijera između zemalja članica i stvaranje zajedničkog skupa trgovinskih barijera za zaštitu zajedničkog ekonomskog prostora od država nečlanica. Dakle, osim eliminacije međusobnih tarifa, članice imaju zajednički carinski zid prema zemljama nečlanicama. Usled ukidanja unutrašnjih restrikcija na kretanje kapitala, rada i preduzetništva, nastaje zajedničko tržište.
497
498
3. Zajedničko tržište je oblik međunarodne ekonomske integracije koja uključuje eliminisanje tarifa i drugih trgovinskih barijera između država članica, uklanjanje internih restrikcija na kretanje faktora proizvodnje i stvaranje zajedničkog skupa trgovinskih ugovora sa zemljama nečlanicama. Svaka carinska unija ima neki oblik zajedničkog tržišta. Primeri su: Centralnoameričko zajedničko tržište ili CACM (Kosta-Rika, El Salvador, Gvatemala, Honduras, Nikaragva); Arapsko zajedničko tržište (Egipat, Irak, Sirija, Jordan); Andski pakt (Bolivija, Kolumbija, Ekvador, Panama, Venecuela); Karipska zajednica i zajedničko tržište; Ekonomska zajednica država centralne Afrike, Ekonomska zajednica država zapadne Afrike. 4. Ekonomska unija je viši oblik međunarodne ekonomske integracije koji uključuje uklanjanje svih internih barijera za trgovinu i kretanje faktora proizvodnje, stvaranje zajedničke mreže trgovinskih barijera i trgovinskih ugovora sa državama nečlanicama, i koordinacija integrisane ekonomske politike unutar unije. Za razliku od zajedničkog tržišta, ekonomska unija sprovodi integrisanu ekonomsku politiku prema državama članicama. Primer je Evropska unija (Austrija, Belgija, Danska, Finska, Francuska, Nemačka, Grčka, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Portugal, Španija, Švedska i Velika Britanija). Evropska unija vodi poreklo od tri integracije koje su nastale 1950ih: Euratoma stvorenog 1957, Evropskog udruženja za ugalj i čelik (ECSC) stvorenog 1951, i Evropske ekonomske zajednice (EEC) koja je nastala ugovorm u Rimu 1957 g. Evropska ekonomska zajednica sa sedištem u Briselu, u početku je imala šest članica (Francuska, SR Nemačka, Italija, Belgija, Holandija, Luksemburg), zatim se širila obuhvatajući 1972 g. Dansku, Irsku i Veliku Britaniju, 1981. Grčku, 1986. Španiju i Portugaliju, 1995. Austriju, Finsku i Švedsku. Evropska unija u tim granicama ima preko 370 mil. stanovnika i ostvaruje 30% društvenog bruto proizvoda sveta, više nego SAD. Na listi čekanja su bivše socijalističke zemlje Poljska, Češka, Mađarska, Slovenija, Bugarska, Rumunija, Malta, Kipar. Temelj Zajednice bio je kompromis između dve najmoćnije među šest inicijalnih članica. Zapadna Nemačka je želela široko i zaštićeno tržište za svoje industrijske proizvode; Francuska je želela da zaštiti svoj neefikasni (ali obiman i politički značajan) agrarni sektor od konkurencije iz Sjedinjenih Država. Rezultat je stvaranje bezcarinskog slobodnog tržišta unutar Zajednice, zajedničkih spoljašnjih carina i agrarne politike u Zajednici. Kao odgovor na produbljivanje neravnomernog regionalnog razvoja i zaostajanje u pogledu visokih tehnologija i konkurentnosti na svetskom tržištu u odnosu na SAD i Japan, potpisan je 1993 g. Ugovor za Evropsku Uniju ("Mastrihtski ugovor") koji predviđa prenošenje dela funkcija suverenih država na Uniju, uključujući (Knox & Agnenj 1998): • stvaranje jedinstvene valute; • koordinacija, supervizija i jačanje ekonomske politike; 499
• • • • •
održavanje potpuno slobodnog unutrašnjeg tržišta; zaštita prava i poretka; zaštita fundamentalnih prava individualnih građana; podržavanje jednakosti i preraspodelu bogatstva između regiona; upravljanje zajedničkom spoljnjom politikom koja pokriva sva područja spoljnje politike i zajedničke odbrambene politike. 5. Supranacionalna politička unija je viši oblik međunarodne ekonomske integracije koji osim ekonomske unije ima fiskalni i monetarni sistem kontrolisan od supranacionalnih vlasti sa izvršnim, juridičkim i legislativnim nadležnostima. Supranacionalne političke unije imaju jedinstven monetarni sistem i centralnu banku, unifikovan fiskalni sistem, zajedničku spoljnju ekonomsku politiku, supranacionalnu vladu sa izvršnom, juridičkom i legislativnom granom. Osim Evropske unije, mnoge asocijacije slobodne trgovine i zajedničkog tržišta su osnovane za prevazilaženje teškoća nametnutih od članica koje uključuju nacije na vrlo različitom nivou razvoja, međusobno jako udaljene i saobraćajno slabo povezane. Kao odgovor na takve probleme GATT je 1971 g. doneo propis o povlašćenim nacijama za zemlje u razvoju prema ostalim zemljama u razvoju. Zbog toga je, na primer, Meksiko smanjio svoje poreze na proizvode iz Bolivije bez obaveze da snizi stopu prema Sjedinjenim Državama. GATT omogućuje da zemlje u razvoju mogu slobodno eksperimentisati sa različitim modelima integracije bez uključivanja interne slobodne trgovine u legalno preuzete obaveze. Usled toga nastala je serija asocijacija trgovinskih preferencija. 6. Asocijacija trgovinskih preferencija je slobodni oblik transnacionalnih ekonomskih integracija koji uključuje redukovane trgovinske barijere između zemalja članica. Primeri su Asocijacija nacija jugoistočne Azije ili ASEAN (Brunej, Indonezija, Malezija, Filipini, Singapur, Tajland) sa sedištem u DŽakarti, i Latinoamerička integraciona asocijacija ili ALADI (Argentina, Bolivija, Brazil, Čile, Kolumbija, Ekvador, Meksiko, Paragvaj, Peru, Urugvaj, Venecuela) sa sedištem u Montevideu. Do 2008 g. ASEAN treba da postane zona slobodne trgovine (AFTA). Rastuća globalizacija svetske ekonomije je širi trend u pravcu regionalne ekonomske integracije. Andski pakt, na primer, odlučio je 1990 g. da osnuje Andsko zajedničko tržište i u tom cilju uveo niz reformi za liberalizaciju tržišta. Zemlje ASEANA su 1989 g. udružene sa Australijom, Kanadom, Kinom, Hong Kongom, Japanom, Novim Zelandom, Južnom Korejom, Tajvanom i SAD formirale Azijsko pacifičku ekonomsku kooperaciju (APEC), s ciljem uvođenja liberalizacije trgovine i uvođenja kooperacije u trgovini i investicijama oko pacifičkog kruga (Australija, Brunej, Indonezija, Kina, Koreja, Malezija, Papua-Nova Gvineja, Novi Zeland, Singapur, Tajland, Tajvan, Filipini, Hong Kong, Japan, Kanada, Meksiko, Čile, SAD). Taj ekonomski prostor ostvaruje više od 50% svetskog društvenog bruto proizvoda. EFTA i EU su 1992 g. sklopile 500
sporazum za osnivanje jedinstvene zone slobodne trgovine - Evropskog ekonomskog areala (EEA) sa kombinovanim tržištem veličine od 379 mil. ljudi. EEA je aktivirana 1. januara 1993 g., ali bez Švajcarske, koja se na referendumu izjasnila protiv ratifikovanja ugovora. Takođe, Severnoamerički ugovor slobodne trgovine NAFTA (North American Free Trade Agreement) potpisan 1992 g. između Kanade, Meksika i SAD, predstavlja zonu od 360 miliona potrošača. To je ne samo primer ekonomske integracije zemalja centra i semiperiferije, nego i instrument ekonomske integracije za liberalizaciju tržišta usluga. NAFTA će postepeno ukloniti tarife i druge tržišne i investicione barijere između zemalja članica u toku 15 godina, što će uticati na transformaciju i reorganizaciju ekonomsko geografskog prostora Severne Amerike. Mnogi proizvodni poslovi će se preneti iz Kanade i SAD u Meksiko; meksikansko tržište će se otvoriti za američke i kanadske proizvođače automobila, telekomunikacija, finansijske usluge i drugo. Eventualno će nastati poremećaj u poljoprivrednom tržištu, koje će izmeniti agrarnu geografiju Meksika i značajno modifikovati agrarni razmeštaj u jugozapadnim državama SAD. Vojnopolitički savezi s obzirom na ciljeve mogu biti ofanzivni, defanzivni (odbrambeni) i mešoviti. Vojni blokovi pravdaju svoje postojanje potrebom odbrane čak i onda kad je njihov ofanzivni karakter očigledan. Pravi uzrok nastajanja vojnopolitičkih saveza je uglavnom borba za interesne sfere. Oni su rezultat ideoloških podela sveta i sredstvo za dominaciju i primenu sile u međunarodnim odnosima. Vojnopolitička povezivanja u Evropi počela su još pre Prvog svetskog rata. Formiran je Dvojni savez 1879. (Nemačka-Austrija) a zatim Trojni savez 1882. (Nemačka-Austrija-Italija) na jednoj strani i Antanta 1891-1907. (Velika Britanija-Rusija-Francuska), na drugoj strani. Posle rata, 1920-21 g., formirana je Mala antanta (Čehoslovačka-JugoslavijaRumunija), koja je trebala Francuskoj da bude zamena za oslabljenu silu Rusije iza leđa Nemačke. Zatim slede Nemačko-poljski pakt o nenapadanju 1934, Francusko-sovjetski ugovor 1935, Osovina Rim-Berlin 1936, koja je prerasla u vojnopolitički pakt Nemačka-Italija 1939 a zatim u Trojni pakt 1940 (Nemačka-Italija-Japan). Istovremeno su Nemačka i SSSR potpisale pakt o nenapadanju, koji je ubrzo prekršen. Posle Drugog svetskog rata formirana su dva vodeća vojna pakta koji su bili nosioci "hladnog rata" - NATO i Varšavski pakt. Varšavski pakt formiran je 14. maja 1955 kao odgovor na ulazak Nemačke u sastav NATO pakta. Članice su bile SSSR, Albanija (prestala da sarađuje 1962 ali nije formalno istupila), Bugarska, Čehoslovačka, DR Nemačka, Mađarska,
4. Vojno-politički savezi
501
Poljska i Rumunija. Pakt je prestao da postoji 1. aprila 1991. Time je nestala doktrina ravnoteže snaga i nastao "vakuum moći" na Istoku. NATO (North Atlantic Treaty Organization) formiran je 1949. godine sa sedištem u Briselu. NATO je jedan od oblika "isturene odbrane" SAD. Područje njegovog delovanja je Mediteran, Zapadna Evropa i severni Atlantik od severnog pola do ekvatora. Teritorija Pakta je dosta teritorijalno razbijena zbog razuđenosti obala ali se to kompenzira jakim pomorskim i vazduhoplovnim snagama. NATO je nastao kao posledica dve inicijative SAD - Trumanove doktrine i Maršalovog plana (1947). Zatim je potpisan Briselski ugovor 1948 (Francuska, Britanija, Belgija, Holandija, Luksemburg). Ugovor u Vašingtonu je potpisan nešto kasnije iste godine, a stupio je na snagu 24. avgusta 1949. Inicijalne članice su Belgija, Kanada, Danska, Francuska (istupila 1966 ali je De Gol izjavio tada da će u slučaju potrebe Francuska stati na stranu NATO), Island, Italija, Luksemburg, Holandija, Norveška, Portugalija, Velika Britanija i SAD. Kasnije su mu pristupile: Grčka i Turska (1952), SR Nemačka (1955), Španija (1982). Mađarska, Poljska i Češka su primljene (1999). Niz istočnoevropskih zemalja, uključujući i Rusiju, potpisalo je partnerstvo za mir sa NATO paktom. NATO je 24. marta 1999. počeo agresiju na SRJ a na samitu 23-24. aprila iste godine usvojio je novu strategiju kojom je sebi dao za pravo da vojno interveniše izvan granica svojih članica, u ime nametanja mira, zaštite demokratije i ljudskih prava. Tako se NATO od odbrambenog pakta iz doba "Hladnog rata" pretvorio u "svetskog policajca". Pacifički pakt (PATO) planiran je 1948. ali nije u potpunosti realizovan. Pošto je rat u Vijetnamu i neke druge okolnosti omeo taj plan, on je delimično realizovan stvaranjem ANZUS pakta. Potpisan je 1951 u San Francisku, počeo sa radom 1952., sedište mu je u Kamberi a članice su Australija, Novi Zeland i SAD. Zatim je potpisan američko-filipinski ugovor (1947 i 1951). Pakt jugoistočne Azije (SEATO) potpisan je 1954. godine. Članice su bile sve članice ANZUS pakta plus Filipini, Pakistan, Tajland, Velika Britanija i Francuska. Prestao je s radom 30. juna 1977. Osim toga, bio je formiran CENTO pakt koji je postojao u periodu 1955-1979. Članice su bile Velika Britanija, Turska, Irak (istupio 1958) i Iran (istupio 1979). Ovi paktovi bili su formirani pre svega u interesu globalne politike SAD i njihove strategije "okruženja" protivničkog bloka (Varšavskog ugovora). Sile predvodnice vojnih saveza sprovode politiku interesnih sfera. NATO pakt je instrument politike sile SAD u međunarodnim odnosima. Preko NATO pakta bezbednost Amerike neposredno je povezana s bezbednošću Evrope i trasiran put ka evropskoj integraciji. Taj pakt je faktor velikog pomirenja Nemačke sa susedima i faktor stabilnosti u međusobnim odnosima njegovih članica. NATO pakt štiti pre svega interese SAD u Evropi i interese vojnoindustrijskog kompleksa u SAD. U novije vreme
502
NATO je udarna snaga za nametanje Novog svetskog poretka na čelu sa SAD kao državom vodiljom. Odnos država nečlanica prema vojnim savezima može biti neutralan, neutralistički i nesvrstan. Neutralne države su one koje imaju međunarodnim ugovorima zagarantovanu neutralnost. Na Bečkom kongresu 1815 g. proglašena je "večna neutralnost" Švajcarske, koju ona teži da održi i danas, kloneći se svih saveza, blokova i sukoba. Švajcarska nije članica ni Ujedinjenih nacija, iako se na njenoj teritoriji nalaze sedišta nekih međunarodnih organizacija. Austrijski parlament je 1955. izglasao zakon o večitoj neutralnosti, ali je ona ipak pristupila OUN i EU. Neutralističke države su one koje pokušavaju zauzeti određenu poziciju koja bi im trebala osigurati veću sigurnost. To nije međunarodno priznat status, nego jednostrana želja neke države da se njena neutralnost poštuje. Primeri su Švedska i Finska. Uprkos pritiscima ove dve zemlje nisu postale članice vojno-političkih blokova. Švedska je u Drugom svetskom ratu bila neutralistička iako je pustila nemačku vojsku na svoju teritoriju. Finska je u istom ratu učestvovala na strani Nemačke protiv SSSR a posle rata, 1948 g., potpisala je finsko-sovjetski ugovor o prijateljstvu na 20 godina (1970 g. produžen na još 20 godina). Pokret nesvrstanosti nastao je kao oblik otpora blokovskoj politici, kolonijalizmu i neokolonijalizmu. Pokret ima svoju viziju pravednijeg svetskog poretka na principima miroljubive aktivne koegzistencije, ali nema realne snage da to ostvari. Na prvoj konferenciji šefova država ili vlada nesvrstanih zemalja u Beogradu (1961 g.) učestvovalo je 25 zemalja. Usledile su konferencije u Kairu 1964 (47 zemalja), Lusaki 1970 (54), Alžiru 1973 (75), Kolombu 1976 (86), Havani 1979 (93), Delhiju 1983 (98), Harareu 1986 (101), Beogradu 1989 (102), Džakarti 1992 (108), Kartageni 1995 (113) i Durbanu 1998 (113). Najviše članica je iz zemalja tzv. "Trećeg sveta"- Afrike, Azije, Centralne i Južne Amerike. Pokret nesvrstanosti je proklamovao antikolonijalizam i neutralitet između blokova Istoka i Zapada u periodu "hladnog rata". Kada je "hladni rat" završen Pokret preduzima međunarodne akcije protiv politike sile, destrukcije životne sredine, nuklearnih proba, šverca droge. Na članice ovog pokreta otpada više od polovine svetskog stanovništva, oko 85% svetskih resursa nafte i samo oko 7% globalnog društvenog bruto proizvoda. Posle Prvog svetskog rata britanski svetski poredak (pax britanica) zamenjuje američki poredak (pax americana). Na inicijativu Vilsona stvorena je nova institucija u međunarodnom sistemu - Lige nacija, koja je trebala da bude garant mira, ali bez izolacionističkih SAD, pobeđene Nemačke i
5. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN)
503
revolucionarne Rusije ona je bila samo maska za vakuum moći u svetskom sistemu. Raspala se početkom Drugog svetskog rata. Ideja za stvaranje OUN potiče iz vremena Drugog svetskog rata. SAD i Velika Britanija su 1941. potpisale Atlantsku povelju o principima mira, koju je 1943. potpisalo još 26 država. Nešto kasnije iste godine u Moskvi su Kina, SSSR, Velika Britanija i SAD postigli saglasnost da se obrazuje međunarodna organizacija za očuvanje mira. Na konferenciji u Dambarton Ouksu 1944. usvojen je statut i preliminarni predlozi za obrazovanje međunarodne organizacije, koji su verifikovani na sastanku Ruzvelta, Čerčila i Staljina na Jalti 1945. Tada su usaglašena pitanja o glasanju u Savetu bezbednosti. Na konferenciji u San Francisku 1945. usvojena je povelja OUN (učestvovale 51 država) koja je stupila na snagu 24. oktobra 1945. i taj dan se smatra danom Ujedinjenih nacija. Sedište je u NJu Jorku a broj članica 1997. godine iznosi 185. Članica može postati svaka zemlja koja prihvata povelju UN, ima preporuku Saveta bezbednosti i potvrdu ove preporuke dvotrećinskom većinom u Generalnoj skupštini. Od 1951-57 Kinu je u OUN predstavljala delegacija Čang Kaj Šekove Formoze (Tajvana). Suverene države koje nisu članice OUN su Kiribati, Nauru, Švajcarska, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vatikan. Jugoslavija je članica osnivač, sa upražnjenom stolicom od 1993. Ciljevi OUN su: 1. Da održavaju mir i bezbednost u svetu; 2. Da razvijaju prijateljske i ravnopravne odnose među narodima; 3. Da zajednički rade na otklanjanju siromaštva, bolesti, nepismenosti; da podstiču uzajamno poštovanje, prava i sloboda; da budu centar za pružanje pomoći narodima, kako bi ostvarili ove ciljeve. Glavne institucije OUN su Generalna skupština, Savet bezbednosti, Ekonomski i socijalni savet, Međunarodni sud pravde (u Hagu), i sekretarijat. U Generalnoj skupštini sve zemlje članice su zastupljene ravnopravno s jednim glasom. Sve odluke donose se dvotrećinskom većinom. Skupština radi u sedam komiteta - političkom, ekonomskom, socijalnom, starateljskom, pravnom, administrativnom i specijalnom političkom. Redovno zasedanje Skupštine počinje trećeg utorka u septembru, a vanredno po potrebi. Do sada je bilo 25 vanrednih zasedanja, povodom mirovnih snaga u Libanu, Suecke krize, Afganistana, Namibije, Bosne i Hercegovine, ekonomske situacije u Africi. OUN utiče na globalnu politiku razvoja kroz odluke Generalne skupštine, kroz Konferenciju za trgovinu i razvoj (UNCTAD), Ekonomski i socijalni savet (ECOSOC), Komitet za planiranje i razvoj (SDP) i niz specijalizovanih agencija kao što su Internacionalna agencija za atomsku energiju (IAEA), Internacionalna organizacija rada (ILO), Organizacija za ishranu i agrikulturu (FAO), Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO), Svetska zdravstvena organizacija (WHO), Međunarodni monetarni fond (IMF), Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD), 504
Međunarodno udruženje za razvoj (IDA), Međunarodna finansijska korporacija (IFC), Međunarodna organizacija za civilnu avijaciju (ICAO), Univerzalna poštanska unija (UPU), Međunarodna telekomunikaciona unija (ITU), Svetska meteoriloška organizacija (IMO), Svetska trgovinska organizacija (WJTO), Međunarodna organizacija za intelektualnu svojinu (WIPO), Međunarodni fond za agrarni razvoj (IFAD). Rad specijalizovanih organizacija koordinira Program UN za razvoj (UNDP). Savet bezbednosti ima 15 članica - 5 stalnih (Kina, Francuska, Rusija, Velika Britanija i SAD) i 10 izabranih na dve godine dvotrećinskom većinom u Generalnoj skupštini. Bivše sile "Osovine" Nemačka i Japan pretenduju da postanu stalne članice Saveta bezbednosti. Da bi se neka odluka donela treba 9 članica da glasa sa "da", među njima svih pet stalnih članica. Ako samo jedna stalna članica glasa sa "ne" onda je to veto. Savet je nadležan za pitanja mira i bezbednosti, upotrebe vojnih snaga. On predlaže prijem ili suspenziju članica, predlaže sudije međunarodnog suda i generalnog sekretara OUN. U novom (monocentričnom) svetskom poretku uloga OUN se menja. Između 1988. i 1995. OUN su izvele 23 nove mirovne operacije, u poređenju sa samo 13 između 1945 i 1987.
Kraj hladnog rata zaoštrio je problem odnosa između ekonomike i međunarodne politike. Hladni rat je razdvajao političke od ekonomskih pitanja, ili tačnije, potčinjavao međunarodne ekonomske odnose postojećem geopolitičkom poretku, koji se zasnivao na ideološkoj protivurečnosti između Zapada i Istoka. U tom kontekstu nesloge "male politike" u domenu trgovine i investicija pojedinih država, vodile su ponekad do oštrih sporova i diplomatskih kriza ali nisu ugrožavale osnove svetskog poretka. "Velika politika" tj. svetska vizija, bazirala se na stvaranju blokova - NATO i Varšavskog pakta. Ona je dominirala i ekonomskom organizacijom sveta, koja je bila podeljena na tri dela: blok industrijalizovane ekonomike ili "Zapad", blok socijalističke planske ekonomike ili "Istok", i grupa raznovrsnih zemalja u razvoju ili "Treći svet". Ovaj treći deo je predstavljao "vakuum moći" i poligon za konfrontacije prva dva (sl. 37). Danas postoji hijerarhičan sistem u kojem bogate zemlje postaju još bogatije a siromašne još siromašnije. "Drugi" i "Treći" svet više ne postoje kao takvi. Neke zemlje iz "Drugog" sveta (Češka, Poljska, Mađarska) i "Trećeg" sveta (Meksiko, Južna Koreja), već su članice kluba razvijenih (OECD). Neke pak stagniraju ili zaostaju. Bogati "Prvi" svet širi uticaj na Istok i Jug, ali tamo se susreće sa dva problema. Prvi je efekat stvaranja tržišta ili efekat transnacionalnih ekonomskih integracija, koji rezultira iz
6. Kraj veka geopolitike: u pravcu geoekonomike ?
505
slobodnog kretanja faktora proizvodnje i slobodne trgovine, koja dopušta svakom regionu da se specijalizuje prema svojim komparativnim prednostima. To vodi u povećavanje ukupne produktivnosti i unutrašnje trgovine, ali i do konkurencije novopridošlih zemalja članica. Drugi problem je efekat razaranja tržišta u pojedinim državama usled transnacionalnih ekonomskih integracija. Posle kraja hladnog rata ekonomika postaje globalna i dominantna nad politikom.Uprkos brojnim regionalnim konfliktima i erupcijama nacionalizma, posle kraja bipolarne strukture Istok-Zapad, ekonomska i trgovinska pitanja zauzimaju sve značajnije mesto u međunarodnoj politici razvijenih zemalja. Otuda i termin "geoekonomika" s kojim se dopunjuje geopolitički pristup, pošto se naglašava fundamentalna uloga ekonomike u novoj svetskoj konfiguraciji i zaštiti nacionalnih interesa velikih sila. Zapadne zemlje, lišene jednog prevaziđenog ideološkog konflikta protiv zajedničkog neprijatelja, nalaze u ekonomskim odnosima suštinu novog konflikta, koji će da učvrsti njihovo civilizacijsko jedinstvo. Zemlje azijskopacifičkog regiona, koje se razvijaju i integrišu, na Zapadu se procenjuju kao potencijalni protivnik koji će naslediti Sovjetski Savez. Kraj hladnog rata doneo je dve značajne promene na ekonomskoj ravni: • S jedne strane imamo "povratak geografiji", pošto je politika hladnog rata dovela do delimično veštačke geografije (podela Evrope na dve, transatlantska polarizacija, relativna slabost u vezama između Evrope i Azije, nepodudarnost geopolitičkih pojmova Istok i Zapad sa geografskim istokom i zapadom). Pokušaji regionalizacije u Evropi i Aziji pokazuju povratak na geografiju, utvrđujući prirodne zone trgovinske razmene, bazirane na eksploataciji ekonomskog susedstva. Značajni pad transportnih troškova proširuje ekonomsko susedstvo izvan geografskog, ali je geografska blizina ipak važan faktor za razmenu. Osim toga, razvoj plodotvorne trgovinske veze je investicija. • Sa druge strane je napredak određenog broja zemalja na hijerarhičnoj lestvici ekonomske moći. Demografska težina (uglavnom u Aziji) vezana je sa ekonomskim usponom Kine, fenomenom "malih zmajeva" i pojavom novih "zmajeva" među zemljama ASEAN-a, proces reformi u privredi Indije, svedoče o geoekonomskoj strukturizaciji svetskog sistema. U obe navedene promene ekonomska pitanja igraju prvostepenu ulogu. Ekonomska pitanja postaju sve važniji deo diplomatskih aktivnosti (ekonomske sankcije, status najpovlašćenije nacije, trgovinski pregovori). Dostup do tržišta postaje glavni cilj spoljnje politike. To je najjasnije izraženo u SAD.
506
507
U svetlu toga treba da se razmatraju dinamični procesi regionalnih integracija i aktivna diplomatija unutar njih (posebno EU, NAFTA i APEC), koji su bili nezamislivi u vreme "hladnog rata". Sve to svedoči o dubokim promenama geopolitičke sredine u globalnim i regionalnim razmerama. U pojedinim regionima vladaju specifični uslovi za integracije, što uslovljava geografsku "regionalizaciju" svetske privrede. Stvaraju se tri velika ekonomska prostora - azijski, evropski i američki. Nezavisno od toga na koje se prostore odnose, postavljaju se pitanja ciljeva, posledica i pokretačkih snaga takvih integracija. Odgovori na ta pitanja prevazilaze čisto ekonomsku dijalektiku i geografsku logiku. Regionalizacija je centralno pitanje u političkoj transformaciji sveta posle hladnog rata i u strategiji velikih sila, pre svega SAD. U situaciji kada međunarodnu politiku propisuju više geoekonomski nego geopolitički interesi - ekonomski, tehnički i geografski uslovi postaju sve više značajni za međunarodne odnose i konflikte u svetskom sistemu. Nasuprot "velike politike" za svetsku dominaciju, odvija se "mala politika" bazirana na nacionalizmu. Novi kulturalni i socijalni elementi rođeni u procesu internacionalizacije dolaze u konflikt sa lokalnim (nacionalističkim) snagama koje žele zaštitu tradicionalnih vrednosti. Interakcija između ove dve preovlađujuće ideološke struje će odrediti svetski geopolitički kod u XXI veku. Na pragu trećeg milenijuma dešavaju se krupne geopolitičke promene - rat Zapadne koalicije protiv Iraka, reunifikacija Nemačke, kolaps socijalističkog bloka, razbijanje Jugoslavije i ratovi na tom prostoru, ekonomske integracije. Neki u tome vide trijumf liberalne demokratije i trijumf novog svetskog poretka i optimistički predviđaju "kraj istorije" (F. Fukujama) a drugi samo početak novog ciklusa u velikoj geopolitičkoj igri svetskih sila. Prema Valerštajnovoj analizi svetskog sistema, mi smo svedoci ekonomske recesije koja odgovara B-fazi ciklusa Kondratjeva i koincidira sa promenom u hegemoniji SAD (Wallerstein, 1991). Ekstrapolirajući ovaj model svet je ušao u novu fazu razvoja i već nastaje novi hegemonistički sistem. Kakav to zapravo sistem nastaje? Na prvi pogled trebalo bi da pax Japanica (ili pax Nipponica) zameni pax Americana, pošto je Japan druga ekonomska sila, posle SAD, koji se kao i Nemačka čudesno oporavio posle Drugog svetskog rata. Ipak Japan neće zameniti SAD kao hegemonističku silu. Svedoci smo stvaranja velikih ekonomskih prostora, neke vrste "panregiona" sličnih onima iz planova "novog svetskog poretka" nemačkih geopolitičara uoči Drugog svetskog rata. Ocrtava se formiranje trilateralnog regionalnog sistema Evropska Unija, NAFTA i APEC, na čelu s vodećim državama Nemačkom, SAD i Japanom (Pax triadica). SAD se trude da zadrže
7. Kraj hegemonizma: u pravcu geokulture?
508
hegemoniju ne samo u svom, nego i u druga dva regiona, iako je od njih odvojena velikim okeanima. Progresivna međunarodna integracija vodi u pravcu stvaranja globalnog ekonomskog i političkog sistema. Znakovi stvaranja "globalnog društva" su tri principijelna elementa: ekonomska integracija, stvaranje globalne kulturalne zajednice i politički identitet. Do sredine XXI veka na svetskoj sceni će biti globalna vlada, globalne geopolitičke strukture koje će obuhvatati hijerarhiju nadnacionalnih makroregionalnih jedinica povezanih ekonomskim, kulturnim, ekološkim i političkim međuzavisnostima. Svetski sistem baziran na totalitarizmu i hegemonizmu ne može obezbediti svetski mir i stabilnost. To može samo posthegemonistički poredak baziran na kooperativnoj politici dogovora i sporazuma, koja se primenjuje na samitima grupe G-7. U tom slučaju posthegemonistički sistem može uspostaviti novi svetski poredak putem procesa konzorcijuma i regulacije, koji može da se nazove "pax Consortis" ili "pax Diplomatica". Šta treba da se učini da bi se uspostavio post-hegemonistički sistem? To je u vezi s pitanjem uspostavljanja "večnog" mira. Prvi svetski rat bio je rat imperija, drugi svetski rat kao i "hladni rat" bili su ratovi ideologija za svetsku dominaciju. Sa kolapsom hladnoratovskog svetskog poretka, prvi nastali problem su konflikti centra protiv semiperiferije i periferije, drugim rečima "mondijalizam protiv tradicionalizma", kojeg je S. Hantington stavio u kontekst konflikta civilizacija u svojim radovima karakterističnih naslova: "Sukob civilizacija" (1993) i "Ako ne civilizacije onda šta?". Kraj "hladnog rata" teško da će biti kraj geopolitičke tradicije. Geopolitičke protivurečnosti Zapada i Istoka ostaju, samo se akteri menjaju. Na jednom polu su SAD i atlantska vojnopolitička doktrina, a na drugom veliki evroazijski prostori Kina, Indija, Iran, Rusija, koji se mogu organizovati u moćan antimondijalistički i antihegemonistički blok. OUN takođe mogu imati značajnu ulogu u rešavanju "etničkih problema", ukoliko se ojačaju i reorganizuju.
509
ZAKLJUČAK Na kraju, iza svake knjige treba gledati autora i njegov odnos prema materiji. Posle čitanja ove knjige može se zaključiti da postoje bar tri forme istraživačkog odnosa prema svetu - redukcionistička, režisersko-konceptualna i ekspertska. Geografi redukcionisti skloni su da koriste svoja profesionalna znanja za objašnjavanje važnih sa njihove tačke gledišta istorijskih i političkih događaja. Nekad to daje značajne rezultate. Primeri su geografski determinizam F. Racela i njegovih sledbenika, posibilizam Vidal de la Blaša, indeterminizam, bihejviorizam, radika lizam i drugi "izmi" koji su rasvetljeni u uvodnim delovima ove knjige. U režisersko-konceptualnoj formi spoznaje sveta geografi posmatraju svet kao pozornicu a države kao aktere koji igraju svoje istorijske uloge po nekim "tajnim" teorijskim modelima. U istoriji geografije uvek je bilo autora koji su se bavili konstruisanjem sveobuhvatnih koncepcija sveta. Među njima bilo je i pseudonaučnih tvoraca "opštih teorija sveta" (Kosmosa, Zemlje, civilizacije, društva u celini, Balkana posebno). Primeri su teorija Mekindera o "hartlendu" i istorijskom sukobu "talasokratskih" i "telurokratskih" sila, organska teorija države Kjelena i geopolitičara, teorija Hentingtona o predstojećem "sukobu civilizacija" ili evroazijska teorija Gumiljova o "zonama" i prostorima kretanja i sukobljavanja etnosa predvođenih ljudima posebnih kvaliteta (pasionara) rođenih u nevolji. O tim i takvim teorijama bilo je takođe reči u ovoj knjizi. Veliki broj autora bavio se ekspertizama pojedinih problema. Veći deo ove knjige takođe se bavi uopštenim ekspertizama političko-geografskih elemenata države i političkog prostora sveta. Pod ekspertizom se podrazumeva umenje da se istraži svako pitanje, problem, tema u njihovim prostornovremenskom, sadržajnim i prirodnim karakteristikama. Ekspertize u političkoj geografiji mogu biti politički angažovane ili akademski neutralne. Tu se postavljaju pitanja objektivnosti i moralne odgovornosti naučnika-geografa. Moralna odgovornost svakog istraživača u domenu političke geografije sastoji se u njegovoj obavezi da bude apsolutno verodostojan i tačan u naučnoj delatnosti. Osim toga, geografska ekspertiza treba da bude kritička (ne kritizerska), a to znači društveno angažovana. Država obično koristi intelektualne usluge geografa više u mirotvorne svrhe i možda na više manipulativne načine, ali to nije uvek slučaj. Jovan Cvijić je smatrao da geograf ne treba da se bavi dnevnom politikom, već suštinskim pitanjima sveta i svoga naroda. Geograf može da se oseti pozvanim da stavi svoje specijalne mogućnosti u službu rešavanja određenog problema, ali pri tome ne treba da izađe izvan okvira svoje naučne kompetencije. Ako ipak izađe izvan svoje naučne kompetentnosti i uzme učešće u diskusijama o postavljanju određenih društvenih ciljeva, treba da bude pošten i da izvan granice svoje
510
stručne kompetentnosti ne koristi datu titulu ili pripadnost određenoj instituciji da bi time dao veću težinu svojoj diskusiji. Akademski neutralizam ipak je utopija: znanje i moć su nerazmrsivo izmešani i ta tvrdnja dobro odgovara u slučaju geografskog znanja. U nekim vremenima i prostorima geografi su učestvovali s entuzijazmom u nacionalističkim i ideološkim procesima i razvijali predstave o međuzavisnosti politike, prostora i identiteta u maniru u kojem su političke i vojne elite to tražile od njih. U nekim društvima geografija je bila korišćena za stvaranje ekstremnih ideologija (primer nacizma) koje su bile uzrok miliona nevinih žrtava. Danas većina geografa zauzima veće distance, akademske relacije ili kritički odnos prema ideologiji. Ideološko znanje više je karakteristično za totalitarne režime. U demokratskim režimima propagira se jedna nova formulacija, tehnogeneza, koja polazi od šireg idejnog horizonta finansiranja i upravljanja naučnim istraživanjima. Usled praktičnih interesa (ekonomskih, vojnih) države vode određenu inovativnu tehnološku politiku, bave se tehnološkom špijunažom, finansiraju skupe projekte, opremu, opservatorije, laboratorije za fundamentalna istraživanja. Na toj osnovi preovladalo je "tehničko bavljenje naukom" (po Habermasu, 1976), potrebno za tehničku kontrolu privrede i društva. Iz izloženog u ovoj knjizi vidimo da geografski prostor nije neutralan u odnosu prema politici. On je oduvek bio geopolitički i geostrategijski prostor. Menja se teritorijalni politički sistem ali takođe se menja i akademska geografija. Novi teorijski i metodološki pristupi su konsekvence ovih transformacija. Danas geografi učestvuju u razradi regionalne politike (regionalno planiranje), proučavanju izbora (elektoralna geografija), granica (limologija), ekološke politike (ekopolitika), trgovinske i investicione politike (geoekonomika), etničke politike (etnopolitika), u razradi "scenarija" mogućih ratova (geostrategija) i u mnogim drugim pitanjima. Stoga nije čudo da geografi danas sede u mnogim vladinim organizacijama i institucijama, u multinacionalnim kompanijama, vojnim ustanovama i organizacijama, gde se bave strategijom teritorijalnog razvoja, politikom lokalizacije, rukovode poslovima lokalizacije strateški važnih objekata. Sve to svedoči da je (politička) geografija povratila poverenje koje je bilo poljuljano redukcionističkim i režisersko-konceptualnim bavljenjem naukom. Ova nauka ne bi smela doživeti sudbinu Kasandre, mitološke proročice propasti Troje koju su bogovi kaznili tako da niko ne veruje u njena proročanstva. Svet ne sme dozvoliti sebi još jednu katastrofu. Tehničko bavljenje naukom dalo je čovečanstvu tehničke mogućnosti da menja, usavršava ili da razara i uništava ogromne prostore. Upravljanje tim silama nije samo pitanje tehničkih nauka, to je pitanje nauka o Zemlji i ljudima. Zbog toga je Grifit Tejlor predložio termin "geopacifizam" umesto "geopolitika", da bi time istakao humanizam i usmerio istraživanja u pravcu mirnijeg i savršenijeg sveta. 511
Mirko Grčić POLITICAL GEOGRAPHY Summary This book is the first comprehensive njritings from political geography on serbian langvidge. In his composition have five parts and over hundred sections. In first part are observed theoretical and methodological ljuestionf of political geography. Author follonjing traditions and development of theorethical ideas in political geography and geopolitics. He’s analysed ideas, ideologies and doctrines from ancestrys of geographical thought to the modern national geographical schools. Afther that author discussing about object, method and position of political geography as science discipline. Fulfilled identification of the main theoretical directions of political geography. Considered theoretical essence and methodological models of geopolitics, geostrategy, military geography and cartography in relations to the political geography. In secod part are observed geographical elements and spatial structure of the state. Shonjn are groundplan and principle for geographical theory of the state. Afternjards discussed relations betnjeen space and ponjer of the states. At full length analysed geographical elements of the states – teritory, frontiers and boundaryes, position and location of state, core area and capital. Third part is dedicated to anthropogeographical elements and determinants of the state. Systematically and njith richness of facts and data are observed relations betnjeen population and the state, cultual space and the state, religions, politics and the state and economics space and the state. Chapters in this part abundance njith examples form Balkans and other regions in NJorld. In fourth part author occupy onself njith typical forms of political systems on the political map of the NJorld. In first chapter discussing about elements and significance of political systems, njith positions of systems approach. Upon that an analysing essence and characteristic examples of political regimes, types of states by form of government and form of states constitution. One chapter is dedicated to problems of administrative divisions and territorial cohesion of the state. This problems are bandaged from regionalisation and regionalism. Observed some examples, inclouding Serbia and Europe Union. In the last chapter of this part is analysed electoral systems and electoral geography. Special attention is dedicated to types of electoral systems and to electoral politics.
512
Final part is consecrated to political map of the njorld. In first chapter is considered main processes on the political map of the NJorld. Thereupon are considered historical aspects of rise of modern political map of continents and great regions in the NJorld. Thus considered, njith plenty facts, forming of political map of Europe, Balkans, Asia njith his main regions, North and South America, Australia and Oceania, Africa and Antarctida. Author follonjing genesis of states on the political map and considered complex of geopolitical interests in main regions of the NJorld. From this chapter is visible that numerous actual problems of the NJorld have complex genesis in history. For this reason is necessary historical approach in political geography and geopolitics. Next chapter is logical continuation of preliminary. This accepted processes of globalization and formating of global NJorld system. Main problems in this chapter are essence and structures of the NJorld system. Setting the subject into a njorld-systems framenjork, author observed possible direction of development of nenj njorld order and the future of the state. In conclusion author returning to theoretical ljuestiones of political geography, and accepted intelectual and practical importance this science discipline. This book is assignment to providing the student njith a political geography. Substantial text and current problems njho are considered made that this book njill be core textbook not only for students of political geography, than and international relations and political science, and all social scientists adopting the geographical approach. In theoretical sense this text not belonging and not follonjing any ideological directions. Author is endevaoured to get a thing done realistic describe in an unusually integrated manner that processes and relations njho are relevant to the understanding of the political structure of the modern NJorld, and Balkans specially. Geographical scales, national, subantional, supranational and global, are used as an organizational frame through njhich geopolitics, the territorial state, nationalism, imperialism, kolonialism, federalism, separatism are investigated. Although it maintains its original structure, combining traditional theory njith more recent and realistic developments, this book includes much substantive nenj material reflecting the rapid resurgence of political geography in recent years.
513
LITERATURA Latinična bibliografija Agnenj J. (ed.), Political Geography, a reader, Arnold, London, 1997 Agnew J. & Corbridge S., Mastering space: hegemony, territory and international political economy, Routledge, London, 1995. Ancel J., Peuples et Nations des Balkans, Colin, Paris, 1930. Nouvelle ed. précédée d’une préface de Pierre George, Paris, CTHS, 1992. Ancel J., Geopolitique. Delagrave, Paris, 1936. Anderson NJ., An atlas of world political flashpoints – a source book of geopolitical crisis, Facts on File, Nenj York, 1993. Anderson J., Nationalism and Geography, in. Anderson J. (ed.), The Rise of the Modern State, Harvester, Brighton, 1986. Anderson M., Frontiers – Territory and State Formation in the modern World, Polity Press, Cambridge, 1996. Ante U., Politische Geographie. Das Geographische Seminar. Braunschnjeig, 1981. Ante U., Zur Grundlegung des Gegenstandsbereiches der politischen Geographie. Uber das Politische in der Geographie. Erkundliches Wissen, H. 75, Stuttgart 1985. Aron R., Paix et guerre entre les nations. Calmann Levy, Paris, 1984. Boesler K. A., Politische Geographie, Taubner St. der Geographie. Stuttgart 1983. Balibar E, Wallerstein I., Race, Nations.Class, Verso, London, 1991. Bann S., The Throuth in mapping, World & Image, vol. 4, No. 2, 1988. Barbag J., Geografia polityczna ogolna. PNJN, Warszanja, 1987. Berg H., Population Theory and Human Ecology. European conference for Demography, Paris, 1992. Bergsdorf NJ., Politik und sprache, Gunter Olzog Verlag Munchen-Wien, 1978. Bhattacharya A., Region – Regionalism – Regionalization, "Geographical Review of India", Vol. 36, No.2, june, Calcutta, 1974. Blanc A., Geographie des Balkans, Press Univ. de France, Pareis, 1965. Bodin J., Six Books of the Common NJealth, New York, Macmillan, 1965. Boulding K. E., Economics of the Coming Spaceship Earth, Baltimore, 1966. Bowman I., The New World, Problems in Political Geography. World Book Company, New York, 1921. Bowman I., Geography versus Geopolitics. Geographical Rewiew, no. 32, 1942. Brunet R., Ferras R., Thery H., Les mots de la geographie dictionnaire critique. Reclus doc. Francaise, II-me edition, Paris, 1993. Brzezinski Z., The Grand Chessboard. American primacy and its Geostrategic Imperatives. Basic Books, HarperCollins Inc., New York, 1997. Buttimer A., The Practice of Geography, Longman, London, 1983. Ruski prevod: Батимер А., Путъ в географию, "Прогресс", Москва, 1990. Carter NJ. et all. Interpreting the Balkans. Geographical Intelligence, no. 2, Royal Geogr. Soc., 1995. Cassel, Dictionary of Modern politics, London, 1994. Chaliand G., Atlas strategique, Fayard, Paris, 1993. Chomsky N., What Uncle Sam Realy Wants, Bercley, CA, Odonian Press, 1992. Noam Čomski, Šta (u stvari) hoće Amerika, IPS, Beograd, 1994. 514
Claval P., Géopolitique et géostratégie. La pensée politique, l’espace et le territoire an XX-e Siècle. Nathan Université. Coll. Fac. Paris 1994. Cline R., World power trends and US foreign policy for the 1980’s. Boulder, 1980. Cohen S., Rosenthal L., A Geographical model for Political Systems Analysis. Geographical Review, Vol. 61., No. 1, 1971. Cohen S., Geography and Politics in a world divided, N. Y., Random House, 1973. Crystal D. (ed.), The Cambridge Factfinder, 2. ed., Cambridge Univ. Press, 1997. Cviic J., La peninsule Balkanique, Paris, 1918. Dedney L., Whole Earth Security: A Geopolitics of Peace. Worldwatche Institute, Washington, 1983. Demangeon A., Geographie Politique, "Annales de Géographie", t. 41, 1932. Demangeon A., Geographie politique a propos de l’Allemagne, "Annales de Geographie", t. 48, 1939. Demko G. & Wood W. (ed.), Reordering the World – Geopolitical perspectives on 21-st century, Westweiew, Boulder, 1994. Derbyshire D. & Derbyshire I., Political systems of the World, Oxford, 1996. Dešerijev J., Ideologiceskaja borba i jezikovaja politika v sovremennom mire. "Slovo a Slovesnost", 45, Bratislava, 1984. Dix A., Geoikonomie, Munchen und Berlin, 1925. Draft Convention on the Lanj of the Sea, A/Conf.62/NJP, 10/ Rew.3, Genewa, 1980. Dolhukhanov P. M., The Early Slavs, Longman, London, 1996. Duncan O., Duncan B., A methodological analysis of segregation indicies, u: American Sociological Review (20), 1955. Edwards A. D., Language in Culture and class. The sociology of Language and Education. Heinemann Ed. books, London, 1976. Fawcett B., The Provinces of England, London, 1919, rev. ed. 1960. Febvre L., La terre et l’evolution humaine – Introduction geographique et l’historie, Paris, 1922. Foucher M., Fronts et frontiers - un tour du monde geopolit., Fayard, Paris, 1991. Foucher M., Fragments d’Europe. Atlas de l’Europe mediane et orientale, Fayard, Paris, 1993. Foucher M., La fin de la geopolitique? Reflexions geographiques sur la grammaire des puissances. Politique etrangere, 62: 1, 1997. Foucault M., The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences, Pantheon, New York, 1971. Freeman T. NJ., The Geographer’s Craft, Barnes & Noble, New York, 1967. Fröbel J., Einige Blicke auf den jetsigen formellen Zustand der Erdkunde, Annalen der Erd-, Völker-, und Staatenkunde, 4, 1831. Gellner E., Nations and Nationalism. Blackwell, Oxford, 1983. Globale Trends 1998, Fischer Taschenbuch, Verlag GmbH, Frankfurt, 1997. Gobard H., L’alienation lingvistique, annalyse tetraglosique.Flamarion,Paris, 1966. Gordon M., Asimilation in American Life. The role of Race, Religion and National Origins. New York, 1964. Gordon M., Toward a General Theory of Racial and Ethnic Group Relations, u: N. Glazer (ed.), Ethnicity. Theory and Experience. Cambridge, Mass. 1975. Gottmann J., La politique des États et leurs géographie. Colin, Paris, 1952. Gottmann J., The significance of territory. Univ. press. Charlottesville, 1973.
515
Gottmann J., Capital Cities. "Ekistics", Vol. 50 , No. 299., 1983. Grčić M., Geografske karakteristike i geopolitički problemi Balkanskog poluostrva, referat za simpozijum: Réseau Démographie des Balkans, DemoBalk, Sarajevo, 2000. Grčić M., Marić Đ., Strukturne promjene i regionalna diferencijacija industrije u BiH, 1961-1987, Geogr. pregled, br. 30, Sarajevo (1986) 1987. Grčić M., Sistemski pristup u geografiji industrije, Geografski pregled, Sarajevo, 1988. Grigorieff V., Religions du Monde Entier, Marabout, Alleur, Belgique, 1989. Hall D., & Danta D. (ed.), Reconstructing the Balkans. A geography of the New Southeast Europe. Wiley, Chichester, 1996. Hall P., World Cities. London, 1967. Hall P., Europe 2000, London, 1977. Hartshorne R., The functional approach in political geography, Annals. Assoc. Amer. Geogr., 40, 1950. Hartshorne R., Political Geography, in. James P. and Jones C. (eds.), Inventory and Prospect. Syracuse, 1954. Harvey D., The condition of postmodernity, Basil Blackwell, Oxford, 1989. Haushofer K., Staat, Raum und Selbsbestimmung in Raumueberwindende Maechte, Berlin, 1925. Haushofer K., Obst E., Lautensach H., Maull O., Bausteine zur Geopolitik, Berlin, 1928. Haushofer A., Algemeine politische Geographie und Geopolitik, Bd. 1, Heidelberg, 1951. Hepple NJ., The revival of geopolitics. – Political Geography Quaterly, supplements to vol. 5, no. 4, 1986. Hettner A., Die Geographie, ihre Geschichte, ihr Wesen und ihre Methoden. Breslau, 1927. Hunter, James M., Perspective on Ratzel’s Political Geography, Lanham, Univ. Press of America, 1983. Huntington S., The Clash of Civilisations? – Foreign Affairs, 73: 3, 1993. Huntington S., The Clash of Civilizations and the remarking of World Order. Simon & Schouster, New York, 1996. Hobsbanjm E., Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality. Central European Univ. Press, Budapest, 1997. Ikporukpo C. O., Politics and regional politics: the issue of state creation in Nigeria, Political Geography Quaterly, 5, 1986. Iliċ J., Spasovski M., Geopolityczna specyfika Balkanów i Etniczne terytorium Serbów, Sprawy narodowosciowe, Tom III, z. 2(5) 1994, PAN, Poznan, 1994. Jackson Douglas A., Bergman F., On the organization of political space. Geographica Polonica, 31, 1975. James A., Sovereignty: ground rule or gibberish?, Review of International Studies, 10, 1984. James P. E., Jones C. F. (eds.), American Geography: Inventory and Prospect, Syracuse Univ. Press, Syracuse, New York, 1954. James P. E., Martin G. J., All possible worlds: A history of geographical ideas. Wiley, New York, 1981.
516
Johnston R. J., Geography and Geographers. Edward Arnold, London, 1979. Johnston R., Gregory D., Smith D. (ed.), Dictionary of Human Geography, Blackwell, London, 1996. Jones S. B., A unified field theory of political geography, Annals Assoc. Am. Geogr., 44, 1954. Jones S. B., Boundary concepts in the setting of place and time, Annals Association of American Geographers, 49, 1959. Kapp E., Die politische geographie (II), u: Philosophische oder Vergleichende allgemeine Erdkunde als Wissenschaftliche Darstellung der Erdverhältnise und des Menschenlebens, Verlag von G. Westermann, Braunschweig, 1845. Kearns G., Fin de Siecle geopolitics: Mackinder, Hobson and theories of global Closure, u: Tajlor P. (ed.), Political Geography of the Twentieth centuru, Willey, Chichester, 1995. King J., America’s Grand Strategy. The National Interest, no. 49, 1996. Kjellen R., Der Staat als Lebensform. Hirzel, Leipzig, 1917 (prevod: Država kao životni oblik. Sarajevo 1923; Zagreb, 1943). Kliot N. & Waterman S. (ed.), The political geography of conflict and peace. Belhaven, London, 1991. Knox P. & Agnenj J., The Geography of the World Economy, 3rd ed. Arnold, London, 1998. Kommission der Europäischen Gemeinschaften. De Weninger Verbreiten Sprachen der Europäischen Union. Tätigkeitsbericht 1989-1993. P. 1. Kolde G., Spracheinstellungen: Probleme und Forschungrevgebnisse die schweizerische sprachesituation betreffend, Materialienband zum Schlussbericht der Arbeits – gruppe zur Revision von Artikel 116 der Bundesverfassung. Bern: Eidgenässiches Dept. des Inner, 1989. Kost K., Die Einflüsse der Geopolitik auf Forschung und Theorie der Politischen Geographie von ihren Anfägen bis 1945. Ein Beitrag zur Wissenschaftsgeschichte der Politischen Geographie und ihrer Terminologie unter besonderer Berücksichtung von Militýär- und Kolonialgeographie. Bonner Geographische Abhandlungen, H. 76, Bonn 1988. Kristof L., The Origins and Evolution of Geopolitics, Journal of Conflict Res., vol. 4, 1960. Lacoste Y., La geographie ca sert d’abord a faire la guerre, Maspero, Paris, 1976. Lacoste Y. (dir.), Geopolitiljues des regions francaises I-III, Fayard, Paris, 1986. Lacoste Y., "Strategique", No. 50, 1992, Paris. Lacoste Y., Dictionnaire de geopolitiljue. Flammarion, Paris, 1993. Lacoste Y., Dictionnaire de geopolitique des etats. Flammarion, Paris, 1996. Lacoste Y., Vive la Nation! Destin d’un idee geopolitique. Fayard, Paris, 1997. Lalluka S.: The East Finnic Minorities. An Appraisal of the Erosive Trends. Academia Scientarum Fennica, 1990. Lane J., Ersson S., Comparative Politics: An Introduction and New Approach. Polity Press, 1994. Lapradelle P., La frontiere, etude de droit international, Paris, 1928. Lasuen R. J., El estado multi-regional. Espana descentrada. Alianza Universidad. Madrid, 1985. Lasswell H., Leiters N., Language of Politics, Cambridge, Mass, 1965.
517
L’Etat du monde, annuaire economiljue et politique mondial, Decouv., Paris, 1998. Lefebvre H., Reflections on the Politics of Space. Radical Geogr. London, 1978. Lijphart A., Democracies, Yale Univ. Press, New Hawen, 1984. Lijphart A., Electoral systems and Party systems, Univ. Press, Oxford, 1994. Lorot P. & Thual F., La geopolitique. In: Clefs politiques, Montch. Paris, 1997. Ludvig E., Napoleon, Boni and Liveright, New York, 1926. Lukacs J., The end of the twentieth century, and the End of the Modern Age, Houghton, N. York, 1993. Luttwak N., From geopolitics to geo-economics. Logic of conflict, grammar of commerce. The national interest, 20, 1990. Luttwak N., The endangered american dream – how to stop the United States from becoming a Third World country and how to win the geoeconomic struggle for industrial supremacy. Simon & Schouster, New York, 1993. Mackeroth G., Bevölkerungslehre – Theorie, Soziologie und Statistik der Bevolkerung, Berlin, 1953. Mackinder H. J., The Geographical pivot of History. Royal Geogr. Society, London, 1904. Mackinder H. J., Demopcratic Ideals and Reality. Nenj York, 1942. Mahan A. T., The influence of Sea Power upon History 1660-1783, Boston Mas. 1890. I Univ. Paperbacks, Methuen, London, 1965. Mahan A. T. Naval Stategy, 1911. Prev. na srpski: Pomorska strategija, Vojno delo, Beograd, 1960. Malthus T. R., An Essay on the Principles of Population, London, 1806. Mamadouh V., De geopolitik in de jaren negenting: ein vlag, vele ladingen1, Beleid & Maatsch., 25:2, 1998. Maull O., Politische Geographie, Berlin, 1925; Berlin, 1956. Misztal S., Grčić M., Rozwoj Przemyslowy Belgradu i Warszawy w latach 19451985, Sesja naukowa IGiPZ PAN 1991, Conference papers 14, Warszawa, 1991. Montesquieu, Baron de, The Spirit of Laws, Mass., Worchester, 1966. Muir R., Political Geography, a new introduction. Macmillan, Basingstoke, 1997. Obst E., Geopolitik, Braunschnjeig, 1952. Orridge A., Varietes of nationalism; L. Tivey (ed.), The nation-state, Oxford, 1981. Ossenbrugge J., Politische Geographie als raumliche Konfliktforschung. Konzepte zur Analyse der politischen und Sozialen Organisation des Raumes auf der Grundlage anglo-amerikanischer Forschungsansatze. Hamburger Geographische Studien, H. 40, Hamburg, 1983. O’Loughlin J. (ed.), Dictionary of Geopolitics, Greenwod, Westport, 1994. O’Sullivan P., Miller J. NJ., The Geography of warfare, Crom Helm, London Canberrra, 1983. Parker G., The geopolitics of domination, Routledge, London, 1998. Parker G., Geopolitics: past, present and future. Pinter, London, 1998. Parming T., The Nature of Ethnic Identity. Phy. D. dissertation. Yale Univ. 1976. Pavić R., Geografski i geopolitički položaj Jugosalavije u Evropi – historijski aspekti i suvremeno značenje. "Naše teme", No. 9-10, Zagreb, 1969. Philippart E., Nations et frontieres dans la nouvelle Europe. Bruxelles, 1993. Platt NJ., Strategic Intelligence Production. Basic Principes. N. Y. 1957 (ruski: Платт, Информационная служба стратегической разведки. М., 1958).
518
Popper K., The poverty of Historicism, Routledge & Kegan, London, 1961. Pounds N., Political Geography, Nenj York, 1963. Pounds N. J. & Ball S. S., Core areas and the development of the European states system, Annals Association of american geographers, 54, 1964. Prescott J. R. V., Electoral studies in political geography, in Kasperson E and Minghi J., The structure of political geography, Aldine, Chicago, 1969. Prescott J. R. V., Political Geography, Methuen, London, London, 1972. Prevélakis G., Les Balkans. Cultures et geopolitique. Nathan Univ. Paris, 1994. Ratzel F., Politische Geographie, oder die Geographie der Staaten, des Verkehrs, und der Krieges, Leipzig, 1897, 2. izd. 1903; 3. izd. 1923. R. Oldenbourg, Munich and Berlin. Francuski prevod: Ratzel F., Geographie politique, ERESA, Paris, 1988. Ratzel F., Antropogeographie, Vol. 1, Grundzuge der Anwendung der Erdkunde auf die Geschichte, 2. izd. 1889; 3. izd. 1909; Vol. 2, 1891, Die geographische Verbreitung des Menschen, 2. izd. 1912, J. Engelhorn, Stuttgart. Reclus E., L’homme sur la Terre, Librairie Universelle, Paris. 1905-1908. Isto: Реклю Э., Народы и страны Западной Европы. Том IX-X, прев. Н.К. Лебедева, Москва, 1915. Reynolds R. D., Political geography: thinking globally and locally. Progress in human geography, vol. 16, No. 3, 1992. Ricq C., La Cooperation Transfrontaliere et la Construction Europeene. "Le Globe", T. 137, Geneve, 1997. Ritter C., Einleitung zur allgemeinen vergleichenden Geographie, und Abhandlungen zur Begrundung einer mehr njissenschaftlichen Behandlung der Erdkunde, G. Reimer, Berlin, 1852. Ruggie J. G., Territoriality and beyond: problematizing modernity in international relations, International Organization, Vol. 47, No. 1, 1993. Rusi A., A dangerous peace: the geopolitical transition from bipolarity to new rivalry. Weswiew, Boulder, 1997. Sack R. D., Territorial bases of power. In Burnett D. and Taylor P., Political studies from Spatial Perspectives, Wiley, Chichester, 1981. Sack R., Human territoriality: Its Theory and history. Cambridge Univ. press, Cambridge, 1986. Sanguin A.-L., L’evolution et le renouveau de la geographie politique. Annales de Geographie 84, 1975. Sanguin A.-L., La geographie politique, PUF, Paris, 1977. Schwind M., Allgemeine Staatengeographie, Berlin, 1972. Semple E. C., Influence of Geographical environment, London, 1911. Seymour C., Geography, Justice and Politics at the Paris Conference 1919. The American Geographical Society, Nenj York, 1951. Singh C. P., Democracy and privatization: a view from India, u: Taylor P. (ed.), Political Geography of the Tnjentieth Century, NJiley, 1995. Smith T., Black L., German Geography War Work and Present Status. “Geogr. Renjienj”. Vol. XXXVI. No. 3. 1946. Soppelsa J., Battestii M., Romer J., Lexique de la geopolitique, Dalloz, Paris, 1988. Spykman N. J., The Geography of Pece, New York, 1969. Stone K. H., Geography’s wartime service. Annals Assoc. Amer. Geogr. 69, 1979.
519
Supan A., Leitlinien der allgemeinen politischen Geographie, Leipzig, 1922. Susmilch J. P., Die götliche Ordnungin den Veränderungen…, Berlin, 1741. Taylor G. (ed.), Geography in the Twentieth Century, Methuen, London, 1951. Taylor P. J., Political Geography, Longman, N. Y., 1989. Taylor P. J., Geopolitical world orders. In: P. J. Taylor (ed.), Political geography of the twentieth century – a global analysis. Belhaven press, London, 1993. Thies J., Die Eingliederung der Geopolitik in die deutsche Volksschule, G. Wochenschrift, Breslau, 1934. Toal G. (irski – O Tuathail G.), Japan as treat – geoeconomic discources on the USA-Japan relationship in US civil society, 1987-1991. U knj.: Williams H (ed.) The political geography of new world order, Belhaven, London, 1993. Toal G. (O Tuathail G.), Dalby S & Routledge P. (eds.), The geopolitics reader, Routledge, London, 1998. Toynbee A., A study of history, London, vol. VIII 1954, vol. XII 1961. Turner F. J., The Frontier in American History, 3rd ed. Reinhart, New York, 1953. Victinghoff-Reiesch A., Naturshutz. Eine national-politische Aufgabe. Neudamm. 1936. Vidal de la Blache P., Leçon d’ouverture dsu cours de geographie, Annales de géographie, 8, 1899. Vidal de la Blache P., La France de l’Est (Lorraine-Alsace) 1917, presentation d’Yves Lacoste, La decouverte/Livres Herodote, Paris, 1994. Wallerstein J., Geopolitics and Geoculture – Essay on the Changing World system. Cambridge Univ. press. 1991. Wallerstein J., The modern World-system I-III, New York, 1980. Weigert H., Generals and Geographers, Oxford Univ. Press, London, 1942. Wilkinson H. R., Maps and Politics, Liverpool Univ. Press, 1951. Wilson L., Some observation on Wartime Geography in England. “Geography Renjienj”, vol. XXXVI, No. 4. 1946. Wirth L., The Getto, Chicago univ. Press. 1928. Witfogel K., Orijentalna despocija, Globus, Zagreb, 1988. Witlesay D., The Earth and the State, Nenj York, 1939. Wright LJ., A Study of War. Chicago and London. The univ. of Chicago Press, 1965. Wusten H. van der, Political geography at the global scale: the World stage, regional arenas, the search for play. In: Dikshit R. (ed.), Hundred years of progress in political geography. Sage, New Delhi, 1996. Zander G., Ossenbrüge J., 40 Jears after. German Geography. Developments. Trends and Prospects. 1952-1992 (A report to the Intern. Geogr. Union). Ed. Ec. Ehlers. FRG. 1992. Zoppo E. & Zorgribe C. (eds.), On Geopolitics – classical and nuclear. Nijhoff, Dordrecht, 1985. Naučni časopisi: Foreign Affairs (izlazi u od 1919). Political Geography Quaterly , Oxford (izlazi dvomesečno od 1982).
520
Geopolitics – journal of the International Institute of Geopolitics, Washington – Paris (izlazi od 1982. g.). Na francuskom jeziku: Géopolitilqe – revue de l’Institut international de géopolitique, Periodicite irreguliere, Paris. Geocritica, Cuadernos Criticos de Geografia Humana, revue du department de geographie, bimestriel, Barcelona. Geopolitica, Rivista di geografia politica, economica, sociale, coloniale, Milano, mensuel. Hérodote, revue de géographie et de géopolitique, trimestrielle ( izlazi od 1976). Limes, rivista italiana dei geopolitica, Roma (izlazi tromesečno od 1993). Limes, revue française de géopolitique (izlazi od 1996). Revue française de géoéconomie (od 1997). Zeitschrift für Geopolitik, Berlin, mensuel (izlazio mesečno od 1923-1944. Ponovo izlazi od 1951). Елементи: Евразийский обзор, Москва (од 1993).
Ћирилична библиографија Абрамов Л. С., Советская география в Великой отеч. Войне. Известия АН СССР, Сер. географ. но. 2, 1985. Аверинцев С., Спасение, у: Философская Энциклопедия, Москва, 1970. Алаев Э. Б., Социалъно-економическая география. Понятно терминол. словаръ, Москва, 1983. Анђелић М., Војна картографија и њен утицај на развој географских наука. Машинопис предавања, СГД, 1990, Београд. Аристотел, Политика, "Култура", Београд, 1969. Баранскиy Н. Н., Изабранние труды, Москва, 1980. Бъчваров М., Геополитика - терминологичен справочник. София, 1999. Бредли Э., Записки солдата. Москва, изд-во Иностр. лит., 1957. Броделъ Ф., Время мира. Материалъная цивилизация, Экономика и капитализм, XV-XVIII в., т. 3, Москва, 1992 (прев. са француског на руски). Брук С. И., Население мира: Этнодемографический справочник, 2-е изд., "Наука", Москва, 1986. Будико М., Ултима Туле. Известия РАН, сер. География, но. 1, 1998. Буркхарт Ј., Разматрања о светској историји, СКЗ, Београд, 1996 (превод с немачког на српски). Вујић Ј., Новејше землеописаније целога света, Будим, 1825. Велимировић Н., Национализам Светог Саве, Крагујевац, 1938. Грчић М., Системско-структурни приступ и савремена географија, "Глобус" бр. 11, Београд, 1979. Грчић М., Неке карактеристике савремених економско-географских проучаваwа индустрије, Зборник радова ГИ ПМФ, Београд, 1980. Грчић М., Место и улога виноградарства у просторној организацији поqопривреде Жупе Александровачке, Зборник радова ГИ ПМФ, св. XXVIII, Београд, 1981. Грчић М., Геополитика - развој, значај и место у систему наука, "Глобус" бр. 12, СГД, Београд, 1980. Грчић М., Расизам - врсте и основне одлике, "Глобус" 14, СГД, Београд, 1982.
521
Грчић М., Геополитички положај Југославије у прошлости и данас. Зборник радова Института за географију ПМФ, св. 31, Београд, 1984. Грчић М., Просторна структура поqопривреде општине Шабац, Гласник СГД, Св. LXIV-2, Београд, 1984. Грчић М., Географске карактеристике поqопривреде општине Обреновац, Зборник Инст. за географију ПМФ, св. 32, Београд, 1985. Грчић М, Минић И., Типологија поqопривреде Србије према производним карактеристикама методом факторске анализе, Гласник СГД, св. LXVII-2, Београд, 1987. Грчић М., Економсдке карте - велико у малом. Просв. преглед, 61, 1987. Грчић М., Неки филозофски проблеми друштвене географије, у: "Идејне и дру{твене вредности географске науке", ЦМУ, Београд, 1987. Грчић М., Миштал С. Развој и тенденције локализације индустрије у метрополитенским подручјима Београда и Варшаве, Гласник СГД, св. LXVIII2, Београд, 1988. Грчић М., Општа политичка географија, ГИ ПМФ., Београд, 1989. Грчић М., Геопросторне науке и њихов однос према геоекологији, у: Екологија и географија у решаваwу проблема животне средине", СГД, пос. изд., књ. 69, Београд, 1990. Грчић М., Промене диспаритета регионалног развоја Југославије, Зборник радова XIII конгреса географа СФРЈ, Приштина (1989) 1991. Грчић М., Анализа просторне организације индустрије региона Београд, Економски институт, Београд, 1990. Грчић М., Анализа пропорционалних промена у структури и размештају индустрије Србије у периоду 1980-88, Зборник радова Географског факултета, св. 37/38, Београд, 1990/91. Грчић М., Проблеми индустријализације пограничних подручја Србије, "Географски проблеми пограничних подручја Србије", Географски факултет, посебно издаwе, Београд, 1991. Грчић М., Проблеми развоја и размештаја индустрије у планинским пределима Србије, Гласник СГД, св. 61, бре. 2, Београд, 1991. Грчић М., Промене функција граница и трансформација културног пејзажа у пограничној зони. "Зборник радова", 40, Географски факултет, Београд, 1992. Грчић М., Функционална класификација насеqа Ју`номоравског региона, Зборник радова, Географски факултет, св. 39, Београд, 1992. Грчић М., Развој индустрије у субурбаној зони Београда, Зборник радова географског факултета, св. XЛИ, Београд, 1993. Грчић М., Слука Н., Актуелни проблеми социо-економског развоја главних градова источноевропских земаqа, Гласник СГД, св. LXXIV-2, Београд, 1994. Грчић М., Географски модел геополитичких односа у свету, Европи и на Балкану, "Глобус" бр. 18-19, СГД, Београд, 1994. Грчић М., Развој и разме{тај индустрије Србије до 2010., Просторни план Србије - нацрт плана, ИАУС, Београд, 1994. Грчић М., Индустријска географија, "Научна књига", Београд, 1994. Грчић М., Крајина као велика граница и етноконтактна зона. Гласник, СГД, св. 75, бр. 1, Београд, 1995.
522
Грчић М., Геополитичке промене на територији бившег СССР, "Глобус" бр. 20., СГД, Београд, 1995. Грчић М., Грчка - социо-географске карактеристике и проблеми, "Српске земqе и свет", бр. 3, април 1995, Бања Лука 1995. Грчић М., Мироненко Н. С. Толстоборов Н. С., Основни геополитички модели светског поретка у XX веку, Зборник радова Географског факултета, св. 45, Београд, 1995. Грчић М., Слука Н., Савремени проблеми животне средине у Москви, Гласник СГД, св. LXXVI-2, Београд, 1995. Грчић М., Концепција одрживог економско-еколошког развоја подунавских земаља, "Подунавље у Србији - заштита, унапређење, развој", Удружење урбаниста Србије, Београд, 1996. Грчић М., Елементи политичке географије и погледи на геополитичке проблеме Балкана у делима Јована Цвијића, Гласник ГД РС, 1, Бања Лука, 1996. Грчић М., Теоријско-методолошка питања политичке географије, Зборник радова Географског факултета, св. XLVII, Београд, 1997. Грчић М., Антички извори политичко-географских и геополитичких идеј, "Глобус", св. 22, СГД, Београд, 1997. Грчић Q. и Грчић М., Циљеви наставе географије у контексту међународне повеље за географско образовање, "Глобус" бр. 22, СГД, Београд, 1997. Грчић М., Геополитички положај Србије у Подунавqу и привредне интеграције Европе, "Подунавље у Србији", Удружење Урбаниста Србије, Београд, 1998. Грчић М., Нове функције граница Републике Српске у условима регионалне интеграције и пограничне сарадње, Зборник радова "Републкика Српска у дејтонским границама", ГД РС, Бања Лука, 1998. Грчић М., Типови држава на политичкој карти света, "Глобус", 23, СГД, Београд, 1998. Грчић М., Развој и узајамне релације географије, војне картографије и геостратегије, Гласник Географског друштва РС, св. 3, Бања Лука, 1998. Грчић М., Научне школе у политичкој географији и геополитици. Зборник радова ГИ Јован Цвијић, САНУ, Београд, 1998. Грчић М., Марић Ђ., Методолошки модел за анализу структурних промјена и регионалног развоја привреде, Гласник ГД РС, св. 3, Баwа Лука, 1998. Грчић М., Структурне и локационе промене индустрије у Шапцу и околини, Зборник радова Геогр. факултета, св. XLVIII, Београд, 1998. Грчић М., Функционална класификација насеља Мачве, Шабачке Посавине и Поцерине, Гласник СГД, св. ЛXXXИX-1, Београд, 1999. Група аутора: Етнички простор Срба, едиција I-III, Географски факултет, Београд, 1992-93; The Serbian Question in the Balkans, University of Belgrade – Faculty of Geography, 1995. Гумилев Л. Н., Этнология и ее применение. "География и современностъ" вып. 5, Ленинград, 1990. Гумилев Л. Н., Этногенез и биосфера Земли. Москва, 1993. Гумилев Л. Н., Ритмы Евразии, "Экопрос", Москва, 1993. Дворниковић В., Религиозни и религиозно-уметнички дух Јужних Словена, Београд, 1936.
523
Дворниковић В., Карактерологија Југословена, Београд, 1939, репринт 1990. Дебие Ф., Улрих А., Вердие А., За какво служи геостратегиата? -"Военнен журнал", но. 6, 1993. Ден В.Ю., Учение Рудолфа Челлена о предмете и задачах геополитики, Изв. РГО, т. 129. вып. 1 и 2. 1997. Дугин А., Основи геополитики. Геополитическое будущее России. "Арктогея", Москва, 1997. Дукич Д., Канал Майн - Дунаy. Изв. РГО, Т. 129. Вып. 2.1997. Духет Ђ. Интегрални рат, Геца Кон, 1938. (предговор ген. Симовића). Ђорђевић Ј. и Ђорђевић Д., Концепти региона и регионализације у планирању и неке претпоставке њихове примене у процесу регионализације Србије, "Географска структура и регионализација Србије I", ГИ "Ј. Цвијић", САНУ, пос. изд. Књ. 51, Београд, 1997. Ђурић В., Географски распоред новоколонизованог становништва у Војводини. Гласник Етно. Инст. САН II-III за 1953/54 г., Београд, 1957. Ђурић В., Проблематика географске регионализације Србије, Пети конгрес географа ФНРЈ, Цетиње, 1959. Ђурић В., Концепт географије, VI конгрес географа, Љубљана, 1962. Жлуктенко Á. А., (ред.), Междуязыковые отношения и јазыковая политика, АНУ, Киев, 1988. Зечевић М., Грађански земљопис свега света, Београд, 1870. Зјуганов Г., Руска геополитика, "Култура", Београд, 1999. Иванов И. (ред.), Страны Мира, справочник. "Республика", Москва, 1999. Ивић П., Језички приручник, РТБ, Београд, 1991. Ивић П., Дијалектологија српскохрватског језика, Нови Сад, 1956. Илић Ј., Класификација земаља и континената према основним економскогеографским показатељима. "Глобус" бр. 8., Београд, 1976. Илић Ј., Неки начини рангирања и изналажења критеријума за утврђивање степена друштвено-економске развијености држава. Годишњак Географског друштва Црне Горе, св. 2, Титоград, 1979. Илић Ј., Просторно дефинисање политичко-географске јединице. "Зборник радова" Географ. факултета ПМФ, св. 37/38, Београд, 1990/91. Илић Ј., Спасовски М., Политичко-географске карактеристике, значај и проблеми Балкана с посебним освртом на српски етнички простор, "Историја 20. Века", бр. 1-2, Београд, 1992. Илић Ј., Геополитичке особености Балканског полуострва и српско питање историјско географски преглед. Зборнику "Принципи разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994. Јакшић М., Светски систем и државе, "Војноисторијски гласник" 1-2, Војноисторијски институт, Београд, 1994. Јовичић Ж. Балканско полуострво - географски погледи и перспективе. СГД, Београд, 1994. Јовичић М., Проблеми територијалне организације постојеће Југославије, Архив за правне и друштвене науке, бр. 2, за 1994. Јовичић М., Регионална држава, Београд, 1997. Кобер Х. А., Балкан и Европа, "Књига о Балкану II", Балкански институт, Београд, 1937.
524
Караџић В. С., Географско-статистическое описание Србије, Београд, "Просвета" 1969. (прво изд. У Бечу 1827). Караџић В. С. Српске народне песме, књ. II, "Нолит", Београд, 1975. Карић В., Србија, опис земље, народа и државе. Београд, 1887 (реп. 1997). Карић В., Српске земље, Београд, 1882. Калве Луј Жан, Лингвистика и колонијализам. БИГЗ, 1981 (наслов оригинала: Luis-Jean Calvet: Lingvistique et Colonialisme, Payot, 1974). Карастоянов С., Политическа география, геополитика и геостратегия. Унив. "Св. Климент Охридски", София, 1997. Колосов В. А., Политическая география. Проблеми и методы. "Наука", Ленинград, 1988. Колосов В. А., Туровскиy Р. Ф., Современние государственние граници: новие функции в условиях интеграции и приграничное сотрудничество. Известия РАН - серия географическая, 5, Москва, 1997. Котляков В. М., Преображенский В. О., Академическая география вооруженным силам (1941-1944 г.), Известия РАН, сер. Геогр., 2, 1995. Кучински Р. Р., Животни простор и проблеми становништва. Штампарија оксфордског унив., 1944. (брошура на српском). Лутовац М., Нове миграције и колонизација у Југославији у прошлости и садашњости, Гласник Етнографског института САН VII, Београд, 1958. Лутовац М., Географски и политичко-географски значај покрајине Косова у Србији, Глас САНУ, CCLXXXII, Одељење природно-математичких наука, књ. 34, Београд, 1972. Љешевић М., Еколошки принцип разграничавања држава и еколошки међудржавни односи. Зборник "Основни принципи разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994. Манчев К., История на Сърбия, Абагар, София, 1999. Милићевић М. Ђ., Кнежевина Србија, књ. I-II, Београд, 1876. Милићевић М. Ђ., Краљевина Србија, Београд, 1884. Милојевић Б. Ж., Јединство начих земаља, Географско политички чланци, Београд, 1928. Милошевић С., Штатистическоје описаније Србије (са землеописанијем ове земље), Будим, 1822. Милутиновић М., Географски материјализам, Титоград, 1957. Мироненко Н. С., Страна в системе Мирового хозяyства, Вестн. Моск. Унта, сер. 5, География, Но. 3, 1994. Мироненко Н. С., Методика страноведческого исследования, Моск. Унив., 1993. Младеновић М., Шта је геополитика, Београд, 1934. Монтескје Ш., О духу закона, I, II, изд. Филип Вишњић, Београд, 1989. Николић С, Увод у географију, Научна књига, Београд, 1977. Оцић Ч., Економске консеквенце величине државе. Зборник "Општи принципи разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994. Перепечко А. С., География поддержки HCDAP в Веймарской республике й теория "жизненного пространства", у: Политическая география: проблемы и тенденции", матерали совещ. 1987, Баку, 1988.
525
Петровић-Алас М., О пропорционалном представништву, Гласник Југ. професорског друштва, књ. XVI, 1936. "Флогистон"б р. 5, 1997. Петровић Д., Српска географија XIX века, "Флогистон", часопис за историју науке, бр. 5, Београд, 1997. Петровић Љ., О деформацији карактера друштвеног производа и проблему реализације у условима ратне производње, "Економист" бр. 2, Београд, 1961. Пирес Д., Јакшић М., Светски капиталистички систем, Зборник радова, Економика, Београд, 1985. Платон, Закони, БИГЗ, Београд, 1990. Платон, Држава, "Култура", Београд, 1969. Полибиос, Обча згодовина, Љубљана, 1964. Поповић-Мостарски Ј., Географско-статистички преглед свију европских држава, Будим, 1818. Похлебкин В. В., Международная символика и эмблематика, М., 1989. Преображенскиy В. Г., Александрова Т. Д., Географическое обеспечение военных потребностей Германии, США, Великобритании в ходе второy мировой войне, Изв. РАН, сер. геогр. Но. 2, 1996. Радовановић Михаило, Мала Антанта и Пољска - политичко-етничка разматрања, Београд, 1937. Радовановић В. С., Општа антропогеографија, Београд, 1959. Радовановић М. В., Десрбизација и албанизација косовско-метохијске старе Србије. Архив за правне и друшт. науке, књ. LIV, 3, Београд, 1998. Радовановић М. В., Косово и Метохија, Београд-Ваљево, 1993. Радовановић Св., Регионалне и етничке диспропорције у природном кретању становништва Србије. "Гласник" ГДРС, св. 2, Бања Лука, 1997. Римаренко Ј. (ед.), Основи етнодержавознанства, "Либид", Кијев, 1997. Ракић Р., Косово српске нације (етнополитички оглед). "Етнолошке свеске" X, Београд, 1989. Ракићевић Т., Заснивање географије као науке у обновљеној Србији, сепарат из зборника: Пола века науке и технике у обновљеној Србији 1804-1854, Крагујевац, 1996. Рамоне И., Геополитика хаоса, Инст. за геополитичке студије, Београд, 1998 (Ramonet I., Géopolitique du haos, Ed. Galilee, Paris, 1997). Ручнов Д., Ручов В., Регионална структура и политички живот Србије, Политичке свеске - зборник радова, бр. 1, Београд, 1997. Рашевић М., Становништво СР Југославије - тенденције и проблеми. "Становништво и домаћинства СРЈ према попису 1991", ЦДИ и СЗС, Београд, 1995. Руге Р., Рат на мору 1939-1945 г. Москва, Воен. Изд. 1957. Раушнинг Х., Хитлер каза, Варна, 1992 (прво изд 1939). Ристић М., Први уxбеник географије у београдској Великој школи Карађирђевог доба, Гласник СГД, св. 37, бр. 2, Београд, 1957. Русо Ж. Ж., Друштвени уговор - о пореклу и основама неједнакости међу људима, Просвета, Београд, 1949. Соларић П., Ново гражданско землеописаније, перво на језику србском, Венеција, 1804. Спасић М., Землеописаније целог света, Београд, 1845.
526
Спасовски М. и Живковић Д., Национални састав становништва СФР Југославије и територијално разграничење народа. Зборник "Принципи разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994. Спекторски Е. В., Држава и њен живот, СКЗ, Београд, 1933. Сретеновић Љ. и Илић Ј., Значај и начин одређивања централних тачака и области третираних територија. Географски годишњак, 27, Крагујевац, 1991. Станковић Синиша, Животни простор, Београд, 1938. Станковић Синиша, Човеков оквир живота и географски детерминизам, "Дијалектика", 2, Београд, 1966. Стжиговски Ј., Балканска уметност, Словени и Европа - крај Византије и почетак новојелинизма у Европи, "Књига о Балкану II", Балкански институт, Београд, 1937. Стојановић Д., Нови светски поредак у високим технологијама: Производња универзалних трустова, "Глобус", 23, СГД, Београд, 1998. Стојков В. Друштвени и привредни значај регионализације Србије. "Географска структура и регионализација Србије И", ГИ "Ј. Цвијић", пос. изд. Књ. 51, Београд, 1997. Страбон, География в 17 книгах, Превод са старогрчког, Москва, 1964. Тадић М., Профил лица као сликовити показатељ деформација ликова на картама свијета. "Глобус" 21, СГД, Београд, 1996. Тарле Е. В., Нашествие Наполеона на РоссиÓ 1812 год. Москва, 1943. Тирол Д., Политическо землеописаније за употребленије сербске младежи, Београд, 1832. Урланис Ц. Б., История военних потеръ, Санкт Петербург, 1994. Урм С., Изван језичких баријера, Курир Унеска, 3/1994. Фуко М., Надзирати и кажњавати. Натанак затвора. С. Карловци, 1997. Херодот, Историја, Матица Српска, Нови Сад, 1959. Хегел Г. В., Филозофија историје, Култура, београд, 1951. Хаггет П., География: синтез современних знаний, Москва, 1979. Цвијић Ј., Данашње стање географске науке, "Наставник", Београд, 1893. Цвијић Ј., Проматрања о етнографији македонских словена. Друго допуњено издање. Изд. Геца Кон, Београд, 1906. Цвијић Ј., Географски положај Старе Србије и Македоније, Сабрана дела, књ. 3, Т. 1, "Говори и чланци", Београд, 1987. Цвијић Ј., Општа географија. Антропогеографија. СГД, Београд, 1969 (текст из 1901., ред. М. Радовановић). Цвијић Ј., Балканско полуострво и јужнословенске земље. Основи антропогеографије. Превод с француског (Ла Пенинсуле Балканиљуе, Парис 1918), Београд, 1922, 2. издање 1966, 3. изд. у оквиру Сабраних дела 1987. Цвијић Ј., Говори и чланци. Сабрана дела, књ. 3, Београд, 1987. Чубриловић В., Историја политичке мисли у Србији XИX века, Народна књига, Београд, 1982. Џаџић П., Хомо балцаницус, Хомо Хероицус И-ИИ, "Просвета", Београд, 1994. Шварц А., Језичке мањине и њихово место у једној новој Европи. "Београдски круг", Но. 0/94. Шпет Г., Введение в етническую психологию. Соч., Москва, 1989.
527
Белешка о аутору ГРЧИЋ Д. МИРКО, професор Географског факултета Универзитета у Београду. Рођен је у Ивошевцима код Книна, 27. III. 1954. Гимназију је завршио у Книну 1974., а студије географије у Београду, 1979. године, где је магистрирао 1981. (тема: Место економске и политичке географије у систему географских наука и њихов значај у настави) и докторирао 1987. године (тема: Системски приступ у економској географији и његова примена на одабраним примерима из индустрије Београда). Изабран је у звање асистента Географског факултета Универзитета у Београду 1980. године, доцента 1989., ванредног професора 1994. и редовног професора 2000. године за научну област Друштвена географија. Наставу је изводио на основним, последипломским, мастер и докторским студијама из предмета: Индустријска и саобраћајна географија, Политичка географија, Географија култура и зоне цивилизација, Географија религија и туризам, Географија култура и туризам, Научне методологије у друштвеној географији и Епистемологија друштвене географије. По позиву је држао предавања на Економском факултету Универзитета у Београду и Природно-математичком факултету у Бањалуци. Био је на студијским боравцима у Пољској, Русији, Немачкој и Албанији. Његове научне преокупације су везане за политичкогеографске, економско-географске и културногеографске проблеме. Бавио се истраживањем и просторним планирањем локације и просторне организације индустрије, пољопривреде и насеља Србије, проблемима концентрације становништва и урбанизације, геополитичким и етнодемографским карактеристикама Балкана. Посебну пажњу је усмеравао на просторно-функционалну организацију Београдске регије, Западне Србије и Републике Српске. Вишегодишња антропогеографска и економско -географска истраживања Мачве, Шабачке Посавине и Поцерине објавио је у бројним радовима. Бавио се и питањима глобализације и функција глобалних градова у светском економском простору као и питањима религијских и цивилизацијских региона света. На теоријском плану бавио се питањима целовитости географије и интегралним приступом, базираним на примени квантитативних метода и системског приступа као нове интегративне парадигме у
528
географији. За допринос унапређењу географске науке Српско географско друштво му је доделило медаљу “Јован Цвијић“ (2006). Његов научни опус чини 8 књига и више од 150 научних и стручних радова: међу њима преко 20 поглавља у научним монографијама, више од 120 научних радова, од којих више у иностранству, 3 универзитетска уџбеника, 6 уџбеника за основну, средњу школу и гимназије, више одредница у географским енциклопедијама, затим учешће у преко 30 научних скупова и у изради 15 научних пројеката. ДЕЛА: Научне монографије: Анализа просторне организације индустрије региона Београд, Економски институт, Београд, 1990. г. (266 с); Мачва, Шабачка Посавина и Поцерина, (коаутор Љиљана Грчић), Географски факултет, Београд, 2002. (756 с.); Глобални градови, (коаутор Н. А. Слука), Географски факултет универзитета у Београду и Географски факултет МГУ “М. В. Ломоносов”, Београд, 2006. (207 с.); Географија религија, Географски факултет, Београд, 2011., (500 с.); Географија култура и цивилизација. Географски факултет, Београд, 2014. (994 с.). Универзитетски уџбеници: Општа политичка географија, Географски факултет ПМФ, Београд, 1989. (266 с.); Индустријска географија, "Научна књига", Београд, 1994. (472 с.); Политичка географија, Географски факултет, Београд, 2000. (527 с.);
529
