Turistička geografija

Fakultet za sport i turizam

TURISTIČKA GEOGRAFIJA Vodič kroz vežbe Priredio dr Miloš Ćuruvija

PREDGOVOR Materijal je napravljen kao vodič za predmet „Turistička geografija“ koji se sluša na prvoj godini Fakulteta za sport i turizam u Novom Sadu, a u cilju olakšavanja studentima spremanje ovog ispita. Vodič je napravljena kao drugi deo ispita i odnosi se na „Turističke regije“ sa izmenama tekstova iz knjige, i to J. Plavša (2005): Turističke regije sveta, Prirodno‐matematički fakultet, Novi Sad; i Vasović M. i Jovičić Ž. (1974): Važnije turističko‐geografske regije Evrope, Izdavačko preduzeće „Rad“, Beograd. Kao i ostalom stručnom literaturom iz pomenute oblasti. NOVI SAD, 06.10.2009. MILOŠ ĆURUVIJA 2 SADRŽAJ

1. TURIZAM I TURISTIČKO GEOGRAFSKE REGIJE, ......................................................................................................................4 TIPOLOGIJA TURISTIČKIH REGIJA ............................................................................................................ ................6 TIPOLOGIJA TURISTIČKIH PROSTORA,...................................................................................................... ...............7 SPECIJALIZOVANI I REGIONALNI TIPOVI TURISTIČKIH PROSTORA ...........................................................................8 POJMOVI REGIONALNIH STRUKTURA, ................................................................................................... .................8 VEZE I MREŽE, ........................................................................................................... ............................................9

1

OBIM TURISTIČKIH KRETANJA U SVETU, ........................................................................................................... ....10 ZEMLJE TURISTIČKE TRAŽNJE I PONUDE, ........................................................................................................ ......11 OPŠTE KARAKTERISTIKE EVROPE I NJIHOV UTICAJ NA TURIZAM...........................................................................................12 ZAPADNA EVROPA .......................................................................................................... ....................................16 SEVERNA EVROPA .......................................................................................................... ..................................... 17 SREDNJA EVROPA........................................................................................................... ..................................... 18 ИСТОЧНА ЕВРОПА........................................................................................................... ..................................19 ЕВРОПСКО СРЕДОЗЕМЉЕ (МЕДИТЕРАН), ............................................................................................................................20 ПРИРОДНЕ ТУРИСТИЧКЕ ВРЕДНОСТИ СРЕДОЗЕМЉА ........................................................................................ 21 КУЛТУРНО‐УМЕТНИЧКА БАШТИНА СРЕДОЗЕМЉА И ЊЕНА ТУРИСТИЧКА ВРЕДНОСТ ......................................24 PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI PIRINEJSKOG POLUOSTRVA...........................................................................................25 ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI ŠPANIJE .................................................................................................27 РАЗВOJ ТУРИЗМА У ШПАНИЈИ,....................................................................................................... ................... 28 OPŠTE KARAKTERISTIKE I PRIRODNA OSNOVA TURIZMA FRANCUSKOG SREDOZEMLJA......................................................29 KULTURNO‐ISTORIJSKA OSNOVA TURIZMA AZURNE OBALE, ................................................................................ 30 AZURNA OBALA – 9L J AANC USKOGIVREDA, PORAST BROJA STANOVNIKA, .............................................................. 32 PRIRODNE OSNOVE TURIZMA APENINSKOG POLUOSTRVA...................................................................................................34 ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA APENINSKOG POLUOSTRVA...........................................................................35 RAZVOJ TURIZMA U ITALIJI,............................................................................................................. ....................36 TURISTIČKE REGIJE ITALIJE, .................................................................................................................................37 ZAŠTIĆENA PRIRODA ITALIJE I MINERALNI IZVORI..............................................................................................40 SMEŠTAJNI KAPACITETI, PROMET TURISTA I ZARADA OD TURIZMA U ITALIJI...................................................41 SELEKTIVNI VIDOVI TURIZMA U ITALIJI ............................................................................................................. .... 43 ПРИРОДНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ............................................................................................................................................. 45 АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА БАЛКАНСКОГ ПОЛУОСТРВА.........................................................................................51

2

ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ИСТОЧНЕ ЈАДРАНСКЕ ОБАЛЕ................................................. 52 PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA GRČKE.........................................................................................................55 ГЕОГРАФСКЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ АЛПИ – ОСНОВА РАЗВОЈА ТУРИЗМА..............................................................................57 РАЗВОЈ ТУРИЗМА У АЛПИМА .............................................................................................................................................. .59 АЛПИНИЗАМ, ЗИМСКИ СПОРТОВИ,..................................................................................................... ............... 61 ТУРИСТИЧКО‐ГЕОГРАФСКЕ РЕГИЈЕ АЛПИ..........................................................................................................63 ИТАЛИЈАНСКО‐ШВАЈЦАРСКА ЈЕЗЕРА И ДОЛОМИТИ.......................................................................................63 МОН БЛАН И РЕГИЈА ФРАНЦУСКО‐ИТАЛИЈАНСКИХ ВИСОКИХ АЛПА............................................................64 ПЕНИНСКИ АЛПИ, ГРИСОН И ТИРОЛ СА КРИСТАЛНИМ МАСИВИМА ИСТОЧНИХ АЛПА..............................66 ОПШТЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ ПИРИНЕЈА И ТУРИЗАМ АНДОРЕ...............................................................................................68 БАЊСКИ И РЕЛИГИОЗНИ ТУРИЗАМ ПИРИНЕЈА................................................................................................69 ОПШТЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ И ТУРИЗАМ ЦЕНТРАЛНОГ МАСИВА.........................................................................................70 PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA ZAPADNE EVROPE......................................................................................72 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА БУГАРСКЕ ...............................................................................................73 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА РУМУНИЈЕ ..............................................................................................74 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ТУРСКЕ....................................................................................................76 ТУРИСТИЧКЕ РЕГИЈЕ И ПОДРУЧЈА ТУРСКЕ...........................................................................................................................78 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ИСТОЧНЕ ЕВРОПЕ ..................................................................................82 PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA SREDNJE EVROPE .......................................................................................83 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА НЕМАЧКЕ ...............................................................................84 ТУРИСТИЧКЕ РЕГИЈЕ И ТУРИСТИЧКА ПОДРУЧЈА НЕМАЧКЕ ................................................................................ 86 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ВЕЛИКЕ БРИТАНИЈЕ ..............................................................................90 NAJZNAČAJNIJA TURISTIČKA PODRUČJA VELIKE BRITANIJE .................................................................................. 91

3 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА МАЂАРСКЕ .............................................................................................93 ТУРИСТИЧКЕ РЕГИЈЕ И ТУРИСТИЧКА ПОДРУЧЈА МАЂАРСКЕ..............................................................................95 ТУРИЗАМ БУДИМПЕШТЕ ................................................................................................ ...................................95 ТУРИЗАМ БЕЧА И ПРОМЕТ ТУРИСТА У АУСТРИЈИ ...............................................................................................................97

3

СЕВЕРНА ЕВРОПА – УСЛОВИ ЗА РАЗВОЈ ТУРИЗМА И ТУРИСТИЧКЕ РЕГИЈЕ .......................................................................99 ТУРИЗАМ ДАНСКЕ.......................................................................................................... .................................. 100 ТУРИЗАМ НОРВЕШКЕ..................................................................................................... .................................. 101 ТУРИЗАМ ШВЕДСКЕ ....................................................................................................... .................................. 102 ТУРИЗАМ ФИНСКЕ ......................................................................................................... .................................. 103 OPŠTE KARAKTERISTIKE AZIJE I NJIHOV UTICAJ NA TURIZAM .............................................................................................104 ТУРИСТИЧКЕ ВРЕДНОСТИ ЈУГОЗАПАДНE АЗИЈE ............................................................................................... 106 ТУРИСТИЧКИ ПОТЕНЦИЈАЛИ ЈУЖНЕ АЗИЈЕ ..................................................................................................... 108 ПРИРОДНИ И АНТРОПОГЕНИ ТУРИСТИЧКИ ПОТЕНЦИЈАЛИ ИНДИЈЕ............................................................... 111 РАЗВОЈ ТУРИЗМА, ТУРИСТИЧКА ПОДРУЧЈА И ЗНАМЕНИТОСТИ ИНДИЈЕ ........................................................ 112 ТУРИЗАМ ИНДОКИНЕ ..................................................................................................... ................................. 113 ТУРИЗАМ ИНДОНЕЗИЈЕ .................................................................................................. ................................. 114 ТУРИСТИЧКИ ПОТЕНЦИЈАЛИ ИСТОЧНЕ АЗИЈЕ ..................................................................................................................115 PRIRODNE I ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI KINE ................................................................................. 117 TURISTIČKA PODRUČJA I ZNAMENITOSTI KINE. ................................................................................................118 PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA AFRIČKOG KONTINENTA..........................................................................123 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ЕГИПТА................................................................................. 126 РАЗВОЈ ТУРИЗМА, ТУРИСТИЧКА ПОДРУЧЈА И ЗНАМЕНИТОСТИ У ЕГИПТУ .................................................127 ТУРИЗАМ ТУНИСА........................................................................................................... ................................. 128 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА ИСТОЧНЕ АФРИКЕ ...............................................................................129 ТУРИЗАМ КЕНИЈЕ ........................................................................................................... .................................. 130 ТУРИЗАМ TАНЗАНИЈЕ ..................................................................................................... ................................. 131 ТУРИЗАМ УГАНДЕ .......................................................................................................... .................................. 132 ТУРИСТИЧКЕ ВРЕДНОСТИ АНГЛОАМЕРИКЕ .......................................................................................................................132 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА САД.......................................................................................................134

4

АМЕРИЧКИ ПРЕКОМОРСКИ ТУРИЗАМ. СТРАНИ ТУРИСТИ У САД И ТУРИСТИЧКИ ПРОМЕТ.......................137 ТУРИЗАМ У КАНАДИ.......................................................................................................... .............................. 138 ПРИРОДНЕ И АНТРОПОГЕНЕ ОСНОВЕ ТУРИЗМА СРЕДЊЕ АМЕРИКЕ ..............................................................................141 ОПШТЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ ЈУЖНЕ АМЕРИКЕ И ЊИХОВ УТИЦАЈ НА ТУРИЗАМ ..............................................................141 PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA AUSTRALIJE I OKEANIJE ...........................................................................143

4 1. TURIZAM I TURISTIČKO GEOGRAFSKE REGIJE, POJAM I REGIONALIZACIJA, RAZVOJ TURISTIČKIH KRETANJA U SVETU TURIZAM I TURISTIČKO GEOGRAFSKE REGIJE ‐ Vasović smatra da je geografska regija deo prostora Zemljine površine, koji je ispunjen objektima anorganskog (reljef, tlo, klima, vode), organskog (biljke, životinje, čovek kao fizičko biće) i antropogenog porekla (ljudsko društvo i njegove vidljive tvorevine u prostoru). Dodajemo da su ovi objekti u stalnoj uzajamnoj vezi, odnosno neprekidno deluju jedni na druge, te kao posledica toga dolazi do stalnih promena među njima, što je veoma značajno za turistička kretanja, a može se reći da turistička kretanja učestvuju u tim promenama. Ilešič ističe da regionalizacija mora biti što kompleksnija, te regije treba izdvajati na bazi predeono‐geografskih (predeono‐fizionomskih) i ekonomsko‐funkcionalnih (ekonomsko‐ geografskih) faktora. Predeonogeografske regije su širi pojam i njihov izgled uglavnom je posledica fizičko‐ geografskih procesa, a ljudski rad je uneo znatne izmene. Izdvajanje regija samo na bazi prirodno‐ geografskih elemenata ne može u potpunosti zadovoljiti, a ni društveni uticaji ne daju pravi cilj, te je potreban kompleksan prilaz. Ršumović smatra da valjana regionalizacija treba da obuhvatiti sve elemente prostora i mora se odnositi na pejzaž u celini. Kompleksno sagledavanje prostora, odnosno pejzažne celovitosti veoma je značajno za razvoj turizma. Slična shvatanja regije iznose i neki strani naučnici. RAZVOJ TURISTIČKIH KRETANJA U SVETU ‐ Pošto su svi elementi prirode promenljivi, a čovekovo pozitivno ili negativno delovanje takođe uzrokuje promene, onda ni regija nije trajna i nepromenljiva kategorija, već se može govoriti o menjanju njenih komponenata i ukupnosti, o njenom širenju ili sažimanju. Može se pomisliti da dinamičnost turizma, stalna ljudska težnja za kretanjem,

5

dovodi do ujednačavanja regija. Najvredniji turistički prostori uglavnom su u suptropskoj zoni, a jednim delom i u umerenom pojasu, što jasno ukazuje na njihovo regionalno rasprostranjenje. Vazdušni saobraćaj omogućava brži turistički razvoj prostora koji su znatno udaljeni od najrazvijenijih zemalja sveta, a i ovi prostori su najčešće u suptropskoj zoni. Avionski i helio saobrćaj olakšavaju dolazak i do nekih planinskih prostora. Treba dodati da je boravišni turizam visokog nivoa razvijen i mimo najznačajnijih turističkih regija. Kao značajni prostori boravišnog turizma ističu se i obale nekih jezera, zatim područja pojedinih nacionalnih parkova, čak i nekih nižih kategorija zaštićene prirode. Oko nekih termo‐mineralnih izvora podignuta su značajna turistička mesta, a važni lokaliteti su i brojni religiozni, istorijski, festivalski, sajamski, pa čak i sportski centri, te arheološka nalazišta. Intenzvan razvoj turizma, oko nekih navedenih lokaliteta utiče na formiranje turističkih mikroregija. Ubrzani razvoj čovečanstva dovodi do toga da se ljudi nastoje vratiti očuvanoj i neoštećenoj životnoj sredini. Najbolje očuvani delovi prirode uglavnom su van najgušće naseljenih prostora, pa se sve veći broj ljudi pojavljuje na do skora gotovo neposećenim područjima. Može se zaključiti da bez obzira na masovna kretanja ljudi, turizam deluje i na izdvajanje specifičnih prostornih celina, koje se znatno razlikuju od okolnih područja. To znači da se može govoriti o regionalnom karakteru turizma, odnosno o njegovom zonalno‐regionalnom rasprostranjenju. POJAM I REGIONALIZACIJA ‐ Prikril pod turističkom regijom podrazumeva prostor u kome turističke vrednosti sa svojim kvantitetom i kvalitetom dominiraju nad ostalim prirodnim i ekonomskim vrednostima, a među svim delatnostima turizam ima najveći značaj. Vasović i Jovičić pod turističkogeografskom regijom podrazumevaju prostornu celinu u kojoj je turizam dominantna funkcija, a fizionomija prostora je uglavnom posledica te funkcije. Na ovakvim prostorima naselja su uglavnom ispunjena turističkim objektima. Jovičić napominje da se turističke regije ne mogu definisati preko jednog kriterijuma, već se mora izvršiti analiza elemenata, motiva i funkcija turizma. On dalje kaže da se pri izdvajanju turističke regije ne radi o izboru, već o formiranju kriterijuma, koji proizilaze iz proučavanja ukupne strukture turizma kao društveno‐prostorne pojave. Po njemu turistička regija

6

izražava određenu teritorijalnost motiva i eventualno funkcionalnost turističkog prometa, u zavisnosti od toga da li su u pitanju potencijalni ili aktivirani prostori. To znači da je turistička regija prostorna 5 celina sa potencijalnim ili aktiviranim turističkim motivima. Da bi se u potpunosti konkretizovao pojam regije potrebno je veoma dobro poznavanje njenih konstitutivnih elemenata ‐ atraktivnih (objekti i delovi prostora koji mogu da zadovolje turističku potrebu), funkcionalnih (razvojne forme i oblici turističkog prometa), materijalnih (različite vrste usluga u turističkom prometu, odnosno materijalna baza prometa, na kojoj se zasniva turistička privreda) i organizacionih (sistem mera za efikasan razvoj turističkog prometa ‐ propaganda, kadrovi, informativna služba itd). Čomić i Pjevač koncipiraju turističku regiju kao otvoreni prostorni sistem, u kome je turizam najznačajnija i objedinjavajuća delatnost, a strukture i procesi u njemu su posledice te delatnosti. Statičku strukturu regije čine tačke i čvorišta (nodovi), veze i mreže (sprege između čvorišta) i površine (telo sistema). Strukturalni elementi koji čine regiju međusobno su zavisni i povezani i u stalnom međudejstvu, a takođe (zajedno i odvojeno) u interakciji sa okruženjem. Najvažniji procesi koji se odvijaju među elementima strukture su: kretanje turističkih tokova, boravak turista i njihove raznovrsne aktivnosti. Po Jovičiću unutrašnju strukturu regije čine turistički lokaliteti, pravci i centri. Turistički lokaliteti su objekti ili mesta sa određenim turističkim prometom i atraktivnostima. Polifunkcionalni lokaliteti daju veće ekonomske efekte i stabilniju privredu. Turistički centri obuhvataju više lokaliteta u nekom naselju. Kod razvijenih regija centri su okosnica daljeg razvoja, a kod potencijalnih regija oni treba da budu konačan cilj turističkog aktiviranja pojedinih motiva. Pravci vezuju matična i turistička područja i čine ih jedna ili više značajnih saobraćajnica. Ako poseduju određenu atraktivnost, uz važne saobraćajnice, pravci mogu imati sopstvenu turističku vrednost i donosti značajne ekonomske efekte. Za tur. pravce karakteristična su tranzitna i ekskurziona kretanja. Po značaju i prostornoj funkciji pravci mogu biti: međunarodni, nacionalni, regionalni i lokalni. U praksi je veoma teško povući preciznu i oštru granicu između različitih regija. To znači da su granice među regijama najčešće širi ili uži prelazni pojasevi. No, treba istaći da postoje i regije sa 7

preciznim i oštrim granicama. Geografske regije se izdvajaju na bazi brojnih faktora i kriterijuma. Nivo i intenzitet turističkih aktivnosti i procesa predstavlja najopštiji kriterijum na osnovu koga se utvrđuju granice među turističkim regijama, ali i ovde je veliki problem utvrđivanje ostalih kriterijuma. Nikolić u cilju razgraničenja turističkih regija, daje detaljniju analizu pet osnovnih kriterijuma. To su: 1) razmeštaj osnovnih turističkih motiva ‐ oni čine uslov i osnov razvoja turizma, a njihova veća gustina i atraktivnost su osnova za izdvajanje turističkih regija; 2) homogenost turističkih motiva ‐ pod kojom on podrazumeva postojanje prostorno velikih i geografski kompaktnih motiva, sa izraženom reljefnom i pejzažnom atraktivnošću; 3) teritorijalnost komplementarnih turističkih motiva ‐ potpunije iskazuje razmeštaj, prostornu i funkcionalnu povezanost turističkih motiva i potpomaže izdvajanje granične zone regije; 4) razmeštaj elemenata materijalne baze turizma ‐ ima više elemenata, među kojima su najznačajniji turističko‐ugostiteljski kapaciteti, uslužni objekti, objekti za sport, rekreaciju i razonodu, komunalni i slični objekti; 5) saobraćano‐geografski i turistički položaj ‐ faktor integriteta turističkih regija, izražava jedinstvo odnosa prostora i dinamičnosti saobraćajno‐geografskog i turističkog položaja i saobraćajnih veza. Uz ove kriterijume mogu se dati i dodatni, koji proizilaze iz strukture (nodovi, mreže i površine) i procesa (kretanje i aktivnost turista) receptivne regije. Na bazi navedenog Čomić i Pjevač izdvajaju još četiri kriterijuma za razgraničavanje turističkih regija: 1) međusobna sličnost struktura i procesa ‐ podrazumeva da su turistički nodovi i površine unutar regije međusobno sličniji od istovetnih elemenata van ove regije, što podrazumeva ponavljanje istih ili međusobno sličnih tipova elemenata (manastiri, zamkovi, plaže itd) u manjim ili većim prostornim razmacima; 2) međusobna blizina prostornih struktura ‐ podrazumeva da nodovi i površine unutar receptivne regije moraju biti međusobno bliži, nego isti elementi sistema van regije ‐ ovaj kriterijum je u praksi najčešće povezan sa kriterijumom sličnosti (međusobno bliži elementi su najčešće i sličniji) što regiju čini homogenijom i kompaktnijom, 3) međusobna povezanost turističkih nodova saobraćajnom mrežom ‐ da bi sistem bio međusobno povezan i nodovi moraju biti međusobno bolje, intenzivnije i kvalitetnije saobraćajno

8

povezani, u odnosu na iste van regije i 4) interakcije ili intraregionalno kretanje turističkih tokova između nodova ‐ kriterijum sa dinamičkom komponentom, predstavlja prostorni sistem u kome je 6 intenzitet internih kretanja turističkih tokova između nodova veći od intenziteta turističkih tokova u okolnom prostoru. Nodovi i delovi mreže sa najintenzivnijim turističkim kretanjima, čine okosnicu sistema i kriterijum za razgraničavanje regija. 2. TIPOLOGIJA TURISTIČKIH REGIJA Krajem 60‐ih i početkom 70‐ih godina 20. veka, regije se dele na homogene i polarizovane. Bodevil navodi da su polarizovane regije heterogeni prostori, kod kojih su pojedini delovi komplementarni, a između njih se odvija značajna razmena. Razmena je najintenzivnija sa centrom regije i znatno većeg opsega nego sa okolnim regijama. Pri utvrđivanju granice polarizovanih regija, najčešće se polazi od funkcionalnih kriterijuma. To znači da se moraju utvrditi polovi, njihove sfere uticaja i hijerarhija, na osnovu čega se utvrđuju granice određene tur. regije. Defert tipologiju tur. regija vrši na osnovu stepena razvoja, pri čemu su kriterijumi: 1) osnovni turistički resursi ‐ prirodni i antropogeni, koji mogu sadržati veoma izražene ili male vrednosti; 2) stepen opremnjenosti ili stanja materijalne baze ‐ gde izdvaja veoma dobru, srednju i početnu opremljenost; 3) tražnja i njen intenzitet ‐ zavise od bogatstva vrednosti i nivoa opremljenosti, ali i od nekih trenutnih trendova, pa se izdvajaju velika i slaba tražnja. Kombinacijom ovih elemenata, formiraju se regije različitog stepena razvoja. Npr: 1) potpuno razvijena tradicionalna regija ima veoma izražene vrednosti (resurse), veoma dobru opremu i veliku tražnju, 2) regija sa malim razvojnim mogućnostima ima skromne vrednosti, nedovoljno razvijenu opremljenost i slabu tražnju, 3) regija koja ima preveliku opremljenost, a male vrednosti i tražnju ‐ precenjenost vrednosti i tražnje itd. Sedamdesetih godina dvadesetog veka turističke regije se često dele na prirodne, antropogene i kompleksne. Vasović smatra da na prostorima gde se razvio turizam ne može više biti govora o prirodnim ili antropogenim turističkim regijama. Ipak, može se reći da još uvek ima regija u kojima značajno dominiraju prirodne ili antropogene vrednosti. Takođe, Vasović dodaje da banje, kulturnoistorijski

9

lokaliteti ili gradovi ne mogu biti regije, što u današnje vreme teško može opstati. On predlaže podelu na primorske, planinske i jezerske tur. regije. Homogene turističke regije najčešće podrazumevaju veliku jednoobraznost, sličnost i kompaktnost određenog prostora, odnosno veliku razliku prema okolnim prostorima. Moril i Dormiter pišu da se turistička regija izdvaja na bazi čitavog niza homogenih karakteristika, na primer na bazi fizičkih faktora ili na bazi antropogenih elemenata. Isti prostor istovremeno može biti deo više homogenih regija, što zavisi od kriterijuma na osnovu koga se određuje homogenost. Može se zaključiti da na homogenost utiču dve grupe faktora: prirodni i ljudska delatnost. Mada neke prirodne celine mogu biti izuzetno homogene (polarni predeli, pustinje, šume i drugo), ljudska aktivnost utiče na njihovo postepeno nestajanje, pa je homogenih regija sve manje. Dafin izdvaja dva tipa homogenosti: 1) globalna homogenost ‐ jedinstvo sličnih aktivnosti na homogenom prirodnom prostoru i 2) relativna ili parcijalna homogenost je posledica dejstva jednog dominantnog elementa (najčešće izazvanog ljudskom aktivnošću) koji dominira nad ostalim prostornim komponentama i intenzivno utiče na ostale karakteristike. Na osnovu motivske fizionomije Jovičić razlikuje tri osnovna tipa turističkih regija: 1) prirodne regije ‐ primorske (obalne i ostrvske) i kontinentalne (planinske, jezerske, banjske i kombinovane); 2) antropogene sa dominantnim motivima ljudskog rada (spomenici, naselja, manifestacije; 3) kompleksne obuhvataju i prirodne i antropogene. Ako se posmatra stepen razvoja regije mogu biti: 1) potencijalne, 2) afirmisane i 3) razvijene. Uz uvažavanje svih kriterijuma i mišljenja, ipak treba još jednom naglasiti, da turistička regija predstavlja promenljivu kategoriju. Ta promenljivost može imati pozitivni predznak ‐ razvoj turizma koji stanovništvo doživljava kao dobrobit, ali i negativan trend ‐ kada vrednosti mogu biti devastirane ili izgustirane, uz preveliku, neadekvatnu i nekontrolisanu izgrađenost i prevelik broj posetilaca, koji donose razne negativne procese. Razvoj turizma podrazumeva i različite faze uticaja turista na domicilno stanovništvo i obrnuto, ali i dejstvo turista na prirodnu sredinu. Smit i Doksi su analizirali 7 uticaj turista i domicilnog stanovništva. Po Smitu izdvaja se sedam tipova turista: istraživač (kojih je 10

najmanje i imaju veoma mali uticaj na turističku regiju), elitni, nekonvencionalni, neobični, početni masovni, masovni i čarter (najbrojniji koji se kreću u velikim grupama i imaju najveći uticaj na turističku regiju). U odgovoru lokalne zajednice na razvj turizma Doksi navodi četiri faze, odnosno četiri stepena iritacije. U prvoj fazi domicilno stanovništvo je oduševljeno, posebno mogućnošću zarade, ali i novim situacijama i to je faza euforije. U dugoj fazi domicilno stanovništvo uviđa da ne zarađuju svi od turizma, te da razvoj turizma donosi i probleme i to je faza apatije. Tokom daljeg razvoja turizma, treća faza, lokalna zajednica je često marginalizovana i oseća se manje vrednom ‐ faza dosade. Ako se ne preduzmu potrebne mere na prevazilaženju negativnih trendova, lokalna zajednica se oseća još ugroženijom i može doći do otvorene netrpeljivosti prema turistima, odnosno javlja se antagonizam ‐ četvrta faza. Sve ovo znači da u turističkom razvoju treba brzo reagovati na sve nagoveštaje mogućih negativnih trendova. Naša je obaveza da budućim generacijama ostavimo makar ono što mi sada imamo (održivi razvoj turizma), a tu je i obaveza da se stanje popravlja. 3. TIPOLOGIJA TURISTIČKIH PROSTORA, POLIVALENTNI OTVORENI PROSTORI Kao jedna od najprihvatljivijih tipologija jeste ona koju daje Lozato‐ Gotard. On smatra da su za tipologiju najvažniji kriterijumi: 1) prisustvo turizma u nekom prostoru, odnosno učestalost i intenzitet turističke aktivnosti, ali i dejstvo drugih aktivnosti koje se razvijaju sa turizmom; 2) oblici i načini turističkog uređenja i opremljenost prostora, te njihovo dejstvo na transformaciju prostora, kako prirodne, tako i ljudskim radom preoblikovane sredine. Po ovim kriterijumima izdvajaju se: višenamenski (polivalentni) otvoreni prostori i specijalizovani turistički prostori. POLIVALENTNI OTVORENI PROSTORI sa turizmom kao dominantnom delatnošću, uglavnom mogu biti: 1) obalni, 2) urbani neobalni tipovi i 3) u manjoj meri ruralni. Kod obalnih tipova (morski i jezerski) izdvajaju se: 1) tradicionalni obalni tipovi, 2) jezerski tipovi i 3) prelazni tipovi više ili manje obalni. Tradicionalni obalni tipovi se mogu podeliti na: a) veliki polinukleusni i multipolarni centri (najbolji primer je Nica, koja je od malog aristokratskog turističkog mesta ‐ binukleusnog tipa ‐ stari deo grada i rezidencijalni kvartovi, prerasla u veliki obalni turistički grad polinukleusnog tipa); b) mali i srednji polinukleusni (Kan, Monako, San Remo itd), binukleusni i 11

mononukleusni obalni centri (manji gradovi na jugu Portugala i na španskoj mediteranskoj obali itd) od nekoliko do stotinjak hiljada stanovnika. Kod jezerskih tipova mogu se razlikovati: a) jezerske rivijere (poznatija alpska jezera, pojedini delovi Velikih jezera u Severnoj Americi) i b) razbacani i razdvojeni centri, najčešće u početnoj fazi razvoja i dosta udaljeni od glavnih emitivnih područja. Prelazni tipovi više ili manje obalni mogu biti: a) tradicionalni delom obalno‐kupališni centri bipolarnog karaktera (Sen Malo u Francuskoj, Venecija itd) i b) novi bipolarni i kupališni tipovi (Kankun, Akapulko, Majami i dr). Urbani neobalni tipovi su najbrojniji u razvijenim zemljama, a mogu biti: 1) multipolarni i polinukleusni tipovi i 2) moninukleusni i unipolarni tipovi. Multipolarni i polinuklesusni tipovi mogu biti: a) veliki zapadni istorijski gradovi (Pariz, London, Madrid, Prag itd) i b) veliki istorijski gradovi istočne i centralne Evrope (Moskva, Kijev, Sankt Peterburg, Varšava itd). Kod mononukleusnih i unipolarnih tipova mogu se izdvojiti: a) opšti tipovi ‐ gradovi do 500.000 stanovnika sa velikim bogatstvom kulturno‐istorijskih vrednosti (Sevilja, Piza, Firenca, Verona itd) i b) gradovi hodočašća (Lurd, Fatima, Loreto, Jerusalim, Meka itd). Seoski ili ruralni (zeleni) tipovi, koji su u suštini polivalentni i otvoreni dele se na: a) agroturističke polivalentne tipove, sa raznolikom ponudom prirodnih i antropogenih sadržaja i b) rurbane tipove kod kojih se određeni segmenti urbanog života šire na okolni seoski prostor ‐ preplitanje grada i sela. 8 4. SPECIJALIZOVANI I REGIONALNI TIPOVI TURISTIČKIH PROSTORA SPECIJALIZOVANI TIPOVI TURISTIČKIH PROSTORA imaju turizam kao glavnu i dominantnu aktivnost, a dele se na: 1) otvorene tipove, 2) enklavne tipove i 3) tipove regionalnih turističkih prostora. Kod otvorenih tipova izdvajaju se: 1) specijalizovani polinukleusni multipolarni obalni tip (luksuzni mondenski centri i novi turistički centri); 2) specijalizovani mononukleusni i unipolarni obalni tipovi (mala mesta na obalama Jadrana, Portugalije, Španije... koja postepeno prelaze sa mononukleusne na polinukleusnu strukturu); 3) specijalizovani termalni tipovi koji sve više poprimaju multipolaran karakter (Karlove Vari, Marijanske Lazni, Viši itd); 4) velika specijalizovana unipolarna i

12

multipolarna kulturna žarišta, koja mogu biti i u blizini velikih gradova (piramide u Egiptu, Maču Pikču u Peruu, Teotihuakan u Meksiku, Versaj, dvorci u dolini Loare itd) i 5) tradicionalni zimski turistički centri u Alpima (stariji centri ‐ Šamoni, Sen Moric, Insbruk, Davos, zatim prelazni mlađi centri: Meribel, Sestrier, Verbije, polivalentni centri tur. sela sa ograničenim smeštajnim kapacitetima ‐ do 10.000 ležaja). Enklavni tipovi se razvijaju uglavnom kao zatvoreni prema okolnom prostoru, a u potpunosti su turistički specijalizovani i bez polivalentnih funkcija. Mogu biti: 1) više ili manje otvoreni enklavni tipovi i 2) više ili manje zatvoreni enklavni tipovi. Kod više ili manje otvorenih tipova mogu se izdvojiti: a) integrisani zimski centri na prostorima sa dugim zadržavanjem snega, obično iznad zone šuma iznad 1500 i 2000 m, gde su kvalitetni smeštajni kapaciteti gotovo urbanih karakteristika, gde dolazi homogena klijentela, a pored zimskog razvija se i letnji turizam i b) enklavni poluotvoreni obalni tipovi koji su se specijalizovali za turizam (poluenklavni i bipolarni tip ‐ prelaz između polivalentno‐otvorenog i enklavnog obalnog centra. Više ili manje zatvoreni enklavni tipovi mogu biti: a) marine, klubovi sela i hotelski kompleksi (brojne marine na obalama Francuske, Španije, Italije itd, klubovi sela ‐ najpoznatiji Klub Mediterane, Pars, Robinzon, ali i neki centri na alžirskoj i tuniskoj obali); b) nacionalni parkovi i prirodni rezervati gde je posebno važno da ne dođe do uništavanja flore i faune, a da su tur. aktivnosti svedene na kružne šetnje i razgledanje duž kontrolisanih pravaca. REGIONALNI TIPOVI TURISTIČKIH PROSTORA mogu biti: 1) snažno polarizovani regionalni turistički prostori i 2) slabo polarizovani ili nepolarizovani regionalni prostori. Snažno polarizovani regionalni turistički prostori se dele na: a) obalne tipove sa gustom i raznolikom multipolarizacijom (Azurna obala, Ligurijska rivijera), b) specijalizovane obalne tipove sa isprekidanom regionalnom polarizacijom (delovi obale Španije, Italije i Grčke), v) raznoliki i multipolarni urbani tipovi, koji se formiraju oko velikih gradova ili aglomeracije (oko Moskve, Lisabona, Londona, Pariza itd) i g) multipolarni planinski tipovi sa dominantnim aktivnostima na snegu, koje su uticale da se neki planinski prostori transformišu u turističko‐rekreativne regije (delovi Alpa, Karpata, Pirineja, Apenina, Stenovitih planina, Siera Nevade u SAD). 13

Slabo polarizovani ili nepolarizovani regionalni prostori mogu biti: a) slabo polarizovani ‐ neka ostrva i poluostrva, kao na primer Korzika, Sardinija, Krf, Kuba, Jamajka ili pojedini delovi neobalnih prostora (na primer Gornjeg Egipta, delovi unutrašnjosti Meksika i Australije, delovi Pirineja, Karpata itd) i b) regionalni prostori bez prave polarizacije (južni Sibir, Tibet, pojedini delovi unutrašnjosti Brazila i Argentine itd). 5. POJMOVI REGIONALNIH STRUKTURA, TAČKE I NODOVI Pošto je turistička regija jedan sistem i u njega nešto ulazi (input), a zatim se unutar strukture odvija proces promena (transformacija), da bi na kraju sistem imao i izlaz (output). Strukturu sistema čine međusobno povezani elementi. U zavisnosti od funkcija koje su im namenjene i efekata koje proizvodi sistem, različiti sistemi imaju različitu strukturu. Struktura je prilagođena procesima, s tim da 9 većina procesa zahteva specifične posebno prilagođene strukture (nautički turizam luke i marine, drumski saobraćaj puteve itd), mada je dosta slučajeva kada pojedini elementi strukture menjaju namenu (zamkovi se pretvaraju u hotele, logori ili zatvori postaju turistički lokaliteti itd). Sistem funkcioniše pod dejstvom elemenata u kojima se odvijaju određeni procesi. Pošto je proces promena stalan, to znači da se menjaju svaki lokalitet, svako naselje, svaka regija, a veoma je važno razumeti procese koji menjaju strukturu prostora. U turističkoj regiji najvažniji su sledeći procesi: 1) kretanje turističkih tokova, 2) boravak turista i 3) aktivnost turista. TAČKE I NODOVI ‐ turistička regija je deo geografskog prostora, koji se može posmatrati kao skup tačaka (punktova). Ljudska naselja i drugi objekti načešće se javljaju kao tačke različitih veličina i značaja. Naselja i drugi objekti su nosioci transformacionih procesa, a ujedno predstavljaju ishodišta i odredišta tur. tokova u nekoj regiji. Nodovi ili čvorovi predstavljaju čvorišta na kojima se sjedinjuju i ukrštaju saobraćajne mreže i aktivnosti, a to znači i turistički pravci i turističke aktivnosti. Čvorovi mogu biti: veliki gradovi, centralna mesta, manji gradovi pa i sela, a sreću se na svim nivoima regionalne organizacije. U regiji funkcioniše i nodalni sistem (linearni ili ukršteni) sa određenim redom i rangom među povezanim nodovima. Nodalni areal je prostor oko noda, koji se zbog nekih razloga vezuje za njega. Nodalna regija je otvoren 14

sistem sastavljen od različitih jedinica sa tesnim međuodnosima. Nodovi su osnovni elementi prostorne strukture, koja se još sastoji od mreža i površina, a istovremeno su ishodišta i odredišta brojnih interakcija, pa i turističkih. Pošto nodovi nisu iste veličine i značaja, među njima postoji određena hijerarhija, odnosno nodovi višeg i nižeg reda. U analizi strukture turističke regije, pod turističkim nodom najčešće se podrazumeva turističko mesto (nosilac razvoja turizma, broj turista predstavlja 50% stalnog stanovništva, obuhvata više turističkih vrednosti i objekata). Nikolić u strukturi turističke regije izdvaja: 1) turistički punkt (najmanja prostorna jedinica sa određenim turističkim objektom i pratećim sadržajima), 2) turistički lokalitet (osnovna prostorna jedinica turističke regije, poseduje određenu atraktivnost i prostorno funkcionalnu individualnost, predstavlja osnovu turističke valorizacije, može biti jedno razvijeno naselje ili grupa povezanih na prostoru sličnih karakteristika), 3) turistički centri obuhvataju više turističkih lokaliteta sa složenom strukturom (prostorne celine sa koncentracijom elemenata turističke ponude, nosioci turističkog prometa i polovi razvoja receptivnih regija). Moglo bi se reći da su punktovi i lokaliteti nodovi nižeg ranga, a tur. centri nodovi višeg reda. Često se postavlja pitanje primenljivosti Kristalerove teorije centralnih mesta na prostor turističke regije. Po principima ove teorije u turističkoj regiji se mogu izdvojiti: 1) turistički centri koji opslužuju okolna područja (nodovi) ‐ raspolažu najvećim brojem turističkih funkcija i usluga; 2) turistička mesta gravitiraju ka turističkim centrima, 3) turistička naselja i hotelski kompleksi na obalama i planinama, 4) turistički objekti su uglavnom izolovani objekti (hoteli, moteli, planinske kuće, restorani), koji se nalaze uz neku turističku atraktivnost koju eksploatišu, 5) turističke tačke ‐ turističke vrednosti koje su minimalno uređene i opremljene za prihvat turista (vidikovci), 6) neopremljene turističke tačke saobraćajno pristupačne ali neuređene i neopremljene. Što se tiče procesa, za nodove se najčešće vezuju smeštaj i ishrana turista, ali druge brojne aktivnosti, koje su glavni cilj dolaska u receptivnu regiju. Svaki turistički centar, mest i drugi nodovi treba da obezbede optimalne prostorne strukture i uslove za proces turističke aktivnosti. Atraktivnost nekog mesta, pored privlačnosti određene vrednosti, čini i kvalitet smeštaja i usluge, mogućnost bavljenja raznim aktivnostima i dr. 15

6. VEZE I MREŽE, DOMENI I ZONE VEZE I MREŽE ‐ u funkcionisanju turističke regije najveći značaj imaju interakcije među elementima sistema, a u sprovođenju tih interakcija potrebne su veze između elemenata. Formiranje veza između nodova u turističkoj receptivnoj regiji podrazumeva mreža komunikacionih kanala, 10 odnosno puteva kojma će se kretati turističke aktivnosti, dobra i informacije. Mreža puteva je podsistem veza među nodovima, odnosno ona se sastoji od skupa nodova i veza između njih. Najveći broj interakcija između nodova se ne obavlja slobodno, već se usmerava na neke kanale. Sve veze između parova nodova čine regionalnu saobraćajnu mrežu (materijalna infrastruktura), koja višesmerno omogućava kretanje i prevoz ljudi, roba i informacija. Putna mreža može imati pozitivna (povezivanje što većeg broja usputnih naselja) ili negativna (skretanja zbog planina, jezera, močvara) odstupanja. Da bi regija bila što funkcionalnija bitan je oblik, pravac pružanja i karakteristike celokupne saobraćajne mreže, što je najčešće vezano sa troškovima i zaradom. Pravac i intenzitet turističke aktivnosti u mreži, zavisi i od karakteristike nodova i puteva, ali i od površine i razdaljine kojom se kreće. Uticaj karakteristika nodova na pravac i intenzitet turističkih tokova ogleda se kroz: kapacitet noda (broj ležajeva), turističku atraktivnost i centralitet noda. Intenzitet kretanja je veći između bližih nego udaljenijih nodova. Na svom putu turisti radije biraju put koji prolazi kroz atraktivne predele. Da bi se turista opredelio za kretanje određenim putem veoma su važne sledeće odlike: kvalitet i kapacitet puta, položaj puta u odnosu na međunarodne i međuregionalne pravce. Svi navedeni faktori omogućavaju izdvajanje najvažnijih međunarodnih i nacionalnih turističkih putnih koridora i pravaca. DOMENI I ZONE ‐ Uz saobraćajnice i nodove (skelet regije), u regiji se i površina koja se nalazi između skeleta može poistovetiti sa telom. Ove delove regije (telo) Šulc naziva domenima, a Čomić i Pjevač pod njima podrazumevaju površine između putne mreže, moglo bi se dodati i između nodova. Domeni su bazne površinske jedinice u regiji, a njih ne presecaju saobraćajnice (idu njihovom ivicom), već čine granicu domena. Unutar domena mogu postojati staze za pešačenje, koje dele domene na mikro domene. 16

U turističkoj regiji nije čitava teritorija namenjena ni podobna za razvoj turizma, a onaj prostor na kome treba da se razvija turizam naziva se zona. Svaka zona sastavljena je od niza domena, ali ona nije mehanički zbir domena, već predstavlja kvalitativno drugačiju celinu. Zone uglavnom imaju homogeniju strukturu nego turistička regija, ali ne mogu se uravnoteženo samostalno razvijati, pa im je potrebna komplementarnost i simbioza, koje se postižu na nivou turističke regije. Namena, sadržaj i struktura prostora zone određuju turistički karakter zone. Spontano ili planski ovaj prostor dobija i svoj gravitacioni turistički centar, koji je ishodište ili čvorište za ostale lokalitete, ili snabdevački i komunalni punkt ili ima turističku atraktivnost. Unutar turističke regije mogu se razlikovati sledeće zone: 1) turističke zone koje su zbog svojih prirodnih, estetskih, rekreativnih i drugih vrednosti namenjene isključivo razvoju turizma i kao takve moraju biti jasno definisane u prostornom planu; 2) zone u kojima je turizam jedna od funkcija, a da turizam nije u prostornoj koliziji sa drugim delatnostima; 3) turizmu komplementarne zone u kojima se ne razvija turizam (poljoprivredne, servisne i tranzitne zone), 4) zaštićene zone i 5) turizmu nekomplementarne zone. 7. OBIM TURISTIČKIH KRETANJA U SVETU, PRIHODI OD TURIZMA Od 1950. do 2002. broj turista u svetu porastao za skoro 28 puta. Tokom 1950. broj turista u svetu je bio oko 550 miliona, da bi 2000. prvi put dostigao cifru od 700 miliona turista. Sledeće godine je promet bio nešto manji, ali je 2004. broj turista u svetu iznosio oko 760 miliona. U ovom periodu je najposećenija bila Evropa, zatim slede američki kontinenti, Azija i Pacifik, Afrika i Bliski Istok. U 1983. godini Evropu je posetilo oko 200 miliona stranih turista (70%), Severnu i Južnu Ameriku oko 40 miliona, Aziju oko 30 miliona, Afriku 9, i Australiju i Okeaniju skoro 2. Evropa je i 2004. zadržala vodeću poziciju sa preko 400 miliona turista, ali je drugu poziciju preuzeo region Azije i Pacifika sa preko 150 miliona, dok su američki kontinenti zauzeli treću poziciju sa preko 120 miliona turista. Za njima slede Srednji Istok i Afrika. 11 Godine 1983. zarada od stranog turizma u svetu bila je 96 milijardi US dolara, a 2004. oko 520 milijardi. Po kontinentima zarada je 1983. izgledala ovako: Evropa preko 50 milijardi (56%), Severna i 17

Južna Amerika upola manje, Azija skoro 15 milijardi, Afrika 2,5 milijarde i Australija i Okeanija 1,5 milijardi US $. Godine 2002. u Evropi je od stranog turizma zarađeno 2.285 milijardi US $, u Aziji 102 milijarde US $, Africi 22. Godine 2003. u Evropi je najposećenija bila južna mediteranska oblast sa skoro 150 miliona turista, za kojom su sledile zapadna, centralna i istočna, pa severna Evropa. Ovakav trend pratila je i zarada od turizma. Na američkim kontinentima je najposećenija bila Severna Amerika sa skoro 80 miliona turista, zatim slede Karibi, Južna Amerika i centralna. U regionu Azija i Pacifik, najposećenija je bila severoistočna Azija sa skoro 70 miliona turista, zatim sledi jugoistočna, Okeanija i južna Azija. Od afričkih i regija Bliskog istoka, najposećeniji je bio Bliski istok sa posetom od skoro 30 miliona turista, za kojim slede zemlje subsaharske Afrike i najmanji promet imala je severna afrika. Vodeće zemlje po broju turista 2001. su Francuska, Španija, SAD, Italija, Kina, Velika Britanija itd. U odnosu na prethodnu godinu, zabeležen je pad broja turista koji su posetili SAD za čak 10%. Pad broja turista primećen je i u Velikoj Britaniji, Italiji, Meksiku i dr. Zarada od turizma najveća je bila u SAD, zatim u Španiji, Francuskoj, Italiji, Kini, Nemačkoj... pri čemu pad nije zabeležen samo u Španiji i Kini. 8. ZEMLJE TURISTIČKE TRAŽNJE I PONUDE, PRAVCI TURISTIČKIH KRETANJA U EVROPI I SVETU, SPECIFIČNOSTI TURISTIČKE TRAŽNJE NA RAZMEĐI MILENIJUMA ZEMLJE TURISTIČKE TRAŽNJE I PONUDE ‐ generalno bi se moglo konstatovati da su razvijene zemlje prostori sa kojih kreće turist. tražnja ka manje razvijenim teritorijama (mada je ta podela bila daleko izraženija do sedamdesetih godina 20. veka). Tokom poslednje tri decenije 20. veka razlika u razvijenosti između nekih zemalja Evrope se smanjila. To se prevashodno odnosi na zemlje koje su postale članice Evropske unije, a pripadaju mediteranskom području ‐ Italija, Španija, Grčka, Portugal, pa čak i Turska. Ove zemlje (ali i Tunis i Egipat) su kroz razvoj turizma napravile veliki korak pomoću koga su se lakše priključile razvijenom zapadu Evrope. Poboljšanje ekonomskog statusa stanovništva, prouzrokovalo je interesovanje i za prostore koji ranije nisu bili turistički interesanti. Došlo je do razvoja brojnih novih oblika turizma, što je stvorilo mogućnost širenja turističke delatnosti. Razvoj i širenje saobraćaja, značajno je povećao broj 18

putovanja, a taj trend je pojačan velikim brojem poslovnih putovanja. Opet, razvoj saobraćaja i posl. putovanja, uglavnom su vezana za razvijene zemlje, ali i one prostore zemalja u razvoju, koji su pokazali značajniji ekonomski napredak (jugoistočna i istočna Azija). Ipak, klimatske i neke druge prirodne raznolikosti, ali i specifične kulturno‐istorijske vrednosti, i dalje utiču na postojanje zemalja tražnje na jednoj, i zemalja ponude na drugoj strani. I dalje su zemlje tražnje razvijene države Zapadne i Severne Evrope, ali i one koje se nalaze u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Stanovnici SAD se javljaju kao najčešći putnici, kako na prostoru Severne i Južne Amerike, tako i na drugim prostorima. I žitelji Kanade i Japana putuju gotovo na sve poznate destinacije. Sve veći broj stanovnika jugoistočne i istočne Azije obilazi svetske turističke destinacije, iako su njihove zemlje meta brojnih turista iz drugih država. PRAVCI TURISTIČKIH KRETANJA U EVROPI I SVETU ‐ može se konstatovati da je Mediteran i dalje regija u koju stiže najveći broj turista, mada se to danas odnosi i na afrički i azijski deo ovog prostora. Mada u svetu ima i viših i dužih planina od Alpa, zbog svog položaja i brojnih prirodnih i kulturnih atraktivnosti, ovo je prostor na koji stiže veliki broj turista iz čitavog sveta. Činjenica da Mediteran privlači najveći broj turista, a da se do njega prolazi i kroz Alpe, uticala je na formiranje tri osnovna turistička pravca. To su: 1) zapadni truistički pravac, koji za krajnje odredište ima Pirinejsko poluostrvo i zemlje Magreba, 2) centralni turistički pravac, koji preko ili pored Alpi vodi do Apeninskog poluostrva i okolnih ostrva, ali i do Tunisa i 3) istočni turistički pravac koji za krajnje odredište ima 12 obalski prostor Balkana i Bliski Istok. Tokom zime najveći broj turista u Evropi kreće se prema Alpama (oko 50 miliona), a znatno manje prema Karpatima, Pirinejima i drugim planinama. Za Evropu (ali i pojedine centre Azije i Amerike) je karakteristična velika posećenost najvećih gradova. Početkom 21. veka London godišnje posećuje preko 20 miliona stranih turista, pa je on sa domaćim turistima najposećeniji grad sveta. Tokom poslednjih desetak godina Kina postaje jedna od najposećenijih turističkih destinacija, a na ovaj prostor nadovezuje se jugoistočna Azija. Na prostoru Severne Amerike turistički su najaktivniji

19

suptropski predeli Floride i Kalifornije, ali i Apalači, Velika jezera i delovi planinskog zapada, a takođe i središnji i južni deo Meksika i Karipska ostrva. U severnoj Americi najvažniji turistički pravac kao ishodište ima severoistok i istok SAD i područje oko Velikih jezera, kao i Ontario i Kvebek, a najveći broj turista kreće se ka jugu, s tim da jedan krak završava na Floridi i Karibima, a drugi u Kaliforniji i Meksiku. Posebno zbog specifične prirodne ponude u Africi su posećene Jezerska visoravan (Istočna Afrika) i Južna Afrika. Mada je velika udaljenost i dalje faktor koji može da odvrati od turističkih putovanja, ipak očigledan je porast turista u Australiji, Novom Zelandu i tihookeanskim ostrvima, posebno Havaji, ali i na nekim prostorima Brazila, Argentine i Perua. Iako su Velika Britanija i Nemačka, među prvih deset zemalja sveta po broju stranih turista, ipak daleko veći broj njihovih žitelja otputuje u druge zemlje (2003. godine iz Nemačke je bilo 65 miliona tur. putovanja, a iz Velike Britanije 48,5 miliona), te na zbog toga ove države, uz još neke razvijene, ostvaruju veliki finansijski deficit. SPECIFIČNOSTI TURISTIČKE TRAŽNJE NA RAZMEĐI MILENIJUMA ‐ već poslednje dve decenije 20. veka primećeno je da u svetskom turizmu učestvuje sve više starijih soba, odnosno penzionera. To je bolje situirana kategorija penzionera iz SAD, Kanade, skandinavskih zemalja, Nemačke, zemalja Beneluksa, Francuske i V. Britanije. Penzioneri se najčešće opredeljuju za krstarenje svetskim morima, ili za odlazak na planine i u banje. Poslednje decenije zapaženo je nekoliko izuzetno važnih trendova, među kojima se ističu: podsticajna putovanja, razvoj i poboljšanje ponude i organizacije tematskih parkova, time sharing, internet rezervacija putovanja i bezgotovinsko elektronsko plaćanje. Kao podsticajni i sigurnosti faktor putovanja obezbeđuje se zaštita potrošača, u situacijama kada se ne ispunjava ugovor. Zaštita potrošača je regulisana i zakonima Evropske unije. Mnogi turoperatori i drugi, svesni su činjenice da je pohvalna priča turiste koji se vratio sa putovanja najbolja reklama i da se na taj način pravi najbolji imidž. Od imidža u mnogome zavisi prodaja aranžmana. Mnoga istraživanja pokazuju da će na prodaju budućih aranžmana uticati: njihova raznolikost, originalnost, kvaltet, prihvatljivost, njihova protivrednost u novcu, očuvanost životne sredine i ljudi. Interes stanovništva će opadati: za sve oblike masovnog turizma i paket aranžmane kao 20

najdominantniji oblik savremenog masovnog turizma, za dugotrajne organizovane odmore, za pasivni odmor i za odlazak u kafee i diskoteke. Sve analize pokazuju da se smanjuje interes za duge kontinuirane odmore, a da se sve veći broj turista interesuje za veći broj kraćih i raznolikih odmora, koji će se organizovati na različitim destinacijama. Da bi pratile želje potencijalnih turista, agencije moraju brzo i adekvatno reagovati sa odgovarajućom ponudom. Svakako, značajno interesovanje biće za tematske parkove, atraktivne verske objekte, muzeje i galerije i dr. 9. OPŠTE KARAKTERISTIKE EVROPE I NJIHOV UTICAJ NA TURIZAM Položaj. Evropa leži u geometrijskom središtu kopnene Zemljine polulopte, između 36° i 71° severne geografske širine. Od Amerike je deli Atlantski okean, od Afrike Sredozemno more, a od jugozapadne Azije Sredozemno, Egejsko i Crno more. Sa severnom i središnjom Azijom široko je spojena vrlo dugom kopnenom vezom na kojoj srednje visoka i lako prohodna planina Ural i reka Ural čine više formalnu nego stvarnu granicu, ali veliko Kaspijsko jezero i visoko planina Kavkaz čine u prirodnom pogledu značajniju granicu. U tom okviru zauzima Evropa 10 miliona km2 površine. U njoj živi oko 700 miliona stanovnika (2004). 13 Reljef. Od svih kontinenata Evropa je najrazruđenija. U reljefu Evrope brda i planine zauzimaju trećinu celokupne površine, a nizije i ravnice čitave dve trećine. Planine se protežu u tri velike zone i razlikuju se po geološkoj starosti i po oblicima. Severozapadnim rubom kontinenta pružaju se najstarije planine, izdignute i nabrane još u starijem paleozoiku; one obuhvataju planine u Irskoj, Velikoj Britaniji i na Skandinavskom poluostrvu, gde su najviše (Glitertind 2452 m). Druga zona starih planina, nastalih u mlađem paleozoiku, proteže se od Francuske, preko Nemačke, Češke do Slovačke i Poljske, a obliku srednjih i niskih planina (Centralni masiv, Vogezi, Ardeni, Srednjonemačke planine, Češke Planina, Sudeti). Starije planine se javljaju i u jugoistočnoj Srbiji, istočnoj Makedoniji, jugozapadnoj Bugarskoj i severoistočnoj Grčkoj. Treću zonu čine mlade planine na jugu kontinenta, izdignute i nabrane u srednjem i mlađem tercijaru; to su najviše evropske planine (Alpe ‐ Mont Blan 4807 m, Karpati, Balkan (Stara planina), Pireneji, Apenini, Dinarske i Šarsko‐Pindske planine). Njihovu geološku mladost odaju oštri vrhovi, strme padine i uske doline; česti zemljotresi, pa i aktivni vulkani 21

(Vezuv, Etna, Stromboli). Vrlo obilne kiše, sneg, mnogobrojne reke i jezera, a i lednici (na Alpama, Pirinejima i Kavkazu) čine ih najznačajnijim vodenim rezervoarom kontinenta. Najprostranije nizije i ravnice prostiru se u istočnom delu kontinenta, odakle se preko severnog dela Evrope proteže široka neprekinuta ravnica prema zapadu, sve do Atlantika. U južnom delu kontinenta značajnije ravnice su ograničene na velike kotline i doline reka (Lombardija, Panonska nizija, Vlaška nizija). Ravnice severnog dela kontinenta bile su u kvartaru, za ledenih doba, pokrivene lednicima koji su se spuštali sa Skandinavskih planina. Posle otapanja leda te su površine ostale pokrivene peskom, šljunkom i ilovačom, s dosta močvara i jezera, ograđenih morenskim nanosima. Prirodna vegetacija sastoji se tu pretežno od četinarskih šuma, livada i tresetišta. Pretvaranje tog zemljišta u produktivno agrarno tlo tražilo je od stanovništva mnogo muke i truda. Nasuprot tome, ravnice u južnom delu kontinenta, koje su bile pošteđene od lednika, odlikuju se plodnim černozemima, smeđim tlima i rečnim nanosima. To su područja koja su izuzetno pogodna za ratarsku proizvodnju. Sa svojim svetlim listopadnim šumama i širokim stepama nisu pružala prepreku kretanju, pa su već od praistorijskog doba privlačila mnoge seobe naroda iz Azije. Klima. Tople vode Atlantika i vetrovi koji duvaju Evropom sa zapada, juga i istoka, osiguravaju kontinentu zdrave klimate, bez preteranih temperatura i bez velike vlage. Ipak u regionalnim razmerima postoje značajne razlike. Zapadna fasada kontinenta ima jednoličnu okeansku klimu, sa dosta vlage, podjednako raspoređene preko cele godine, s umereno toplim letima i blagim zimama. Unutrašnjost kontinenta, naročito njegov veliki ištočni deo, ima oštru kontinentalnu klimu, s hladnim zimama i toplim letima; idući od istoka prema zapadu, razlike između leta i zime postaju manje i povećava se godišnja količina padavina. Na južnoj fasadi kontinenta vlada mediteranska klima s dugim, toplim i sušnim letima, a kratkim, blagim i kišovitim zimama. Ta klimatska raznolikost odražava se na karakteru reka. Reke koje pritiču Atlantiku imaju uravnotežene vodostaje i većim delom svog toka su plovne (Laba, Rajna, Sena). Reke koje pritiču Sredozemnom moru imaju neuravnotežen vodostaj; leti imaju niske vodostaje i nisu prikladne za plovidbu, iako neke od njih primaju znatne količine vode od snega koji se topi na visokim Alpama 22

(Rona, Po). Jedino je Dunav, koji se sliva u Crno more i koji na svom dugom toku (2850 km) prima mnogobrojne pritoke, plovan gotovo svom svojom dužinom. Reke s velike ruske ravnice, koje pritiču Crnom moru (Dnjepar, Don), imaju visoki vodostaj u proleće, kada padaju kiše i kad se tope snegovi na velikim ravnicama, dok zimi oskudevaju u vodi i zamrzavaju se; plovne su delimično. Najduža evropska reka Volga (3690 km), koja teče u veliko Kaspijsko jezero, ima na svom dugom toku podjednake uslove, ali prednost joj je što prima i vodom bogate pritoke s Urala; plovna je na velikoj dužini. Biogeografija. Podela i raspored biljnog sveta takođe su u najvećoj meri uslovljeni klimom. Na dalekom severu Evrope, gde zima traje po osam i više meseci i gde je tlo isto tako dugo zaleđeno, prostiru se tundre s oskudnom vegetacijom mahovina i lišajeva. Dalje na jugu prostiru se velike šume Skandinavije i Rusije u obliku jednoličnog šumskog pokrivača, sastavljenog od četinara i breza, koji prekidaju tokovi reka i blistave površine jezera. Na četinarski pojas ponegde se nadovezuje prostranije područje listopadne šume. Južno od pojasa šuma prostire se veliki pojas stepe, preinačen danas u 14 ogromnu žitnicu; stepa s istoka prodire daleko na zapad u obliku velikih izoliranih područja (Vlaška nizija, Panonska nizija). Na zapadu i u sredini kontinenta prevladavaju listopadne šume (osim u planinama) koje su se na početku istorije pružale kao neprekinuta prašuma od severne Španije pa do Urala, a koje su a tokom istorije najvećim delom iskrčene, gusto naseljene i preinačene u agrarno tlo. Obalni pojas Sredozemnog mora odlikuje se zimzelenom vegetacijom, retkim šumama i makijom (grmljem), koja se prostire među prostranim ogoljenim kamenjarima. Društveno‐geografske karakteristike. Izdvajanje Evrope kao posebnog kontinenta uslovilo je uglavnom društveno‐geografskim kriterijumima. Evropski prostor u svojim tradicionalnim granicama, od Atlantika do Urala i od Mediterana do Nordkapa, više je vekova bio, a i danas je, prosečno najgušće naseljen prostor na Zemlji, s uglavnom dobro organizovanim državama. Evropsko je društvo u toku svoga istorijskog razvoja, a posebno u poslednja dva i po veka, ostvarilo najviši stepen razvoja proizvodnih snaga na svetu i dostiglo najviši nivo kulture. Gotovo svi novovekovni izumi, koji karakterišu materijalnu civilizaciju savremenog čovečanstva, potekli su iz Evrope, a evropska kulturna 23

dobra postala su merilo kulture sveta uopšte. Nekoliko evropskih država, koristeći prednosti svojih razvijenih proizvodnih snaga i premoć u ratnim sredstvima, proširilo je svoju vlast i svoju ekonomsku eksploataciju na velike prostore svih drugih kontinenata, tako da je Evropa u jedan mah bila prikupila u svojim rukama konce dominacije nad čitavim ostalim svetom i počela upravljati njegovim razvojem. Savremena civilizačija širom sveta nosi kao bitna obeležja kvaliteta onaj koji je postignut i razvijen u Evropi. Specifičnosti Evrope u odnosu na druge kontinenete. Evropa je svojom vrlo dugom zapadnom fasadom, od Gibraltarskih vrata pa do Nordkapa, izložena klimatskim uticajima Atlantika; uz njene obale prolazi topla Golfska struja. Kao posledica toga zime su blage i more se ne zamrzava ni na najsevernijim obalama Evrope čak ni za hladnih zima. Evropa se svojom vrlo dugom južnom fasadom, od Gibraltarskih vrata pa sve do istočnih obala Crnog mora, više povezuje nego odvaja od dva velika susedna kontinenta, Azije i Afrike. Mora i morski tesnaci na tim obalama Evrope bili su uvek lako savladive i dobro frekventne komunikativne površine između triju kontinenata. Tu je saobraćaj uvek bio živ, i u doba galija i jedrenjaka, a neusporedivo više u doba parobroda i motornih brodova. Evropski je kontinent po svojoj horizontalnoj razruđenosti najrazvijeniji od svih kontinenata. Na severozapadu protegle su se duboko u unutrašnjost kontinenta vode Atlantika preko Severnog i Baltičkog mora, a na jugu još dublje preko Sredozemnog i Crnog mora. Ta dva duga okeanska rukava unose duboko u unutrašnjost Evrope toplinu i vlagu s mora i povezuju je sa svetskim pomorskim putevima. Evropsko kopno zalazi u more mnogim velikim i malim poluostrvima i ostrvima. To, kao i čitav niz manjih perifernih mora i zaliva, pridonelo je da se oko cele Evrope stvori ona ispresavijana obalna linija koja pruža velike ekonomske prednosti. Ta isprepletenost kopna s morem pomogla je evropskim narodima da ovladaju pomorstvom. Na evropskim obalama rađale su se i održavale pomorske velesile više nego na ijednom drugom kontinentu. Unutrašnjost evropskog kontinenta gotovo i nema onih izolacionih površina (visoka gorja, pustinje, prašume, močvare) koje na drugim kontinentima čine velike smetnje povezivanju naroda i civilizacija. U Evropi bismo takvom smetnjom mogli označiti samo Alpsko‐ Karpatski planinski luk, koji 24

zbog svoje relativno umerene visine, mnogih poprečnih dolina i prevoja nije nikada bio značajnija smetnja kretanju i povezivanju naroda. Rečna mreža Evrope vrlo je povoljno razmeštena i orijentisana. U njenoj zapadnoj polovini velike plovne reke (Odra, Laba, Rajna, Sena i Dunav) povezuju u radijalnim smerovima unutrašnjost s periferijom kontinenta i s okolnim morima, a u njenoj istočnoj polovini čini to išto druga grupa plovnih reka (Volga, Don, Dnjepar, Zapadna i Severna Dvina). Regulisanje tokova i prokopavanje kanala, koji ih povezuju, učinili su od te dve grupe reka dva plovna sistema koji igraju značajnu ulogu u kontinentalnom saobraćaju. Centralni položaj Evrope na kopnenoj polulopti Zemlje. Evropa zauzima centralni položaj u okviru Zemljine kopnene polulopte. Geometrijski centar tog dela Zemljine površine, na kojem je 15 koncentrisana glavnina svih kontinenata, što će reći u isto vreme i glavnina naseljene zemaljske površine, nalazi se kod grada Nanta, a Francuskoj. Između ostalog i taj centralni položaj pomogao je nekim evropskim narodima da dostignu vodeću ulogu u svetu u razdoblju posle industrijske revolucije, kada su se saobraćajna sredstva mehanizovala i usavršila. Svojom dugom zapadnom fasadom, od Norveške do Portugala, izbija Evropa na Atlantik. Ta činjenica dobila je naročito značenje otkada su naseljene došljacima iz Evrope i privredno aktivirane velike površine Amerike, i otkada je Atlantik, posebno severni Atlantik, postao centralna zona svetske trgovine i saobraćaja. Svojom dugom južnom fasadom od Španije do Grčke izbija Evropa na Mediteran. Ta činjenica imala je veliko ekonomsko značenje već od najranijeg istorijskog doba, značenje koje je naročito poraslo otkako se u Evropi razvila industrija i otkako je prokopavanjem Suetskog kanala (1869) i mehanizacijom pomorskog saobraćaja ta industrija ostvarila mnogo kraću i frekventniju saobraćajnu vezu s velikim sirovinskim područjima Južne i Istočne Azije, negoli što ju je Evropa imala nekad s tim područjima, pomorskim putem oko Afrike. Čitava se Evropa nalazi u severnom umerenom pojasu Zemlje, izuzevši samo njeno malo arktičko područje. Pri tome najveći njen deo leži u pojasu između 36° i 60° severne širine. Karakteristično je da je čovečanstvo u pojasu od 30° do 60° severne širine, zbog mnogih razloga,

25

ostvarilo svoj najviši domet u razvoju proizvodnih snaga i njihovu koncentraciju (Evropa, južni Sibir, Kineski severoistok, Severna i Srednja Kina, Japan, Kanada i SAD). Samo dok u Americi i Aziji naseljenost i privredno visoko aktivni prostori ne prelaze 50° severne širine, u Evropi se oni protežu sve do 60. stepena severne širine, pa i preko njega. Među fizičko‐geografskim činjenicama posebno značajnu ulogu u razvoju evropske ekonomije imala su prirodna bogatstva kontinenta. Među njima treba istaći bogatstvo u plodnom tlu (černozemi, smeđa tla, crvenice) koje je uz evropske klimatske prilike poslužilo kao dobra prehrambena baza mnogomilionskom gusto naseljenom stanovništvu. Bogatstvo šuma pružalo je vekovima obilan izvor kvalitetog građevinskog materijala i obilan izvor ogrevnog drveta, koje je u evropskim klimatskim prilikama bilo od prvorazrednog značaja za teritorijalno proširenje naseljenosti; a novije doba poslužila je bogata drvna sirovinska baza mnogostruko i razvoju savremene drvne industrije. Bogatstvo uglja, posebno kamenog, i bogatstvo u gvozdenoj rudi omogućilo je i dalo impulsa razvoju prve industrije na svetu. Prirodne zalihe obojenih metala i nemetala manje su značajne za Evropu, van Rusije, zalihe nafte isto tako, ali ipak pokrivaju izvestan deo njenih potreba. Evropski deo Rusije, međutim, njima je prebogat. Evropa se odlikuje bogatstvom hidroenergije koje je valoriziran naročito u proteklom veku. Ekonomska pozicija Evrope u svetu. Ako hoćemo da sagledamo opštu ekonomsku poziciju Evrope u svetu, to ćemo najbolje postići izvesnim statističkim poređenjima. Za predmete upoređivanja uzećemo: broj stanovništva, proizvodnju u agraru, proizvodnju u ekstraktivnoj industriji i proizvodnju u nekim granama prerađivačke industrije. U teritorijalnom pogledu poredićemo Evropu bez Rusije, Angloameriku (Kanadu, SAD) i sav ostali svet.Mada su podaci uzeti samo za jednu godinu, pa prema tome ne daju dugotrajniji prosek praizvodnje, ipak nam daju razmere iz kojih proizlazi da Evropa po količini proizvedenih osnovnih prehrambenih proizvoda nadmašuje Angloameriku (pšenica), a u nekima (mleko) i čitav ostali svet. To međutim ne znači da je Evropa na svetskom tržištu i veći ponuđač ovih proizvoda od Angloamerike. Treba imati na umu da Evropa (zajedno s evropskim delom Rusije broji oko 700 miliona stanovnika, a Angloamerika 325 miliona. Visokopotrošačko stanovništvo Evrope,

26

naročito stanovništvo njenih visoko razvijenih zapadnih industrijskih zemalja, troši više hrane nego što to evropske zemlje mogu da proizvedu, pa je Evropa gotovo u celini kupac prehrambenih proizvoda na svetskom tržištu, gde se opet Angloamerika pojavljuje kao veliki ponuđač zahvaljujući svojoj visokoj proizvodnji koja, uprkos njenom takođe visokopotrošačkom stanovništvu, ipak proizvodi u velikim količinama za izvoz. Evropa (bez Rusije i Severnog mora) oskudeva u sirovoj nafti, ali po proizvodnji kamenog uglja i po proizvodnji elektroenergije, stoji vrlo dobro u poređenju sa Angloamerikom a naročito sa ostalim delom sveta. Veliki baseni kamenog uglja, velika nalazišta gvozdene rude (Švedska, Francuska, Španija, 16 evropski deo Rusije i Ukrajina) i njihova eksploatacija daju joj značajno mesto među ostalim kontinentima. Po proizvodnji čelika, koja se uzima kao jedno od najvažnijih merila razvijenosti pojedinih zemalja pa prema tome i njihovih regionalnih zajednica, Evropa i bez evropskog dela Rusije, a pogotovu s njim, daleko prednjači pred Angloamerikom i pred svim ostalim kontinentima. Po proizvodnji pamučnog i sintetičkog prediva Evropa daleko odmiče pred Angloamerikom. U proizvodnji novinskog papira, čija potrošnja je značajan indeks kulturnog standarda, Evropa zaostaje za Angloamerikom, pa velike količine tog papira uvozi. U brodogradnji Evropa, naročito zapadna Evropa, drži još prvo mesto na svetu koje u novije vreme sve brže preuzima Japan. U proizvodnji motornih vozila Evropa je izjednačena s Angloamerikom. Po svemu tome Evropa, ne samo da ne zaostaje za Angloamerikom nego je u mnogim granama proizvodnje i prestiže. U poređenju s ostalim kontinentima ona je daleko ispred svih njih. Postoji međutim značajna razlika posebno između Evrope i Angloamerike. Dok je proizvodnja Angloamerike, posebno industrijska proizvodnja, koncentrirana u samo dve jake države Kanada i SAD, koji su ekonomski i politički najuže povezani, dotle je Evropa rascepkana na niz država (42), s odvojenim ekonomijama, s različirim političkim shvaćanjima, s različitim društvenim strukturama i s jakim osećajima ljubomorno čuvanog suvereniteta tih mnogobrojnih država. Evropa u međunarodnim svetskim odnosima nije još nikad nastupila kao jedinstvena ekonomska ili kao politička celina. Zbog 27

toga sve prednosti njenih prirodnih bogatstava i sve prednosti njene industrijske proizvodnje, uzete u okvirima njenih kontinentalnih granica, ne čine još zajednički faktor koji bi, kad bi bio takav, imao bez sumnje vodeću i odlučujuću ulogu u svetskim ekonomskim odnosimna. Velike evropske integracije. U međunarodnim ekonomskim odnosima evropske su zemlje, sve do najnovijeg doba, nastupale gotavo uvek pojedinačno i samostalno.. No pošto su posle drugog svetskog rata evropske zemlje uglavnom izgubile kolonije, a kako su nastupile i drupe teškoće, počele su osećati potrebu za međusobnim ekonomskim povezivanjem. Na drugoj strani Evrope, mlade socijalističke zemlje, koje su primenjivale sistem društvenog planiranja privrede i koje su videle u podeli rada unutar svog bloka moćno sredstvo za svoj opšti napredak, takođe su našle razloga za jače međusobno ekonomsko povezivanje. Tako je u Evropi došlo do integracija na kakve se pre nije moglo pomišljati. Godine 1949. Poljska, DR Nemačka, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska i Albanija povezale su se sa SSSR‐om u Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć (SEV), s ciljem da sačine širu osnovu za ekonomsku saradnju utvrđivanjem međusobne podele rada, koordinacije privrednih planova, usklađivanja investicija i pružanja tehničke pomoći. Međutim, ranije je iz ove grupacije istupila Albanija, a SEV se raspao 1989. godine. Iste godine formiran je i Severno‐ atlantski savez (NATO), koji je činila većina zapadnoevropskih zemalja i SAD i Kanada, a 1951. priključuje se Grčka, te 1955. Turska. Nakon raspada SEV‐a, neke zemlje pristupaju NATO paktu, koji ostaj jedini značajni vojni blok. Godine 1951. Francuska, Italija, SR Nemačka, Belgija, Luksemburg i Nizozemska stvorili su Evropsku zajednicu za ugalj i čelik. Iste zemlje stvorile su 1958. godine. Zajedničko evropsko tržište (ZET) s ciljem integracije njihovih nacionalnih privreda, do kidanja carina na cirkulaciju robe između njih i drugo. Kasnije to prelazi u Evrposku zajednicu, odnosno danas se naziva Evropska unija, koja broji 25 članica. Ovo dovodi u Evropi do postepenog prevazilaženja uskih nacionalnih okvira i do stvaranja uslova za formiranje jedinstvene Zajednice. ZAPADNA EVROPA Položaj. U regiju zapadne Evrope ubrajamo: Veliku Britaniju i Irsku, Francusku, Belgiju, Luksemburg i Nizozemsku. Zapadna Evropa, računajući svih šest nabrojenih zemalja, ima površinu 28

928.000 km2.U njoj živi oko 185 miliona stanovnika. To je najgušće naseljena regija kontinenta, sa oko 200 st./km2. Ako zapadnu Evropu pogledamo kao prirodnu celinu, primetićemo da se ona u svom najvećem delu koncentrisala oko Severnog mora i njegovog južnog produžetka kanala Lamanš, koji se između Francuske i Velike Britanije sužava na svega 33 km. S obe strane to centralno položene morske 17 površine pružaju se nizije i ravnice; u Velikoj Britaniji sve do starog, zaobljenog i niskog Peninskog i Kambrijskog gorja, a u Francuskoj, Belgiji i Nemačkoj, sve do isto takvog Centralnog masiva, Ardena, Porajnskoga gorja i Herca. Prirodnoj povezanosti ovog velikog i plitkog morfološkog basena pridonosi i orijentacija rečnih tokova koji teku prema Severnom moru i Kanalu; s evropskog kopna to su plovne reke: Laba, Rajna, Šelda i Sena; s Britanskog ostrva to su Temza i Humber. Klima. Zapadna Evropa široko je otvorena klimatskim uticajima s Atlantika. Topla Golfska struja zagreva njene obale, a česti i snažni zapadni vetrovi donose joj dosta vlage s Atlantika. Mala kolebanja temperature, naročito u zimskom delu godine, i ravnomerna raspodela padavina na čitavu godinu, stvaraju u toj regiji klimu koja ima obeležje blagosti i ujednačenosti. Poluostrvo Labrador u Severnoj Americi ili poluostrvo Kamčatka u Aziji, na istoj su geografskoj širini kao Velika Britanija i Irska u Evropi. Ali dok tamo u zimskoj polovini godine vlada ledena pustoš, u Velikoj Britaniji i Irskoj, zahvaljujući Golfskoj struji, sneg i led su sasvim retki gosti. Čitava zima je čak blaža nego u drugim evropskim zemljama, izuzevši jedino njene mediteranske krajeve. Razvoj. Otkriće morskog puta u Indiju, a još više otkriće puta u Ameriku krajem 15. veka, razvoj pomorstva i trgovine u narednim vekovima dali su ovoj fasadi evropskog kontinenta sasvim drugo značenje. Zapadna Evropa je postala kolevka progresa, a more uz nene obale ima najgušći saobraćaj na svetu. Plovni putevi Labe, Rajne i Sene, i kopneni putevi u njihovim dolinama, spojili su unutrašnjost kontinenta s trgovinskim morsko‐saobraćajnim prostorom zapadno‐ evropske fasade i svojom funkcijom osigurali toj fasadi posredničku ulogu u velikoj razmeni dobara koja se počela u ovom delu sveta razvijati. U zapadnoj Evropi počela je i razvila se industrijska revolucija na čijim su tehničkim dostignućima učili svi narodi sveta. Pronalazak parne mašine, razvoj crne metalurgije na bazi kamenog 29

uglja, konstrukcija mnogih mašina vezani su za Veliku Britaniju, odakle su se ubrzo proširili i po ostalim zapadnoevropskim zemljama. Bogate prirodne zalihe kvaliternog uglja i gvozdene rude u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Belgiji i Luksemburgu pružile su potrebnu osnovu za razvoj industrije. Zahvaljujući svemu tome ta evropska regija bila je prvi industrijalizovani prostor na Zemlji. U njoj se bila razvila najjača koncentracija industrije i u njoj je bila izgrađena najgušća saobraćajna mreža na svetu. U zapadnoj Evropi razvili su se i prvi milionski gradovi savremenog doba. Iskorištavajući prednosti proizvodnih snaga, kojima je zapadna Evropa raspolagala pre ostalih, i premoć u ratnim sredstvima koju je industrijska revolucija sobom donela, vladajuća burzoaska klasa njenih država nametnula je svoju vlast i svoju eksploataciju u obliku kolonijalizma velikim prostorima van Evrope. Taj primat zapadne Evrope počeo se postepeno gubiti već posle prvog svetskog rata, a izgubljen je posle drugog svetskog rata. Zapadnoevropske sile izgubile su definitivno gotovo sve svoje kolonije, što je bio rezultat oslobodilačke borbe koloniziranih naroda. S tim, doduše, nisu još izgubile i sve privilegije koje vuku koren iz pređašnjih kolonijalnih odnosa. Mlade oslobođene zemlje mahom su nerazvijene i bez sredstava. Bivši kolonijalni gospodari, politikom kredita, nauno‐proizvodnih licenci i stručne pomoći, raznim uslugama, kontrolom tržišta itd, i danas obezbeđuju znatne prednosti za sebe, čak se neke i pojačavaju. Na području kulture, međutim, zapadna Evropa predstavlja, zahvaljujući svojoj velikoj tradiciji, onu evropsku regiju iz koje je u svet otišlo mnoštvo kulturnih uticaja i regiju koja je u procesu evropeizacije sveta imala najvažniju ulogu. U opštem kulturnom nasleđu Evrope drži zapadna Evropa istaknuto mesto. Ona se može pohvaliti velikim brojem velikih imena u nauci, u literaturi, u umetnosti i u visokim dostignućima savremene materijalne civilizacije. Mnogi zapadnoevropski gradovi prave su riznice kulturnog blaga i potvrđuju na neki način izvesan primat te regije i u evropskim i u svetskim razmerima. SEVERNA EVROPA Severnom Evropom nazivamo veliku regiju koju obuhvataju Norveška, Švedska, Finska, Danska, Litvanija, Letonija i Estonija. Njima se obično pripaja i ostrvo Island, koje je vulkanskog karaktera. Po svom prostranstvu Severna Evropa je veća od zapadne Evrope, ali po broju svog stanovništva daleko 30

zaostaje za njom. Severna Evropa zauzima u kontinentalnim razmerama 20% evropske površine. 18 Prosečno je naseljena sa 21 st/km2. Ako izostavimo dobro naseljenu Dansku, onda ostale zemlje još ređe naseljene. Taj nesrazmer između veličine teritorije i broja stanovnika, prva je i najznačajnija karakteristika te velike regije. Prirodna izolovanost Fenoskandinavije. Severna Evropa spada u pogledu reljefa izvrnutom štitu čiji je najniži deo pokrilo Baltičko more, a geološki je najstariji deo Evrope (Fenoskandijski štit). S površine Baltika diže se zemljište preko nizija Finske i Švedske prema severu i zapadu. Dugi greben tog starog gorja deli Skandinavsko poluostrvo na zapadni deo (Norvešku) koji gravitira Atlantiku i na istočni deo (Švedska) koji gravitira Baltiku. Na istoku prostire se niska ploča Finske posuta mnogobrojnim jezerima i obrasla gustim šumama, a na zapadu zatvara Baltičko more nisko poluostrvo Jiland, koji sa susednim ostrvima sačinjava Dansku. Prostor Litvanije, Letonije i Estonije takođe ima karakteristike nizijskog zemljišta, na kome su kao posledica rada lednika ostale morene i formirala se brojna jezera. Poluostrvo Jiland i zapadni deo Skandinavskog poluostrva izloženi su uticajima severnog Atlantika i njegovoj okeanskoj klimi. Jedan krak Golfske struje ide uz obalu Norveške, pa su norveške luke pošteđene od zaleđivanja. Istočni deo Skandinavskog poluostrva i pribaltičke zemlje bivšeg SSSR‐a, spusta se prema Botničkom zalivu, velikom severnom rukavu Baltičkog mora, to preko njega i preko finske nizije ostaje izložen uticajima oštre kontinentalne klime s velike ruske nizije, poznate po hladnim zimama. Mnoge švedske i finske luke ostaju zamrznute 3‐6 meseci u godini.Skandinavske zemlje odeljene su vrlo izrazito Baltičkim morem od evropskog kontinentalnog dela. Pa i široka kopnena veza između Finskog zaliva i Belog mora, kojom se Finska drži istočne Evrope, pokrivena je mnogobrojnim jezerima i gustim šumama i uglavnom nenaseljena. Fizička prepreka, tj. površina Baltičkog mora, bila je međutim vrlo rano svladana. Zemlje visokog standarda i zemlje u razvoju. Skandinavske zemlje i Danska zasnivaju svoj prosperitet: prvo, na eksploataciji velikog prirodnog bogatstva (šume, rudnici, hidroenergija); drugo, na razvijenoj industriji i industrijskom prerađivanju domaćih i uvezenih sirovina; treće, na pomorstvu i

31

trgovini ali i na dobroj organizovanosti i politici razvoja. Sve te četiri zemlje odlikuju se visokim kvalitetom svoje proizvodnje, visokim kulturnim stepenom svog stanovništva i vrlo visokim životnim standardom. Litvanija, Letonija i Estonija, članice nekadašnjeg SSSR‐a, su na nižem stupnju razvoja i sa manjim prirodnim bogatstvom, ali njihovo uključivanje u Evropsku Uniju i položaj između Rusije i skandinavskih sigurno će doprineti bržem napretku. SREDNJA EVROPA Položaj. U regiju srednje Evrope ubrajamo: Nemačku, Austriju, Švajcarsku, Poljsku, Češku, Slovačku, Mađarsku, Rumuniju i Lihtenštajn. Srednja Evropa zauzima prostor od 1.253.000 km2, na kojem živi 185 miliona stanovnika. Prosečna joj naseljenost iznosi 148 st/km2. Ovaj veliki prostor, tretiran u geografskoj literaturi kao jedinstvena regija srednje Evrope sve do posle Drugog svetskog rata, podeljen je na Srednju i na Istočnu Evropu. Razlog ovom novom shvatanju treba potražiti u posleratnim dešavanjima i promenama koje su se desile u političkom i društveno‐ekonomskom životu srednjoevropskih zemalja. Od 1989. ovo je ponovo jedinstvena regija. Na kontaktu reljefnih i klimatskih kontrasta. U svom Severnom delu, koji izbija na Baltičko i Severno more, srednja Evropa je velika ravnica, koja se proteže kroz Poljsku i Nemačku, kao sastavni deo velike evropske ravnice, koja ide neprekinuto od Urala do Atlantika. Idući prema jugu s te velike severne ravnice, zemljište se diže u obliku zaravnjenih starih planina vrlo umerene visine, među kojima se nalaze mnoge plitke zavale. Takve su planine: Harc, Porajnsko gorje, Šapska i Franačka Jura, Tirinska šuma, Rudne planine u Nemačkoj i Češkoj, Sudeti, Češka šuma. Veće su zavale: Tirinska, Saska, Češka, Moravska i druge. Najvišu, južnu stepenicu srednje Evrope čini pojas visokih ulančanih planina Alpa na koje se nastavlja prema istoku nešto niži luk Karpata. Između Karpata, Alpa i Dinarida smestila se vrlo prostrana Panonska nizija. Položaj srednje Evrope, između istočne i zapadne, i uzdužni smer njenih planina, koje ne čine smetnje kretanju od istoka prema zapadu i obratno, napravili su od nje područje na kojem se sukobljavaju i isprepleću uticaji zapadne okeanske klime s uticajima istočne kontinentalne klime, to je ona u klimatskom pogledu prelazna regija. Što kroz srednju Evropu odmičemo dalje prema istoku, razlike 19

32

između leta i zime postaju sve veće, a padavina ima sve manje; tako se vlažna i ujednačena okeanska klima postepeno gubi i prelazi u polusušnu i oštriju kontinentalnu klimu.S područja srednje Evrope odvode vode prema Baltiku velike reke Visla i Odra, prema Severnom moru Laba i Rajna, a prema Crnom moru Dunav, po veličini druga evropska reka. Zbog dobre plovnosti tih reka i njihove radijalne usmerenosti od središta kontinenta prema periferiji, na nima se razvio živ saobraćaj.Na jugoistoku odvaja planinski luk Karpata Vlašku i Moldavsku niziju koje su široko očinene prema Crnom moru i prema sušednoj istočno‐evropskoj niziji. Ova periferna regija srednje Evrope je pod jakim uticajima oštre kontinentalne klime sa prostranih ravnih stepa Ukrajine, koje ublažavaju samo donekle uticaji blizog Crnog mora. Njom protiče velika plovna reka Dunav i u njoj je izgrađio svoje deltasto ušće. Upravo Dunav, koji svojim tokom povezuje zapadne industrijske zemlje sa pretežno agrarnim istočnim i jugoistočnim zemljama, daje ovoj regiji jedno od bitnih obeležja. Burna istorija. Srednja Evropa imala je najburniju istoriju među velikim evropskim regijama. Simbolički rečeno,ona je bila kotao u kojem su se vekovima menjali došljaci iz Azije i njihov način života sa starosedeocima Evrope i evropskom kulturnom baštinom. Tu se odlučivalo koji će od pridošlih naroda biti kadar da se srodi s evropskim kulturnim nasleđem da uđe u red evropskih naroda, a koji će isčeznuti s vihorom kako je i došao. Već u starom veku tim je delom Evrope prolazio rimski limes (Rajna‐Dunav) koji je delio narode rimske civilizacije od varvara. U 4. i 5. veku preko njega se prelio talas germanskih i slavenskih plemena i silovita najezda Huna. U 6. i 7. veku tu se smirio veliki prodor Avara i Slovena. U 9. veku pojavili su se ovde Mađari, a u 13. veku Tatari, u 15. veku Turci. Zbog toga velikog istorijskog mešanja naroda taj deo Evrope do danas je ostao ona evropska regija koja je po poreklu svog stanovništva najšarenija. Srednju Evropu nastavaju od Germana: Nemci, Austrijanci i deo Švajcaraca germanskog porekla; od Slovena: Poljaci, Česi i Slovaci, a delimično Slovenci, Hrvati i Srbi; od Romana: Rumuni i deo Švajcaraca romanskog porekla; pa napokon Mađari, narod mongolskog porekla. ISTOČNA EVROPA Istočna Evropa se prostire od Krpata do Urala i Kavkaza, zatim od Baltičkog mora i Severnog ledenog okeana do Kaspijskog jezera i Crnog mora. Zauzima oko 52% celokupne Evrope. Na tom 33

prostoru živi 170 stanovnika, gde je gustina naseljenosti u proseku 32 st/km2. Fizičko‐geografske osobine. U reljefu se ističe blago zatalasana ravnica, sa niskim uzvišnjima vrlo blagih nagiba. Uzvišenja su zapravo niska pobrđa: Litvansko‐ Belorusko, Valdajsko, Srednjorusko, Privološko pobrđe i dr. Zatalasana ravnica pripada prostranoj Istočno‐ evropskoj niziji, koja je deo kontinualnih nizija Evroazije. Klima ovog prostora najviše zavisi od sibirskih centara niskih zimskih temperatura i visokog pritiska, te su u ovom regionu zime najhladnije u Evropi. Leta su vrlo topla zbog zagrevanja ogromne kopnene mase. Zbog toga Istočna Evropa ima najviši stepen kontinentalne klime u Evropi. Ta kontinentalnost najbolje je izražena kroz godišnju temperaturnu amplitudu, koja iznosi oko 30°S. Najviše padavina ima u crnomorskom i baltičkom primorju, a najmanje u području oko Kaspijskog jezera.U ostalim delovima, godišnja količina padavina je od 500‐600 mm i po pravilu opada prema istoku. Hidrografija. Istočna Evropa se odvodnjava prema pet mora (Barencovo, Belo, Baltičko, Crno i Kaspijsko more). Ovde se nalaze najduže evropske reke (npr. Volga), a njihov smer oticanja je po pravilu sever‐jug. Karakteristična su jezera i močvare. Pojedini predeli dobijaju osnovnu geografsku individualnost po močvarama (npr. Pripjatske močvare). Vegetacija. Južnije od 67° pa sve do 50° SGŠ, kuda se prostire pojas tajgi, a karakteriše ga kontinentalna klima umerene vlažnosti, sa prostranim četinarskim i nešto južnije listopadnim šumama, čovek se naselio uz velike napore mnogih generacija. Krčenjem šuma stvoreni su uslovi za naseljavanje. Južno od 50° SGŠ pojas tajgi postepeno prelazi u pojas stepe sa vrlo plodnim tlom (černozemom), ali nešto sušnijom klimom i sa prirodnim travnim pokrivačem. Čovek je savladao stepu i pretvorio je u 20 kulturnu površinu. U vreme pretežno agrarne proizvodnje ovi su predeli bili najgušći svojim velikim rudnim bogatstvima, ovaj predeo još više napreduje. Društveno‐geografske karakteristike. Istočna Evropa do skora je u celosti pripadala jednoj državi, bivšem SSSR‐u. Posle raspada ove države, regiji Istočna Evropa pripadaju države: Rusija, Ukrajina, Belorusija, Moldavija, Litvanija, Letonija i Estonija.

34

Kako je Rusija ne samo evropska nego i velika azijska zemlja, tako je iščezla granica na Uralu, kao neka državnopravna i administrativna granica između evropskog i azijskog dela te velike države. Tu granicu su eliminisali ne samo politički nego i drugi faktori (pre svega privredni i demografski). Posle snažnog ekonomskog razvitka južnog Sibira, posle brojnog preseljavanja stanovništva iz evropskog dela Rusije u te azijske krajeve, posle razvitka industrije i velikih gradova u njima, posle praktično izjednačavanja načina života u evropskim i azijskim oblastima granica na Uralu zaista više ne znači u društveno‐geografskom smislu granicu između Evrope i Azije. Ova regija (najviše Rusija) dala je krupan doprinos evropskoj i svetskoj kulturi svojim stvaralaštvom u nauci, literaturi i u raznim granama umetnosti, još u doba Ruskog carstva. Najvrednije što turista može da vidi npr. u današnjoj Rusiji ili Ukrajini su vrednosti iz carskog perioda. Od 22 najveća grada nekadašnjeg SSSR‐a čak 13 gradova pripadaju regiji Istočna Evropa. Od 22 najveća grada samo devet nalazi se u azijskom delu bivšeg SSSR‐a. Regiji Istočna Evropa pripada Rusija, Ukrajina, Moldavija i Belorusija. 10. EVROPSKO SREDOZEMLJE (MEDITERAN), SREDOZEMNO MORE I NJEGOVE KARAKTERISTIKE Pružajući se približno uporedničkim pravcem, ono je dugo 3.860 km a široko prosečno 600 km; na najširem mestu rastojanje iznosi 1.750 km. Tako ono zahvata površinu od 2.967.000 km˛. Mesinski moreuz (širok 3 km) između Sicilije i južne Italije i Sicilijanski prolaz (širok 145 km) između ostrva Sicilije i Tunisa, dele Sredozemno more na zapadni i istočni deo. I dok su ova dva dela jednog istog mora približno jednake površine, dotle se oni znatno razlikuju po obalskoj razgranatosti: istočni je znatno razruđeniji, sastavljen od više mora koja su međusobno povezana moreuzima. Tako je Jadransko more povezano sa Jonskim Otrantskim vratima, širokim 74 km, Egejsko sa Mramornim morem moreuzom Dardaneli, širokim 1,22 km, a Mramorno sa Crnim morem moreuzom Bosforom, širokim samo 660 m. Basen Sredozemnog mora sastoji se od nekoliko kotlina različite dubine. Najzapadnija je Alboranska kotlina u blizini istoimenog vulkanskog ostrvca i istočno od Gibraltara. Duboka je 1.440 m. Balearsko‐Korzikanska kotlina je znatno dublja, a još dublja je Tirenska kotlina. U istočnom delu Sredozemnog mora izraženo je više kotlina. Najpre treba spomenuti Jonsku kotlinu, u kojoj je izmerena 35

najveća dubina čitavog Sredozemnog mora (4.594 m). zanimljivo je da se nešto istočnije od ove kotline nalazi peloponeska planina Tajget. Ako bismo izračunali vertikalno rastojanje između najdublje tačke Sredozemnog mora i najvišeg vrha planine Tajget, dobili bismo tzv. energiju reljefa, koja ovde iznosi 6.994 m. Nasuprot Jonskom, Jadransko more je relativno plitko: u njemu je izmerena naveća dubina od 1.330 m jugozapadno od Boke Kotorske. Međutim, u svom istočnom levantskom delu, Sredozemno more postaje ponovo duboko. S obzirom na to da je vrlo prostrano i mestimično prilično duboko, Sredozemno more predstavlja veliki rezervoar vode. U tom velikom rezervoaru akumulira se znatna količina toplotne energije. Naravno, ta toplotna energija znatno utiče i na temperaturu same morske vode, što je značajno i sa turističkog stanovišta. Zapaženo je da je istočni deo Sredozemnog mora nešto topliji od zapadnog; ovo je prouzrokovano južnijim položajem i okruženošću istočnog Sredozemlja pustinjsko‐stepskim regijama. Ponegde i pokatkad more se može zalediti uz obalu. To nastaje tek kada se temperatura vazduha spusti do ‐ 4°C i kada se ustali sasvim mirno vreme. More se ponekad zamrzava čak i u Solunskom zalivu. Zaleđivanje severnih, ivičnih delova Crnog, a naročito Azovskog mora, nastaje još češće, što je prouzrokovano ne samo severnijim položajem nego, pre svega, nesmetanim prodiranjem hladnih 21 vetrova iz područja evrosibirskog anticiklona. Pod uticajem faznog zakašnjavanja u zagrevanju, voda u Sredozemnom moru nije najtoplija u julu već u avgustu. U pojedinim ''zavučenim i razvedenim plitkim zalivima'' južnog Jadrana temperatura morske vode u avgustu dostiže i do 30°C. Prema tome, leti su najtopliji delovi Sredozemnog mora ispred sirijske i crnogorske obale, dok su najhladnije vode u severnom delu Crnog i Azovskog mora. Uz to je morska voda leti hladnija i blizu ušća velikih reka ‐ Ebra, Rone, Vara, Poa, Neretve, Drima i drugih. Zanimljivo je da je Egejsko more hladnije od Jadranskog iako ima južniji položaj. Ovu pojavu je mogućno objasniti priticanjem hladne vode iz Crnog mora poznatom morskom strujom, koja teče kroz Bosfor brzinom od 4,6 km, a u najsuženijim delovima 9‐11 km na čas. Ovako visoke temperature dvostruko su značajne sa turističkog stanovišta: indirektno kao 36

činilac pogodne klime, a direktno kao pogodnost za kupališno‐rekreativnu sezonu. Jer za stanovništvo suptropskih i umerenih geografskih širina, najpogodnija voda za kupanje je onda kada joj je temperatura 22°C i više. Iz izloženih podataka jasno se vidi da su svi delovi Sredozemnog mora u avgustu pogodni za kupanje. U tome mesecu morska voda ima najpogodnije etermičke uslove za ovaj vid ljudske rekreacije. Pod uticajem ovako tople vode, relativno visoke temperature vazduha, dužine trajanja i intenziteta insolacije, nastaje intenzivno isparavanje. Ono je pojačano tamo gde je more više okruženo visokim planinama, koje leti sunce dobro ugreje i gde je temperatura vazduha viša zbog geografskog položaja Mediterana. Dugi beskišni period, naročito tokom leta, uz česte vetrove, zatim neprekidno talasanje i mlat morskih talasa koji stvaraju ''morsku prašinu'', pojačavaju proces isparavanja morske vode. Suprotno tome, kišoviti delovi Sredozemnog mora i mesta blizu ušća većih reka imaju manju evaporaciju. Neposredna posledica isparavanja morske vode jeste njen salinitet, a on je na Sredozemnom moru veliki u odnosu na svetsko more kao celinu. Dok je srednji salinitet svetskog mora 35‰, dotle on u levantskim vodama Sredozemnog mora iznosi leti 39‐ 40‰. Naravno, hladnije Crno more, u koje se ulivaju brojne reke bogate slatkom vodom, ima neuporedivo manji salinitet ‐ oko 18‰ . Ukoliko je more slanije, utoliko je veća njegova gustoća, a time i nosivost. Zbog toga je mnogo lakše plivati u slanoj morskoj nego u slatkoj rečnoj ili jezerskoj vodi. Još neke osobenosti Sredozemnog mora, koje su privlačne sa turističkog stanovišta su: intenzivno plava boja vode i providnost koja je neuporedivo veća nego u severnim morima (iznosi 32‐60 m, pri čemu je u južnom Jadranu kao najdubljem području 56 m). Ne treba dokazivati da je kupanje daleko prijatnije u providnoj vodi, a pogotovu ronjenje i podvodni ribolov i podvodno osmatranje živog sveta, koje postaje sve masovnija razonoda turista. Morske struje, talasi i plima sa osekom, nemaju većeg značaja za ljudsku rekreaciju, pa se stoga nećemo na njima zadržavati, tim pre što ove kinetičke pojave nisu jače izražene u Sredozemnom moru. 11. PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI SREDOZEMLJA Klima ‐ izračunato je da se u Sredozemnom moru leti akumulira toliko toplotne energije kojom 37

se u jesen i zimi može ugrejati 1.000 metara debeo sloj vazduha za 6,4 do 8,5°C. Ali na klimu Sredozemlja utiče i ogromna pustinja Sahara, iz koje prodiru vrele vazdušne mase ka severu tokom proleća i leta. Od velikog su uticaja i Atlanstski okean na zapadu, odnosno azijsko kopno na istoku. Pod uticajem ovih i nekih sporednih činilaca, klima Sredozemlja u leto prima izvesna obeležja sušne tropske, a u zimu umereno tople i kišne klime. Tako se u ovom delu sveta izražavaju dva jasna godišnja doba. Kako su uticaji Atlantika, Sahare i azijskog kopna različitog dejstva ‐ a moraju biti takvi zbog velike površine koju zahvata Sredozemlje ‐ to su sušno i kišno doba nejednakog trajanja u pojedinim delovima ove velike geografske celine. Tokom ovih dugotrajnih suša zavlada visoka temperatura vazduha, pri čemu je njena maksimalna vrednost u julu a ponegde u avgustu. Srednja temperatura vazduha u julu je svuda između 24 i 28°C. Pri tome su istočne strane Pirinejskog, Apeninskog i 22 Balkanskog poluostrva toplije od zapadnih, što je svakako u vezi sa strujanjem vazdušnih masa koje zapadnim obalama donose nešto više osveženja. Od srednjih julskih temperatura vazduha postoje odstupanja: apsolutni maksimum je često dvostruko veći. Međutim, temperature vazduha tokom zimskih meseci nisu izrazito niske. Može se čak tvrditi da sva obalska naselja Sredozemlja imaju srednju januarsku temperaturu iznad 0°C. U Valensiji, Izmiru i Palermu tokom pola godine srednja mesečna temperatura vazduha viša je od 18°C. U Haifi, međutim, period sa takvim temperaturama dug je čak osam meseci. Prema tome, u svim ovim mestima kupališna sezona može trajati najmanje četiri meseca, a pri povoljnijim meteorološkim prilikama i duže. Broj sunčanih sati svuda na obalaama Sredozemnog mora je iznad 2.500 ili nešto iznad sedam sati dnevno. Tako Madrid ima 2.750, Nica na Azurnoj obali 2.884, Split 2.660 itd. Sa turističkog stanovišta, od velike je važnosti svaki od tri prikazana klimatska elementa a posebno tempreratura vazduha i insolacija. Tokom letnjih meseci sunce sija svakodnevno, a na horizontu se retko kada mogu zapaziti oblaci (iako je horizont često zatamnjen izmaglicom). Evo o kakvoj je izmaglici reč: noću se nad morem unekoliko poveća oblačnost prouzrokovana kondenzacijom vlage u ohlađenoj atmosferi. Kada

38

izgreje sunce, oblačnost postepeno iščezne, ali oko podne pojave se laki kumulusi nad ostrvima i obalom. I ovi indikatori lepog vremena ubrzo iščeznu pod uticajem intenzivne insolacije. Zagrevajući sve više površinu mora., ona prouzrokuje tako snažno isparavanje vode da je ono izdaleka vidljivo kao laka vertikalna izmaglica. Ali Sredozemlje prima relativno velike količine padavina, pre svega na planinama blizu obala i mahom od jeseni do proleća. Znamo da se tamo nalazi i najvlažnija meteorološka stanica u Evropi, Crkvice (iznad Risanskog zaliva), gde se izluči 5.050 mm padavina godišnje. No sa turističkog stanovišta, pri tome su dve činjenice naročito važne: 1) na samim morskim obalama, po pravilu, se izlučuje manje od 900 mm; 2) u zimskoj polovini godine javlja se relativno kratko beskišno ili sunčano razdoblje, koje izvanredno pogoduje turističkom prometu. Dakle, leto i zima su najpogodnija godišnja doba za boravak turista na Sredozemlju, što pokazuje i razvitak turizma koji se u ovoj regiji nekada usredsređivao na zimske, a danas na letnje i zimske mesece. Neki naučnici sa puno razloga izdvajaju tri tipa vremena na Sredozemlju: 1) tip letnjeg anticiklonalnog vremena; 2) tip zimskog anticiklonalnog vremena i 3) tip zimskog ciklonalnog vremena. Tip letnjeg anticiklonalnog vremena traje od kraja aprila ili početka maja pa do početka oktobra. U tome razdoblju na čitavom Sredozemlju, a naročito u njegovom istočnom delu, duvaju etezijski vetrovi preovladava postojano toplo, suvo i sunčano vreme. Vetrovi duvaju mahom iz severnog ili zapadnog pravca. Na zapadnom kraju Sredozemlja u tome razdoblju ponekad provale atlantski cikloni, koji donesu oblake i padavine. Na istočnom kraju lepo vreme je vrlo postojano, a oblaci se mogu obrazovati i zadržati samo u susednim planinskim područjima. Tamo se temperatura vazduha danju kreće između 25‐30°C. Oko 10 časova počne duvati vetar (mahom etezijski, koji ponekad može zameniti lahor); oko podne dostiže maksimalnu brzinu, a predveče prestane, pri čemu mu je brzina najpre 4‐8 m/sek u maju i junu, a 5‐12 m/sek. u julu i avgustu. Ponekad brzina letnje etezije je čak 15‐20 m/sek tj. kao brzina bure. Iako su suvi, etezijski vetrovi se nad morem napoje vlagom i doprinose povećavanju relativne vlažnosti. Ona je leti samo na afričkom i azijskom delu sredozemnih obala 70‐80%, dok je u ostalim delovima Sredozemlja najviše do 70%. Fiziološki je 39

najpogodnija relativna vlažnost u iznosu od 60‐70%. Stoga je dejstvo etezija dvostruko korisno sa turističkog stanovišta: dorpinosi osvežavanju ljudi, a stvara najpogodniju relativnu vlažnost neophodnu ljudskom organizmu. Tip zimskog anticiklonalnog vremena dominira od novembra do marta, ali je najizraženiji u decembru i januaru. Odlikuje se prodorima relativno hladnih kopnenih ili morskih vazdušnih masa umerenih širina sa severa ili severozapada. Taj tip vremena je najpostojaniji iznad jako ohlađenih unutrašnjih regija Male Azije, Balkanskog i Pirinejskog poluostrva; nad samim primorjem on se obično ne zadržava dugo. Kada ove hladne vazdušne mase naiđu iznad toplog mora, počnu se zagrevati; to izaziva vertikalno vazdušno strujanje, pojavu oblačnosti i izlučivanje padavina, naročito u južnim 23 delovima Sredozemlja. Na severnom delu ove velike regije tada vlada mahom vedro vreme sa temperaturom vazduha od 10 do 15°C, koja može spasti i do 0°C, ali samo u slučaju da provale hladne vazdušne mase. Tip zimskog ciklonalnog vremena odlikuje se atlanstskim i lokalnim ciklonima koji putuju ka istoku. Ove se vremenske prilike ponavljaju ne samo zimi nego i u prelaznim sezonama (mart‐april i u oktobru). Priroda vremena zavisi od pravca i brzine kretanja ciklona. Pri prolasku ciklona, u severnim i centralnim delovima Sredozemlja nastaje promenljivo vreme sa jakim vetrovima, naglim temperatur. promenama i talasanjem mora. Nebo se pokriva oblacima i pada kiša (naročito na zapadnim planinskim stranama). Nad Lionskim zalivom, u francuskom primorju i u srednjoj Italiji tada često duva mistral. Istovremeno, na jugoslovenskom primorju duva bura, a u severnoj Italiji mogućna je pojava fenskih vetrova. Za razliku od tipa zimskog anticiklonalnog vremena, zimsko ciklonalno vreme prouzrokuje porast temperature vazduha, jer cikloni donose relativno tople mase morskog vazduha iz umerenih širina, a ponekad i iz tropskih područja. U vreme prolaska ovih ciklona, u južnim delovima Sredozemlja (naročito u atlantskim zemljama) preovlađuje mahom oblačno i kišovito vreme. Katkada u južnoj Evropi pri ovakvim cirkulacionim prilikama može nastati vedro i suvo vreme. U turističkom pogledu je znatno povoljniji tip zimskog anticiklonalnog vremena iz sledećih

40

razloga: 1) što se odlikuje dosta visokom temperaturom vazduha (10‐ 15°C), pri kojoj se ljudi mogu kretati i relativno lako obučeni; 2) što se odlikuje pretežno vedrim vremenom, pa time i prijatnom zimskom insolacijom, koja je privlačna ne samo u fiziološkom i psihičkom smislu nego doprinosi većoj vidljivosti na horizontu, do koje je svakom posetiocu primorja uvek mnogo stalo. Hidrografija. Jedna od posledica ovakve klime jeste svojevrsna hidrografija Sredozemlja. Budući da ono dobija najviše padavina u hladnom delu godine, tada se javlja obilje podzemne i površinske vode. U toplijem delu godine, međutim, ne samo što pada vrlo malo kiše nego je njen uticaj na hidrografiju, tlo i vegetaciju neznatan s obzirom na intenzivno isparavanje. Tako leti presušuje najveći broj izvora i vrela, nivo podzemne vode se snizi, a sve manje reke presuše; održe se jedino oni tokovi koji izviru na visokim planinama, pa se tamo hrane snežnicom ili sočnicom (Ebro, Rona, Dunav, Po, Gvadalkivir i dr.). Poznato je da su reke jadranskog sliva u velikoj zavisnosti od prikazane raspodele padavina: dok manje sasvim presahnu, dotle veće jako splasnu (Cetina leti spadne za 50% proticaja). Naravno, ovakve hidrografske prilike nimalo nisu povoljne sa turističkog stanovišta. Jer skoro sva sredozemna turistička mesta leti oskudevaju u vodi ‐ a tada je daleko najveći turistički promet. Flora. Najpre se mora upozoriti na činjenicu da je floristički sastav Sredozemlja vrlo složen i regionalno prilično različit: u zapadnom delu on je nešto drugačiji nego u istočnom (na Apeninskom poluostrvu je granica između ova dva dela). No u oba ova dela sreću se predstavnici suptropske flore iz starijeg tercijara, arkotercijarne iz mlađeg tercijara i borealne iz diluvijuma ili pleistocena. Tako u ovoj flori, bitno drukčijoj od srednjoevropske i untrašnjoafričke egzistuje oko 60% endemičnih biljnih vrsta, dok je ostalih 40% doneo čovek iz raznih krajeva sveta. Iz istočnih delova Male Azije, na primer, preneseni su trešnja i pitomi kesten; iz Jermenije je ovamo dospela marelica, a iz Persije breskva. Arapi su najzaslužniji za unošenje biljaka u Sredozemlje i kultivisanje privredno značajnih biljaka, kao što su: dud i s njim u vezi svilarstvo, pirinač, šećerna trska, narandža, limun i dr. Iz Amerike je preneta agava kaktus, zajedno sa kukuruzom, duvanom i krompirom. Čak je i australijski eukaliptus našao pogodne pedološke i klimatske uslove za svoje uspevanje na ovom prostoru. Iako bogato biljnim vrstama, 41

Sredozemlje je siromašno šumama, mada je u prošlosti bilo prilično šumovito. To su, u nižim delovima, pre svega hrastove šume (hrast plutnjak). U istočnom Sredozemlju raste valonski hrast. Uz razne vrste hrastova, zastupljene su i mnogobrojne vrste borova i čempres. Uz šume i biljne kulture treba spomenuti i makiju, tj. zeleno šiblje visoko 1‐3 m. koje predstavlja posledicu degradiranja šuma. I njeni grmovi su ponekad vrlo aromatični (ruzmarin, smreka, divlja maslina i dr.). Tamo gde šiblje makije ne raste kontinuelno, javljaju se ''tomiliares'' (polja sa vrlo mirišljavom majčinom dušicom koju Španci zovu ''tomilo'') u Španiji, odnosno ''garig'' u južnoj Francuskoj. Sličnu vegetaciju u Grčkoj zovu ''frigana''. 24 12. KULTURNO‐UMETNIČKA BAŠTINA SREDOZEMLJA I NJENA TURISTIČKA VREDNOST Nijedna regija Evrope nije imala tako dug kontinuitet naseljenosti i istorije kao Sredozemlje. Za naša razmatranja dovoljno je da prikažemo samo kulturne cikluse, kojih je na Sredozemlju bilo šest. Prvi kulturni ciklus se poklapa sa preistorijom (novije doba paleolita, neolit i metalno doba). Iz njega je malo vidnijih spomenika. Drugi kulturni ciklus se razvio u istočnom Sredozemlju (Levantu). NJemu pripadaju spomenici u Egiptu, na Kritu, u Troji, Mikeni, zatim spomenici Hetita, Feničana i starih Izraelaca. Egipatski spomenici su najbolje očuvani u Gizehu kod Kaira (piramide i sfinge) i u unutrašnjosti zemlje (groblja u Dolini kraljeva, obelisci, hramovi, ruševine velikih gradova ‐ Memfisa, Tebe, Heliopolisa i dr.). Na Kritu je očuvan veliki broj spomenika i građevina. Stara Minosova palata u Knososu je poznata kao izraziti predstavnik kritske kulture. U blizini se nalazio i Lavirint. U muzeju grada Irakliona čuvaju se razni eksponati išarani kritskim pismom, koje naučnici još nisu uspeli da odgonetnu. Kulturni uticaji kasnije su se preneli u Mikenu, i to iz Egipta preko Krita i sa istoka preko Troje. Vremenom se na obalama i ostrvima Egejskog mora stvorio kritsko‐egejski kulturni krug, kao deo istočno‐mediteranskog kulturnog ciklusa. U taj ciklus ulaze i spomenici feničanske i izraelske kulture. Treći kulturni ciklus nazivamo jelinskim. Središte ove kulture bila je Atina. Posredstvom Aleksandra Velikog ta kultura se brzo proširila na istočne i južne obale Levanta; čak se izgradilo i njeno

42

novo središte, Aleksandrija. Ovaj kulturni ciklus je poznat po prekrasnim građevinama, skulpturama, po visokom dometu književnosti i nauke; njegova dostignuća su očuvana ne samo u Grčkoj nego i u južnoj Italiji (nekadašnjoj Velikoj Grčkoj), kao i brojnim drugim grčkim naseobinama po Sredozemlju. Četvrti kulturni ciklus je rimski. Rimljani su vrlo često ratovali i pokorili sve narode na obalama Sredozemnog mora, pa i neke koji su živeli u dubljoj unutrašnjosti Evroazije. Od svakog tog naroda oni su ponešto primili i utkali u svoju kulturu. Bili su veliki graditelji tvrđava, puteva, gradova, vodovoda, hramova... Po čitavom Sredozemlju nailazi se na ostatke njihovog graditeljstva, koji čine prvorazrednu turističku privlačnost Peti kulturni ciklus. Pod udarima raznih susednih naroda i usled revolucionarnih potresa iznutra, rimska država počinje da propada u IV veku. Otpočinje iščezavanje rimskog kulturnog ciklusa, kojeg zamenjuje sledeći ciklus, vezan za razdoblje od VII do XV veka. Umesto jedinstvene rimske države javljaju se brojne manje, pri čemu one na zapadu dolaze pod franački i germanski, a one na istoku pod vizantijski uticaj. Severna Afrika, kao deo Sredozemlja, dolazi pod uticaj islamsko‐arapske kulture. Tako u ovom razdoblju imamo u zapadnom delu Sredozemlja latinski jezik, skolastiku i katoličanstvo; u istočnom delu dominiraju grčki jezik i pravoslavlje; na severnoafričkim obalama se učvršćuju arapski jezik i islam. Time se obrazuju tri specifična kulturna kruga. Za kulturnu fizionomiju zapadnog kruga od značaja su brojne crkve i manastiri u romanskom i ranogotskom stilu. Tako je samo u gradu Rimu izgrađeno oko 450 crkava. Na društveno‐ekonomskom planu ovde se zacario feudalizam. Feudalci su gradili mnoge dvorce i tvrđave. Oko njihovih burgova ili ispod burgova naseljavali su se zanatlije i trgovci podižući postepeno gradiće. Arapski kulturni krug odlikuje se negovanjem pozitivističke filozofije i prirodnih nauka; on ne zapostavlja ni umetnost. Čuveni mavarski stil u građevinarstvu sreće se i u Evropi, na Pirinejskom poluostrvu, gde su nekada građene stotine i stotine džamija. Arapi grade cisterne, vodovode, bazare, karavan‐seraje, hanove, uređaje za navodnjavanje zemljišta i dr. Vizantijski kulturni krug unekoliko predstavlja nastavak starorimskog. Kao uporište pravoslavlja, on se takođe ističe brojnim crkvama sa širokim kubetima poput čuvene Aja‐Sofije u Carigradu. U 43

razdoblju od XI do XIV veka plamteli su krstaški ratovi. Posledice tog skoro 200‐godišnjeg sukoba bile su velike. Zapad je dao neke elemente svoje kulture Istoku, a Istok Zapadu, pa su se u toj borbi oba kulturna kruga oplodila. Komuniciranje između ta dva kulturna kruga osobito je pojačalo pomorstvo. Tada je u velikom brodarenju između Levanta i Jadrana naročito došla do izražaja Venecija. Izgradila je brojna brodogradilišta, a od Venecije do Carigrada portulane, kolonije, arsenale, utvrđene luke i 25 kamerlenge (skaldišta za hranu i opremu brodova). Imala je i ''sansire'' (trgovačke posrednike) i ''štalijare'' (skupljače poreza). Na drugim stranama Sredozemlja slične napore su preduzimali lučki gradovi Đenova, zatim Marselj, Barselona i drugi. Po prestanku krstaških ratova, gradovi i luke oživljavaju na čitavom Sredozemlju. U njima se počinje razvijati humanizam. Šesti kulturni ciklus. Ubrzo potom Kolumbo otkriva Ameriku. Od tada nastaje šesti kulturni ciklus na Sredozemlju, koji traje od XVI veka pa do otvaranja za saobraćaj Sueckog kanala 1869. godine. Sigurno da Sredozemlje nikada ranije nije imalo toliko tamno razdoblje kao što je bilo ovo trovekovno. Pomorski saobraćaj i trgovina premeštaju se na Atlantski okean, pa stoga počinju cvetati zapadnoevropski lučki gradovi. Sredozemne luke dobijaju sasvim sporednu ulogu. Mediteran zapostavljaju Španija i Francuska, a germanski svet ga gotovo potpuno zaboravlja zbog reformacije, koja se odražava i u religioznoj secesiji Lutera, Kalvina i anglikanaca. U mediteranu se pojavljuju dve nove sile, jedna politička, a druga kulturna. Prvu predstavljaju Turci, a drugu pokret humanizma i renesanse. Turci su rušili srednjovekovne kulturne spomenike po balkanskim i srednjoevropskim zemljama. Na drugoj strani, oni su prouzrokovali mahom nasilnu izmenu fizionomije gradskih naselja dajući im orijentalne crte. Humanizam i renesansa nastaju u Italiji nešto pre turskog prodiranja u srednju Evropu. Tada je otpočelo vrlo intenzivno arheološko proučavanje, koje je dovelo do pronalaska prekrasnih skulptura (dela Fidije, Polikleta, Mirona i Praksitela), starih građevina i divnih mozaika. Na osnovu toga u Firenci su sagrađene prve renesansne palate, koje su poslužile kao uzori renesansnog stila. Renesansa je, dakle, doprinela obnavljanju klasične arhitekture i razvitku arheologije kao nauke. Dva genijalna 44

umetnika daju novi pravac slikarstvu: Leonardo da Vinči i Mikelanđelo. Tako se Sredozemlje kulturno uzdiže zahvaljujući humanizmu i renesansi. Takvo stanje traje sve do prokopavanja Sueckog kanala. Posle ovih ciklusa ubrzano su se razvijali neki društevno‐istorijski procesi, koji su sudbonosno uticali na Sredozemlje, pa i na druge delove sveta. Jedni su bili karakteristični za razdoblje između 1869. i 1945.godine, a drugi se snažno izražavaju od 1945.godine do danas. U prvom razdoblju stvaraju se nacionalne države, razvija kapitalizam i njegov oslonac ‐ industrija, buja kolonijalizam. U drugom dolazi do pravog poleta industrije i saobraćaja , do širenja socijalističkih odnosa u svet, pa samim tim do uvođenja niza socijalističkih mera u turističku politiku. Procesi koji su se razvijali u ova dva razdoblja značajni su po svom uticaju na razvoj ljudskih delatnosti i na pokretljivost stanovništva. Samim tim oni su utrli put turističkoj eri i turističkom ''bumu''. 13. PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI PIRINEJSKOG POLUOSTRVA Površina Španije je 504.750 km˛ ili 84,6% Pirinejskog poluostrva (ostalo je Portugalija). U Španiji živi 39,5 miliona stanovnika, odnosno 80 st/km˛. Dužina kopnene granice je 1.903 km, a ukupna dužina obale je 4.964 km. Položaj. Španija se nalazi u krajnjem zapadnom delu južne Evrope. Najvećim delom površine (97,6%) je na Iberijskom (Pirinejskom) poluostrvu, dok 2,4% teritorije zauzimaju Balearska i Kanarska ostrva. Od ostalog dela Evrope odvajaju je Pirineji, preko kojih prelazi granica sa Francuskom i Andorom. Pirineji su izražena reljefna granica na kojoj su zaustavljani različiti uticaji prirodnih elemenata, čije je izvorište ostali deo Evrope, ali i uticaji koji su polazili sa Iberijskog poluostrva. Na ovoj prirodnoj barijeri često su zaustavljani i antropogeni uticaji iz jednog ili drugog pravca. Raspored kopna i mora, položaj planina i ostale reljefne karakteristike, u značajnoj meri utiču na izmenu nekih prirodnih faktora, posebno klime. Istočni deo Španije, koji izlazi na Sredozemno more, ima odlike tipičnih mediteranskih prostora. Severozapadni i jugozapadni deo Španije zapljuskuju vode Atlantskog okeana. No, tipične okeanske karakteristike ima severozapad, dok je jugozapad po mnogim prirodnim i antropogenim karakteristikama, znatno bliži Mediteranu. Za položaj Španije važna je i blizina afričkog kontinenta (14 km), jer preko Gibraltarskog moreuza lako mogu preći neki prirodni i antropogeni

45

uticaji koji dolaze sa prostora Afrike ili obrnuto. Kako unutrašnjost Španije okružuju planinski masivi, ona ima i drugačiji položaj i prirodne osobine. 26 PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI. Priroda Španije je raznolika, a posebno je karakterišu veliki kontrasti reljefa i klime. Španija je pretežno planinsko‐brdovita zemlja jer oko 90% teritorije čine ovi elementi reljefa. Reljef Španije poistovećuje se sa reljefom Pirinejskog poluostrva. Jezgro Španije i središnji deo zauzima Mezeta. To je visoravan (600‐800 m), najstariji deo poluostrva. Sa severa i severoistoka Mezetu uokviruju Kantabrijsko‐Iberijske planine, kao deo mlađeg orogenog stabla. Na jugu Mezetu uokviruje Sijera Morena, koja čini izdignuti deo ove visoravni. Jugoistočni okvir čine mlađe planine Betijski (Andaluzijski) kordiljeri (3.481 m), najviše planine poluostrvske Španije, koje su uglavnom izgrađene od krečnjaka. Kastiljanske planine ili Centralni Kordiljeri dele Mezetu na dva dela. Sevrna Mezeta ili Stara Kastilja je nešto viša, 700‐800 m, a Južna Mezeta ili Nova Kastilja ima visinu 600‐700 m. Mezeta se postepeno snižava prema zapadu, a u tom pravcu su je rasčlanile reke Duro, Taho i Gvadijana. Pirineji (najviši vrh Pico de Aneto, 3.404 m), mlađe venačne planine, zauzimaju granični pojas na severoistoku zemlje. U osnovi su izgrađeni od prekambrijskih i paleozojskih stena, preko kojih su naslage mezozojskih i tercijarnih sedimenata. Pružaju se između Biskajskog zaliva na severozapadu i Sredozemnog mora na jugoistoku (450 km). Severno je Akvitanski basen, a južno dolina Ebra. Različit geološki sastav, tektonski pokreti i erozija doprineli su formiranju raznolikih mikro i mezo oblika reljefa. U krečnjačkim terenima ističu se strmi odseci (alpinizam), kanjoni i klisure, pećine i drugo, brzaci i vodopadi, dok su starije planine sa blažim nagibima, te su pogodnije za šetnje, rekreaciju i planinarenje. Pored doline Ebra na severoistoku, koja delom predstavlja i niziju, kao najznačajnija ravnica ističe se Andaluzija na jugozapadu, dok su uz primorje uski nizijski delovi, među kojima se ističu Valensijska (istok) i Mursijska (jugoistok) ravnica. Ranije su ove ravnice jednim delom bile i zamočvarene. Klima. Često se za klimu Španije kaže da je sredozemna (mediteranska). Međutim, to je samo donekle tačno jer samo priobalno područje istoka, jugoistoka i juga Španije ima sredozemnu klimu. Po 46

geografskoj širini najveći deo Španije bi trebao imati sredozemnu klimu, ali neke druge prirodne karakteristike stvaraju drugačije uslove. Na izmenu klime u Španiji prevashodno utiče viši reljef, odnosno viša nadmorska visina, pa dolazi i do vertikalne klimatske zonalosti. Uz to, planine se uglavnom izdižu uz rub države, odnosno poluostrva, pa su značajna prepreka širenju klimatskih uticaja sa okolnih prostora. Zbog toga središnji deo Španije ‐ Mezeta, ima znatno drugačiju klimu od one koja bi odgovarala geogafskoj širini tog prostora, odnosno u značajnoj meri je kontinentalna. Na istoku i jugu Španije, gde preovlađuje sredozemna klima (često se navodi i kao suptropska) srednje mesečne temperature tokom godine kreću se od 13şC do 25şC, a izluči se od 350 do 500 mm padavina. Za ovo područje karakteristično je dugo, toplo, suvo i sunčano leto, kada maksimalne temperature dostignu i 48şC. Sredozemna obala Španije ima najveći broj sunčanih sati u Evropi (Palma de Majorka na Balearima ima prosečno godišnje 302 sunčana dana). Na svim primorjima zime su ugodne, a na jugu i tople. Severozapad Španije, odnosno atlanska obala, koja izlazi i na Biskajski zaliv, ima svežiju klimu, pa se temperature kreću od 8‐20°C. Sa Biskajskog zaliva prema poluostrvu kreću se vlažne mase, te se na planinskim padinama izluči najviše padavina, odnosno na ovom prostoru 900‐2.000 mm. Zbog blage okeanske klime i dosta padavina, čitavo područje je pod relativno bujnom vegetacijom, pa se ova regija često naziva Zelena obala. Unutrašnju Španiju, sa kontinentalnom klimom, karakterišu srednje mesečne temperature 3‐23°C, mada tokom zime temeperature često budu negativne. Istočni obod ove regije ima neke karakteristike mediteranse klime, dok se severozapadni rub približava okeanskoj. Vode. Reke na severozapadu imaju više vode, kraći tok, relativno veliki pad, a njihova esturaska ušća pogoduju razvoju vodenog saobraćaja, ali i nekim turističkim aktivnostima. One reke koje se spustaju sa visokih planina (Pirineja, Betijskih kordiljera i dr) imaju velike padove i značajan hidroenergetski potencijal, ali u zavisnosti od sastava terena kroz koji prolaze i ljudske aktivnosti, mogu da nose velike količine rastresitog materijala. U krečnjačkim terenima reke su najčešće formirale kanjone ili klisure, strme odseke (kveste), a tu se vodopadi i brzaci, što sve skupa predstavlja atraktivne turističke motive. Reke koje dotiču u Sredozemno more takođe nose veliku količinu nanosa, koje talože 47

uz obalsku liniju i tako poboljšavaju (peskovite plaže) ili pogoršavaju (zamočvarenost) uslove za 27 odvijanje nekih privrednih aktivnosti, a time i za turizam. Može se reći da osnovu hidrografske mreže Španije čini pet reka, ato su: Gvadalkivir, Gvadijana, Taho (Težo) i Duro, koje pripadaju slivu Atlantskog okeana i Ebro ‐ pritoka Sredozemnog mora. Za kupališni turizam najvažnije su morske vodene površine gde se temperatura morske vode leti uglavnom kreće od 22şS do 25şS, što je idelana temperatura. Flora i fauna. Španija ima malo šuma (oko 15%), a uz to retke su prave šume. Prave šume ostale su samo na nekim višim delovima planina. Travno‐livadske površine očuvane su na severozapadu Španije. U unutrašnjosti Španije osnovu prirodnog pejzaža čine kserofitne zajednice. No, u tim uslovima relativno dobro uspevaju lekovite trave, najčešće se sreću lavanda, kadulja i majčina dušica. Pored reljefno‐hidrografskih raznolikosti, sredozemnu obalu karakteriše i florna šarolikost, koja je uglavnom proizvod ljudskog rada, odnosno radi se o kultivisanim biljnim vrstama. Uzgoju različitih sredozemnih kultivisanih biljaka (masline, vinova loza, povrće, čak i palme i dr) posvećuje se izuzetna pažnja. U sredozemnim klimatsko‐vegetacionim uslovima živi mediteranska fauna, koju karakteriše veliki broj gmizavaca, insekata i ptica, dok su se krupnije životinje održale uglavnom u planinskim predelima. 14. ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI ŠPANIJE Istorija, stanovništvo i privreda. Iberijsko poluostrvo je naseljeno u paleolitu. Na poluostrvu su pronađeni ostaci Neandertalca stari oko 140.000 godina. Živeći na primitivnom nivou razvoja, u različitim prirodnim uslovima, prvi ljudi su ostavili malo tragova svoga stvaralaštva koji bi svedočili o njima. No, u pećinama (Altamira, Kastiljo, Pindal) prastanovnici Španije su ostavili crteže koji spadaju među najstarije umetničke vrednosti na svetu (stari oko 25.000 godina). Stari narod Iberi i Liguri, a verovatno i Baski, naseljavaju se oko 3000. godine pne, postepeno se šire po čitavom poluostrvu, razvijaju svoju civilizaciju i kulturu, od čega su do današnjih dana očuvale neke vrednosti. Oko 1100. godine pne na Iberijsko poluostrvo dolaze Feničani i osnivaju brojna naselja ‐ trgovačke kolonije. Kelti su prokrstarili čitavom Evropom, a u Španiju dolaze sa severa oko 1000. godine pne. Ubrzo su naselili

48

celo poluostrvo i postepeno se mešaju sa Iberima, te tako nastaju Keliberi. Kroz nekoliko vekova mirno su se razvijali. Oko 600. god pre nove ere, sa istoka preko Sredozemnog mora, na Pirinejsko poluostrvo dolaze Grci, a sa juga iz Afrike Kartaginjani. Oni su bili poznati pomorci i trgovci te su osnovali brojne gradove, posebno duž istočne i južne obale. Smatra se da su Kartaginjani dali ime Španiji. Na poluostrvu je bilo mnogo divljih zečeva, pa su Kartaginjani ovaj prostor nazvali Isaphania, odnosno zemlja zečeva. U rimskom periodu naziva se Hispania, što je slično današnjem Espańa ili Španija. Kada je Rimsko carstvo u Drugom punskom ratu porazilo Kartaginu, i Španija dolazi pod rimsku vlast. Rimljani su poluostrvom vladali oko 600 godina, a njihova dugotrajna vlast snažno je uticala na život i običaje stanovništva. Pošto su pokorili i ujedinili keltsko‐iberska plemena nametnuli su im svoju kulturu, a romanizacijom stvorili su podlogu današnjem španskom i portugalskom jeziku. Rimljani su izgradili mnogo gradova, mrežu saobraćajnica, unapredili poljoprivredu (početak navodnjavanja) i rudarstvo, a ostavili su brojne spomenike (mostove, akvadukte, hramove i dr). Oko 400. godine nove ere na Pirinejsko poluostrvo sa severa prodiru germanska plemena. Najznačajnije germansko pleme bili su Vizigoti (Zapadni Goti), koji potiskuju ostale narode i zauzimaju celo poluostrvo, osnivaju vizigotsko kraljevstvo, uvode zakonodavstvo i hrišćanstvo. Germanska plemena unose nove elemente življenja, ali je ostao veliki uticaj rimske civilizacije. Krajem VII veka pred obale Španije već dolaze prvi arapski brodovi, a pošto je vizigotska držva u rasulu, Arapi lako prelaze na poluostrvo. Oni su ostavili najviše tragova na prostroru Pirinejskog poluostrva. Uneli su mnogo novina u graditeljstvu, poljoprivredi, zanatstvu, trgovini, umetnosti i nauci, i ostavili izuzetno umetničko bogatstvo, posebno u južnoj Španiji. Vrhunac njihove civilizacije i kulture na ovom prostoru je u X veku u vreme kordobskog kalifata. Kordoba je tada bila vodeće kulturno i naučno središte Evrope. Borba protiv Arapa započinje već nakon nekoliko godina pošto su oni prešli na Pirinejsko poluostrvo. Tako otpočinje vekovni oslobodilački rat rekonkvista. Smatra se da je odlučujuća bitka u pobedi rekonkviste bila 1212. godine. U daljnjim borbama dominira Kastilja, a njene junake El Kida i Perez de Kastroa, kroz brojne pesme i 28

49

danas slavi Španija. Kroz rekonkvistu (pravi krstaški rat protiv islama) zajedničke interese nalaze crkva i plemstvo, koje se kroz rat bogati. Na drugoj strani su kralj i građanstvo, te neslaganja između dva tabora i stalne dinastičke borbe između Kastilje i Aragona slabi unutrašnju snagu. Uz jačanje uticaja crkve dolazi i inkvizicija, a rekonkvista jenjava, te Arapi privredno i politički jačaju i održvaju se sve do kraja XV veka. Krajem XV veka prilike se menjaju, te dolazi do ujedinjenja Aragona i Kastilje. Ujedinjenje je obavljeno 1479. godine nakon ženidbe Ferdinanda, kralja Aragonije i naslednice kastiljskog prestola Izabele Katoličke. Uz jačanje Ferdinandove vlasti, 1492. konačno je osvojeno i poslednje arapsko uporište. Iste godine Kolumbo za račun Španije otkriva nove prostore, počinju velika geografska otkrića, a time i novo razdoblje u istoriji ove države i čitavog sveta. Za veoma kratko vreme Španija postaje vodeća kolonijalna svetska sila. Iz različitih krajeva sveta u Španiju pristiže veliko bogatsvo, a deo toga usmerava se i u izgradnju velelepnih zdanja po čitavom poluostrvu. Mnoga od tih zdanja danas spadaju među najposećenije lokalitete na tlu Španije. Godine 1504. Španija pripaja Napuljsku kraljevinu, te jača njen pomorski uticaj u Sredozemlju. Na španski presto dolaze Habsburgovci ‐ Karlo I. Međutim, po prirodi stvari, ubrzo dolazi do slabljenja i raspadanja španske imperije, a već 1581. otcepljuju se nizozemske provincije. Iste godine Filip II dolazi i na portugalski presto i počinje da priprema mornaricu i vojsku za invaziju Engleske. U odlučujućoj bitki između španske i engleske flote, Španija je pretrpela težak poraz i time izgubila svoj pomorski i politički primat. Dalje se nastavlja nazadovanje, te je u tridesetogodišnjem ratu uništena španska flota u pomorskoj bici sa Holanđanima. Španiju potresa i ustanak u Kataloniji. Španija je izgubila i rat sa Francuskom. Od 1701. do 1714. godine vodio se rat za špansko nasleđe i Španija gubi mnoge posede u Evropi, a uz to Eglezi su zauzeli Gibraltar. Tokom XVIII veka na ovim prostorima uglavnom je mirno, ali uz stalno pogoršavanje životnih prilika raste unutrašnje nezadovoljstvo. Početkom XIX veka Španiju je okupirao Napoleon, a od 1814. ona je ponovo kraljevina, kada na vlast dolazi dinastija Burbonaca. I dalje se nastavljaju unutrašnji sukobi, izbijaju novi ustanci, a neke Španske posede ucenama preotimaju SAD. Posle Prvog svetskog rata

50

kratko se poboljšava stanje, ali 1923. uz pristanak kralja general Miguel Primo de Rivera preuzima vlast i kao diktator vlada do 1930. No, na izborima 1931. pobeđuju republikanci, a Rivera i kralj Alfonso III napustaju zemlju. Crkvi i veleposednicima su ukinute privilegije, a započete su velike reforme koje su veoma sporo ostvarivane, pa 1933. na vlast dolaze konzervativci. Ukidaju Republiku Kataloniju, a crkvi i plemstvu vraćaju se privilegije. No, ubrzo pobeđuje Narodni front sa republikancima na čelu, ali vojnom pobunom generala Franka u Španiji započinje građanski rat, koji se završava 1939. pobedom fašističkih snaga generala Franka. Franko vlada diktatorski, a Španija zaostaje u razvoju. Posle Frankove smrti Španija je ponovo kraljevina, ali parlamentarna, a na presto je došao Huan Karlos Burbon mada vrhovnu vlast ima kortes (savet). U državi je sprovedena federalizacija i demokratizacija, a sve veći značaj ima strani kapital, naročito američki i nemački. 15. RAZVOJ TURIZMA U ŠPANIJI, TURISTIČKO‐GEOGRAFSKE REGIJE I TURISTIČKI PROMET RAZVOJ TURIZMA. Iz statističkih pregleda može se zaključiti da je broj posetilaca bio vrlo ujednačen tokom niza uzastopnih godina, odnosno od 1931. do 1947.godine. Ali već 1949.god. beleži se nešto veći porast, i od te godine do danas on ni jednom nije zaustavljen. U 1954.godini, on iznosi nešto više od 2.000.000; od tada broj posetilaca raste dosta ravnomerno iz godine u godinu. Ali već od 1959. godine on naglo narasta: dok je te godine iznosio nešto više od 4.000.000, naredne godine premašio je 6.000.000, što znači da se povećao za skoro 50%. Iz istih podataka vidi se da je uzlazna linija broja posetilaca Španije počela još više da se penje od 1968. godine, gde se za samo dve godine broj posetilaca povećao za novih 5.000.000. Broj posetilaca stalno je rastao, ali je prihod u devizama opadao sve do 1959. godine. Stvar je bila u tome što je španska pezeta stalno gubila vrednost; tuirsti su je jeftino kupovali u inostranstvu ili na crnoj berzi u samoj Španiji. Ali 1959. pezeta se stabilizuje, i to se odmah pozitivno odrazilo na deviznom prihodu; on brzo raste. Prihodom od turizma pokriven je 29 deficit u međunarodnoj razmeni. Ali u 1964. životni troškovi su porasli u odnosu na prethodnu godinu. Usled toga povećanje broja inostranih turista u 1965. godini iznosi svega 6%, mada se očekivalo 15,5%. Bez obzira na ove trenutne probleme, u 1964. godini porast posete i prihoda prelazi sva planska 51

predviđanja. Razvoj turizma oživeo je domaća i strana ulaganja. Moćni domaći fond daje velike zajmove onima koji hoće da investiraju u izgradnju hotela. Na važnim a za privatni kapital neinteresantnim lokacijama (istorijski spomenici) država sama gradi hotele. Velika sredstva se ulažu u infrastrukturu. Sve to je značajno popravilo periferni položaj Španije. Do početka 21. veka Španija je izuzetno poboljšala drumsku mrežu, pa je gotovo duž čitave mediteranske obale i uz primorje Andaluzije izgrađen autoput. Autoput je izgrađen i uz dolinu Ebra, te povezuje Kosta Doradu sa Biskajskim zalivom (Kosta vaska). Sa ovog pravca, odnosno od Saragose prema Madridu takođe vodi autoput. Pojedini sektori uz atlantsku obalu takođe imaju izgrađene autoputeve, a ovakvi drumovi vode i do nekih gradova u unutrašnjosti. Najznačajniji pravci železničkih pruga su osavremenjeni. U čitavoj državi u avio‐saobraćaju je 25 aerodroma. Madridski je po broju avio putnika na 30. mestu u svetu sa preko 12 miliona. Španija se trudi da i po broju i kvalitetu ležajeva bude u svetskom vrhu. Mogućnosti smeštaja upotpunjuje i oko 800 lokaliteta za kampovanje, od kojih neki spadaju u najkvalitetnije u Evropi. TURISTIČKO‐GEOGRAFSKE REGIJE. Na osnovu prirodnih i antropogenih vrednosti, te na osnovu razvijenosti pojedinih oblika turizma, posebno boravišnog, u Španiji možemo izdvojiti sledeće turističko‐geografske regije: Kosta Brava sa Kosta Doradom, Kosta Azahar i Kosta Blanka, Kosta del Sol, Kosta de la Luz i Andaluzija, Balearska ostrva, Kanarska ostrva, Kantabrijsko primorje ili Kosta Verde, Unutrašnja Španija i Pirineji. Španska turistička statistika kao posebnu regiju izdvaja Lagos de Kastilja, u zapadnom delu države, ali će ona ovde biti obrađena u okviru Unutrašnje Španije. TURISTIČKI PROMET. U prvoj fazi razvoja turizma u Španiji, broj turista koji su dolazili u ovu zemlju, godišnje se kretao oko 500.000. Počinje lagani porast, koji se ubrzva od 60‐ih godina. Godine 1954. Španiju je posetilo 2 miliona stranih turista, 1959. već 4 miliona, a 1960. je bilo 6 miliona, da bi se do 1968. broj turista povećava za više od tri puta, odnosno na 19,2 miliona. Tokom 1974. u ovoj zemlji boravilo je 24,1 milion stranih gostiju. U 1990. Španiju je posetilo 37,4 miliona stranih turista, a 1995. godine dostignut je najveći broj stranih gostiju, koji je iznosio 45,1 milion (drugo mesto u svetu

52

iza Francuske). No, 1996. zabeležen je pad, pa je te godine Španiju posetilo 45,1 milion stranaca (treće mesto na svetu iza Francuske i SAD). Pod kraj XX veka broj stranih turista u Španiji ponovo raste, pa je 1998. godine zabeleženo 47,7 miliona posetilaca, što je odmah iza prve Francuske (70 milina), a ispred SAD. Rast je nastavljen i početkom XXI veka, pa je ovu zemlju 2001. i 2002. godine posetilo oko 52 miliona stranaca (na drugom mestu iza Francuske koju je posetilo 76,7 miliona turista). Godine 2002. strani turisti su Španiji doneli prihod od oko 40 milijardi evra, što je 11,8% od bruto nacionalnog dohotka. Za potrebe turizma Španija nudi oko 3,3 miliona ležajeva, uglavnom visokog kvaliteta. U turizmu Španije radi oko 1,5 miliona ljudi ili oko 10% radno sposobnog stanovništva. 22. OPŠTE KARAKTERISTIKE I PRIRODNA OSNOVA TURIZMA FRANCUSKOG SREDOZEMLJA AZURNA OBALA. Jedna od najstarijih turističkih regija Evrope je Azurna obala, kojoj je ime dao francuski publicista Stefan Lijegar posmatrajući plavetnilo njenog neba i mora. Turizam je ovde stekao dugu tradiciju koja se u proteklih 200 godina manifestovala u preobražaju života stanovništva i promenama u fizionomiji pejzaža. Azurna obala (najjugoistočniji deo francuske mediteranske obale) prostire se od Tulona do francusko‐italijanske granice u dužini od oko 150 km, produžavajući prema Đenovskom zalivu na italijanskoj obali pod nazivom „Rivijera", odnosno „Cvetna rivijera". U njenoj pozadini je francuska provincija Provansa. Na Azurnoj obali danas se nalazi oko 30 čuvenih turističkih stanica koje su turističku funkciju zasnovale kao zimska boravišta bogate aristokratije. Glavna ishodišta njenih turista su iz urbanih zaleđa zapadne i srednje Evrope. Tako npr. Pariz je od Nice, kao središta Azurne obale; udaljen oko 950 km, a spaja ih jedna od najvažnijih i najprometnijih francuskih drumskih magistrala autostrada poznata pod 30 imenom „Route nationale No 7". Azurna obala je povezana i sa drugim francuskim regijama. Prema severu i francuskim Alpima vodi više modernih puteva koji povezuju maditeransku obalu sa visokim alpskim planinama i prema poznatim letovalištima i alpskim sanatorijumima. Tako je Azurna obala povezana sa istorijskim Napoleonovim putem od Grenobla prema Torinu i Milanu u Italiji. Prema tome, Azurna obala je saobraćajno veoma pristupačna njenom severozapadnom zaleđu. Ako se ima u vidu 53

široka fasada Mediterana i savremeni vazdušni saobraćaj, onda se može reći da je u pogledu saobraćajnih veza optimalno locirana u odnosu na veći deo Evrope, pa i šire. Prirodna sredina kao fundament turističkog razvoja. Šira konfiguracija terena koja je u vezi sa Azurnom obalom, s jedne strane je plava mediteranska pučina, a sa druge planinsko zaleđe Provansa. Između mediteranskog akvatorijuma i planinskog zaleđa nalazi se pitoma peščana obala. Na krajnjem severoistoku uz italijansku granicu prostru se Primorski Alpi, a severozapadno Provansalski Alpi koji dostižu visinu i do 3.200 m. Između tih planinskih venaca i obale nalazi se masiv Mor Esterel, koji se delimično spušta u more u obliku poluostrva i rtova. Između ovih planinskih barijera tektonskoerozivnim procesima formirano je nekoliko basena i erozivnih proširenja, naročito zapadno od Kana. Tu su i živopisne poprečne doline, delimično klisurastog i kanjonskog tipa sa brojnim pećinama i jamama, koje još više rasčlanjavaju reljef. Planine su sigurna barijera protiv prodiranja hladnih vazdučnih masa sa severa i severozapada, a baseni, erozivna proširenja i doline su lokacije naselja, saobraćajnica i prigradske poljoprivrede. Relativna blaga razuđenost obale od velikog je značaja za izgradnju priobalskih objekata. Od klimatskih činilaca za razvoj turizma relevantne su: temperatura vazduha, insolacija i vazdušna strujanja. Celo obalno područje ima srednju godišnju temperaturu iznad 15°S (Nica 15,3°S, što je jedna od najviših srednjih godišnjih temperatura u Evropi). Najhladniji mesec (januar) u Nici ima srednju mesečnu temperaturu 8,5°S, a najtopliji (juli) 22,9°S. Od juna do septembra srednja mesečna temperatura je iznad 20°S. Temperatura vazduha se retko spusta ispod 0°S. Azurna obala je zimi prilično topla, a leti svežija nego dublje kopneno zaleđe. Godišnja količina padavinane prelazi 861 mm, a broj kišnih dana je realativno mali (Nica 82 dana godišnje). Pluviometrijski režim je takav da se najviše padavina izluči u jesen, šo je pogodovalo razvoju i letnjeg i zimskog turizma. Tome doprinosi i dugotrajna godišnja insolacija. U pogledu vegetacije Azurna obala je područje sa mnoštvom biljnih vrsta. Mediteranska klima omogućila je bogatu autohtonu floru i raskošnu vegetaciju. Zatim, ona je kao turistički dekor dopunjavana hortikulturom. Francuska kolonijalna imperija omogućila je da se na ovom području nađu 54

primerci meksičke, severnoafričke, pa čak i australijske flore. Tako se pored autohtonih primeraka flore (malina, lovor, različite vrste hrastova, četinara i dr) nalaze i primerci kaktusa i agava, više vrsta palmi i eukaliptusa. Ako se tome doda i dosta cveća koji prigradska poljoprivreda proizvodi ne samo radi turizma nego i za proizvodnju mirisa, pa intenzivne plantaže limuna i narandži, zeleni pejzaži povrtarskih kultura i vinograda, onda se vegetacijski dekor Azurne obale pokazuje u celini. 23. KULTURNO‐ISTORIJSKA OSNOVA TURIZMA AZURNE OBALE, RAZVOJ TURIZMA NA AZURNOJ OBALI (ETAPE) Kao deo mediteranskog geografskog kruga, Azurna obala se odlikuje istorijskim nasledem toga područja, jednog od najbogatijih riznica svetske istorije. Feničanski moreplovci, grčki trgovci i kolonisti, rimska imperijalna osvajanja, srednjovekovne italijanske države gradovi, sve do ulaska u francusku državnu teritoriju, Azurna obala obiluje kulturno‐istorijskim spomenicima koje su na njenom tlu ostavijale različite kulture i civilizacije. Grčki spomenici sreću se na samoj obali, ređe u unutrašnjosti. To su ostaci gradskih naselja (opidium) utvrdivanih jakim zidinama, zatim ostaci grčkih pristaništa. Mnoga naselja nose imena grčkog porekla (Nica ‐ Nicea, Antib ‐ Antipolis). Rimljani kao osvajači koji su dugo držali Azurnu obalu ostavljaju za sobom puteve, vodovode, vijadukte, luke i kule. Preko Azurne obale vodeo je poznati put pod imenom „Via Aurelia” povezujući Italiju i Španiju. Kod današnjeg grada Frežisa, Julije Cezar je 31 sagradio luku i grad Forum Julii koji i danas obiluje ostacima antičkih spomenika. U grad je doveden i vodovod iz planinskog zaleđa dugačak 45 km. U mestu La Tirbi očuvana je carska „Avgustova kula” podignuta u čast pobede nad ligurskim plemenima. U gradu Simijezu bila je rimska provincijska prestonica. Rimsko carstvo je obezbedilo Azurnoj obali duži period mirnog razvoja. U tom periodu ona je bila zastićena od upada gotskih i keltskih plemena, kao i opakih mediteranskih gusara. Međutim, kada je u V veku rimska moć oslabila, sa severa upadaju varvarski narodi, uništavajući antičke spomenike i rasterujući antičko stanovništvo koje se naseljava u nižim predelima provansalske unutrašnjosti. Tako su nastala tzv. „nasađena sela” koja danas predstavljaju posebne turističke privlačnosti sa svojim odbrambenim bedemima, starim crkvama, cisternama za kišnicu, podzemnim i 55

tajnim prolazima, kamenim mlinovima i drugim obektima koji svedoče o načinu života u jednom tragičnom istorijskom periodu. Razvoj turizma na Azurnoj obali. Turističke vrednosti Azurne obale potepeno su otkritale poznate ličnosti iz zapadne Evrope koje su slučajno ili namerno putovale kroz ove krajeve. One su, a stvari, pronosile glas o ovim turističkim, rekreaciono‐balneološko‐ vazdušnim pogodnostima ove regije i to lansirale njenu turističku vrednost. Prva etapa. Krajem XVIII veka po ovoj regiji putuju i pripadnici visokog društva zapadne Evrope; pre svih to su bili Englezi, pasionirani putnici koji su pobegli od nepogodne klime svoga podneblja. Na Azurnu obalu dolazi i vojvoda od Jorka sa velikom pratnjom, a to je uticalo na dalje turističko interesovanje Engleza za ovo područje, sve do stalnog useljavanja određenog broja engleskih porodica koje su formirale i englesko groblje u Nici. Primer Engleza slede i bogatiji Francuzi i Nemci, a ruska aristokratija je podigla čak pravoslavnu crkvu u Nici. Engleski lord Brugam je 1834. godine posetio Kan, koji je tada bio samo mala varošica. To je bio novi impuls za lansiranje Azurne obale, pa Nica i Kan privlače sve veći broj inostranih turista. Druga etapa. Kada su se stanovnici Azurne obale izjasnili za prisajedinjenje Francuskoj, „Grofovija Nica", kako se područje ranije zvalo, postalo je integralni deo francuske države. To je bio prelomni momenat za razvoj turizma na Azurnoj obali. Francuska država, svesna turističkog dragulja kakav predstavlja Azurna Obala, preduzima izgradnju komunikacija u tom područu. Železnicom se povezuje Pariz sa Nicom, a preduzima se i izgradnja automobilskih puteva. Napoleon III preduzima izgradnju luke u Nici. Sve to omasovljuje dolazak turista. Ubrzano se grade hoteli kojima se formira čitava jedna ulica pored obale ‐ „Englesko šetalište”. Na brežuljku Simijez, tamo gde su Rimljani pravili tvrđavu, niče hotelska četvrt. Taj period u razvoju turizma Francuzi su nazvali “Lepa epoha”. To je bio period zimskog turizma na Azurnoj obali gde su zimovali bogati ljudi, vladari, političari i evropska aristokratija. Njih su sledili umetnici i književnici koji joj daju i široki publicitet. Pored Nice i Kana, razvojem turizma napreduju do tada nenoznata mala mesta. Na primer Bolije, Monako u kome se gradi mala kockarnica, što predstavlja začetak Monte Karla, zatim Manton. Ovo naselje se pokazalo

56

kao dobro klimatko lecilište, posebno za lecenje plućnih bolesti. Godine 1868. do Azurne obale gradi se železnička pruga, što utiče na značajno povećanje broja turista. Ovo područje se pokazuje kao veoma pogodno za lečenje tuberkuloznih bolesti. Grade se nove vile i hoteli, a Azurna obala postaje najpoznatije zimovalište Evrope. Treća etapa. Početkom Prvog svetskog rata turizam na Azurnoj obali takoreći zamire. Ona se pretvara u stacionar za ranjenike i rekonvalescente, tako da svojim mnogobrojnim hotelima vrši ulogu rehabilitacionog centra sve do završetka rata. Ali, posleratna turistička aktivnost nezadrživo oživljava. Tada se menja i struktura turista: osiromašenu aristokratiju Evrope zamenjuju mladi buržuji, poslovni ljudi koji menjaju stil letovanju i zimovanju tako da se odmor pretvara u aktivni i kratkotrajniji odmor, što uslovljava jednu novu i u kvalitetnom smislu savremenu organizaciju turizma. Kada se XX veku pojavio i automobilizam kao moderni vid saobraćajnog komuniciranja, tada je i srednja buržoazija ekonomski ojačala i postala najmasovniji turistički posetilac na Azurnoj obali. To utiče na izvesno gašenje hotela palas tipa i sve intenzivniju izgradnju nešto skromnijih ali konfornijih hotela, s obzirom na gotovo potpuno isčezavanje aristokratske klijentele. Vreme zimovanja potisnuto je letovanjem. 32 Četvrta etapa. Savremeni turistički bum Azurna obala doživljava tek posle Drugog svetskog rata. Godine 1960. letnji turizam čini 60% ukupnog prometa turista. Nakon izvesnog vremena posle, turizam Azurne obale usmerava se prema najekskluzivnijem obliku turizma u Evropi i svetu. Kada se ekonomski oporavila, ona sve više privlači svet umetnika, književnika, filmskih radnika i umetničkih diva različitog žanra. Cela njena obala postaje središte filmskih festivala i drugih umetničkih manifestacija. Mnogi umetnici se stalno nastanjuju na njenoj obali i ona tako postaje stecište mondenskog sveta koji koristi sve blagodati mediteranskog podneblja, visokog turističkog standarda i ekskluzivnog turizma. Masovni turizam na Azurnoj obali manifestuje se samo kao tranzitni turizam. No, uz mondenski turizam i na Azurnu obalu sve više dolaze mladi, koji ne traže veliki luksuz, to se sve više orijentišu na kampovanje. Zbog toga je i u ovoj regiji znatno poboljšan kvalitet kampova, ali i višestruko povećan broj mesta u njima. Uz ovaj oblik znatno je porastao broj turista koji i na ovu obalu dolaze kao 57

karavan posetioci, odnosno stižu sa svojim automobilima i komfornim prikolicama. 24. AZURNA OBALA – TURIZAM I PRIVREDA, PORAST BROJA STANOVNIKA, PROBLEMI I PERSPEKTIVE TURIZMA, NAJZNAČAJNIJI TURISTIČKI CENTRI NA AZURNOJ OBALI Turizam i privreda. Porast broja stanovnika. Razvojem turizma dolazi do povećanja broja zaposlenih u ovoj delatnosti, ali i u drugim granama koje dolaze u direktnu vezu sa turističkom privredom. Još 1954. godine u turizmu je radilo oko 10% svih zaposlenih. Turizam utiče na razvoj prigradske poljoprivrede, koja snabdeva primorske gradove potrebnim proizvodima. Ubrzani razvoj primorja suočio se sa otežanim vodosnabdevanjem, pa se prišlo izgradnji brana i formiranju vestačkih jezera. Pored poboljšanog vodosnabdevanja, ovim zahvatima je povećana proizvodnja električne energije, a omogućeno je navodnjavanje i veća proizvodnja povrća i cveća. Postepeno se formira prostrana bašta oko Kana, Vansa, Grasa, Ljera i Nice, koja se širila i na istok. Gaje se brojne vrste, a dominira uzgoj jasmina, karanfila, mimoze, ruža, lala i gladiola. Proizvodnja cveća se organizuje tokom čitave godine, a za zimski period grade se staklene bašte. Neke vrste cveća počinju da se koriste i za proizvodnju parfema. Po proizvodnji parfema izdvaja se Gras, koji postaje prestonica proizvodnje prirodnih parfema. Pored proizvodnje parfema, postepeno se razvija i izvoz cveća. Još 1926/27. godine na Azurnoi obali je bilo oko 20.000 baštovana – pretežno cvećara i onih koji su radili na pakovanju cveća. Uz cveće povećava se i proizvodnja voća, posebno agruma. Za ovako povećanu proizvodnju bila je potrebna i brojnija radna snaga. Sve skupa je dovelo do brzog porasta broja stanovnika u većini naselja. Ali u poslednje tri dekade XX veka smanjuje se proizvodnja cveća na Azurnoj obali, pa je iznosila svega 1/10 nekadašnje proizvodnje. Glavni razlog za smanjenje je daleko jeftinija proizvodnja istog cveća u alžirskom primorju. Problemi i perspektive turizma. Uz izuzetan napredak turizma, javljaju se i brojni problemi. Kao prvo, stalno je prisutna konkurencija, to je potrebno stalno ulaganje u turizam i angažovanje drugih delatnosti. Zbog stalne gradnje i povećanja kapaciteta, dolazi do narušavanja pejsažnih i ambijentalnih vrednosti ili čak degradacije određenih delova prirode. Usled nekontrolisanog krčenja šuma ili zbog

58

brojnih požara došlo je do formiranja goleti. Na nekim prostorima nekontrolisani lov, pa i ribolov, poremetili su prirodnu ravnotežu i značajno smanjili broj vrsta. Kroz čitav period posle Drugog svetskog rata prisutan je problem velikih spekulacija u trgovini nekretninama. Važniji turistički centri. Na Azurnoj obali danas ima oko 30 turističkih naselja različite funkcionalne i organizacione moći i značaja. Pomenićemo samo najznačajnije. Nica je centar čitave regije sa brojnim ekskluzivnostima. To je antičko naselje na ušću reke Pojon u sredozemno more, čijom dolinom je bio obezbeđen prirodni prolaz prema provansalskoj unutrašnjosti, zatim na konfiguraciji terena iznad aluvijalne rečne ravni kao pogodnog mesta za podizanje tvrđave i malog zaliva podesnog za luku. To su prirodne pogodnosti koje su morali koristiti naročito ljudi staroga veka. Tek nakon priključenja Republici Francuskoj, Nica stupa na liniju turističkog prosperiteta, kao i cela regija Azurne obale. Istorija razvoja Nice ostavila je za analizu tri perioda koji su se odrazili na urbanu strukturu grada: 33 1. Stari deo grada koji se razvijao oko antičkog lučkog jezgra urbano se odlikuje kao antički grad uskih i krivudavih ulica, visokih kuća sagrađenih od kamena. Danas je to deo grada u kome je smešten siromašniji svet zaposlen uglavnom u hotelijerstu i lučkim službama. 2. Istočno od starog grada na poluostrvu Kap Fera razvila se luksuzna turistička stanica Bolije kao predgrađe Nice, koja su kao prsten okružila stari grad. 3. Pored obale duž ovalnog žalovitog zaliva razvio se novi deo Nice, sa širokim avenijama . Posebno se ističe avenija koja se u čast Engleza kao naziva „Englesko šetaliste". Avenija je sa jedne strane predstavljena najluksuznijim hotelima, a sa druge, privlačnim „belvederom" kao priobalnom ivicom ispod koje je peskovita plaža. Na ovom šetalištu je i najviša građevina Nice ‐ Pars d´ Šato (92 m), sa koga se pruža izuzetan pogled na okolinu. Pažnju privlači i ruska katedrala, zatim Arheološki muzej, sa eksponatima iz galsko‐rimskog perioda, engleska crkva i drugo. U novijem delu su mnogobrojne botaničke bašte i parkovi sa veštačkim jezerima i vodoskocima. Sve je to pospešilo razvoj Nice u veliki turistički centar jedne od najatraktivnijih turističkih regija sveta. Najveći broj gostiju stiže iz Belgije, zatim iz Velike Britanije, SAD, Nemačke, skandinavskih zemalja, Italije, Švajcarske itd. Početkom XXI veka Azurnu obalu godišnje posećuje oko 10 miliona turista. 59

Kan kao drugi grad po veličini u regiji, kao i po turističkom značaju nalazi se jugozapadno od Nice. Grad je smešten u jednoj od više depresija nastalih na krečnjačkom platou pored mora. Teren je obrastao voćnjacima zasađenim cvećem, naročito oko Grasa, a u tom zelenilu pored azurno plavog mora prostire se Kan. Dok je Nica pored turizma preuzela i niz gradskih funkciča a regiji, Kan se u celosti orijentisao ka turizmu. Nastao je na mestu grčko‐ligurijskog naselja i rimskog kastruma. Grad se smestio na istorijskom putu Italija‐Francuska između dva aerodroma sa luksuznom lukom za jahte, prekrasnim plažama La Kroazet i La Napul, a sve u blizini raskošnih Lerinskih ostrva. Tim prirodnim komparativnim prednostima treba pridodati i one antropološke elemente koji se ogledaju u prilagođenoj urbanizaciji turističkim potrebama. To su pre svega mnogobrojni hoteli, zatim savremena trgovačka četvrt, uređeni sportski tereni i luksuzne aristokratske zone u istočnom i zapadnom delu grada. U njima preovlađuju vile i zamkovi, i to je „Super Kan". Brojna je i umetnička klijentela koja ovde boravi u vreme održavanja mnogobrojnih festivala i izložbi, pa se Kan afirmisao kao mesto ekskluzivnog turizma. Istočno od Kana, na ušću reke Vara je manje mesto Madlen usmereno na zimsku sezonu turizma, a istočno je selo Valori (koje je u turističkom smislu lansirao Pablo Pikaso) sa nadaleko čuvenim muzejom. Spomenimo i Sen Tropez sa klijentelom slikara i filmskih zvezda. Uz granicu sa Italijom je Menton klimatski centar u pitomom zatonu i uz lepu plažu. Polukružno ga zatvaraju planine, koje zaustavljaju prodor hladnih vetrova sa severa, pa Menton ima bar za 0,5°S višu srednju godišnju temperature od Nice. Zbog tih okolnosti i relativno dosta padavina vegetacija je bujna, rastu agrumi, pa čak i banane. Monako sa Monte Karlom je svojevrstan raritet s obzirom na to da je u tom imenu obedinjen pojam jedne liliputanske države, turistikčog središta ekskluzivnog tipa i jedne od najglasovitijih kockarnica na svetu. Nalazi se severoistočno od Nice povezan dobrim delom železničkim, automobilskim, pomorskim i vazdušnim saobraćajnicama, kako sa Francuskom i susednom Italijom tako i sa srednjom Evropom preko Alpa. Monako kao liliputanska država zahvata tek 1,62 km2, duga 3,5 km, širina od 100 do 1000 metara, a stanovništvo broji oko 30 hiljada. Prostire se na malom 60

krečnjačkom poluostrvu. Tokom srednjeg veka bio je izložen gusarskim razaranjima. Od X veka njime vlada poznata đenovska porodica Grimaldi. Odlukom Bečkog kongresa pripojen je kraljevini Sardiriji, a nezavisnost stiče 1859. i kao nezavisna kneževina odnose sa Francuskom reguliše brojnim ugovorima. Vremnom se razvio u čuveno turističko središte, godišnje ima 600.000 ‐ 800.000 registrovanih prenoćišta. Od tri dela grada M o n a k o je najjužniji. Monako se razvio oko veoma jake tvrđave, odnosno u okviru njenih debelih kamenih zidova. Tu se danas nalazi upravno i kulturno središte kneževine, odnosno “države”, Tu su koncentrisane i glavne turističke atraktivnosti, odnosno najvažniji kulturnoistorijski spomenici: Katedrala sv. Nikole, Antropološki muzej, knežev dvorac i dr. Naročito je atraktivan 34 Okeanografski muzej u kome postoji veliki akvarijum sa ribama gotovo iz svih svetskih mora, zbirka prepariranih morskih životinja i biljaka, makete svih brodova koji su upotrebijavani tokom istorije, sve pomorske karte izrađene od najstarijih vremena do danas itd. L a K o n d a m i n, kao drugi deo kneževine Monako, razvio se pored širokog zaliva, tj. preko najnižeg i najravnijeg dela “države”. S obzirom na to da je ravniji teren, ulice su uglavnom prave i pod pravim uglom. Pored obale i keja uređena su šetališta i podignuti nasadi bujnih palmi. Iznad obale, odnosno odmah povrh La Kondamina amfiteatralno se izdiže veličanstveno izgrađeni M o n t e K a r l o, gradska i “državna” četvrt, koja je najviše isturena ka severu i severoistoku. U njemu su sagrađeni najluksuzniji hoteli. Zbog nagnutog terena i veoma skučenog prostora, kuće su se daleko više razvile u vertikalu no u horizontalu. Zbog toga se pri posmatranju sa morske obale stiče utisak kao da su gornje kuće podizane na krovovima donjih. Impozantni hoteli i druge ultramoderne palate visoke i po 15 spratova usađeni su u strme krečnjačke litice i povezani zavojitim ulicama. Ponegde su one visoko podzidane, ponegde usecene u tvrdoj steni, ali svuda izvanredno solidno izgradene. Zbog velike stešnjenosti i strmih nagiba morali su se prokopati tuneli za povezivanje susednih hotela. Druga odlika ovog dela naselja jeste opšta okićenost cvećem. Mnogobrojne terase, balkoni, belvederi i restorani oivičeni su gustim vencima ili nasadima cveća. U Monte Karlu se nalaze nadaleko poznata kockarnica (“Casino”) i 43 veća hotela, kao 61

i niz manjih depandansa. 26. PRIRODNE OSNOVE TURIZMA APENINSKOG POLUOSTRVA POLOŽAJ, POVRŠINA I GRANICE. Italija se zavlači daleko na jug u Sredozemno more. Njene obale zapljuskuje pet mora (Jadransko, Jonsko, Sredozemno, Tirensko i Ligurijsko). Ona je spona istočnog i zapadnog Sredozemlja. Od jugozapadne obale Sicilije do tuniske obale u Africi udaljenost je 140 km. Ako dodamo da su južno od Sicilije Italijanska ostrva Pantelarija (oko 65 km od obale Tunisa), Linosa, Lampione i Lampeduza (zapadno i jugozapadno od Malte), tada još više uviđamo turistički i strateški značaj položaja. Pošto je Italija i alpska zemlja, preko ovog planinskog venca približava se Srednjoj Evropi, odakle dolazi veliki broj turista. Površina Italije je 301.230 km2, od čega je 294.020 km2 kopneni deo. Italija ima oko 58 miliona stanovnika. Ukupna dužina granica je 1.902 km (Austrija 430, Francuska 488, San Marino 39, Švajcarska 740, Slovenija 202 i Vatikan 3,2 km). PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI. Reljef. Obala je slabo razuđena i duga skoro 5.000 km. Jadranska obala je niska i močvarna, kamenita i strma. Oko 80% teritorije Italije je brdovito. Alpi lučno zahvataju severni deo Italije, južnije je Padska nizija, a na poluostrvskom delu se izdižu Apenini. Alpi i Apenini su mlađe venačne planine nabrane u tercijaru. Najznačajniji venci Alpi su Primorski, Graiski, Peninski, Orobijski, Otcalerski, Dolomiti, Zireltalski, Karnijski i Julijski. Na Alpima se nalaze prelazi St. Gothard, St. Bernard, Simplon, Mon Seni, Brener. U reljefu Italije značajne su i vulkanske planine (Vezuv, Etna, Stromboli, Vulkano). Raznolike karakteristike planina i njihova značajna vertikalna razuđenost omogućavaju razvoj svih zimskih sportova na brojnim lokacijama. Krečnjački prostori obiluju brojnim i interesantnim mezo i mikro oblicima (polja, uvale, pećine, jame i dr). Nizije nemaju veliko prostranstvo, a najznačajnija je Padska u severnom delu zemlje, te delovi Kampanje, Toskane i Lacija. Uske primorske ravnice postoje i na jugozapadnoj i na severoistočnoj obali, kao i na većim ostrvima. Sve veći broj turista posećuje vulkane, na kojima su veoma interesantni oblici i pojave. Klima je uglavnom mediteransko‐suptropska, sa blagim i kišovitim zimama i suvim i toplim letima. Međutim, postoje značajne razlike između obalskih prostora, gde je u potpunosti zastupljen ovaj tip klime, i visokoplaninskih delova Apenina ‐ planinska klima, i najviših delova Alpi ‐ alpska 62

planinska klima. Pored toga, postoje razlike između juga (topliji) i severnih područja, posebno onih u unutrašnjosti Padske nizije. Vode. Najznačajnija i najduža je reka Po (650 km), a sa Alpa se spuštaju Adiđa, Taljamento, Oglio, Dora Baltea, Izarko, Pjave, Sesia, Soča i druge. U središnjem i južnom delu Italije sa Apenina se spuštaju Arno, Tiber, Liri, Volturno, Peskara, Ofanto i drugi manji vodotoci. Reljefno‐geološke i druge karakteristike su uticale na stvaranje atraktivnih kanjonskih i klisurastih delova rečnih dolina, a mnogi 35 vodotoci su izgradili kompozitne doline, sa interesantnim vodopadima i brzacima, posebno u Alpima i u središnjem delu Apenina. U krečnjačkim terenima interesantna pojava su i vrela i podzemni tokovi. Severni deo Italije ima brojna lednička jezera ‐ Mađore, Komo, Garada, Lugano i druga, koja su u toku leta značajne kupališne površine. Centralni deo Apeninskog poluostrva ima nekoliko vulkanskih jezera ‐ Trasimento, Bolsena, Viko i Albano. Pojedini delovi Italije imaju termomineralne izvore koji su poslužili i kao osnova za razvoj balneoloških centara. No, među najvažnije hidrografske vrednosti svakako spadaju delovi Sredozemnog mora, odnosno okolnih mora. Osim kupališnog ovde se razvijaju i druge vrste turizma ‐ nautički, podvodni ribolov i sportsko‐rekreativno ronjenje itd. Vegetacija i životinjski svet pripadaju sredozemnoj florno‐faunističkoj oblasti sa dosta endema na kopnu i u moru. Osim kultivisane vegetacije (agrumi, masline, smokve, vinova loza itd, u južnom delu Italije), po nižim neobrađenim površinama raširena je makija, dok se na višim planinskim prostorima raste listopadna i četinarska šuma. Iznad zone četinara, u najvišim delovima Apenina i na Alpima sreću se subalpske i alpske florno‐faunističke vrste, od kojih su neke endemične i izuzetno vredne (naprimer kozorog). Četinarska šuma veće prostranstvo ima u severnom delu, odnosno na padinama Alpi. Brdsko ‐ planinski prostori imaju relativno dosta divljači, posebno u zaštićenim delovima prirode, pa postoje pogodnosti za razvoj safari turizma, a u manjoj meri i lovnog turizma. Zemljište je plodno, posebno u Padskoj niziji i uz donje delove reka (najvećim delom aluvijalno), koje se ulivaju u Jadransko, Jonsko, Tirensko more i Ligurijski zaliv. Na ovim površinama mogu se proizvoditi velike količine različitih kultivisanih biljaka, odnosno hrane, što je veoma važna podloga 63

razvoju turizma. Pored toga, veoma su interesantne, ponekad i atraktivne i slabije plodne površine zasađene različitim mediteranskim biljem. 27. ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA APENINSKOG POLUOSTRVA Istorija i stanovništvo. Na tlu Italije sačuvani su ostaci nekoliko istorijskih kultura, od paleolita, preko neolita i bronzanog doba, do etrurske. U južnom delu su ostaci iz perioda grčke kolonizacije, zatim ostaci iz perioda grada države Rima. Kasnije dolazi do razbijanja teritorije Rimskog carstva na manje jedinice. Neki delovi Italije se proglašavaju za gradove države, a formira se i papska država. Neke porodice se bogate i dolaze na vlast u pojednim gradovima. U XIX veku nacionalni pokret vodi borbu za oslobođenje. Pijedmont je centralna pokrajina oko koje se okupljaju i druge. Kao vodeća izbija Savojska dinastija, koja zajedno sa Francuzima pobeđuje Austriju i dobija Lombardiju. U XIX veku pripojena je Venecija i papska država, a 1871. je došlo do ujedinjenja Italije. Od tada do sredine XX veka dolazi do iseljavanja oko 20 miliona stanovnika. Emigracija se nastavlja i posle Drugog svetskog rata. Italija je parlamentarna republika sa 20 regija, sa 58 miliona stanovnika. Privreda. Kao mlada kapitalistička zemlja, Italija se brzo razvijala. Posle ujedinjenja razvija se kao industrijsko‐agrarna zemlja, sa usponom u XX veku, naročito posle Drugog svetskog rata. Posle Drugog svetskog rata dolazi do brzog razvoja i koncentracije krupnijeg kapitala na severu, a agrarni jug i dalje zaostaje u razvoju. Posle drugog svetskog rata formiran je fond za razvoj juga, za izgradnju puteva, meliorativnih radova, luka, aeradroma. Međutim, sever se i dalje brže razvija, pa u nacionalnom dohotku učestvuje sa 75% (jug 25%) i spada u najrazvijenije delove Evrope. Dominiraju veliki koncerni ‐ monopolostičke grupe ‐ Fijat, Alfa Romeo, Pireli, Ferari, Oliveti, Sania Viskoza i državno‐kapitalistička preduzeća, a njihov uticaj ide i van Italije (Bliski Istok, Azija, Latinska Amerika, Afrika). U Italiju prodire i strani kapital, dolazi do ekspanzije industrije. U privredi 61% dohotka otpada na uslužne delatnosti, 30% na industriju i 9% na poljoprivredu. Nacionalni dohodak po stanovniku je 14600 $. Visok nivo razvijenosti industije, bogata istorija i jako dobra promocija svega što može da ponudi jednom turisti imali su za posledicu veliku posećenost ove zemlje. Italiju je 1998. godine posetilo 34,8 miliona turisa, a devizni prihod od turizma je bio 30,4 milijarde dolara. ^itavo Apeninsko 64

poluostrvo je u znaku turizma. A pored Italije, turistički su veoma posećene i male državice Vatikan i San Marino. 36 28. RAZVOJ TURIZMA U ITALIJI, UNAPREĐENJE I ZNAČAJ SAOBRAĆAJA Razvoj turizma. Italija spada u najstarija turistička područja, ne samo Evroazije, već i čitavog sveta. Ono je privlačilo strance vekovima: jedni su dolazili kao hodočasnici u Vatikan (svetski centar katoličanstva), drugi da bi se školovali u brojnim univerzitetima (najstariji evropski univerzitet u Bolonji) i drugim školama, treći s ciljem da potraže leka na nekim od mnogobrojnih termalnih vrela, četvrti da bi razgledali neprocenjivu kulturnu baštinu očuvanu u starim gradovima, peti da bi uspostavili trgovačke veze sa Venecijom i Đenovom i gradovima koji su nekoliko vekova bili polazna tačka trgovačkih puteva od Sredozemlja ka Srednjoj i Zapadnoj Evropi preko Alpa. Istina, svi ovi posetioci nisu bili turisti. Uostalom, turizam u pravom smislu reči jeste novijeg datuma, pa stoga navedena putovanja možemo smatrati samo kao pojavu analognu turizmu. Razvitak pravog turizma otpočeo je u XIX veku. Na Ligurijskoj rivijeri bio je sličan onome na susednoj Azurnoj obali. I banjski turizam počeo se intenzivnije razvijati u XIX veku, mada su ljudi odlazili u banje rasute po Apeninskom pouostrvu još od rimskog doba, pa kroz čitav srednji vek do današnjeg vremena. Prva etapa bila je od 1931. do 1939. godine. Turistički promet u tome razdoblju odlikovao se velikim kolebanjima. Tako je 1932. Italiju posetilo preko milion, a 1937. godine već 5 miliona inostranih turista. U narednoj godini, broj inostranih posetilaca je bio skoro isti kao 1932. godine. Tako se to četvorogodišnje razdoblje može označiti kao razdoblje stagnacije. Ovako velika kolebanja možemo objasniti spletom međunarodnih zbivanja na ekonomskom i vojno‐ političkom planu. To razdoblje je prouzrokovano svetskom krizom. Kao što je poznato, njene posledice su se osećale sve do 1935/36. godine. Ali u 1937. godini one su se izgubile, nastalo je oživljavanje privrede, uz izvesno stabilizovanje društvenih prilika, te se naglo povećava broj inostranih posetilaca. U 1938. godini otpočinju krupnije političke komplikacije u Srednjoj i Zapadnoj Evropi, koje su bile predznaci užasne ratne katastrofe. Naravno, ratna katastrofa je prekinula turistički promet skoro u svim evropskim zemljama pa i u Italiji. 65

Druga etapa nastaje posle Drugog svetksg rata. Ako je reč o inostranim posetiocima, koji su u italijanskom turizmu oduvek bili daleko značajniji od domaćih (jer su donosili devize), onda se iz statičkih podataka vidi da se oni masovnije pojavljuju tek 1948. godine. U sledećoj godini njih je već 3.500.000. Od 1948. do danas njihov broj se stalno povećava, pa 1998. iznosi 34,8 miliona stranih turista i ostvaren maks. prihod od 30,4 milijarde US dolara. Treća etapa je počela 1959. godine i može se dovesti u vezu sa vrlo značajnim organizacionim merama koje su tada preduzeli država i poslovni ljudi. Zakonom od te godine osnovano je Ministarstvo za turizam i spektakle. Ono je odmah preduzelo mere za ubrzanu rekonstrukciju i izgradnju turističkih objekata, a posebno za efikasnije odvijanje turističkih službi. Tako su ponovo uspostavljene i stavljene pod kontrolu Ministarstva sledeće turističke organizacije: Provincijalne turističke službe (E.P.T.), zatim Turistički savez Pro Loco koji se bavi turističkom valorizacijom, ekonomskom i kulturnom propagandom određenih lokaliteta. Osnovan je i Nacionalni centar za turističku industriju (E.N.I.T.), koji, u stvari, predstavlja izvršni organ turističke politike zemlje. Ovo omogućava reorganizaciju italijanskog turizma, a osnovan je Centralni turistički savez, kao organ ministarstva. Godina 1960. je jedna od najznačajnijih u turističkoj delatnosti. Ona je označena Olimpijskim igrama, koje su održane u Rimu. To je dalo poseban polet turističkim kretanjima. Povećanje broja posetilaca i noćenja bilo je očigledno. Čak i u 1961. godini ono se nije zaustavilo. Pored reorganizacije, poletu turističkih aktivnosti doprinose i intervencije države ‐ kroz finansijske i poreske olakšice, olakšavanjem kretanja ljudi iz jedne u drugu zemlju, izgradnjom novih kapaciteta posebno u južnoj i ostrvskoj Italiji. Uz to poboljšano je obrzovanje budućih tur. radnika. Unaprađenje saobraćaja. Od izuzetnog značaja su mere preduzete u cilju unapređenja saobraćaja, prvog preduslova turističkih kretanja. Država je uvela interevropske vozove za vezu sa velikim transalpskim gradovima, zatim značajne međunarodne železničke linije, odnosno poznate vozove koji povezuju mnoge italijanske gradove sa evropskim prestonicama. Godine 1967. dužina 37 auto‐strada iznosila je u Italiji 2.397 km, a 1990. godine 5.900 km (odnosno 295.000 km ukupno). Po

66

dužini puteva je odmah iza Nemačke, koja ima oko 6.450 km autostrada. Remek‐delo italijanskog graditeljstva puteva je čuvena Autostrada del Sole (Auto‐strada sunca), koju još zovu i ’Kraljica puteva’. Počinje od Milana i ide ka Rimu i italijanskom jugu. Na čitavoj razdaljini nagib nigde nije veći od 3,7%. Autostrada je produžena do i Palerma. Razdaljina do Katanije je 1.392 km, a do Palerma 1.700 km. Autostrada prolazi pored najznačajnijh turističkih centara Bolonje, Firence, Rima i Napulja. Druga poznata auto‐strada je Autostrada del Fiora (Auto‐strada cveća). Izgrađena je kroz Ligurijsku rivijeru pravcem starog rimskog puta Via Aurelia. Proteže se od Savone, preko Imperije i San Rema do Ventimilje na italijansko‐francuskoj granici. Njena je ukupna dužina 113,5 km. Na njoj su probijena 64 dvojna tunela, što znači da se 28% od ukupne trase auto‐ strade nalazi u tunelima. Međutim, pored tunela brojni su i mostovi i vijadukti. Ova autostrada je građena da bi se efikasno povezala Ligurijska rivijera, sa unutrašnjošću zemlje na jednoj, i sa Azurnom obalom, na drugoj strani. Zato ona izvrsno služi turizmu i omogućava da se transalpski turistički tokovi iz pravca Brenera, Svetog Gotharda i tunela kroz Mon Blan sliju u jedan, negde oko Savone. Ova autostrada ima veliki značaj za turiste iz Velike Britanije, severozapadne Francuske i zemalja Beneluksa, jer njome najlakše dospevaju na Ligurijsku rivijeru, i neke druge regije i mesta u Italiji. Auto‐strada cveća je jedan od najlepših i najdužih vidikovaca na svetu. Udaljena je prosečno oko 100 m od morske obale, a nadmorska visina joj je oko 100 m. Na mnogim mestima uređeni su parkinzi kako bi se zaustavila vozila i putnici i uživali u panoramama rivijere. Na sektoru Rim‐Akvila‐Vomano, izgrađena je transapeninska auto‐strada, koja prolazi tunelom ispod najvišeg vrha Apenina. I ovaj tunel je dvojni i služi za brzo prebacivanje turista sa jadranske autostrade u Rim i Napulj i obrnuto. Pored navedenih, značajna je i auto‐strada kroz dolinu Aoste, koja vodi direktno na tunel ispod Mon Blana. Njome se dolina Rajne i jugozapadna Švajcarska sa Ženevom povezuju najkraćim putem sa italijanskim turističkim regijama. Italija i Francuska su za drumski saobrađaj prokopale tunel Frežis. 29. TURISTIČKE REGIJE ITALIJE, LIGURIJSKA RIVIJERA, TURISTIČKI CENTRI PADSKE NIZIJE Za klasifikaciju turističkih mesta i regija u Italiji najčešće se koriste dve podele. Prvu je izvršio 67

Nacionalni centar za turizam, a drugu geograf Lučijano Merlo, profesor Turističkog instituta u Rimu. Podelu navedenog centra ne možemo usvojiti zbog toga što nije zasnovana na jedinstvenom kriterijumu. Klasifikacija profesora Merloa je zasnovana na regionalnom principu, mada se i ona može modifikovati. Po njoj, mogu se izdvojiti sledeće turističke regije: zona alpsko‐padska, nizija Emilije i jadranska rivijera, latinsko‐etrurska zona, subcentralna tirensko‐jadranska facija, Sicilija i Sardinija. Kao što se vidi, Merlo je pre svega izdvajao krupne zonalne celine. Sigurno da je Merlo donekle u pravu što je čitavu Italiju tretirao kao turistički atraktivnu teritoriju, jer se značajne prirodne i kulturno‐istorijsko vrednosti sreću gotovo po čitavoj zemlji. Na osnovu ove regionalizacije uz neke promene izdvojene su sledeće regije (bez Alpi): Ligurijska rivijera, Jadranska rivijera, Latinsko‐ Etrurska regija, Kampanja, Južna Italija, Sicilija i Sardinija i poznata turistička mesta u Padskoj niziji. Ligurijska rivijera je regija lučnog oblika, koja opasuje Đenovski zaliv protežući se u dužini od 270 km podnožjem Alpa i Apenina, od granice sa Francuskom na zapadu do Toskane na jugoistoku. Za granicu između Alpa i Apenina smatra se prevoj Kol del Altare. U jugositočnom delu luka, samo dva kilometra od obale, teren se izdiže do 800 m. Kratki rečni tokovi nose erodirani materijal i talože ga na ušću u more. Na velikoj dužini javljaju se stene slabije otporne moći (fliš i škriljci), koje se raspadaju dajući materijal za stvaranje dobrih peščanih plaža. Obala je zatvorena i slabo razuđena, osim kod Portofina, gde je u more istureno poluostrvo od oligocenskih stena, zaravnjeno je i pogodno za izgradnju turističkih celina. Teren jugozapadno od Savone ima visinu od 300 m i ide uz samu obalu. To je jedan izuzetan prirodni vidikovac koji se nadnosi 38 nad obalu, pogodan za izgradnju hotela, vila i puteva. Između Savone i Albenge su različite stene, a najviše je krečnjaka i porfira. Reke erodiraju ove stene i talože znatne količine nanosa na ušću i tako grade prijatne plaže. Oko San Rema, u građi terena preovlađuju peščari. Oni se ravnomerno denuduju i erodiraju. Otuda dosta peska na morskoj obali i blago zatalasano pobrđe. Za razvoj turizma od velikog značaja je kontrast Alpi i Mediterana, visokih planina i uskog niskog priobalja, odnosno alpske i mediteranske klime, što omogućava dugu kupališnu sezonu, na koju se nadovezuje zimski boravišni turizam i mogućnost bavljenja zimskim sportovima u planinskom zaleđu. U 68

neposrednom zaleđu nekih primorskih gradova su zimsko sportski centri, pa se žičarama lako i brzo stiže do skijaških i drugih terena Iako je relativno suva, stanovnici ove regije navodnjavaju zemljište koristeći planinske reke ili podzemnu vodu do koje dolaze kopanjem bunara. Za navodnjavanje koriste i kišnicu koju hvataju u betonske cisterne. Time su omogućili gajenje brojnih povrtarskih i cvećarskih kultura. Cveće gaje, uglavnom, u staklenim baštama kao i na Azurnoj obali. Kako se razijao turizam i proizvodnji cveća se posvećivala veća pažnja. Otuda i ime zapadnom delu regije ‐ Cvetna rivijera. Izuzetnoj pitomosti ovog dela primorja doprinosi blaga klima, a ona je uslovljena potpunom zatvorenošću obale polukružnim bedemom Alpa i Apenina. Turistički centri Ligurijske rivijere, kao i na Azurnoj obali, prvobitno su bili zimovališta, prvenstveno bogatih posetilaca. To su istovremeno i najstariji centri boravišnog turizma u Italiji ‐ Sanremo, Ospedaleti, Imperija, Bordiger, Alasio, Savona, Nervi, Rapalo, Santa Margareta i Portofino. Zapadni deo rivijere počinje od granice sa Francuskom. Prema istoku se nadovezuju se tri poznata centra: Bordiđera, Ospedaleti i Sanremo. Sanremo je širom sveta poznat i po muzičkom festivalu italijanske kancone, a Bordigera ima tradicionalni međunarodni festival karikature. Obala postepeno poprima smer severoistoka, a posle Sanrema ređaju se poznata tur. naselja Imperia, Diano Marina, San Bartalomeo, Servo, Andora. San Bartolomeo i Servo su i poznati centri podvodnog ribolova. Među najpoznatije centre zapadnog dela Ligurijske rivijere svakako spada Alazio. U zaleđu Alazia su zimski centri u primorskim alpima ‐ Kalizano, Bardineto i Cukarelo. Od Alazia prema severoistoku ređaju se peskovite plaže, sa poznatim kupališnim i istorijskim centrima Albenga, Seriale, Loano, Pietra Ligure, Finale Ligure i Noli. Od naselja Spoterno počinje obala Savone, sa istoimenim gradom kao najznačajnijim turističkim naseljem. Na obalu Savone, preko naselja Arencano produžava se obala Đenove. Đenova spaja zapadni i sitočni deo rivijere, a predstavlja najveću italijansku Đenova je jedan od najrazvijenijih gradova, centar regije i rodni grad Kristofora Kolumba. Najstariji deo Đenove je oko luke. Tu je i ogromna katedrala San Lorenco izgrađena od crnog i belog mermera. U blizini je i palata Dukale.

69

U ulici Garibaldi su brojne palate, od kojih su neke otvorene za javnost i sadrže brojne galerije, od kojih su najznačajnije palata Bianko i Rose, gde je boravio flamanski slikar Van Dajk. Veoma interesantan je i akvarium, najveći u Evropi Ligurijska rivijera je sa obimnim turističkim prometom, gde se veliki broj noćenja ostvari tokom zimskih meseci, a naročito noćenja domaćih turista. U ovoj rivijeri je kupališno‐rekreativni turizam izbio na prvo mesto: u svakom od letnjih meseci zabeleži se od 580.000 do blizu 800.000 noćenja u hotelima. Poznata turistička mesta u Padskoj niziji. Od najpoznatijih centara su Venecija, Verona, Milano, Padova, Mantova, Parma, Modena, Bolonja, Ferara i druga. Verona je grad na desnoj obali reke Adiđe, na mestu gde reka silazi sa Alpa u Padsku niziju. Verona je bila jako utvrđen grad, jer ovom dolinom vodi i put ka Breneru, koji je trebalo dobro zaštititi. Ovuda vodi i transalpska auto‐strada. Brojni turisti iz Nemačke i Skandinavije u prolazu ka moru zaustavljaju se u Veroni da vide rimski amfiteatar, koji je danas letnja pozornica i grob tragičnih ljubavnika Romea i Julije. Verona je grad čije ime uvek asocira na Romea i Juliju. Poznata je i po imenu mali Rim. Zlatni period ovog grada je u XIII i XIV veku, za vreme vladavine familije Skala na kojoj je bazirana Šekspirova priča. Stara Verona je mala, ali ima mnogo znamentih mesta. Rimski amfiteatar ‐ Arena, izgrađen od rozog mermera, koji je danas veronska opera. Tu je i Julijina kuća sa terasom. Za 39 grad je značajan i Trg Erbe, nekadašnje mesto rimskog foruma, a danas centar grada okružen palatama od rozog mermera. Na putu Duomo je i palata Duomo sa romanskim glavnim vratima i Ticijanovim delima Padova je na raskrsnici puteva ka Veneciji, Veroni i ka Ferari. To je univerzitetski grad (Dubrovčanin Dinko Zlatarić je bio rektor Padovskog univerziteta 1579. godine). Padova je grad Sv. Antonija, grad sa bogatom kolekcijom umetničkih vrednosti i brojnim trgovima. Brojni turisti i vernici posećuju baziliku del Santo. Grob Sv. Antonija se nalazi u crkvi koja je ukrašena freskama i bronzanim skulpturama Donatela. Ispred bazilike je statua poznata pod nazivom Slatka maca, takođe rad Donatela. Na trgu Eremitani je Kapela Skroveđi čije unutrašnje zidove je kompletno oslikao Đoto. I

70

Palata pravde je izvanredna građevina, sa strmim krovovima. Milano je po veličini drugi italijanski grad i najveći saobraćajni čvor južne Evrope i Sredozemlja, ekonomski i modni centar Italije i glavni grad regije Lombardija. Ovde se slivaju ogromni turistički tokovi upravljeni od Srednje Evrope i Skandinavije ka jugu. Smatra se da su ga osnovali Kelti. Značajna građevina je Katedrala Duomo, sa mermernom fasadom, stubovima i statuama. Druga impozantna građevina u Milanu je Milanska Skala (Opera). U sklopu ove građevine je i njen muzej. Na putu Via Dante je dvorac familije Sforze. Svake godine 7. decembra se održava festival Dan Sv. Ambrozija, jedan od najvećih uličnih festivala u Milanu. Uz to ovaj grad privlači strane i domaće posetioce i kao veliki finansijsko‐industrijski centar. S ovom njegovom funkcijom u vezi je i veliki međunarodni sajam na koji takođe dolazi veliki broj posetilaca. U okolini Milana dosta je zanimljivih mesta. Među najinteresantnija spadaju Novara , Pavia, Monca danas posebno poznata po trci formule 1, ali i po drugim auto‐moto manifestacijama, Bergamo, Kremona u svetu poznata po izradi muzičkih instrumenata (u izradi violina isticale su se porodice Amati, Gvarnieri i Stradivari), Breša i dr. Torino je jedan od najznačajnijih industrijskih centara Italije, grad sa važnim međunarodnim sajmovima, značajno saobraćajno čvorište, ali i važan turistički grad. Torino je glavni grad oblasti Pijemont i leži na levoj obali reke Po. Bio je glavni grad Kraljevine Sardinije i Kraljevine Italije. Turistički se izdvaja stari deo grada, u kome se izdvaja Trg Kastelo sa palatom Madama. U starom delu je i barokna palata Kariđano. Jedan od simbola Torina je i građevina Mole Antoneljana sa 167 m visokim tornjem, zatim tu je park Valentino sa dvorcem iz XVII veka. Značajno je dodati da je Torino relativno blizu Alpa, ali i Mediterana, pa veliki broj gostiju u pomenutim regijama lako stiže do Torina i obrnuto (izletnički turizam). Pošto je Torino veliki privredni centar, u grad dolazi veliki broj poslovnih ljudi iz celog sveta. Parma je grad u zapadnom delu Emilije, na istoimenoj reci, desnoj pritoci Poa. Parmom je vladala milanska porodica Viskonti, a kasnije Sforce. Početkom XVI veka pripojena je Papskoj državi, a 1860. je pripojena Kraljevini Italiji. Danas je Parma značajan saobraćajni i industrijski centar, a i turizam je važna delatnost. Pored ostalog turiste privlače objekti koje su ostali iza nekadašnjih vladara. Možda 71

je najznačajniji turistički motiv Romanička katedrala iz XII veka, a zatim baptisterij i crkve. Ističe se i Palata dela Pilota sa pinakotekom (najvrednije su slike Koređa i majstora parmske slikarske škole, a pažnju privlači i univerzitet. Bolonja je sačuvala neizmernu baštinu ranijeg sjaja, ali u njoj ima i modernih tokova života. Na ovom prostoru postjalo je naselje još u bronzano doba, od koga su očuvane nekropole i livnice bronze. U XI veku u Bolonji je osnovana prva škola, koja je u XII veku prerasta u najstarije univerzitetsko središte Evrope. Jedan od najlepših gradova u Italiji. U Bolonji mogu da se vide brojni trgovi, crkve, palate i fontane, posebo u starom delu grada. Jedan od najpoznatijih trgova je Trg Mađore sa bazilikom San Petronio koja je i zaštitnik grada od crno‐belog mermera, zatim Trg Netuno sa fontanom, Trg Porta Ravenjana, Trg Komunale sa gradskom kućom na kojoj je više arhitektonskih stilova u skladu sa bronzanom statuom pape Grgura XIII ‐ tvorac Gregurijanskog kalendara (rođen u Bolonji). Veoma su interesantni i krivi tornjevi Garisenda i Asineli. Modena, 40 km severozapadno od Bolonje, takođe veoma interesantan srednjovekovni grad. U antičkom periodu ovde je bilo naselje, koje kasnije postaje rimska kolonija. Najinteresantnije je 40 gradsko jezgro koje je izgrađeno krajem XV veka. Veoma je vredna katedrala Đirlandina sa tornjem, te gradska većnica, Galerija estense sa delima slikara emilijanske škole, Biblioteka estense i univerzitet. 34. ZAŠTIĆENA PRIRODA ITALIJE I MINERALNI IZVORI Zaštićena priroda. Danas na području Italije ima oko 500 zaštićenih prirodnih područja, različitog režima zaštite, među kojima su 18 nacionalnih parkova. Zaštićeno je oko 10% teritorije Italije, različite po strukturi reljefa, flore, faune, ambijenta, različitih prirodnih pojava, oblika i vrsta. Na taj način, ne samo da je očuvana prirodna sredina od moguće degradacije, već pojedini zaštićeni prostori imaju muzejski i didaktički karakter. Ako neki od vulkana, solfatara, zemljanih piramida, jama, džinovskih lonaca, ponora, nisu obuhvaćeni nekim od vidova institucionalne zaštite, oni su generalno zaštićeni odgovarajućim zakonskim propisima. Odgovarajuća mreža puteva i odlična signalizacija olakšavaju kontakt posetilaca sa prirodom. I botaničke bašte, kao i one koje služe kao nastavna baza pojedinim univerzitetima, pripadaju grupi različitih zaštićenih vidova i dostupne su turističkm posetama kao pravi 72

"živi muzeji". U predelu Alpa su dva velika nacionalna parka, Gran Paradiso (prvo zaštićeno područje u Italiji) i Stelvio. Gran Paradiso, kao nacionalni park formiran je pre svega zbog potrebe zaštite kakrakteristične alpske životiinjske vrste ‐ kozoroga. Ali kozorog nije bio jedini razlog zaštite alpske faune. Tu su i divokoza, hermelin, lisica i brojne vrste ptica među kojima posebna vrsta orla. Pored zaštite faune bilo je potrebno zaštititi izvanredni alpski ambijent. U srednjem i istočnom delu italijanskih Alpa proteže se Nacionalni park Stelvio, čiji se delovi nalaze na području Lombardije, kao i Trentino ‐ Alto Adiđe. Osnovan je s namerom da sapasi masiv Ortles ‐ Cevedale, pokriven šumom, jezerima i preko stotinak lednika, od kojih je Forno najširi italijanski lednik. Veoma bogata fauna, u kojoj dominiraju jeleni, divokoze, srndaći i drugi, razlog su više za zaštitu. Uz ova dva parka vezuju se i dve alpske botaničke bašte. U alpsko‐dolomitskom predelu postoje još dva nacionalna parka: Valgrande i Dolomiti. Na prostoru koji pripada regijama Lacio, Abruzo i Molise proteže se NP Abruco. Osnovan je s namerom da pored zaštite karakterističnog ambijenta Apenina zaštiti i životinjske vrste ‐ mrkog medveda i divokozu. U Nacionalnom parku postoje posebni centri za posetioce, kao što je zoo centar preko kog se posetioci upoznaju sa faunom ovog parka. Nacionalni park Kalabria je sastavljen od nekoliko parkova. U šumama dominiira jedna vrsta nordijskog bora. Među retkom faunom nalazi se jedna vrsta orla i vrlo retka vrsta detlića ‐ crni detlić. Primorski nacionalni park Cireko, zahvata područje primorskih peščanih dina. Čine ga jezera zagrađena peščanim dinama i okolna šuma. Cilj je bio i očuvanje pećine čije je zidove dekorisao praistorijski čovek. Među prirodnim rezervatima ističemo onaj u Kapo di Ponte. Na prostoru od preko 30 ha, nalaze se brojne stene u kojima je 25 vekova pre n.e. uklesano 130.000 figura ljudi, životinja, oruđa, oružja i dr. Na velikoj steni u kasno bronzano doba i početkom gvozdenog, uklesano je oko 880 figura. Problemi: degradacija od strane turista, smog izaziva velike probleme, posebno u gradovima Lombardije i Piemonta, brojni tankeri zbog kojih dolazi do izlivanja nafte i zagađenja plaža (1991. godine se pred obalom Ligurije izlilo 140.000 t nafte u more). Jedan deo italijanske obale povremeno ugrožava fenomen koji se zove “cvetanje algi” a koji u pojedinim godinama zna ozbiljno da ugrozi 73

turistički promet na pomenutim obalama. Razlozi ove pojave su složeni bio‐hemijski procesi koji se dešavaju pod uticajem klimatskih i drugih faktora. Borba protiv ove pojave podrazumeva dosledno sprovođenje mera ekološke politike za koje su potrebna ogromna sredstva. Mineralni izvori. Na mineralnim izvorima zasniva se značajni deo turističke ponude Italije. Italija, geološki mlada zemlja sa izraženim vulkanskim i postvulkanskim pojavama, ispresecana je gustom mrežom podzemnih mineralnih izvora. Na njenoj tjeritoriji organizovano radi 165 velikih termalnih centara. Oni pokrivaju čitavu teritoriju Italije, a posebno su koncentrisani u Emilia‐Romanji, Toskani i Laciju. Veoma je širok spektar primene peloida i mineralne vode. Na termo‐mineralnim izvorima u najvećoj meri se zasniva zdravstveni turizam Italije. 41 35. SMEŠTAJNI KAPACITETI, PROMET TURISTA I ZARADA OD TURIZMA U ITALIJI Smeštajni kapaciteti su jedan od osnovnih receptivnih faktora. Njihov broj i struktura održavaju kvalitet turističke ponude u ovom segmentu i učestvuju u stvaranju turističkog imixa jedne zemlje. Oni su deo turističke ponude jedne zemlje, ali su i proizvod potražnje određene destinacije. Prvi zvanični statistički podaci o broju smeštajnih jedinica u Italiji datiraju iz 1924. godine, a odnose se na smeštajne objekte sa preko 5 kreveta. Pomenute godine zabeleženo je skoro 10.000 takvih objekata. U 1949. godini statistika beleži preko 20.000 hotelskih objekata. Početkom pedesetih godina (1951) Italija je raspolagala sa 22.715 hotelskih objekata i u njima 402.533 kreveta. Godine 1964. Italija prvi put beleži preko milion kreveta. Smeštajni kapaciteti, tj. njihov broj, jesu jedan od indikatora stepena turističke razvijenosti, ili stepena turističke izgrađenosti jedne zemlje, ali ne i jedini. Italija je 1993. godine raspolagala sa skoro 35.000 hotelskih jedinica. Najveću gustinu hotelskih jedinica po jedinici površine ima Trentino‐Alto Adiđe, a Ligurija je na drugom mestu. Najmanji stepen izgrađenosti na poluostvrskom delu Italije ima Basilikata. Ostrva Italije iskazuju takođe malu gustinu izgrađenih hotelskih objekata. Evolucija hotelskih jedinica išla je u dva pravca: smanjivao se broj hotelskih jedinica primenom strožijih kriterijuma kategorizacije i izgrađivali su se hoteli većih kapaciteta. Prvo je posledica zahteva turista a drugo organizatora putovanja. I u geografskom rasporedu hotelskih objekata više i najviše 74

kategorije oseća se neravnomernost. Dva su glavna razloga ovakvoj pojavi. Prvi, što su se svojevremeno usluge u hotelima sa pet zvezdica oporezivale dvostruko više u odnosu na iste u neposredno nižoj kategoriji. Drugi je posledica prvog. Visoke cene usluga u hotelima sa pet zvezdica mogli su da plaćaju poslovni ljudi, pa otuda i najveći broj hotela ove kategorije u privredno najrazvijenijim regijama Lombardiji, Toskani, Venetu i Laciju. Dakle, u Italiji je već preko cene smeštaja izvršena diferencijacija selektivnih vidova turizma od turizma masa. Među 39 hotelskih lanaca u svetu, prikazanih prema broju soba i kreveta, Italija je 1994. godine zauzimala tri poslednja mesta hotelskim lancima Jolly, Atohotels i Starhotels. U komplementarnoj ponudi, Italija je 1993. godine raspolagala sa skoro 2.300 kampova i turističkih naselja. Iste godine je bilo oko 11.000 upisanih izdavaoca privatnog smeštaja. Preostali smeštajni kapaciteti nalaze se u ostalim vrstama komplementarnog smeštaja. Geografski raspored smeštajnih objekata i kapaciteta. Generalno rečeno, severna i centralna Italija iskazuju učešće od 80% smeštajnih jedinica u odnosu na jug. Odnos učešća u komplementarnom smeštaju je oko 70:30 takođe u korist severa. Severoistočna Italija ima najveće učešće u hotelskim objektima ‐ 46%. Prema regionalnoj pripadnosti, Alto Adiđe iskazuje najveće učešće, zatim slede Emila‐ Romana i Veneto. Regija Molise je na poslednjem mestu. Nešto povoljniji geografski raspored u odnosu na jugu zemlje iskazuju komplementarni kapaciteti po kojima Pulja zauzima treće, a Kalabrija šesto mesto u Italiji. Struktura korisnika i stepen korišćenja smeštajnih kapaciteta. Turisti, zavisno od starosnog doba, ne iskazuju samo različitu motivaciju za odlazak na odmor, već zavisno od tog doba imaju i različite zahteve za smeštajem. Najveći broj korisnika za smeštaj koristi: hotel, pansion ili turističko naselje (40% slučajeva). Na drugom mestu su korisnici smeštaja u objektima svojih prijatelja i poznanika, a na trećem oni koji iznajmljuju kuće ili sobe za smeštaj. Nije zanemarljiv ni procenat (15%) korisnika smeštaja u sopstvenim objektima. Žene više od muškaraca koriste za smeštaj hotel, pansion ili turističko naselje, a posebno smeštaj kod prijatelja i rođaka. Starosna struktura učesnika od 25 do 54 godine iskazuje veći interes za smeštaj u hotelima, turističkim naseljima i pansionima od proseka. Reč

75

je o radno aktivnoj i platežno sposobnoj kategooriji turista. Iskorišćenost smeštajnih kapaciteta iznad proseka iskazale su jedinice hotelskih lanaca u Rimu, Firenci i Veneciji. Bolonja je na nivou proseka, a ostali veći gradovi ispod. Razume se, navedeni primeri ne daju pravu sliku stepena iskorišćenosti hotelskih kapaciteta u celini, ali su indikativni utoliko što se odnose na gradove umetnosti i kongresne centre, što govori da italijanska turistička ponuda nije bivalentna (more i planine), već veoma raznovrsna. 42 Ostali receptivni faktori. Postojeća ponuda jošzadovoljava potražnju za odmorom na poljoprivrednim imanjima. U vezi sa prednjim je i ponuda 300 centara u zelenim zonama Italije, sa izgrađenim hipodromima, bazenima i igralištima za golf i tenis, za koje iskazuje interes veliki broj Italijana, inače poznatih kao ljubitelja životinja, posebno konja. Oni turisti kojima je hobi neki od zanata, posebno umetničkih, imaju mogućnost da svoj odmor provedu u jednom od 14 takvih centara u Italiji. Ljubitelji prirode, osim u zaštićenim područjima, odmor mogu da provedu u jednoj od 43 prirodne oaze, naseljene retkim biljnim i životinjskim vrstama od kojih su mnoge zaštićene. U zabavnim parkovima najmlađi mogu da provedu deo slobodnog vremena uživajujći u vodi, posmatranju raznih životinja, obilasku dvoraca ili u stvarnim primercima životinja i biljaka. U 8 ski centara organizuju se škole letnjeg skijanja. Među mnogim školama podvodnih aktivnosti najpoznatija je ona u Ustici, organizovana u izvanrednom prirodnom ambijentu zaštićenog područja. Treking, što bi u slobodnom prevodu značilo bežanje u prirodu, bez korišćenja prevoznih sredstava, dakle, pešačenje posebno uređenim stazama, u Italiji poprima sve veći interes i organizuje se u trajanju od 2 do 3 dana. U 8 zoo parkova i akvarijuma u kojima životinje žive u prirodnom ambijentu turisti imaju priliku da ugodno provedu deo slobodnog vremena. Gradski parkovi poput Vila Borhes u Romi ili Tivolii, brojne fontane, trgovi, trgovine i drugi objeki i prostori čine receptivnu ponudu Italije. U toj su funkciji i ustanove za prezentaciju kulturnog nasleđa. Promet domaćih i stranih turista. Opisani uslovi prirodnog i stvorenog okruženja, kao i drugi uslovi, odavno su pobuđivali interes inostranih i domaćih posetilaca prema Italiji. Promet domaćih turista ostvaren u hotelskom smeštaju statistički se registruje od 1921. godine. Te godine zabeležena je 76

poseta od oko 3 miliona domaćih turista. Pred početak II svetskog rata u Italiji je ostvaren promet od 8,7 miliona domaćih posetilaca. Godine 1994. skoro 25 miliona Italijana je provelo odmor u svojoj zemlji i ostvarilo prosečan boravak od 7,1 dan. Učešće Italijana koji provode odmor u svojoj zemlji, počev od 1988. godine, smanjuje se u korist onih koji odmor provode u inostranstvu. To je posledica povećanja standarda građana i sve većeg njihovog učešća u organizovanim putovanjima, što omogućava i većem broju učesnika da odmor provode van granica svoje zemlje. Emilia‐Romanja je regija za koju iskazuje interesovanje najveći broj domaćih turista, pa ona u domaćem tur. prometu učestvuje sa 10%. Toskana je druga, a Liguria treća. Domaći turisti su 1994. godine učestvovali sa nešto više od 50% u ukupnom broju posetilaca. Te godine Italiju je posetilo skoro 24,5 miliona inostranih turista. Tokom 1998. godine Italiju je posetilo skoro 35 miliona turista, koji su potrošili 30,4 milijarde dolara (1999. godine 28,4 milijarde dolara). Po zaradi od turizma Italija je 1998. godine bila na drugom mestu iza SAD. Turisti iz zemalja EU su učestvovali sa skoro 56% u posetama i 64% u noćenjima stranih turista u Italiji. Među turistima iz zemalja EU najveće učešće iskazuju Nemci, Francuzi i turisti iz Velike Britanije. Učešće zemalja EU u prometu inostranih turista u Italiji povećaće Austrija svojim ulaskom u zajednicu. Zemlje vanevropskog kontinenta, učestvovale su 1994. godine u inostranom prometu turista u Italiji sa skoro 26% i oko 15% u noćenjima. Među njima se ističu SAD i Japan. Struktura inostranih turista veoma je povoljna sa aspekta ekonomskih efekata jer u njoj najveće učešće iskazuju turisti zemalja stabilne valute. Ekonomske posledice tur. kretanja (iz sledeće lekcije) najbolje se mogu sagledati preko salda turističkog bilansa, tj. razlike u potrošnji inostranih turista u određenoj zemlji, u ovom slučaju Italiji, i sredstava koja su italijanski turisti potrošili u inostranstvu. Saldo turističkog bilansa je promenljiva kategorija, pozitivnog ili negativnog predznaka. Saldo turističkog bilansa Italije, počev od 1985. godine poprima negativnu tendenciju. Linija koja označava posete inostranih turista Italiji i njihovu potrošnju sve više se približava liniji koja označava izlaske domaćih turista i potrošnju van domaćih granica. Razlog tome je u uključivanju sve većeg broja zemalja, delova pa i čitavih kontinenata u turističku 77

ponudu, a posebno činjenice stalnog rasta odlazaka domaćih turista u inostranstvo. Sve do te godine rast prihoda po osnovu turizma bio je veći od rashoda po istom osnovu. Od 1985. godine saldo turističkog bilansa iskazuje negativnu tendenciju koja je zaustavljena osam godina kasnije. Italija se teško miri sa činjenicom da je izgubila vodeće mesto u svetu po broju dolazaka stranih 43 turista i učešću u svetskom turističkom prometu. Italija je 1995. godine bila treća u svetu po prihodima od turizma, a 1998. druga na svetu iza SAD. Italija teško održava korak u trci sa konkurentskim zemljama Francuskom i Španijom, što je, prema mišljenju nekih institucija koje se bave istraživanjem turizma u Italiji, posledica nedovoljnog investiranja u turizam. Relativno mala ulaganja u turizam Italije, pored ostalog, za posledicu imaju i sporo zapošljavanje u ovoj delatnosti. 36. SELEKTIVNI VIDOVI TURIZMA U ITALIJI 1) Kulturni turizam. Osnovu ovog vida turizma čini bogato kulturno nasleđe. U Italiji se nalazi oko 40% svetske kulturne baštine UNESKO‐a. Oko 30.000 crkava, 5 gradova umetnosti, 15.000 spomenika kulture, brojni muzeji i galerije, predmet su interesovanja domaćih i inostranih turista. Ali, samo oko 15% spomenika dostupno je poseti. Ovo se, pored ostalog, tumači i neadekvatnom turističkom politikom u smislu propagiranja kulturnog nasleđa. Zbog toga se spomenici često nude u “paketu” sa drugim uslugama. Računa se da u Italiji 3,5‐5 miliona ljudi za motivaciju imaju kulturnu potrebu. To je, van svake sumnje, značajan segment turističke potražnje. S druge strane, inostranim turistima, Italija je jedna od prve tri destinacije u kojima provode odmor. Tako Rim godišnje poseti 5 miliona turista, Firencu 3,5 miliona, a samo čuvenu Galeriju Ufići 1,1 milion. 2) Kongresni turizam ima višestruki značaj, pre svega sa aspekta broja učesnika i efekata njihove potrošnje, uloge u ostvarivanju celogodišnje funkcije turizma i dodatnog aktiviranja drugih grana i delatnosti. Otuda treba shvatiti napore koje ulaže sve veći broj zemalja za stvaranje uslova, kao pretpostavki razvoja ovog vida turizma. Italija upravo spada u red tih zemalja, što potvrđuje relativno visokim mestom na svetskoj rang listi organizatora kongresa. Najveći udeo u organizovanju međunarodnih i domaćih turista imaju SAD, zatim Francuska, Velika Britanija i Nemačka, dok je Italija na petom mestu. Visoko mesto u organizaciji kongrasa, uprkos velikoj konkurenciji, Italija drži više od 78

jedne decenije. Međutim, sasvim je drugačija slika učešća pojedinih gradova ‐ kongresnih centara. Tako se Rim nalazi na 14 mestu u svetu. Ipak, Italija ima neke ograničavajujće faktore koji otežavaju razvoj kongresnog turizma. To su, pre svega, nedostatak velikih aerodroma (osim u Rimu, Milanu, Firenci i Veneciji) kao i nedostatak kongresne infrastrukture kakva, recimo, postoji u Londonu, Parizu ili Berlinu. Razume se, Italija nije samo organizator kongresnih aktivnosti već je ona zemlja značajne emisije učesnika kongresa, pa se i sa time mora računati. 3) Religiozni turizam. Ova vrsta turizma pradstavlja značajnu socio‐ ekonomsku kategoriju s obzirom na činjenicu da su izmenjeni ciljevi ovog vida turizma, kako je to izneto u njegovoj definiciji na Prvom kongresu religioznog turizma u Raveni, 1990. godine. Učesnici religioznog turizma nisu više skromni hodočasnici već značajni potrošači čija se dnevna potrošnja procenjuje na 40 USD. Religiozni turizam sve više poprima organizovane forme putovanja pa otuda veliki interes turoperatera, specijalista za ova putovanja. Italija je veoma značajno tržište religioznog turizma. Registrovano je oko 15 miliona hodočasnika, od čega oko 5 miliona religiozne potrebe zadovoljava izvan granica Italije. Najposećeniji centri religioznog turizma u Italiji u 1990. godini su: Rim, Loreto, Padova, Ravena, Karavađo, Azizi i dr. Pored navedenih svetilišta, učesnici religioznog turizma u Italiji svoje potrebe razrešavaju i u crkvama i crkvenim muzejima. Deo receptive namenjen ovim turistima čine i brojni smeštajni objekti isključivo za prihvat učesnika ovog vida turizma. Religiozni turizam ne treba podcenjivati. Naprotiv, sa tim tržištem mora se ozbiljno računati. Potceniti se može jedino ako se on prepusti organizaciji onih koji u njemu, pre svega, vide tržište sopstvene ideologije, a ne osnovni smisao ovog vida turizma i njegove socioekonomske efekte. 4) Lovni turizam. Tržišni segment lovaca u Italiji identifikovan je na oko 2 miliona. Taj segment, gotovo u celini orjentisan je na inostranu lovnu ponudu, jer Italija, osim u nacionalnim parkovima, gotovo da nema životinja interesantnih za lovce. U nacionalnim parkovima one ne samo da nisu brojne već su i pod strogom zaštitom. Veliki broj ribolovaca na moru, rekama i jezerima, u sličnoj je situaciji kao i lovci. Obale Italije, morske, jezerske ili rečne, manje su izazovne i manje bogate ribom u odnosu 44 79

na slične u nekim drugim zemljama. Safari lov u Italiji organizovan je u zoo‐parkovima, akvarijumima i nekoliko marinskih parkova. Ali to ne zadovoljava želju lovaca. 5) Nautički turizam u Italiji doživljava ekspanziju poput ostalih razvijenih zemalja Evrope i sveta. Podstaknuta interesom Švajcaraca, Nemaca i Austrijanaca za čuvanje i servis njihovih plovila, stvorena je značajna nautička infrastruktura i za potrebe italijanskih nautičara. Italijanska nautička flota beležila je stalni rast. Italijanske marine nedovoljne su da prime domaću nautičku flotu. Iako je reč o velikom broju nautičkih plovila u Italiji, ipak je broj onih koja mogu da pruže usluge smeštaja i zadovolje ostale uslove za duža putovanja znatno manji. Italija je zakasnila u nekim savremenim kretanjima u nautičkom turizmu. Sve više opada broj nautičkih plovila koja turisti dopremaju svojim vozilima do obale, a raste broj čarter plovila. U ovom poslednjem, Italija je izgubila bitku sa lancem ACI marina u Hrvatskoj ili Grčkoj. S druge strane, cene usluga i druge dažbine u italijanskim marinama, učinile su konkurentnim marine u Hrvatskoj. Pored navedenih, jedan od limitirajućih faktora razvoja nautičkog turizma u Italiji je i ograničen broj vezova na određenoj lokaciji. Prema rezultatima istraživanja Nemci i Austrijanci se sve više odlučuju za vez u jadranskim marinama, a Švajcarci za vez u marinama na obali Ligurije i Toskane. Zbog toga, oko 75% vezova u marinama Hrvatske popunjavaju nautička plovila pomenute dve zemlje. 6) Kružna putovanja morem ostala su privilegija turista visoke platežne moći. U SAD se računa da se za takav paket mogu odlučiti oni koji imaju godišnji prihod od 25.000 USD. Pored visokog standarda građana, još su dva razloga koja omogućavaju brz rast učesnika ovih putovanja na američkom tržištu. Prvi su niske cene avio‐prevoza što snižava cenu paket aranžmana, a drugi je izgradnja brodova koji omogućavaju ekonomičan prevoz. Evropsko tržište kružnih putovanja morem nije isto što i američko. Pre svega ono nije homogeno. Podeljeno je na više država različitog interesa, govornih jezika koji se koriste na brodovima. Pored toga, prevoz avionima je skup u odnosu na tržište SAD, što sve poskupljuje paket aranžmane. Posle Karipskog mora, Mediteran je druga destinacija kružnih putovanja morem. Na tim putovanjima Italija je nezaobilazna meta, a posebno njene luke: Đenova, Napulj, Palermo, Katanija i

80

Venacija. Venecija je prva luka po prometu brodova na kružnim putovanjima po Jadranu. Italija nije samo receptivna zemlja kružnih putovanja. Njeni građani čine značajan segment učesnika na tim putovanjima. Podaci govore o ekspanziji kružnih putovanja, što je posledica standarda učesnika, ali i sve veće konkurencije brodova sa nižom cenom usluga, posebno onih iz Rusije. Nesumnjivo je da turoperatori igraju veliku ulogu u animaciji učesnika na kružnim putovanjima. Oko 50% Italijana se za ovo putovanje odlučuje na osnovu kataloga turoperatora. Sledećih 45% tu odluku donosi na osnovu saveta šalterskih službenika u agencijama. Dominantni zahtev za izbor programa turoperatora je mogućnost organizovanja ekskurzije tokom putovanja, a na drugom mestu je animacija. 7) Turizam mladih. Pretežan cilj putovanja je praćen upoznavanjem i otkrivanjem novih realnosti u suočavanju različitih kultura i mentaliteta. Italija je u vrhu zemalja za koje mladi iskazuju kontinuirano interesovanje. Mladima u Italiji stoji na raspolaganju 49 hostela. Među stranim posetiocima najveći je broj mladih iz Nemačke, SAD, Francuske, Velike Britanije... Međutim, Italijani nisu zadovoljni brojem hostela u odnosu na druge zemlje. Tako Italija uz smeštaj, u pojedinim centrima, nudi i određene programe. U hostelu u Napulju je organizovan kurs vulkanologije i arheologije. U gradu Luca organizuju se kursevi arheoloških istraživanja, a u arheološkim laboratorijama u Raveni proučava se tehnika pečenja keramike, tehnika i tehnologija izrade fresaka i vitraža. Rim, Firenca i Venecija su obavezni gradovi u itinereru mladih iz inostranstva. Oko 5 miliona mladih Italijana, od 15 do 24 godine starosti, putuje na odmor. Motivacija im je more, planine i gradovi umetnosti. No, na odmor najviše odlaze radi dooživljavanja nečeg novog i posebnog ili radi provoda. Mladi Italijani najviše koriste smeštaj kod prijatelja i poznanika, kampove, naselja i hotele za mlade. Sve više izražena tendencija korišćenja odmora u zimskim sportskim centrima, posebno na severu 45 Italije. Inostrani gradovi kojima inkliniraju mladi Italijani su Njujork i London, zatim slede Pariz, Beč i Budimpešta a što se tiče zemalja, to su Grčka, Španija, Tunis i bivša Jugoslavija.

81

8) Banjski turizam. Turizam koji se zasniva na termo‐mineralnim izvorima i primeni prirodnih faktora ima drugačije, autonomne karakteristike u odnosu na ostale zemlje Evrope. Osnovna karakteristika savremene ponude ovog vida turizma koji u Italiji ima dugu tradiciju nije u leženju već u komplementarnim programima koji podrazumevaju kupanje, masažu, hidromasažu, korišćenje lekovitog blata i dr. Oko 5 miliona korisnika ovih usluga, od čega su 1/3 strani, svoju motivaciju zasniva na poboljšanju psiho‐fizičkog stanja zdravlja u nezagađenom ambijentu, kroz relaksiranje, učešće u spektaklima, druženje i stvaranje novih poznanstava. Mnogi termalni centri su domaćini velikih priredbi (izbor mis Italije, Festival turističkih filmova i izbor najbolje knjige o turizmu, kultura i lepota) ili sudovoljno lepi samo za sebe kao što je Simione i Abano Teme. 9) Agro (agri ili seoski) turizam. Agro turizam u Italiji intenzivnije počinje od 1975. godine. Motivaciona osnova ovom vidu turizma su nezagađena priroda, prirodna hrana i mogućnost odmora na imanju uz rad. Najposećenije regije su Toskana, Umbrija i Trentino‐Alto Adiđe. Ponudu čine poljoprivredna domaćinstva sa 10‐15 kreveta ili apartmanski smeštaj. Uz smeštaj se nude različiti programi: rad na imanju, spremanje zimnice, izrada rukotvorina, jahanje, vožnja biciklom, skijanje itd. Uz to, pojedini domaćini nude terene za boćanje i tenis. Činjenica da nešto preko 3 miliona Italijana boravi na selu, govori o značaju ovog tržišnog segmenta čiji će potencijal sve više rasti sa porastom ekološkog ugrožavanja životne sredine. 10) Zimsko‐sportski turizam. Receptivnu osnovu ovom vidu turizma u Italiji čine 180 skijaških centara. Skijašku infrastrukturu čine i čitave “baterije” topova za proizvodnju veštačkog snega, od kojih samo Vel d Aosta raspolaže sa 300. "Bela industrija" je prvi biznis koji uključuje heterogenu sportsku infrastrukturu, industriju sportske opreme i specijalizovane prodavnice. Ovaj vid turizma u Italiji suočen je sa veoma jakom konkurencijom susednih zemalja. Ispred nje su Francuska, Austija i SAD. Skupa infrastruktura uslovljava visoke cene i veći broj korisnika (u Italiji se procenjuje da bi on trebalo da bude preko 6 miliona). Najposećeniji zimsko‐sportski centri Italije, u zimskoj sezoni bili su: Val d Aosta, Piamonte, Lombardia, Veneto i Trentino‐Alto Adiđe. 11) Turizam na jezerima. Jezera Italije, alpska i prealpska (Orta, Maggiore, Lugano, Como,

82

Garda…) i ona na jugu središnjeg dela zemlje (Bolsena, Vico, Trasimeno…) svojim karakteristikama i položajem u odnosu na privredno i demografsko okruženje, predstavljaju atraktivne turističke centre za domaće i inostrane turiste. Uslovi koje jezera Italije pružaju turistima na 27 lokaliteta za odmor, moto‐nautiku, sportove na vodi i ribolov, uz klimatske pogodnosti, lepotu pejzaža i kulturno nasleđe, omogućavaju da u proseku 2,4% italijanskih turista, provede odmor na nekom od jezera. Jezera Italije, a posebno ona na severu, blagom klimom i lepotom pejzaža, odavno su postala meta evropske elite. Na njihovim obalama nalazili su inspiraciju za svoja dela Dante, Gete, Stendal, Tomas Man, Hemingvej i mnogi drugi. Mnoge vile koje su služile za odmor svojom arhitekturom i umetničkim rešenjima svedoče o onima koji su ih koristili. Od turizma elite turizam na jezerima Italije transformisao se u turizam relaksacije, pružajući mnogobrojne načine i uslove za to. Zbog toga obale jezera Italije sve više posećuju stanovnici velikih industrijskih centara iz okruženja, tražeći psihofizički odmor u uslovima i ambijentu kakve pružaju ova jezera. Naročito je živo za vreme vikenda ili kraćih odmora. Prealpska jezera Italije odavno su posećivali, a to i čine, Nemci (posebno Garda), Holanđani, Francuzi, Danci, Englezi i Belgijanci. 38. PRIRODNE OSNOVE TURIZMA BALKANSKOG POLUOSTRVA Položaj i opšte karakteristike. Balkansko poluostrvo je treće veliko poluostrvo u južnom delu Evrope. Balkansko poluostrvo je po svom geografskom položaju u istočnom delu evropskog Sredozemlja, a od Azije ga razdvajaju uski morski prolazi Dardaneli i Bosfor, te Crno, Mramorno i Egejsko more. Balkansko poluostrvo nije izrazita mediteranska prirodna sredina. Mediteranska 46 prirodna obeležja ima smo uski priobalni pojas jadranskog, egejskog i crnomorskog priobalja i južni delovi Grčke. Ostali, veći deo njegove površine je orografska zona o otvorena prema Panonskoj i Vlaškoj niziji. Zato je Balkansko poluostrvo hladnije od Pirinejskog i Apeninskog, što svakako umanjuje njegove turističke vrednosti. Za severnu granicu najčešće se uzima linija Dunav ‐ Sava ‐ Kupa i dalje do Riječkog zaliva. Balkansko poluostrvo sastoji se od dva različita dela: severnog i južnog. Severni dio pripada zapravo

83

evropskom trupu, s kojim se spaja na prostoru dveju prirodno‐geografskih celina: Panonskog i Vlaškog bazena. Južni deo Balkanskog poluostrva, stara Helada s Peloponezom, čini izdvojenu geografsku celinu s naglašenim maritimnim obiležjima, nasuprot kontinentalnom bloku na severu. Geografske karakteristike severnog dela poluostrva određene su u prvom redu reljefom. Strmi planinski bedem krečnjačkih Dinarida i Šarsko‐Pindskih planina otežava prodiranje sredozemnih klimatskih, fitogeografskih i antropogeografskih uticaja dublje u kopno, pa se ti uticaji zadržavaju samo u relativno uskoj zoni obale i primorja. Unutrašnjost, koju većim delom grade nepropusne stene, sa formiranom normalnom rečnom mrežom, otvorena je prema Panonskoj nizini, pa zbog toga lakše prodiru kontinentski uticaji s severa, koji se odražavaju na klimu, vegetaciju i antropogeografske odlike. Dinarska planinska barijera otežava saobraćajne veze koje su od najstarijih vremena bile upućene na relativno malobrojne prevoje i prelaze. Glavna geografska orijentacija unutrašnjeg dela određena je brojnim rečnim dolinama prema severu i u manjoj meri prema severozapadu i zapadu. Svi putevi, koji se rečnim dolinama spuštaju u niziju, vežu se na glavnu saobraćajnu osu na severu u dolini Save. Središnji ili srpsko‐makedonski prostor razlikuje se od zapadnog drugačijom građom, izgledom i saobraćajnom orjentacijom. Starije arhajske stene i paleozojski škriljci izgrađuju osamljene planinske masive, između kojih su prostrane kotline ispunjene delimično mekšim i trošnim jezerskim naslagama. Saobraćajno‐geografska orjentacija izrazito je meridianska i veže se za moravsko‐vardarsku udolinu ibarskom linijom koja je nadopunjuje. Značenje geografskog položaja Beograda, kako za srednji tako i za zapadni deo balkanskog prostora, zasniva se upravo na spoju dva glavna saobraćajna pravca: savske linije s odvojkom za Rijeku i moravsko‐vardarske. Južni deo poluostrva, južno od linije Otrantska vrata ‐ Solunski zaliv, je pod većim maritimnim uticajima i znatno razuđeniji, mada i istočnu jadransku obalu karakteriše velika razuđenost. Međutim, i u ovom delu poluostrva mogu se izdvojiti dve različite celine: Epir na severu sa izraženijom kontinentalnošću i prostor južnije od linije koja spaja zalive Arta na zapadu i Volos na istoku. Južniji deo je bio središte razvijene antičke civilizacije.

84

Prirodne vrednosti. Reljef. Najstariji i najviši deo Balkanskog poluostrva čine Rodopi , koji se protežu od istočne Trakije do jugoistočnog dela Panonske nizije (Vršačke planine). Najveće prostranstvo ima između Marice i Vardara, gde se ova gromadna masa zaobljenih trupova i vrhova javlja u nekoliko planina, a najdominantnije su Rila, Pirin, Vitoša i Osogovske planine. Rodopska zona se sužava oko tromeđe Bugarske, Makedonije i Srbije, i uskim pojasom nastavlja na sever uz dolinu Južne i Velike Morave. Ostala planinska područja Balkana pripadaju mlađim venačnim planinama i javljaju se u obliku severnog i južnog luka. Već od sredine mezozoika počinje pomeranje zemljine kore na ovom prostoru, a u tercijaru snažni tektonski pokreti sa dna Tetisa izdižu nataložene sedimente i formiraju mlađe venačne planine. Južni luk ovih planina na Balkanskom poluostrvu čine Dinaridi i Šarsko‐Pindske planine. Svojim karakterističnim pravcem pružanja (severozapad ‐ jugoistok) Dinaridi razdvajaju basen Jadranskog mora od Panonskog basena. Može se smatrati da ovaj planinski sistem počinje južno od LJubljane, gde se javlja izraziti kraški teren (Kras). U unutrašnjosti krša brojni su podzemni kraški oblici ‐ jame i pećine, a turistički su dobro poznate Postojinska i Škocijanska pećina. Prema jugoistoku Dinaridi se sužavaju i u Gorskom Kotaru imaju najmanju širinu. Dalje na jugoistok Dinaridi se šire preko Like, Korduna, Banije, Dalmacije, zapadne i središnje Bosne, zapadne i istočne Hercegovine, sve do Crne Gore, jugozapadne Srbije i severne Albanije. Lanac Dinarida čini veliki 47 broj planina, a ističu se: Velebit ‐ najduža dinarska planina, Plješevica, Dinara, Čvrsnica, Bjelašnica, Durmitor, Orijen, Lovćen, Bjelasica, Komovi, Prokletije i druge. Gorski kotar zauzima prostor između Notranjskog i duboko usečene kanjonske doline Kupe i Ličke visije, dok je na severoistoku Karlovačka kotlina, a prema jugozapadu Riječki zaliv. Lička visoravan se proteže od linije Ogulin ‐ Crikvenica do gornjih tokova Zrmanje, Krke i Une. Okružena je planinama ‐ Velebit, Velika i Mala Kapela, Plješevica. Brojne specifičnosti, posebno klimatske, posledica su činjenice da ovaj prostor od mora odvaja greben Velebita, čija je primorska padina strma i uglavnom ogolićena, a unutrašnja strana je pod šumom. Velebit prema unutrašljosti postepeno prelazi u izrazito krašku

85

Ličku visoravan (oko 750 m). Ova visoravan je rasčlanjena brojnim kraškim uvalama i poljima (Gacko, Ličko, Krbavsko, Koreničko, Gračačko, Lapačko). Bez sumnje najveću turističku vrednost ipak ima nacionalni park Plitvička jezera (u gornjem delu toka Korane, 16 manjih jezera, između kojih je veliki broj brzaka i vodopada, a oko njih je šuma bukve i jele, pod zaštitom UNESKO‐a). Deo zapadne Bosne i zapadna Hercegovina. Ovaj prostor uokviruju planine Plješevica, Dinara, Čvrsnica, Raduša, Vitorog i Grmeč. Između planinskih grebena je nekoliko kraških polja: Grahovsko, Livanjsko, Duvanjsko, Glamočko, Kupreško, Imotsko... Od Korduna i Banije, gde su niske planine prema jugoistoku, sve do zapadne Srbije. Uglavnom se radi o planinama sa blažim nagibom: Kozara ‐ nacionalni park, Manjača, Ozren, Majevica, Medvednik, Povlen itd. U pojasu prema Bilima i poljima planine su više i sa većim učešćem krečnjaka: Grmeč, Dimitor, Radalj, Vlašić i druge. Istočno od ove zone ‐ do Save i Dunava na severu, Zapadne Morave na jugu i Velike Morave na istoku ‐ protežu se šumadijske planine: Rudnik, Venčac, Bukulja, Kosmaj, Avala. Zona koja se proteže od središnjeg dela Bosne, odnosno od Sarajevske kotline do Ibra i Kosovske kotline na istoku i od Đetinje i Zapadne morave na severu do visokih Brda i površi na jugu, često se naziva Starovlaške planine: površ Romanije, Jahorina, Tara sa Zvjezdom, Zlatibor, Čemerno... Jugoistočnije je Pešterska visoravan koju uokviruju šumovite planine Giljeva, Zlatar, Javor i Golija. Posebno se izdvaja kopaonička grupa planina u kojoj su Kopaonik, Željin, Ravna planina, Goč i Stolovi. Od srednjeg dela toka Neretve do Metohijske i Skadarske kotline, a između primorskog pojasa Humina i Starovlaške visije, protežu se hercegovačko‐crnogorske planine. To je pojas Rudina i Površi i brda. Rudine se protežu oo Neretve do Skadarskog jezera, a karakterišu ih visoke površi sa kojih se izdižu planinski grebeni: Bjelašnica, Sniježnica, Viduša, Bjelica itd. Između planina i površi su kraška polja: Nevesinjsko, Gatačko, Dabarsko, Cetinjsko i Nikšićko. Površi i brda spadaju u najviši deo dinarskog krša, a uz to predstavljaju teško prohodan i dobro očuvan kraj. U ovom veličanstvenom delu Dinarida izdvajaju se površi, sa kojih se izdižu oštri nazupčeni planinski vrhovi i kupasta brda, sa očuvanim tragovima glacijacije. Između planinskih grebena i površi

86

reke Piva, Tara i Morača izgradile su impozantne kanjone. Ovde se izdvajaju planine: Treskavica, Zelengora, Maglić, Durmitor, Sinjajevina, Bjelasica, Golija i druge. Na jugu Metohije Dinaridi povijaju na jugoistok uz granicu Srbije, Makedonije i Albanije i prelaze u Šarski sistem. Severno od ovog grebena je Kosovsko‐ Metohijska, a južno su Skopska i Pološka kotlina. Šarske planine se mogu podeliti na istočne i zapadne. Istočnu grupa počinje bilom Šare (duga 80 km), sa koga se izdiže veliki broj gorostasnih planinskih vrhova ‐ najznačajniji Titov vrh, Crni vrh i LJuboten ‐ između kojih je 16 glacijalnih jezera. Zapadna grupa šarskih planina proteže se od južne Metohije i uz makedonsko‐albansku granicu. Najvažniji grebeni su: Koritnik, Paštrik, Korab, Jablanica.. Vardarska udolina razdvaja Pelagonijski prostro od Rodopskih planina. Ova udolina ima kompozitni karakter. Kroz južnu Albaniju, zapadnu i južnu Grčku najznačajnije Pindske planine su: Tomorit, Gramos, Olimp, Pind, Parnas itd. Pored Vardarske udoline, u ovom delu Balkanskog poluostrva, ima više interesantnih rečnih dolina, klisurastog, kanjonskog ili kompozitnog karaktera. Severno orogeno stablo, kao Karpati, na sektoru Đerdapa, prelazi u našu zemlju, gde čini istočnu zonu mlađih venačnih planina ili Karpato‐Balkanide. Istočno od Niša, kao Stara planina (vrh Midžor 2169 m) prelaze u Bugarsku, te nastavnjaju prema istoku preko čitavog niza grebena. Planinski 48 masiv Stare (Balkan) planine deli se na Zapadni, Srednji i Istočni deo. Središnji deo je najduži i najviši (Botev vrh 2376 m). Kraški oblici reljefa najzastupljeniji su na Beljanici, Kučaju, Ozrenu, Devici i Suvoj planini. Ima dosta uvala i skaršćenih površi, pa veliki broj jama i pećina. Najpoznatije pećine su: Bogovinska, Rajkova, Resavska, Zlotska i Vernjikica. Planinski prostor Balkana presecaju brojne reke, koje često grade prekrasne doline. Svakako treba pomenuti doline: Kupe, Une, Sane, Neretve, Trebišnjice, Drine sa Tarom i Pivom, Lima, Ibra, Morače, Drima, Zapadne i Južne Morave, Vardara, Dunava (Đerdap) itd. Pored planinskog prostora znatan deo Balkana zauzimaju nizije. Preko središnjeg i zapadnog dela unutrašnjosti Balkana pruža se južni obodni deo Panonske nizije. U istočnom delu Balkana, između Dunava i Stare planine, proteže se južni deo Vlaško‐Pontijske nizije. Za letnji kupališni turizam veći značaj ima promorski pojas, odnosno 87

istočno‐jadransko, istočno jonsko, zapadno i severno egejsko, zapadno mramorno i zapadno crnomorsko primorje. Jadransko, Jonsko i Egejsko more su toplija, a Mramorno i Crno hladnija. Istočnojadranska i egejska obala spadaju u najrazuđenije u svetu. Klima. Pošto se iznad većeg dela primorja Balkana izdižu planinski masivi, to je uticalo na velike razlike u klimi obalskog i unutrašnjeg dela poluostrva. Na klimatske razlike utiče i nešto severniji položaj unutrašnjosti poluostrva, a još više njegova otvorenost (preko Panonske i Vlaško‐Pontijske nizije), prema centralnoj i istočnoj Evropi. Tipična mediteranska klima je zastupljena uz usko primorje istočne jadranske i jonske, te uz egejske obale. Karakterišu je kratke i blage zime, a duga i topla leta, koja uz egejsko more mogu biti žarka. Tokom leta padavine su retke (pljuskovite), a sušni periodi su dugotrajni. Najveći deo padavina izluči se tokom jeseni. Kontinentalnu (panonsku) klimu karakterišu topla leta sa nedovoljno vlage, dok su zime relativno duge i hladne. Jeseni i proleća su umerena i kratka. Više delove Balkana karakteriše planinska klima, koja se razlikuje od zapada prema istoku i od severa ka jugu, a ima dosta razlika, čak i na različitim stranama iste planine. Na istočnoj obali jadranskog mora dominantni vetrovi su bura i jugo. Bura je uglavnom hladan i suv severni ili severoistočni vetar i češće duva u hladnijem delu godine. Jugo je vetar južnog ili jugoistočnog pravca, koji češće duva u hladnijem delu godine (mada može da duva i leti) kada donosi kišu. Dominantniji je u južnom delu Jadrana. U hladnijem delu godine, u središnjem delu poluostrva, značajnu čestinu imaju hladni vetrovi ‐ severac i košava, koji mogu doneti niske temperature, ali i snežne padavine. Tokom hladnijeg dela godine sa prostora Makedonije prema severnom delu Egejskog mora duva Vardarac, a u prelaznim dobima sa Egeja prema unutrašnjosti duva jugo. Vode. Balkansko poluostrvo zapljuskuju vode šest mora ‐ Jadransko, Jonsko, Sredozemno, Egejsko, Mramorno, Crno. Uslovi za razvoj turizma najpovoljniji su u Jadranskom i Egejskom moru. Jadransko more ima dužinu 783 km, a prosečno je široko 177 km. Otrantska vrata spajaju Jadransko i Jonsko more. Najveće talase u Jadranskom moru izazivaju bura i jugo. Bura je jak i slapovit vetar, ali zbog brojnih ostrva ne može da razvvije svoju snagu i formira visoke talase. Struje Jadranskog mora su

88

deo sistema mediteranskih struja, koje se pod uticajem zemljine rotacije obrnuto od smera kazaljke na satu. Ulazeći kao topla kroz Otrantska vrata, ona se kreće uz istočnu jadransku obalu, a uz italijansku se vraća kao hladna. Leti je temperatura površinskog sloja vode 24‐26şS. Jadransko more spada u providnija mora. Sa 38‐39‰ saliniteta Jadransko more spada u najslanija na svetu. Jonsko more je u središnjem delu Sredozemlja, između Balkanskog i Apeninskog poluostrva, te ostrva Sicikije i Krita. Sa Tirenskim morem ga povezuje Mesinski prolaz, a široko je otvoreno prema centralnom delu Sredozemnog mora i prema Egeju. Matapanski jarak je najdublji deo (4594 m) Jonskog mora i čitavog Mediterana. Prosečan salinitet je 38‰. Obale Jonskog mora su razuđene. Ispred grčke obale je skupina Jonskih ostrva, među kojima su tur. najznačajniji Krf, Levkas, Kefalonia i Zakintos. Egejsko more se nalazi između Balkanskog poluostrva (Grčka) na zapadu, ostrva Krit na jugu i Male Azije (Turske) na istoku. Preko Dardanela, Mramornog mora i Bosfora povezano je sa Crnim morem. U okviru mora su brojna ostva, ostatak potonulog Egejskog kopna. Ovde je bila snažna i vulkanska aktivnost što potvrđuje i aktivni vulkan ‐ ostrvo Santorin. Obala Egejskog mora spada u najrazuđenije na svetu. 49 Mramorno more se nalazi između jugoistočnog dela Bakanskog poluostrva i sevrozapadne obale Male Azije. Od Crnog mora razdvaja ga moreuz Bosfor, a od Egejskog Dardaneli. Današnje ime nosi po ostrvu Marmare (tur. marmara ‐ beli mermer ili mramor). Crno more predstavlja severoistočni deo Sredozemnog mora, koje se pruža između dela jugoistočne i istočne Evrope i severozapadne Azije i ima površinu oko 453.000 km2. Na jugozapadu je, preko Bosfora povezano sa Mramornim morem, a na severu, preko Kerčkih vrata sa Azovskim morem. Uz nisku severozapanu obalu je veliki broj limana, kjoi su posledica rada mora i nagomilavanja rečnih nanosa. Zbog svog položaja, zatvorenosti i relativno velikog doticanja površinske vode, Crno more ima nižu temperaturu od južnijih delova Sredozemnog mora. Zbog velike količine slatke vode koju donose velike reke Dunav, Dnjestar, Dnjepar, Don i druge, kao i kontinentalnog karaktera i severnijeg položaja mora i salinitet je znatno niži. Nedostatak kiseonika u dubini utiče na stvaranje sumpor‐vodeonika (na 89

dnu ga ima 5‐7 cm3 u litri vode). More ima slabu providnost, što j eposledica velike količine suspendovanih čestica koje donose reke. Po atraktivnosti i uslovima za razvoj kupališnog turizma neka jezera ne zaostaju za morima. Balkansko poluostrvo ima veliki broj raznolikoh jezera. Jezera su raznolika po postanku, izgledu, dimenzijama, nameni i drugo, a na Balkanu su brojna ledničkam, rečna, kraška, tektonska, primorska i veštačka, a ima i drugačijih. Poslednjih godina Rumunija nastoji da turistički aktivira deltu Dunava (rezervat prirode), u kojoj se ističu tri rukavca ‐ Kilija, Sulina i Sveti Đorđe. Za Rumuniju i Srbiju turistički je značajno veštačko Đerdapsko jezero u istoimenoj dunavskoj klisuri, koja je proglašena međunarodni nacionalni park. Pre izgradnje jezera Dunav je ovde imao dubinu i 82 m (jedna od najvećih dubina u svetu). Dunav tako predstavlja najveću probojnicu u Evropi, a Đerdap je i kompozitna dolina sa četiri klisure (Gornja, Gospođin vir, Veliki i Mali kazan i Sipska) i tri kotline (LJupkovska, Donjomilanovačka i Oršavska). Pored prirodnih vrednosti, turističku atraktivnost ima i brana hidroelektrane "Đerdap" I, zatim brojne kulturno‐istorijske (Lepenski vir, arheološki lokalitet Žuto brdo iz bronzanog doba, rimska utvrđenja Pincum, Kastrum Diana, Mora Vagei i ostaci utvrđenja kod Kladova, Trajanova tabla, tragovi Trajanovog mosta, utvrđeni gradovi Ram, Golubac i Fetislam, itd), te etno‐folklorne i druge vrednosti. Iako nisu najveća po površini i zapremini jezera najviših bugarskih planina, predstavljaju pravu turističku atrakciju. Planina Rila je tokom pleistocena bila zahvaćena intenzivnom glacijacijom. Pošto je uglavnom izgrađena od vododrživih stena, to je, uz relativno veliku količinu padavina, omogućilo formiranje brojnih jezera na višim planinskim prostorima, koja uz atraltivne reljefne oblike i vegetaciju, predstavljaju izuzetno privlačan prostor. Posebno se ističe Bozlu đol na 2709 m, kao jedno od najviših na Balkanu. Skupina jezera Sedmite, spada u najinteresantnije. Zanimljiva su i Riblja jezera u centralnom delu Rile. Najviše na Balkanu je Poležansko jezero na 2710 m. Grčka jezera takođe mogu privući pažnju ljubitelja prirode i voda, a dominiraju tektonskoreliktna.. Najveći broj tektonsko‐reliktnih jezera je u severozapadnom delu Grčke i na granici sa BJR Makedonijom i Albanijom, dok u istočnoj Grčkoj i na ostrvima gotovo nema jezera. Janjinsko jezero

90

(pored istoimenog grada), Ostrovsko jezero se nalazi južnije od Nidže, Kožufa i Kajmakčalana, Petrsko jezero, Bešičko jezero je 10 km istočno od Ajvasilskog, a nekada su bila povezana rekom Paša Azmak, Trihonsko predstavlja kriptodepresiju i najveće je u Grčkoj. Najviši delovi Albanije u pleistocenu su takođe bili pod lednicima, a na to ukazuju slikovita jezera u cirkovima i preizdubljenim delovima nekih valova. Od primorskih jezera treba pomenuti: LJuners istočno od ušća Bojane, Kakarikit jezero i Šasko severno od Ulcinja. Tektonska jezera Albanija deli sa okolnim zemljama. Skadarsko (tektonsko‐kraško) deli sa C.Gorom, Ohridsko sa Makedonijom, a Prespansko sa Makedonijom i Grčkom. Skadarsko jezero je po površini najveće na Balkanu, a oko 2/3 pripada Crnoj Gori. U jezeru je preko 50 ostrva, na kojima je nekoliko manastira, te relativno razuđena obala. Srednja dubina jezera je oko 5 m. Jezero je bogato biljnim i životinjskim svetom, posebno plitki zamočvareni delovi, koji su i značajne ornitološke stanice. Ohridsko jezero je jedno od najvećih, ali i najinteresantnijih na Balkanu. Jezero je elipsastog oblika, a izduženo u pravcu sever jug. Najveća dubina doseže 285,7 m, po čemu je ono jedno od 50 najdubljih na Balkanu, ali i u Evropi. Jezero je protočno, jer prima veliki broj manjih pritoka, a iz njega ističe Crni Drim. Interesantno je da slivu Ohridskog jezero pripada i Prespansko, čije vode poniru, protiču kroz planinu Galičicu i javljaju se na obali Ohridskog jezera ili na njegovom dnu. Ohridsko jezero ima bogatu floru i faunu, sa dosta endemičnih vrsta. Posebnu vrednost daju mu riblje vrste, naročito pastrmka. U Ohridskom jezeru je i stanište jegulje, čija pojava i životni put su zbunjivali čoveka od antičkih dana do danas. Vekovima se nije znalo kaoko ona nastaje i nestaje, dok nije utvrđen njen životni put. Odrasle jegulje žive samo u jezerima koja su otokama povezana sa morima. Kada nastupi vreme razmnožavanja one odlaze u more, preciznije u Sargaško more naspram obala Floride i Kube, gde polažu ikru i ugibaju. Iz ikre se izlegu larve i brzo se preobrate u pljosnate providne jegulje, koje se, vođene instiktom, vraćaju u jezera gde su živeli njihovi roditelji. Ovde su boravili i širili pismenost Kliment i Naum, učenici Ćirila i Metodija. Prespansko jezero je na visini od 853 m u istoimenoj kotlini, između planina Pelister, Bigla, Galičica, Ivan, Neredska, Baba i drugih. Prespanko jezero dobija vodu od stalnih i povremenih 91

vodotoka, ali i od padavina i podjezerskih izvora. Već je napomenuto da najveću količinu vode gubi kroz ponor Zavir, ali i isparavanjem. Godišnje ovde boravi oko 12.000 turista. Dojransko jezero je takođe tektonsko i podeljeno je između Makedonije i Grčke. Na južnoj ‐ grčkoj strani iz jezera ističe vodotok Golaja. Ribolov je značajna delatnost još od antičkog perioda, a važan je i danas. U jesen, kada krene glavna ribolovna sezona, delovi jezera se ograđuju sa tri strane i kada u ograđeni prostor uđe veća količina ribe, zatvara se i četvrta strana. Zatim se zatvorena površina deli na 5‐6 manjih, a u njih se pustaju ptice, koje nagone ribu iz prve pregrade u sledeću, pa tako redom, dok se riba ne preseli u poslednji odeljak, gde sa čamcima prilaze ribari i mrežama vade ribu. U Bosni i Hercegovini su interesnatna planinska jezera. Među najinteresantnija spadaju Malo i Veliko jezero na donjem delu toka reke Plive. Između planina Čvrsnice i Vran, u gornjem delu sliva reke Doljanke (pritoka Neretve) je relativno prostrano i plitko Blidinje jezero. U kršovitoj Hercegovini bogatoj ponornicama, nekoliko je zanimljivih i slikovitih veštačkih jezera: jezero Klinje, Bilećko jezero i jezero Gorica. Uz granicu sa Srbijom su Zvorničko i Perućačko jezero. Peripanonsko‐panonski prostor karakteriše veliki broj ribnjaka, ali i zamočvarenih površina u reke. No, svakako najznačajniji jezerski i hidrografski objekat u Hrvatskoj predstavljaju Plitvička jezera. Ova jezera, nacionalni park, biser svetske zaštićene prirode, nalaze se na gornjem toku reke Korane, desne pritoke Kupe. Plitvička jezera čini grupa od 16 manjih stepeničasto poredanih, čistih i bistrih, jezerskih bazena, koji su povezani brzacima i vodopadima. Unutrašnjost Dalmacije obiluje kraškim oblicima, kraškim poljima, vrtačama, jamama i dr. Neke vrtače su poslužile za formiranje jezerskih basena. Tako su, kod Imotskog, u vrtačama stenovitih strana formirana Crveno i Modro jezero. Hidrografsko bogatstvo Balkana uptpunjuje veliki broj vodotoka. Mnoge reke krase brojni brzaci i vodopadi, ali i ujezereni delovi toka. Neke od reka imaju nacionalni karakter, a druge prolaze kroz više država. Svakako da kao jednu od najvažnijih prvo treba pomenuti Dunav, velki međunarodni plovni put, a na delu sektora Balkana sa velikim hidroenergetskim potencijalom. Dunav pruža mogućnost za razvoj različitih vidova sportsko‐rekreativnih aktivnosti, a posebnu vrednost i

92

privlačnost na ovom prostoru daje mu sektor klisure Đerdap i delta. Reka Sava (945 km) privlači svojim planinsko‐kotlinskim gornjim tokom u Sloveniji, a li i brojnim meandrima i uz njih mrtvajama u srednjem i donjem toku, kroz Hrvatsku, BiH i Srbiju. Brojne desne pritoke Dunava i Save odvodnjavaju najveći deo Balkana i spajaju planinski i ravničarski prostor ovog poluostrva. Brojni meandri i mrtvaje uz Veliku Moravu, te kompozitne doline Zapadne i Južne Morave i veštačke akumulacije u njima, privlače pažnju posetilaca. Impresivna je dolina Ibra i brojni brzaci na ovoj reci. Za Drinu i njene pritoke često se kaže da poseduju najveći hidropotencijal na Balkanu. Vrednosti koje imaju kanjoni i klisure Drine, Tare (najdublji kanjon u Evropi), Pive, Lima, Uvca i drugih, jedinstvene su u Evropi. Krečnjačka građa Like i Dalmacije pogodovala je formiranju brojnih ponornica ‐ Gacka, Lika, Ričica, Krbava i drugih, ali i prekrasnih kanjona Zrmanje, Krke i Cetine, sa brojnim, vrelima, brzacima, vodopadima i jezerima. Pored izuzetnih vrednosti mora, jezera i reka, veliki turistički značaj na Balkanskom poluostrvu imaju i termomineralne vode i brojni banjski kompleksi. Sve termomineralne vode, po 51 temperaturi se mogu podeliti na: hladne (do 20S), hipotermalne (temperatura između 20şS i 34şS), homeotermalne (34şS‐38şS) i hipertermalne (preko 38şS ‐ najtoplije Banjsko kod Strumice 75şS, Sijerinska 78şS, Jošanička 78şS, Vranjska 92şS). Među najpoznatije banje na Balkanu spadaju: u Srbiji ‐ Vrnjačka, Bukovička, Koviljača, Mataruška, Soko banja, Niška, Vranjska; u Crnoj Gori ‐ Igalo; u Makedoniji ‐ Katlanovska, Kočanska, Debarska; u Grčkoj ‐ Lutraki kod Korintskog kanala, banja na Samosu, Sila na Eubeji; u Bugarskoj ‐ Velingrad, Devin, Narčen; u Bosni i Hercegovin ‐ Kozluk, Guber, Kiseljak (kod Sarajeva), Ilidža, Laktaši; u Hrvatskoj ‐ Topusko, Istarske Toplice; u Sloveniji ‐ Čateške i Dolenjske Toplice. Biogeografske vrednosti. Vegetacija. Najveći značaj flore je u endemičnim vrstama i balkanskim flornim elementima koji su zadržali samo na Balkanskom poluostrvu ili u njegovoj blizini. Balkansko poluostrvo ističe se i kao prostor na kome se susreću četiri holarktička biogeografska područja: mediteransko, evrosibirsko‐severnoameričko, irano‐turansko i alpsko‐visokonordijsko. Jadranska, jonska i egejska obala s ostrvima pripadaju sredozemnom području u užem smislu, 93

značajnom po zimzelenoj, tvrdolisnatoj vegetaciji, koja samo u Grčkoj prodire dublje u unutrašnjost i penje se do većih visina. Na zimzelenu vegetaciju nadovezuje se, prema unutrašnjosti, submediteranska listopadna vegetacija kserofilnih šuma i šikara različitih hrastova, jasena i beloga graba. Prema Podunavlju menjaju se klimatske prilike, pa i vegetacija. Zbog smanjene količine padavina i većih temperaturnih ekstrema šume nestaju, ili rastu samo na vlažnijim mestima, a na suvim pristrancima razvijaju se stepske zajednice. Najveće površine iznad područja hrasta na poluostrvu zaprema pojas bukve i jele koji se proteže od Slovenije i Hrvatske, do istočnih obronaka Stare planine u Bugarskoj i do severnih planina Grčke. Kontinentalne planine imaju iznad pojasa šuma još pojas klekovine bora. Iznad pojasa klekovine na visokim planinama Crne Gore, Srbije, Bosne i Hercegovine, severne Albanije, Makedonije i Bugarske nalazi se poseban pojas planinske travne vegetacije. Pod uticajem čoveka nastale su u vegetaciji Balkanskog poluostrva velike promene. Potiskivanje šuma, posebno u sredozemnim krajevima, dovelo je do teških posledica. Na mnogim mestima nestala je prvobitna vegetacija, a tlo je erodirano, te je na površinu izbio goli kamen. Takođe pod uticajem čoveka, nastale su velike promene i u najvišim pojasevima, gde je on milenijumima potiskivao klekovinu i šumu da proširi planinske pašnjake. Uništavanje šuma viših pojaseva omogućilo je stvaranje bujica i razvoj erozivnog procesa. Fauna. Kopneni svet Balkan je najbogatiji u Evropi. Iako je životinjski svet pokretljiv i često se meša, ipak se na Balkanu mogu izdvojiti tri regije: mediteranska, planinska i panonsko‐vlaška. Lovnoribolovni tereni Balkanskog poluostrva spadaju u najcenjenije u Evropi. Veliku vrednost imaju lovni tereni i u nizijskim i u planinskim prostorima. Srna i jeleni su veoma cenjena lovna divnjač, kao i divokoze, medvedi, vukovi, divlje svinje i dr. Od niske divljači za lov su najinteresantniji zečevi, fazani, jarebice, prepelice i razne ptice močvarice. 39. ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA BALKANSKOG POLUOSTRVA Istorijsko‐kulturni i etnografski elementi. Povoljan položaj i prirodne pogodnosti omogućili su da verovatno i precima čoveka nasele ovo poluostrvo, kao i značajan deo Evrope, možda pre oko 25.000 godina ‐ lokalitet Petralona uz jugozapadni obod Solunskog zaliva. Pouzdaniji su tragovi

94

življenja lovačkih skupina na Balkanu pre 20000‐30000 godina, koje su ovde u još većem broju krajem paleolita (nalazišta Jerinino brdo kod Kragujevca, Risovača kod Aranđelovca). Jedna od najrazvijenih u Evropi iz tog perioda je kultura Lepenskog vira, koja se razvijala u Đerdapu 6700‐5500. godina pre nove ere. Uz Lepenski vir poznata nalazišta iz mezolita i neolita su: Vinča kod Beograda, Butmir kod Sarajeva, Crvrna stijena kod Nikšića, Smilčić kod Zadra, Argisa kod Larise u Grčkoj, Karanovo kod Stare Zagore u Bugarskoj itd. U trećem i drugom milenijumu pre rođenja Hrista, na Balkan provaljuju indoevropski narodi Tračani, Iliri, Grci, koji potiskuju i asimiluju praindoevropsko stanovništvo, Pelazge i dr. Snažno se razvija predhelenska Kritsko‐Mikenska civilizacija. Ova civilizacija je bila osnov razvoja Helenske civilizacije, koju je kasnije nasledilo Rimsko carstvo. 52 Prostorima Balkana, tokom Velike seobe naroda (V‐VII vek) prošli su brojni narodi, bilo da su stizali preko Male Azije ili da su dolazili preko Vlaške i Panonske nizije iz Evrope. Zatim, skoro jedan milenijum na Balkanu je širila snažan uticaj Vizantija, a u istočni deo u VII veku stižu Bugari, narod iz tatarske skupine, koji je slaveniziran. Nekoliko vekova značajan uticaj na deo Balkana ima i Ugarska i Austrija, odnosno Austro‐Ugarske. Provalom Turaka iz Male Azije, skoro celo poluostrvo potpada pod istočnjačko‐islamske kulturne uticaje, što je snažno delovalo na etnogenezu balkanske populacije i na jačanje sukoba na ovom prostoru. Ponovo geografski položaj Balkana ima presudnu ulogu u evropskoj diplomatiji i strategiji velikih evropskih sila ostaje aktuelno sve do kraja Drugog svetskog rata (“Istočno pitanje”), ali na žalost aktivira se krajem XX i početkom XXI veka. Sve je to uticalo na pomeranja (migracije), na mešanje populacija, na religiozne deobe i, u krajnjem ishodištu, sve se to odrazilo na veliko etrničko šarenilo na Balkanu i na etnogenezu naroda toga prostora. Takav etnički amalgam reflektovao se opet na kulturne krugove, tako da Balkan pruža sliku grčko‐ vizantijske pravoslavne, tursko‐istočnjačke i zapadno‐katoličke kulture koje su do te mere izukrštane da im je teško povući jasne granice. U tom pogledu Balkansko poluostrvo je jedinstven primer u Evropi. Sve to naglašavamo zbog toga što je amalgam balkansko‐slovenske, islamsko‐orijentalne, srednjoevropske i zapadnoevropske kulture na Balkanu svojevrsni fundament za turističko 95

valorizovanje balkanskog prostora. Primera radi, nigde na teritoriji Evrope ne nalazimo tako vidljive tragove islamske civilizacije kao u pojedinim delovima Balkanskog poluostrva. Očigledno je reč o ambijentu koji se može uspešno turistički valorizovati. Istoi sa jadransko‐ sredozemnim ambijentom sa visokim kućama od kamena i uskim ulicama. Na egejsko‐grčkim obalama nailazimo na sličnosti, ali i razlike, u odnosu na jadransko‐sredozemni prostor. Ovim elementima kulture Balkanskog poluostrva treba dodati bogati raznovrsni folklor. NJegova raznovrsnost proizilazi iz raznolike etničke strukture. I pored svega rečenog, o turističkim vrednostima Balkanskog poluostrva, ostaje činjenica da je turizam kao delatnost na ovom prostoru novijeg datuma. Balkanske zemlje su svesne komplementarnih maritimnih, planinskih i terminalnih turističkih vrednosti svoga geografskog prostora, pa su u drugoj polovini XX veka učinile dosta na razvoju turizma. Čini se da tek dolazi vreme intezivnog turističkog aktiviranja balkanskih zemalja, odnosno njihovih turističkih regija (što pokazuje primer Hrvatske na početku XXI veka), mada se već sada među njima primećuju razlike u stepenu turističkog aktiviranja njihovih prostorno‐ambijetalnih i kulturno‐istorijskih resursa. 40. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA ISTOČNE JADRANSKE OBALE 41. TURISTIČKE REGIJE ISTOČNE JADRANSKE OBALE SLOVENAČKO PRIMORJE, ISTRA, KVARNER I DALAMCIJA SLOVENAČKO PRIMORJE Može se reći da Slovenija ima povoljan geografski i turistički položaj, jer je na pravcima važnih turističkih tokova. Posebnu celinu i turistički najposećeniji deo predstavlja Slovenačko primorje. Ono se pruža od poluostrva Milje, nedaleko od Ankarna, do poluostrva Sečovlje, južnije od Portoroža. To je deo velikog Tršćanskog zaliva Jadranskog mora, koji se odlikuje sitno razuđenom obalom, koja je uglavnom niska i lako pristupačna. Na malom prostoru razvila su se naselja Ankaran, Izola, Koper, Piran i Portorož. Obala Slovenije dugačka je 45 km i izgrađena je od moćnih naslaga fliša. More pored obale je plitko, a zbog severnijeg položaja i blizine Alpa, nešto hladnije od hrvatskog i crnogorskog. Leta su duga i topla, a zime blage i kišovite. Ankaran je najsevernije primorsko turističko mesto na istočnoj jadranskoj obali. Okolina mu je poznata iz antičkoog doba. Kopar je najveće naselje Slovenačkog primorja. Najstariji deo grada

96

podignut je na ostrvu koje je 1825. godine spojeno sa kopnom. Za vreme vlasti Venecijanaca centar je Istre sa gradskim privilegijama i kasnije italijanske kulture u ovom primorju. Šetalište Belvedere, središte je okupljanja turista. Izola je, slično Kopru, podignuta na ostrvu, koje je kasnije spojeno sa kopnom. Piran je najslikovitiji grad Slovenačkog primorja. Najstariji deo grada podseća na Dubrovnik, te ga simbolično nazivaju “severni Dubrovnik”. Tipičan je mediteranski grad, uskih ulica, koje se stiču 53 na Tartinijevom trgu. Na putu iz Pirana, prema Portorožu prolazi se pored turističkog kompleksa Bernardin, sa prostranom marinom za prihvat jahti. Nešto dalje je pomorska škola, a zatim se pogled otvara na Portorož ‐ Luku ruža, prvi turistički centar Slovenačkog primorja. Razvoj turizma vezan je za uređenje termalnog kupatila, koje se i danas nalazi u sklopu hotela “Palas”. Razvoju turizma pogoduju peskovita plaža, dobra zaštićenost od severnih vetrova, bujna vegetacija, uređeno šetalište, brojne turističke manifestacije i veći broj hotela, vila i restorana. Kraj Portoroža je poluostrvo Sečovalje. U njegovom podnožju nalazi se najveći auto‐kamp u Slovenačkom primorju, a na padinama su izložene kamene skulpture, koje umetnici iz raznih delova sveta rade za vreme manifestacije “Forma viva”. HRVATSKO PRIMORJE Istra. Poluostrvo Istra karakteriše krečnjačko flišna građa, sa nagibom terena od unutrašnjosti ka obali. Od unutrašnjosti Balkana je odvajaju planine Učka i Ćićarija. U unutrašnjost poluostrva zavlače se uski duguljasti zalivi rijaskog tipa ‐ drage. Na prostoru Istre bilo je značajnih naselja u antičkom periodu (Pula), ali i nova turistička naselja. Na zapadnoj obali Istre ističu se Umag, Novigrad, Poreč, Vrsar i Rovinj. Sva pomenuta naselja imaju izrazito turističku funkciju i po prometu domaćih i stranih turista su među prvima na istočnoj obali Jadrana. Simbol turizma u Poreču je turistički kompleks “Plava laguna”. Umag, Poreč, Novigrad i Rovinj su stara naselja, u kojima se danas ističu stara jezgra mediteranskih urbanih karakteristika, koja su uglavnom podignuta na malim ostrvima koja su kasnije veštački spojena sa kopnom i pretvorena u poluostrva. Stara jezgra obično krasi trg okružen svim značajnim objektima, a oko ovog dela su uske popločane ulice sa spratnim kamenim zgrada. Na jugu poluostrva Istre razvila se Pula, grad osnovan u

97

III veku pre Hrista. Za vreeme Rimljana jak je vojni centar. Iz toga doba potiče velika arena, koja je glavna turistička privlačnost. U Areni se svake godine u julu mescu održava filmski festival. Rimske zidine, Avgustov hram i Sergijski slavoluk, deo su bogate kulturne baštine. Severozapadno od Pule je grupa ostrva Brioni, koji su danas u okviru istoimenog nacionalnog parka. Skupina sadrži dva veća ostrva ‐ Veli i Mali Brion, pod borovom šumom i 12 malih ostrvaca. Ova ostrva su bila naseljena u antičkom periodu, a na Velom Brionu sačuvani su tragovi rimskih građevina, dok je iz razdoblja vizantijske vlasti ostao kastrum. Kvarnersko primorje. Od Pule na jugu, do Rijeke na severu, a zatim podnožjem Velebita, pruža se kvarnersko primorje, kome pripada i veći broj ostrva. Kvarnerska turistička regija ubraja se u najposećenije na Jadranu. Kvarner, Velebitsko primorje i ostrva Krk, Cres, Rab, Lošinj, Pag, Unije, Prvić, Plavnik, Maun i druga čine jedinstvenu geografsku celinu. Ostrvo Susak je izgrađeno od naslaga lesa i predstavlja geološki kuriozitet. U podvelebitskom kanalu, na dnu Jadranskog mora, izbijaju izvori slatke vode, poznati pod nazivom vrulje. Slatkovodno je i jezero Vrana na Cresu. Turističkom funkcijom ističu se Rabac, Lovran i Opatija, koja nosi epitet “kraljica turizma istočnog Jadrana”. Opatija se razvila pored crkve benediktanske opatije. Turistička sezona traje tokom cele godine, a šetalište pored mora, poznato kao Lungo mare jedno je od najlepših na istočnom Jadranu. Severoistočno od Opatije je Rijeka, privredni, kulturni i saobraćajni centar Kvarnera. Prvobitno naselje je nastalo pored ušća Riječine u Jadransko more. Podnožjem Velebita, odnosno Jadranskom magistralom, stiže se u Crikvenicu. To je luka, kupalište i regionalni centar Vinodola. U ovom primorju posećujemo i Senj, koji se smatra jednim od najstarijih gradova ne samo u Hrvatskoj, već i na prostrou bivše SFRJ. Prvi put se pominje u IV veku pre naše ere. Na delu jugozapadne padine Velebita je nacionalni park Paklenica, sa izuzetno surovom prirodom skaršćenih dolina. Kvarnerska ostrva spadaju u grupu većih ostrva istočnog jadranskog primorja. Generalno, sva kvarnerska ostrva imaju dinarski pravac pružanja, sa dominantnim krečljačkim grebenima i užim flišnim zonama. Krk je najveće jadransko ostrvo i jedno od najviših, a preko malog ostrva Sv. Marko mostom je spojeno sa kopnom. Cres je po veličini drugo sotrvo na Jadranu i jedno od najdužih. Najviša visina

98

ostrva je u severnom delu koji pokrivaju čume primorskog bora. Cres je mostom povezan sa južnijim i još užim ostrvom Lošinj, koje je znatno slabije pošumljeno. Istočno od Cresa je ostrvo Rab, sa nizom malih i uskih zaliva (draga). Severoistočno od Raba je manje ostrvo Goli, koji je posle osude SFRJ od strane zemalja Istočnog bloka ‐ Iforbiro ‐ (1948) pretvoren u veliki kažnjenički logor, gde je mučeno i 54 izgubilo život mnogo nevino optuženih ljudi, najvećim delom Srba i Crnogoraca. Na jugoistok od Raba je Pag, sa veoma uskim severnim i širim južnim delom, dok se u centralni deo duboko uvukao Paški zaliv. Dalmatinsko primorje. Dalmacijom se naziva središnji deo istočnog jadranskog primorja, koje se danas nalazi u Republici Hrvatskoj. Za vreme Rimljana, pod Dalamacijom se podrazumevao prostor od Jadranskog mora do reke Save. Danas je to prostor od reke Zrmanje (podno Velebita) na severozapadu, do Boke Kotorske na jugoistoku, odnosno do poluostrva Prevlaka, a uključuje i sva ostrva ispred ove obale. Kontinentalni deo čine severna, srednja i južna Dalamacija, koje se u unutrašnjost protežu do grebena Dinare i do državne granice između Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Severna Dalmacija. Na mestu gde se završava Velebitsko primorje i nadovezuju se Novigradsko i Karinsko more. Podno Velebita, iz južne Like u severnu Dalmaciju dotiče reka Zrmanja. Najvećim delom ima kanjonski tok, sa nekoliko malih proširenja i šest vodopada ili kaskadskih preliva. Ka Zrmanji se podzemno sliva deo voda južne Like, koje se često pojavljuju kao snažna kraška vrela. Među njima najinteresantnije je vrelo Krupe, desne pritoke Zrmanje. Oko 500 m nizvodno od ovog vrela, u malom pitomom rečnom proširenju je stari srpski manastir "Krupa", koji je zadužbina srpskog kralja Milutina. Najznačajnije gradsko naselje u severnoj Dalmaciji svakako je Zadar, jedno od najstarijih naselja na istočnoj jadranskoj obali. Osvajali su ga razni narodi i brojne vojske, ali je i 10 puta stradao od zemljotresa. Prvobitno naselje je podignuto na malom poluostrvu, na kome je danas stari deo grada. Grad je poznat po većem broju kulturno‐istorijskih spomenika. Ističu se delovi rimskog foruma, ulica, trgova, hramova i amfiteatara. Među crkvama se ističe rotonda (okrugla crkva) Sv. Donat, romantička bazilika Sv. Marija, crkva Sv. Kršovana i gotičke crkve. Najznačajnija kupališta su: Borik, Bibinje i 99

Sukošan. Zanimljivo je istaći da je za vreme vladavine Francuza Zadar imao univerzitet sa sedam fakulteta. U okolini Zadra je veliki broj značajnih prirodnih i kulturno‐istorijskih vrednosti. Izuzetan prirodni potencijal predstavljaju brojna ostrva, a neka od većih su Pag, Dugi otok, Kornat, Vir, Iž i Žut. Posebnu vrednost ima arhipelag Kornati u kome je 147 ostrva. Godine 1980. formiran je i NP Kornati u koji je uključeno 89 ostrva, ostenjaka i hridi. Jugoistočno od Zadra je gradić Biograd, koji se sa dobrom receptivom i ukupnom ponudom, razvio kao najznačajnije turističko mesto između Zadra i Šibenika. U neposrednom zaleđu je Vransko jezero (kriptodepresija). Vransko jezero je u južnom delu kanalom povezano sa Jadranskoim morem. U zaleđu Zadra, treba pomenuti i nekoliko lokaliteta iz rimskog perioda. Najpoznatiji su: Aserija (Benkovac), Nadinum kod naselja Nadin i Corinum (Donji Karin). Jugoistočno od Biogradskog, nastavlja se Šibensko primorje, koje takođe karakteriše izuzetna razuđenost, brojna ostrva, morski kanali, mala poluostrva, raznolika obala, ali i prekrasni nacinalni park "Krka". Kao značajan turistički prostor treba pomenuti ostrvo Murter i Pirovački zaliv. Na ušću Krke u Jadransko more razvio se Šibenik, manji i mlađi od Zadra. Iz Šibenika se odlazi na izlet u dolinu reke Krke, koja je jednim delom proglašena za nacionalni park. Turisti često posećuju vodopad Skradinski buk i ujezereni deo toka reke Krke iznad ovog vodopada ‐ Visovačko jezero. Uzvodnije impresionira kanjonski deo toka Krke, sa nekoliko ujezerenih delova, vodopada i brzaka. Prostor Severne Dalmacije bio je naseljen i u paleolitu i neolitu. Po nekim izvorima brdo Spas iznad Knina bilo je naseljeno i u antičkom rimskom periodu. Brojni ostaci upućuju na veliki značaj Severne Dalmacije, a za ovaj prostor borili su se mnogi. No čini se da je najviše proliveno srpske krvi. Po nekim izvorima, u vreme doseljavanja Slovena, na prostoru Severne i Srednje Dalmacije graničili su se Srbi i Hrvati. Da su Srbi živeli na ovim prostorima u V i VI veku potvrđuju i neka arheološka istraživanja sa kraja XX veka,. Prodiranjem Franaka, dolazi do pomeranja čitavog stanovništva prema istoku, pa postaju brojniji Hrvati. No, već za cara Dušana, opet se doseljava veliki broj Srba, koji postaju dominantan faktor (otuda ovde tri manastira). Najnoviji ratovi i razbijanje SFRJ, ponovo su poremetili demografsku sliku Severne Dalmacije, gde su Srbi u novoj državi manjina.

100

Srednja Dalmacija. Južno od Rogoznice, prema Splitu, obala se proteže u pravcu zapad‐istok, a najvažniji deo je Kaštelanski zaliv. U krajnjem zapadnom delu zaliva nalazi se grad Trogir. U njemu se 55 nalazi jedna od najlepših katedrala u Dalmaciji. Izgradnja je trajala je više od 400 godina. U Trogiru se ističu i Bazilika Sv. Barbara, zidine sa gradskim vratima i tvrđava. Uz zaliv od Trogira prema Splitu, je niz od 16 manjih naselja, koja su poznata pod zajedničkim nazivom Kaštela. Uz istočni deo zaliva je gradić Solin, gde je u rimskom periodu bilo naselja Salona, jedan od najznačajnijih gradova na istočnoj jadranskoj obali. U unutrašnjosti ovog dela Dalmacije (Zagora), podno jugozapadnih padina Dinare, reka Cetina je izgradila kompozitnu dolinu. Split je zbog dobre drumske, železničke, pomorske i vazdušne povezanosti mesto opredeljenja brojnih turista. Osnovu antičkog grada čini poznata Dioklecijanova palata, danas jedan od značajnijih spomenika te vrste u svetu, koji je uvršćen u registar svetske kulturne baštine. Oivičena je visokim zidovima i kulama i zauzima centralni deo Splita. U gradu ima nekoliko muzeja, a posebno se ističe Galerija Ivana Meštrovića, a mnogi posete i crkvu Sv. Dujma. Jugoistočno od donjeg toka Cetine, proteže se Makarska rivijera, možda najlepše kupališno područje Dalmacije. Ovde su najbolje i najduže šljunkovite plaže, sa niz novijih turističkih mesta. Pred srednjedalmatinskom obalom je veliki broj ostrva, a dominira nekoliko većih ‐ Brač, Hvar, Korčula i Vis. Brač je po površini treće ostrvo u Jadranskom moru, ali je najviše (778 m). Elipsastog je izgleda, brdovito i izduženo u pravcu zapad‐istok, sa izraženom mikro razuđenosti. Ostrvo ima sedam uređenih marina, a dosta je drumova koji omogućavaju lako upoznavanje čitavog Brača. Među najposećenija ostrva Jadrana svakako spada Hvar, koje je bilo dobro naseljeno i poznato u antičko grčko doba. Ostrvom dominira krečnjački brdovito‐planinski greben. Krečnjačka građa uticala je i na formiranje nekoliko pećina, među kojima su najviše ispitane Grapčeva i Markova. Ove pećine i nekoliko jama omogućavaju i razvoj speleo‐turizma. Jugozapadno od Hvara je ostrvo Vis, takođe brdovito, sa nekoliko zanimljivih zaliva i malih poluostrva. U središnjem delu ostrva je Titova špilja, uz jugoistočnu obalu Visa, je Zelana špilja, a jugozapadno je poznata Modra špilja. Južno do Hvara je Korčula, jedno od

101

većih ostrva, takođe bvrdovito‐planinskog karaktera, sa relativno dosta pošumljenih terena. Gradovi Korčula i Vela Luka imaju i interesantne stare gradske celine. Posebno se ističe Katedrala Sv. Marka u Korčuli. Južna Dalmacija ili Dubrovačko primorje. Od poluostrva Pelješac do Boke Kotorske pruža se južna Dalmacija. Obala je izgrađena od krečnjaka i fliša. Ovde ubrajamo i ostrva Mljet, Šipan, Lopud, Jakljan, Koločep, Lokrum i ostala manja. Ova ostva čine posebnu celinu, a poznata su pod zajedničkim nazivom Elafitska ili Jelenja ostrva. Upoznati južnu Dalmaciju znači boraviti u Dubrovniku i njegovoj okolini. Dubrovnik s pravom nazivaju turističkim centrom Jadrana. Značaj mu je povećan posle unošenja u registar svetske kulturne baštine UNESCO‐a. Od reči Dubrava (šuma) izveden je današnji naziv. Razvivši se pored mora, Dubrovnik se rano opredelio za pomorstvo i trgovinu. Za zaštitu od neprijatelja, grad su opasali moćnim zidinama, koje su danas svojevrsna turistička atrakcija. Dubrovnik se više vekova uspešno razvijao, ali je doživljavao i teške trenutke. Stisnut između zidina, više puta je stradao od kuge, požara i zemljotresa. Danas se grad znatno proširio, razvila se industrija, ali je turizam najznačajnija delatnost. Ovde se nalaze visoki gradski zidovi, kula Minčeta, tvrđava Lovrijenac, šetalište Stradun, katedrala, crkva Sv. Vlaha, Knežev dvor, palata Sponza, stari akvadukt i dr. 42. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA GRČKE Grčka je Republika u jugoistočnom delu Evrope. Zahvata južni kontinentalni deo Balkanskog poluostrva, a prostire se i na brojnim ostrvima Egejskog, Sredozemnog i Jonskog mora. Na severozapadu se graniči sa Albanijom, na severu sa Makedonijom i Bugarskom, na severoistoku sa Turskom (granična je reka Marica), zatim na istoku ‐ preko Egejskog mora sa Turskom. Na jugu je Sredozemno more koje Grčku deli od afričkog kopna. Na zapadu Jonsko more odvaja Grčku od Italije. To je izrazito mediteranska zemlja koja se najviše približila Sueckom kanalu i Levantu. Povoljnosti njenom položaju diprinosi blizina Bosfora i Dardanela, kao i to što se nalazi na važnom putu od Evrope ka Aziji i Africi. Prirodne karakteristike. Pretežno je planinska zemlja jer četiri petine njenog tla pripadaju planinama. To je zemlja krša, sa brojnim kotlinama, kraškim poljima, nizijama i rečnim dolinama. Grčka 56 102

se geološki sastoji od dva različita dela. Istočni deo (Egejska Grčka i veći deo Egejskih ostrva) građen je pretežno od kristalastih škriljaca koji stvaraju vrhove (Olimp i Osa). Na severoistoku su ogranci Rodopa koji okružuju niz kotlina i nizije. Poluostrvo Halkidiki odvojeno je od kopna depresijom u kojoj su brojna jezera. Zapadni deo Grčke obuhvataju planinski venci Helenida ili Pinda, kao nastavak Dinarida ‐ mlađih venačnih planina. Na severu Grčke je nizijska Egejska Makedonija s većim brojem kotlina i jezera. Južno od nje na grčkom poluostrvu je pokrajina Tesalija, brežuljkasto podnožje Rodopskog planinskog lanca i najplodniji deo Grčke. Sadašnji izgled Grčke oblikovan je tektonskim pokretima. Ta zemlja je bila u davnoj prošlosti jedinstveno planinsko područje koje se prostiralo od Rodopa pa sve do Male Azije. Zbog snažnih unutrašnjih pokreta kopno se razlomilo i tonulo. Niže delove je preplavilo more, a samo od viših nastala su ostrva i poluostrva. Međutim, zemljina kora se nije još smirila, pa Grčkoj preti neprestana opasnost od potresa i vulkanskih pojava. Na Peloponezu je vulkan Metana, a u Egejskom moru Kos, Nisiros i Tira ili Santorin na istoimenim ostrvima. Klima Grčke je sredozemna s blagim i vlažnim zimama i vrućim i suvim letima. Samo planinsko područje u unutrašnjosti zemlje ima kontinentalnu klimu. Planina Pind koja se pruža meridijanski stvara klimatsku razliku između istočne i zapadne Grčke. Predeli zapadno od Pinda imaju blage i kišovite zime, a istočno od njega oštrije. Viši reljef zapadnog dela i neposredna izloženost vlažnim vetrovima, utiče na stvaranje klimatskih razlika, svežijeg i vlažnijeg zapadnog i sušnijeg i toplijeg istočnog. Zbog toga je u Grčkoj zimi prijatno, a leti, posebno u istočnim delovima, prevruće. U Grčkoj postoje i etezijski vetrovi, poznati po svojoj snazi i često prouzrokuju jake oluje. Najduža Grčka autohtona reka je Bistrica i Pinios koji se spušta sa Pinda i uliva u Egejsko more. U isto more se ulivaju i Marica, zatim Struma i Vardar. U severnom delu Grčke su značajna jezera. Sa Makedonijom i Albanijom deli Prespansko jezero. Nešto južnije su dva manja jezera Kastorija i Vegoritis. Grčka obala spada u najrazuđenije obale na svetu sa koeficijentom razuđenosti 6, a na pojedinim mestima i 10‐15. Razuđenost obale izuzetno pogoduje izgradnji luka koje imaju najčešće turističko‐putničku funkciju.

103

U vlažnijim zapadnim krajevima prevladava bujniji prirodni i kulturni biljni pokrivač, izražen u tipičnoj mediteranskoj vegetaciji. Istočni delovi zemlje, pokriveni su mnogo slabijom vegetacijom stepskog tipa u nizijama, s čestom grmolikom makijom koju ovde zovu frigana. Šume pokrivaju samo oko 15% površine Grčke. Društveno karakteristike. Grčka strateška pozicija između Evrope, Azije i Afrike imala je za rezultat dugu i burnu istoriju. Ona je riznica antičke civilizacije i kulture, raskošnih građevina i umetničkih ostvarenja antičkog doba. Egejsko područje je bilo kolevka minojske civilizacije na Kritu i mikenske na grčkom kopnu. Na grčkom kopnu formiraju se gradovi‐države (polisi), među kojima su najznačajniji Sparta na Peloponezu i Atina na Atici. Ekspanzija Persije, koja je pokorila maloazijske grčke gradove, zapretila je i evropskoj Grčkoj, što je dovelo do grčko‐ persijskih ratova, u kojima su Grci pobedili. Atina je dostigla vrhunac svoga razvoja u Periklovo doba, kada postaje kulturni centar Grčke. Atinsko‐spartanski antagonizam rezultirao je peloponeskim ratom u kojem je Atina bila poražena. U 4. veku pre n.e. naglo je ojačala Makedonija i njen vladar Filip II, koji je zavladao celom Grčkom. Njegov sin Aleksandar je svojim osvajanjima proširio grčki kulturni uticaj sve do Indije. To je doba procvata antičkog sveta na kojem je iznikla evropska civilizacija. Nakon njegove smrti i raspada njegovog carstva unutrašnji razdor i vanjske prilike omogućili su uspešan prodor Rima i pretvaranje Grčke u rimsku provinciju. Međutim, pad pod rimsku upravu nije i kraj grčke kulture, već je njeno duhovno i i intelektualno nasledstvo proželo sve pore rimskog života. Godine 395. došlo je do podele Rimskog carstva prilikom čega je Grčka pripala Vizantiji, a nakon pada Carigrada pod Turke. Godine 1829. Turska joj je priznala nezavisnost, a 1830. i velesile nakon čega je Grčka proglašena kraljevinom. Velika Britanija joj je predala ostrva u Jonskom moru, a potom su je na Berlinskom kongresu dodeljena Tesalija i deo Epira. Novo proširenje Grčka je stekla nakon Balkanskih ratova. Početkom XX veka u Grčkoj su se dešavala narodna previranja i sukobi. Od sedamdesetih godina dolazi do konstantnog i naglog razvoja Grčke. 57 Po podacima za 2004. godinu Grčka je imala 10,6 miliona stanovnika Najveća koncentracija

104

urbanog stanovništva je oko Atine, Soluna i na zapadnom Peloponezu, kao i na ostrvima: Krf, Zakintos i Ios. U etničkom sastavu je 98% Grka. Tradicionalno, Grčka je bila poljoprivredna zemlja, međutim, važnost poljoprivrede opada. Poljoprivrda ne može da zadovolji sve potrebe stanovništva. Gaje se pšenica, ječam, raž, zob, kukuruz i riža. U proizvodnji duvana Grčka je među vodećim u Evropi. Značajna je proizvodnja maslina i maslinovog ulja. Razvijeno je vinogradarstvo i proizvodnja vina. I ribolov doprinosi nacionalnom dohotku jer je veći ulov ribe od potrošnje u Grčkoj. Ipak, dva najveća izvora prihoda Grčke su brodogradnja i turizam. Glavna luka je Pirej, a ostale veće luke su Patrai, Krf i Solun. Grčka poseduje trgovačku flotu koja ima 2930 brodova i time je među najvećom flotom u svetu. Korintski kanal je važna spona između Korintskog i Eginskog zaliva. Posle Drugog svetskog rata Grčka je kompletno obnovila svoje puteve. Međunarodni aeradromi su Helenikon u Atini, u Solunu, Patrai i Krfu. Turizam je veoma važana privredna grana. Početkom ovog milenijuma zarada je oko 6 milijardi dolara (oko 13 miliona turista). 46. GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ALPI – OSNOVA RAZVOJA TURIZMA POLOŽAJ. Alpe su dobile naziv od keltske reči 'alb' što znači planina. Od Azurno‐Ligurijske obale do Bečkog basena Alpe su izvijene polulučno u dužini od 1200 km. Širina im se kreće od 135 do 260 km. Predstavljaju klimatsku, hidrografsku, florističku i etničku granicu između srednje i južne Evrope. Pružaju se u velikom luku od Ligurijskog mora na jugozapadu, do Bečke kotline na severoistoku, te Panonske nizije na istoku. Svojim prostranstvom Alpe zalaze na teritoriju sledećih država: Francuska, Švajcarska, Italija, Lihtenštajn, Nemačka, Austrija, Slovenija. Alpe su relativno lako prohodne, a to omogućava veliki broj prevoja i rečnih dolina, a u novije vreme i nekoliko novoizgrađenih tunela. Najznačajniji prevoji su: Ženevre, Frežis, Sveti Bernard, Simplon, Sveti Gotard, Brener i drugi. Međutim, bez obzira na relativno veliki broj pogodnih prevoja, ipak se često radi o visinama iznad 2.000 m, pa se tokom zime, usled snežnih nanosa i vetra mogu javiti problemi u saobraćaju. Da bi se to prevazišlo izgrađeno je nekoliko tunela impozantnih dimenzija, koji su obično oko 1.000 m niži od prevoja. Najznačajniji tuneli su: Simplon (dug 19,8 km), Frežis, Mon Blan, Sveti Gotard, Tauern i drugi.

105

Pogodnost položaja Alpa upotpunjuju rečne doline koje se protežu uz obod ovih planina ili delom zalaze u njih. Severno, severoistočno i istočno je dolina Dunava, severozapadno je dolina Rajne, zapadno i jugozapadno je Rona, na jugu Po i na jugoistoku Sava. PRIRODNE KARAKTERISTIKE. Reljef. Alpi predstavljaju složenu visokoplaninsku regiju sa masivima, na jednoj, i vencima, na drugoj strani; oni su odvojeni uzdužnim i poprečnim dolinama, a mestimično i samo unekoliko povezani visokim prevojima. Jezgro Alpa ‐ središnji deo izgrađen je od kristalaste mase ‐ Praalpe iz Arhaika. Između istočnog i zapadnog dela, koje razdvaja linija Bodensko jezero ‐ Komo jezero. Prema građi i položaju Alpi se dele u veće plananinske skupine. Najopštija podela je na istočne i zapadne, koje razdvaja linija na pravcu Bodensko jezero ‐ jezero Komo. Ova dva dela unekoliko se razlikuju među sobom, naročito u pogledu reljefa. Zapadni Alpi su izrazito zasvođeni i asimetričnog su reljefa, sa širokim i blagim padinama na francuskoj i strmim na italijanskoj strani. Ali su dva dela izražena i po pravcu pružanja: južni, sa vencima meridijanskog pružanja, i severni, gde se venci i grebeni izdužuju u pravcu zapad‐istok. Oko Mon Blana ova dva dela Zapadnih Alpa se dodiruju. Zapadne Alpe su: Ligurijske, Primorske, Provasanske, Gotijske, Grajske, Savojske (Mont Blan), Peninske ili Vališke, Lepoitske, Bernske i Glariske. Istočni Alpi su niži od Zapadnih. U njihovim središnjim delovima javlja se snop grebena sa alpskim reljefom, koji u Visokom Tauernu dostižu nejveću visinu. Severno i južno od toga snopa grebena protežu se široke površi Predalpa, mahom srednje visine. Istočne Alpe su: na severu krečnjačke Retijske, Bavarske, Salcburške, Gornjoaustrijske i Donjoaustrijske; središnje Minstertalske, Estalske, Visoke Ture, Niske Ture, Noričke, Pohorje, Kozjak i južne Bergamske, Dolomiti, Gailske ili Ziljske, Karnske, Julijske i Karavanke. 58 Kao što je već napomenuto, Alpi pripadaju mladim nabranim planinama, koje su se obrazovale za vreme alpske orogeneze sredinom tercijera. Naravno, za njihov reljef su od značaja i egzogeni procesi. Fluvijalna i glacijalna erozija kvartarnog perioda bile su osobito značajne. Fosilni glacijalni reljef naročito se dobro očuvao u središnjoj kristalastoj zoni: to su brojni cirkovi predvojeni oštrim šiljcima i piramidastim vrhovima, duboke doline strmih strana, sa visećim sporednim dolinama iz kojih se reke 106

vodopadima ulivaju u glavne reke. Klima. Na prostoru Alpa osećaju se različiti klimatski uticaji. Sa juga mediteranski, sa zapada atlantski, sa severa i istoka kontinentalni. Pošto leže blizu Atlanstskog okeana i Sredozemnog mora i imaju znatnu nadmorsku visinu, Alpi dobijaju dosta padavina. Naravno, zimi svuda pada sneg koji obrazuje dugotrajan snežni pokrivač ‐ utoliko duži ukoliko je veća nadmorska visina. Na Alpima ima 1.200 dolinskih i cirknih lednika. Najveći lednik je Aleč, a poznat je i lednik Mer d Glas. Jedna od klimatskih osobenosti ove visoke regije jesu dolinski i fenski vetrovi. Fenski vetrovi, mogu u zimskom delu godine da pređu planinske grebene, kada se adijabatski zagrevaju i dovode do naglog porasta temperature i otapanja snega ili pokretanja lavina, što može prouzrokovati velike probleme. U hladnijem delu godine, pri mirnom i stabilnom vremenu u kotlinama i dolinama, česte su temperaturne inverzije, što stvara mogućnost bavljenja zimskim sportovima i na nižim visinama. Vode. Alpi predstavljaju najveći hidrografski čvor Evrope. Rečna mreža je vrlo gusta. Otuda su one bogati energetski izvori, pa su poslužile za izgradnju brojnih hidrocentrala. Naravno, među alpskim rekama najbogatije vodom i hidroenergijom su Rona, Rajna, Po, Adiđe i desne pritoke Dunava. Reke pretežno imaju nivalni režim (otapanje snega i leda) sa maksimalnim proticajem u proleće i leto. Neke doline su poslužile kao izuzetna prirodna predispozicija za gradnju saobraćajnica i na taj način učinile Alpe još dostupnijim, odnosno otvaraju ih prema emitivnim prostorima. Planinski prostor Alpa, u ledenim dobima, imao je velike površine pod ledenim pokrivačem, a na višim predelima, led i sneg i danas se održavaju tokom čitave godine. Ova snežno‐ledena prostranstva, izazov su za planinare i alpiniste. U nekim od ledničkih udolina, u višim planinskim prostranstvima ili u podgorini Alpa, formirana su lednička jezera. Pored Ženevskog tektonskog jezera, najpoznatija lednička su: Garda, Mađore, Komo, Nojšatel, Tuners, Ciriško, Bodensko jezero itd. Vegetacija. Površine pod šumama u normalnim uslovima (na prostorima gde temperaturne inverzije nisu redovna pojava) smenjuju se sa visinom. Vertikalna biljna zonalnost u Alpima sastoji se od pet pojaseva ili katova. Podgorinski sprat je do 800 m nadmorske visine sa sredozemnim klimatskim uticajima. Planinski sprat je do 1.800 m, ima umerenu i umereno hladnu a vlažnu klimu, sa lišćarima 107

(bukvom i dubom) i četinarima (jela, bor, smrča). Subalpski pojas je rasprostranjen do 2.300 m, ima hladnu planinsku klimu i visokoplaninske pašnjake sa poslednjim šumarcima i žbunjem. Alpski pojas dopire najviše do granice večnog snega; ima dosta surovu klimu i proređenu planinsko‐suvatsku vegetaciju. Ovde je prvi nacionalni park Evrope ‐ Engandin u Švajcarskoj. U francuskom Alpima poznat je nacionalni park Vanois sa izuzetnim vrednostima. Nešto južnije su nacionalni parkovi Ekrins i Merkantour. Vanois se u Italiji produžava u nacionalni park Grand Paradizo. U italijanskim Alpima je nacionalni park Selvio, a u Sloveniji je NP Triglav. Pored velikog bogatstva u vegetaciji, Alpe obiluju i raznovrsnim životinjskim svetom: ptice, sisarska divljač, gmizavci, vodozemci, ribe, insekti itd. Među najvrednije vrste spadaju divokoza, kozorog, nekoliko vrsta glodara i alpske ptice. DRUŠTVENI USLOVI. Stanovništvo i privreda. Iako se radi o visokoplaninskom prostoruAlpe su naseljavane još u paleolitu. Indoevropljani ovde stižu u bronzano doba (arheološki lokalitet Halštat u Austriji). Na pojedinim prostorima obitavali su Iliri, zatim Kelti, Sloveni, Germani, Romani i drugi. Najznačajnija naselja podižu se u rečnim dolinama. Alpe imaju slabu sirovinsku bazu. Međutim, za razvoj ovog prostora i okoline, od velikog je značaja ogromno bogatstvo u hidroenergiji, kao i zalihe drveta. Duge zime i nemogućnost bavljenja drugim delatnostima, uticale su na razvoj zanata, odnosno kućne radinosti, kroz koje se razvila proizvodnja najkvalitetnijih satova i drugih proizvoda, od kojih neki danas imaju karakter suvenira. 59 47. RAZVOJ TURIZMA U ALPIMA I FAKTORI, ORGANIZACIJA TURIZMA U ALPIMA, ZDRAVSTVENI, SOCIJALNI, KULTURNI I TRANZITNI TURIZAM U ALPIMA TURISTIČKO AKTIVIRANJE ALPA. Visoke planine i njihove privlačnosti bile su hiljadama godina gotovo nepoznate gradskom življu. Čak su i planinci u mnogim delovima sveta malo poznavali okolne planine, jer su se držali dubokih i župnih dolina. Renesansa je prouzrokovala 'revoluciju ukusa', pa time i naglo interesovanje nizinaca i stanovnika gradova za planine. Tu su revoluciju podsticali literatura i slikarska ''propaganda'', zatim napredak prirodnih nauka, pojava planinskih sportova Tada se javlja

108

veliki mislilac Žan‐Žak Ruso, čija deviza, povratak prirodi, ogromno utiče na popularisanje prirodnih lepota uopšte. Tako se ljudi počinju da penju na najviše alpske vrhove već u drugoj polovini XVIII veka. Žak Balmat iz Šamonija godine 1786. prvi u istoriji ''osvaja'' Mon Blan. Literarna dela Raskina, Šelija, Getea i Igoa, prosto su ''lansirala alpinizam''. Od 1850.godine britanska klijentela sve masovnije ''osvaja'' najviše alpske vrhove, a 1857.godine već se osniva prvi alpinistički klub. U međuvremenu se ubrzano razvija jedan od najstarijih vidova letovanja, odnosno boravka u prirodi: termalizam i banjski turizam. U drugoj polovini XIX veka otkriva se zdravstvena vrednost i privlačnost zimskih sportova. Neki od njih tada se prvi put pojavljuju (skijanje ili smučanje). Godine 1896. godine, u Grenoblu je osnovan prvi ski‐klub. U Francuskoj, kao i u tipičnim alpskim zemljama, krajem prošlog i početkom ovog veka bila je popularna jedna od norveških metoda skijanja: sa krivinama (''kristijanija'') i zadržavanjem (''telemark''). Izgradnja drumova i razvitak automobilizma u XX veku, ogromno su doprineli daljem razmahu turizma. Od tada se uobličavaju velike turističke rute, a počinje i razvitak visinskih ''stanica''. Pred drugi svetski rat, a naročito posle njega, u turistički promet se uključuju i avioni, kojima se dolazi u Alpe. Poslednje dve decenije sve se više uvodi helikopter u tur. promet Zdravstveni značaj planine. Medicinski stručnjaci odavno su utvrdili da je planinska klima pogodna u zdravstvenom smislu. U umerenim geografskim širinama‐a to upravo znači na Ačpima‐ovo naročito važi za visinski region od 600 do 1.200 metara. U tropskim širinama vrućina i vlažnost utoliko se više smanjuju ukoliko se penjemo na veće visine. Usled toga, sa visinom išćezavaju infektivne bolesti jedna za drugom. Pri smanjenju vazdušnog pritiska za 100 mm povećava se hemoglobin u krvi čoveka približno za 10%; takođe se povećava broj crvenih krvnih zrnaca i količina vazduha koji se udiše. Hladniji planinski vazduh posredno utiče na poboljšanje apetita i procesa varenja organa, iz čega proizlazi da je za zdrave osobe zima najpovoljnije doba za boravak na planinama. Intenzitet ultraljubičastog zračenja se naglo povećava sa porastom nadmorske visine i deluje baktericidno. Tuberkuloza je primer bolesti za čije je izlečenje veoma potrebno ojačavanje organizma

109

na planinskom vazduhu. Zato se poodavno podižu brojni sanatorijumi u raznim evropskim planinama ‐ naročito u Alpima. Takvi su Brijanson, Sent‐Iler‐di‐Truve, Pasi, Arosa i Davos. U Sent‐Iler di Truve, koji se nalazi blizu Grenobla, podignut je specijalni sanatorijum za bolesne francuske studente. U njemu su koncentrisani mahom lakši plućni bolesnici, koji dok se leče mogu istovremeno da uče. Profesori sa univerziteta u Grenoblu redovno dolaze i obavljaju nastavu. Uprkos svemu iznetom, klimatizam i termalizam kao dva vida zdravstveno‐ lečilišnog turizma zašli su u fazu uzbudljive krize tokom poslednjih dvadesetak godina. Klimatizam je izgubio jedan od svojih atributa ‐ sanatorijume; u stvari, oni nisu išćezli, ali im se sudbina polako menja jer su naučnici pronašli efikasne lekove, na prvom mestu za lečenje tuberkuloze. Stoga se jedan za drugim sanatorijumi preobraćaju u hotele. Ali klimatizam kao vid zdravstveno‐ lečilišnog turizma ima perspektivu u Alpima. On je, naime, sve značajniji za bolesti u kojima lekovi nisu dovoljno efikasni, dakle, za astmu, bronhitis, hepatitis, velika ranjavanja itd. Brijanson u francuskim Alpima odavno je čuven po tome što astmatičari u njemu ''nemaju krize''. Neka dečja oporavilišta, naročito ona u zoni subalpskog klimata, preobratila su se u takozvane visinske gimnazije. Pokazalo se da klima na visini od nekih 1.000 m veoma blagotvorno deluje na 60 malokrvnu, slabunjavu gradsku decu. Najpre je otvorena visinska gimnazija u gradu Brijansonu, na francusko‐italijanskoj granici, zatim u Embrinu. Socijalna uloga Alpa, zahvaljujući nekim vidovima turizma, posebno zdravstvenog i boravišnog uopšte, ''dobija jednu sasvim drugu dimenziju...''T e r m a l i z a m, kao poseban vid zdravstveno‐lečilišnog turizma, postoji u svetu više od hiljadu, a ponegde i duže od dve hiljade godina. Videli smo da se on u Alpima intenzivnije razvijao u vreme gradnje prvih železnica, a to znači u XIX veku, da je imao samo letnju sezonu i da se držao mahom banjskih centara koji leže na ivicama ove planinske makroregije. LJudi se vraćaju toplim i mineralnim vodama radi lečenja u Eks‐le‐Ben, Badgaštajn, u Irijaž, Sen Žerves, Le Fajet, Alevar. Izgleda da su danas u Alpima, i u svetu uopšte, najprosperitetnije banje sa radioaktivnim vodama i emanacijama radioaktivnih gasova, koji blagotvorno deluju na disajne organe. Banje su ipak izgubile ''visoku klijentelu''. Međutim, one su dobile skromniju klijentelu, koja koristi 110

socijalni progres, odnosno razne sindikalne olakšice pri lečenju. Umesto raskošnih hotela tipa ''palas'', dostupnih ranije samo bogatoj aristokratsko‐mondenskoj klijenteli, sada se grade skromniji,ali funkcionalni hoteli. Značaj planine za odmor ljudi. Socijalni i kulturni turizam. Krajem XIX veka u aristokratskim krugovima zapadne Evrope pojavila se moda odlaska na letnji odmor i osveženje u planine. Tako su u Alpima nikla poznata odmarališta, koja su se razvila i u poznate banje. Zašavši dublje u visokoplaninske regione, ljudi su naišli na impozantne lednike koji su ih duboko impresionirali kao prirodni fenomen. Bogata aristokratska klijentela u tolikim masama je odlazila u zaglečerene visokoplaninske regione da je prouzrokovala brzu izgradnju mnogobrojnih hotela u do tada skromnim planinskim naseljima kao što su Šamoni, Interlaken, Cermat i dr. Ali za tu klijentelu, bilo je neophodno da se izgrade takve saobraćajne linije i uvedu saobraćajna sredstva koja bi joj omogućila da se popne do velikih visina bez ulaganja fizičkih napora. Tako je otpočela izgradnja zupčastih železnica i uspinjača. Od četrdesetih godina ovog veka sve se češće pojavljuje termin socijalni turizam. NJegova je suština u skupu mera koje se predviđaju za olakšavanje putovanja i boravka najširih narodnih masa. U Švajcarskoj je još 1939. godine osnovana Švajcarska putna kasa, kao jedna od prvih organizacija socijalnog turizma u Evropi. Žermen Vejre, izdvojila je neke vidove socijalnog turizma. to su: smeštaj kod lokalnog stanovništva, kampiranje i kolektivni smeštaj. Iz državnih i privatnih sredstava osnivaju se u Alpima i sela odmora. U takvim ''selima'' podižu se brojni ali veliki šalei, sa pokretnim drvenim zidovima između soba. Posetioci mogu lako i vrlo brzo da naprave prostorije kakve žele po dimenzijama i obliku. Nešto pre socijalnog počeo se razvijati takozvani kulturni turizam u Alpima. Alarmirani navalom gradskog življa na visoke planine koja preti fauni, flori i pejzažima, prirodnjaci ili obični ljubitelji prirode ''preduzeli su inicijativu za zaštitu prirode''. U Švajcarskoj je tako osnovan NP Engandin, a nešto kasnije i NP Grand Paradis. U francuskim Alpima proglašen je NP Vanoise. Ovde je izvedena još jedna značajna novina: u periferijskoj zoni parka rezerviše se zemljište za izgradnju skromnijih objekata socijalnog turizma. Značaj automobilizma za 'putujući turizam' u planinama. Velikom poletu 'putujućeg turizma' 111

mnogo su doprinela savremena saobraćajna sredstva. Pri tome je od najvećeg značaja bio automobil, odnosno autobus i putnički automobil. Neki turisti koriste redovne automobilske linije, naročito ako putuju kroz krajeve bez železničkih pruga. Takav je slučaj sa čuvenim ''Napoleonovim putem'', koji vodi od mesta Bolije, na Azurnoj obali, ka Grenoblu, zatim sa putem Velikih Alpa i dr. Drugi turisti koriste najpoznatije linije za turistička kruženja. Putnički automobil je još više doprineo opštem razvitku turizma u planinama. Zahvaljujući njemu i dobrim asfaltiranim putevima, turisti su u mogućnosti da dopru do velikih prirodnih spektakla, koji su ranije bili van domašaja turističkih tokova. Kako klimatski uslovi nisu svakog meseca povljni za ovaj tranzitni turizam, to se on obavlja mahom leti. Ovaj tranzitni i istovremeno letnji turizam ima u Alpima tri vida. Prvi vid se odlikuje time što turisti etapno putuju, što znači da prave predah u mestima koja su za to najpogodnija. Drugi vid sastoji se u tome što turisti putuju čuvenim alpskim putevima. Sem Napoleonovog i puta Velikih Alpa, tu treba ubrojiti sledeće: put Rona‐Rajna‐Grison, put Tirol‐Gros‐Glokner‐ Koruška, Minhen‐Insbruk61 Brener i put kroz Dolomite. Treći vid tranzitnog turizma jesu spomenuta kruženja koja se začinju u većim alpskim gradovima. Svakako se može uzeti da se ona preduzimaju uglavnom radi razonode. 48. ALPINIZAM, ZIMSKI SPORTOVI, ZIMSKI TURIZAM (STANICE). POSLEDICE INTENZIVNOG RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA. PROBLEMI I PERSPEKTIVE TURIZMA U ALPIMA Značaj planinskih sportova za razvitak turizma. Uprkos ogromnom porastu broja automobila i uspinjača, alpinizam kao planinski sport postaje sve masovniji. Pplaninarska društva se sve više staraju o tome da se podignu solidna skloništa, često sasvim komforna. Ona se brinu i o jasnom i redovnom markiranju planinskih putanja, zatim o dobrom pričvršćivanju metalne užadi za penjanje i za uspostavljanje službe spasavanja alpinista uz pomoć helikoptera. Posle drugog svetskog rata alpinizam kao sport znatno je unapređen zahvaljujući usavršavanju opreme i metoda penjanja. Uspinjače danas omogućuju alpinistima da izbegnu dugotrajna pešačenja od dolinskih naselja do podnožja vrhova. Da bi se ljudi osposobili za velika penjanja, potrebno je da upoznaju dobro alpinističke metode. Dakle, alpinisti moraju dobro da savladaju te metode, pa se u tu svrhu otvaraju prave škole.

112

Spomenimo samo čuvenu Nacionalnu školu skijanja i alpinizma u Šamoniju. Ovaj planinski sport postoji više od 100 godina i obavlja se skoro samo leti. Kao najčuveniji ciljevi smatraju se: litice Dolomita; padine i vrhovi Bavarskih Alpa; Bernski Oberland; masivi Verkora, Mon Blana i Primorskih Alpa u Francuskoj. Kortina d' Ampeko se smatra za najveći alpinistički centar u krečnjačkim Alpima. Na sve ove masive ili vrhove ide se individualno, ali i kolektivno; na ovo poslednje se ide duž lakših staza, u organizaciji sporstkih ili turističkih društava. Zimski sportovi i zimski turizam. Od planinskih sportova turizmu je najveću uslugu učinilo skijanje. Skijanje, kao izrazito planinski sport, poćinje da se sporadično neguje krajem XIX veka. Ali je do njegovog naglog razvitka ipak došlo znatno kasnije ‐ tridesetih godina ovog veka. Drugim rečima, skijanje kao planinski sport omasovilo se gotovo istovremeno kada i automobilizam. Ova koincidencija nije slučajna, jer automobil je više od svih drugih prevoznih sredstava omogućio ljudima da se brzo i udobno prebacuju od gradova do snežnih padina u planinama. Ipak, omasovljenje skijanja, pa time i stvaranje velikih zimsko‐turističkih središta, povezano je sa razvitkom takozvanih alpskih disciplina (spusta i slaloma). Prvi skijaši tražili su umerene nagibe ‐ a takvi se nalaze, pre svega, u područjima sastavljenim od škriljaca ili glinaca Prealpa i centralnih masiva. Kasniji skijaši sve su sistematičnije učili ovaj sport, pa su postajali i bolji sportisti. Stoga su davali prednost dugim padinama raznolikijeg nagiba. Visoki Alpi su po svojoj prirodi pogodni za to moderno skijanje. U njima je snežni pokrivač duži, insolacija nekako pravilnija no u unutrašnjim planinama. Snežni pokrivač je najznačajnija klimatska pogodnost za zimske sportove. Reč je o dužini trajanja, pa i o debljini toga pokrivača. Globalno se može uzeti da je skijaška sezona na najnižim alpskim stanicama duga tri meseca (januar, februar i mart), četiri meseca na nešto višim, a ponegde i pet meseci (od početka decembra pa do kraja aprila ili početka maja). Visoke i zaglečerene planine mogu se samo delimično koristiti za skijanje. Ali je na tim lednicima mogućno letnje skijanje. Isina, ono je skopčano i sa opasnostima: preko lednika, na mnogo mesta, stvaraju se ''mostovi snega'', koji skrivaju pukotine u ledu. Drugu opasnost predstavljaju lavine, koje se oburvavaju niz strme nagibe planina. Ipak, skijanje nema monopol jer ljudi sve više dolaze zimi

113

u Alpe radi uživanja u zimskim planinskim pejzažima; njih privlači i veliki zdravstveni efekat planina. Ogroman uspeh skijanja i sve veće popularisanje zimskog odmora imali su za posledicu veliki razmah građevinske delatnosti. Mnoge zimsko‐turističke stanice proširivane su do maksimalnih granica. Na osnovu ovih zahteva za prirodnim uslovima i istorijskog razvitka, Žermen Vejre je izvršila originalnu tipo lošku klasifikaciju turističkih mesta u Alpima, ili ''stanica''. U prvi tip je svrstala male stanice, u drugi tipične zimske stanice, a u treći letnje stanice koje su se preobratile i u zimske. Male stanice su veoma brojne u Alpima. Vrlo su raznolike po stepenu izgrađenosti, izgledu i položaju. Neke su bile pioniri planinskog turizma, ali su ih modernije i veće stanice prevazišle. 62 Sredinom zime, kada je deblji snežni pokrivač, povrve ovamo skromniji smučari, i to pretežno nedeljom i u vreme raspusta. Tipične zimske stanice se iz godine u godinu uvećavaju i namnožavaju. po pravilu su novijeg postanka i naravno, duga snegovitost bila im je presudna osnova. Neke su nastale između 1920. i 1940. godine, tj.u vreme kada su se tražili umereni nagibi, bez mehaničkih prepreka i relativno skromne nadmorske visine. Neke zimske stanice sagrađene su posle drugog svetskog rata, i to na pustom terenu. Ima, međutim, takvih zimskih stanica u kojima su uvedeni svi mogući radski uređaji. Naravno, to su stanice blizu velikih alpskih gradova Insbruka i Grenobla, koji su bili domaćini zimskih olimpijskih igara. Sve one imaju veliki kapacitet smeštaja i prevoza uspinjačama. Letnje stanice preobraćene u zimske su vrlo raznolike. Jednu kategoriju čine one koje su dugo bile samo letnje, a potom postale skoro kolevke zimskih sportova (Šamoni, Sen Moric, Miren, Vengen); one su, dakle, odavno iskoristile prirodne pogodnosti za dve sezone. U drugu grupu spadaju stanice koje su nedavno uvele i zimsku sezonu. U treću grupu spadaju stanice sa približno istom iskorišćenošću postelja leti i zimi. U četvrtoj grupi još uvek prevladava letnja sezona, ali se čine napori za sve veće produžavanje zismke sezone. Ovde spadaju i čuveni skijaški centri, kao što je Kurmajer, Sen Moric i Davos, gde su vrlo dobri uslovi i za zimsku sezonu. Petu kategoriju svakako predstavljaju Garmiš, Kortina i Cermat Hotelijeri znatno više priželjkuju zimske nego letnje posetioce u alpskim turističkim regijama.

114

Prvo, što je zimi boravak duži; drugo, što tada nema tranzita, jer prolaznici ne ostvaruju veću potrošnju; treće, što su cene zimi veće, a mogućnost zarade raznovrsnija. Veliki polet skijaškog sporta izazvao je jednu novu i složenu turističku aktivnost. Naime, on je prouzrokovao izgradnju pristupnih puteva do skijaških stanica, zatim uspostavljanje posebne službe za održavanje stalne prohodnosti puteva. Skijanje je dalje prouzrokovalo izgradnju hotela u blizini skijaških terena. Ovaj zimski sport doveo je i do posebnog opremanja skijaških terena (postavljanje markacija, zatim znakova za opastnost, izgradnja skakaonica i dr.). U tome pogledu značajna novina bilo je postavljanje uređaja za mehaničko vraćanje skijaša sa dna piste u hotele (ski‐lift). Opšte posledice planinskog turizma. Ovaj izvanredno značajan društveno‐ekonomski proces povlači za sobom čitav niz važnih posledica. Na prvom mestu treba pomenuti izgradnju puteva i železničkih pruga, zatim,. uspinjača i vazdušnih železnica, podizanje hotela i okupljanje radne snage u njima. Turizam je prouzrokovao pravu ''ljudsku plimu'' koja je zamenila dotadašnje odsustvo ljudskog života u toku zime. Zbog ovakve uloge, danas se turističko i hidroenergetsko iskorišćavanje planina smatra za najznačajniji oblik civilizovanog života u visokim regijama. Za razliku od industrije, turizam se manje koncentriše na nekoliko tačaka. Samim tim što se mora zasnivati na kretanju, turizam se rasplinjuje često preko širokih prostora. Ipak, postoje ne samo određena područja (regije) nego i određeni centri u kojima je turizam uzeo većeg maha. Poznati centar planinskog turizma, Kurševel u francuskim Alpima, predstavlja primer zamašne izgradnje i izmene prirodnog pejzaža. Intenzivno se grade najmodernije saobraćajne linije, parkinzi, hoteli i razni drugi smeštajni objekti, rekreativni objekti u užem smislu, restorani, najraznovrsnije javne ustanove u kojima se organizuju sve neophodne javne službe. Taj ekipman koji stvara neophodan preduslov za savremeni urbani život sam po sebi predstavlja novi i veliki privredni izvor za lokalne administrativno‐političke zajednice: one ubiraju znatne prihode od boravišne takse posetilaca, od poreza i dr. Neki problemi i perspektive turizma u Alpima. Prvi problem jeste podložnost ove delatnosti zakonima sezone. U Alpima, na primer, svuda su turističke stanice zatvorene od 15. IX do 20. XII i tokom maja i juna. Dakle, po pravilu, sedam meseci se radi, a pet meseci gotovo ne radi. Iz izloženih 115

razmatranja jasno se vidi da su naročiti prosperitet imale stanice u kojima postoje dve sezone ‐ letnja i zimska. Drugi značajan problem predstavlja velika spekulacija sa zemljištem. Čim se otkrije da određeno područje ima uslova za turističko aktiviranje, vlasnici zemljišta abnormalno podižu cenu. Poseban kompleks problema izaziva ubrzana i masovna izgradnja. Renomirana turistička mesta imaju unekoliko specifične probleme. Tamo trgovci suvenirima, planovima i razglednicama često dobro zarađuju. Što se tiče budućnosti turizma u Alpima, ona zavisi u velikoj meri od daljeg razvitka saobraćaja. Na dalji razvitak turizma uopšte uticaće i slobodno vreme, odnosno njegovo produžavanje. 63 49. TURISTIČKO‐GEOGRAFSKE REGIJE ALPI. SEVERNI FRANCUSKI PREDALPI, BERNSKI OBERLAND, SEVERNI KREČNJAČKI ALPI Turizam se razvija skoro u svim delovima ove prostrane planinske regije. NJeni gradovi i doline velikih reka postali su ''jezgra i ose cirkulacije'': Grenobl, Insbruk, Linc, Bolcano, Šamberi, Celovac, Beljak i Leoben. No čuvene ''turističke stanice'' nisu nastale uz gradove, već na stranama alpskih dolina. Tako su alpske doline od dvostruke važnosti za turizam: predstavljaju glavne ose turističkih kretanja i područja najpogodnija za lociranje čuvenih turističkih centara. Ima i takvih centara, pa i geografskih regija, koje su u znaku sporadičnog i difuznog turizma: one primaju posetioce i na duži boravak, iako nemaju veliku opremljenost; u njima se ustalio mahom ''porodični i socijalni turizam''. I dok se na jednoj strani u Alpima zapažaju izolovani turistički centri, dotle se na drugoj jasno ističu velike turističke regije posebne geografske fizionomije, u kojima je turizam ne samo dominirajuća funkcija nego su njemu i ostale funkcije manje ili više podređene. Turističko‐geografske regije Alpa uslovno možemo svrstati u dve grupe: u prvu spadaju spoljašnje, a u drugu unutrašnje. Spoljašnje turističko‐geografske regije. Idući od zapada ka istoku, tj. preko severozapadne i severne ivice Alpa, ističu se sledeće turističko‐geografske regije: Severni francuski Prealpi, Bernski Oberland i Severni krečnjački ili Bavarski Alpi. U južnoj podgorini turizam se najviše razvio u dvema regijama: oko velikih italijanskih i švajcarskih jezera i u području Dolomita na drugoj strani.

116

Severni francuski Prealpi. Ova regija je većim delom srednjoplaninska, a manjim delom visokoplaninska. Pošto leži zapadnije od svih pobrojanih spoljašnjih regija, to je više izložena uticaju vlažnih vetrova sa Atlantskog okeana. Znatna vlažnost vazduha i tla pogodovali su bujnoj vegetaciji. Ovim geografskim osobenostima treba dodati još jednu značajnu sa turističko‐geografskog stanovišta: teren je diseciran brojnim dolinama, koje su najvećim delom u obliku vrlo slikovitih klisura ili, pak, privlačnih kanjona. Ovde se, dakle, razvio prilično kompleksan turizam, sa zamašnim prometom posetilaca tokom čitave godine. U ovoj regiji nije došlo do izgradnje velikih turističkih stanica, već do nicanja desetina manjih centara u : Verkoru, Šartrezu, Bornu, Gifru, Šableu i dr. Bernski Oberland. Ležeći skoro u sredini severnoalpskih, spoljašnjih venaca na neki način ''ujedinjuje'' kristalaste i krečnjačke planine. Mnogi planinski vrhovi dostižu visinu od 4.000 pa i preko 4.000 m. Lednici, pak, od kojih vredi posebno spomenuti Aleč kao najduži u čitavim Alpima, probijaju se između kolosalnih planinskih vrhova. I dok je pristup do vrhova veoma težak za obične turiste, dotle je on relativno lak do lednika. Britanski turisti najviše su učinili da se pročuje ova turističko‐geografska regija. Da bi se što širim masama posetilaca omogućilo razgledanje ove izuzetne skupine vrhova i lednika, izgrađene su brojne zupčaste železnice, a u novije vreme i uspinjače. Jedan od najvećih graditeljskih poduhvata, koji je ikada izveden u planinskim prostorima, ostvaren je gradnjom zupčaste železnice do Jungfraujoha. Na Jungfraujohu je lociran hotel; to je najviši stalno otvoren hotel na svetu. Čitav niz čuvenih turističkih mesta : Grindelvald, Miren, Gštad, Kandersteg, Adelboden itd. Severni krečnjački Alpi. Spoljašnji venci Alpa, koji se nalaze severoistočno od Bernskog Oberlanda, protežu se kroz granično područje Bavarske i Austrije; većim delom se sastoje od krečnjaka, a manjim od škriljastih stena. U osnovi to je visokoplaniski, vlažan i snegovit prostor, koji je znatno više obrastao šumom nego što bi se moglo očekivati s obzirom na prevlađujući krečnjački sastav. Skijanje ''caruje'' skoro svuda, a pre svega u regijama Kicbiela i Arlberga, gde se zimska sezona održava najmanje pet meseci. Brojna planinska jezera takođe primamljuju velike mase posetilaca. U nizu turističkih mesta neka su vremenom postala stožeri turističkih regija. Takve su sledeće stanice: Garmiš‐ 117

Partenkirhen, Arlberg, Kicbiel, Halštat, Bad Išl, Mariacel i drugi. 50. ITALIJANSKO‐ŠVAJCARSKA JEZERA I DOLOMITI Regija italijansko‐švajcarskih jezera. U ovom poglavlju reč je o jezerskom području u južnoj podgorini ili, čak, na južnoj ivici samih Alpa. Ono ima izuzetno značajno mesto u alpskom turističkom prometu: broj posetilaca je ogroman a sezona tako duga da ''ujedinjuje proleće sa jeseni''. Čar italijansko‐švajcarskih jezera, sastoji se, pre svega, u njihovoj izuzetnoj lokaciji: leže na samom 64 kontaktu dveju ogromnih a sasvim različitih geografskih celina – Alpa i Lombardijske nizije. Preko te nizije prodiru sredozemni klimatski uticaji sve do pod Alpe, pa stoga na obalama ovih jezera rastu palme, magnolije i mnoge druge toploljubive biljke. Kad turista obuhvati jednim pogledom jezersku pučinu, raskošnu vegetaciju na jezerskim obalama i alpske vrleti sa svim nabrojanim visokoplaninskim obeležjima, doživljava izuzetne impresije. Izuzetno privlačan ambijent, neznatna nadmorska visina i uticaji mediteranske klime koji doprinose tolikom zagrevanju jezerske vode da je ona osobito prijatna za kupanje tokom nekoliko meseci bili su presudni činioci stvaranja niza ''turističkih stanica'' velikog prestiža, kao što su: Luagano, Lokarno, Palanca, Strezam Komo, Černobio, Riva i dr. Dolomiti. Dok je regija italijansko‐švajcarskih jezera stekla veliku reputaciju zahvaljujući kupališno‐boravišnom, odnosno letnjem turizmu, dotle su se Dolomiti pročuli blagodareći zimskosportskom turizmu. Planinske skupine su odvojene jedna od druge, okružene depresijama pod travom i šumom kroz koje vode dobri putevi; planinske strane su ''vrlo koloritne'', često u obliku stenovitih litica; vrhovi izgledaju kao da ih je neko gradio i veštački rasporedio. Reklo bi se da ovakve topografske osobenosti regije isključuju svaku mogućnost razvitka zimsko‐sportskog turizma. Međutim, on je veoma razvijen gotovo u čitavim Dolomitima, a pre svega u Kortini d'Ampeco. Zahvaljujući tome što se sneg održava dugo, što je tokom zimskih meseci tiho i vedro pa čak i sunčano vreme, mogućna je duga sezona skijanja. S druge strane, kroz Dolomite vodi čuveni 'Olimpija alpenrute' koji povezuje turističke centre u kojima su se održavale zimske olimpijske igre. U stvari, taj najvažniji put koji preseca Istočne Alpe pravcem S‐J počinje znatno severnije od Garmiša i produžava se i južnije od Kortine; tačnije, on

118

vodi od Minhena pa preko nabrojanih alpskih turističkih centara ka Veroni i Veneciji. I dok su Dolomiti zimi preplavljeni sportskom klijentelom, dotle su leti zagušeni turistima u tranzitu od nemačkih zemalja ka sunčanim rivijerama, takođe izletnicima iz velikih severnoitalijanskih gradova. Istočno od Kortine snažno su se razvili turistički centri Misurina, a zapadno Ortisei, Kanazei i San‐Martino‐di‐Kastroca. Pored toga, na mnogim lokalnostima pogodnim za zimske sportove i sa privlačnim pejzažima ponikle su male ''turističke stanice'' ili izolovani hoteli. Naročito su prevoji postali privlačni za izgradnju hotela i skromnih benzinskih pumpi. Dolomiti se na istoku završavaju omanjom geografskom celinom poznatom pod imenom la Brenta. U njoj je mesto Madona‐di‐Kampiljo zahvaćeno poletnim turističkim razvitkom. 51. MON BLAN I REGIJA FRANCUSKO‐ITALIJANSKIH VISOKIH ALPA Unutrašnje turističko‐geografske regije Alpa. Za razliku od spoljašnjih, unutrašnje turističkogeografske regije Alpa se retko gde sastoje od krečnjačkih stena. Skoro svuda dominiraju kristalaste stene velike otporne moći. Planine su u ovim regijama veće nadmorske visine i znatno jače zaglečerene od onih u spoljašnjim vencima. Turizam je doneo revolucionarnu prekretnicu, pa su unutrašnje regije Alpa postale najveće turističko‐geografsko područje planinskog turizma u Evropi, a verovatno i u svetu. Krupni turistički centri su locirani u dolinama i predstavljaju polazne tačke na planinskim vrhovima i skijaškim terenima. U novije vreme ubrzano se grade takvi centri, a naročito zimsko‐sportske stanice na velikim nadmorskim visinama najčešće u kakvim uvalama i na platoima. I u ovoj alpskoj zoni vremenom su se izdiferencirale pojedine turističko‐ geografske regije, koje se međusobno razlikuju po nadmorskoj visini, položaju, tipu turizma, nivou opremljenosti itd. To su: regija Mon Blana, francusko‐italijanski visoki Alpi, Peninski Alpi, Grison ili Graubinden i kristalasti masivi sa tirolom u Istočnim Alpima. Regija Mon Blana. Sa turističkog stanovišta osobito je značajna činjenica da je ova regija relativno pristupačna. Mon Blan nije samo rekorder u visini nego i naročiti skup glacijalnih i stenovitih pejzaža jedinstven u Evropi i, što je još značajnije, on se otvara lako u svom svome sjaju dolinama umerene visine. Tri značajne atrakcije privlače leti hiljade posetilaca: grandiozni masiv Mon Blana

119

(4.807 m), lednik Mer‐de‐Glas, Egij‐di‐Midi ‐ džinovske kamene piramide visoke skoro 4.000 m. Otkako je sagrađena uspinjača na Egij‐di‐Midi do 3.842 m (najviša turistička uspinjača na svetu), stotine hiljada posetilaca tiska se da se popne ovom ''vazdušnom železnicom'' na veliku nadmorsku visinu. Četvrta 65 atrakcija je tunel kroz Mon Blan dug 11.600 m, kroz koji vodi put iz Ženeve dolinom Arva, da bi se ka istoku nastavio dolinom Aoste za Torino i Milano. Letnja turistička sezona najpre je trijumfovala u Šamoniju i Kurmajeru. Tamo se odlazilo radi divljenja Mon Blanu, penjanja na ovaj džinovski vrh i šetnje do lednika. Poznata je činjenica da je Napoleon III, posetivši dolinu Šamonija prilikom obilaska novopripojene oblasti Savoje Francuskoj, obišao lednike; od tada je nastala ''moda'' odlaska u planinski prostor Mon Blana i razgledanje lednika. Zna se i to da su mnogi poznati umetnici, političari i državnici dolazili u regiju Mon Blana. Spomenućemo samo neke od tih istorijskih ličnosti: Getea, Šatobrijana, Viktora Igoa, Lamartina, Aleksandra Dimu Starijeg, Žorž Sandovu, Gotjea, Bajrona, Lista. Zanimljivo je da je skijanje u regiji Mon Blan otpočelo najpre u Meževu. Jer, u prvoj fazi razvitka ovog popularnog zismkog sporta na ceni su bili blagi padovi ‐ a takvi preovlađuju u Meževu. Kasnije se njegovo težište prenelo na Kurmajer, a kako se usavršavala tehnika skijanja i ekipirao teren, tako je Šamoni preuzimao prvenstvo. Uspinjače su presudno uticale na pojavu letnjeg skijanja po ledniku u La Vale Blanš, tj. u visinskom regionu iznad 3.000 m. Francuska strana masiva Mon Blana je jače disecirana valovima i rečnim dolinama, pa je stoga pristupačnija od italijanske i švajcarske. Na padinama Mon Blana iznad Šamonija uređene su izvrsne šetališne staze i sagrađena brojna planinska skloništa. Mon Blana predstavlja turističko‐ekonomsku, ali ne i fizičko‐geografsku celinu; ona je, dakle, u prirodnom pogledu prilično heterogena, što je uticalo na to da se turistička delatnost jače razvije u tri grupe stanica: Meževu, Sen Žerveu ‐ le Kontaminu i u dolini Šamonija sa Mon Blanom. Grupa Mežev ima izvrsne prirodne pogodnosti za zimski i letnji turizam. Kada je sagrađena uspinjača Mežev ‐ Šamoni ‐ Lez‐Uš ‐ Sen Žerve, znatno se produžila zimska sezona, a samim tim povećao i turistički promet. Mežev je poodavno stekao reputaciju i velikog među narodnog mondensko‐turističkog centra. Brojni su noćni klubovi, kazino, priredbe i ekskurzije. 120

Mesto Komblu, severno od Meževa, predstavlja malu turističku stanicu na jednoj zaravni eksponiranoj prema jugoistoku, tačno naspram Mon Blana. Zahvaljujući insolaciji od 14 sati dnevno, spomenutom pogledu i obilju pastrmki u rekama Arv i Arli, preko leta na sve strane ožive kampovi i ostali smeštajni objekti. Val d'Arli poslednja veća stanica meževske grupe. Ima postojan a dug snežni pokrivač i vrlo raznolike skijaške terene. Grupa Sen Žerve‐le Kontamin odlikuje se kompleksnim turizmom: termalizmom, alpinizmom, klimatizmom i letnjim boravkom uopšte i zimskim sportovima. Tako u Sen‐ Žerve‐le‐Benu postoje dva termalna centra: Fajet i Sen Žerve. Sen Žerve, lociran je na većoj nadmorskoj visini od Fajeta: nalazi se na jednoj terasi iznad Arva. Turistički stručnjaci mu često daju epitet ''klimatska prestonica'' ili ''raj za decu''. Sen Žerve je polazna tačka ekskurzista koji se upućuju na Mon Žoli, pa i na sam Mon Blan. Ali se grupa Sen Žervea ne završava ovde, već se produžuje prema jugu. Čitava sukcesija seoskih naselja posle drugog svetskog rata se postepeno preobratila u jednu privlačnu perlu turističkih stanica, koja se označava imenom ''grupa Kontamin‐Monžua''. Dolina Šamonija sa Mon Blanom je jedinstven turistički kompleks, kakav se ne sreće nigde drugde u Alpima, pa ni izvan njih. Duž reke Aroa, koja otiče džinovskim valovom pleistocenskog lednika, poređalo se dvadesetak sela. Kao i u grupi Kontamin‐Monžua i ovde su seljaci preuzeli masovno preuređenje kuća i privrednih zgrada u objekte za smeštaj turista.. Šamoni je uvek bio ''prestonica alpinizma''. Ovde se izvodi i nastava iz alpinizma ‐ od jednog časa do jednog ili više dana. Prve Zimske olimpijske igre uopšte održane su u Šamoniju 1924. godine. Prva alpsko‐turistička uspinjača sagrađena je u njemu. Francusko‐italijanski visoki Alpi. Položaj im je u pograničnom prostoru Francuske i Italije, u području koje se nalazi južno od regije Mon Blana. To je jedna vrlo kompleksna celina kristalastih masiva, unutrašnjih i spoljašnjih, koji okružuju krečnjačku i kristalastu intraalpsku zonu. I kao što je komplkikovan tektonski sklop regije, tako je raznolik i njen reljef: pod uticajem snažne glacijalne i fluvijalne erozije, izgrađene su duboke klisure i kanjoni. Pod uticajem velike nadmorske visine i znatne vlažnosti koja je indirektna posledica takve visine, ovde se javljaju brojni lednici. No kako je regija

121

južnog položaja i samim tim više osunčana, recimo, od regije Mon Blana, to se ne mogu obrazovati 66 dugi lednici. U njoj napada dosta snega, ali se ne održava dugo na svim lokalnostima zbog istih razloga zbog kojih se nisu razvili duži lednici. Čitav niz mesta stekao je renome čuvenih letovališta, dok je Brijanson jedno od najpoznatijih klimatskih lečilišta Evrope. Još su brojnije stanice zimsko‐sportskog turizma, koje su takođe napravile briljantnu ''karijeru''. Francuski deo ove regije prosečen je sa tri visoke unutrašnje doline, koje predstavljaju okosnicu po jedne manje geografske celine: najsevernija je dolina gornjeg Izera, a najjužnija je dolina Romanš. Mezoregija Tarantez, u koju spadaju Val‐d'Izer, Kurševel, Tinj, Meribel‐lez‐ Alie, danas je jedna od najposećenijih francuskih zimsko‐sportskih regija. Predviđa se, naime, izgradnja ogromnih smeštajnih kapaciteta u području Belvija. Na drugoj strani probiće se savremeni put od Lemanskog jezera do Nice, tzv. Route‐des‐Alpes. Put će presecati skoro čitave francuske Alpe. Dolinom Izera se prilazi NP‐u Vanoaz, koji predstavlja produžetak italijanskog NP‐a Grand Paradis. Jedna grupa vrlo sunčanih turističkih stanica sistemom uspinjača se sve čvršće međusobno povezuje. Ona se preobratila u malu turističku regiju. NJeno najizgrađenije mesto jeste čuveni Kurševel. Pri tome je ipak stvorena izvesna arhitektonska celina, u okviru koje su najkomforniji objekti namenjeni bogatoj inostranoj klijenteli, prvenstveno američkoj i belgijskoj. La Morijen je mezoregija prosečena klisurastim dolinama, a pre svega, glavnom odvodnicom, rekom Arkom. Valoar se smatra za geografsku granicu između Severnih i Južnih francuskih Alpa. Jedan drugi, vrlo dinamičan skup turističkih stanica nalazi se jugoistočno od Alp d' Ijez. To je tzv. Dez‐Alp, dvojna turistička stanica. 52. PENINSKI ALPI, GRISON I TIROL SA KRISTALNIM MASIVIMA ISTOČNIH ALPA Peninski Alpi. Ako uzmemo u obzir prostorne činioce turističkog prometa, onda se Peninski Alpi odlikuju najvećom ''kolekcijom'' vrhova od 4.000 m ‐ naravno, van područja Mon Blana. Neki od njih spadaju u najlepše vrhove Alpa (Servin); neki lednici su među najprivlačnijim i najposećenijim (Vajshorn). Naročito je lak pristup od velike ronske magistrale. Određena kategorija međunarodne turističke klijentele upravo traži područja u kojima se otvaraju grandiozni visokoplaninski pejzaži . Da je 122

to tačno vidi se iz činjenice da se turistički promet usredsredio na lokalnosti oko džinovskih vrhova, kao što su Servin, Monte Roza, Mišabal, Cermat, Sas‐Fe, Makunjaga i Breil‐ Servinija. U ovoj regiji turizam je najpre trijumfovao leti. Vremenom se sve više razvijala zimska sezona. Ponegde se turistička izgradnja razvila sasvim u divljini, visoko i daleko od stalnih naselja, magistralnih puteva i turističkih skupina. Takav usamljeni punkt predstavlja Kornergrat.U čitavoj regiji Peninskih Alpa jedna turistička stanica se izuzetno ističe ne samo po vrsti klijentele nego i po intenzitetu razvitka prometa, pa i po koncepciji izgradnje objekata. To je Verbije, koji se pročuo, pre svega, po dugoj sezoni skijanja. Cermat ispod Servina, jednog od najimpozantnijih vrhova u čitavoj Evropi. Međutim, do njega se teško probija automobilski saobraćaj jer je ''naglašena negostoljubivost prirode''. Cermat je, dakle, sušta suprotnost Šamoniju, a Servina Mon Blanu. Regija Grison (Graubinden). Sa planinskim masivom Berninom predstavlja najistočniji deo unutrašnjih planinskih regija sa 4.000 m nadmorske visine. Sem Bernine i impresivnih litica Pik Badile (3.308 m), nijedna planina nije izrazitije privlačna za turizam. Ove dve planine su značajne Klimatske barijere. Od toga ima naročite koristi čuveni Sen Moric. Dugotrajna insolacija ne isključuje snegovitost; naprotiv, snežni pokrivač se dugo održava. Međunarodna klijentela, naročito britanska, pri čemu je ona većim delom mondenska i bogata, postojano dolazi u Sen Moric, Davos, Arosu. Tirol i susedni kristalasti masivi Istočnih Alpa. Za ovaj alpski prostor zajedničke su, pored ostalih, sledeće dve prirodno‐geografske osobenosti: prevladavanje kristalastih škriljaca u geološkopetrografskom sastavu terena i nadmorska visina masiva ispod 4.000 m. Kristalasti tereni su rasprostranjeni na velikim površinama u Austriji i Italiji. Od njih su sastavljene visokoplaninske regije koje su poodavno poznate u svetu turizma. To su: Visoki Tauern sa vrhom Gros‐Gloknerom (3.798 m), najvišom tačkom Austrije; Tirol sa svojim masivima Ectalom i Štubaitalom. I dok su ogranci Severnih krečnjačkih Alpa nepogodni za zimske sportove i zimski turizam, dotle su kristalaste trupine skoro svuda sasvim drugačije oblikovane: vrhovi su im zaobljeni, strane sa blagim i često kontinuelnim 67 nagibima. Ovakve topografsko‐geomorfološke osobenosti toliko su imale prednosti kao prostorni 123

činilac turističke izgradnje da su svi krupniji zimsko‐sportski objekti koncentrisani na kristalastim terenima. To se najbolje vidi na primeru Insbruka, u čijem su južnom, kristalastom zaleđu, uređeni: Bergizel sa olimpijskom skakaonicom. Ipak, prirodni prelazi s jedne strane na drugu stranu su dosta teški i u kristalastim planinama Istočnih Alpa. Jednostavno rečeno, te su planine, već zbog znatne nadmorske visine, teško savladljive za drumski i železnički saobraćaj. Turističke stanice, naročito one koje su stare i velike, nalaze se u dolinama kojima su disecirani ovi masivi: Badgaštajn ; Bormio , Pontedilenje. No kako se kristalasti masivi odlikuju prostranim platoima i, uopšte, široko otvorenim terenom na velikim visinama, to su i tamo izgrađene brojne turističke ''stanice''. Većina njih locirana je na prevojima. Male stanice nastale su od sela u planinskoj podgorini, pa, čak, i od katuna kao privremenih stočarskih naselja. Te ''seoske stanice'' i turizam na selu uopšte veoma su prosperitetni u Istočnim Alpima, posebno u austrijskom Tirolu. Tirol i susedni kristalasti masivi imaju znatno kontinentalniju klimu od do sada prikazanih turističko‐geografskih regija Alpa. Uostalom, Istočni Alpi su udaljeniji od Atlantika kao izvora vlažnosti. Iz te kontinentalnosti proističu dve činjenice značajne sa turističko‐ geografskog stanovišta: dugo održavanje snežnog pokrivača i pojava prostranih lednika. Svuda gde se javljaju kristalasti škriljci kao preovlađujuće stene razvila se normalna rečna mreža. Na škriljcima se uvek javlja kontinuelan glinoviti pokrivač; uz inače znatne količine padavina. Kulturno‐istorijske, umetničke i folklorne privlačnosti Tirola. ‐ U Evropi ne postoji nijedna planinska regija tako kompletnih prirodnih, kulturnoistrijskih umetničkih i folklornih privlačnosti kao što je Tirol. Za procvat privrede, kulture i umetnosti u prošlosti Tirola bila su od značaja još dva momenta: eksploatacija rudnog blaga (srebra, bakra i soli) i brodarenje Inom. Još 1409. godine pronađena su ležišta u Falkenštajnu, a kasnije i u Švarcu. Ovaj drugi grad, koji se razvio na desnoj obali Ina nizvodno od Insbruka, bio je nadaleko poznat po eksploataciji srebra već oko 1.500. godine. Dugo vremena predstavljao je najveći rudnik srebra na teritoriji austrijskog carstva. Drugi veliki rudarski centar, pun prekrasnih spomenika iz prošlosti, jeste Solbad Hal, takođe na desnoj obali Ina i u blizini Insbruka. NJegov prosperitet bio je zasnovan na eksploataciji naslaga soli.Prema narodnom predanju, 124

lovci viteza Nikolausa fon Rorbaha govorili su svome gospodaru o velikom bogatstvu u divljači doline Hal. Da bi se u to uverio, vitez je i sam krenuo u lov i jednom prilikom primetio kako divljač liže stenu. Odmah je naredio da se počne sa vađenjem soli. Stari amblem ovog grada jeste ''Kula novca'', utvrđeni zamak koji se ubraja u najlepše tirolske građevine te vrste. On je istovremeno veran odraz nekadašnjeg prosperiteta Hala. Od 1567.godine služio je kao kovnica novca u kojoj je izrađivana metalna moneta zvana ''Sardwirtsywanyiger''. Sem po ovakvim spomenicima, Hal je nadaleko poznat po svom trgu Unter Stadt‐plac, jedinstvenoj arhitektonskoj celini sastavljenoj od ujednačenih trospratnih i četvorospratnih kuća obogaćene buržoazije, koje su transformisane, odnosno ukrašene divnim balkonima, izvijenim ivicama krovova, ornamentima i drugim detaljima iz barokne epohe. I mnoga druga tirolska naselja obiluju spomenicima iz prošlosti, naročito Insbruk, Ratenbergom, Landek. Tokom čitave istorije u Tirolu su negovane različite grane umetnosti. Samo tirolsko stanovništvo vekovima je izrađivalo razne ukrasne predmete od kamena, a naročito od drveta i kovanog gvožđa. S druge strane, mnogobrojni tirolski umetnici odlazili su u druge zemlje ili su svoje proizvode slali u inostranstvo. epohe) i divnim ornamentima. Istog stila i velikih umetničkih vrednosti je parohijska crkva Sv. Johana, zatim izuzetna crkva Sv. Karla Bormijskog u Foldersku. Izrada kaciga, metalnih štitova, ratničkih oklopa i raznih ukrasnih predmeta od kovanog gvožđa odavno je u Tirolu dostigla stepen savršenstva. Car Maksimilijan bio je ne samo veliki ljubitelj ovih umetničkih predmeta od kovanog gvožđa nego je čak i sam otvarao radionice za njihovu proizvodnju. On je negde oko 1490. godine prosto uveo u modu nošenje metalnih oklopa i kaciga ne samo u ratu nego i na raznim svečanostima. Ubrzo potom ovi umetnički tirolski proizvodi stekli su svetski renome. NJih su kupovali plemići širom Evrope, upotrebljavajući ih najradije prilikom javnih viteških turnira i ostalih nadmetanja u ratničkim veštinama. Folklorne privlačnosti Tirola dopunjuju inače upadljivu raznovrsnost turističkog ambijenta. Širom Evrope, a naročito po evropskim planinskim regijama, 68 poznata je tirolska nošnja, naročito muška. Zelene kratke pantalone sa ''tregerima'', zelene bluze,

125

zeleni šeširi sa zadenutim perom od ptice, nose se gotovo na celom prostoru od Salcburga na istoku do Arlberga na zapadu. Tirolske narodne pesme koje se pevaju na poseban način (poznato ''jodlovanje'') i danas se svuda neguju. Razvitak turizma. U Tirolu, toj najznačajnijoj turističkoj regiji Istočnih Alpa, turizam se počeo razvijati upravo oko termo‐mineralnih izvora, i to intenzivnije u XVIII i XIX veku. Tome banjskom turizmu prethodila je vekovna konačišno‐ugostiteljska uloga niza naselja na Brenerskom putu, kojim se odvijao karavansko‐trgovački saobraćaj između Venecije i Minhena. Tokom XVIII i XIX veka grade se bolji putevi, usavršavaju saobraćajna sredstva, te narod iz gradova, pa i sela, sve češće odlazi na odmor i lečenje u mnogobrojne tirolske banje.. Takođe počinje sistematsko reklamiranje zimskog turizma u tirolskim planinama, jer se u to vreme počinje jače razvijati smučarski sport. Oko 1900. godine već postoje brojna turistička mesta ‐ skijaške stanice u Tirolu. Sve to naglo privlači posetioce, naročito inostrane: Englezi među prvima počinju pristizati u masama, pa osnivaju svoju turističku koloniju. Turistički promet kretao se u Tirolu zavisno od prikazane aktivnosti brojnih saveza i društava, zatim pod uticajem omasovljenja zimskih sportova, uvođenja automobila u saobraćaj, izgradnje uspinjača, ali i u zavisnosti od političko‐istorijskih zbivanja u svetu. To znači da se promet povećavao sve do početka prvog svetskog rata, zatim je zamro. Posle drugog svetskog rata promet izrazitije raste tek od 1947. godine. Prelomna godina u posleratnom turističkom razvitku Tirola kao najrazvijenije i najprometnije turističko‐geografske regije Istočnih Alpa, bila je 1949/50. Ovo se može objasniti dejstvom sledećih činilaca. Zapadnonemačka privreda već se konsolidovala do te godine ‐ a Zapadna Nemačka je tradicionalni turistički disperziv za Tirol. Ovako brzo povećavanje broja postelja, izgradnja, uspinjača, asfaltnih puteva, polet automobilskog saobraćaja koji efikasno konkuriše železničkom, stalna briga oko stručnog usavršavanja radne snage zaposlene u turizmu kao delatnosti veoma osetljivoj na kvalifikovanost osoblja, omogućili su skoro postojan porast turističkog prometa. 53. OPŠTE KARAKTERISTIKE PIRINEJA I TURIZAM ANDORE Pirineji, planine alpskog tipa na granici Španije i Francuske, raspolažu znatno većim brojem turističkih privlačnosti no Alpi. Uprkos tome, oni su manje iskorišćeni za razvitak turizma od Alpa. 126

Tome je uzrok, pre svega položaj Pirineja, koji su po strani od velikih evropskih gradova. Pirineji se odlikuju obilnim i čestim termalnim vodama, čiji se izvori javljaju duž cele planinske regije: od Atlantskog okeana do Sredozemnog mora. Druga značajna turistička privlačnost ove planinske regije jesu mnogobrojna glacijalna jezera (u našim dinarskim krajevima takva jezera poznata su pod nazivom ''gorske oči''). Izvesno je da su Pirineji zbog svoje specifične disekcije i makroreljefa bogatiji jezerima nego Alpi. Samo u visinskom regionu iznad 2.000 m nalazi se 527 jezera obrazovanih u cirkovima. Mnoga od pirinejskih jezera leže u nižim regionima. Zbog toga, kao i usled dugotrajne i intenzivne insolacije koja je izražena na ovoj južnoj planini, ona su leti pogodna i za kupanje. NJihova velika privlačnost je naročito u tome što su veoma bistra, bogata ribom i najčešće okružena gustim šumama ili bujnim planinskim pašnjacima. Određeni delovi Pirineja sastoje se od krečnjaka, pa se tu nailazi na mnogobrojne površinske i podzemne kraške oblike, kao što su: ponori, jame, pećine i dr. Sa stanovišta turističke atraktivnosti, najznačajnije su pećine. Privlačni su i visoki pirinejski vrhovi i platoi koji su pod večitim snegom, kojim inače jako obiluju ove planine. Mesto Prad dobija 4,80 m snega u toku zime. Klimatolozi su utvrdili da ono po debljini snežnog pokrivača prevazilazi sve meteorološke stanice u južnim Alpima. Središni Pirineji snegovitiji su i od severnih Alpa. Ova njihova osobenost posledica je gotovo stalnog kretanja tzv. biskajske ciklone duž severnog dela Pirineja. Dolazeći sa okeana, ona stalno donosi velike količine vlage, naročito zimi. Ali snežni pokrivač se održava znatno kraće no u Alpima. Jedino na visini iznad 2.000 m traje 6 i više meseci. Prema tome, Pirineji su pogodni za zimske sportove i zimski turizam, utoliko pre što se znatne njihove površine sastoje od zatalasanih platoa ili blagih planinskih strana. 69 Gotovo svuda u Pirinejima, a naročito na njihovim južnim i istočnim stranama koje su povoljnije eksponirane, insolacija je duža nego u Alpima. I ova značajna pogodnost za turizam potiče kako od povoljne ekspozicije, tako i još više od položaja planine na ivici suptropskih širina, poznatih po dugotrajnom sunčevom sjaju. Još jedna klimatska osobina pogoduje razvitku turizma i većem turističkom prometu u Pirinejima: sukobljavanje (mešanje) ''planinskog i morskog vazduha'', što je sa

127

zdravstvenog stanovišta povoljno. Na kraju, treba pomenuti prostrane šume i planinske pašnjake bogate u divljači, pogodne za lov. Zatim planinske brzake pogodne za splavarenje, kajakarenje i ribolov (bogate su pastrmkom). Uz to, ispod najviših vrhova nailazi se na česte cirkove ispunjene večitim ledom. Postoje i mnoge istorijske, arhitektonske, folklorne i druge turističke privlačnosti. Pirineje često nazivaju ''tragičnim planinama'', ''bedemom zapadne civilizacije'' itd. Oko svakog značajnijeg prevoja vodile su se borbe prilikom arapskih pokušaja da u srednjem veku provale iz Španije u jugozapadnu Francusku. Zato su zbog odbrane prevoja građene jake tvrđave na njima. Kako su borbe vođene i u znaku ''odbrane hrišćanstva'', tvrđave su često građene u obliku krstova. Uz njih su gotovo svuda podizane crkve, manastiri ili druga svetilišta. Takva mesta su često izrastala u središta hodočašća. Naposletku treba spomenuti živopisne narodne nošnje Baska, njihove stare običaje, svečanosti, igre i pesme, a naročito veoma slikovite sajmove koji se u avgustu održavaju po šumama. Baski, narod čije poreklo nauka nije sasvim utvrdila, ali koji su, verovatno, najstariji evropski narod, interesantni su i po nizu drugih osobenosti koje su privlačne za turiste. Pre svega, neguju duh srodničkih veza kao retko koji evropski narod. Negovanje tog duha ide dotle da gotovo sva bliža a često i dalja rodbina stanuje zajedno. Zbog toga se grade kuće velikih dimenzija ‐ gotovo kao po gradovima. Nije redak slučaj da u jednoj kući stanuje 40, 50, 60, pa i više lica. I same baskijske kuće su slikovite. Dve trećine Baska živi u Španiji, a jedna trećina u Francuskoj, ali redovno u pograničnim pirinejskim regijama. Iako periferijskog položaja, Pirineji su sa Francuskom povezani dosta dobrim asfaltnim putevima i električnim železnicama. Pri tome su dve komunikacije naročito važne sa turističkog stanovišta: asfaltni putevi koji vode dolinom Ariježa do planinske državice Andore, i dolinom Garone do slikovitog turističkog područja Val d' Aran. Andora (površina 466 km˛; broj stanovnika 53.000 u 1998) je jedan od najinteresantnijih turističkih centara Pirineja. Iz nekih procena proizlazi da svakog letnjeg meseca u nju doputuje preko 1.000.000 turista. Andora je doživela gotovo neverovatan prosperitet u toku drugog svetskog rata, a naročito posle njega. Dva osnovna činioca omogućila su taj prosperitet: krijumčarenje robe iz 128

Francuske u Španiju i obrnuto, i turizam. Duž tri glavne andorske doline, koncentrisana su sva naselja. U glavnom gradu, Andori Veli (sagrađenom na dnu glacijalnog valova širokog samo 800 m i visokog najmanje 1.000 m), zapažaju se oblakoderi sa 12‐15 spratova, veliki broj automobila koji zakrčuju ionako uske ulice, najraznovrsnija roba doneta krijumčarenjem iz celog sveta (prodaje se po neverovatno niskim cenama jer nije podložna carinama), veliki broj ultramodernih hotela (oko 100) itd. U glavnom gradu za turiste su interesantne srednjovekovne građevine, zatim zgrada vlade i mostovi. Pored glavnog grada treba pomenuti i Ordino, centar isoimene parohije, koji se nalazi u središnjem delu Andore. To je interesantno naselje seoskog tipa, sa kamenim kulama. Na severozapadnim padinama su skijaški tereni, sa centrom Ordino‐Arkalis. Zapadnije od Ordina je najviši vrh Koma Pedrosa (2.942 m) i ski centar Arinsal. Severozapadno od La Vele je i ski centar Pal. Interesantna naselja su i Soldeu, Les Eskaldas, Enkamp i druga. U drugoj polovini 20. veka, Andoru godišnje poseti 10 do 12 miliona lica, od kojih je veliki broj u tranzitu. 54. BANJSKI I RELIGIOZNI TURIZAM PIRINEJA Banjski turizam. Pirineji obiluju termalnim vodama, koje su oduvek bile od prvorazrednog turističkog značaja. Ovo obilje termalnih voda u najtešnjoj je vezi sa rasedanjem Zemljine kore. U prošlosti Pirineja tektonski pokreti su stvorili mnogobrojne dislokacione linije, koje su poslužile kao predispozicija za izbijanje stotina termalnih izvora. Oni su naročito česti u takozvanoj aksijalnoj zoni, 70 sastavljenoj pretežno od kristalastih škriljaca. Dele se u četiri grupe: slani izvori, karbonatno‐kalcitni, sumporno‐sodični i topli sumporoviti izvori. Temperatura vode na nekima od njih iznosi i do 77°C. Niz pirinejskih toplih izvora odlikuje se i velikom radioaktivnošću. Prirodno je onda što su Pirineji odavno stekli glas jedne od najpoznatijih evropskih banjskoturističkih regija. Tako su još Rimljani visoko cenili tople izvore Lišona i Aks‐le‐Terma; ima tragova galsko‐rimske gradnje i u Ameli‐le‐Benu. Tokom dugog srednjovekovnog duhovnog mraka nije se mnogo obraćala pažnja telu, ali kada je nastalo doba renesanse, dolazi do ponovnog aktiviranja nekoliko banja. Posete poznatih i istorijskih ličnosti mnogo su doprinele širenju reputacije tih banja. Od svih pirinejskih balneo‐turističkih centara ističu se Koteret, a naročito Lišon. Za Lišon se kaže 129

da je ''kraljica Pirineja''. Leži na 630 m nadmorske visine, severno od glavnih pirinejskih venaca. Ima 68 sumporovito‐sodnih izvora, koji su istovremeno i radioaktivni. Usled emanacije velike količine tih gasova, vazduh iznad banje je izvanredno prijatan za disajne organe. U Lišonu se leče ne samo disajni organi nego i govorne mane. Naselje je prekrasno uređeno i utonulo je u ogromni park. Za mondenski svet sagrađen je kazino. Privlačnost ovog mesta sastoji se u vrlo raznolikim vidovima rekreacije i razonode. Najvažnije je dopunjavanje banje Lišon sa skijaškim centrom Siperbanjer, koji se nalazi 17 km južnije. Takođe, 12 km južno od Lišona razvila se još jedna poznata stanica zimskog turizma, Lez Egid. Ukupno je pet takvih stanica oko ove čuvene banje. U Aks‐le‐Termu (dolina Ariježa) izbija 61 izvor i u njima se ljudi leče od reumatizma, kao i od oboljenja disajnih organa. Za potrebe banjskih posetilaca izgrađen je i skijaški centar. Ameli‐le‐Ben ima sumporno‐sodne vode, u kojima se leče skoro iste bolesti kao i u Aks‐le‐ Termu. Bulon sa svojim bikarbonatnim izvorima služi za lečenje jetre, a Prad u dolini Teta čuven je po muzičkom festivalu. Blizu je Verne, sa sumporno‐radioaktivnom vodom. Ali pirinejske banje i banjski turizam ipak imaju probleme. One su, na primer, izložene stalnoj konkurenciji banja u Centralnom masivu i Alpima. S druge strane, one su relativno slabo opremljene: termalne vode su ponegde loše kaptirane te se gube; banjska služba je slabo organizovana, a hotelsko osoblje nije dovoljno osposobljeno za usluživanje teško pokretne klijentele itd. Religiozni turizam u širem području Pirineja razvio se naročito u gradiću Lurdu i to na pomalo neobičan način. Jedan domišljati stanovnik ovog gradića je tvrdio da mu se javila Bogorodica; čak je rekao kako je ona ostavila ikonu sa svojim likom u pećini Masabiel. Kada je sa radoznalim građanima otišao u pećinu, zaista je našao ikonu, za koju niko do danas ne zna kako je tamo dospela, odnosno ko ju je tamo ostavio. Bilo kako bilo, tek od tada je ikona, kao najveća svetinja, nošena po katoličkim zemljama, a potom ostavljena u lurdsku crkvu. Mnogo unesrećenih paralitičara iz čitavog katoličkog sveta dolaze u crkvu da ''izmole milost'' božju. Vremenom se ovo posećivanje kompletiralo na taj način što je određen datum velikog hodočašća, na koji dolaze desetine hiljada bolesnika i turista da bi prisustvovali vrlo svečanom religioznom obredu. Svake godine na taj dan održava se izuzetno složen 130

verski ritual u bazilici, zatim u novoj podzemnoj crkvi i ispred specijalnog basena u koji se polažu bolesnici. Još 1910. godine bilo je više od 3 miliona posetilaca. Tako se Lurd uvrstio u najkrupnije centre hodočašća ili religioznog turizma na svetu. Za potrebe ogromnog broja turista morao je biti sagrađen aerodrom, i to velikih dimenzija, podešen za sletanje čak i velikih aparata. Tako se Lurd razvio u najveći turistički centar središnih Pirineja. Ali njegovom prosperitetu doprinosi blizina atraktivnih pirinejskih pećina. Svoje goste lurdski turistički radnici najčešće vode u pećinu Betaram, poznatu po čuvenom nakitu i po podzemnoj reci dugoj oko 300 m. Kako se u blizini nalazi čuvena banja Banjer‐de‐Bigor, to se gostima obezbeđuje smeštaj u banji ‐ ukoliko su hoteli u Lurdu zauzeti. U blizini banje je i pećina Meduz. 55. OPŠTE KARAKTERISTIKE I TURIZAM CENTRALNOG MASIVA Poznata geografska celina zapadno od reke Rone i severno od Lionskog zaliva, Centralni masiv, predstavlja posebnu turističku regiju. U njemu se turizam snažno razbuktao zahvaljujući pre svega tome što se okolo nalaze brojni gradovi (među kojima i takvi centri kao što su Pariz i Lion) i prostrane nizije. Ti gradovi, ma koliko da su sami po sebi turistički privlačni, ipak su daleko više disperzivni. U 71 Centralnom masivu su razvijeni brojni vidovi turizma: banjski ili takozvani termalizam, ekskurzioni, zimsko‐sportski, kulturni i dr. Svi veći gradovi ove regije razvili su se zahvaljujući banjama (svaki ima banju) i železničkoj vezi. I danas železnica ima izvesnu ulogu u turističkom prometu kroz ovu regiju: Direktna kola dolaze leti iz Pariza, Bordoa i Marselja, a do Višija još iz Nanta i Strazbura. Viši je dobio i aerodrom. I pored toga, vremenom je opadao broj luksuznih hotela, kao i broj inostranih gostiju. Ekskurzioni turizam ovde se razvio takođe u vezi sa ''termalizmom''. Tako značajna uloga toplih voda je razumljiva kada se zna da su ovdašnje banje bliže velikim francuskim gradovima od alpskih i pirinejskih banja. Uostalom, te su banje locirane u slikovitim predelima, često sa veoma bogatim kulturnim nasleđem. Bolesnicima se često priređuju prijatna kruženja autobusom po regiji. Privlačnosti na tim rutama su mahom jezera u vulkanskim kraterima, grandiozne klisure i kanjoni, vodopadi i slapovi. Zanimljivi su i veliki tehničko‐građevinski objekti (železnički vijadukti, najduži u Evropi ‐ do 465

131

m; velike brane za hidrocentrale). Predeli su bogati tvrđavama i zamkovima, lociranim na raskrsnicama puteva i, što je najneobičnije, na strmim ivicama platoa, na ulazima u klisure itd. Mnogo ljudi, poreklom iz siromašnih planinskih sela ovog masiva, zaposlili su se u velikim gradovima. Otuda dolaze u zavičaj na odmor. Otkako se turizam počeo naglo razvijati, mnoge seoske kuće i farme zakupljuju građani i preobraćju ih u vikendice. Tako turizam vraća deo života selima koja se raseljavaju. Uz to se sve češće podižu letovališni i odmarališni centri. Predeo Mon Dora nekada je bio skijaška ''pista Pariza''. Alpi i Pirineji su neuporedivo dalji, te mu dugo nisu konkurisali ‐ sve dok nisu efikasnije saobraćajno povezani sa gradovima. Godine 1937. Mon Dor je još bio treći skijaški centar Francuske. Kasnije su ga prevazišle desetine planinskoturističkih stanica. Ali od 1960. god. ponovo oživljava, jer se na jugoistočnim padinama uređuje 130 km raznolikih pista, na kojima se istovremeno može skijati 15.000 ljudi. Ovo je najviše područje regije (1886 m). Kako se nalazi blizu Atlantskog okeana, to dobija dosta snega. Ima još nekoliko značajnih skijaških centara. Manje turističko‐geografske regije. Centralni masiv je u stvari jedan kristalasti štit, koji je rasednut, izdignut i ''vulkanizovan''. Kako leži blizu okeana, to ima dosta padavina, pa otuda na sve strane otiču mnogobrojne reke. Stoga francuski geografi s pravom vele da je to ''vodeni zamak Francuske'', što znači ogroman hidrografski čvor. Centralni masiv čini nekoliko planinskih celina: Mon Dor, Mon Overnj, Margerid, Mon Obrak, Mon Lozer, Mon Igual, Vivaras, Mon Pilat, Forez, Madelein i Plato Milevaš. Izdvajaju se dve manje turističke regije: Overnj i Limuzen. Overnj je planinske prirode, sa izrazitim vulkanskim reljefom i unutrašnjim kotlinama u kojima su locirani gradovi. Ti gradovi‐banje istovremeno leže i u dolinama reka ž. Oni su turistički privlačni i zbog toga što su bili središta romanske umetnosti. U Overnju postoje dva tipa reljefa: stari hercinski masiv sa duboko usečenim dolinama i vulkanski tereni. Ovaj drugi tip je turistički zanimljiviji: raznovrsni vuklanski oblici sreću se na velikom prostoru (u pravcu sever‐ jug). Oko 70 vulkanskih kupa nalazi se na toj liniji. Nigde na teritoriji Evrope ne postoji tako prostrano područje starih vulkana. Poneki vulkanski krater ima izrazito oštar oblik, pa su tu građeni nekadašnji feudalni zamkovi ili crkve.

132

Najpoznatiji je Pi‐de‐Dom, ''sveta planina'', ovenčana ruinama Merkurovog hrama. Već sam vulkanizam ukazuje na to da je ovde nestabilna Zemljina kora. Duž brojnih dislokacija pravca sever‐jug ne samo da su se izlili mnogi vulkani nego su se pojavili obilni termalni izvori, oko kojih su se razvile banje evropske i svetske reputacije. Takva je Šatel‐Gijon sa 30 izvora tople vode. Na reci Dordonji razvile su se banje La Burbul i Mon Dor. Doline Loare i Agijea su kompozitne: kotline rastavljene slikovitim klisurama. Stoga ta područja narod naziva baseni. Mnogi stari gradići i vredni istorijski spomenici sreću se po tim kotlinama. Od svih gradova najveći značaj ima Klermon Feran, glavni grad Centralnog masiva. NJegov začetak je bio u podnožju masiva Pi‐de‐Dom. Kasnije se razvio industrijski deo, u kome su čuvene fabrike automobilskih guma ''Mišelin''. Oko ovog drugog dela izgrađen je niz stambenih četvrti. Klermon‐Feran je uz to velika raskrsnica turističkih tokova, budući da je prvi veliki grad i saobraćajni centar na koji se naiđe kada se dolazi iz Pariza. Viši je najveća francuska banja, izgrađena u vreme Napoleona III. Izvori su sa bikarbonatno‐sodnom vodom, u kojoj se leče: hepatitis, alergije i stomačne bolesti. Danas ima oko 72 10.000 stranih posetilaca godišnje. Od 1960. godine preduzimaju mere za sportsko ekipiranje Višija kako bi se nekako privukli strani i domaći turisti. Limuzen nije toliko turistički privlačan kao Overnj. Sastoji se od zatalasanog platoa, sa kojeg se izdižu niske planine. Inače, to je pejzaž prosečen klisurastim dolinama. U nekim od tih klisura reke prave velike slapove (Žimel, višestruki slap visok 125 metara), koji su znatne turističke atrakcije. Veći turistički značaj ima grad Limož, regionalno središte, grad‐most, raskrsnica tri važna puta, čuven po muzeju keramike i emajla. Ovde se proizvodi i porculan (danas u gradu ima 35 fabrika porculana!). Unekoliko je specifična manja regija Le Kos, kraške prirode, raščlanjena retkim i dubokim dolinama, puna jama koje su često povezane sa pećinama. Gorž‐di‐Tarn je prvorazredna turistička atrakcija ‐ duboka klisura, kroz koju dnevno prođe u vreme sezone preko 3.000 automobila. Kanjon Ispanjak je još privlačniji, pa su stoga na njegovim ivicama uređeni brojni vidikovci. Od pećina je posebno privlačan Aven Arman sa 400 vrlo lepih stalagmita. Pećina Dargilan je poznata po pećinskom nakitu u

133

boji. Ovde je i pećina sa konstantnom temperaturom vazduha od 7°C, u kojoj se vrši ''oplemenjivanje'' sira, koji je širom sveta poznat pod nazivom Rokfor. 56. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA ZAPADNE EVROPE Položaj. U regiju zapadne Evrope ubrajamo: Veliku Britaniju i Irsku, Francusku, Belgiju, Luksemburg i Nizozemsku. Zapadna Evropa, računajući svih šest nabrojenih zemalja, ima površinu 928.000 km2.U njoj živi oko 185 miliona stanovnika. To je najgušće naseljena regija kontinenta, sa oko 200 st./km2. Ako zapadnu Evropu pogledamo kao prirodnu celinu, primetićemo da se ona u svom najvećem delu koncentrisala oko Severnog mora i njegovog južnog produžetka kanala Lamanš, koji se između Francuske i Velike Britanije sužava na svega 33 km (Dover ‐ Kale). S obe strane to centralno položene morske površine pružaju se nizije i ravnice; u Velikoj Britaniji sve do starog, zaobljenog i niskog Peninskog i Kambrijskog gorja, a u Francuskoj, Belgiji i Nemačkoj, sve do isto takvog Centralnog masiva, Ardena, Porajnskoga gorja i Herca. Prirodnoj povezanosti ovog velikog i plitkog morfološkog basena pridonosi i orijentacija rečnih tokova koji teku prema Severnom moru i Kanalu; s evropskog kopna to su plovne reke: Laba, Rajna, Šelda i Sena; s Britanskog ostrva to su Temza i Humber. Klima. Zapadna Evropa široko je otvorena klimatskim uticajima s Atlantika. Topla Golfska struja zagreva njene obale, a česti i snažni zapadni vetrovi donose joj dosta vlage s Atlantika. Mala kolebanja temperature, naročito u zimskom delu godine, i ravnomerna raspodela padavina na čitavu godinu, stvaraju u toj regiji klimu koja ima obeležje blagosti i ujednačenosti. Poluostrvo Labrador u Severnoj Americi ili poluostrvo Kamčatka u Aziji, na istoj su geografskoj širini kao Velika Britanija i Irska u Evropi. Ali dok tamo u zimskoj polovini godine vlada ledena pustoš, u Velikoj Britaniji i Irskoj, zahvaljujući Golfskoj struji, sneg i led su sasvim retki gosti. Čitava zima je čak blaža nego u drugim evropskim zemljama, izuzevši jedino njene mediteranske krajeve. Razvoj. Otkriće morskog puta u Indiju, a još više otkriće puta u Ameriku krajem 15. veka, razvoj pomorstva i trgovine u narednim vekovima dali su ovoj fasadi evropskog kontinenta sasvim drugo značenje. Zapadna Evropa je postala kolevka progresa, a more uz nene obale ima najgušći saobraćaj na svetu. Pri tome impulsi razvoja nisu dolazili samo s mora; plovni putevi Labe, Rajne i Sene, kao i 134

kopneni putevi provedeni njihovim dolinama, spojili su unutrašnjost kontinenta s trgovinskim morskosaobraćajnim prostorom zapadno‐evropske fasade i svojom funkcijom osigurali toj fasadi posredničku ulogu u velikoj razmeni dobara koja se počela u ovom delu sveta razvijati. U zapadnoj Evropi počela je i razvila se industrijska revolucija na čijim su tehničkim dostignućima učili svi narodi sveta. Pronalazak parne mašine, razvoj crne metalurgije na bazi kamenog uglja, konstrukcija mnogih mašina vezani su za Veliku Britaniju, odakle su se ubrzo proširili i po ostalim zapadnoevropskim zemljama. Bogate prirodne zalihe kvaliternog uglja i gvozdene rude u Velikoj Britaniji, Francuskoj, Belgiji i Luksemburgu pružile su potrebnu osnovu za razvoj industrije. Zahvaljujući svemu tome ta evropska regija bila je prvi industrijalizovani prostor na Zemlji. U njoj se bila razvila 73 najjača koncentracija industrije i u njoj je bila izgrađena najgušća saobraćajna mreža na svetu. U zapadnoj Evropi razvili su se i prvi milionski gradovi savremenog doba. Iskorištavajući prednosti proizvodnih snaga, kojima je zapadna Evropa raspolagala pre ostalih, i premoć u ratnim sredstvima koju je industrijska revolucija sobom donela, vladajuća burzoaska klasa njenih država nametnula je svoju vlast i svoju eksploataciju u obliku kolonijalizma velikim prostorima van Evrope. Taj primat zapadne Evrope počeo se postepeno gubiti već posle prvog svetskog rata, a izgubljen je posle drugog svetskog rata. Zapadnoevropske sile izgubile su definitivno gotovo sve svoje kolonije, što je bio rezultat oslobodilačke borbe koloniziranih naroda. S tim, doduše, nisu još izgubile i sve privilegije koje vuku koren iz pređašnjih kolonijalnih odnosa. Mlade oslobođene zemlje mahom su nerazvijene i bez sredstava. Bivši kolonijalni gospodari, politikom kredita, nauno‐proizvodnih licenci i stručne pomoći, raznim uslugama, kontrolom tržišta itd, i danas obezbeđuju znatne prednosti za sebe, čak se neke i pojačavaju. Na području kulture, međutim, zapadna Evropa predstavlja, zahvaljujući svojoj velikoj tradiciji, onu evropsku regiju iz koje je u svet otišlo mnoštvo kulturnih uticaja i regiju koja je u procesu evropeizacije sveta imala najvažniju ulogu. U opštem kulturnom nasleđu Evrope drži zapadna Evropa istaknuto mesto. Mnogi zapadnoevropski gradovi prave su riznice kulturnog blaga i potvrđuju na neki način izvesan primat te regije. 58. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA BUGARSKE 135

Površina Bugarske 110.912 km2, broj stanovnika 8,5 miliona. Ona zauzima središnji deo istočne polovine Balkana. Svojim istočnim delom izalzi na Crno more, a sa severa graniči sa Rumunijom (najvećim delom granica je Dunav), sa zapada sa Srbijom i Makedonijom, a južnu granicu deli sa grčkom i Turskom. Preko Bugarske prolaze značajne kopnene soabraćajnice – drumovi i železnička pruga, koje spajaju Evropu i Aziju. Prirodna osnova. Neke prirodno‐geografske osobenosti Bugarske su zaista jedinstvene na Balkanskom poluostrvu, ili su bar znatno izrazitije nego u ostalim njegovim delovima: planine su ovde više, što je od indirektnog uticaja na planinski turizam. Hidrotermalnih i mineralnih izvora ima znatno više no u ostalim balkanskim zemljama. Neke doline i kotline su vremenom preobraćene u velike cvećnjake, kakvi se retko gde sreću u Evropi. Na žalost, krajem DŽDŽ veka zapušta se proizvodnja cveća i povrća, te je veći deo tih površina zaparložen. Ipak se turizam najbrže razvija duž obale Crnog mora , gde su u toku poslednjih tridesetak godina izgrađene desetine turističkih mesta. Bugarska se u geološko‐morfološkom pogledu deli u četiri područja. Na jugu su Rodopi, građeni pretežno od starog i eruptivnog kamenja, s najvišom planinom Rila. U ovom je području i niz zavala (Ćustendilska, Dupnička i dr.). Srednja Bugarska obuhvata pretežno planinsko‐kotlinsko područje koje se pruža od zapada prema istoku. Planinski masivi i lanci Vitoša, Sredna gora, Srnena gora, Sakar, Strandža zatvaraju Podbalkansku, Sofijsku, Samokovsku kotlinu.Na severu se nalazi ulančano gorje Stara planina (Balkan) s najvišim vrhom Botev (2.376 m) i Dunavska ploča, građene od paleozojskih i mlađih sedimenata. Gorje se u luku pruža od Crnog mora do Timoka, a dijeli se na zapani, srednji i istočni Balkan. Dunavska ploča prostire se između Balkana i Dunava.U višim je predelima klima je planinska. U dolinama rijeka egejskog sliva vlada medtireranska klima, na području severozapadne Bugarske srednjoevropska, a na Dunavskoj ploči stepska. Bugarske reke pripadaju slivu Crnog i Egejskog mora. Preko Dunava se ulivaju u Crno more: Ogosta, Iskr, Osm, Jantra i Lom, a direktno: Luda kamčija i Sredecka reka. Egejskom slivu pripadaju: Struma, Mesta, i Marica. Na limanskim ušćima reka nastala su jezera Mandrensko, Varnansko i dr. Obala Crnog mora slabo je razuđena, a glavni zalivi su Burgas i Varna. Vegetacija je u najužoj vezi s 136

klimatskim razlikama. Istorija. U rimsko doba Bugarska je bila deo provincija Trakije i Mezije, a od VI veka naseljavaju je Slaveni, koje su oko 680. pokorili Bugari i zatim se slavenizirali. Bugari su ratovali s Vizantijom i Francima i s vremenom izgradili moćnu državu Simeon (vladao do 927) postigao je autokefalnost 74 bugarske crkve, uzeo carski naslov i proširio državno područje. Nakon njega, oslabljena Bugarska potpala je pod vlast Vizantije od koje se oslobodila 1186. Nov uspon doživljava za Jovana Asena II koji je osvojio Makedoniju i Albaniju. Sve slabiju bugarsku državu napokon su 1393. osvojili Turci i ona je postala provincija njihova carstva. Teške prilike uzrokovale su više protuturskih ustanaka, a sve jači pokret za oslobođenje. Formiranjem na Berlinskom kongresu (1878) Kneževine Bugarske na području između Dunava i Balkana formirana je autonomna pokrajina Istočna Rumelija, a obe su bile pod turskim suverenitetom. NJihovo ujedinjenje 1885. dovelo je do rata sa Srbijom koji je završio srpskim porazom i mirom. U vojnom savezu sa Srbijom, Crnom Gorom i Grčkom, Bugarska je sudelovala u prvom balkanskom ratu (1912‐13), a zbog teritorijalnih pitanja odmah se uplela u sukob sa saveznicima, kojima su se pridružile Rumunija i Turska, pa je poražena. U Prvome svetskom ratu borila se na strani Centralnih sila pa je opet izgubila. Pred drugi svetski rat car Boris III oslonio se na krajnju desnicu, a 1940. sporazum u Krajovi Bugarska je dobila od Rumunije južnu Dobrudžu, da bi 1941. pristupila Trojnom paktu sila Osovine i stupila u rat na njihovoj strani. Iste je godine KPB pozvala na narodni ustanak, a 1944. kada je SSSR objavio rat Bugarskoj, izbio je Devetoseptembarski narodni ustanak u kojem je oborena monarhofašistička diktatura i osnovana vlada Otečestvene fronte. Nakon sklapanja mira sa Saveznicima, Bugarska je zaratila s Nemačkom. Mirovnim ugovorom u Parizu (1947) Bugarskoj su priznate granice od januara 1941. Utemeljen je socijalistički poredak. U počecima bugarske umetnosti dolaze do izražaja određene orjetalne tradicije, s kojima se spajaju elementi kasne antike i hrišćanstva Istoka. Oko 9. veka nasto je čuveni pećinski reljef u prirodnoj veličini, tzv. Konjanik iz Mađare. Od ranohrišćanskih spomenika ističe se crkva sv. Sofije u Sofiji, građena u VI i VII veku. Najvažnija su središta starobugarske umetnosti utvrđeni gradovi Pliska i 137

Preslav, koji su za turske vladavine potpuno uništeni. U Pliski su nađeni ostaci palata, monumentalne bazilike i kupališta. Iz Preslava potiče crkva kružne osnove s tremom. Posle XI veka prevladavaju potpuno vizantijski uticaji. Iz XII veka potiču dvospratne crkve u Bojani i Stanimaki. U XIII i XIV veku važno središte slavenske pismenosti i kulture jest Rilski manastir. Za turske vlasti prilike za razvoj umetnosti bile su vrlo nepovoljne. Turci su gradili džamije, karavan‐saraje, mostove i kupališta. Nacionalno buđenje u početku XIX veka isprva potiče razvoj sakralnog slikarstva. Posle osobođenja 1879. Sofija se naglo izgrađuje. podiže se niz javnih ustanova s eklektičko‐ istorijskim obeležjima athitekture. Sakralni objekti grade se po uzoru na starobugarsku i vizantijsku arhitekturu (crkva Aleksandra Nevskog). Za vreme Prvog svetskog rata u likovnom stvaranju dolazi do zastoja no odmah posle rata počinje snažan polet u bugarskoj umetnosti. Javlja se mnoštvo novih pravaca i pokušaja, s nizom istaknutih slikara, kipara i arhitekata. Intezivna građevinska delatnost je posle 1945: izgrađen je urbanistički plan Sofije. Urbanistički planovi donose se i za druge gradove (Dimitrovgrad). Za razvitak bugarske arhitekture važni su projekti za letovališta na Crnom moru (Zlatni pjasci kod Varne započeo 1956. G.Ganev). 60. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA RUMUNIJE Rumunija je republika u jugoistočnoj Evrpi, ali ona je i balkanska, crnomorska, podunavska, panonska i karpatska država, što ukazuje na njen veoma dobar položaj. Na severu i severoistoku graniči sa Ukrajinom i Moldavijom, na zapadu s Mađarskom i Srbijom, na jugu s Bugarskom, a na istoku izlazi na Crno more. Mada poseduje značajne prirodne resurse za turističke aktivnosti, Rumunija je od većine zemalja jugoistočne Evrope slabije razvila turističku delatnost. Tek krajem šezdesetih godina državni organi, s obzirom na plansku privredu, počinju da razvijaju i turističku delatnost. Primat je dobila crnomorska obala Rumunije od dunavske delte do rumunsko‐ bugarske granice ka obali. Zatim se posvećuje pažnja balneološkim centrima i karpatskom planinskom kompleksu koji gravitira crnomorskoj obali. Prirodna osnova. Reljef. Rumunija se sastoji od 4 prirodne celine: mađeg nabranog gorja Karpata, tektonskih depresija, prelaznog gorja između Karpata i Panonskog bazena i starog masiva

138

Dobrudže. Mlado nabrano gorje pripada alpskom orogenu pa mu je zbog toga vrlo komplikovana 75 geološka građa i tektonska struktura. Sa severa prodiru u Rumuniju šumoviti Karpati. Oni prelaze u Istočne Karpate, zakreću prema zapadu i nastavljaju se u Transilvanske Alpe, koje skreću prema jugu i preko Đerdapa prelaze u Staru planinu. Zapadno i južno od rumunskih Karpata nalaze se tektonske depresije: Panonski bazen i Vlaška nizija, koje pokrivaju sedimenti Panonskog mora i nanosi Dunava i njegovih pritoka. Tranislvanike ravnice i zapadnorumunske planine čine prelaz između Karpata i Panonskog bazena. Najistočniji rub Vlaške nizije zauzima stari masiv Dobrudže. Klima je umereno kontinentalana. U kotlinama se zimi javlja temp. inverzija. Godišnja količina padavina smanjuje se od zapada prema istoku, a povećava s visinom. Najviše padavina pada u tomplom delu godine; zbog čestih visokih teperatura i suvih vetrova, neki krajevi imaju izraziti stepski karakter. Vode. Za kupališni turizam u Rumuniji najznačajnije je Crno more. Crnomorska rumunska obala, u južnom delu je slabo razuđena, a sevrni deo predstavlja delta Dunva ‐ močvarno‐jezersko područje, koje presecaju rečni rukavci, dok je uz obalu dosta laguna. Rečna mreža Rumunije dobro je razvijena i vrlo gusta. Najvažnije reke su: Someš, Mureš, Tamiš, Olt, Argeš, Siret i Prut. U planinskim delovima veoma su privlačna mala prirodna jezera. Čitav kraj uz Dunav isprepleten je meandrima i močvarama. Gornji tokovi dunavskih pritoka imaju strm pad, pa im je hidroenergetski potencijal veliki. Kroz Rumuniju Dunav protiče u dužini od 1075 km, a most preko Dunava kod Černe Vode, ubraja se u najveće na svetu. Vegetacija. Uticajem čoveka prirodna vegetacija Rumunije je takođe izmenjena, posebno u nižim delovima i na platoima. Na višim planinskim delovima, vegetacija je dobro sačuvana. U niziji su razvijene travne stepe, delta Dunava pokrivena je trskom i šašem, a južni deo Dobrudže zimzezelenim suptropskim grmljem. Niži pristranci planina obrasli su hrastom i bukvom, a viši planinski delovi četinarskim šumama. Najviše planine pokriva subalpska vegetacija. Društvene karakteristike. Istorija Rumunije je puna događaja i sa kulturno‐istorijskim vrednostima predstavlja značajnu osnovu za razvoj turizma. Područje Rumunije je prvo naseljeno 139

Dačanima, pa ona postaje rimska provincija Dakija. Stanovništvo je romanizovano, a u etničkom nasleđu tragove su ostavili i drugi narodi koji su tuda prolazili. Na prelazu iz prvog u drugi milenijum formirane su prva mala feudalna vojvodstva. Transilvanija (Sedmogorska) već je popala pod Mađare, a kasnije je ovajaju Hasburgovaci i Austro‐Ugarska. U XVI veku formirale su se i Moldavska i Vlaška koje su u idućim vekovima bile prisiljene priznati turski suverenitet. Vlaškom vojvodi Mihajlu Hrabrom uspelo je na kratko vreme sjediniti pod svojom vlašću Vlašku, Transkilvaniju i Moldavsku. Za vreme ratova evropskih država protiv Turske, one su gotovo stalno bile pod okupacijom austrijske, odnosno ruske vojske.. Godine 1859. obe su zemlje izabrale za zajedničkog vladara moldavskog kneza Aleksandra Kuzu i time zapravo formirale jedinstvenu rumunsku državu. U I svetskom ratu stupila je na stranu Atlante, ali je nakon pobede Antante zaratila protiv njih. Rumunska politika se pred II svetski rat preorjentisala prema Nemačkoj. Zatim je pristupila Trojnom paktu i pridružila se napadu na SSSR. Sovjetske trupe su 1944. oslobodile Rumuniju, a tada je izbio masovan antifašistički ustanak, tokom koga je kralj Mihjlo I oborio fašistički režim i Rumunija objavila rat Nemačkoj. Posle rata, Rumunija je stekla severnu Transilvaniju, dok je južna Dobrudža ostala Bugarskoj. Iste je godine abdicirao Mihajlo I i bila proglašena Narodna (od 1965. Socijalistička) Republika Rumunija. Takvo stanje, uz dominantan uticaj SSSR‐a potrajalo je sve do kraja 1989, kada je uz masovne proteste, sa vlasti uklonjen (ubijen) N. Čeučešku, dugogodišnji predsednik Republike. Stanovništvo najvećim delom čine Rumuni, zatim slede Mađari i ostali narodi, među kojima ima i Srba (u prošlim vekovima bili znatno brojniji, posebno u rumunskom delu Banata, gde je rođeno i živelo nekoliko poznatih Srba ‐ na primer Dositej Obradović). Oko 75% stanovništva je pravoslavne veroispovesti. Na teritoriji današnje Rumunije razvijala se umetnost u nekoliko glavnih smerova. Vlaška i Moldavska, s pretežno pravoslavnim stanovništvom, bile su više pod uticajem istočnih umetnosti, a Transilvanija pod uticajem zapada. Formiranje nacionalne umetnosti može se prtatiti od vremena kada se podižu značajne crkvene građevine. Ta je umetnost sinteza autohtonih elemenata, s vizantijskim, a ponešto i romaničkim uticajima. 76

140

Arhitektura crkava pokazuje vizantijske oblike uz jake uticaje srpske i moravkse škole. Značajni su religijski spomenici manastir Snagov i mitropolija. U Transilvaniji se nakon romanike (katedrala u Alba Juliji), javlja jače izražena gotika zapadnoevropskog tipa (Sveti Mihajlo u Klužu). Gotika dolazi u fortifikacijama, većnicama i dvorcima. Postepeno dolazi do izražaja stilski elementi renesanse, pa baroka i rokokoa, koji takođe dopiru preko Transilvanije. Na području Transilvanije i Bukovine zastupljen je i tzv. mađarski nacionalni stil. Nakon II svetskog rata prevladavaju standardni tipovi sovjetske reprezentativne arhitekture (palata Ministarstva kulture i dnevnika Skintea u Bukureštu). U poslednje vreme oseća se uticaj savremenih zapadnoevropskih arhitektonskih ideja. 62. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA TURSKE POLOŽAJ. Turska je jedna od zemalja koje se pružaju na dva kontinenta. Većim delom (755.688 km2) je u jugozapadnoj Aziji (Mala Azija), a manjim delom ‐ Trakija u jugoistočnoj Evropi (Balkansko poluostrvo). U azijskom delu graniči sa Gruzijom, Jermenijom, Iranom, Irakom i Sirijom, a u evropskom sa Grčkom i Bugarskom. Mala Azija je poluostrvo, koje sa severa zapljuskuje Crno more, od evropskog dela odvaja ga Mramorno, a uz zapadne obale je Egejsko i na jugu Sredozemno more. Veliki značaj prostora sa obe strane Bosfora i Dardanela, dolazio je do izražaja u antičkoj Persiji, Grčkoj i Rimu, ali i kasnije za vladavine Vizantije i Osmanlijskog carstva. U novim geopolitičkim odnosima u XX veku, položaj Turske na dva kontinenta još više dolazi do izražaja. Razvoj turizma u Evropi, a posebno na Mediteranu, navodi i Tursku da uz značajna ulaganja aktivira svoje velike turističke potencijale, kako prirodne tako i kulturno‐istorijske. Ako se ovome doda da preko prostora Turske prolaze značajni vazdušni pravci iz Evrope prema Aziji i Australiji, onda njen turističko‐ geografski položaj još više dobija na značaju. PRIRODNE VREDNOSTI. Reljef. Značajnim prirodnim vrednostima raspolaže razuđena obala uz Egejsko more, ali i slabo razuđena sredozemna i crnomorska, zatim Anatolijska i Jermenska visoravan, kao i planine u severnom i južnom delu zemlje. Razuđena egejska obala, ispred koje su brojna ostrva, nastala je spuštanjem tokom kvartara. Strma sredozemna obala, slabo je razuđena, sa dva veća zaliva Antalijski i Iskenderunski. Anatolijsku visoravan sa severa uokviruje mlađe nabrano Pontijsko gorje, 141

koje je građeno od vulkanskih, kristalastih i sedimentnih naslaga. Zapadni deo ovih planina tone pod Mramorno more iz kojeg se izdižu pojedini vrhovi kao ostrva ili poluostrva. Na zapadu, prema Egejskom moru Anatolija se postepeno izdiže. Istočni deo Turske ispunjava Jermenska visoravan iz koje se izdižu ugašeni vulkani Ararat i Supah. Uz istočni obod Anatolijske visoravni planine dosežu visinu i preko 5.000 m. Između ovih visokih planina su prostrane kotline; u najvećoj je jezero Van. Između planina i obale je relativno uska primorska ravnica, ali planinski grebeni često izbijaju i do morske obale. U evropskom delu Turske dominira nizija na zapadu uz pograničnu reku Maricu. Klima je u primorju sredozemna, mada postoje razlike između južnog i severnog dela. U unutrašnjosti dominira kontinentalna, a na višim planinama tipična planinska klima. U mramornom, egejskom i sredozemnom primorju je tipična sredozemna klima sa najvišim temperaturama na jugu. Crnomorske obale imaju nešto nižu temperaturu, a godišnja količina padavina na planinskim padinama dostiže i 2000 mm, pa su obrasle šumom, a niži delovi su obrađeni. Niži delovi Jermenske visoravni imaju kontinentalnu klimu (ponegde i oštrokontinentalnu). Klimatska šarolikost, uz reljefnu raznolikost, omogućava raznoliku privrednu delatnost, ali i turističku aktivnost tokom čitave godine, što su turska država i turistički radnici shvatili, te ulažu velika sredstva i napore za što brži napredak ove grane, ali i mnogih pratećih delatnosti. Vode. Reke pripadaju slivovima Crnog, Mramornog, Egejskog i Sredozemnog mora, Persijskog zaliva i Kaspiskog jezera, dok su delovi Anatolijske visoravni bez oticanja ka moru. Najvažnije reke su: Marica, Simav, Koča, Sakaria, Filios, Dalaman, Gediz i druge. Raznolika geološka građa i količina vode uticali su na formiranje različitih dolina i velikog broja brzaka i vodopada. Unutrašnje kotline ispunjavaju veća jezera na relativno velikoj visini: Van, Tuz, Egidir, Bejšehir itd. Ova jezera su slana i 77 nisu pogodna za navodnjavanje. Najviši planinski delovi imaju dosta malih jezera najčešće glacijalnog porekla, koja su još uvek u netaknutoj prirodi. U blizini obala ima i prirodnih i veštačkih jezera, a najveća su: Iznik, Apolioni, Kuš, Marmara, Bafa i druga. Flora i fauna Turske je mediteranska. U nižim delovima sredozemnog prostora raste makija, a

142

više površine pokriva šuma hrasta i bora, mada borova ima i uz more. Anatoliju prekriva stepska i na istoku polustepska vegetacija, koja u sušnim godinma poprima polupustinjske karakteristike. Na najvišim delovima rastu šume jele, smreke i libanskog kedra. Niži delovi crnomorskog primorja uglavnom su obrasli listopadnim šumama, na višim prostorima rastu kvalitetne i dobro očuvane četinarske šume. DRUŠTVENE VREDNOSTI. Istorija. U južnom delu središnje Turske pronađeni su tragovi seoskih naselja iz perioda 8000‐6000. godina pre nove ere. Već tada dolazilo je do trgovine bakrom sa stanovnicima Mesopotamije. Carstva Mesopotamije osvajala su i područja današnje Turske. Krajem trećeg i početkom drugog milenijuma pre nove ere u Malu Aziju prodiru Hetiti i formiraju carstvo. Pored Hetita ovde prodiru i privremeneo se nastanjuju i drugi narodi, a na maloazijsku egejsku obalu širi se i kretska civilizacija. U prvom milenijumu pre nove ere na maloazijsku obalu širi se grčka civilizacija, koja se u vreme vlasti Aleksandra Makedonskog širi do Inda. Klasična grčka civilizacija je ostavila veliki broj kulturno‐istorijskih vrednosti. Dovoljno je samo pomenuti lokalitete Troja, Efes, Milet, Ksant, Vizantion, Herakleja itd. Pod kraj prvog milenijuma pre nove ere na prostor isočnog Mediterana širi se Rimsko carstvo. Već početkom sedmog veka istočnom delu današnje Turske približavaju se Arapi, koji donose islamizaciju. Nakon osvajanja delova Male Azije, u zapadnom delu poluostrva formira se jezgro osmanlijskog carstva. Osmanlijska država, nazvana po svom osnivaču Osmanu, razvila se od emirata (bejluka), nastalog nakon pada države Turaka Seldžuka. Carstvo se širi po Maloj Aziji, a starosedelačko stanovništvo je asimilovano, proterano ili istrebljeno. Na vrhuncu moći za vladavine Sulejmana I, Tursko carstvo je obuhvatalo Malu Aziju, veći deo Balkanskog poluostrva i veći deo Ugarske sa Budimom, egejska i jonska ostrva, deo Gruzije, Krim, Mesopotamiju, Jemen, Tripolis i Alžir. Posle velikog rata i neuspele opsade Beča, Turska postepeno ulazi u agoniju i brojne ratove, te joj se teritorija stalno smanjuje. Nakon Prvog svetskog rata i okupacije pojedinih delova Turske od strane saveznika, dolazi do narodnooslobodilačkog i revolucionarnog pokreta pod vodstvom Mustafe Kemala (Ataturk ‐ otac Turaka). U Drugom svetskom ratu, Turska je opet na strani poraženih, a da bi se 143

nekako izvukla iz gubitničke pozicije, početkom 1945. godine objavila je rat Nemačkoj. Nakon Drugog svetskog rata Turska se povezuje sa zapadnim zemljama, ali su unutrašnje krize brojne. Kroz čitavo vreme zategnuti su odnosi sa Grčkom, još uvek je otvoreno kurdsko pitanje, loši odnosi sa Bugarskom i Jermenijom... Stanovništvo, privreda, naselja Turci (osnovno značenje‐snaga) čine najveći deo stanovništva današnje Turske. U antici, turska plemena su verovatno naseljavala Altaj i DŽungariju, odakle se šire u centralnu Aziju. Stara turska religija bila je šamanizam. Zapadni Oguzi, koji su u VIII i IX veku imali državu istočno od Kaspijskog jezera, prvi dolaze u dodir sa islamom, i pošto su ga primili, postaju glavna snaga islamskog sveta. Skoro celokupno stanovništvo (99%) je islamske veroispovesti. Kao i kod ostalih zemalja u kojima dominira islam, i u Turskoj je bio visok prirodni priraštaj, koji pod uticajem Evrope i svetskih kretanja postepeno opada. Do Prvog svetskog rata Turska je bila ekonomski slabo razvijena polufeudalna zemlja. Posle dolaska na vlast Kemala Mustafe (Ataturk) nastoji se privredno ojačati zemlja, uz značajna ulaganja u industrijalizaciju, poboljšanje saobraćaja, ali i agrarne proizvodnje. Poljoprivreda značajnije napreduje od 1950. godine kada je sprovedena prava agrarna reforma. Međutim, brži industrijski razvoj i neadekvatno korištenje nekih poljoprivrednih površina, izaziva i brojne probleme ‐ degradaciju određenih prostora, zagađivanje zemljišta, vode i vazduha, a ako se ne preduzmu odgovarajuće mere može doći i do zastoja u razvoju turizma na nekim prostorima. Industrijalizacija prouzrokuje značajne promene u aktivnosti i koncentraciji stanovništva. Razvoj inustrije i uslužnih delatnosti, kao i mehanizacija u poljoprvredi, prouzrokuju migracije selo‐grad, pa je i 78 u Turskoj došlo do velikog povećanja stanovnika u gradovima. Neki gradovi se brzo šire i zahvataju značajna prostranstva. Uz to dolazi do velikog smanjenja broja stanovnika u nekim ruralnim sredinama, koje mogu privući značajan broj turista. Umetnost i graditeljstvo. Istorijska zbivanja i uticaji raznolikih civilizacijskih krugova ostavili su izuzetne vrednosti, posebno antičke Grčke, zatim hrišćanskog vizantijskog perioda, islamske kulture, ali i druga kulturno‐istorijska bogatstva. Umetnost Turaka nerazdvojni je deo islamske umetnosti, koja

144

počinje sa ekspanzijom plemena Seldžuka. Najznačajniji spomenici Seldžuka nastali su u Anatoliji, a predstavljeni su zatvorenim ili velikim džamijama (ulu‐džamije) bez trema i dvorišta. One nemaju minareta, a ukrašene su klesanom dekoracijom na portalima. U prvoj polovini XIII veku grade se i medrese, karavan‐saraji, bolnice, mostovi i jake tvrđave. Oko 1300. godine u arhitekturi se pojavljuje stil koji se naziva osmanlijski. On nastavlja seldžučku tradiciju, ali prihvatajući i neka vizantijska rešenja. Kao uzor poslužila je Aja Sofija, kod koje glavni prostor prekriva velika kupola naslonjena na četiri stuba. Najznačajnija fortifikacija ovog perioda je carigradski kaštel Jedikule. Od 1500. do 1700. godine je klasični period osmanlijske umetnosti. Najznačajnija Sinanova dela su: džamija sultana Sulejmana u Carigradu i sultana Selima II u Jedrenu. Kroz XVIII vek turska umetnost se delomično evropizuje, posebno pod uticajima Francuske, te prodiru elementi baroka, koji se povezuju sa domaćom tradicijom. 63. TURISTIČKE REGIJE I PODRUČJA TURSKE Za razliku od primorskih područja, unutrašnjost Turske je znatno slabije turistički aktivirana, te se ne može govoriti o turističkim regijama. Pošto je Turska izdužena (zapad‐istok) i uz značajno poboljšanje saobraćajnih uslova, može se relativno lako i brzo iz primorja stići u pojedine delove unutrašnjosti. U Turskoj se mogu izdvojiti sledeće turističke regija: Mramorno more i Bosfor sa Istanbulom, Egejska obala, Sredozemna obala i Crnomorska obala. Mramorno more sa Bosforom i Istanbulom predstavlja sredozemnomorsku regiju najbližu evropskim turistima. Ovo je prostor koji izlazi na tri mora: Crno na severu, Mramorno između Evrope i Azije, odnosno između Bosfora i Dardanela i Egejsko na jugu. Čitav prostor uključujući i celu evropsku Tursku je relativno nizak. Može se konstatovati da ovoj regiji tur. značaj daju tranzitnost i Istanbul. Evropska Turska (Istočna Trakija) je sastavljena uglavnom od škriljaca i diorita paleozojske starosti, koje ponegde probijaju vulkanske stene. Središnjim delom od severoistoka prema jugozapadu teče reka Ergene, koja je denudacijom i dovela ovaj teren do niske površi. Kao posledica ovakvih reljefno‐klimatskih odnosa u istočnoj Trakiji preovladava stepa, a šumske površine su veoma retke. Makija i šuma čempresa i bora razvijena je uz obalu. Bosfor je moreuz dug 32 km, širine od 660 m. Po izgledu moreuz podseća na reku, a ima teorija

145

po kojima ga je formirala otoka Crnog mora. Dno tesnaca je formirano jakom jugozapadnom strujom u vreme otapanja lednika i visokog nivoa Crnog mora. Pošto se pruža u pravcu sever‐jug, otvoren je vazdušnim strujama sa severa, pa je uz njegove obale i leti relativno sveže. Najveću brzinu struja iz Crnog mora ima u najužem delu Bosfora, a Turci to mesto zovu Vražja reka. Međutim, zbog mešanja voda ovih struja u Bosfor dolaze velika jata riba, posebno tuna. Bosfor premošćuju dva mosta: Bosforski most i most sultana Mehmeda Osvajača. Sa obe strane Bosfora izgrađen je savremeni put. U poslednjih dvadesetak godina XX veka, turistički je aktivirana i istočna, azijska obala Mramornog mora. Aktiviranju istočne obale posebno je doprinela izgradanja mostova preko Bosfora. Razvoju turizma na ovim obalama doprinosi veliki broj izletnika koji dolaze iz Istanbula. Mramorno more je dobilo ime po istoimenom ostrvu na kome se nalaze velike količine kvalitetnog mermera. Preko Bosfora je povezano sa Crnim morem, a preko Dardanela sa Egejskim, odnosno Sredozemnim. Oko 20 km jugoistočno od Istanbula su Prinčevska ostrva, koja dobijaju sve veći turistički značaj. Ostrva se sastoje od dve grupe. Prvi niz čine ostrva: Kinali, Burgaz, Hajbeli, Kašik, Bujuk i Sedef 79 ada. Drugi niz počinje sa Sivri adom, a zatim slede Jaši i Tavsan ada. U južnom delu Mramornog mora turistički su značajna i ostrva: Marmara, Avsar, Imrali, Pasalmani i Kapidagi. Na istočnoj obali najveći gradovi su Izmit i Bandirma, a u zaleđu Bursa. Bursa je pre Carigrada bila glavni grad Turske. Pored Burse je planina Uludag, najveći turski zimski sportski centar. Najveće atrakcije u Bursi su džamije. Najveća i najlepša je Velika džamija, na suprotnoj strani su Zelena džamija i džamija Sultana Emira Evropski deo obale Mramornog mora je slabo razuđen. Ovej deo Turske, preko brdovitog poluostrva Galipolje zavlači se u severoistočni deo Egejskog mora. Sa poluostrva se preko Dardanela trajektom brzo pređe na azijski deo prema antičkim arheološkim lokalitetima Abidos i Troja, gde počinje Egejska regija. U evropskom delu Turske (Trakija) najznačajniji grad je Jedrene na Marici uz severni deo granice sa Grčkom. Egejska obala počinje sa jugozapadnim završetkom Dardanela i proteže se do reke Koča i planine Ak istočno od grčkog ostrva Rodos. Ovo je najrazuđeniji deo turske obale, sa brojnim 146

poluostrvima i malim ostrvima. Uske ravnice se protežu u unutrašnjost uz reke između planinskih venaca, koji na nekim sektorima izbijaju na morsku obalu. Ove planine razdvajaju veće reke, u koje sa planinskog terena pristižu brojne kraće i brze reke. Reke nose dosta erodiranog materijala i talože ga uz obalu u plićem moru, pa su vekovnim radom proširila svoja ušća ili delte u Egej. Na taj način su neki gradovi, koji su u antičkom periodu bili na obali, danas nekoliko kilometara udaljeni od nje. Veći deo primorskih ravnica i nižih pobrđa pretvoren je u obradivo zeljište na kome uspevaju masline, bademi, vinova loza, agrumi i neka žita. Na egejskoj obali su Troja i Abidos na krajnjem severozapadu, Asos, Pergam istočno od ostrva Lezbos, Lebedos, Efes, a jugoistočno od ostrva Samos su Milet i Didima. Na poluostrvu Bodrum je Halikarnas, Kaunus i Ksantus. I u unutrašnjosti uz srednje i gornje tokove egejskih reka takođe se nalaze značajni antički lokaliteti. Troja nije samo poznata po »Trojanskom konju», već je to lokalitet na kome je otkriveno devet različitih arheoloških slojeva postojanja grada. Asos je najpoznatiji po hramu Atene na vrhu brda, odakle se pruža predivan pogled na obalu i grčko ostrvo Lezbos. Antički lokalitet Pergamum, koje je od III veka pre Hrista do I veka posle Hrista bio veoma snažan upravni i kulturni centar Grčke. Snažno se razvio u periodu posle Aleksandra Velikog, kada je tu postojala i medicinska škola i velika biblioteka, takmac onoj u Aleksandriji. U vrhu Izmirskog zaliva, a podno zapadnih padina Boz planine razvio se Izmir (Smirna), po veličini treći turski grad. Smirna je rodno mesto Homera. Oko 80 km južno od Izmira je antički lokalitet Efes. Ovo je bio izuzetan grad, i na vrhuncu razvoja Jonske civilizacije, jedino je Atina bila velinčastvenija. Efes se razvio kao centar anatolijske boginje plodnosti Kibele, kojoj je podignut hram. Za Grke je to bila boginja Atremida, kojoj su podigli velelepni hram ‐ jedno od sedam čuda antičkog sveta. Po dimenzijama bio je 4 puta veći od Partenona u Atini. Kako piše Plinije hram su stvorili Istok i Zapad zajedno, a 356. godine pre nove ere zapalio ga je Herostrat (duševni bolesnik). Plinije piše i da je hram rušen 7 puta. Među znamenitosti Efesa spada svakako Arkadijeva ulica, uz koju su bile kolonade. Ulica je bila osvetljena, a središnji deo popločan mermerom. Na kraju ulice stajala je Lučka kapija, koja se do danas očuvala. Glavna arterija grda bila je Mermerna

147

ulica, koja je vodila od Koresove kapije na severu do Magnetne kapije na jugu, a odatle do Artemidinog hrama. Efes je imao i Javnu kuću, podignutom u IV veku sa strogom zdravstvenom kontrolom, a bila je posvećena Veneri ‐ boginji ljubavi. Imao je i veoma dobro uređena i organizovana kupatila ‐ topla, mlaka i hladna, sa sobama za jednodnevni i višednevni odmor i čitanje, pa se može reći da je to neki vid organizovane turističke delatnosti, čak u II veku. U brdu Panađir je pećina Sedam spavača u kojoj se u vreme progona skrivalo 7 hrišćana. Jednog dana tu su nađeni ubijeni, a legenda kaže da su posle 200 godina vaskrsli. Od tada su hrišćani želeli da budu tu sahranjeni. Kasnije je Efes bio centar širenja hrišćanstva, u kome je boravio i Sveti Pavle. Prema Seldžuku je bazilika Sv. Jovana. Smatra se da je devica Marija svoje poslednje godine života provela u okolnim brdima. Oko 20 km južno od Efesa je poznato turističko letovalište Kušadasi. Iz ovog mesta može se otploviti do grčkog ostrva Samos, te do okolnih prirodnih atraktivnosti i antičkih lokaliteta. 80 Kada se krene prema jugu nailazi se na interesantnu razuđenu obalu Mandalijskog zaliva i stiže do poluostrva Bodrum, na kome je istoimeno poznato letovalište. Bodrum je podignut na mestu nekadašnjeg Halikarnasa. U Halikarnasu je 360. godine pre nove ere karijski kralj Mauzolej naručio za sebe nadgrobni spomenik, koji je bio jedan od sedam svetskih čuda antike. Jugoistočno od poluostrva Jarimadasi je zaliv Fetije, kojim se završava Egejska obala. Na poluostrvu Jarimadasi najznačajnije turističko mesto je Marmaris, koji se nalazi u lepom zalivu, podno brdovitih strana. Marmaris je jedan od najznačajnijih centara letnjeg turizma u Turskoj. Iz grada se organizuju izleti do antičkog lokaliteta Kaunus, jezera Kojčegiz i malih Rajskih ostrva. Mediteranska obala počinje istočno od reke Koke i planine Ak. Ova obala je slabije razuđena, a uglavnom je ispunjavaju dva velika zaliva: Antalijski i Iskenderunski. Sa severa obalu uokviruje Taurus. Ovakav pravac visokog Taurusa štiti obalu od prodora severnih i severoistočnih hladnih vetrova, te je ovo najtopliji deo Turske. Uz zalive su šire ravnice u koje se sa Taurusa slivaju brojne reke. Ove reke su nanele mnogo materijala, nataložile ga u ravnicama i proširile delte u more, te stvorile uslove i za obrazovanje plaža. Najpoznatiji lokaliteti su:

148

Kalkan je do skora bio malo ribarsko naselje koje se postepeno preuređuje u turističko mesto. Tridesetak kilometara istočnije je Kaš, veoma pogodan za porodični odmor u tišini. Idući dalje na istok nailazi se na Demre, antički lokalitet, koji je na bogatim aluvijalnim nanosima. Ovde je u 4. veku formirana hrišćanska crkva, gde se kasnije doselio Sv. Nikola. Veoma interesantan lokalitet je i antički Olimpos. Put do Olimposa vodi kroz guste šume, pored stenovitih odseka i uz rečne obale. Nešto istočnije je lokalitet Čavuškoj, za koji je vezana legenda o Himeri i večnom podzemnom plamenu, koji dolazi od disanja podzemne nemani. Nakon ovih interesantnih lokaliteta, dolazi se do Antalije u vrhu zaliva, jednog od najznačajnijih turističkih gradova mediteranske obale. Antalija je veoma interesantna luka u kojoj se posebno ističe Keleči ‐ stari deo grada koji su obnovili Turci na osnovi rimske luke. Pored ostataka starih zidina Keleči ima nekoliko atraktivnosti: spomenik Ataturku, Jivli minaret, Sahat kula, Alipašina džamija, Hadrijanov most, Tursko kupatilo i drugo. Oko 47 km istočno od Antalije je Aspendos sa najvećim antičkim pozorištemu Turskoj, koje je podignuto u II veku, a na kome se svakog septembra održava Antalija festival. Planinsko zaleđe Antalije sa visinama skoro 3.000 m, pogodno je za planinarenje. U planinskom zaleđu ima veliki broj jezera raznolikih po veličini. Poslednjih godina postaje sve atraktivnija za brojne sportske ekipe iz kontinentalnog dela Evrope i sveta. Deo mediteranske obale istočno od Antalijskog zaliva znatno manje je turistički atraktivan iako i ovaj prostor ima značajne potencijale. Tu su i naselja ređa i manja. Na ovom delu postepeno se turistički aktiviraju lokaliteti Anamur, Mersin, Tarsus i dr. Tarsus je rodno mesto Sv. Pavla i mesto gde je Antonije prvi put upoznao Kleopatru. Adana, u zaleđu zapadnog dela Iskenderunskog zaliva, je najveći grad turskog mediterana (četvrto po veličini u Turskoj) i veoma značajan privredni centar. Crnomorska obala iako najduža u Turskoj, za sada predstavlja turistički najslabije aktiviranu regiju. Obala se pruža u pravcu zapad‐istok, od Bosfora do granice sa Gruzijom. Crnomorsko primorje je od je od ostalog dela Turske odvojeno planinskim grebenima. Često se ove planine nazivaju Pontijske, sa najvišim delom na istoku, mada i zapadni deo ove planine prelazi 3.000 m. Na krajnjem istoku (granica sa Gruzijom) je Mali Kavkaz. Ove gorostasne planine izgledaju veličanstveno i teško 149

prohodne, posebno kada se posmatraju sa Crnog mora. Ovo primorje ima za nekoliko stepeni niže prosečne temperature od egejske i mediteranske obale. Takođe su i temperature morske vode za nekoliko stepeni niže, što sve skupa negativno deluje na letnji ‐ kupališni turizam. Ipak, najpovoljnije uslove za kupališni turizam ima istočni deo ‐ oko Trabzona. Pontijsko primorje je imalo i donekle drugačiji istorijski razvoj. Legenda kaže da su ovo područje najpre naselile Amazonke, čija je država imala samostalan razvoj. Kroz kasnije periode takođe su postojale neke specifičnosti. Tako se Vizantija najduže zadržala u Trabzonu, gde se ostalo dosta tragova vizantijske arhitekture. Na središnjem delu ove obale je grad Sinom, interesantno ribarsko naselje, sa kućicama na čamcima. To je rodno mesto poznatog antičkog filozofa cinika Diogena. Trabzon je najznačajnije i najinteresantnije naselje na crnomorskoj obali. Ovde je i morska voda nešto toplija, 81 ugodni i gostoljubivi ljudi, vizantijska arhitektura, plaže, interesantno zaleđe, posebno Sumela manastir. U ogromnom prostoru unutrašnje Turske mogu se izdvojiti dva raznolika područja ‐ Anatolija i Jermenska visoravan sa Kurdistanom. Anatolija predstavlja srce Turske u kome je glavni grad Ankara. To je uglavnom prostor visoravni i vulkanskih uzvišenja i platoa koji je sa svih strana okruženi planinama. Godišnja količina padavina kreće se od 200 do 600 mm, mnogo je slanih jezera, a vegetacija je strepska ili čak polupustinjska. Svakako najznačajniji grad Središnje Turske je Ankara. Postala je glavni grad 1923. godine, a na tom prostoru, još pre 4.000 godina živeli su Hetiti. Turistički je najatraktivniji stari deo grada, gde je tvrđava. U starom delu grada vredi posetiti i Muzej civilizacije Anatolije, sa brojnim atraktivnim eksponatima, posebno Hetitskim. U okolini veoma je interesantan lokalitet Bogazkale ‐ Hetitsko naselje iz perioda 2000‐1180. godina pre Hrista, gde je prikazan način njihovog života. To je bio glavni grad Hetita. Oko 250 km južno od Ankare je grad Konja. Grad je osnovan kao Ikonijum u rimskom periodu, a najznačajniji deo predstavlja arhitektura Seldžuka. Jugoistočno od Ankare je provincija Kapadokija, je prostor poznat po fantastičnim prirodnim stepskim oblicima u vulkanskim stenama u rečnim i suvim dolinama. Veći gradovi u Kapadokiji su i Kajzeri i Sivas. Kajzeri je osnovan je u vreme Cezara. Danas je glavni grad 150

Kapadokije i centar proizvodnje tepiha. Jermenska visoravan i Kurdistan. Jermenska visoravan zauzima najveći deo Istočne Turske i predstavlja relativno visoki plato, uglavnom preko 2.000 m, iznad koga se izdižu najviši vrhovi Turske ‐ vulkani Ararat (5.165 m), Sufan i drugi. Jugozapadni i centralni deo visoravni odvodnjavaju Eufrat i Tigar. Turci su, pregrađujući ove reke i koristeći njihove vode za navodnjavanje poremetili vodostaj i proticaj ove dve velike međunarodne reke i tako prouzrokovali nesporazume sa Sirijom i Irakom. Južni deo Istočne Turske zauzima Kurdistan gde većini čine Kurdi. Kurdski problem je jedan od brojnih etno‐religiozno‐teritorijalnih, ali i strateških (nafta, voda...), koji će teško biti rešen, jer je ovaj narod podeljen u više država (Turska, Sirija, Irak, Iran, Jermenija i Gruzija). Prostor Istočne Turske poznat je i po ilegalnoj proizvodnji i prodaji droge (opijum, hašiš). Zbog kontaktnog pograničnog položaja i ovaj prostor je u prošlosti imao strateški značaj te su očuvana neka istorijska mesta i druge vrednosti. U istočnom delu najznačajniji grad je Erzurum. Očuvane su zidine iz V veka, sa vizantijskom tvrđavom, sa koje se pruža predivan pogled na grad i okolinu. Podno Ararata interesantan lokalitet je Dogubajazit, ali neuređen i prljav, odakle kreću ekspedicije za vrh Ararata, a tu je i prelaz ka Iranu. Pored jezera Van (Veliko slano) je utvrda Val Kalesi stara 3.000 godina. U X veku na ostrvu u jezeru, podignuta je crkva. Crkvu su podigli Jermeni, a krase je lepe freske i reljefna fasada sa biblijskim scenama. Krajnji jugoistok Turske zauzima Gornja Mesopotamija, koja je u okviru Kurdistana te su i ovde prisutni stalni sukobi. Ovo područje je bilo značajno u antičkom vremenu, od kada su sačuvani neki ostaci stari oko 2.000 godina. Posebno se ističe memorijalno kraljevsko svetilište, sa statuama bogova i kraljeva, podno planine Nemrut. Najznačajniji gradovi Kurdistana su Malatja, Batman, Merdin, Urfa (Edesa), Kahra i drugi. MATERIJALNA BAZA I PROMET TURISTA. Smeštajno‐ugostiteljski kapaciteti. Jedinu preciznu statistiku koja se odnosi na broj jedinica hotela i drugih oblika smeštaja, njihovu kategorizaciju i broj kreveta vodi Ministarstvo za turizam Republike Turske. Istanbul je imao 265 hotela ili 13,3% registrovanih smeštajnih kapaciteta Turske. No, Istanbuln ukupno ima oko 1.000 hotela. Među kapacitetima zastupljeni su hoteli, moteli, turistička sela, pansioni, hosteli, privatan smeštaj i 151

apartmani. Hoteli sa pet zvezdica zauzimali su čak 30,5% od ukupnog broja kreveta. Odatle se može zaključiti da su smeštajni kapaciteti u Istanbulu visokog kvaliteta i samim tim namenjeni turističkoj klijenteli sa “dubljim džepom”. Organizacija turizma. Prvi razvojni planovi posmatrali su turizam kao deo uslužnog sektora i sadržali su prognoze, pedviđeni broj investicija u infrastrukturu, odnosno ukupan broj kreveta koji treba ostvariti. Ranih 70‐ih godina za prioritetne oblasti proglašeni su obalni delovi od Balikešira do 82 Antalije (uključujući Izmir, Kušadasi, Bodrum i Marmaris). U ovom periodu Turska se okrenula razvoju tzv. masovnog turizma. Sredinom 80‐ih donesen je Zakon za podsticanje turizma, koji je podstakao privatne investicije kroz dugororočne, srednjoročne i kratkoročne kredite. Istovremeno, veliki svetski tur‐operatori su bili u potrazi za novim turističkim destinacijama i Turska počinje da se pojavljuje na njihovim itinererima, što dovodi do vrtoglavog povećanja broja turista. Veliki razvoj turizma u kratkom vremenskom periodu doveo je do pojave čitavog niza problema. Ipak, turski stručnjaci su bili svesni koje opasnosti mogu izazvati preterana tražnja i pritisak na prirodne i uopšte turističke resurse. Ovakva politika postaje jedan od prioriteta 90‐ih godina XX veka. Danas Turska spada u najznačajnije turističke destinacije i nalazi se među 20 država po broju turista (na 14. mestu u svetu po ostvarenim prihodima od turizma). Kod Ministarstva za turizam licencirano preko 7.000 turističkih vodiča i čak 4.200 turističkih agecija. Ministarstvo za turizam je osnovano 1963. godine. Glavna uloga Ministarstva je koordinacija, rešavanje problema, istraživanje i planiranje razvoja prioritetnih oblasti, razni oblici stimulacije privatnog sektora, inspekcije turističkih objekata. Pored ministarstva, kao vladinog tela, postoje i neke sektorske organizacije. Treba napomenuti da i sve ostale branše turističke delatnosti takođe imaju svoje nezavisne organizacije. Turistički promet. Turizam ima veliki značaj za tursku ekonomiju. Poslednjih godina u turizam se jako puno ulaže (kapitalne investicije, usavršavanje kadrova, prilagođavanje zakonske regulative, državne subvencije itd). Pored konstantnog rasta prihoda od turizma, povećava se i broj stranih turista koji posećuju Tursku. Istanbul je najznačajnije turističko mesto Turske, kako po broju turista tako i po

152

prihodima koji se ostvaruju od turizma. Godine 2001. grad je posetilo preko 2,5 miliona stranih turista. Najveći broj turista koji posećuju Tursku dolazi iz zemalja koje predstavljaju najznačajnija turistička tržišta (zemlje Zapadne Evrope i SAD), ali i iz Ruske Federacije. 66. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA ISTOČNE EVROPE Istočna Evropa se prostire od Karpata do Urala i Kavkaza, zatim od Baltičkog mora i Severnog ledenog okeana do Kaspijskog jezera i Crnog mora. Zauzima oko 52% celokupne površine Evrope. Na tom prostoru živi 170 stanovnika, gde je gustina naseljenosti u proseku 32 st/km2. Fizičko‐geografske osobine. U reljefu se ističe blago zatalasana ravnica, sa niskim uzvišnjima vrlo blagih nagiba. Uzvišenja su zapravo niska pobrđa: Litvansko‐ Belorusko, Valdajsko, Srednjorusko, Privološko pobrđe i dr. Zatalasana ravnica pripada prostranoj Istočno‐ evropskoj niziji, koja je deo kontinualnih nizija Evroazije. Klima ovog prostora najviše zavisi od sibirskih centara niskih zimskih temperatura i visokog pritiska, te su u ovom regionu zime najhladnije u Evropi. Leta su vrlo topla zbog zagrevanja ogromne kopnene mase. Zbog toga Istočna Evropa ima najviši stepen kontinentalne klime u Evropi. Ta kontinentalnost najbolje je izražena kroz godišnju temperaturnu amplitudu, koja iznosi oko 30°S. Najviše padavina ima u crnomorskom i baltičkom primorju, a najmanje u području oko Kaspijskog jezera.U ostalim delovima, godišnja količina padavina je od 500‐600 mm i po pravilu opada prema istoku. Hidrografija. Istočna Evropa se odvodnjava prema pet mora (Barencovo, Belo, Baltičko, Crno i Kaspijsko more). Ovde se nalaze najduže evropske reke (npr. Volga), a njihov smer oticanja je po pravilu sever‐jug. Karakteristična su jezera i močvare. Pojedini predeli dobijaju osnovnu geografsku individualnost po močvarama (npr. Pripjatske močvare). Vegetacija. Južnije od 67° pa sve do 50° SGŠ, kuda se prostire pojas tajgi, a karakteriše ga kontinentalna klima umerene vlažnosti, sa prostranim četinarskim i nešto južnije listopadnim šumama, čovek se naselio uz velike napore mnogih generacija. Krčenjem šuma stvoreni su uslovi za naseljavanje. Južno od 50° SGŠ pojas tajgi postepeno prelazi u pojas stepe sa vrlo plodnim tlom (černozemom), ali nešto sušnijom klimom i sa prirodnim travnim pokrivačem. Čovek je savladao stepu i pretvorio je u 153

83 kulturnu površinu. U vreme pretežno agrarne proizvodnje ovi su predeli bili najgušći svojim velikim rudnim bogatstvima, ovaj predeo još više napreduje. Društveno‐geografske karakteristike. Istočna Evropa do skora je u celosti pripadala jednoj državi, bivšem SSSR‐u. Posle raspada ove države, regiji Istočna Evropa pripadaju države: Rusija, Ukrajina, Belorusija, Moldavija, Litvanija, Letonija i Estonija. Kako je Rusija ne samo evropska nego i velika azijska zemlja, tako je iščezla granica na Uralu, kao neka državnopravna i administrativna granica između evropskog i azijskog dela te velike države. Tu granicu su eliminisali ne samo politički nego i drugi faktori (pre svega privredni i demografski). Posle snažnog ekonomskog razvitka južnog Sibira, posle brojnog preseljavanja stanovništva iz evropskog dela Rusije u te azijske krajeve, posle razvitka industrije i velikih gradova u njima, posle praktično izjednačavanja načina života u evropskim i azijskim oblastima granica na Uralu zaista više ne znači u društveno‐geografskom smislu granicu između Evrope i Azije. Ova regija (najviše Rusija) dala je krupan doprinos evropskoj i svetskoj kulturi svojim stvaralaštvom u nauci, literaturi i u raznim granama umetnosti, još u doba Ruskog carstva. Najvrednije što turista može da vidi npr. u današnjoj Rusiji ili Ukrajini su vrednosti iz carskog perioda. Od 22 najveća grada nekadašnjeg SSSR‐a čak 13 gradova pripadaju regiji Istočna Evropa. Regiji Istočna Evropa pripada Rusija, Ukrajina, Moldavija i Belorusija. 72. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA SREDNJE EVROPE Položaj. U regiju srednje Evrope ubrajamo: Nemačku, Austriju, Švajcarsku, Poljsku, Češku, Slovačku, Mađarsku, Rumuniju i Lihtenštajn. Srednja Evropa zauzima prostor od 1.253.000 km2, na kojem živi 185 miliona stanovnika. Prosečna joj naseljenost iznosi 148 st/km2. Ovaj veliki prostor, tretiran u geografskoj literaturi kao jedinstvena regija srednje Evrope sve do posle Drugog svetskog rata, podeljen je na Srednju i na Istočnu Evropu. Razlog ovom novom shvatanju treba potražiti u posleratnim dešavanjima i promenama koje su se desile u političkom i društveno‐ekonomskom životu srednjoevropskih zemalja. Od 1989. ovo je ponovo jedinstvena regija. Na kontaktu reljefnih i klimatskih kontrasta. U svom Severnom delu, koji izbija na Baltičko i

154

Severno more, srednja Evropa je velika ravnica, koja se proteže kroz Poljsku i Nemačku, kao sastavni deo velike evropske ravnice, koja ide neprekinuto od Urala do Atlantika. Idući prema jugu s te velike severne ravnice, zemljište se diže u obliku zaravnjenih starih planina vrlo umerene visine, među kojima se nalaze mnoge plitke zavale. Takve su planine: Harc, Porajnsko gorje, Šapska i Franačka Jura, Tirinska šuma, Rudne planine u Nemačkoj i Češkoj, Sudeti, Češka šuma. Veće su zavale: Tirinska, Saska, Češka, Moravska i druge. Najvišu, južnu stepenicu srednje Evrope čini pojas visokih ulančanih planina Alpa na koje se nastavlja prema istoku nešto niži luk Karpata. Između Karpata, Alpa i Dinarida smestila se vrlo prostrana Panonska nizija. Položaj srednje Evrope, između istočne i zapadne, i uzdužni smer njenih planina, koje ne čine smetnje kretanju od istoka prema zapadu i obratno, napravili su od nje područje na kojem se sukobljavaju i isprepleću uticaji zapadne okeanske klime s uticajima istočne kontinentalne klime, to je ona u klimatskom pogledu prelazna regija. Što kroz srednju Evropu odmičemo dalje prema istoku, razlike između leta i zime postaju sve veće, a padavina ima sve manje; tako se vlažna i ujednačena okeanska klima postepeno gubi i prelazi u polusušnu i oštriju kontinentalnu klimu.S područja srednje Evrope odvode vode prema Baltiku velike reke Visla i Odra, prema Severnom moru Laba i Rajna, a prema Crnom moru Dunav, po veličini druga evropska reka. Zbog dobre plovnosti tih reka i njihove radijalne usmerenosti od središta kontinenta prema periferiji, na nima se razvio živ saobraćaj.Na jugoistoku odvaja planinski luk Karpata Vlašku i Moldavsku niziju koje su široko očinene prema Crnom moru i prema sušednoj istočno‐ evropskoj niziji. Ova periferna regija srednje Evrope je pod jakim uticajima oštre kontinentalne klime sa prostranih ravnih 84 stepa Ukrajine, koje ublažavaju samo donekle uticaji blizog Crnog mora. Njom protiče velika plovna reka Dunav i u njoj je izgrađio svoje deltasto ušće. Upravo Dunav, koji svojim tokom povezuje zapadne industrijske zemlje sa pretežno agrarnim istočnim i jugoistočnim zemljama, daje ovoj regiji jedno od bitnih obeležja. Burna istorija. Srednja Evropa imala je najburniju istoriju među velikim evropskim regijama. Simbolički rečeno,ona je bila kotao u kojem su se vekovima menjali došljaci iz Azije i njihov način života 155

sa starosedeocima Evrope i evropskom kulturnom baštinom. Tu se odlučivalo koji će od pridošlih naroda biti kadar da se srodi s evropskim kulturnim nasleđem da uđe u red evropskih naroda, a koji će isčeznuti s vihorom kako je i došao. Već u starom veku tim je delom Evrope prolazio rimski limes (Rajna‐Dunav) koji je delio narode rimske civilizacije od varvara. U 4. i 5. veku preko njega se prelio talas germanskih i slavenskih plemena i silovita najezda Huna. U 6. i 7. veku tu se smirio veliki prodor Avara i Slovena. U 9. veku pojavili su se ovde Mađari, a u 13. veku Tatari, u 15. veku Turci. Zbog toga velikog istorijskog mešanja naroda taj deo Evrope do danas je ostao ona evropska regija koja je po poreklu svog stanovništva najšarenija. Srednju Evropu nastavaju od Germana: Nemci, Austrijanci i deo Švajcaraca germanskog porekla; od Slovena: Poljaci, Česi i Slovaci, a delimično Slovenci, Hrvati i Srbi; od Romana: Rumuni i deo Švajcaraca romanskog porekla; pa napokon Mađari, narod mongolskog porekla. 73. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA NEMAČKE Nemačka se graniči na istoku sa Poljskom i Češkom, na jugu sa Austrijom i Švajcarskom, na zapadu sa Francuskom, Luksemburgom, Belgijom i Nizozemskom i na severu sa Danskom, a izlazi na Severno i Baltičko more. Prirodna osnova. Reljef. U morfološkom pogledu deli se na Alpsku regiju, srednju Nemačku, dolinu Rajne i Severnonemačku ravnicu. Alpe obuhvataju najjužniji deo Nemačke između Bodenskog jezera i austrijske granice. Tu se nalazi Cugšpic najviši vrh Nemačke. Između Alpa i Dunava pruža se Švapsko‐Bavarska brežuljkasta visoravan. Srednju Nemačku obeležava zaravnjeno staro gorje sa kojeg se uzdižu čunasti vrhovi, mestimično vulkanskog porekla. U severozapadnom delu srednje Nemačke pruža se Rajnsko škriljasto gorje uglavnom građeno od starih naslaga pokrivenih mladim paleozojskim sedimentima. Rajnska dolina je tektonska udolina, koju s istoka okružuju Švarcvald i Odenvald, a sa zapada Vogezi i pobrđe Pfalca. Reljef Severnonemačke ravnice karakterišu glacijalne udoline (pradoline) između morenskih uzvišenja i glacijalna jezera. Klima. Severozapadni deo Nemačke ima maritimnu klimu (pod utuicajem Atlantika), ostali delovi umereno‐kontinentalnu. Vrlo hladne kontinentalne vazdušne mase sa severoistoka i istoka, često prodiru preko cele Nemačke pa su apsolutne temp. često i ispod ‐ 25şS. Jedna od specifičnih

156

pojava u južnom delu Bavarske, posebno u Gornjoj Bavarskoj, je vetar fen. To je topao vetar koji duva u proleće i jesen niz obronke zavetrinske strane planinskih grebena i preovladava na Alpima, posebno na severnim obroncima. Kod ljudi on izaziva često glavobolje, umor i nervozu. Vode. Glavna razvodnica Nemačke vodi od južnog dela Švarcvalda. Vode sa severnog i srednjeg područja Nemačke teku u Severno i Baltičko more, a s južnog u Dunav. Najveće reke su: Rajna, Ems, Veser, Laba (Elba) i Odra. Gornja Rajna i gornji Dunav imaju celog leta dovoljno vode zbog topljenja alpskih lednika. Oko Baltičkog mora, na Alpama i Švarcvaldu, jezera su pretežno glacijalnog porekla, a na Ajfelu su jezera u vulkanskim kraterima. Za unutrašnju plovidbu važna su jezera: Bodensko, Čiem, Virm, Amer i dr. Od mnogobrojnih plovnih kanala najvažniji su: Miteland kanal, Dortmund ‐ Ems kanal, Ludvigov kanal i Rajna ‐ Majna ‐ Dunav, kojim je uspostavljen plovni put Severno ‐ Crno more. Flora i fauna. Šume su se pretežno održavle u planinskim predelima. Pored srednjoevropskih životinjskih vrsta, u Alpima ima reliktnih vrsta koje potiču iz ledenog doba. U višim delovima žive alpska divokoza i alpski kozorog i brojni glodari. Bistri i hladni vodotoci, koji se spustaju sa Alpa obiluju ribom, 85 posebno pastrmkom. Na prostoru severne Nemačke ima dosta predela sa močvarnom vegetacijom, gde obitava dosta ptica, posebno u toplijem delu godine. Nemačka posvećuje veliku pažnju zaštiti prirode, pa organizovala 34 nacinalna parka. Među najinteresantnije spadaju Bavarska Šuma i Berhtesgaden. Bavarska Šuma je prvi nacionalni park osnovan u Saveznoj Republici Nemačkoj i predstavlja najveću zaštićenu šumovitu oblast u Evropi (95% ovog parka je pod šumom). Društvena osnova. Istorija, arhitektura i umetnost. U antičko doba područje istočno od Rajne i severno od gornjeg toka Dunava bilo je naseljeno germanskim plemenima, koja su od 2. veka formirala plemenske saveze Sasa, Alemana, Tirolaca i Franaka. S vremenom su Franci osnovali moćnu državu (vrhunac u vreme Karla Velikog), koja se raspala u 9. veku na istočni i zapadni deo. Posle Karolinga u Nemačkoj je vladala dinastija saskih vladara. Kroz 10. te 11. i 12. vek nemački vladari dolaze u sukob sa papama, poljsko‐litvanskom unijom, a česti su i unutrašnji sukobi. Povećanje vannemačkih poseda

157

Habsburgovaca, koji su u vreme Karla V stekli špansku krunu i time svoje evropske posede povezali sa prekomorskim, njihovi interesi se premeštaju van Nemačke, što uz brojne sukobe dovodi do teritorijalnog razjedinjavanja. Slabost zemlje iskoristila je Francuska da prodre u Alzas i Lotaringiju, i da brandenburško pruski knezovi ojačaju svoju moć i prošire svoju teritoriju. Godine 1833. pod vođstvom Pruske osnovan je Nemački carinski savez koji je ekonomski povezao nemačke zemlje, a pruski kancelar Oto Bizmark ujedinjuje Nemačku. Pobeda u ratu sa Francuskom ubrzala je ujedinjenje Nemačke. Dolazi do naglog razvitka industrije i radničke klase, ali i do porasta ekspanzionizma i kolonijalizma u borbi za svetska tržišta, a nagomilane suprotnosti između velikim silama, dovodi do Prvog svetskog rata u kojem je Nemačka bila poražena i gubi neke teritorije. Kada je 1933. Adolf Hitler postao kancelar, počelo je razdoblje fašističke diktature, a pripajanje Austrije i Minhenski sporazum, bili su koraci prema Drugom svetskom ratu koji je počeo napadom na Poljsku 1939. Nakon kapitulacije Nemačke, dolazi do novih pomeranja granica i formiranjadve Nemačke. Arhitektura romanike javlja se do kraja 10. veka na podsticaje iz Francuske. Za nju je karakterističan bazilikanski tip crkve. Monumentalnošću se ističu katedrala u Majncu, Spejeru i Vormsu. Gotika u arhitekturi sledi uzore iz Francuske, koji u nemačke krajeve stižu otprilike stotinu godina kasnije. Među najranije spomenike spadaju Marijina crkva u Trijeru i crkva sv. Elizabete u Marburgu. Prevladavajući postepeno francuske uzore nemačka gotika ostvaruje specifične arhitektonske oblike u novoj dispoziciji prostora tzv. dvoranske crkve. Profesionalno graditeljstvo sa gotskim elementima zastupano je u stambenim elementima, a posebno u reprezentativnim gradskim većnicama. Renesansa od 1500. dolazi do punog izražaja u svim granama umetnosti. U arhitekturi se delimično prihvataju talijanski oblici. U najvažnije crkvene građevine nemačke renesanse spada kapela Fuger u crkvi svete Ane u Augsburgu. Glavno ostvarenje crkvene arhitekture sa obeležjima visoke renesanse je Minhenska crkva sv. Mihajla s kraja 16. veka. Tokom razdoblja od baroka do klasicizma, verski ratovi, izazvani Luterovom reformacijom i Tridesetogodišnji rat opustošili su zemlju i umrtvili umetničku delatnost. Mnogobrojne male kneževsko‐feudalne državice uzimaju za uzor apsolutističku 158

monarhiju Luja XVI i njegovo reprezentativno ostvarenje Versaj. U severnim protestantskim preovladavaju holandski uticaji. U 19. veku, u arhitekturi nastaje široka primena antičkih građevinskih elemenata. U drugoj polovini 19. veka potpuno preovladavaju istoricizam i eklekticizam, naročito u gradovima koji se naglo razvijaju. U 20. veku, u arhitekturi se izražavaju oštre suprotnosti između istoricizma i secesije kao naprednog pokreta, no uskoro dolazi do reakcije i protiv secesije kao stila podložnog ornamentu. Ova načela razvija i sve doslednije primenjuje i V. Gropius, koji osniva i vodi Bauhaus, visoku školu za umetničko oblikovanje, koja je imala presudnu ulogu u povezivanju umetnosti i industrije. U Drugom svetskom ratu veliki broj značajnih istorijskih arhitektonskih spomenika bio je uništen ili teško oštećen. U fazi obnove najveći deo građevina je rekonstruisan ili konzerviran u prvobitnom stilskom obliku. 86 74. TURISTIČKE REGIJE I TURISTIČKA PODRUČJA NEMAČKE Turističke regije i područja. Veliki broj njene populacije aktivno učestvuje u svetskim turističkim kretanjima, pa beleži veliku disproporciju u broju između njenog stanovništva koje izlazi iz zemlje kao turističko i prijema stranih turista u Nemačkoj. Takav trend u turizmu Nemačke može da se održi zahvaljujući ekonomskom prosperitetu i geografskoj lokaciji u srednjoj Evropi gde je okružuje 9 evropskih država. Iako nije među vodećim turističkim nacijama, može da pruži i stranom turisti svojevrstan doživljaj. Znatnije ulaganje u turizam, poslednjih petnaestak godina, uz veću pokretnjivost evropskog stanovništva, dalo je vidne rezultate i u povećanju broja stranih turista u Nemačkoj. Nemačka država ima dve nacionalne turističke kancelarije, jedna za turiste koji dolaze u Nemačku i druga za turiste koji odlaze u inostranstvo. Dolina Rajne je posebno turistički atraktivna od Bingena do Bona, gde je u starim stenama erozija oblikovala interesantnu konfiguraciju terena sa prekrasnim pejzažima. Na brdima oko doline Rajne nalaze se mnogi zamkovi i tvrđave, o kojima postoje brojne srednjovekovne legende. Na terenu na kojem je bilo i vulkanizma ostali su mineralni i termalni izvori oko kojih su izgrađene poznate nemačke banje: Bad Godesberg, Krip, Nider, Bad Honingen, Baden‐Baden i dr. Ističući iz Bodenskog jezera Rajna se probija između Švajcarske Jure na jednoj strani i Švapske Jure i Švarcvalda na drugoj 159

strani i dobrim delom čini granicu Nemačke i Švajcarske. Na obali jezera je srednjovekovni grad Konstanc, u kome je bilo značajnih dešavanja vezanih za Reformaciju. Do Bazela Rajna je generalno tekla istok ‐ zapad, od ovog grada naglo skreće (za 90ş) na sever ulazeći u Gornjerajnsku udolinu, koja predstavlja tektonski rov u kome je bilo jezero. Gotovo paralelno sa Rajnom, uz njenu desnu dolinsku stranu izdiže se Švarcvald (1493 m), a uz levu je gorje Vogezi u Francuskoj. Najznačajnije naselje u zapadnij podgorini Švarcvalda je Frajburg. Rasedne linije su predisponirale pojavu nekih termomineralnih izvora, a na jednom izvorištu je banja Baden‐Baden, koja je bila poznata i u rimskom periodu, a u 19. veku je posećuju neke poznate ličnosti (Vikor Igo, britanski kralj Edvard II i dr.). Nizvodnije na donjem toku Nekera je poznati grad Hajdelberg, jedan od najstarijih univerzitetskih gradova Evrope. Turisti koji iz doline Rajne odlaze na istok, prema Bavarskoj, imaju priliku da posete nekoliko gradova između Švarcvalda i Švapske jure. Svakako najinteresantniji je Štutgart, glavni grad pokrajine Baden‐Vitemberg. Uz granicu sa Bavarskom, na Dunavu, je Ulm u kome dominira Minster katedrala visoka 161 m. Do njenog vrha vodi 768 spiralnih stepenika. Kako je već napisano, od Bingena dolina Rajne ponovo ima klisurasti deo, u kome prima nekoliko važnih pritoka. Najimpresivnije je utvrđenje Burg Reinfels iznad St. Goara. Na suprotnoj strani Rajne je Lorelaj stenski odsek (klif) o kome postoje brojne legende, a sa koga je izuzetan pogled na okolni prostor. Nedaleko od granice sa Luksemburgom je grad Trier, jedanod najstarijih nemačkih gradova, osnovan 400. godine pre Hrista. Za Avgusta je bio prestonica Galije, drugi grad po značaju posle Rima. Od Majnca prema severoistoku dolina Rajne prelazi u prostrano proširenje oko donjeg toka Majne. Ovo je prostor sa dosta očuvanih ruralnih sredina i malih gradića slikovitog izgleda. Uz donji tok Majne je Frankfurt, jedan od najznačajnijh gradova Nemačke, a takođe jedan od najvažnijih centara vazdušnog saobraćaja u Evropi. Najvredniji deo grada svakako je staro gradsko jezgro, koje je tokom Drugog svetskog rata oštećeno, ali kasnije rekonstruisano. U starom jezgu ističe se trg Romerberg sa Gradskom kućom. U blizini je Geteova kuća, u kojoj je ovaj poznati naučnik i književnik rođen 1749. godine. Kod Bona dolina Rajne se ponovo širi i postepeno dobija ravničarski karakter.

160

Turistički atraktivniji je deo doline od Bona do Kelna, a nizvodno o Klena je jedan od najvećih svetskih industrijskih basena ‐ Rur. Bon je interesantan grad, koji je dobio na zanačaju posle Drugog sveskog rata, kada je postao glavni grad Zapadne Nemačke. To je stari grad, koji karakteriše barokna arhtektura, a turisti rado posećuju poznatu banju Bad Gadsberg nekoliko kilometara uzvodno. Najpoznatiji objekat u Bonu je romano‐gotička Minsterska katedrala, a vredni pažnje su: Sterntor kula, Betovenova kuća, palata Šaumburg. 87 Keln je staro naselje, koje je u rimskom periodu bilo glavni grad provincije Germanije. Stari gradski centar smatra se jednim od najlepših u Nemačkoj. U njemu dominira katedrala Dom, čija gradnja je počela 1248. u francusko‐gotičkom stilu, a uz brojne zastoje i prepravljana završena je tek 1880. Pažnju turista privlače lokaliteti vezani za antički period: Rimska kula, Pogrebna dvorana i Kastrum Divitium. U blizini granice sa Belgijom je Ahen, takođe veoma staro naselje, koje je u rimskom periodu bilo poznato po termomineralnim vodama. Najznačajniji objekat u gradu je katedrala Dom, koja je pod zaštitom UNESCO‐a. Bavarska. Svakako, najznačajniji turističko područje Nemačke predstavlja Bavarska. One su deo Severnih Alpa, odnosno, krečnjačkih Predalpa i prostiru se od stenovite regije na severu do granice sa Austrijom na jugu i istoku, odnosno, do Bodenskog jezera na krajnjem zapadu, zauzimajući krajnji jug Bavarske. Bavarska visoravan prostire se od podnožja Bavarskih Alpa na jugu do reke Dunav na severu. Tipičan pejzaž ovih planina su guste šume sa manjim jezerima kojima dominiraju vrhovi. Ovde je i prvi nacionalni park Savezne Republike Nemačke ‐ Bavarska šuma. Bavarska je izuzetno bogata vodama. Brze planinske reke koje prosecaju Bavarsku visoravan spuštajući se sa Alpa, zatim Majna i svakako, Dunav, zajedno sa 1.600 jezera i jezerskih grupa, predstavljaju izuzetan hidrološki potencijal. Neke reke, kao na primer Izar, zahvaljujući svojim brzim tokovima, pružaju priliku za organizovanje sportskih aktivnosti, kao što su rafting, kajakarenje i slično. Veliki broj jezera ne privlači samo prirodom, jer na obalama mnogih nalazi se i bogato kulturnoistorijsko nasleđe. Alpsko jezero nalazi se ispod zamkova Hohenšvangau i Nojšvanštajn, između

161

šumovitih planinskih obronaka u oblasti netaknute prirodne lepote. Jezero Amer okruženo šumovitim brdima, a kada duva vetar fen, Alpi na jugu izgledaju mnogo bliži i stvaraju neverovatnu pozadinu. Bodensko jezero nalazi se na severnoj ivici Alpa, na tromeđi Nemačke, Austrije i Švajcarske. Jezero Him je najveće jezero u Bavarskoj, koje je još poznato i kao ,,Bavarsko more”. U ovom nazivu ima i trunka istine: uz površinu od 80 km˛, ono ima plime i oseke, a predstavlja ostatak Tetisa, pramora, koje je nekad prekrivalo skoro pola Evrope. Jezero Kenig je smaragdno zelene boje i okruženo je stepenastim stenama, sa 1.800 m visokim istočnom stranom planine Vacman. Minhen je glavni grad Bavarske i treći po veličini grad u Saveznoj Republici Nemačkoj. Leži na reci Izar i privlači veliki broj turista svojim kulturno–istorijskim nasleđem. Minhen je osnovan 1158. godine. Nedugo zatim, vlast u gradu preuzima moćna porodica Vitlsbah. Veliki požar 1327. godine gotovo da je uništio čitav grad, ali je pod pokroviteljstvom Ludviga IV obnovljen i iznova sagrađen, pa već sledeće godine postaje carski grad. Zlatno doba Minhena počinje od 1806. godine kada postaje glavni grad Bavarskog kraljevstva. Grad se može podeliti na četiri dela: 1) Stari grad i to severni i južni; 2) deo oko reke Izar; 3) univerzitetski deo i 4) muzejski deo. Marienplac je glavni trg u južnom delu Starog grada, a takođe, je i centralna tačka celog Minhena. Karlova vrata ili Karlova kapija su jedini ostatak srednjevekovnih zidina gradskog utvrđenja koji se nalazi na zapadnoj strani Starog grada. Nova gradska većnica nalazi se na samom Marienplacu. Monumentalno zdanje sa šest bašti je najznačajniji primer nemačke pseudo–istorijske arhitekture. Na vrhu je bronzana figura Minhenskog deteta, simbola bavarske prestonice. Sat na kuli je četvrti po veličini u Evropi. Svakog dana njegova 43 zvona sviraju koncert uz koji igraju obojene bakarne figure. Crkva Frauenkirhe dominira centralnim delom južnog dela Starog grada. To je najveća građevina u gotskom stilu u Južnoj Nemačkoj, simbol Minhena. Crkva Svetog Petra nalazi se na najvišoj tački Starog grada, na njegovom krajnjem istoku, a ujedno je i najstarija javna građevina u Minhenu. Sagrađena je u 11. veku kao bazilika i jednim svojim delom je pripadala manastiru po čemu je i grad Minhen dobio ime (Mönchen znači monasi). Izarska kapija u jugoistočnom delu starog grada. Nemački muzej nalazi se na ostrvu u reci Izar. To je najstariji i najveći

162

muzej tehnologije i inžinjeringa na svetu koga godišnje poseti oko 1,4 miliona ljudi. Rezidencija se nalazi u centralnom delu severnog Starog grada. To je bio dom dinastije Vitlsbah. Feldhernhale je pivnica koja se nalazi u severnom delu Starog grada u ulici Rezidenc. Poznata je po tome što je 8. novembra 1923. Adolf Hitler objavio početak ,,narodne revolucije” i naredio preuzimanje centralne oblasti Minhena. 88 Augsburg se nalazi u centralnom delu Bavarske, na sastavci reka Leh i Vertah. Grad je dobio ime po osnivaču, rimskom imperatoru Cezaru Augustu. Nalazi se na raskrsnici trgovačkih i putnih pravaca. Renesansa je ostavila najdublji trag na kulturnu istoriju grada. U to vreme Augsburg je bio centar arhitekture, muzike i slikarstva. Augsburg ima veliki broj kulturno‐istorijskih vrednosti. Regensburg je centar istočne Bavarske. Tada je pod imperatorom Markom Aurelijem na prostoru gde je današnji grad, završena izgradnja Rimskog kampa Castra Regina. Kameni most preko Dunava poslužio je kao model za čuveni praški Karlov most. Klisura Dunava kod Veltenburga je jedan od najlepših rečnih krajolika u Evropi. Takođe, u Veltenburgu se nalazi i najstarija Nemačka manastirska pivara, osnovana 1050. godine. Vircburg ima baroknu Palatu prinčeva, jedno od najvrednijih arhitektonskih blaga Evrope, koja je pod zaštitom UNESKO‐a. Vircburg je poznat i kao grad iz kojeg kreće Romantični put, jedna od turističkih atrakcija, a takođe i po vinima. Uz veće gradske turističke centare treba pomenuti i neka područja i manje gradove, koji su u turističkom smislu izuzetno važni. Algojska oblast je deo Švapske Bavarske. Ovde se nalazi već pomenuti skijaški centar Oberstdorf, a alpske stene pogodne su kako za amatersko tako i za profesionalno planinarenje, dok su neki vrhovi pogodni za paraglajdere. Poseban pečat ovoj oblasti daje Nojšvanštajn, zamak koji privlači posetioce iz celog sveta. Nemački alpski put predstavlja jednu od najvećih turističkih atrakcija u čitavoj Saveznoj Republici Nemačkoj. Put počinje u Lindau na Bodenskom jezeru i dalje vodi kroz bujne livade Algoja do poznatih banja. U okolini se nalaze i dva najromantičnija zamka u Nemačkoj ‐ Nojšvanštajn i Hohenšvangau, koji su kralja Ludviga II učinili besmrtnim. Romantični put jedna je od najpoznatijih

163

nemačkih turističkih maršruta ‐ put koji se nalazi između gradova Vircburg u Frankoniji i Fusen u Bavarskim Alpima, blizu austrijske granice. Oko dva miliona turista godišnje poseti ovaj put čija putanja povezuje mnoge bavarske gradove sa brojnim znamenitostima. Put počinje u Vircburgu, koji je zvanično kapija ovog puta i koji je ujedno centar kulture, arhitekture i vina. U vreme Rimskog Carstva ovaj put je bio glavna i najupešniji trgovinska deonica. U Bavarskoj je još nekoliko manjih gradova i turističkih lokaliteta. Oberstdorf je najpoznatiji zdravstveni i turistički centar u Bavarskim Alpima. Nalazi se u dolini reke Iler i poznat je po skijaškim skakaonicama. Garmiš–Partenkirhen je nastao spajanjem dva sela Garmiša i Partenkirhena 1935. godine. Nalazi se u neposrednoj blizini Cugšpica. Godine 1936. ovde su održane Zimske olimpijske igre pa je novoosnovano mesto postepeno postalo jedan od najpoznatijih zimskih sportskih centara u Saveznoj Republici Nemačkoj, a kasnije i u Evropi. Obermergoj je severno od Garmiš‐Partenkirhena. Sinonim za ovaj grad su obojene kuće rađene u takozvanoj Luftlmoleraj tehnici. Internacionalnu reputaciju dobio je zahvaljujući manifestaciji ,,Strastvena igra”koja se održava svake godine na Uskrs još od 1633. godine. U spektaklu koji traje oko šest sati, učestvuje 1.400 glumaca amatera koji moraju biti iz lokalnog stanovništva ili članovi njihovih porodica. Mitenvald predstavlja poznat zimski turistički centar. Bavarska je poznata širom sveta po velikom broju zamkova i palata, koji se uz ambijent, karakterišu po raznolikosti i arhitekturi. Predstavljaju pravo turističko blago ove regije, a građeni su uglavnom kao rezidencije careva i kraljeva poznatih bavarskih dinastija. Najupečatljiviji su zamkovi Kralja Ludviga II (koga istoričari zovu i "Ludvig ludi"), po kojima je ostao upamćen i koji danas predstavljaju simbole Bavarske. Nojšvanštajn ili ,,zamak iz bajke”, postao je zaštitni znak Bavarske i Nemačke, poznat u celom svetu (čak je i u Diznilendu sagrađen mini zamak po uzoru na ovu velelepnu građevinu). To je prvi zamak koji je Ludvig II sagradio. Prvi trenutak inspiracije za ovaj divni zamak, dogodio se u vreme Vagnerovog festivala, koji je Ludvig organizovao za Minhenski dvorski teatar. On se idendifikuje sa fiktivnim ličnostima iz opere "Lohengrin". Prema priči, Lohengrina su na bavarski dvor doneli labudovi na svojim krilima. Očaran ovom pričom, Ludvig II je hteo sagraditi dvorac da bi u 164

njega mogao da dođe kao Lohengrin, iz Vagnerove opere. Stari zamak Švangau ili Švanštajn, u neposrednoj blizini Nojšvanštajna, podigla je aristokratska porodica Švangau. Bio je zapušte, preuzeo ga je plemić i kraljevski savetnik i renovirao ga. Dao mu je novo ime Hohenšvangau. Herenhimze je 89 poslednji i zasigurno najkitnjastiji od tri zamka Ludviga II. On je neverovatna replika pariskog Versaja i nalazi se na ostrvu u sredini jezera Him. Čini se kao neverovatan prizor, posebno posle posete originalnom versajskom zamku. Ludvig je bio opsednut idejom apsolutne monarhije. Pošto je izgubio pravu kraljevsku moć, on je bar u snovima uvećao svoju moć do stepena apsolutnog monarha, kao što je bio Luj XIV koga je obožavao. ,,Novi Versaj” je Ludvig video kao spomenik ,,dobu apsolutizma” u 17. i 18. veku. Bavarska je izuzetno bogata etnografskim turističkim motivima. U južnoj Bavarskoj pojavljuju se jodleri (brzom prelazu iz prirodnog glasa u visoki falset, koji predstavlja najviše registre ljudskog glasa) i Šuplatler plesovi. Oni potiču od imitacija šepurenja i pokreta prilikom lova šumskog tetreba. Od tradicionalnih muzičkih instrumenata izdvajaju se alpski rog i citra. Narodna nošnja je takođe zanimljiva. Tradicionalna muška narodna nošnja ili traht sastoji se od šortseva od kože,a ženska narodna nošnja naziva se dirndl. Nacionalni kulinarski specijalitet je kobasica. Nacionalno piće je pivo. Godine 1040. sveštenici manastira Sveti Stefan, koji se danas nalazi na periferiji Frajzinga, dobili su dozvolu od gradskog biskupa da prave piće pod imenom pivo. Ta pivara postoji i danas i predstavlja najstariju na svetu. Prema podacima Evropske Unije svaka druga pivara u zajednici nalazi se u Bavarskoj. Festival piva Oktobarfest smatra se najvišom tačkom u bavarskoj tradiciji proizvodnje piva. Ostala Nemačka. Na ostalom prostoru Nemačke ne mogu se izdvojiti još neke turističke regije, mada ima interesantnih područja, koja imaju određeni turistički značaj. Uglavnom se radi o većim gradskim centrima, koji svojim sadržajima, posebno kulturno‐istorijskim mogu privući veliki broj turista. Berlin je svakako najznačajniji i najveći grad Nemačke, posebno nakon ponovnog stvaranja jedinstvene države i činjenice da je ponovo postao prestonica. Nakon rušenja 162 km dugog zida koji je delio Berlin na Istočni i Zapadni, on ponovo postaje jedinstvena celina i ujedno jedan od 165

najposećenijih gradova u Evropi. Berlin se nalazi uz donji deo reke Špree. Na ovom prostoru (istok Nemačke), još tokom poslednjih vekova rimske vlasti, ali i kroz srednji vek i kasnije, sukobljavali su se Germani i Sloveni (Lužički Srbi, Poljaci, Česi). Prevagu su odneli Germani, a o prisustvu Slovena još svedoče malobrojni Lužički Srbi. Burni vekovi uticali su na to da je u Berlinu očuvano malo srednjovekovnih objekata. Od srednjovekovnih objekata najznačajnije su gotičke crkve Marienkirhe i Klosterkirhe. Tokom 18. i 19. veka Berlin je građen planski, a formira se centar Mite (Aleksandarplac) na kome dominira TV Toranj. Oko centar su brojne državne i druge građevine, a svaki dan veliki broj šetača je na ulici Pod lipama, koja predstavlja veliki bulevar sa klasicističkim građevinama. Uz ovaj bulevar su: Nemačka opera, Humboltov univerzitet, Nemačka državna biblioteka, a u blizini Univerzitetea je crkva Sv. Hedvige ‐ podignuta po ugledu na rimski Panteon. Najveće ostrvo reke Špree naziva se i Ostrvo muzeja, jer je na njemu nekoliko poznatih muzeja: Pergamon, Bode... Jedan od najpoznatijih objekata u Berlinu je Branderbuška kapija koja predstavlja vezu između Istočnog i Zapadnog dela grada. Kapija je simbol Pruske impperije Jugozapadno od Berlina je Potsdam, grad na reci Havel, koji je u 17. veku bio sedište bradenburških upravitelja ‐ kasnije kraljeva Pruske. U delu Nemačke koji je uz severozapadnu granicu sa Češkom i gde je ostalo dosta tragova slovenskog uticaja (Saksonija), nekoliko je interesantnih i značajnih gradova, a ističu se Drezden i Lajpcig. Jugoistočno od Drezdena, na Labi, je Pilic Palata romantična letnja rezidencija saksonskih kraljeva i kraljica. Severozapadno od Drezdena je atraktivna Maricburg palata, koja je podignuta kao objekat za lov saksonskih vojvoda. Veimar danas nije veliki grad, ali je u srednjem veku bio jedan od najznačajnijih. Grad izuzetne humanističke tradicije u kome su živele i radile brojne poznate ličnosti J. Bah, F. Šiler, J. Gete, F. List, F. Niče, V. Gropius, V. Kandinski. Ejzenah je rodno mesto J. S. Baha, veoma slikovit gradić na ivici Tiringiške šume. Pored grada je Vartburg dvorac, jedan od najprivlačnijih u Nemačkoj. Tu je Martin Luter tokom 1521. i 1522. sa grčkog na nemački jezik preveo Novi zavet. Uz severni rub Herc planine je gradić Goslar, centar turizma za ovu planinu. Grad je star oko 1000 godina, a stari deo je pod zaštitom UNESCO‐a. Severozapadnije je

166

Hanover. Na razvoj Hanovera uticala je i unija sa Engleskom. Kil, jedna od najznačajnijih nemačkih luka, posebno nakon izgradnje kanala Kil ‐ ušće Labe. Jedna od najpoznatijih manifestacija u severnoj Nemačkoj održava se u Kilu, a to je Kilska nedelja u okviru koje je Regata jahti sa takmičarima iz celog 90 svet (preko 4000 jahti). Na severozapadu Nemačka ima izlaz na Severno more, gde svoj tok završava i reka Laba. Uz obalu su dve ostrvske skupine ‐ Istočna i Severna Frizijska ostrva. Na Severnim Frizijskim ostrvima je nacionalni park Vatenmer. Na ovim ostrvima interesantan je i životinjski svet. Najznačajniji grad severne Nemačke svakako je Hamburg, za koji se najčešće kaže da je jedna od najvećih svetskih luka. Pošto je prostor na kome je grad nizak, reke su često plavile i formirale brojne rukavce, a izgrađeni su i veštački kanali i mala jezerca, tako da je voda jedan od najvažnijih segmenata života i turističke ponude Hamburga. Da bi grad što bolje funkcionisao izgrađeni su brojni mostovi, pa se kao vrednost i kuriozitet navodi da Hamburg ima biše mostova nego Venecija, Kopenhagen i Amsterdam skupa. Jugozapadno od Hamburga je Bremen, takođe lučki grad, koji je bio član Hanze. U turističkoj ponudi severne Nemačke je i Put bajki i legendi. To je interesantna marš‐ ruta, na kojoj se mogu obići Bremen, Hanover, Getingen i brojna manja naselja koja privlače slikovitošću. 75. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA VELIKE BRITANIJE Geografski pojam Velika Britanija obuhvata istoimeno ostrvo, ali i pokrajine koje se na njemu nalaze ‐ Englesku, Vels i Škotsku. Pojam Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske obuhvata teritorije Engleske, Velsa, Škotske i severnoistočni deo irskog ostrva koji je priključen Kraljevini. POLOŽAJ. Britanska ostrva su nekada bila deo evropskog kopna, a danas ih deli kanal La‐Manš, čija je najmanja širina 31 km. Umerene temperature, koje su pod dominantnim uticajem okeana i velika vlaga su značajna odrednica ovog prostora. Do Velikih geografskih otkrića ovaj prostor uglavnom je važio za geografsku, stratešku i ekonomsku periferiju. Tek jačanjem Velike Britanije kao pomorske sile, raste i značaj ovog prostora. Od izolovane stočarske (agrarne) zemlje, ostrva postaju najveća pomorska i industrijska sila sveta, a to znači da su, u to vreme i po položaju najvžnije poručje. 167

PRIRODNE TURISTIČKE VREDNOSTI. Reljef. More ima veliki uticaj na prirodu Velike Britanije. Veći deo države je planinski, ali u južnom delu ima i prostranih basena. Planine severne Škotske formirane su još početkom paleozoika. Kaledonskim nabiranjem stvorene su planine Severne Irske, srednje i južne Škotske. Ostale planine su formirane Hercinskom orogenezom, kada su stvorene i velike količine uglja. Dugotrajnim dejstvom spoljnih sila planine su uravnjene i snižene. Najviši vrh velikobritanskih ostrva je Ben Nevis. Značajne tragove u površinskim oblicima reljefa ostavili su glečeri. Baseni su ispunjeni sedimentima ‐ Londonski je ispunjen mezozojskim, koji se prostiru ispod La Manša i nastavljaju se u Pariški basen; Srednje Škotski je tektonski rov ispunjen paleozojskim sedimentima. Ovakav postanak reljefa uticao je i na formiranje pojedinih zaliva. Najznačajniji zalivi su: Fert Fort, Bristolski zaliv, estuar Temze, Voš, zaliv Belfast. Klima je pod uticajem Atlanskog okeana i kraka tople Golfske struje, koja protiče zapadno od Britanskih ostrva. To znači da je klima okeanska sa umerenim temperaturama i malom godišnjom amplitudom, sa dosta padavina tokom cele godine. Zime su blage, a leta relativno sveža, te ovaj prostor karakteriše velika oblačnost i maglovitost. Vode. Reke su brojne i kratke, a tokom zime se ne zamrzavaju. Severn je najduža, a zatim slede Temza, Trent‐Hamber, Mersi, Klajd, Fort itd. Brojna jezera, posebno lednička, ali i druga prirodna, te veštačka, pružaju velike mogućnosti za različite turističke aktivnosti. Najznačajnija su: Loh‐Nej u S. Irskoj, Loh‐Lomond, Loh‐ Nes i Loh Lohi u Škotskoj. Dva poslednja su u velikoj udolini čije istočni i zapadni deo spajaju kanali. U kambrijskim planinma je veliki broj malih jezera ‐ Leik distrikt, takođe tektonskog porekla. Pored kopnenih voda treba pomenuti i more. Kao deo Atlanskog okeana, britansko ostrva, zapljuskuju vode Irskog mora, te Severno more sa istoka. Na ovim geografskim sredinama morska voda je hladnija, nego u Sredozemlju, mada Golfska struja deluje ublažujuđe, a i salinitet je nešto niži. Zbog klimatskih karakteristika ovo područje nema pogodnosti za značajniji razvoj kupališnog turizma. Flora i fauna. Najveći deo Velike britanije prekrivaju travnjaci i paprati. Šume uglavnom prikrivaju niske i sušnije predele na jugu i jugoistoku. U škotskim planinama rastu četinari i breze, a na Peninskom gorju stalno zelene šikare. 91 168

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE. Istorija. Prvi su je nasenseli Kelti. Rimljani nisu uspeli da je romanizuju, a u 5. veku dolaze Angli i Sasi, kasnije Normani i Danci. Englezi su u stvari mešavina ovih naroda. Kroz rani srednji vek ovde je bilo nekoliko državica i grofovija. Brojni su sukobi na samom ostrvu, ali i sa Francuzima (Stogodišnji rat). Za Elizabete prve učvršćuje se anglikanska crkva, što je početak stvaranja savremene Britanije, odnosno dolazi do razvoja pomorstva i do procesa kolonizacije. Škotska slabi, a krajem 16. veka stvara se personalna unija Engleske i Škotske. Međutim, apsolutistička vladavina i razni nameti, kao i buna Škota protiv uvođenja anglikanske crkve, dovode do početka Britanske buržuaske revolucije i građanskog rata. To dovodi do diktatiure Olivera Kromvela. Sa vlašću Stjuartovaca jača parlamentarizam i raste pomorska moć, uz osvajanje novi prekomorskih poseda. Dalje se razvija pomorstvo, a takođe i manufaktura, posebno posle pobede nad Špancima i sticanja novih poseda. Tako Velika Britanija postaje najmoćnija sila na svetu, ali nakon poraza u ratu za američku nezaviosnost postepeno opada britanska moć. Nakon Prvog svetskog rata dobija nove kolonije (Nemačke). U Drugom svetskom ratu je jedna od savezničkih i pobedničkih država, ali ubrzo posle ovog rata počinje da gubi neke kolonije, pa je do danas zadržala samo neka manja ostrva. Učestvovala je ili vodila nekoliko ratova ‐ rat u Koreji; rat za Foklandska ostrva; u okviru NATO pakta učestvuje u bombardovanju Srba u Bosni i Hercegovini 1995. i Jugoslavije 1999. godine. Ovakav razvoj Britanije imao je za posledicu i stavranje brojnih spomenika i drugih turističkih vrednosti. 76. NAJZNAČAJNIJA TURISTIČKA PODRUČJA VELIKE BRITANIJE Među turističkim vrednostima Velike Britanije izdvajamo sledeće: arheološke, spomeničke, umetničke, etnografske i najznačajniji gradski centri kao turističke vrednosti. Arheološke turističke vrednosti. Za Veliku Britaniju karakterističan je veliki broj poznatih arheoloških lokaliteta i predmeta materijalne kulture u njima. Najpoznatiji arheološki lokaliteti (uglavnom megaliti) iz mlađeg kamenog doba su: Stonehenge, Amsebbbury, Avebury, Abor Lonj, Louci Meg, Kintranj. .. Megaliti su rudimentarna arhitektura iz mlađeg kamenog doba; sastojala se isključivo od ogromnih kamenih blokova i služila za nadgrobne spomenike. Postoje tri vrste: Dolmeni ‐ grobnice

169

u kojima su kamene ploče postavljene preko uspravnog kamenja, često pokrivene humkom zemlje. Kromleci ‐ kameni blokovi poređani u krugu, verovatno predstavljaju simbol sunca ili po nekim istraživačima "astronomske opservatorije". Menhiri ‐ uspravno i grubo otesano kamenje, visoko do 2 m, katkad poređano jedno za drugim, kojim su praistorijski ljudi obeležavali grobnice u mlađe kameno doba. U senci kamenih blokova Druidi, sa kukuljicama i u belim haljinama, počeli su godišnju svetkovinu vatre i vode, slaveći dolazak najdužeg dana u godini. To je početak događaja što su ljudi koji su gotovo pre 4.000 godina izgradili Stounhendž tačno isplanirali. Julije Cezar ih je opisao kao vrlo učene ljude koji se prepuštaju raspravama o zvezdama i njihovim putanjama, veličini svemira i Zemlje. Zapravo, niko ne zna pouzdano ko je i zašto sagradio te krugove od kamenih blokova, a razlog tome je jednostavan: graditelji nisu imali pismo. Arheolozi veruju da su bili podizani između 3250. i 1500. godina pre Hrista. Postojeći krugovi su se sačuvali zaro što su bili sagrađeni u područjima koja su sad zabačena i retko nastanjena. Kad je godine 1938. jedan mali kameni blok od osam tona bio vraćen na svoje prvobitno mesto u krugu, dvanaest ljudi s čeličnim užadima radilo je taj posao pet dana. Izgradnja Avebury kruna je stoga morala biti rad mnogih narašaja, čije je oruđe bilo primitivno, a život kratka, okrutna borba za opstanak. Štaviše, arheolozi nisu našli gotovo ništa što bi im moglo objasniti namenu tih u krug poređanih kamenih blokova. Kod stonhenxa nađeno je pijuka od rogova jelena kojim su drevni graditelji kopali rupe za usađivanje blokova, maljeva za dorado kamena, komada kamena i sekira, krhotina grančarije iz različitih razdoblja, koštanih igala i poneki kostur. Jedini je trag upravo možda u pomanjkanju nalaza: nema nikakvih tragova “otpadaka” koje bi očekiivali naći na mestu naselja. Kao da su se graditelji kamenih krugova odnosili prema njima onako kako se mi odnosimo prema crkvi. Očigledno je da su to bila posebna mesta. 92 Premda je malo poznat izvan Irske, Nenjgrunge ima posebno značenje: on je izgrađen oko 3250. godine pre Hrista, otprilike 500. godina pre egipatskih piramida. Stoga je on i najstarija postajeća građevina na svetu. U podnožju humke položeno je 97 masivnih rubnih kamenih blokova i u mnoge su 170

uklesane zamršene šare. Na Mainlandu na Orkneyskim ostrvima stoji Maes honje, još jedna grobnica sa hodnikom izgrađena oko 2670. godina pre Hrista, 600. godina nakon Nenjgrangea. Najstariji poznati stanovnici Britanskih ostrva bila su keltske plemena Briti, Pikti, [koti i dr. Od starih kulturnih naroda na tle ostrva dolazili su Feničani, Grci i Rimljani. Rimska kolonizacija nije bila velikih razmera, Rimljani su se naseljavali uglavnom na južnom delu ostrva, gde su podizali mnoge gradove, među kojima i Londonium (London), koji je postao centar rimske uprave i civilizacije na ostrvu. Keltski uticaj se najviše osetio u ornamentici oružja i oruđa i njega neće moći sasvim da potisnu ni Rimljani koji su za svoje duge vladavine ostavili relativno malo spomenika, od kojih je najznačajniji zid Vallom Hadriani iz II veka. Spomeničke turističke vrednosti. Sa dolaskom germanskih plemena Angla i Sasa u V veku započinje anglosaksonsko doba koje karakterišu skromni arhitektonski spomenici i živa i plodna delatnost u zlatarstvu, plastici i u slikarstvu minijatura. Sa dolaskom Normana u XI veku formira se tzv. Normanski stil kao sinteza lokalnih anglosaksonskih i romanskih elemenata. Najizraziriji primer tog stila je katedrala u Daramu, masivnih oblika i škrtog ukrasa. Procvat arhitekture vezan je za gotiku koja dolazi sa Kontinenta, poglavito iz Francuske. Razlikujemo tri faze gotike: rani stil, dekorativni stil i perpendikularni stil. Od svetovnih građevina u gorskom stilu podignuti su mnogi koledži u Oksfordu i Kembridžu. Novo doba je na samom početku obeleženo krupnim događajem (odvajanjem engleske crkve od Rima za Henrija VIII) što će odrediti i karakter umetničkih oblika. Renesanske uticaje donose italijanski majstori ili engleski majstori putuju u Italiju, što će trajno obeležiti englesku arhitekturu tog vremena. U isto vreme javnjaju se i suprotne tendencije ‐ oživljavanje gotike, tzv. Gothic revival kao povratak domaćoj tradiciji. Za razvoj turizma u Velikoj Britaniji značajni su i srednjovekovni spomenici predstavljeni manastirima. Kanterberi katedrala je najpoznatija u engleskoj arhitekturi. Tu je ubijen i arhiepiskop Tomas Beket od strane Henrija II 1170. godine, a ovo mesto je posle toga postalo mesto hodočašća. Posebnu grupu srednjovekovnih spomenika arhitektonske vrednosti predstavljaju utvrđeni

171

gradovi. Njih ima u gotovo svim delovima Velike Britanije. Jedan od značajnijih utvrđenih gradova bio je i zamak Dover. U vreme Rimljana kada se Dover zvao Dubris, tu je postojao jedan svetionik koji je i danas očuvan u unutrašnjosti zamka. Danas je Dover luka i početna i završna tačka za one koji preplivaju La Manš. Zatim tu je i zamak Kareg, Neidpat, Kirlverok, Kilhvru zamak. Adrdžihart zamak je najveći zamak Škotske i nalazi se na obali poznatog jezera Loh Nes. Umetničke turističke vrednosti. Velikom umetničkom vrednošću, a smim tim i turistčkom privlačnošću, odlikuju se mozaici, freske i vitraži u mnogim katedralama. Mnoge od ovih vrendnosti izložene su u muzejima i zbirkama. Uz slikarsko‐vajarska ostvarenja, značajne su imnoge arhitektonskourbanističke celine, različite osnovne namene. U ovu grupu ostvarenja ubrajamo mostove na velikim britanskim rekama kao Tauer Brix na Temzi, Ajronbridž na reci Severn u [ropširu, Plimska brana u Londonu, Pakstanova Kristalna palata iz 1851. godine, prva moderna građevina od stakla i čelika u Engleskoj i dr. Neke teatarske priredbe kao kulturno‐turističke manifestacije (međunarodni muzički i pozorišni festival u Edinburgu, festival posvećen šekspirovom memorijalnom pozorištu u Stratfordu, pa da spomenemo I jednu specifičnost ovog ripa u Londonu, naime svake godine, već nekoliko decenija iz večeri u veče igra se u Kovent Gardenu predstavka “Mišolovka” Agate Kristi. Etnografske turističke vrednosti. Pošto u okvirima svojih granica Velika Britanija okuplja više naroda (Englezi, [koti, Velšani, Irci) odlikuje se izvanrednim bogatstvom i specifičnostima etnografskih turističkih motive. U muzičkom folklore Velike Britanije gajde supoznati narodni duvački instrument. Gajde su kao instrument, rasprostranjene po celom svetu, ali su svoju izvornost i specifičnost zadržale na britanskim ostrvima, naročito u Irskoj i Škotskoj. Pored gajdi, najpoplarniji narodni instrument je harfa. Harfisti, većinom kompozitori i pesnici, vekovima su bili predstavnici narodne muzike. 93 Etnografski turistički motivi uglavnom predstavljaju komplementarne turističke vrednosti i imaju usku kontraktivnu zonu. Izuzetak čine neke već afirmisane priredbe. Gradska naselja kao turistički centri. Sa aspekta turističke privlačnosti i prometa turista, gradovi mogu biti svrstani u pojedine kategorije. Prvu čini London, a drugu ostali veći centri. Oni se

172

pored niza zajedničkih savremenih društveno‐političkih funkcija i kulturnog prosperiteta, odlikuju intenzivnom izgradnjom smeštajnih kapaciteta i bogatom turističkom ponudom. Treću kategoriju čine gradska naselja na važnim međunarodnim drumskim i železničkim saobraćajnicama. Četvrtu grupu čine gradska naselja na važnijim saobrašajnicama koje povezuju kopneni i primorski deo Velike Britanije. U petu grupu se mogu svrstati gradovi sa posebnim turističkim privlačnostima, koje suuslovljene bogatstvom motive, njihovom specifičnošću, istorijskim značajem, savremenim funkcijama, izgledom i drugim osobinama. Posebne kategorije čine primorski gradovi kraj većih značajnih jezera, gradovi neposredno iz granične prelaze. London je grad sa obe strane reke Temze, pritoke Severnog mora, od kojeg je udaljen samo 40 km. London je grad dugog kontinuiteta naseljenosti. Prvobitni naziv je bio Londonium. Zna se da je i Julije Cezar osvajao ove prostore i da je rimska kolonizacija trajala do 410. godine. Dalju istoriju grada obeležavaju Angli i Sasi, a prekretnicu daljeg razvoja predstavlja pobeda Vilijema Osvajača. London ima osam hiljada zelenih površina na svojoj teritoriji, a najpoznatija takva površina je Hajd Park. Na jednom mestu u Hajd Parku nalazi se speak corner ili govornički ugao, gde svako može bez ozvučenja da govori šta želi. U centralnom delu Londona turiste privlači Vestminsterska opatija. Ovde se nalazi kripta Svetog Stefana, a i grob Isaka Njutna, profesora matematike Univerziteta u Kembrizu. U ovom kompleksu je sahranjen i Dejvid Livingston, veliki istraživač Afrike, kao i spomen obelžje posvećeno Vinstonu Čerčilu. Ovde je i Parlament sa visokom kulom Big ben, jednim od simbola Londona. Ispred Parlamenta je spomenik Vinstonu Čerčilu. U centru Londona je i Trafalgar skver. Centralno mesto zauzima 52 m visok spomenik engleskom admiralu Horaciju Viskontiju Nelsonu koji je poznat po pobedi nad flotom Napoleona. Takođe i Pikadili skver je jedan od simbola Londona u čijem centralnom delu je spomenik anđelu ljubavi ‐ Amoru. Na Lad Gejtu uzdiže se najveći sakralni objekat u Londonu i drugi u svetu iza crkve Svetog Petra u Rimu ‐ katedrala Svetog Pavla. Materijalna baza. Značajan deo materijalne baze, kao osnove razvoja turizma, nije građen isključivo za potrebe turizma. Smeštajni i ugostiteljski kapaciteti namenjeni su i poslovnim ljudima, putnicima čiji motivi putovanja nisu turistički, kao i domicilnom stanovništvu. Saobraćajnice i 173

saobraćajna sredstva, takođe, ne postoje isključivo zbog turista, već imaju opšti značaj za razvoj privrede i društva. U Velikoj Britaniji ne postoji zvanično razvrstavanje hotela, niti kontrola cena. Osnovni smeštajni kapaciteti su bolje opremljeni od komplementarnih i po kategorijama jasnije definisani. Zbog toga je i stepen njihovog korišćenja veći, a ekonomičnost poslovanja bolja. Ponekad veliki gradovi imaju više aerodroma sa različitom namenom. Tako London, recimo ima 3 aerodroma, a po putničkom saobraćaju najveći promet ima aerodrom Hitrou. Vazdušni saobraćaj u Britaniji obavljaju kompanije: BOAC (British Overseas Airnjays Corporation) i BEA (British European Airnjays). 86. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA MAĐARSKE Republika Mađarska je u središnjem delu Podunavlja, u Panonskoj niziji i srednjoj Evropi. Na severu graniči sa Slovačkom, na istoku sa Ukrajinom i Rumunijom, na jugu sa Srbijom, na jugozapadu sa Hrvatskom, a na zapadu sa Austrijom. Prirodne vrednosti. Reljef. Mađarka se nalazi u središnjem delu Podunavlja, obuhvata deo Panonske nizije. Više od 4/5 njene teritorije su nizijski i brežuljkasti predeli, a gotovo polovinu Mađarske obuhvata nizija Alfeld. Mađarsko sredogorje građeno pretežno od paleozojskih i mezozojskih naslaga i vulkanskih stena, nalazi se u severnom delu Mađarskeč sastoji se od Bakonjske šume, Verteške gore, Pilisa, Nogradske gore, Matre i Bika. Na granici Mađarske i Austrije nalazi se Nežidersko jezero. Jugozapadni deo Mađarske pokriven je lesom. Klima je umereno kontinentalna. 94 Kontinentalna klima je najizrazitija na istoku Mađarske. Vode. Cela rečna mreža Mađarske pripada slivu Dunava, koji protiče sredinom Mađarske, od severa prema jugu. Dunav i ostale reke prave veliki broj meandara, oko kojih ima i močvarnih predela, veoma bogate biljnim i životinjskim svetom. Tokovi istočnog dela ulivaju se u Tisu, glavnu pritoku Dunava. Zapadnim delom protiče Raba i Drava. Najveće je Blatno (Balaton) jezero, koje spada u najznačajnija turistička područja Mađarske. Na granici Mađarske i Austrije je Nežidersko jezero. Biogeografske vrednosti. Radom čoveka prirodna vegetacija je gotovo potpuno izmenjena. Listopadne šume su sačuvane samo na višim planinskim delovima na severu, zapadu i jugu. Tipična stepa očuvana je u okviru nacionalnog parka Hortobađ. S obzirom na

174

umerenu klimu i pretežno nizijski (stepski) karakter i životinjski svet ima srednjoevropske stepske karakteristike. Društvene karakteristike. Istorija i stanovništvo. Pred kraj 9. veka ugro‐ finski Mađari pod vođstvom Arpada naselili su Panonsku niziju oko Dunava i Tise, pokorili zatečeno stanovništvo, postepeno se hristijanizovali i organizovali državu. U vreme prvog napada prodirali su na Balkan, u Italiju, Nemačku i Francusku. Na spoljnom planu Ugarska se sukobljavala sa Venecijom, Vizantijom i bosanskim jereticima, a uzdrmao ju je pustošeći prodor Mongola u 13. veku. Nakon učvršćivanja kraljevske vlasti u vreme Anžuja, nove dinastijske borbe, sve veća tursko, uplitanje ugarskih vladara u srednjoevropske poslove i okrutan odnos prema kmetovima slabili su odbrambenu snagu zemlje, koja je na kraju podlegla u bici kod Mohača. Deo zemlje koji nije pao pod Turke pripao je Habzburgovcima. U 16. i 17. veku Ugarsku su razdirale dugotrajne borbe u vezi sa reformacijom, a nakon sloma otpora protestantskog plemstva apsolutistička i germanizatorska politika Beča podstakla je neuspelu Zrinjsko‐ Frankopansku zaveru i ustanak Imrea Toholja, koji je ugušen i uspostavljena je jaka centralna kraljevska vlast. Od Turaka je oslobođena gotovo čitava Hrvatska i Ugarska, kojoj je pripojena Transilvanija. Strah od širenja ideja francuske revolucije uslovio je potporu koju je ugarsko plemstvo pružalo reakcionarnoj, apsolustičkoj i centralističkoj bečkoj politici. Akciju za ekonomski, društveni i politički preobražaj Ugarske poveo je Lajoš Košut, koji je prvenstveno težio da izvojuje što veću samostalnost Ugarske i da nasilnom mađarizacijom mnogonacionalnu zemlju pretvori u centralizovanu, jedinstvenu i isključivo mađarsku državu. Ugarska je 1867. po Austro‐Ugarskoj nagodbi ušla u realnu uniju sa Austrijom i do 1918. postojala kao zasebna država unutar Austro‐Ugarske Monarhije. Poražena u Prvom svetskom ratu Austro‐Ugarska se raspala, a pred kraj 1918. proglašena je Republika Mađarska. Pod uticajem oktobarske revolucije radnička klasa je preuzela vlast i proglasila Sovjetsku Republiku Mađarsku. Trianonskim mirovnim ugovorom Mađarska je izgubila oko 70% nekadašnje teritorije Ugarske. Nakon obaranja Sovjetske Republike vlast je preuzeo admiral Mikloš Horti, koji je uveo diktaturu uz podršku konzervativnih elemenata. Kasnije prilike obeležene su

175

promenama u državnom i partijskom aparatu, reformama i razvojem ekonomije. Kao članica Varšavskog pakta Mađarska je 1968. učestvovala u oružanoj intervencijii u ČSSR. Već godinama Mađarska ima negativan prirodni priraštaj. U starosnoj strukturi stanovništva značajan udeo ima skupina starih, a čitava populacija je u fazi demografske starosti. Umetnost i arhitektura. Najznačajnije vrednosti su iz srednjeg veka. Arhitektura se razvija od doba rane romantike, a njeni istaknuti spomenici su katedrala u Pečuju i benediktanske crkve u Jaku i Lebenju i utvrđeni gradovi (burgovi). Najveći deo građevina uništen je u vreme prodora Tatara. Posle njihovog povlačenja nastaje faza gotike. Osmanlije, zauzevši veći deo zemlje, podižu islamske bogomolje i druge građevine. Nakon oslobođenja u 17. veku razvija se arhitektura baroka pod talijanskim i austrijskim uticajem. U fazi istoricizma u drugoj polovini 19. veka nastaju Opera, neogotski Parlament i neobarokno obnovljen kraljevski dvor. Arhitekt F. Fesi spaja oblike istorijskih stilova s mađarskim folklornim motivima, a A. Arkaj nastoji da stvori mađarski nacionalni stil povezujući elemente narodnog graditeljstva i bečke secesije. 95 87. TURISTIČKE REGIJE I TURISTIČKA PODRUČJA MAĐARSKE Turizam. Tradicija turizma u Mađarskoj je duža nego što bi se to na prvi pogled dalo zaključiti. Turistička tradicija u njoj je dobrim delom posledica načina života mađarskog plemstva koje je gajilo visoki stil življenja, kako u mđarskoj metropoli tako i u brojnim dvorcima izvan nje takmičeći se i stvarajući osoben imix u odnosu na druga evropska plemstva. Kada je posle Drugog svetskog rata nestalo plemstva i buržoazije, tradicija turizma čini svoje. Za turizam se masovno interesuje narod, a i država obraća sve veću pažnju turističkoj delatnosti. Čak su izrađeni planovi turističke izgradnje pojedinih područja, i to po sledećem redosledu: Balaton, Dunakaniar, Dunantul i jezero Valence. Balaton ili Blatno jezero nalazi se u zapadnom delu Mađarske, u podnožju Bakonjske šume, na 104 m nadmorske visine. Površina jezera iznosi 598 km2. To je najveća vodena površina u Mađarskoj, pa i u čitavom Panonskom basenu. NJegov basen je postao spuštanjem između raseda istog pravca, pa stoga ima pravougaoni oblik. To je plitko jezero, u koje utiče nekoliko desetina manjih tokova, najviše sa Bakonjske šume. Turističku vrednost jezera ne čini samo velika vodena površina nego i čitav niz 176

mineralnih i termalnih izvora blizu obale. Blatno jezero je leti vrlo toplo. Voda se brzo zagreje do 26şS, a u najplićim, južnim delovima basena, iznad 26şS. Zna se da su još Rimljani gradili kupatila na lekovitim izvorima Balatonfireda (severozapadna obala). Mnogo vekova kasnije oživljava interesovanje naroda za lekovite vode, pa se Balatonfired spominje kao popularna banja već 1632. godine. Ipak, turistički promet i turistička izgradnja nisu bili svuda intenzivni, jer su veleposednici međusobno delili jezero i ograničavali njegovo iskorišćavanje u nepoljoprivredne i ribolovne svrhe. Vremenom je jezero povezano sa četiri železničke pruge i nizom savremenih asfaltnih puteva. Krajem 19. veka već postoje brojna letovališta u Balatonu. Danas je “mađarsko more” najvećim delom u znaku posete stanovnika nedaleke Budimpešte, ali ne samo njih. Po smeštajnim kapacitetima, na prvom mestu je Šiofok. Za mađarski turizam veoma važni su gradski centri. Najvrednije kulturno‐istorijske celine imaju gradovi: Budimpešta, Pečuj, Segedin, Čongrad, Debrecin, Eger, Kečkemet, Đer, i Kapošvar. Posebnu vrednost, vezanu za srpski narod, ima grad Sentandreja, severno od Budimpešte, koji je bio kulturni i verski centar Srba u Mađarskoj nakon Velike seobe Srba 1699. godine. Pored gradskih centara, za mnoge turiste privlačna su mađarska sela, posebno ona na brežuljkastim prostorima. Kroz ruralnu ponudu Mađarska nudi svoje etno‐folklorne sadržaje, gastronomske specijalitete (gulaš, paprikaš itd). Mađarska turistička ponuda, obuhvata i istorijsko‐memorijalni park O pusta ser, severozapadno od Segedina, gde je u okviru čitavog kompleksa, na platnu prikazano doseljavanje Mađara u Panoniju. Šumske površine na brdima i palninama, kao i stepski i šumo‐stepski prostori, ali i močvarni predeli omogućavaju razvoj lovnog i fotosafari turizma, te sportskog ribolova. 88. TURIZAM BUDIMPEŠTE Položaj. Savremeni naziv Budimpešta nastao je spajanjem imena nekadašnjih posebnih gradova Budima i Pešte. Tu, ispod velike podunavske tvrđave odavno podignute na desnoj i strmijoj obali reke nalazi se poslednji lak prelaz, jer je Dunav na tome mestu najuži. Kod tog pogodnog prelaza sticali su se putevi pravca zapad‐istok. U neposrednoj blizini, a na jednom dužem rasedu, nalaze se brojni termalni izvori, koji su iskorišćavani još u rimsko doba. Najzad, iznad same desne obale reke počinju ogranci Bakonjske šume, čije su stene od izvanrednog začaja za građevinarstvo, kao što je i les u ravnici pored 177

leve obale pogodan za izradu cigle i crepa. Postanak, privredni i teritorijalni razvitak. Dunav je bio granična linija Kelta i Rimljana. Doselivši se u Panonsku niziju, Mađari su ta podunavska utvrđenja, koja su s išćezavanjem granice ostala bez funkcija, postepeno preobratili u gradiće, pa čak i u sela. Takvi centri postali su: Buda, Obud i Pešta ‐ tri naselja, međusobno neznatno udaljena. S pojavom niza novijih funkcija i povećavanja broja stanovnika postali su veliki gradovi koji su se, najzad, međusobno spojili. Još je Bela IV preneo ovde mađarsku prestonicu. Kada su u XIII veku ovamo provalili Mongoli, zatekli su i opljačkali na levoj i niskoj obali malo tržište. Tri veka kasnije pojavljuju se Turci. Krajem XVIII veka u velikoj niziji Alfelda 96 dolazi do bržeg naseljavanja stanovništva, a zatim i do razvitka poljoprivrede, pre svega proizvodnje žita. Budimpešta postaje centar za prodaju i izvoz žita. Veliki industrijski polet bio je omogućen i nekim geografskim osobenostima Budimpešte: njenim povoljnim geografskim položajem, blizinom ugljenih nalazišta i obiljem radne snage mnogoljudskog grada. Tome industrijskom poletu delom je doprinela i mađarska politika prestiža i nacionalne autonomije u okviru Austro‐Ugarske. Jedna od najstarijih industrijskih grana, svakako, je prehrambena industrija. Ovde su sagrađene pivare, najveći mađarski mlinovi, klanice, fabrike za proizvodnju konzervi i suhomesnatih proizvoda, veliki vinarski podrumi itd. Veći deo budimpeštanskih fabrika koncentrisan je na obalama Dunava ili blizu njih. Burni tempo privrednog razvitka grada i političko‐istorijski događaji odražavali su se i na porast broja stanovnika Od pomenuta tri prvobitno odvojena grada, najstariji je Buda (Budim). Sagrađen na višoj, desnoj obali Dunava, pogodnoj za odbranu, on je gotovo uvek predstavljao snažno vojnostrateško uporište. Ono je bilo sagrađeno na brdu Varhed. Na južnom kraju Varheda nalazio se kraljevski dvor iz XVIII veka, u stilu baroka. Prilikom rušenja otkriveni su ostaci mnogo starijeg, srednjovekovnog dvorca, koji je postojao na istom mestu. Severno od budimskog Varheda nalazio se čisto naseobinski deo, Obuda. Buda je sve do 1700. godine imao daleko veću ulogu od Pešte, koja je predstavljala trgovački centar Bude i pomoćno utvrđenje. Već u drugoj polovini XIX veka Pešta je uspela da dostigne, a zatim 178

i da prestigne Budu po broju stanovnika. Razume se da se Pešta ne izgrađuje nezavisno od bude. Ova dva grada se prostorno približavaju jedan drugom i povezuju preko 8 velikih mostova. Turističke atraktivnosti Budimpešte. Posetioce ovog grada privlače tri osnovne grupe njegovih osobenosti: termomineralni izvori, brojni kulturnoistorijski spomenici i sportsko‐rekreativna područja. Termomineralni izvori. Ti izvori ne izbijaju samo duž raseda što se proteže podnožjem Bakonjske šume, nego i na samim obalama Dunava, pa čak i na ostrvu Margitsiget. Izdašnost budimpeštanskih termalnih izvora je tako velika da je u gradu podignuto sedam velikih banjskih kupatila i niz plivačkih bazena napunjenih lekovitom toplom vodom. Kupatilo‐bolnica "Gelert" se snabdeva termalnom vodom sa 13 izvora, čija temperatura iznosi od 27 do 48°C. Međutim, kupatilo "Sečenji" dobija vodu iz sarteskog izvora sa dubine od 1.250 m, a njena temperatura iznosi 70°C. U banjskim kupatilima "Lukač" i "Časar" voda se kaptira iz 17 izvora sa temperaturom od 17‐50°C i koristi se od davnina. Do danas je očuvan i još uvek je u upotrebi turski bazen. Pored njega izgrađeni su i moderniji bazeni za plivanje u toploj vodi, koji se koriste tokom čitave godine. U okviru "Lukača" i "Časara" radi Državni institut za reumatologiju i hidroterapiju. Kulturnoistorijski spomenici. Ove U zapadnom delu grada, u Budimu, izdvojili bismo sledeće značajne komplekse: Varhed, Gelert, Obudu i Akvinkum. Gelert je, u stvari, brdo iznad desne obale Dunava. NJegovu dolomitsku masu Dunav je toliko podsekao da je stvorena padina s nagibom od čitavih 80°. Kada se još ima u vidu to da je brdo 140 m iznad nivoa Dunava pa i iznad Pešte, onda se može zamisliti kakva se panorama otvara sa njega. Izgleda da je brdo dobilo ime po venecijanskom biskupu Gelertu, koga su Mađari bacili odavde u reku on je kasnije proglašen za sveca, tj. posle pokrštavanja Mađara. Obuda (stari Budim) u svom severnom delu je širok oko 3 km, dok se prema jugu sužava. Krajem I veka rimski legionari su ovde podigli svoj prvi logor. Kasnije je ponikao građanski deo naselja, Akvinkum. Pred najezdom varvara krajem IV veka iščezli su stanovnici i logora i grada. Mađari grade kraljevski dvor‐tvrđavu (Budavar), koju su porušili Mongoli sredinom XIII veka. U narednom veku ona se obnavlja a u tursko doba ponovo iščezava. NJeno naseljavanje i ponovno 179

oživljavanje nastaje tek početkom XVIII veka. Izgleda da je na mestu rimskog amfiteatra iz II veka bio logor sa zamkom hunskog vođe Atile. Akvinkum, kao civilno rimsko naselje, pripadalo je veteranima, koji su se bavili poljoprivredom, zanatstvom i trgovinom. Car Trajan je ovo naselje proglasio čak za centar provincije. Kasnije su ga rušili Sarmati i Huni. Belvaroš ("unutrašnji grad"), se proteže od leve obale Dunava do velikog Bulevara Korut. 97 Pešta se teritorijalno širi, a njen najstariji deo, Beovaroš, prilično često strada, od poplave i od ratnih vihora. Tamo se nalaze: Parlament Mađarske, Gradska skupština, Savet peštanske oblasti, Univerzitet, najelitnije robne kuće i prodavnice, hoteli i čuveni restorani, poslastičarnice, putničke agencije itd. Tu se i najznamenitiji peštanski trgovi: Vigado, sa istoimenom koncertnom dvoranom; Marciuš, sa najstarijim spomenicima Pešteč Trg Petefi, sa spomenikom pesniku Šandoru Petefiju, Trg Eđetem (Univerzitetski trg) sa monumentalnom zgradom rektorata i čuvenom baroknom univerzitetskom crkvom. Na Trg Eđetem izbija Srpska ulica, sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ruzveltov trg nalazi se u severnom delu Belvaroša i sa njega je najlepši pogled na Budu. Od Belveroša se protežu čuveni peštanski bulevari, koji po pravilu izbijaju na dunavske mostove. Za najlepši se smatra Nepkeztarsasag, sa kućama u stilu neorenesanse i baroka, bogato ukrašenih fasada, stepenica i vrata. Bulevar izbija na Trg Hešek (Trg heroja). Ispod ovog bulevara izgrađen je prvi metro u Evropi. Varošsiget je budimpeštanski park. Dunav, obale i ostrva, u najvećoj meri doprinose evropskoj pa i svetskoj slavi Budimpešte kao turističkog centra. Reka se dva puta rastače ‐ severno od grada gde stvara ostrvo Sentandreju i u samom gradu gde je izgradila ostrvo Margitsiget. Desna obala na dužini od 8 km prekrivena je raznovrsnim rekreativnim pomagalima i prostorima. To je čuveni budimpeštanski Romai ‐ part ("rimska obala"). Ostrvo Margitsiget, danas najprivlačniji rekreativni dragulj ovog grada, bilo je tiho područje na kome su od XII do XVI veka bila tri manastira. Na severnom kraju ostrva iskopan je arteski bunar nešto kasnije otkrivene su lekovite vode na još dva mesta. U glavnom gradu Mađarske nalazi se oko 150 hotela. Budimpešta je jedan od turistički najposećenijih gradova u Evropi, sa gotovo 2 miliona 180

registrovanih posetilaca. Najbrojniji su turisti iz Nemačke, zatim iz Italije, SAD, V. Britanije i Španije. 89. TURIZAM BEČA I PROMET TURISTA U AUSTRIJI Položaj. Na mestu gde se najistureniji ogranci Istočnih Alpa spuštaju na Dunav, a odatle tektonski vezuju za Karpate leži Bečki basen. On predstavlja deo Panonske potoline u širem smislu. Otvoren dolinom Dunava ka I i Z, dolinom Morave ka SI i relativno niskim prevojem Semeringom ka J i JZ. Zahvaljujući ovakvoj prirodnoj otvorenosti, odnosno prohodnosti, u Bečki basen su se od davnina sticali izvanredno važni putevi. Da bi se obezbedili prelaz preko reke i nesmetana trgovina, na ovom mestu se rano grade utvrđenja. Postanak i teritorijalni razvitak Beča. Oko 3.000 godina pne padine Kalenberga bile su naseljene. Po svoj prilici tu su postojala naselja keltskih ribara. Kasnije ovamo prodiru Rimljani, koji su odmah uočili vrlo pogodan položaj ovog mesta i mogućnosti da se ono izgradi u najisturenije rimskopodunavsko‐ alpsko uporište. Po logoru Vindobona, koji se nalazio na dunavskoj terasi Beč je dobio ime Vin. Kada su kasnije, na izmaku rimske moći, učestali prodori varvara sa severa i severoistoka i seobe raznih naroda, Vindobona je često bivao rušen i paljen. Tim rušilačkim naletima bio je izlagan sve dok ga u ranom srednjem veku Habsburgovci nisu pretvorili u središte vojvodstva, a kasnije i Nemačkog Carstva, čiju su krunu bili nasledili. Pod stabilnijim političkim prilikama Beč privredno napreduječ već u XIII veku on je čuveno trgovačko središte. Početkom XVII veka požar uništava najgušće naseljene četvrti. Zbog toga se trasira nov centar, oko njega vremenom narastaju predgrađa. Velike pobede nad Turcima u XVIII veku i osvajanje panonskih područja sve do Banata omogućili su Beču da znatno proširi svoju uticajnu sferu. U ravnici istočno i jugoistočno od grada u XIX veku počinju se graditi prve fabrike. Taj opšti privredni polet prouzrokovao je brzi porast broja stanovnika. Pravcem nekadašnjih zidina proseca se čuvena ulica kružnog oblika ‐ Ring. U njoj se koncentrišu sve najvažnije "carske ustanove". Pojava parobroda i prokopavanje Dunavskog kanala 1875. godine ubrzavaju industrijalizaciju. To prokopavanje omogućuje i isušivanje Pratera, koji je do tada bio plavljen, močvaran i obrastao barskom travom. Najstariji deo grada, ili Altštat, podignut je mahom u XIII veku. Prostran samo 300 ha, on je

181

morao biti zaštićen zidinama od napada, pa su stoga ulice relativno uske a zgrade visoke. Na mestu 98 porušenih zidina oko Altštata prosečen je čuveni kružni bulevar Ringštrase. Četvrti vila u zapadnom delu grada odlikuju se time što se ulice protežu duž dolina vile imućnih ljudi opkoljene su baštama sa cvećem, drvećem i vinogradima. Od kraja XIX veka, a naročito otkako se počeo gomilati industrijski i trgovački kapital, bogatiji ljudi počinju graditi vile s vrtovima, i to u ulicama koje vode padinama Bečke šume. Najmlađi deo Beča, Maršfeld, razvio se u prvoj polovini XX veka u prostranoj aluvijalnoj ravni Dunava, severoistočno od starog dela grada. To je industrijsko‐stanbena četvrt Beča. Stanovništvo Beča. Poznato je da su Sloveni sve do X veka predstavljali najbrojnije stanovništvo Bečkog basena, a naročito predela na levoj obali Dunava. U X veku počinje intenzivnije prodiranje Nemaca iz Bavarske i južnorajnskih oblasti. Sve do šezdesetih godina XIX veka vršilo se doseljavanje Nemaca i germanizacija Bečkog basena. Ali od 1866. godine doseljenici iz Češke, Moravske i Poljske počinju da preovlađuju nad onima iz Tirola i Štajerske. Pored Slovena, ovamo su se doseljavali i Jevreji. Oni su se i u Beču posvećivali trgovini. Intenzivno doseljavanje bilo je i iz balkanskih i susednih zemalja, prema kojima je bio upravljen glavni smer austrougarske imperijalističke ekspanzije. Otuda pristižu Slovenci, Hrvati i Bugari, zatim Grci, Jermeni, Rumuni, Mađari, Albanci, pa čak i Turci. Funkcije Beča. Akumulacija kapitala prouzrokovana velikim razmahom trgovine, zatim izgradnjom mnogobrojnih železničkih pruga, uspostavljanje parobrodskog saobraćaja na Dunavu, a između dva svetska rata i intenzivna izgradnja asfaltiranih puteva koji se od grada radijalno razilaze, omogućili su pravi polet bečke industrije. Pri tome je stekla najviši ugled predionica svile. Industrija je počela izrađivati razne luksuzne proizvode. Rastuća potrošnja tih proizvoda dovodila je do intenziviranja proizvodnječ omasovljena proizvodnja luksuznih predmeta vremenom je premašila potražnju ogromnog bečkog tržišta. Ali su spretne bečlije brzo pronašle tržišta u istočnoevropskim i balkanskim zemljama, a još više u srednjoevropskim i zapadnevropskim tako da su počele konkurisati Parižanima. Paralelno s razvitkom tekstilne industrije i konfekcije razvijaju se i druge grane: vojna

182

industrija, zbog osvajačkih planova pred prvi svetski rat, a zatim i mašinska industrija. Pri tome se naročito dobro afirmiše elektrotehnička industrija zahvaljujući, pre svega, investiranju kapitala čuvenih nemačkih akcionarskih društava, kao što su Simens. Pošto je imao stalni privredni prosperitet do prvog svetskog rata, tj. ogromne količine sirovina, polufabrikata i ostalih dobara neprestano su pristizale iz svih delova ogromnog carstva, a gotovi proizvodi se pod najpovoljnijim uslovima plasirali po svim podjarmljenim zemljama, Beč je morao razvijati i druge privredne delatnosti: bankarstvo, trgovinu i turizam. Beč je, dakle, vremenom dobio niz veoma značajnih funkcija: trgovačku, industrijsku, administrativnu, intelektualnu i turističku. Beč je i posle propasti austrougarske zajednice nastavio sa obavljanjem i svoje velike intelektualne misije. On je nastavio s negovanjem književnog, pozorišnog i muzičkog života. Turističke privlačnosti i turističke lokalnosti u Beču. Posetioce iznad svega duboko impresioniraju prebogati muzeji, galerije i biblioteke. Nacionalna biblioteka u Beču ubraja se u najveće i najbolje uređene biblioteke na svetu. Centar starog grada, tačnije Ringštrase ili spomenuti kružni bulevar, predstavlja najposećeniju turističku lokalnost Beča. Najpre ih duboko impresioniraju ogromne i monumentalne palate Alte i Noje Hofburg (starog i novog dvora) ‐ zatim ogromno muzejsko blago nagomilano u dvorskim prostorijama. U ovim dvorcima su smešteni: Carska riznica, zbirka oružja, izložba starih muzičkih instrumenata, Muzej austrijske kulture, zbirka skulptura iz Efesa, Španska škola jahanja, Dvorska kapela i dr. Inostrane posetioce osobito privlači Istorijsko‐ umetnički muzej, naročito njegova slikarska galerija sa platnima Velaskeza, Ticijana, Rubensa, Rafaela, Rembranta, Direra, Holbajna i mnogih drugih velikana. Prirodnjačko‐istorijski muzej sa ihtiološkom i entomološkom zbirkom ubraja se u najpotpunije na svetu. Grincing je, u stvari, niz veoma prijatnih, prizemnih kućica‐restorana sa muzikom, dobrim pićem i bečkim specijalitetima. Unutrašnji izgled ovih restorana je u znaku alpske kuće i pokućstva tačnije, on je skoro identičan alpskim seoskim krčmama sa dugim zajedničkim stolovima i klupama, za kojima se okuplja društvo da bi zajedno pilo i pevalo. Prater, "prirodni i zabavni park", nalazi se između Dunava i Dunavskog kanala. U XV veku bio je dvorski, a od XVIII veka javni park i jedno od najopremljenijih i

183

najizgrađenijih šetališta Evrope (restorani, ogromni točak sa kabinama za posetioce Rizenrad i dr). 99 Šenbrun je nekadašnji raskošni dvorac Marije Terezije. U dvorcu ima 45 salona, zatim postoji zbirka raskošnih starinskih kočija. U parku je uređen zoološki vrt i zimska bašta sa tropskim biljem. U nedalekom dvorcu Belvedere, koji je pripadao princu Eugenu. Smeštajni kapaciteti i promet turista u Beču. Odlične drumske, železničke, plovidbene i vazdušne veze, bogatstvo u kulturno‐istorijskim spomenicima, sajamske priredbe i reputacija modnog centra, izazvali su otvaranje stotina hotela i ugostiteljskih objekata. Brojne znamenitosti omogućavaju da Beč ima turističku sezonu tokom čitave godine. Pored ambijentalnih arhitektonskih i umetničkih vrednosti ovaj grad ima brojne muzeje, ali i svetski poznate koncerte, operske i pozorišnim predstave, sportske priredbe, festivalske izložbe i drugo. Radi uporedbe može se navesti da je 2003. u Austriji registrovano 28,1 milion turista. Strani turisti su u Austriji potrošli 12,02 milijarde evra, dok su austrijanski građani turisti u inostranstvu potrošili 10,06 milijardi evra. 90. SEVERNA EVROPA – USLOVI ZA RAZVOJ TURIZMA I TURISTIČKE REGIJE Severnom Evropom nazivamo veliku regiju koju obuhvataju Norveška, Švedska, Finska, Danska, Litvanija, Letonija i Estonija. Njima se obično pripaja i ostrvo Island, koje je vulkanskog karaktera. Po svom prostranstvu Severna Evropa je veća od zapadne Evrope, ali po broju svog stanovništva daleko zaostaje za njom. Severna Evropa zauzima u kontinentalnim razmerama 20% evropske površine. Prosečno je naseljena sa 21 st/km2. Ako izostavimo dobro naseljenu Dansku, onda ostale zemlje još ređe naseljene. Taj nesrazmer između veličine teritorije i broja stanovnika, prva je i najznačajnija karakteristika te velike regije. Prirodna izolovanost Fenoskandinavije. Severna Evropa spada u pogledu reljefa izvrnutom štitu čiji je najniži deo pokrilo Baltičko more, a geološki je najstariji deo Evrope (Fenoskandijski štit). S površine Baltika diže se zemljište preko nizija Finske i Švedske prema severu i zapadu. Dugi greben tog starog gorja deli Skandinavsko poluostrvo na zapadni deo (Norvešku) koji gravitira Atlantiku i na istočni deo (Švedska) koji gravitira Baltiku. Na istoku prostire se niska ploča Finske posuta mnogobrojnim jezerima i obrasla gustim šumama, a na zapadu zatvara Baltičko more nisko poluostrvo Jiland, koji sa 184

susednim ostrvima sačinjava Dansku. Prostor Litvanije, Letonije i Estonije takođe ima karakteristike nizijskog zemljišta, na kome su kao posledica rada lednika ostale morene i formirala se brojna jezera. Poluostrvo Jiland i zapadni deo Skandinavskog poluostrva izloženi su uticajima severnog Atlantika i njegovoj okeanskoj klimi. Jedan krak Golfske struje ide uz obalu Norveške, pa su norveške luke pošteđene od zaleđivanja. Istočni deo Skandinavskog poluostrva i pribaltičke zemlje bivšeg SSSR‐a, spusta se prema Botničkom zalivu, velikom severnom rukavu Baltičkog mora, to preko njega i preko finske nizije ostaje izložen uticajima oštre kontinentalne klime s velike ruske nizije, poznate po hladnim zimama. Mnoge švedske i finske luke ostaju zamrznute 3‐6 meseci u godini.Skandinavske zemlje odeljene su vrlo izrazito Baltičkim morem od evropskog kontinentalnog dela. Pa i široka kopnena veza između Finskog zaliva i Belog mora, kojom se Finska drži istočne Evrope, pokrivena je mnogobrojnim jezerima i gustim šumama i uglavnom nenaseljena. Fizička prepreka, tj. površina Baltičkog mora, bila je međutim vrlo rano svladana. Zemlje visokog standarda i zemlje u razvoju. Skandinavske zemlje i Danska zasnivaju svoj prosperitet: prvo, na eksploataciji velikog prirodnog bogatstva (šume, rudnici, hidroenergija); drugo, na razvijenoj industriji i industrijskom prerađivanju domaćih i uvezenih sirovina; treće, na pomorstvu i trgovini ali i na dobroj organizovanosti i politici razvoja. Sve te četiri zemlje odlikuju se visokim kvalitetom svoje proizvodnje, visokim kulturnim stepenom svog stanovništva i vrlo visokim životnim standardom. Litvanija, Letonija i Estonija, članice nekadašnjeg SSSR‐a, su na nižem stupnju razvoja i sa manjim prirodnim bogatstvom, ali njihovo uključivanje u Evropsku Uniju i položaj između Rusije i skandinavskih sigurno će doprineti bržem napretku. Severna Evropa koja se približno može indentifikovati sa skandinavskim zemljama, specifična je prirodna sredina, pa zbog toga i turistička aktivnost u tom području prilagođena je njenim prirodnim uslovima. To je regija u kojoj turistički trendovi imaju uglavnom atribut «domaći». U međunarodnom 100 turističkom prometu ovo područje nema veći značaj, mada i ovde broj stranih turista lagano raste. U nedostatku razvijenog kupališnog turizma, skadinvaske zemlje razvijaju kompleksni domaći turizam.

185

Prema Vasoviću u Skandinaviji se mogu izdvojiiti sledeće specifične tur. regije: Brda i doline ispod fjeldova najtipičniji su u južnom i jugozapadnom delu poluostrva. To je šumovit kraj sa brojnim jezerima. Planine južno od Laponije postaju sve privlačnije. Poznavaoci kažu da je o planinama kao potencijalnim tur. lokalitetima napisano najviše studija. Posebno se naglašavaju mogućnosti za masovni zimski turizam i rekreaciju. Veliki sever zahvata prostor severno od 64. paralele, a to je već Laponija. Ona pruža doživljaje polarnih noći, pejzaže tundre i slikoviti folklor laponskog stanovništva. Turisti su retki, naročito stranci, ali od kada je izgrađena železnica sve do Narvika (preko 680 sgš) turizam postaje permanentna pojava i u ovim krajevima. Dovoljno je napomenuti da se u laponskom delu Norlanda nalazi 7 od ukupno 10 nacionalnih parkova Švedske. Skagerak koji izlazi na Severno more je, prema kriterijumima Skandinavaca, kupališna regija. Uz obalau su brojna mala ostrva (džepna ostrva) tako da takoreći svaki turista nalazi svoje ostrvo. Ali, dva se ostrva po turističkom prometu posebno ističu. To su: Bohuslan (švedska obala) i Oland pored istočne švedske obale. Fjordovi su svetska turistička atrakcija. To znači da imaju znatan broj i inostranih turista. Turistički su dobro ekipirani, mada nema velikih turističkih centara jer Skandinavci jednostavno neće preveliku turističku dinamiku i gužvu. Hoteli se obično nalaze u dnu fjordova i klisurastim dolinama blizu morske obale. Gradski turizam u Skandinaviji uglavnom se koncentriše u Oslu i Stokholomu, mada su i neki drugi gradovi postali neka vrsta turističkih središta. Na krajnjem severu Norveške, na oko 710 s.g.š. nalazi se najseverniji grad Evrope Hamerfest. 91. TURIZAM DANSKE Kraljevina u severnoj Evropi; obuhvata poluostrvo Jiland i skupinu od 490 ostrva od kojih 108. Na jugu graniči sa SR Nemačkom, na severoistoku odvojena je od Švedske morsksim prolazima Oresund i Kategat, a na severu od Norveške Skagerakom. Prirodne vrednosti. Valovita ravnica sa niskim brežuljcima koji ne prelaze 200 m. Reljef su formirali lednici i reke. Uz zapadnu obalu su dine koje su od kopna odvojene lagunama. Na istočnoj obali su fjordovi koji su prodrli duboko u kopno. Na ostrvima ima mnogo jezera. Obala je niska i dobro razuđena i peskovita. Klima je okeanska sa svežim letima i blagim zimama. Zapadna obala je na udaru

186

stalnih vetrova, a česte su magle. Najveći deo je pod pašnjacima, a najviši delovi brežuljaka su pod četinarima. Najveće reke su Gudena, Stora i Skeri. Antropogene vrednosti. Područje Danske naseljeno od paleolita. U II milenijumu pre nove ere dolaze Germani, a u V i VI veku Danci iz Skandinavije i grade državu. U srednjem veku vrhunac doživljava za kralja Knuta. Od XII veka bori se za prevlast na Baltiku sa Nemcima i Hanzetskim gradovima. U XVIII veku počinju kolonizirati Grenland. Stradala je u Napoleonovim ratovim, ratovala sa Pruskom i Austrijom. U I svetskom ratu neutralna, ali trpi blokadu Britanije. Hitler je okupirao u Drugom svetskom ratu. Posle pristupa NATO i EZ. U mlađe kameno doba u Danskoj se razvila kultura Nordijskog kruga (megalitske grobnice). Na prelazu u srednji vek grade se kamini spomenici, a prihvatanjem hrišćanstva grade se crkve. Iz XII veka ostale su katedrale u Lundu, Viborgu i Ribeu sa obeležjima romantike. U stilu francuske gotike grade se manastirske crkve u Ringstedu i Soru, te katedrala u Roskildeu (u kojoj su grobnice vladara). Poseban tip predstavljaju crkve kružnog oblika na ostrvu Bornholmu. Renesansa se razvijala pod holanskim uticajem ‐ dvorac Kromborg (oko 1580) gradi A. Opbergen, a vrhunac dostiže za Kristijana IV. Među najlepša ostvarenja renesanse spada dvorac Frederiksverg. Kasni barok sa elementima rokokoa predstavljen je kompleksom Amalienborg (trg okružen palatama) u Kopenhagenu. U arhitekturi XIX veka dominiraju eklekticizam i historicizam, a na prelazu u XX vek dolazi do primene tradicionalnih elemenata narodnog graditeljstva. Arhitektura XX veka prihvata funkcionalizam, uz elemente narodnog graditeljstva. Najpoznatiji objekat ovog graditeljstva je poznata Grundvigova crkva u Kopenhagenu. 101 U Danskoj je turizam uglavnom tranzitnog karaktera, što je posledica njenog položaja. NJen geografski položaj koji je čini mostom između Skadinavije i Evrope je glavna komparativna prednost za razvoj tranzitnog turizma. Da bi se taj vid turizma još više podstakao, ali i poboljšale veze između Danske i Skandinavije, 2001. godine preko moreuza Sund, izgrađen je most između danskog grada Helsingera (ostrvo Seland, na kojem se nalazi i Kopenhagen) i švedskog grada Helsinborga. U samoj Danskoj njen glavni grad Kopenhagen je i glavno turističko središte. Pominje se prvi put u XI veku kao 187

ribarsko naselje. Postepeno se razvija trgovina sa Nemcima, koji se naseljavaju u Kopenhagen. Snažnije se razvija već u u XVI veka od kada je Danska izlaskom iz Kalmarske unije krenula putem samostalnog istorijskog razvoja, pa se čak uključila i u svetska kolonijalna osvajanja (Grendland). To je period vladavine kralja Kristijana IV, kada se grade značajni objekti: Zgrada berze na Dvorskom ostrvu, Okrugli toranj, renesansni Rozenborg zamak ili palata, koji danas okružuje kraljevska bašta sa brojnim fontanama i statuama – najpoznatija Andersonova, Mermerna crkva, itd. Počinje i da se širi na izduženo ostrvo Amagera, gde se formira samostalno trgovačko naselje Kristijanhaven. Danas je to moderan grad vrednih arhitektonskih ostvarenja sa brojnim kulturnoistorijskim spomenicima, muzejima i galerijama, među kojima se ističu Muzej kraljevskih kočija i Muzej voštanih figura. U ovom divnom gradu, koji zbog velikog broja ostrva i kanala, nazivaju i «Severna Venecija», turisti se najčešće okupljaju oko spomenika Mala sirena Severno od Kopehagena je grad Helsinger, poznat po renesansnom dvorcu Kronborg za koji je vezana Šekspirova drama «Hamlet» i u kojem se nalazi grob danskog kraljevića. Između ta dva grada, na obalama Sundskog prolaza, Danci nastoje da razviju svoju turističku rivijeru. 92. TURIZAM NORVEŠKE Norveška je kraljevina u severnoj Evropi na zapadnom i severozapadnom delu Skadivnaskog poluotoka. Graniči se na istoku sa Švedskom i Rusijom na severu je okružuje Barentsovo more, na zapadu Norveško more i Severno more, a na jugu prolaz Skagerak. Norveška je sinonim za fjordove i hrabre Vikinge koji su između VIII i XI veka bili na zlu glasu kao gusari, a u X i XI veku stigli su sve do Grenlanda, odnosno Severne Amerike. Priroda. Najveći deo površine obuhvata Skandinavsko, uglavnom kaledonsko gorje. Sastoji se od golih visokih platoa, s kojih se izdižu vrhovi. Sadašnji reljef Norveške nastao je uglavnom delovanjem lednika. Ravničarski teren je samo u uskom pojasu uz obalu, nešto širi samo na jugu zemlje. Klima je zbog uticaja Atlantskog okeana, naročito Golfkse struje i zapadnih okeanskih vetrova, toplija od drugih krajeva na istim geografskim širinama. Najviše padavina primaju zapadni pristranci Skandinavskog gorja. Zbog uticaja sastava Golfkse struje, more se uz obale ne zaleđuje. Rečna mreža je

188

gusta, a reke su kratkog toka, s velikim padom; ima mnogo brzaka i vodopada. Plovnost je neznatna. Najveća reka je Gloma. Oko 4% površine Norveške otpada na jezera. Najveće je Mjosa. Biljni pokrivač sastoji se, uglavnom, od tundre i šume. Norveška obala vrlo je razuđena, pa je to zemlja sa najvećim koeficijentom razuđenosti na svetu. Ta obalska razuđenosti ima svoje specifičnosti – fjordove, koji se kao uzani zalivi duboko uvlače u kopno. Fjordovi predstavljaju potopljene doline nekadašnjih lednika, krivudave i strmih strana. je Sogne fjord ‐ dug 183 km, zatim slede Hardanger, Trondhajm, Porsanger i Nord. Južna obala je rijaskog tipa – potopljene rečne doline. Uz severnu i zapadnu obalu pružaju se u neprekidnom nizu stenovita ostrva, ostrvca i hridi, te kontinentalne obale štite od talasa, pa je relativno sigurna plovidba unutar morskih prolaza. Antropogene osnove. Norvešku je u drugoj polovini IX veka uspeo sjediniti Herald Hafager, a učvršćenju jedinstva zemlje pridonela je nasilno pokrštvanje. Unutrašnje borbe oslabile su dotad jaku Norvešku u, a uspešan ustanak nižega plemstva i seljaštva protiv crkvenih i svetovnih feudalaca ostavio je traga u norveškoj istoriji. Za vladavine Hakona IV koji je svoju vlast proširio na Grenland i Island jača norveška moć. Norveška se našla u političkom savezu s Danskom i Švedskom koji je svoju formalnu potvrdu dobio u Kalmaru. Za kralja Kristijana III Norveška je izgubila svoju samostalnost i postala danska provincija. Danci su sproveli reformaciju i svoj jezik uveli u luteransku crkvu. U XVII i provoj 102 polovini XVIII veka Norvešku je pogodio teret ratova u koje su je uvukli Danci. Tek 1814. Danska se zbog savezništva s Napoleonom – morala odreći Norveške, koja je pripala Švedskoj. Međutim, iste su godine norveški narodni zastupnici na skupštini u Eidsvolu proglasili Norvešku slobodnom i nezavisnom ustavnom monarhijom. Norveška je ostala nezavisna kraljevina u personalnoj uniji sa Švedskom. Do zahteva za raskidom unije sa Švedskom je došlo 1905. Pogazivši norvešku neutralnost Nemačka je 1940. napala i okupirala zemlju, u kojoj se protiv njih i kolaboranata Vidkunda Kvislinga razvio jak pokret otpora.U norveškom graditeljstvu se kao materijal pretežno uppotrebljava drvo. U kamenu se od XII veka grade romaničko‐ranogotička katedrala u Trondhejmu, katedrala u Stavangeru i mnoge crkvice u rustičnoj romanici. Jači razvitak umetnosti javlja se paralelno s ekonomskim prosperitetom u 189

XVIII veku, a najposle posle sticanja samostalnosti. U prvoj polovini XIX veka sagrađeni su klasicistički kraljevski dvor i univerzitet u Oslu. Razvoj i stanje turizma. Norveška je zemlja domaćeg turizma. LJubav prema prirodi nadvladala je neprikladne prirodne okolnosti za turističke aktivnosti. To najbolje potvrđuje pojava jakih turističkih društava u celoj Skandinaviji, a posebno u Norveškoj. Norveški Turin‐klub slavio je stogodišnjicu još 1968. godine. Norvežani i svi skandinavci obožavaju sportsko‐rekreativne aktivnosti na snegu, te su u svetu posebno poznati po nordijskim disciplinama – bijatlon. Svakako da je izuzetna atrakcija obilazak fjordova i ostrva ploveći morem, gde je poslednjih godina sve veći broj jahti i drugih plovila. Norveška je prva u svetu osnovala Ministarstvo za zaštitu prirode. Najznačajniji grad i turistički centar Norveške je Oslo, mesto gde stiže i najviše stranih turista, koji odavde odlaze i na druge prostore ove privlačne zemlje. Pored toga što je glavni grad države, Oslo je i najveći industrijski, lučki, drumski, železnički i avio centar, a takođe i kulturno‐naučno središte. Grad ima veći broj muzeja i galerija, a najpoznatiji su Pomorski, Etnografski, Muzej Vikinga, Ski‐muzej u kome se, čuva i deo opreme polarne ekspedicije Amudzena. Nedaleko od grada je skijaški centar Holmenkolen. 93. TURIZAM ŠVEDSKE Švedska zauzima istočnu staranu Skandinavskog poluostrva. Ona je kraljevina i graniči na severu s Finskom, na zapadu s Norveškom, Baltičko more je okružuje s itoka i juga, a prolazi Kategat i Sund s juga. Priroda. Švedska pripada najvećim delom Baltičkom štitu, koji je građen od pretkambrijskih stena. Zbog intenzivnih tektonskih pokreta potonuo je istočni i južni deo Švedske, a centralni se uzdigao. Sadašnji reljef formirale su glacijalne erozije i akumulacija. Zbog pružanja Skandinavskog gorja klima je na jugu delom okeanska, u središnjem delu kontinentalna, a na severu oštro kontinentska Rečna mreža relativno je dobro razvijena; u severnom i središnjem delu Švedske najvažnije su reke: Torne, Lule, Vindel, Angerman, Indals, i Sal, a u južnom: Lagan, Göta i Klar. Reke imaju mnogo brzaka i slapova, pa su zbog toga pogodne za splavarenje i dobijanje elektorenergije. Nekoliko hiljada glacijalnih i tektonsko‐glacijalnih jezera obuhvata oko 8% švedske teritorije. Četinari, koji obuhvataju oko 60 % od ukupne šumske površine Švedske, zahvataju uglavnom severni deo, a mešane šume južnu 190

Švedsku. Iznad četinara pruža se na severu uzak pojas brezovih šuma, a iznad njih pojas tundre. Morska obala uglavnom je kamenita, peščana i dobro razuđena. Na istoku prodire u kopno Botnički zaliv. Ispred obale nalazi se mnogo malih i niskih ostrva koji su nastali tektonskim procesima, glacijalnom erozijom te potpanjem obale posle otapanja leda. Najveća ostrva su Gotland, Oland i Bornholm. Antropogena osnova. Sveari, glavni narod Skandinavskoga poluostrva, imali su u VII veku svoje kraljevstvo; u VIII veku sudelovali su u vikinškim pohodima, osnovali naseobine u istočnom Baltiku i trgovali s Rusijom, Vizantijom i arapskim Istokom. U postepeno pokrštenoj zemlji razvijaju se od XII veka feudalni odnosi, koji, međutim, u celosti nisu izgrađeni pa je masa seljaka tokom gotovo celog srednjeg veka sačuvala svoju slobodu i vlasništvo nad zemljom. Izborom Magnusa Eriksona ostvarena je prvi put personalna unija između Švedske i Norveške; kada je posle švedsko plemstvo pozvalo na presto Margaretu, kraljicu Danske, koja je bila u uniji s Norveškom, provedena je unija tri skandinavske 103 zemlje. Unutrašnji sukob između narodnih snaga i prodanskoga visokog plemstva dostigao je vrhnunac kad je Kristijan II napao Švedsku, što su aristokratija i visoki kler, uz pomoć Danaca, iskoristili za krvav obračun s protivnicima (Štokholmski pokolj, 1520). Već iduće godine rasplamsao se opštenarodni ustanak protiv Danaca. Bio je to kraj Kalmarske unije. U XVI veku u Švedskoj je u potpunosti provedena reformacija, a težnja za prevlst na Baltiku uvukla je zemlju u dugotrajne ratove s baltičkim državama. Nakon uspešna sudelovanja u tridesetogodišnjem ratu Švedska je Vestfalskim mirom proširila svoje posede na Baltiku. Veliki severni rat koji je Karlo XII pokrenuo protiv koalicije Danske, Poljske, Saske i Rusije bio je kraj Švedske kao velesile. Godine 1805. Švedska je stupila u protiv‐napoleonsku koaliciju, nakon čijega je poraza izgubila Pomorje; 1808‐1809. izgubila je Finsku. U oba svetska rata Švedska je uspela sačuvati svoju neutralnost. Graditeljstvo i umetnost. Nakon prihvaćanja hrišćanstva u XI veku podižu se skromne crkve od drva. U idućim vekovima zamenjuju ih monumentalne romaničke građevine od kamena katedrala u Lundu,. U toku XIII veka dolazi do afirmacije gotike pod uticajem iz severne Nemačke.

191

Katedrala u Upsali je najznamenitija gotička građevina u Švedskoj. Od XVI veka traje intezivna građevna delatnost čiji su predstavnici strani arhitekti. Po uzoru na francuske dvorce izgrađuje se kraljevska rezidencija Drotningholm s parkom u blizini Stokholma, a u Stokholmu palate, crkve «Riderhaus» (kuća vitezova) i veliki kraljevski dvorac. Krajem XIX veka razvija se graditeljstvo na osnovama domaće tradicije, a postepeno se podižu i građevine u stilu secesije. I u Švedskoj se masovni turizam organizuje preko turing‐klubova. Prvi takav klub je sa malim zakašnjenjem u odnosu na Norvešku osnovan u Upsali 1885. godine. Pored stacionara karakteristične su i brojne vile od drveta (vandrarhemim). Ali za prosečnog Šveđanina vandrarhemi, koje još zovu i «putnička ognjišta» imaju najveći turistički značaj. Na kraju, treba spomenuti i kampove u kojima i pored nepovoljne klime godišnje se ostvari i oko 9 miliona noćenja pod šatorima. Rasprostranjeni su i tzv. divlji kampovi u praktično pustim prostranstvima gde vode ima takoreći na svakom koraku, a klubovi se brinu da u relativno optimalnoj mreži obezbede prodavnice neophodnih namirnica. Stokholm je švedska metropola i veliki saobraćajni centar. Na mestu stare tvrđave gradi se Kraljevski dvorac. Za turiste najprivlačnije je staro jezgro grada Gamla‐Stan. Zatim tu su Gadska većnica, Kuća vitezova ili plemića, Globus zgrada, Kaknes toranj, Šepholm most itd. Tu je i velelepna Katedrala, koja se ranije zvala crkva Sv. Nikole. LJubitelji umetnosti mogu posetiti veliki broj muzeja, među kojima su najvažniji: Kraljevski, Pomorski, Skansen muzej na otvorenom, Kosmonova – prirodnjački muzej itd. Tokom godine gosti mogu uživati u brojnim manifestacijama (Nobelova nagrada, Stokholmski vodeni festival, Filmski festival itd) Specifičnosti Stokholma predstavljaju štokholmski vandrarhemi – male kućice na ostrvima ispred grada, i veoma razvijen izletnički turizam na brojnim ostrvima. Zbog velikog broja ostrva i vodenih površina između njih, te brojnih mostova i Stokholm mnogi nazivaju «Severna Venecija». Jedno od najprivlačnijih ostrva je Jurgorden – deo gradskog nacionalnog parka. 94. TURIZAM FINSKE Prirodna osnova. Finska ili kako je Finci nazivaju Suomi (Zemlja jezera) je prostor neverovatnog hidrografskog i biogeografskog bogatstva. U geološkoj građi Finske koja je deo Baltičkog štita

192

dominiraju kristalinični škriljevci, gnajs i staro eruptivno kamenje. Ovaj kraj je bio nabran u pretkambriju, ali su ga vanjske sile izravnale. Za vreme pleistocenske glacijacije Finska je bila u središtu kontinetskog leda koji je oblikovao njenu površinu. Nakon povlačenja leda, obala se počela uzdizati; to traje i dalje. Unutrašnjost je pretežno valovita i brežuljkasta. Viši su predeli na sevezoapadu gde je i najviši vrh. Obalni pojas je široka nizija. Obalu karakterišu zalivi i mnogobrojna ostrva. Klima je opštro kontinentska, delimično ublažena jugozapadnim vetrovima s okeana. Količina padavina opada od juga prema severu. Najviši predeli su pod trajnim snegom. Finska ima oko 70.000 jezera, koja su nastala u valovitim terenima skandinavskog štita još od vremena otapanja inladajsa. Najveća jezera su Saima, Paijane, Nasi i Oulu. Dalje su reke Torino i Kemi, na severu Finske. 104 Atropogene vrednosti. Od sredine XII veka Finska je bila pod vlašću Švedske. U XVIII veku delove jugoistočne Finske osvojila je Rusija. Kasnije je Finska postala autonomna velika kneževina koja je s Rusijom bila u personalnoj uniji. Tek nakon oktobarske revolucije proglašena je nezavisnost Finske. Pošto je SSSR postavio Finskoj neke teritorijalne zahteve, izbio je sovjetsko‐ finski rat, koji je okončan mirovnim sporazumom u Moskvi 1940. Hitlerovom napadu na SSSR pridružila se i Finska. Poražena zajedno s Nemcima, sklopila je 1944. primirje sa SSSR. Vekovna Švedska i ruska dominacija i neprekidni ratovi nisu dopustili da se u Finskoj razvije umetnost izrazito nacionalnog obeležja. Ona je najpre pod uticajem nemačko‐baltičke kulture, a zatim švedske. Jači razvoj urganog graditeljstva započinje krajem XII veka. Najstariji su sačuvani primeri fortifikacija iz XII veka dvorci u Gradovima Turku (Abo) i Vipuri (Viborg), a najstarijoj sakralnoj arhitekturi iz istog razdoblja pripadaju crkve na Alandu. Najistaknutiji je spomenik srednjovekovne arhitekture katedrala u Turku. U XVII veku razvija se karakteristični tip finske drvene crkve. Profana arhitekura pokazuje jaču povezanst s evropskim građevinskim oblicima. Nacionalni i kulturni preporod u provoj polovini XIX veka i izgradnja glavnog grada Helsinkija daju umetnosti snažan zamah. Glavni grad Helsinki ističe se modernim građevinama, a posebna turistička atrakcija je u njemu etno‐park Seurasari kao etno muzej na otvorenom prostoru u kojem se mogu videti stari tipovi finskih

193

drvenih kuća, prototipovi crkava i drugi stari objekti iz svih krajeva Finske. Početkom XIX veka postaje prestonica Finske. Česti ratovi i razaranja uslovili su gradnju utvrđenja na prilazu gradu s mora (tvrđava Suomenlina jedna od najvećih pomorskih utvrda, gradnja počela 1748, danas je pod zaštitom UNESCOa). Helsinki je veoma dobro povezan sa ostalim delom Skandinavije i Evrope, ali i Sveta. Za turiste su privlačna brojana ostrva u Helsinškom zalivu. Helsinki krase i lepi trgovi – Senatski, Pijačni, Trg Kovača i drugi. Senatski trg sa severa uokviruje Katedrala Tuomiokirko, simbol grada. Na centralnom delu trga je spomenik caru Aleksandru II, dok su sa južne strane trga palate koje su podigle buržujske porodice, a tu je i Gradska većnica. Na Pijačnom trgu dominira fontana Havis Amanda i caričin kamen – obelisk sa dvoglavim zlatnim orlom na vrhu, podignut u čast posete ruskog cara Nikolaja I i carice Aleksandre. Među religijskim objektima značajni su i Uspensska crkva – najveća pravoslavna crkva van pravoslavnih zemalja Evrope, crkva u steni Tempeliaukio – jedna od najpopularnijih turističkih atrakcija, Stara crkva i crkva Svetog Jovana. U gradu je veći broj muzeja i galerija. Pažnju privlače i pozorišta, ali i sportski tereni (Helsinki bio domaćin olimpijade 1952.). Od ostalih gradksih turističkih centara treba spomenuti Turku, nekadašnju presotnicu Finske i, kako kažu Finci, kolevku finske kulture. Poznati centri zimskih sportova su Tempere i Lahti koji se nalaze između primorja i tzv. jezerske Finske, a na ostrvima Oland u Botničkom zalivu uređena je turistička zona sa svim specifičnostima koje nudi finski turizam. 95. OPŠTE KARAKTERISTIKE AZIJE I NJIHOV UTICAJ NA TURIZAM Najveći i najstariji kontinent. Najveći kontinent sveta nosi najviše i najprostranije planine naše planete, ističe se ogromnim visoravnima i još većim ravnicama, ima velike reke, pustinje, stepe i šume; klima i vegetacija prave na njemu vrlo velike ujednačene regije. Azija je kontinent na kojem žive najveće aglomeracije ljudi na svetu. Ako isključimo severni, ruski deo kontinenta, u Aziji živi oko 3,8 milijardi ljudi (2004), što prelazi polovinu celokupnog čovječanstva (6,4 milijardi 2004). Prema mišljenju geologa najstarije ohlađeno kopno na našoj planeti pojavilo se već u arhajsko doba na području današnjih Bajkalskih i Sajanskih planina; u nauci ga zovu Angarom. Ono se kasnije proširilo na jug gde ga je zapljuskivao veliki svetski sredozemni okean Tetis. Na južnoj strani Tetisa

194

pojavilo se početkom paleozoika veliko južno kopno Gondvana, koje je obuhvatilo veliki prostor od Južne Amerike do Australije. U njegovom sastavu bili su delovi sadašnjeg Azijskog kontinenta, poluostrva Arabija, Dekan i Indokina pa Indonezija. Snažne tektonske sile razbile su sredinom mezozoika Gondvanu u više delova (Južna Amerika, Afrika, Madagaskar, Australija) i stvorile veliki basen Indijskog okeana na jugu Azije. Posebno jaki orogenetski pokreti, izdigli su dno Tetisa u visoke planine Himalaje i druge visoke planinske lance Azije. Time se spojila Angara s delovima Gondvane na jugu i stvorila s njima zajednički kontinent. 105 Na istočnoj strani postepeno se spuštao ivični deo stare kontinentalne mase i more je prodrlo u kopno. U kvartaru su velike azijske reke proširile kontinent svojim nanosima na sve strane, stvarajući veliku i plodnu niziju koja je poslužila kao kolevka najstarijim naseljima ljudi i rađanju prvih svetskih civilizacija. Na taj je način kontinent Azije dobio, a najglavnijim crtama, svoje osnovne oblike i dimenzije. Najveći prirodni kontrasti. Za reljef Azije karakteritični su u prvom redu visoki i dugi, čvrsto međusobno povezani planinski lanci, koji se protežu od obala Mediterana, smerom zapad‐istok, sve do obala Pacifika. Oni se na Pamiru (“krovu sveta”) razdvajaju u dve velike grane od kojih se jedna pruža prema severoistoku (Tjenšan, Altaj), a druga prema istoku (Himalaji, Kvenlun) i jugoistoku (Burmansko i Malajsko gorje). Ti planinski lanci zatvaraju vrlo visoke visoravni koje se dižu od 1.000 do 5.000 m (Anadolska, Iranska, Tibetska, Mongolska i druge). Visoka ivična gorja sprečavaju prodor vlažnih vetrova u njih pa su one vrlo sušne. Nizije se nalaze na perifernim delovima kontinenta. Azija je u proseku najviši kontinent sveta (1.000 m). Horizontalna razruđenost kontinenta je značajna. Na poluostrva i ostrva otpada četvrtina njegove površine. Ipak njena obalna razruđenost mnogo zaostaje za razruđenošću Evrope. Na severu su joj obale, na ušćima velikih sibirskih reka, najvećim delom godine blokirane ledom; na istoku, gde ima dobrih prirodnih luka najviše, prostire se veliki Pacifički okean; na jugu je Indijski okean; samo na zapadu su dobro razruđene obale Male Azije. Azija na jugu dopire do blizu ekvadora, a na severu prelazi polarni krug i približava se do na

195

1.300 km k polu. Zbog toga ne treba da se čudimo velikim razlikamna u klimi njenih pojedinih regija. Dok u Sibiru vlada surova polarna klima, na Cejlonu, Malaji ili Javi vlada trajno vrlo topla ekvatorska klima. Dok Pakistan ima jednu od najviših izmerenih letnjih temperatura vazduha na svetu (+52,5°C), u severoistočnom Sibiru ona se spušta zimi čak do ‐72°C. Za čitavu unutrasnjost Azije karakteristična su velika temperaturna kolebanja između leta i zime. Već u Mandžuriji, na primer, zime su hladne kao na severu Skandinavije, a leta topla kao u Egiptu. Ne manji kontrasti postoje u podeli vlage. Na kontinentu možemo razlikovati uglavnom tri velika klimatska područja: na severu kontinenta ‐ polarno klimatsko područje s hladnom i pretežno suvom klimom; u sredini ‐ veliko kontinentalno klimatsko područje s jakim kolebanjem temperatura između leta i zime i sa jakom sušom, osim zone u koju dopiru atlantski umereno vlažni vetrovi sa zapada; na istočnoj i jugoistočnoj periferiji kontinenta ‐ veliko monsunsko klimatsko područje u kojem se preko godine pravilno izmjenjuju hladni kontinentalni suvi vetrovi (zimski monsun) i topli morski vlažni vetrovi (letnji monsuni). Monsunsko klimatsko područje svakako je za kontinent najznačajnije. Na tom području živi više od 85% celokupnog stanovništva Azije. Jedna od specificnosti Azije jeste i njena hidrografska mreža. Sve reke teku iz planinskog centra kontinenta prema periferiji. Azija ima po dužini toka tek četvrtu svetsku reku (Irtiš‐Ob), a koja je po veličini sliva tek peta na svetu. S planinskog ruba centralne Azije prostire se prema severu slivno područje Severnog ledenog mora, prema istoku slivno područje Tihog okeana, prema jugu slivno područje Indijskog okeana. Reke koje teku na zapad ne dospevaju uopšte do mora. Velika Turanska nizija, Iranska visoravan i začineno područje centralne Azije najveća je na svetu površina bez oticanja. Unutrašnjost poluostrva Arabije i unutrašnjost Sirije takođe su bez oticanja. Zahvaljujući samo dubokom prodoru Persijskog zaliva u kopno, dopiru reke Eufrat i Tigris do mora i dele veliko azijsko područje na dva nejednaka dela. Azijska flora i fauna. Flora i fauna kontinenta raspoređene su u skladu s njegovim klimatskim područjima. U području monsuna rastu guste tropske šume koje na više mesta poprimaju lik džungle. To su staništa velikih gmizavaca, sisara i raznolikih ptica. Idući prema severu, šume subtropskih i

196

umerenih predela postaju svetlije, a životinjski svet skromniji. Broj kultivisanih biljaka vrlo je brojan i značajan. Među njima se ističu: pirinač, pšenica, kukuruz i ječam; mnoge vrste voća, povrća i uljarica; šećerna trska, čajevi, pamuk, kaučuk i razni začini. Unutrašnjost kontinenta deli se prema količini vlage uglavnom na stepe i pustinje. Zemljoradnja je vezana samo za oaze, prirodne ili veštačke. Ako ostavimo na strani relativno mali primorski pojas Mediterana na zapadu, posebno se ističe veliko područje šume na severu kontinenta, najveće na svetu. U tom šumskom carstvu živi mnogo vrednih 106 krznaša. Na krajnjem severu tajga se proređuje i degradira sve dok je skroz ne zameni tundra sa mahovinama i lišajevima. Kada je govor o prirodnoj i kultiviranoj flori i fauni kontinenta, možemo reći da je Azija kolevka čovečanstva iz koje su se narodi razišli po svim drugim kontinentima. Kontinent najvećih ljudskih aglomeracija. Raspored stanovništva u Aziji posve je neravnomeran. Tri četvrtine kontinenta su, praktično uzevši, prazne. Nasuprot tome jugoistočna periferija kontinenta (monsunske zemlje) upravo je nabijena ljudstvom. U rasnom pogledu stanovništvo Azije pripada u pretežnoj većini žutoj, mongolskoj rasi. Jug i zapad Azije naseljavaju narodi bele indoevropske rase. Na velikim ostrvama između Azije i Australije žive narodi mrke malajske rase. Spomenimo samo neke predstavnike koji unose u rasni mozaik Azije elemente raznolikosti nastale mešanjem ili pak otporom starih rasa da se asimiliraju ‐ to su: Dravidi u Dekanu; Vedidi na Cejlonu, južnoj Sumatri, i na Celebesu; Negriti na Malajskom poluostrvu i na Filipinima; Paleoazijci na ostrvu Hokaidu, Sahalinu i Kurilima, pa u istočnom Sibiru; pripadnici orijentalne (mediteranske) rase u Arabiji i Mesopotamiji; pripadnici prednjoazijske (alorodijske) rase u Maloj Aziji i u Armeniji. Narodi Azije govore mnogo jezika koji bi se dali grupisati u nekoliko velikih zajednica. Najveće područje zauzimaju takozvani spajalački (alutinirani) jezici koji se prostiru preko severoistočne, severne i zapadne Azije. Centralna i istočna Azija područja su jednosložnih (monosilabičnih) jezika (kineski, tibetski, vijetnamski, sijamski). Arabija, Sirija i Mesopotamija čine područje semitskih jezika. Armenija, Iran i Indija područja indogermanskih jezika. Evropski jezici prosirili su se u Aziji u manjoj meri. Azija je

197

kolevka religija koje su uspele da izvrše velik uticaj na život i razvoj naroda ne samo na tom kontinentu nego i na drugima. Najznačajnije politeističke religije u Aziji su: hinduizam u Indiji; budizam, taoizam i konfučionizam u Kini, šintoizam u Japanu. U susedstvu Mediterana nikle su monoteističke religije: židovstvo, hrišćanstvo i islam, od kojih se hrišćanstvo masovno proširilo po Evropi, Americi i Australiji, dok se islam izvan Azije proširio uglavnom još po Africi. Veze Azije s drugim kontinentima. Kontakti Azije s drugim kontinentima bili su vrlo značajni. Prastari došljaci iz Azije prelazili su u Afriku, Evropu, Ameriku i Australiju. Posebno je u ranom srednjem veku etničku kartu Evrope izmenila velika seoba naroda (od 4. do 7. veka) pod pritiskom stepskih ratničkih naroda iz Azije. Kretanja u suprotnim smerovima bila su kraćeg dometa i manjeg obima. Novi vek koji karakteriše prodiranje evropskog kolonijalizma na sve kontinente nije u tom pogledu mimoišao ni Aziju. Posle otkrića morskog puta u Indiju (1498), evropske kolonijalističke zemlje zasnovale su svoje velike kolonijalne imperije u Južnoj Aziji, tako da je u čitavoj toj regiji formalnu nezavisnost uspeo da sačuva samo Sijam ili Taj. Na severu kontinenta prodrli su Rusi od Urala do obala Ohotskog i Japanskog mora i osvojili Sibir. Kraj 19. veka doveo je SAD na Filipine, a Francuze i Engleze u prostor zapadne Azije. Usprkos svemu tome Azija nije pretrpela onakve promene kao drugi kontinenti. Kontinent starih kultura. Azija, kontinent ogromnih ljudskih aglomeracija i snažnih starih kultura (kineska, japanska, kmerska, indonezijska, indijska, persijska, arapska), koje su u ranijim istorijskim razdobljima nadmašivale evropske kulture, pokazao se vrlo rezistentnim. Na čitavom kontinentu Evropljani se nisu nigde u značajnijem broju naselili. Izuzetak čini deo zapadnog Sibira i uski pojas uz transsibirsku saobraćajnu magistralu, gde su se doselili Rusi i Ukrajinci. Stare kulture azijskih naroda bile su snažan zaštitnik pred naletom evropskih kulturnih uticaja. 96. TURISTIČKE VREDNOSTI JUGOZAPADNE AZIJE U Jugozapadnoj Aziji nalazi se osamnaest država: Turska, Kipar, Jrmenija, Azerbejdžan, Gruzija, Irak, Iran, Sirija, Liban, Izrael, Jordan, Saudijska Arabija, Kuvajt, Bahrein, Katar, Ujedinjeni Arapski Emirati, Oman i Jemen. Deo ove regije (Sinajsko poluostrvo) pripada Egiptu, a Jemenu pripadaju ostrvo Sokotra i neka druga manja ostrva koja su deo afričkog kontinenta. Posle Severne Azije ovo je najređe

198

naseljena azijska regija. Ovu regiju karakteriše nekoliko specifičnosti: geografksi položaj, kulturnoistorijska prošlost, veliko prirodno bogatstvo, strateški značaj i politički i vojni sukobi. 107 Položaj. Pošto se Jugozapadna Azija nalazi na dodiru tri kontinenta (Evropa, Azija i Afrika) može se reći da ima veoma povoljan položaj. Ovde se od davnina ukrštaju važni kopneni putevi. Položaj ove regije upotpunjuje činjenica da se nalazi između dve veoma prometne vodene površine – Sredozemnog mora i Indijskog okeana, koje su spojene preko Sueckog kanala i Crvenog mora. U novije vreme ovaj prostor postaje i jedan od najvažnijih vazdušnih koridora između Evrope i Severne Afrike na jednoj strani i Južne, Jugoistočne i Istočne Azije i Australije i Okeanije na drugoj strani. Prirodne vrednosti. Jugozapadnu Aziju karakteriše velika mikrorazuđenost. Poluostrvo Mala Azija zavlači se u istočni deo Sredozemnog mora, a Arabijsko u Indijski okean. Suprotno tome, Persijski zaliv i Crveno more zavlače se duboko u kopno. Veliku saobraćajnu važnost imaju moreuzi: Bab el Mandeb (između Crvenog mora i Adenskog zaliva), Dardaneli (Egejsko more – Mramorno more), Bosfor (Mramormo more – Crno more) i Ormuz (Persijski zaliv –Omanski zaliv). Reljef. U reljefu ove regije mogu se izdvojiti dve celine: planinski sever i zaravnjeni jug. Severnim delom protežu se mlađe venačne planine izdignute alpiskom orogenezom. Visoki planinski venci okružuju visoravni (Anadolijska, Iranska, Jermenska), kotline i doline. Uz morske obale javljaju se nizijski prostori. U južnom delu prostiru se prastare zaravnjene ploče, koje su samo u ivičnim delovima vertikalni pokreti izidgli u priobalne planine. U zapadnom delu usečen je Veliki tektonski rov (Magna fosa), u kome se nalaze reka Jordan i Mrtvo more. Između zaravnjene ploče na jugu i planinskog severa nalazi se prostrana potolina, u kojoj su Eufrat i Tigar akumulativnim radom izgradili veliku niziju Mesopotamiju (Međurečje). Klima. Generalno posmatrano, klima Jugozapadne Azije, može se označiti kao suva suptropska i tropska. Međutim, mnogi činioci kao što je uticaj mora i okeana, uticaji iz kontinentalne Srednje Azije, velike razlike u nadmorskoj visini, sastav zemljišta i drugo, stvorili su brojne specifičnosti na pojedinim prostorima ove regije. Sredozemno primorje Male Azije ima vruća i suva leta, a blage i kišovite zime. 199

Na planinama i visoravnima leta su topla, a zime oštre sa padavinama. Najviši delovi planina, aposebno Veliki Kavkaz imaju tipičnu planinsku klimu. Veći deo Arabije ima toplu i suvu klimu sa visokim temperaturama tokom cele godine, izuzev Jemena, koji ima tropsku klimu sa obilnim padavinama tokom leta. Može se reći da čitava Jugozapadna Azija tokom leta ima visoku temperaturu. Ekstremne letnje temperature mogu dostići i 50°S. Važna karakteristika klime je i nedostatak padavina. Više padavina imaju planinski predeli i Crnomorsko i Egejsko primorje Male Azije. Nepovoljan je i godišnji raspored padavina ‐ najveći deo se izluči zimi, a leti su velike suše. Pustinje karakterišu visoke dnevne amplitude, koje dostižu i 50°S. Sneg ne pada južnije od linije Sinaj – Šat el Arab. Vode. Jugozapadna Azija je siromašna površinskim vodotocima. Najveći deo prostora odvodnjava se u Indijski okean, a manji deo u Sredozemno more, dok veliki deo ove regije ima unutrašnje odvodnjavanje. Reke imaju veći vodostaj tokom zime, a česta pojava su povremeni tokovi vadi ili uadi. najznačajnije reke su Tigar, Eufrat, Kura, Araks, Kizil, Karasu itd. Ima dosta slanih jezera, a najveća su Van i Tuz u Turskoj. Flora i fauna. Vegetacija u mnogome zavisi od klime. Najviše je suvih stepa i polupustinja. Ova vegetacija na mnogim prostorima prelazi u pustinjsku. Jedino u oazama ima palmi i drugog rastinja. Šume veće prostranstvo imaju u severnom planinskom delu, a najbujnije su na planinama crnomorskog i kaspijskog primorja. Ovi klimato‐vegetacioni uslovi utiču na oskudan životinjski svet, mada i to malo životinja u ovim suvim predelima predstavlja pravu atrakciju. Antropogene vrednosti. U Jugozapadnoj Aziji razvile su se drevne i velike civilizacije: sumerska, akadska, vavilonsko‐asirska, hetitska, persijska, feničanska, arapska itd. Iz tih kultura napajale su se civilizacije Evrope, Afrike i Azije. Evropa je iz baštine ovih kultura prihvatila ideju pisma, matematike, prava, astronomije, medicine i dr. Na ovim prostorima nikle su mnoge religije (judaizam, hrišćanstvo, islam), koje su odigrale veliku ulogu u razvoju društva u svetskim razmerama. Najveće prirodno bogatstvo ovog područja je nafta. Naftonosni pojas pruža se od severa Mesopotamije, preko cele ove nizije, zahvatajući i jugozapadni deo Irana, a zatim južnom stranom

200

Persijskog zaliva sve do Omana. Tokom turske vladavine ovim prostorima dolazi do kulturnog i privrednog nazadovanja ove regije. Posle Prvog svetskog rata i proterivanja Turaka, veći deo ove regije 108 zauzimaju Britanci i Francuzi. Posle Drugog svetskog rata zemlje ove regije se postepeno oslobađaju kolonijalnog jarma, ali i sve više potpadaju pod ekonomsku dominaciju SAD, koju je privukla nafta. Danas je ovo jedna od strateški najvažnijih regija na svetu, pre svega zbog nafte. Osnovna politička krakteristika ovog područja je velika nestabilnost i brojni ratovi. Na destabilizaciju ovog prostora najveći uticaj ima sukob Izraela sa svojim arapskim susedima i problem Palestinaca. Takođe, veliku nestabilnost izaziva i verski fanatizam u Iranu. Teritorijalne aspiracije Iraka prema Kuvajtu su prouzrokovale vojnu intervenciju snaga UN. Problem Kurda, koji se bore za stvaranje samostalne države, pritiska čak tri zemlje: Tursku, Irak i Iran. Raspored SSSR‐a kulminirao je u Zakavkazju etničkim, verskim i građanskim sjukobima (Gruzija, Jermenija, Azerbejdžan, Čečenija). Stanovništno. Osnovna karakteristika stanovništva Jugozapadne Azije je njegova malobrojnost i retka gustina naseljenosti. Populacija ove regije odlikuje se velikim prirodnim priraštajem, koji je posledica visokog nataliteta i niskog mortaliteta. Stanovništvo ovog područja dosta je mlado, a životni vek se znatno produžio u zemljama bogatim naftom, zbog visokog standarda i savremene medicinske zaštite. U ovoj regiji ima dosta nomadskog stanovništva (beduini). Narode ove regije čine: Arapi, Turci, Iranci, Kurdi, Jermeni, Azeri, Gruzini, Jevreji, Beludži, Grci (Kipar) i dr. U konfesionalnoj strukturi dominiraju muslimani (95%). Privreda. Privreda Jugozapadne Azije je posle otkrivanja nafte pretrpela ogromne promene. Nafta je u rukama arapskog sveta postala veliko političko i ekonomsko oružje, što je Zapad osetio 1973/74. godine („prvi naftni šok“), kada su mu bile uskraćene isporuke nafte zbog svoje podrške Izraelu. „Drugi naftni šok“ desio se 1980.godine, kada je izbio rat između Iraka i Irana. Zbog ratnih sukoba, oba ova velika proizvođača prestala su da izvoze naftu a bio je ugožen i izvoz iz ostalih zemalja Persijskog zaliva. Posle oba naftna šoka cene nafte su drastično skočile. Međutim, sredinom 80‐ih godina 20. veka svetska produkcija nafte naglo je porasla, pa je zbog velike ponude ove sirovine na 201

svetskom tržištu došlo do naglog pada njene cene. Zemlje izvoznice nafte su u okviru svog udruženja (OPEK) pokušale da proizvodnim kvotama za svaku zemlju stabilizuju prilike na tržištu, ali je zbog nediscipline članica (koje su proizvodile znatno više od dozvoljnih količina) ovaj pokušaj propao. Ratarstvo uglavnom zavisi od veštačkog navodnjavanja. Suvo ratarenje koje se obavlja u manjoj meri, daje veoma skromne rezultate. U polupustinjskom i pustinjskom pejzažu ove regije ističe se dug polukružni zeleni pojas, koji je stvoren ljudskim radom i prirodnim okolnostima, a koji se pruža u oblik velikog polumeseca. On se simbolično naziva „plodni polumesec“. Regije Jugozapadne Azije veliki je proizvođač urmi, kikirikija, pamuka, južnog voća, maka, ali hrane nema dovoljno, pa se ona uvozi. Nomadsko stočarstvo je glavna grana poljoprivrede. Pašnjaci po polusušnim stepama zahtevaju veliko prostranstvo. Najviše se gaje ovce i koze. Kao tovarne životinje koriste se kamile, mule i magarci. Arabija je poznata po čuvenoj rasi konja. Zanatstvo je tradicionalno u ovom delu Azije. Industrija je u većini zemalja tek u razvoju. Industrijski bolje razvijene zemlje jedino su Izrael i, u novije vreme, Turska. 100. TURISTIČKI POTENCIJALI JUŽNE AZIJE Položaj. Južna Azija je prostorno najmanja regionalna celina Azije i najgušće naseljena regija u Aziji. Često se naziva i Indijski potkontinet. Od ostalog dela Azije jasno je odvojena planinskim vencima. Na zapadu je to Sulejman planina, na severu Karakorum i Himalaji, a na istoku Burmanske planine. Na jugu indijsko poluostrvo široko izlazi na Indijski okean. Od Arabijskog poluostrva odvojeno je Arapskim morem, a od Indokine Bangalskim zalivom. Južna Azija ima veoma povoljan geografski položaj, koji je na značaju dobio naročito posle prokopavanja Sueckog kanala. Obalska linija je veoma duga, ali su obale slabo razuđene i nema puno dobrih prirodnih luka. Na jugu se nalazi ostrovo Cejlon („dragulj Indije“ ili „suza Indije“) i manji koralni arhipelazi (Lakadivi, Maldivi, Čagos). Južni delovi Azije bili su sve do tercijara odvojeni velikim praokeanom Tetis od starog kontinentalnog jezgra na severu. Visoravan Dekan, koja predstavlja stari zaravnjeni štit, bila je u sastavu velikog južnog kopna Gondvane, povezana na istoku sa Australijom, a na zapadu sa 109 Madagaskarom i istočnim delom Afrike. U mezozoiku počela je Gondvana da tone, a more da duboko

202

prodire u kopno, znatno razdvajajući pojedine njegove delove. Vrlo jaki tektonski pokretu u tercijaru doveli su do nabiranja u južnom delu Tetisa, čime su se iz ove geosinklinale izdigli visoki planinski venci Karakoruma, Himalaja i drugih planina. Sa ovih planina potekle su velike reke, koje su nosile ogromne količine erodiranog materijala, koji su taložile u svojim srednjim i donjim tokovima, potiskujući more, koje se nalazilo između novih planina i Dekana. Postepeno akumuliranje tog materijala dovelo je do spajanja starog kontinentalnog jezgra Azije i delova Gondvane (Dekan). Danas reke i dalje potiskuju more, tako da se azijsko kopno neprekidno širi prema jugu. Reljef. U današnjem reljefu Južne Azije izdvajaju se tri celine: mlade venačne planine, stari štit i prostrane aluvijalne nizije. Visoki planinski venci svojim uporedničkim pravcem pružanja oštro odvajaju Južnu Aziju od ostalog dela kontinenta. Imaju i veliki uticaj na klimu, tekuće vode i razmeštaj stanovništva. Na jugu Indijskog poluostrva nalazi se visoravan Dekan. To je stari štit (plasa) koji je rasedanjem uokviren planinama što ga okružuju – Istočnim i Zapadnim Gatima. Velike i plodne nizije stvorene su radom reka. Nigde erozija nije toliko jaka kao ovde. Za vreme obilnih monsunskih kiša i topljenja snega reke nabujaju i niz strme planinske padine odnose ogroman materijal, kojim stalno proširuju nizije na račun mora. U plodnim aluvijalnim ravnicama Inda, Ganga i Bramaputre, gde se godišnje dobijaju dve ili tri žetve, razvila se ogromna ljudska aglomeracija, u kojoj se nalazi skoro četvrtina svetske populacije. Nizijski predeli kolevka su drevnih civilizacija i kultura. Klima. Od čitave tropske Azije ovde su monsuni najizraženiji. Ovaj jedinstven mehanizam vetrova je posledica nejednakog zagrevanja kopna i mora. Početkom proleća kopno počinje da se brže zagreva od okeana, pa vazdušne mase zbog razlike u atmosferskom pritisku započinju da se kreću od mora ka kopnu. Kada nad kopnom dođe do zahlađenja vlažnih vazdušnih masa, bilo zbog izdizanja ili zbog sudara sa drugim hladnijim vazdušnim masama, dolazi do kondenzacije. Tada se iz oblačnog neba izluče ogromne količine vode. Prelaz iz suvog u kišno doba veoma je brz. Posle toplih dana i blagih vetrova naglo se javljaju olujni vetrovi sa karakterističnim pljuskovima. Letnji monsuni donose promenljivo vreme i padavine koje se izlučuju sa prekidima. U zimskom periodu duvaju zimski

203

monsuni, u suprotnom smeru od letnjih. Oni sa sobom nose suvo i vedro vreme. Najveći deo Južne Azije tada ne prima padavine. Međutim, zimski monsuni koji prelaze preko Bengalskog zaliva donose i tada istočnim obalama Indije i Cejlona obilne kiše. Monsuni usled zemljine rotacije duvaju leti pravcem jugozapad‐severoistok, a zimi obrnuto. Zbog toga istočni delovi Južne Azije spadaju u najkišovitije oblasti na svetu, dok se u zapadnim krajevima, do kojih ne dopiru monsuni, nalazi pustinja Tar. Monsuni imaju presudan uticaj na život ljudi. Kiše nekada dolaze ranije, a nekada kasnije. Dovoljno je da zakasne 8–10 dana, pa da propadne žetva na ogromnim prostorima. Tada nastupaju periodi gladi, koji su nekada odnosili milione života. Vode. Reke su u geološkoj prošlosti imale značajnu ulogu u formiranju današnjeg reljefa, a danas imaju važnu ulogu u životu stanovništva. Na istoku Indijskog poluostrva Gang i Bramaputra utiču u Bengalski zaliv najprostranijom deltom na svetu. Kroz zapadni deo poluostrva protiče reka Ind. Sve tri reke izviru na Himalajima. Iako je Gang najkraća od sve tri reke, njegov značaj za poljoprivredu i život stanovništva je najveći, pošto čitavom dužinom protiče kroz plodnu i gusto naseljenu ravnicu koju je stvorio. Istovremeno, Gang je za indijsko stanovništvo „sveta reka“. Svet tri reke već u martu počinju da rastu zbog topljenja snega u planinama. Prolećne bujice sa Himalaja često dolaze velikom brzinom, pa poplave svake godine ugrožavaju oranice i naselja. Matice reka tada često napuštaju stara i stvaraju nova korita, udaljena po više kilometara od nekadašnjeg toka. U brojnim napuštenim koritim stvraju se močvare, iz kojih rojevi komaraca šire po okolini malariju. Izlivanjem reke prekrivaju velike komplekse obradivog zemljišta muljem i peskom, pa takva tla postaju neplodna i ti predeli brzo opuste. Reke Indijskog poluostrva uglavnom nisu pogodne za plovidbu zbog velikih promena vodostaja. Flora i fauna. Obilje vlage i toplote rezultiralo je velikim bogatstvom u pogledu flore. Pošto nema zime, Južna Azija je poznata kao deo sveta sa najviše biljnih vrsta. Ova regija je kolevka i mnogih poljoprivrednih kultura koje su raširene po čitavom svetu. Tipične biljne zajednice ove regije su džungle, monsunske šume i savane. Najrasprostranjenija biljna formacija su monsunske šume sa 110 sandalovim, kedrovim i vrlo vrednim tikovim drvetom. Savane su biljne zajednice visokih trava i ovde ih 204

manje ima nego šumskih formacija. Površine pod savanama danas su veoma smanjene, pošto ih je čovek uglavnom pretvorio u obradivo zemljište. Fauna nije ništa siromašnija od flore. Bujna vegetacija je osnova egzistencije brojnih vrsta: gazele, antilope, jeleni, majmuni, medvedi, slonovi, nosorozi itd. Uz biljojede žive i mesožderi: tigrovi, lavovi, panteri, leopardi, hijene i dr. Veliko bogatstvo životinjskog sveta upotpunjuju ptice i insekti. Vlaga i toplota pogoduju leženju jaja, a šume i močvare pune su insekata. Muve i komarci prenose na ljude i stoku razne bolesti od kojih naročito stoka strada. Najspecifičnija životinjska vrsta Južne Azije su gmizavci. Ovde se sreću zmije otrovnice, krokodili i razni gušteri. Južna Azija bogata je i velikim brojem domaćih životinja, mada prirodni uslovi nisu najpogodniji za stočarstvo. Najviše je goveda, koji se ovde smatraju „svetim životinjama“. Ovce se gaje u stepama, u zapadnom delu regije. Privreda. Pored plodnog zemljišta, obilja vode i bujnih šuma, ova regija je bogata i značajnim rudnim blagom ‐ velike zalihe uglja i kvalitetne gvozdene i manganove rude. Od ostalih ruda ima boksita, hroma, zlata, bakra, titana, urana i dr. Posebno su značajna nalazišta radioaktivne torijumove rude. Od nemetala ima dosta dijamanata, grafita, magnezita i raznih soli. Stanovništvo. U drevnoj prošlosti čitavo Indijsko poluostrvo su naseljavali tamnoputi Dravidi, koji su ovladali gajenjem pirinča i arhitetkurom. Velika seoba belih Indoarijevaca donosi dalji razvoj poljoprivrede, obradu metala i nove kulturne elemente. Arapi kasnije donose islam, razne zanate, trgovinu u svoju umetnost. Još kasnije pristižu Mongoli, koji su formirali brojne kratkotrajne državice i izgradili veičanstvene palate i gradove. Ovaj ogroman rasni, etnički, verski i kulturni mozaik Južne Azije na kraju su upotpunili Evropljani, koji su razvili saobraćaj i privredu i objedinili ovu regiju u jedinstven državno‐administrativni sistem. Međutim, Južna Azija nije samo primala strane kulturne uticaje, već je bila i žarište autohtone materijalne i duhovne civilizacije. Dolaskom Evropljana krajem 15. veka počinje nova etapa u razvoju Južne Azije. Prvi su u ove krajeve stigli Portugalci (Vasko de Gama 1498. godine), ali su ubrzo potisnuti od strane Holandđana i Britanaca. Krajem 17. veka javljaju se i Francuzi kao kolonijalni rival u ovoj regiji. Ali, Britanci su relativno lako uspeli da suzbiju kolonijalne aspiracije ostalih zemalja u Južnoj Aziji i da gotovo čitavu

205

ovu regiju potčine sebi. Osnivanje njihove Istočnoindijske kompanije 1600. godine bio je presudan momenat konsolidovanju britanskog kolonijalnog carstva u Južnoj Aziji. Evropljani su u ove krajeve došli u potrazi za začinima i drugom skupocenom robom, ali nisu stali samo kod trgovine, već su počeli da osvajaju ove prostore. Južna Azija se i ranije lako predavala brojnim osvajačima, pa se ni sada nije snažnije opirala. U prvoj fazi, Britanci su raspirivali ratove između lokalnih državica, a pošto su ovladavali njima zavodili su mir, koji im je bio neophodan za privredno iskorišćavanje tih prostora. U prvo vreme Englezi eksploatišu domaću zemljoradnju i rudnike. Kasnije prelaze na stvaranje plantaža i uvođenje novih kultura, koje su im bile potrebne kao industrijske sirovine. Takođe, intenziviraju rudarstvo, ali koče razvoj industrije. Jedna od najvažnijih tekovina kolonijalnog perioda je razvoj saobraćaja, naročito u 20. veku. Izgradnja komunikacije dovela je do ekonomskog povezivanja privredno različitih krajeva. Englezi su puteve i pruge gradili radi lakše eksploatacije prirodnih i agrarnih bogatstava, kao i zbog veće mobilnosti svoje kolonijalne vojske. Do tada razjedinjenim i rascepkanim prostorom počela je brza cirkulacija ljudi i roba, što je iniciralo procese povezivanja i sjedinjavanja, a što je opet sve više jačalo jedinstvo naroda u borbi protiv kolonizatora. Drugi važan momenat vezan za proces dekolonizacije leži u činjenici da se Britanci u ovim krajevima nisu u većoj meri naseljavali, pa su bili prinuđeni da školuju određen broj domaćeg stanovništva, koji im je bio potreban u saobraćaju, vojsci i lokalnoj upravi. Domaći kadrovi su usvajali evropska znanja, pa je time stvorena domaća tehnička i druga inteligencija, koja je odigrala važnu ulogu u antikolonijalnom pokretu. Ovaj pokret javio se na Indijskom poluostrvvu posle Prvog svetskog rata pod vošstvom Mahatme Gandija, kojem je pošlo za rukom da po prvi put ostvari jedinstvo volje i akcije domaćeg stanovništva. Mada je sam pokret bio opterećen mnogim podelama i izdajničkim držanjem brojnih feudalnih vladara, on je uspeo da svojim akcijama građanske neposlušnosti i bojkotom engleske robe 111 privoli Britance da se posle Drugog svetskog rata povuku iz Južne Azije. Sam pokret bio je prožet tipično indijskim duhom nenasilja. Proces dekolonizacije započeo je 1947. godine. Naredne 1948.

206

godine, nezavisnost stiče i Šri Lanka (tada Cejlon). Maldivi su poslednja država ove regije koja je stekla nezavisnost od V. Britanije. Gustina naseljenosti je u tesnoj vezi sa prirodnom sredinom. Najgušće su naseljene plodne rečne doline i pojedini delovi primorja. Osnovna karakteristika stanovništva Južne Azije je velika rasna, etnička, lingvistička, verska i kulturna šarolikost. Druga važna karakteristika je mnogoljudnost. U ovoj regiji živi 1/5 svetske i 1/3 azijske populacije. Većina stanovništva živi u selima, koja su u nekim krajevima veoma, mada ima ogromnih urbanih aglomeracija i milionskih gradova. Standard stanovništva dosta je nizak, a životni vek relativno kratak. I pored svih mera kojima zemlje Južne Azije (naročito Indija) pokušavaju da ublaže prirodni prireštaj, on je i danas veliki. Ova regija je značajno emigraciono žarište, čak i u svetskim okvirima. Osnovna privredna delatnost je zemljoradnja. U gusto naseljenim nizijama najvažnija agrarna kultura je pirinač, koji je osnovna hrana stanovništva. Tamo gde pirinač dobro ne uspeva, gaji se: čaj, pamuk, juta, duvan, kafa, pšenica, šećerna trska, kokosova palma, kaučuk i dr. Stočarstvo je značajno slabije razvijeno, mada postoji veliki stočni fond, ali se ovaj potencijal ne koristi iz verskih razloga. Posle sticanja nezavisnosti, većina zemalja je svoje napore usmerila na razvoj domaće industrije. Pored tradicionalnih industrijskih sve više se razvijaju bazične i moderne grane. Zanatstvo je veoma dobro razvijeno, ali ga sve više potiskuje jeftinija inustrijska roba. Turizam je perspektivna privredna grana koja se naglo razvija. U regionalnom smislu Južna Azija se deli u tri velike celine: Visoka Indija (Karakorum i Himalaji), Niska Indija (kojom teku Gang i Bramaputra) i Poluostrvska Indija. Državno‐ politički, Južna Azija je podeljena na sedam država: Indija, Pakistan, Nepal, Butan, Bangladeš, Šri Lanka i Medivi. U ovoj regiji leži i arhipelag Čagos koji pripada Velikoj Britaniji. Takođe, Indiji pripadaju Andamanska i Nikobarska ostrva koja su deo Jugoistočne Azije. 104. PRIRODNI I ANTROPOGENI TURISTIČKI POTENCIJALI INDIJE Položaj. Indija je republika u središnjem delu južne Azije, na istoimenom poluostrvu, smeštena između Kine, Butana i Nepala na severu, Burme i Bangladeša na istoku, Bengalskog zaliva na jugu i jugoistoku, Pakistana i Arabijskog mora na zapadu i Afganistana na severozapadu. Indiji pripadaju i ostrvske skupine: Lakadivi, Andamani i Nikobari. 207

Priroda. Reljef. Visoke planine su na severu, Dekanska visoravan na jugu i velika Indo‐gangeška nizija (Hindustan) u sredini. Planinski sever čine mlađe venačne planine Himalaji (8848m, po najnovijim merenjima 8850m) i Karakorum. Hindustanska nizija je akumulativna (kao i primorske), sa naslagama debljine nekoliko stotina metara. Dekan je visoravan koju izgrađuju stare naslage (bile deo Gondvane), te mlađe eruptivne stene. Na zapadu Dekan uokviruju Zapadni Gagi sa najvišim delovima na jugu. Zapadni Gati su veće visine i strmije se spuštaju prema Malabarskom primorju, a Istočni su sa manjim padovima prema Kormandelskom primorju. Klima je pod velikim uticajem monsuna, koji su posledica raznolikog zagrevanja kopna i mora, a modifikovani reljefnim karakteristikama indijskog podkontinenta. Letnji monsuni duvaju sa jugozapada, tj. arapskog mora i indijskog okeana (u Bengalskom zalivu poprimaju smer jug‐sever) i donose mnogo kiše, najviše Zapadnim Gatima, te južnim i istočnim delovima Himalaja, gde mesto Čerapundži (na oko 1200 m) na južnim padinama masiva Kasi (država Asam) primi godišnje prosečno preko 12.000 mm padavina. Zimski severoistočni monsun duva sa kopna, od novembra do maja. Pošto su Himalaje najviše planine na svetu, i u Indiji ima veliki broj vrhova preko 7000 m, to znači da ima mnogo prostora koji dobijaju dosta snega, jer je snežna granica na 4500‐ 5000 m. Ovi potencijali gotovo da nisu ni počeli da se koriste, osim u svrhe planinarenja i alpinizma, mada će njihove vrednosti tek da dođu do izražaja. 112 Reke. Velika količina padavina (na većem delu teritorije), velika visinska razlika uz uticaj snega koji se otapa, uslovio je formiranje velikog broja raznolikih reka. Svakako, najznačajnije su Gang i Bramaputra, koje grade neverovatnu deltu (Sanderbens) u vrhu Bengalskog zaliva. Delta ima površinu oko 80.000 km2. Sa Dekana u Bengalski zaliv, od većih reka slivaju se Godavari, Krišna, Mahandi i Bramani, a u Arapsko more Narbada i Tapti. Da bi se poboljšalo vodosnabdvanje, na mnogim rekama izgrađena su veštačka jezera, pa se te površine koriste i kao plovni putevi, ali i u razne sportskorekreativne aktivnosti. Reke koje se spustaju sa Himalaja imaju još veći pad, i formirale su raznolike doline: kanjonske, klisuraste, kompozitne, sa brojnim prirodnim lepotama ‐ strmi odseci, brzaci,

208

vodopadi itd, Obronci Himalaja su pod stalno zelenom vlažnom šumom, a deltu ispunjava gusta i podvodna mangrova šuma. Južni deo Hindustana i istok Zapadnih Gaga prekrivaju mosunske listopadne šume, dok je u središnjem delu Dekana stepa i stepo‐savana. U ovakvim uslovima živi veliki broj tropsko‐suptropskih životinja, počevši od slonova, lavova i tigrova, do krokodila, zmija i brojnih ptica. Ove i druge vrste predstavljaju izuzetan turistički potencijal, koji se i ovde sve više promoviše kroz lov i foto safari. Antropogene vrednosti. Po broju stanovnika Indija je odmah iza Kine i u njoj živi oko 1,1 milijardu ljudi (Kina 1,3 milijarde). Hindu stanovnika je najviše, a zatim slede Teluzi, Bengalci, Marati, Tamili, Urdi itd. Istorija od sredine III do sredine II milenijuma pne. u dolini Inda je visoka civilizacija, koju su verovatno razvili starosedeoci Dravidi (civilizacije Mohenjo Daro i Harapa). Starosedioce pokoravaju Arijevci koji prodiru preko Pendžaba. U VII i VI veku pne. širi se budizam. Potom ovaj prostor osvajaju Persijanci, pa Aleksandar Makedonski. Period od IV do VII veka ne. je period razvoja klasične indijske književnosti i umetnosti. Vladajuće dinastije potom ruše Huni, a u VIII veku prodiru Arapi, pa počinje islamizacija. Godine 1526. mongol Baber je utemeljio državu Velikog mogula, a glavni grad postaje Delhi. Tada opet sledi procvat umetnosti i nauke. Na samom kraju XV i početkom XVI veka na zapadnim obalama pojavljuje se Portugal, kao velika kolonijalna sila. Potom dolaze Holanđani, pa Englezi, koji osnivaju istočno‐indijsko društvo i zauzimaju Madras, Bombaj i Kalkutu. Na indijskim obalama pojavljuju se i Francuzi. Ubrzo izbija rat sa Englezima koji su ostali i do 1849. zavladali celim potkontinentom. Polovinom 19. veka u Indiji izbija veliki ustanak, dolazi do ukidanja istočno‐indijskog društva i stavljanja kolonije direktno pod britansku vlast. Sledeći period karakterišu stalni sukobi Indusa i muslimana. Mahatma Gandi je najznačajnija ličnost između dva svetska rata i koji predvodi nenasilnu borbu za nezavisnost. Nezavisnost Indija stiče 1947. godine, a već sledeće godine Gandi biva ubijen. Zatim slede ratovi sa Pakistanom, Kinom, kao i mnogi drugi sukobi za osvajanje određenih teritorija. Danas je Indija federalna država sa 25 saveznih država i 6 pridruženih teritorija. 105. RAZVOJ TURIZMA, TURISTIČKA PODRUČJA I ZNAMENITOSTI INDIJE

209

Indija je još pre 6 milenijuma postala centar jedne stare i visokorazvijene civilizacije, na koju su se u određenoj meri nastavile i islamska i evropska civilazija. Indija stoga poseduje veoma bogatu kulturnu, ali i prirodnu baštinu. Kulturne vrednosti često se utapaju u prirodnu divljinu. Brojni rezervati bogati su krupnom faunom koju predstavljaju: lav, slon, leopard, tigar, ptice itd. Ona je riznica spomenika od praistorije (u Lothalu i Kalibanganu) do britanske vladavine. Znamenitosti se mogu videti u dolini Ganga i Inda, ostvarenja urbane kulture su na lokalitetima Harapa i Mohenjo Daro, a hramovi, sklupture i pećinski hramovi nalaze se u Orisi. Tu su još i brojni spomenici, Sveta mesta, palate i drugo. Sveta mesta su Patha i Benares (Varanasi). Hindu–hramovi najčešće simbolizuju verske poruke Brahme, Višne i Šive (trojstvo hinduskih bogova). Neki hramovi zbunjuju svojom monumentalnošću: hram u Tanjoreu, Ananti, Bubanesvaru, Maduri. Ističu se i tvrđave i palate iz doba muslimanske vladavine. Palata Fatehpur Sikri (prestonica mogulskog vladara Akbara) podignuta je od crvenog kamena, kao sinteza hinduskih i islamskih tradicija. Graditeljstvo na vrhuncu za Akbarovog unuka Šaha DŽahana, koji je gradio Tadž Mahal, jedno 113 od svetskih čuda, sagrađeno u Agri. U Delhiju su Jantar Mantar observatorija, Nacionalni muzej, džamija DŽama Masid... Evropljani su ostavili tvrđave, crkve, rezidencije... U Bombaju je rezidencija kraljice Viktorije, rezidencija u Delhiju i druge. Indija ima 6 nacionalnih parkova: Hovaribag, Taroba i Kanha, Šivpuri, Kaziranga – pod zaštitom UNESCO‐a i Korbeti. Brojni su i prirodni rezervati u kojima se razvija safari turizam. Nedostaje turistička infrastruktura, hrana koja bi odgovarala evropljanima i amerikancima, dobra zabava – mada se i u tom pravcu čine pokušaji. Početkom trećeg milenijuma, broj stranih turista u Indiji je 2,5 miliona, a prihod od turizma je 1,7 milijardi dolara $. 106. TURIZAM INDOKINE Položaj. Indokina je na severu široko vezana za azijsko kopno. Na jugu se sužava u poluostrvo Malaku. Indonežanska ostvrva su brojna, kao i prolazi koji su veza indijskog i pacifičkog okeana. Indonežanska ostrva pružaju se i na južnoj hemisferi. Prirodne vrednosti. Reljef. Indonežanska ostrva predstavljaju nastavak Himalaja – povijaju se na jug, te preko ostrva i podmorski skreću na jugoistok. Na severu je planina Himal Naga, a na jugu 210

Malozije, zatim tu je i Kerinci na Sumatri. Semeru na Javi i Pančak džaja (N. Gvineja). Prostrane ravnice su uz reke – Iravadi, Salvin, Mekong, Songda (Crna reka), Song Nuiha (Crvena reka), Čao Praja... Klima. Ovde su prosečno veoma visoke temperature, sa malim dnevnim, mesečnim i godišnjim kolebanjima. Velika je količina padavina, ali što je za turizam još značajnije, velika je i vlažnost, koja sa visokim temperaturama otežava normalno funkcionisanje ljudskog organizma. Uz to, na većem delu prostora, padavine su gotovo svakodnevne, mada postoji velika razlika u količini padavina na strani okrenutoj vetru i u zavetrini. Viši planinski predeli imaju veću oblačnost, koja je u uslovima vlažne tropske klima i inače relativno velika. Vode. Brojne i vodom bogate reke nalaze se i na kontinentu i na ostrvima, a uz to i mora su topla. Reke u Indokini uglavnom imaju smer sever‐jug (Čindvin, Iravadi, Salvin, Čao Ping, Mekong i dr.). U planinskom delu reke imaju brz tok i veliki nagib (veliki broj vodopada), a izgradile su prekrasne doline, koje ispunjava bujna vegetacija i brojne životinjske vrste. Mada su na indonežanskim ostrvima reke kraće nisu ništa manje interesantne, mada je ovde zbog velike gustine naseljenosti dosta prirodnih površina iskrčeno. Pored bujnosti i velikog broja tropskih vrsta biljni svet krase i brojni endemi, a dosta endema je i kod faune, kako kopnene tako i vodene. Turističke vrednosti. Privredna moć se sve više pomera prema Pacifiku. Savremeni saobraćaj omogućava razvoj nekih čvorišta, kao što su Bankok, Singapur i Hon‐Kong. Razvoj turizma u Hon‐Kongu i Singapuru je uslovljen i razvojem trgovačke privrede, međutim kod turizma JI Azije dominantan je kulturno‐istorijski turizam. Kulturno‐istrorijske vrednosti možemo svrstati u dve grupe: preistorijska nalazišta i period od 500 god ne. do kolonijalnih osvajanja. Narodi Indokine su imali autohtonu istoriju državne organizacije i svoju kulturno istorijsku baštinu. Kao i u Indiji, tako su i u nizijama i rečnim dolinama Indokine već u neolitu bile razvijene tzv. nizijske kulture. To se razvijalo pre kinesko‐indijskog uticaja na ovo područje. Ovi uticaji počinju od II veka ne. Preko trgovine Indija se povezala sa južnom Burmom, Tajlandom, Kampučjom i Vijetnamom – gde je iskopan stari lučki grad Oc Eo u kome su nađene budističke slike i najstariji zapisi na sanskritu. Indijski uticaji su prodrli sve do Sumatre i Jave. Kineski uticaji najzastupljeniji su u istočnom delu, koji je

211

bio kineska provincija. Na Javi su pronađeni ostaci «javanskog čoveka» iz srednjeg pleistocena u dolini Solo u središnjem delu ostrva, takođe i prvi dokazi o postojanju Homosapiensa u dolini Brantas (star oko 40.000 god). U Vijetnamu, Tajlandu i Malaji pronađen je veliki broj paleolitskih i mezolitskih kultura. Pećinski nalazi pronađeni su na Sumatri, Borneu i Kampučji, a u severnom Tajlandu dokazi da je pirinač uzgajan već oko 6.000 godine pne. Brojni su nalazi i iz bronzanog i gozdenog doba. Između 500‐1500. godine ne. je razdoblje hinduističko‐budističke kulture. Tako se u Paganu nalazi hram Ananda, a u Burmi je još jedan hram rađen po uzoru na prethodni. U Burmi su još poznate atrakcije: grad Mandalej (drugi grad po veličini) koji je poslednja prestonica burmanskih kraljeva. U 114 okolini su interesnatne rečne doline, te nekoliko jezera. Za jednu od najlepših obala važi Arakan, sa prelepim peskovitim plažama, gde se ističe i veliki broj ostrva. Tajland razvija kupališni turizam na unutrašnjoj i spoljašnjoj strani poluostrva Malaka. Na unutrašnjoj strani, uz peskovite plaže čitav je niz malih turističkih mesta. Posebno se ističe Patija. Sa spoljne strane poluostrva takođe su brojne peskovite plaže, a kao najistaknutiji turistički prostor javlja se ostrvo Puket (pretrpelo velike štete od cunamija 2004), ali i čitav niz nešto manjih ostrva. Tajland ima i značajne atrakcije u glavnom gradu Bankoku, koji se izdvaja izuzetnom arhitekturom tipa pagoda, a posebno se ističe Velika palata i zlatni Buda. Po antičkim spmenicima poznata je Ajutaja, a pažnju privlače i tajlandska sela. Malezija nastoji da se ugleda na Singapur, te pokušava da turistički prezentuje svoje gradove, obalu i planinsku unutrašnjost. Najveći broj kulturno‐itsorijskih vrednosti je u glavnom gradu Kuala Lumpur, a to su: Nacionalna džamija, Zgrada parlamenta, Nacionalni muzej i dr. Uz zapadnu obalu posebno se ističe ostrvo Pinang sa istoimenim gradom (DŽordž Taun), dok se na istočnoj obali izdvaja grad Kuantan. U Kampučji se nalazi hram Ankor, u prošlosti značajno hinduističko svetilište. Na Javi je hram Šive, izuzetno umetničko i arhitektonsko ostvarenje. U Kampučji su atrakcije još Pnom‐Pen (nacionalna biblioteka i muzej), a u unutrašnjosti države je Veliko jezero, reke i prašuma. Ove zemlje imaju nacionalne parkove sa endemičnom florom i faunom, ali i sa spomenicima (parkovi slični američkim). Kampučja ima jedan NP (Ankor), a Tajland devet parkova. 212

Velike države hramova počinju da propadaju pred kraj XIII veka. Pagan su opljačkali Mongoli, Angkor je pao pred naletima Tajlanđana i u XIV veku je napušten. Ali umesto hramova niču nova središta: u Burmi Ava, Petu (glavni grad kraljeva u srednjoj Burmi), Ajutaja u Tajlandu, Pnom Pen u Kambodži i Luang Prabang (Laos). Ovi centri su i danas važni. Tokom XIV i XV veka na kopnu se učvršćuje budizam, a na ostrva prodire islam. No kasnije dolaze evropljani: Portugalci osvajaju Malaku, Holandska istočno–indijska kompanija potiskuje Portugaliju, postepeno prodiru Englezi koji zauzimaju Singapur i imaju prevlast. Vladaju oko vek i po, te ostavljaju značajnog traga. 107. TURIZAM INDONEZIJE Indonezija je republika u JI Aziji, sastoji se od većeg dela Malajskog arhipelaga, a čine je i Velika i Mala Sundska ostrva, Molučki arhipelag i manja ostrva, veći deo ostrva Borneo (Kalimantan), Sumatra, Java, Sulavesi (Celebes) i severozapadni deo Nove Gvineje – Irian DŽaja (Zapadni Irijan). Prirodna osnova. Reljef. Osnova indonežanskih ostrva građena je od starog i metamorfornog kamenja koje je mestimično pokriveno mlađim sedimentima i lavom. Za reljef su karakteristični planinski lanci koji su nastali nabiranjem, a poređani su u tri luka. Zapadni luk se pruža uz zapadnu obalu Sumatre i na njemu se nalazi veliki broj ostrva. Srednji luk se pruža od Sumatre i Jave do ostrva Floresa, a istočni od ostrva Bangke i Belitunga, pa preko severnog dela Bornea do Tajvana (Formosa). Vulkanska aktivnost koja je pri tom bila vrlo jaka traje i sada. Na mnogim ostrvima lava pokriva velike površine. Od 300 indonežanskih vulkana, među kojima je 50 aktivnih, najpoznatiji je vulkan Krakatau zbog erupcije 1883. godine. Zbog mladih tektonskih procesa, zemljotresi su vrlo česti. Najkatastrofalniji se desio 26. XII 2004. godine, pod morem u blizini zapade obale sumatre, kada je u ovom delu Azije od cunamija nastradalo preko 300.000 ljudi. Lučno pružanje indonežanskih ostrva, česti potresi, jaka vulkanska delatnosti i duboki okeanski jarak u blizini (Javanski jarak 7450 m) ukazuju na mlađi postanak indonežanskih ostrva, odnosno u vreme alpske orogeneze. Irian DŽaja se sastoji od centralnog, mlađeg nabranog gorja, koje prema jugu prelazi u prostranu aluvijalnu niziju, a prema severu u široku udolinu, od mora odeljenu planinama Bevani i Toriseli. Na krajnjem SZ je poluostrvo Vogelkop (Ptičija glava). 213

Klima je ekvatorska, s visokim temperaturama i velikom godišnjom količinom padavina. Na količinu padavina utiču monsuni i zenitni položaj Sunca, ali i pružanje i visine planina. Krajnji JI deo Indonezije ima zimi, zbog suvog jugoistočnog monsuna, relativno suvu klimu. U isto vreme jugozapadni 115 monsun donosi velike količine padavina, posebno na privetrenoj strani Sumatre. Na Irianu je klima tropska s jednolično visokom temperaturom. Najviše kiše pada na severnoj obali. Vode. Zbog obilja padavina, na svim velikim ostrvima razvijena je relativno gusta mreža stalnih vodenih tokova. Većim rekama ističu se samo najprostranija ostrva: Borneo (Kapuas, Barito) i Sumatra (Mesuđi, Hari, Inderagiri). Na Irianu je rečna mreža vrlo razgranata. Najveće su reke Mamberamo u severnom i Diogel u južnom delu Iriana. Diogel je u donjem delu toka plovan. Flora i fauna. Najveći deo nizija i planiske padine do 1500 m obrasli su vlažnom tropskom šumom. Iznad 1500 m prevladavaju suptropske šume. U jugoistočnom delu Indonezije, koji je pod uticajem suvog jugoistočnog monsuna, razvijene su tropske šume i savane. Obale su obrasle mangrovom šumom. Bujne tropske šume bogate su biljnim vrstama (botanički vrt u Bogoru na Javi). Velike delove nizija i planinske padine do 2500 m na Irianu pokriva tropska vlažna šuma, a iznad 2500 m kserofitna šuma. Antropogena osnova. Stanovnici su Javanci, Sundanezi, Bahasa Indonezijci, Madruci i ostali. Indonezijsko područje je, nakon raspuštanja Istočno‐indijskog društva, došlo pod vlast nizozemske države. Protiv kolonijalista izbilo je više ustanaka. Indoneziju su kasnije okupirali Japanci. Nakon kapitulacije Japana, proglašena je 1945. nezavisna Republika Indonezija, što je dovelo do rata s Nizozemskom (završen intervencijom UN). Prema sporazumu s Nizozemskom, Indonezija je ostala s njom u personalnoj uniji. Godine 1956. Indonezija je raskinula uniju s Nizozemskom i uskoro iz zemlje proterala Nizozemce. Kada su Sabah i Saravak ušli u Maleziju, Indonezija je prekinula s njom diplomatske odnose. Uporedo s inflitracijom doseljenika iz Indije te sa širenjem budizma i bramanizma formira se u ranom srednjem veku na Javi, Sumatri, Borneu i Baliju umetnost indonežanskog obelžja, prožeta

214

staromalajskom lokalnom tradicijom. Jaka građevinska aktivnost, u kojoj su uz kamen upotrebljavali i drvo, razvija se u VII i IX veku. Nastaju brojni hramovi. Monumentalno je ostvarenje toga stila budističko svetište Borobudur na Javi. To je 40 m visoka građevina u obliku stepeničaste piramide kvadratne osnove. Na terasama su porazmeštane 72 zvonolike kupe. Na povezanosti s budističkom Indijom upućuje hram Tara u Kalasanu i kompleks svetilišta Kandi Sevu u Prambanamu. Glavni je spomenik brahamanske arhitekture hram Lara Jongran na Javi. Kompleksni hram u Panataranu, sa svetilištima Brahme, Višne i Šive, reprezentuje poseban indonežanski izraz u koji ulaze elementi folklora. Po indonežanskom uzoru sve su građevine prebogato ukrašene arhitektonskom dekoracijom i skulpturama. Ona je u ranijoj fazi pod uticajem budističkoga stila Gupta. 108. TURISTIČKI POTENCIJALI ISTOČNE AZIJE Istočna Azija obuhvata delove azijskog kontinenta koji su orijentisani prema Tihom okeanu. NJoj pripadaju istočni delovi Kine, Korejsko poluostrvo, ostrvski niz od Hokaida do Formoze i manji delovi ruske tihookeanske obale. Istočna Azija je veća samo od Južne i Jugoistočne Azije, ali ova regija je najmnogoljudniji deo Azije i čitavog sveta. U njoj živi oko 40% ukupne azijske populacije i 22% svog stanovništva na Zemlji. Često se naziva i Daleki istok. Zemlje Istočne Azije su: Kina, Japan, Južna Koreja (ili Republika Koreja), Severna Koreja (ili Narodna Demokratska Republika Koreja) i Tajvan (koji Kina smatra svojom teritorijom). Položaj. Istočna Azija ima relativno povoljan geografski položaj, mada zauzima periferne delove azijskog kontinenta. Visoke planine, visoravni i pustinje ograđuju ovu regiju od ostalih delova Azije, pa je ona na taj način dosta izolovana. Istočna Azija izlazi na nekoliko ivičnih mora i Tihi okean. Prema nekim prognozama, istočnoazijska obala Tihog okeana će u 21. veku postati jedan od najznačajnih privrednih centara u svetu, pa će ovakav geografski položaj još više dobiti na značaju. Prirodna osnova. Reljef. Obale su dobro razuđene, naročito u južnom delu. Severne obale su niske. Nastale su rečnom akumulacijom pa su veoma muljevite ili peskovite, a more uz njih je plitko. Južne obale su strme, sa brojnim manjim zalivima usečenim u kopno. Pripadaju rijaskom tipu (potopljena rečna ušća). U severnom delu ima nekoliko većih poluostrva. Kopneni deo Istočne Azije 116 215

izlazi na ivična mora: Japansko, Žuto, Istočnokinesko i Južnokinesko. Istočnije od ovih ivičnih mora pruža se dug ostrvski niz, kojeg čine Japanska ostrva, Rjukju ostrva i Formoza. Istočno od ostrvskog dela regije prostire se Tihi okean. Tektonsku osnovu gotovo čitave regije čini stara Sinijska masa. Sinijska masa je po starosti ekvivalent Angare, a neki smatraju i njen deo. Građena je od arhajskih stena i paleozojskih slojeva. Rasedima meridijanskog pravca razlomljena je na nekoliko stepenica, koje se spuštaju prema jugoistoku. Najniža stepenica potopljena je ivičnim morima, a ostrvski niz pokazuje dokle je nekada dopiralo staro kopno. Veći deo razlomljene i spuštene Sinijske mase prekriven je kasnije mlađim sedimentima. Tu se danas prostiru velike ravnice u slivu Armura, Hoanghoa, Jancekjanga, Sikjanga i drugih reka. Prostor uz obale Žutog mora prekriven je lesom. Nastao je akumulacijom u pleistocenu, ali ga i sada navejavaju zimski monsuni. Duž brojnih raseda nalazi se veliki broj vulkana. Najviše ih je na ostrvima, a mnogi su aktivni. Česti su i zemljotresi, izazvani tektonskom ili vulkanskom aktivnošću. Klima. Na klimu velikog dela regije utiču monsuni. Najveći deo Istočne Azije ima umereno toplu klimu. Severni delovi (Mandžurija) imaju izrazito kontinentalnu klimu. Zimi s kopna na more duvaju hladni i suvi vetrovi, a leti sa okeana vlažni monsuni. Zimi temperatura prema severu naglo opada. Južni delovi Kine leže u suptropskom, a sasvim malim delom i u tropskom pojasu. U severnim delovima Kine jače se osećaju kontinentalni uticaji. Ovde su leta veoma topla, a zime relativno hladne. Količčina padavina takođe opada od juga ka severu. Japan, zahvaljujući svom ostrvskom položaju i toplijoj morskoj struji Kurošio, ima znatno blažu klimu od kopnenih delova na istoj geografsoj širini. Na japanskim ostrvima se u vrme smene monsuna javljaju razorni tajfuni. Vode. Velike reke imaju ogroman značaj za stanovništvo. Svakako su najznačajnije kineske reke, koje svojim dimenzijama spadaju u najveće na Zemlji. Izgradnjom prostranih aluvijalnih ravni omogućile su stvaranje najvećih ljudskih aglomeracija u njima. Međutim, reke često dovode do velikh poplava i razaranja sa katastrofalnim brojem žrtava. Sve reke imaju dosta kolebljiv vodostaj. Zimi je on nizak, a leti, kada počne da se topi sneg u njihovim izvorištima, visok. Flora i fauna. Na jugu rastu zimzelene suptropske šume, u srednjem delu listopadne šume, a na

216

severu regije četinarske šume. Biljni svet Japana ima određene specifičnosti, ali je i tamo zastupljena slična biljna zonalnost od juga ka severu. Osnovna karakteristika Istočnoazijske biljne regije (ili Kinesko‐ Japanske) je velik broj endema i ukrasnih biljaka. Međutim, delovanjem čoveka većina površina izgubila je svoj prvobitni biljni pokrivač. Fauna je prilagođena biljnom staništu. Ovde žive pretežno životinje umerenog pojasa: divlje svinje, medvedi, vukovi, lisice, jeleni i sl. Od ptica je najzastupljeniji fazan. Najpoznatija, ali i najmalobrojnija životinja ove regije je panda. Antropogena osnova. Istočna Azija ima veoma bogatu prošlost. U prostranim ravnicama na istoku Kine razvila se jedna od najstarijih civilizacija na Zemlji. Za razliku od ostalih kulturnih žarišta, ono se nikada nije gasilo, već je kontinuirano emitovalo svoje uticaje prema ostalim delovima Azije. Ova civilizacija bila je na višem nivou od evropske sve do pojave industrijske revolucije. Uspomena na tehničku superiornost ove kulture je Kineski zid. To je jedan od retkih, ljudskom rukom izgrađenih objekata, koji se golim okom vidi sa Meseca (vide se i Suecki kanal i autoput kroz Amazoniju). Dolaskom Evropljana počinje slabljenje kineske države. Ona je postepeno podlegla kolonijalnim silama i podredila im se u privrednom i političkom smislu. Japan je sasvim drukčije reagovao. Uvidevši da im se može odupreti samo usvajanjem njihovih tehničkih znanja, Japan je u vrlo kratkom roku savladao moderna dostignuća i prihvatio kapitalistički sistem. Naglim razvojem industrije uspeo je da brzo postane vojna i privredna sila. Od njih je prihvatio i agresivnu politiku, što je naročito došlo do izražaja pre i za vreme Drugog svetskog rata. Posle rata Japan se ponovo oporavio, ali je sada svoju ekspanziju ograničio samo na privredu, pa je izrastao u jednu od vodećih inustrijskih zemalja sveta. Osnovno demografsko obeležje ove regije je mnogoljudnost. U ovoj regiji živi skoro jedna četvrtina svetske populacije. U plodnim rečnim dolinama stvorene su ogromne aglomeracije agrarnog stanovništva na svetu. Mada većina živi na selu, ova regija ima najveće milionske gradove na svetu. Tri najveća azijska grada nalaze se u ovoj regiji (Seul, Tokio, Šangaj). Stanovništvo pripada mongolskoj rasi. Najbrojniji narodi su Kinezi, Japanci, Koreanci i Mongolci. Nekada ogroman prirodni priraštaj u svim 117 zamljama je sveden u ekonomski prihvatljive granice. Stanovnišvo ove regije živi u proseku veoma 217

dugo. Japanci i stanovnici Hong Konga spadaju u najdugovečnije stanovništvo na svetu. Interesantno je da ovako velika regija nika nije stvorila neku snažniju religiju, već je svoja religiozno‐filozofska učenja (konfučijanstvo i taoizam u Kini, šintoizam u Japanu) kombinovale sa budizmom. Privreda Istočne Azije doživljava dinamičan razvoj. Posle „japanskog čuda“ sredinom 60‐ih godina, tim putem su krenule i ostale zemlje. Međutim, najviše pažnje privlači Kina. Mnogi svetski analitičari smatraju da će ona u 21. veku postati najjača privredna sila na našoj planeti. Zbog svojih ogromnih, a još neiskorišćenih potencijala, Kinu često nazivaju „uspavanim džinom“. 109. PRIRODNE I ANTROPOGENE TURISTIČKE VREDNOSTI KINE POLOŽAJ. Severnu granicu čine Tadžikistan, Kirgizija, Kazahstan, Rusija, Mongolija i S. Koreja. Južnu granicu čine Afganistan, Pakistan, Indija, Nepal, Burma, Laos i Vijetnam. Kina je sinonim za Daleki istok, Jugoistočnu i Centralnu Aziju. Kineska je jedina civilizacija koja neprekidno traje možda i preko 8.000 godina. PRIRODNI USLOVI. RELJEF. Kina se sastoji od tri tektonske celine. Stare sinijske mase na istoku, kojoj pripadaju pobrđa južne Kine, Šandong i istoočna Mandžurija. Na severozapadu su paleozojske planine ‐ Tjan Šan, Džungarijski Altaj i deo Mongolskog altaja. Između angarske mase na severu, sinijske na istoku i dekanske na jugu izdignute su mlađe planine (alpska orogeneza). Ove planine su izdignute u dva, gotovo paralelna niza ‐ Himalaje na jugozapadu i Kvenlun na severu. Između ovih planina je Tibet, najviša visoravan na svetu, koju sa istoka uokviruju Sečuanske alpe. Između Tjan Šana, Džungarijskog i Mongolijskog Altaja je zavala Džungarija, a između Tjan Šana i Kvenluna je Tarimska zavala. U južnom i istočnom delu Kine nalaze se velike rečne doline i naplavne nizije Cang Po (Bramaputra), Jangce, Huanho, Liao i dr. Prostor od centralne Azije do Žutog mora prekriva les, koji je nastao eolskim taloženjem u ledenom dobu, ali ga i danas talože zimski monsuni. KLIMA. Na klimu Kine najviše utiču monsuni ‐ hladan i suv zimski i topao i vlažan letnji. Severni i SZ delovi Kine imaju kontinentalnu i oštrokontinentalnu klimu. Na visokim planinama zime su duge i hladne, a leta hladna i sveža, a na najvišim delovima sneg se zadržava tokom čitave godine. Zavale imaju vruća leta i hladne zime. Mandžurija ima veoma hladne zime. Padavine dobija uglavnom leti. 218

Srednji deo južne Kine ima suve i relativno hladne zime i topla i vlažna leta. Na prelazu iz leta u jesen javljaju se tajfuni, koji pustoše jugoistočno primorje Kine. VODE. Severna i severozapadna Kina je područje bez oticanja ka moru, a jedino sliv Amura na severoistoku otiče ka Tihom okeanu. U zavalama reke se gube u pesku ili otiču jezera koja nemaju otoke. Istočni i južni deo Kine ima razvijenu rečnu mrežu (Huangho, Jance, Sikjang i dr). Reke ovog prostora imaju izaženu eroziju, a u donjem delu toka talože velike količine rastresitog materijala i izazivaju velike poplave. U severnoj Kini reke se zimi zaleđuju. Otapanje snega na visokim planinama izaziva visok vodostaj na rekama u proleće, dok kiše utiču na visok letnji vodostaj. Kina ima oko 140.000 plovnih reka i kanala. Najviše jezera ima u zvalama severne i severozapadne Kine, zatim na Tibetu i oko donjeg toka Huangho. U suvim krajevima jezera su nestabilna i slanasta; stalna su samo na višim delovima koji primaju više padavina. Veliko bogatstvo Kine je morska obala, a uz obalu su tri mora: Žuto, Istočnokinesko i Južnokinesko. Severne obale su niske preoblikovane nanosima reka, a more je uz obalu plitko. Poluostrva Šandong i Liadong imaju i strme obale. Južno od zaliva Hangčou obale su rijaskog tipa (potopljena rečna ušća), sa velikim brojem manjih zaliva. Južnije, obala je niska, sa mnogim zalivima. Ispred obale je oko 3.400 ostrva, a najveće je Tajvan. VEGETACIJA. Na jugu najveće prostranstvo zauzimaju stalno zelene i vlažne suptropske šume, dok su listopadne u srednjoj, a četinarske u severnoj Kini. Provincija Sečuan ima veliki broj endemičnih vrsta, a Mandžurija se ističe velikim brojem endema četinara. Šuma je najviše u Mandžuriji i Sečuanskim planinama. U suvim zavalama i pustinjskim predelima javljaju se slabe polupustinjske i pustinjske trave i stepe, sa retkim grmljem. 118 ANTROPOGENE VREDNOSTI. ISTORIJA. Najstariji tragovi čoveka na prostoru Kine potiču iz paleolita, koji su otkriveni u pećini kod Pekinga. U III milenijumu pre nove ere postojalo je nekoliko neolitskih kultura. U II milenijumu pre nove ere javljaju se prve dinastije ‐ Hsia i Šang. Dinastija Čou vlada od XI do polovine III veka pre nove ere i donosi privredni i kulturni napredak. Krajem vladavine ove dinastije, borba između bogataša razjedinjuje zemlju, a ujedinjenje donosi dinastija Čin. Ova

219

dinastija centralizuje državnu vlast, ujednačava mere, gradi kineski zid sa brojnim tvrđavama i kulama... Kineski zid je dug 2.400 km od zaliva Po Hai (Žuto more) do Sikjanga. Izgradnja je počela za cara Ših Huang Tija, koji je povezao postojeće odbrambene zidove u jedinstven odbrambeni sistem u odbrani od Huna. Zid je od kamena, cigle i zemlje, a gradilo ga je 300.000 ljudi. kasnije je više puta dogrđivan, a današnji oblik je dobio za dinastije Ming u XV i XVI v. Za starije dinastije Han država doživljava jak kulturni uspon. U to vreme u Kinu prodire budizam. Za dinastije Tang Kina kulturno napreduje, a osniva se i akademija Hanlin, a procvat posebno doživljavaju umetnost i književnost. Kulturni procvat dostiže vrhunac za dinastije Song. Potom su Kinom zavladali Mongoli. Kinezi su Mongole proterali za dinastije Ming. U XVI v. stupaju u veze sa Evropom, a pod kraj istog veka sukobljavaju se sa Japanom i Korejom. Unutrašnje nestabilnosti omogućavaju mandžurskim vladarima da zavladaju Kinom. Kina je 1683. god. zavladala Tajvanom, regulisala odnose sa Rusijom i u XVIII v. dosegla najveću teritoriju. Unutrašnji problemi i strani kapital i svetske sile dovode do gubitka pojedinih delova teritorije. Strani imperijalisti imaju sve veći uticaj. Nezadovoljstvo mandžurskom dinastijom i stranim uticajem dovelo je do formiranja revolucijonarne lige. Ova liga je proklamovala obaranje dinastije, formiranje republike i okupila široke mase. God 1912. poslednji car Pu‐ji je abdicirao, a od Kine su se odcepili Mongolija i Tibet. Od tada počinje borba protiv stranog uticaja i za unutrašnju konsolidaciju. Godine 1951. Kina je ponovo zauzela Tibet, te na taj način zaokružila najveći deo svoje teritorije. I posle toga dolazilo je do povremenih sukoba i nesporazuma sa susednim zemljama, ali i do unutrašnjih problema. Godine 1997. pod okrilje matice vraćen je i Hon‐ Kong, a 1999. Kini je vraćen Makao, te još ostaje otvoreno pitanje Tajvana i neki granični sporovi sa Indijom, Vijetnamom i Rusijom. STANOVNIŠTVO. Kina je danas najmnogoljudnija zemlja sveta. Kinezi sebe nazivaju Čung‐hua jen tj. "narod središta sveta" ili "ljudi središta sveta", takođe i Han jen ‐ narod Han. Ime koje mi za njih uptrebljavamo Kinezi, postalo je od imena dinastije Čin. Najveći problemi su vezani za neravnomeran privredni i regionalni razvoj i za veliki porast broja stanovnika, bez obzira na mere koje se preduzimaju. U Kini dugu tradiciju imaju tradicionalne religije, mada je komunistički poredak izazvao neke promene. 220

No, i dalje najveći značaj ima Budizam, a važni su i tradicionalni pokreti (filozofije), koji imaju i elemente religije ‐ Konfučionizam, Taoizam i dr. 110. TURISTIČKA PODRUČJA I ZNAMENITOSTI KINE. PEKING I TURISTIČKI PROMET U KINI KULTURNO‐UMETNIČKE VREDNOSTI. Ovakav istorijski razvoj i kontinuitet kineske civilizacije, doveo je do izgradnje i očuvanja starih gradova, ali i do formiranja megalopolisa i ogromnih višemilionskih konurbacija, u istočnom i jugoistočnom delu zemlje. Kontinuitet civilizacije prati i kontinuitet umetnosti, čiji počeci sežu u treći milenijum pre nove ere, po čemu predstavlja svetski fenomen. U ranom periodu, razvija se ceremonijalna umetnost u okviru kulta pređa. Kroz klasični period cveta hijaretska, budistička umetnost, a u kasnom periodu umetnost dostiže svoj vrhunac, posebno arhitektura, slikarstvo i umetnički zanati. Kineska umetnost je inspirisala umetnosti mnogih azijskih zemalja (Japana, Koreje, Mongolije), a njen uticaj osetio se i u Evropi. O razvoju Kine dovoljno govori i podatak da se prvo pismo "gu njen" razvilo pre XX veka pne, a sačuvano je u natpisima na kostima, oklopu kornjače. U osnovi ima piktografski karakter, tj. sastoji se od šematizovanih sličica. Kineska književnost je takođe sa velikom tradicijom. Klasična kineska književnost sastoji se od Pet kanona i Četiri knjige. I istorijska književnost ima veliku tradiciju. Doprinos razvoju turizma u Kini mogu dati i muzika i film. Među najvažnije turističke vrednosti Kine spadaju 119 grobnice vladara različitih dinastija. Jedna od najvrednijih je grobnica vladara dinastije Ming kod Nankinga i Pekinga. U arhitekturi je osnovni građevinski materijal drvo. Tip kuće je otvorena četvorougaona dvorana na stubovima, sa zidovima koji se mogu pomerati i savijenim krovom, koji se kod nekih građevina podvostručuje ili potrostručuje. Ovaj tip ponavlja se i u monumentalnoj arhitekturi u kamenu ‐ palate, hramovi, manastiri. I kod pagode (najstarija sačuvana u Sung Šanu u Honanu iz 523 godine) takav tip kuće se ponavlja kroz nekoliko spratova. Arhitektonski sklopovi se sastoje od niza niskih paviljona ‐ retke su građevine sa više spratova. U vreme dinastije Šang sagrađen je grad Ao. Otkopani su ostaci utvrđenog zida širine 20 m, koji okružuje grad u obliku pravilnog četvorougla.

221

Sačuvani su ostaci zanatskih radionica. U vreme dinastije Čin grade se putevi, a najvažniji je onaj uz severnu granicu. Utvrđenja i zidine od cigle uz taj put čine početak čuvenog Kineskog zida. Među sačuvanim spomenicama ističu se grobnice i prostorije za žrtvovanje. U iskopinama grada Čangaua otkrivene su gradske zidine, tornjevi i ostaci zgrada. Od III v. kada u Kinu prodire budizam, razvija se pod njegovim uticajem novi svet oblika, pećinski hramovi, manastiri i pagode. Najveći broj sačuvanih građevina potiče iz novijeg vremena, od XV v. kada je u monumentalnoj arhitekturi preovladao bujnu dekorativni stil. Među spomenicima se ističu Kineski zid, koji u to vreme dobija današnji izgled, grobni hram cara Jung‐loa i Tien‐šu‐Šanu kod Pekinga, već pominjani carski grobovi kod Nankinga i Pekinga, Nebeski hram i Carska palata u Pekingu, Konfučijev hram u Šantungu i "Pagoda zmajske lepote" kod Šangaja. Godine 1403. Peking postaje glavni grad i tada je pregrađen po planu koji se održao do danas. Opkoljen je zidom, vladarska palata smeštena je u centru grada i opkoljena vlastitim zidom te čini grad unutar grada. Veoma su interesantni muzeji i galerije sa vrednim eksponatima. U svetu su poznati i kineski tepisi i minerali. Za poznavanje kineske umetnosti veoma je važno otkriće podzemne palate ‐ grobnice cara Van‐lija, koja je pretvorena u muzej. Sve do najnovijeg doba arhitektura je vezana za tradiciju. Posle 1949. dolazi do snažne građevinske delatnosti. Savremeni arhitekti grade pretežno u internacionalnom stilu i samo se u oblikovanju krova i konzola oslonjaju ponekad na tradiciju. Religijske i manastirske tradicije Tibeta, ali i njegove prirodne vrednosti predstavljaju izuzetne turističke vrednosti. Među najznačajnije manifestacije u Kini spada Prolećni festival. Ovaj festival ima tradiciju dugu više hiljada godina. Mada se u Kini grade savremene saobraćajnice i osavremenjavaju stare, ipak još uvek nisu na nivou koji je potreban za razvoj modernog turizma. Svaki dan se u Kini povećava broj automobila, te neki putevi predstavljaju uska grla. Najbolje drumske i železničke veze su između velikih gradova u kineskoj niziji i uz obalu. Najvažniji aerodromi i smeštajni kapaciteti su oni kod Pekinga, Šangaja i Hon Konga. PEKING. Geografski položaj i ime. Peking je glavni grad Kine, po broju stanovnika prve zemlje sveta, po površini treće države na Zemlji, države sa najdužom istorijom na svetu, najstarijom kulturom, 222

civilizacijom i pismom. Prema nekim autorima, naziv je izveden od stare vladajuće dinastije Čin, mada je bilo i starijih dinastija na ovom prostoru. Kinezi svoju zemlju zovu Čong Kuo, dok je službeni naziv države mnogo duži i komplikovaniji. U našoj geografskoj literaturi, opšteprihvaćeno ime glavnog grada je Peking. Kinezi svoj glavni grad nazivaju Beijing. Reč je složenica od bei – sever i jing – prestonica, što bi u značilo „severna prestonica“. Peking, u stvari, to i jeste, jer je postojala i „južna prestonica u gradu Nankingu. I naziv ovog grada je složenica od nan ‐ jug i jing ‐ prestonica. Peking je u svojoj istoriji imao i druga imena, od Đi‐grad, preko Dadu‐grad i do današnjeg imena Beijing. Da bismo odredili geografski položaj Pekinga potrebno je izvršiti regionalaizaciju Kine. Opšta regionalizacija Kine odnosila bi se na onaj deo koji nazivamo pravom Kinom i na onaj drugi deo koji se naziva spoljnom Kinom. Peking pripada onoj pravoj makroregiji pravoj Kini. Nadalje, prava Kina se deli na četiri velike regije: severoistočnu, severnu, srednju i južnu Kinu. Peking se nalazi u regiji severna Kina. Kako se dalje severna Kina deli na pokrajine, Peking se nalazi u pokrajini Hopej. Prava Kina je ognjište kineske kulture i državotvorne tradicije. Spoljna Kina obuhvata periferni prostor Kine i čine je pokrajine koje su se, kroz istoriju manje‐više, ponašale samostalno. Ovo se prvenstveno odnosi na Tibet i delimično na Sikjang. Apsolutna visina grada je 38 metara nad morem. 120 Geografske osobine. Reljef okoline Pekinga je pretežno nizijski. Najvažniji reljefni element je Velika kineska nizija. Najvažniji geološko‐pedološki sastav ove nizije je les i lesno tlo. Planinski predeli nalaze se na severu i zapadu, dok se nizija prostire u samom Pekingu i na jugoistoku. Planine u širem području Pekinga su Zapadna brda i Jundu planine, koje su deo prostranijih Janšan planina. Klima Pekinga ima karakteristike istočnomonsunske klimatske oblasti. Osnovna obeležja klime Velike kineske nizije, sumonsunski vetrovi, koji zimi duvaju sa severoistoka iz azijske anticiklone prema Tihom okeanu, a leti sa Tihog okeana prema Kineskoj niziji. Najviše srednje mesečne temper. su u julu, a najhladniji je januar. Godišnja količina padavina je 635 mm. Za tri zimska meseca, od ove količine izluči se samo 10 mm. Posledice toga su da nema snežnog pokrivača ili je veoma redak i kratkotrajan. Vode. Kroz Peking protiče reka Jongding, pritoka reke Haihe. Peking sa okolinom ima veći broj veštačkih 223

jezera. Mnoštvo je veštačkih kanala izgrađenih za različite namene. Kanal oko Zabranjenog grada imao je funkciju odbrane carske rezidencije od nepoželjnih posetilaca. Antropogene osobine. Od naseljavanja okoline Pekinga, prošlo je i 500.000 godina. Antroplog Bej Ven DŽung pronašao je 1929. godine, lobanju pračoveka, staru 500.000 godina. Utvrđeno je da taj naš predak pripada grupaciji Homo erectus (uspravljen čovek) i u nauci je poznat pod imenom pekinški čovek. Ovo, svetski značajno, arheološko nalazište udaljeno je 52 km od Pekinga. Pekinški čovek živeo je u pećini dugoj svega 140 metara. Pećina se nalazi u krečnjacima Lungušana. Do toga otkrića se došlo na krajnje neobičan način. Za spravljanje određenog leka koristile su se kosti praživotinja, koje su sakupljale kineske apoteke. Izvesni doktor počeo je da otkupljuje te kosti iz kineskih apoteka i upućivao ih je paleontologu Maksu Šloseru u Nemačku. Šloser je u pristiglom materijalu otkrio zub nepoznatog bića sa samog praga ljudske evolucije. Trag je vodio do pomenute pećine gde su udruženi svetski istraživači pronašli dobro očuvane kosti pračoveka. Osim kostiju pronašli su gruba kamena oruđa i ostatke ognjišta. Ovo je bilo svedočanstvo o predistorijskoj naseljenosti okoline Pekinga i Kine. Danas Peking ima više od 11.000.000 stanovnika. Morfologija grada odlikuje se pravougaonom (ortogonalnom) mrežom ulica. Glavni delovi grada su: centralni gradski trg Tjen An Men, Zabranjeni grad (stara Carska rezidencija), Tatarski grad i Spoljni grad (sa Hramom neba u južnom delu). U kineskim gradovim, pa i u Pekingu, ima mnogo zidova kojima su ograđene kuće. To ograđivanje je kineska osobenost, vezana više za prošlost. Zid koji je okruživao grad sa južne strane srušen je u vreme Kulturne revolucije, a od dobijenog materijala, širokom trasom porušenog zida, izrađena je podzemna železnica, prva podzemna železnica u Kini. Uopštena podela Pekinga je na zapadni i istočni deo. Glavna ulica je Čan Gan, što u prevodu znači „dugi mir“. U privredi Pekinga veliku ulogu igra inustrija pamuka, svile, kože, stakla i porculana. Tajna izrade svile čuvana je vekovima. Oni su još pre 4.000 godina, primetili da su čaure malih leptirova obavijene finim nitima, koje bi razmotane, iznosile gotovo četiri kilometra. Tipičan kineski proizvod su keramičke vaze. Kineske vaze se na isti način izrađuju već hiljadama godina, u prepoznatljivim radionicama. Izrađuju se u impozantnim ali i u minijaturnim oblicima, sa tipičnim kineskim šarama 224

znatne umetničke vrednosti. Turističke znamenitosti. Upoznavanje turističkih znamenitosti Pekinga počnimo od centralnog gradaskog trga. To je Tjen An Men ili, u prevodu Trg nebeskog mira. Trg je izgrađen na mestu mnogo manjeg, ranijeg gradskog trga. Posle pobede Kineske revolucije izgrađen je današnji Tjen An Men, mnogo veći i prostraniji. U sredini trga je sivi spomenik „Obelisk“, sa ugraviranim revolucionarnim porukama jednog vremena. U severnom delu trga je džinovska tribina, sa portretom Mao Cedunga ispred ulaza u Zabranjen grad. Na jednom kraju je zgrada Narodne kupštine (parlamenta), a nasuprot njoj je Muzej revolucije. Surptno od tribine i Zabranjenog grada je Mauzolej Mao Cedunga. Sa trga Tjen An Mena vidi se crveno‐ljubičasti zid, kilometrima dugačak, koji opasuje Zabranjeni grad ili Carski dvorac, ili pak, Carska rezidencija danas se na turističkim kartama jednostavno naziva muzej. To je prostor na koji vekovima nije mogla stupiti noga običnog smrtnika, ako nije pripadao carskoj sviti ili carskoj službi. U prvoj polovini XV veka, dinastija Ming počela je izgradnju Carske rezidencije. Poslednji kineski car bio je Pu Ji, po kome je snimljen i istoimeni film. On i jedina kineska carica Ci Ši, koristili su ove odaje za rezidenciju do 1911. godine. Carska rezidencija ili carski dvorac 121 obično se zamišlja kao velelepna građevina. Umesto očekivanog dvorca vidimo veliki broj prizemnih paviljona, sa mnog odaja, izgrađenih u starokineskom stilu. Turistički vodič i kinska literatura kažu 999 i ˝ odaja. Ceo kompleks ograđen je zidom i rovom, ispunjenim vodom. U njemu su smešteni predmeti basnoslovne vrednost: keramika stara više od 3.000 godina, predmeti od drveta prevučeni lakom, bronzane umetničke figure, rezbarije u kedru i slonovoj kosti i mogobrojni unikati svetskog značaja. Na severnoj strani Tjen An Mena je ulaz u Zabranjeni grad. Prolazi se kroz široku Kapiju nebeskog mira koju nazivaju i Meridijanska kapija. Sledi deo nazvan Prostor uzvišene harmonije, gde se posetilac susreće sa pet mermernih mostova. Kroz Kapiju uzvišene harmonije put nas vodi do Sale uzvišene harmonije. Podanici su, kao u transu, ceremonijalno padali na kolena, devet puta čelom udarali u kameni pod i na taj način odavali vernost caru. Udubljenja koja se danas primećuju u kamenom podu, navodno potiču od tog odavanja vernosti caru, što je malo verovatno. Idući centralnim delom ovog 225

kopleksa, sledeće zdanje je Sala sačuvane harmonije. U ovom delu se nalazi reljefni monolit, vajarsko delo od jednog kamena neprocenjive vrednosti i jedinstveno u svetu. Posle zida sa devet zmajeva, šetnja Zabranjenim gradom završava se na Kapiji duhovne hrabrosti. Životu u Zabranjenom gradu imao je za obične smrtnike i svoju tamnu stranu. To se odnose na evnuhe i konkubine. Naziv, evnuh potiče od grčke reči (eunuchos) što znači uškopljenik, onaj koji je lišen muškosti to je muškarac, kome su odstranjene mošnice, semenici, a ponekad i ceo polni organ. Samo takvi su mogli ući u Zabranjeni grad. Po grčkoj etimologiji, to je nadzornik žena ili čuvar žena. Za dinastije Ming kroz Zabranjeni grad prošlo je 100.000 evnuha. Komplikovan operacioni zahvat obavljao se ispred Meridijanske kapije. Vredi spomenuti da je operacija izvođena, u to vreme, sa samo 3‐4% smrtnih posledica. Dolazak u Zabranjeni grad, makar, na takav način obezbeđivao je kineskom mladiću kakav–takav život i platu, kojom bi prehranjivao mnogobrojnu porodicu van zidina carskog grada. Pored ostalih poslova, evnuci su brinuli o konkubinama, odnosno bili su njihovi čuvari i, na neki način, nadzornici koji su ih pripremali za cara. Brinuli su se da ni jedna konkubina ne ostane u carskoj postelji duže od 15‐20 minuta, kako se, navodno car ne bi zaljubio u nju i da se ona slučajno ne bi uplitala u carske poslove. Za dinastije Ming kroz grad je prošlo 9.000 konkubina. Latinski concubina znači vanbračna žena ili bludnica. Lepe devojke, buduće konkubine, prikupdljane su iz svih krajeva carstva. Jedan od glavnih parametara da bi neka kineskinja bila konkubina, osim lepote bila su i mala stopala. Na neki način ovo zanimanje značilo je ponos za porodicu čija je kćerka izabrana za konkubinu. Na Trgu Tjen An Men nalazi se Mauzolej Mao Cedunga. Spomenik je iz najnovje istorije Kine, kao i ogroman portret iznad Meridijanske kapije. Mauzolej je posvećen kineskom revolucionaru i državniku i ne tako davnoj prošlosti. On je jedno svedočanstvo, prema kojem se Kinezi kritički odnose, ali ga se ne stide. U prvoj prostoriji Mauzoleja je ogromna statua Mao Cedunga od belog mermera. Podseća na Budu u sedećem položaju. Na zidu je ogromna freska, koja predstavlja kineski pejzaž. U drugoj prostoriji, Dvorani odavanja pošte, na mermernom postolju, nalazi se stakleni kovčeg sa telom Mao Cedunga pokrivenim do prsiju crvenom zastavom, a oko njega su saksije sa cvećem i počasna straža 226

gardista. Carska svita je imala i Letnju rezidenciju. Izgradnja Letnjeg dvorca počela je sredinom XVII veka. Dvorac je u više mahova dograđivan i proširivan. Poslednja dogradnja bila je 1888. godine za vreme carice Ci Ši. Tada je iskopano i veštačko jezero Kun Ming, koje po površini odgovara Bledskom jezeru. Pomenuta carica Ci Ši činila je sve što je htela. Proglasila je, čak, i vlastitog muža‐vladara za nesposobnog da vlada državom i bila je jedina žena vladarka u Kini. Želela je da uveliča i ukrasi svoju letnju rezidenciju, po cenu basnoslovnih finansijskih izdataka. Budžetska sredstva namenjena za izgradnju flote utrošila je za iskopavanje jezera i dograđivanje dvorca. Od iskopane zemlje izgrađeno je veštačko brdo, na kome je podignut letnji dvorac. Na obali velikog jezera stoji brod, drugi ne funkcionalan objekat, koji nikad nije zaplovio niti će. Brod je izgrađen od najfinijeg mermera, po naređenju carice. Tokom letnjih meseci dugo je sedela na palubi broda i pretvorila ga u kuću za uživanje. Letnja palata udaljena je od Pekinga četrdesetak kilometara. Put do palate predstavlja nezaboravan izlet i sastavni je deo turističke ponude ovog grada. Taj ogoromni prostor predstavlja klasičan kineski pejzaž, sa mnogobrojnim slikovitim građevinama, pomenutim jezerom, sa mnogo 122 ostrva, lepih vidikovaca i velikim brojem hramova. Najimpozantnija građevina i hram je Pagoda boga mirisa. Pored Letnje palate, carevi su gradili i podzemne palate. Potvrda za ovo je kompleks Grobnice Minga,. Ovaj turistički lokalitet ima izgrađen sistem zgrada na zemlji i sistem podzemnih odaja (grobnica). Pronađena je monumentalna grobnica Van Lia, koji je sa svoje dve supruge i basnoslovnim blagom sahranjen 1620. godine. Pored grobova pronađena su 23 kovčega puna zlatnog i srebrenog nakita, bisera, dragog kamenja i najplemenitijeg žada. Sve to bilo je bogato ukrašeno svilom i drugim umetničkim predmetima. Blago kakvo nije viđeno ni na jednom drugom mestu, čak ni u grobnici Tutankamona. Levo i desno od tog puta u udolini nazvanoj „Aleja duhova“, nalazi se kipovi raznovrsnih životinja. U vreme ceremonijalne sahrane kineskih careva, ovu udolinu nazivali su i „Božanska staza“. Udolina je duga desetak kilometara. Konkubine i evnusi, koji su cara pratili, putem Božanske staze do

227

njegove večne kuće, grobnice, često su ostajali uz svog cara, drugim rečima, živi su sahranjivani. Hram neba, u južnom delu Pekinga, vezan je takođe za carske ceremonije. Oko hrama je park sa oko 5.000 stabala. U parku se mogu sresti Kinezi neobičnog zanimanja ‐ „šetači ptica“. Oni nose krletke sa pticama, to jest šetaju ptice po svežem vazduhu, čak i zimi, na ‐ 10 do ‐15şC. Ovaj hram car jedva puta godišnje posećivao i molio nebo za lepo vreme, dobru žetvu, godinu bez poplava i skakavaca i uopšte za blagostanje zemlje. Hram molitve, za bogatu žetvu, okružen je visokim akustičnim zidom – „Zid eha“, kako ga Kinezi nazivaju. Navodno, i danas, glas poput bežičnog telefona, putuje tim zidom, što akustičarima i fizičarima još nije jasno. Ovo zdanje, Hram neba, koje danas posmatraju turisti samo je kopija originala. Originalni hram izgoreo je 1890.godine, a bio je sagrađen od drveta, bez ijednog metalnog dela.Beihai park ili Severno more je veštačko jezero sa ostrvom, usred grada.Park se nalazi nedaleko od Zabranjenog grada. Kada se posetilac uputi na ostrvo i popne na gornju terasu, susreće se sa belom dagobom. Građevina koja nema ni vrata ni prozore, a ipak je hram koji ne služi za molitvu, kao što je pagoda, budistički hram. Sa druge strane jezera je hram sa statuom Bude, izgrađenom od belog žada. Veliki zid, kako ga Kinezi zovu (na kineskom Čang Čeng), proteže se od istoka na zapad, u dužini od oko 2.400 km (po nekim podacima 5.000 km). Kineski zid počinje na obalama Jalu reke, na istoku, i krivudajući proteže se na zapad preko planinskih grebena, pustinja, ravnica i kanjona. Od u njega ugrađenog materijala mogao bi se podići zid duž ekvatora u širini od 90 centimetara i visine od 2,40 metara. O njegovoj veličini govori podatak da je svemirska posada „Apola“ izjavila da je sa Meseca videla Kinerski zid, jedini objekat na Zemlji izgrađen ljudsom rukom. Ovu građevinu, Ujedinjene nacije su 1987. godine uvrstile u Svetsku kulturnu baštinu. Gradnja Kineskog zida trajala je s prekidima oko 2.000 godina. Kineski zid izgrađen je radi zaštite od Huna ali je sa vojno‐strategijskog stanovišta bio potpuni promašaj. Zid je građen npr. preko nepristupačnih planina, bez obzira na konfiguraciju terena, penjući se i na najviše vrhove, one koje bi teško koji osvajač izabrao za pravac svoje agresije. Nadalje, zid je bio promašaj i zato što nijedan kineski vladar u poslednja dvadeset i dva veka nije uspeo da područje duž zida naseli, a i održavanje 228

vojnih garnizona u tim oblastima bilo je nemoguće. Zato su osvajači sa severa lako prelazili preko zida i upadali u Kinu maltene kao da ga nije ni bilo. Zub vremena je nagrizao ovaj objekat tako da se ponegde i ne zna kuda je tačno prolazio. Užurbano se gradi savremena saobraćajnica, autoput Peking ‐ Badaling, kako bi posetioci Pekinga udobnije i bezbednije stigli i na ovo odredište. Za mnoge turiste kineski restorani takođe predstavljaju pravu atrakciju. Goste dočekuju pretežno crveno obojeni svileni zidovi i lampioni, kao da je juče bila Nova godina. Stolovi su kružni, postavljeni uvek za devet osoba, jer je devet magičan broj u Kini. U sredini stola je pokretna kružna ploča za stavljanje jela. Gosti neprekidno okreću ploču kako bi se poslužili željenom hranom. Na stolu nema, kao kod nas, kašike, noža i viljuške, već samo dva štapića ispred svakog tanjira. 123 111. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA AFRIČKOG KONTINENTA Položaj. Afrički kontinent nadovezuje se na jugozapadu na veliku evroazijsku kontinentalnu masu. Afrika ima oblik velikog trougla. Prostire se gotovo simetrično s obe strane ekvatora (od 37° severne do 35° južne širine). Od azijskog i australijskog kontinentalnog dela na istoku deli je prostrani Indijski okean, a od američkog na zapadu još prostraniji Atlantski okean. Na severu je Afrika srasla s Prednjom Azijom (Suetska prevlaka) i jako se približila Evropi (Gibraltarska vrata između Maroka i Španije široka su jedva 14 kilometara). Sredozemno more oduvek je više spajalo nego razdvajalo evropske i afričke obale. Afrika je tri puta veća od Evrope. Priroda. Reljef. Nijedan drugi kontinent nije tako masivno izgrađen i tako slabo razruđen kao Afrika. Prilazi Africi na svim su stranama nepovoljni. Njena slabo razruđena sredozemna obala, relativno je nepristupačnija od južnoevropskih obala na suprotnoj strani Mediterana. Obale Crvenog mora i Indijskog okeana, bogate koralnim grebenima, s malo zaliva i prirodnih luka. Na atlantskoj strani ispružila je Sahara svoje peščane dine sve do samog okeana. Dalje na jugu izbija na more vrlo duga pustinja Namib. Na čitavoj obali Afrike ima samo nekoliko dobrih, prirodnih dovoljno dubokih i zaštićenih luka. Drugu ne manje značajnu prepreku koja zatvara kontinent čine visoke ivice velikih unutrašnjih visoravni, koje se strmo dižu nedaleko od obala. Zbog svega toga najveći je deo Afrike bio

229

vekove izolovan od civilizacijskih uticaja koje prenosi more. U pogledu vertikalne razvijenosti, Afriku čine prilično jednostavni oblici reljefa. Osnovu planina čine svuda prastare stene. Većina planina Afrike su sada ostaci nekadašnjih znatno viših planina. Izrazito visok reljef sačinjen je i očuvan samo onde gde su vulkanske erupcije nagomilale eruptivne stene. Među starim svodovima prostiru se velike plitke kotline u kojima su nagomilani jezerski i rečni sedimenti. Izuzetak u reljefu Afrike čine mlade nabrane Atlaske planine. Klima. Kako Afriku deli ekvator na dva približno jednaka dela u pogledu geografskih širina, to su klima i vegetacija u oba dela slične. U celini uzeto, Afrika je najtopliji kontinent. Sneg poznaju samo vrhovi Atlaskog gorja i visoki vulkanski vrhovi istočne Afrike. Gotovo ceo kontinent nalazi se u tropskim i u subtropskim zonama. Tropske prašume su u središnjem, ekvatorijalnom pojasu gde vlada jednolična tropska klima. Za nju su karakteristčine stalno visoke temperature, obilne kiše i magluštine. U velikoj zavali Konga i u Severnom primorju Gvinejskog zaliva prostiru se prašume s velikim drvećem. Tu se održavaju tek malobrojna plemena sitnih Pigmejaca koja žive od sabiranja plodova, lova i ribolova. Savane se nalaze sa obe strane ekvatorijalnog pojasa, u produžetku tropskih prašuma. Savana zamenjuje prašumu na liniji gde se godišnja količina kiše smanjuje. Tu se javljaju dva godišnja doba: suvo i vlažno. Rečne tokove prate galerijske šume. Prostrana područja pokriva visoka trava isprekidana pojedinačnim grupama listopadnog drveća. Što dalje od ekvatora, klima postaje sve sušnija, šumarci manji i kržljaviji, savanska trava niža, tako da ovu savanu za razliku od vlažne nazivamo suvom savanom. Savana je pogodovala naseljavanju ljudi. Crnački narodi dostigli su u savani relativno znatan stepen civilizacije. Savana je i glavno područje velikih životinja: antilopa, gazela, divljih svinja, nosoroga i slonova, lavova, leoparda i pantera. Tlo i klima savane pokazali su se pogodnima za uzgajanje vrednih tehničkih kultura. Stepe. Idući prema severu i jugu, područja savanske klime prelaze u područja stepske klime, u kojima se održava dugotrajno suvo i vedro vreme. Male količine kiše i dugo suvo razdoblje (8‐10 meseci), s visokim temperaturama, onemogućavaju rast visokom drveću. Mesto njega javlja se niska zakržljala šikara. Za vreme kratkoga kišnog razdoblja prekrije tlo niska trava. Pustinje. Tamo gde 230

prestaje kiša (gotovo manje od 200 mm za godinu), gubi se postepeno i stepa i ustupa mesto pustinji. Na geografskim širinama gde duvaju pasati vladaju gotovo neprekidna suša i vedrina. Tu se pružaju velika Sahara na severu i manji Kalahari i Namib na jugu. U njima prođe i po nekoliko godina da na užareno tlo ne padne ni kap kiše. Dnevne temperature penju se i do 57°C. Noći su hladne, a u zimsko doba godine živa se noću spušta i ispod nule. Ipak i ta područja nisu sasvim bez života. U Sahari ima oaza u kojima rastu palme datule, žita i povrće. Subtropi. Afrika ima i dva subtropska pojasa. U njima se opet javljaju bogatije kiše, a s njima i bogatiji biljni pokrivač. I ovde se godina deli na suvo i vlažno 124 doba, ali vlažno doba pada u zimsku polovinu godine. Temperature su umerenije. Od prirodne vegetacije za te je krajeve karakteristična makija, a od kultiviranog bilja uzgajaju se žitarice, vinova loza, masline, agrumi i smokve. Hidrografija. Hidrografska mreža Afrike odlikuje se svojim izrazitim specifičnostima. Velike reke Nil, Niger, Kongo, Zambezi i Oranje, bogate su brzacima i padovima. Te su reke od velikog značaja za veštačko zalivanje, a važne su i kao plovni putevi. Veliki delovi Afrike su bez oticanja (oko 36% celokupne površine). To su u prvom redu Sahara i Kalahari. U njima su karakteristični vadi, suva korita kojima projure bujice samo u doba iznenadnih pljuskova. U Sahari ima više od 30 vadija koji su duži od 200 kilometara. Karakteristične su isto tako izdanske vode. Potiču od voda koje se slivaju površinskim i podzemnim putem s planina, udaljenih i po više stotina kilometara. Njihovi izvori su omogućili nastanak oaza. Ponegde ima i između nepropusnih slojeva podzemlja nagomilane vode; ona je samo delimično iskorištena pomoću dubokih arteških bunara. Društvene karkteristike. Istorija i stanovništvo. Smatra se da je Afrika kolevka ljudskog roda, i to njen istočni deo. Prastaro stanovništvo Afrike su: Pigmejci, niska rasta (do 150 cm) i dosta svetle boje kože, koji žive po prašumama centralne Afrike; Bušmani, isto tako niskog rasta, koji žive u Kalahariju i jugozapadnoj Africi; Hotentoti, nešto višeg rasta, koji žive takođe u jugozapadnim krajevima južne Afrike. Njihov sveukupni broj nije velik; posebno je malo Hotentota, koji su pred izumiranjem. Te narode su sa severa potisnuli Sudanski crnci i Bantu crnci i s istoka Hamiti i Semiti u

231

njihovu sadašnju postojbinu. Bušmani i Hotentoti govore i danas svojim posebnim jezicima. Najkarakterističnije rasno obeležje daju populaciji Afrike crnci. Po njima se ona i naziva simbolički “crnim kontinentom”. Čine ogromnu većinu stanovništva u čitavoj Africi južno od Sahare. Fizički se znatno razlikuju po pojedinim delovima kontinenta. Naselili su se u savanama oko prašuma, i po stepama. Po osnovnim jezičkim osobinama dele se na: Sudanske crnce i Bantu‐crnce. I jedni i drugi dele se u mnogobrojna plemena. Mada postoje znatne razlike, ipak svi crnci čine celinu koja se jasno razlikuje od drugih rasnih i etničkih celina. Hamiti su prodrli među crnce i izmešali se rasno s njima. Njihovi rasni i organizacijski uticaji osećaju se sve do najjužnijih krajeva Afrike. Ali hamitska nomadsko‐ stočarska plemena selila su se i na zapad. Ona su se učvrstila u svim oazama Sahare i Gambije. Preplavili su i zemlje na severu gde su naišli na starije stanovništvo Berbere, koji pripadaju staroj mediteranskoj rasi. Ali, za čitavu severnu Afriku bio je pesudan velik arapski talas. Arapi su Hamitima i crncima, nametnuli svoj jezik, religiju i kulturu i na taj način ih arabizirali. Berberi, Hamiti i Arapi, iako su nešto tamnije puti, pripadaju beloj rasi. Neki narodi istočno od Nila (Gala‐crnci, Somalci, Masaji) pripadaju međurasi između belaca i crnaca. Prema tome ne postoji baš oštra granica između “bele i crne Afrike”. Prodiranje i naseljavanje belog evropskog stanovništva u Afriku vezano je uz novije kolonijalno razdoblje. U nešto osetljivijem broju ono se naselilo i održalo samo u njenim subtropskim zonama. Jezici. Mnogo izrazitije od rasnih odlika razlikuju se mnogobrojni afrički narodi po jezicima. U Africi se govori oko 600 jezika, koje je nauka grupisala u nekoliko velikih jezičnih zajednica. U Severnoj Africi raširili su se hamitski i semitski jezici. Crna Afrika služi se sa dve velike grupe jezika: sudanskim i bantu‐jezicima. Kolonijalno razdoblje uvelo je u upotrebu evropske jezike, naročito engleski i francuski. Mnogo više se proširila upotreba primitivne mešavine evropskih i domorodačkih jezika. Tako se upotrebljava i razume tzv. kišaheli‐govor i pidgin‐govor. Celokupno stanovništvo Afrike broji 880 miliona (2004). Porast stanovništva zasniva se uglavnom samo na prirodnom priraštaju. Doseljavanje stanovništva s drugih kontinenata je minimalno. Godišnji priraštaj stanovništva kreće se u Africi između 10‰ do 25‰. To treba pripisati u prvom redu

232

opšte visokom natalitetu (prosečno 35‐40‰). Faktori koji zatiru stanovništvo (malarija, žuta groznica i drugi) u pojedinim delovima Afrike vrlo su jaki i rašireni. Afrika je u proseku retko naseljen kontinent (29 st/km2). Razmeštaj je stanovništva u njoj vrlo nepravilan. Veliki delovi kontinenta (pustinje, tropske prašume, visoke planine) skoro su nenaseljeni, a Sahara je gotovo kao i čitava Evropa. Naseljenost se 125 koncentrisala: na savanske krajeve i predele vlažne stepe, visoravni, na neka primorja i plodne rečne doline. U dolini Nila gustina, naseljenosti penje se čak i do 1500 st/km2. Otkrivanje Afrike. Po Herodotovom pisanju Afriku su prvi oplovili Feničani. Na području današnjeg Tunisa, osnovali su svoju koloniju Kartagenu. Rimljani su posle osvajanja Kartagine, osnovali u mediteranskom primorju Afrike svoju veliku koloniju, a učinili su i Egipat rimskom provincijom. Kad je Rimsko carstvo propalo, nestala je veza između južnoevropskih i Severnoafričkih obala. Kada su u 15. veku počela da se ređaju velika otkrića, Afrika je za Evropljane bila isto toliko “nova zemlja” koliko Indija ili Amerika. Bartolomej Diaz otkrio je Rt dobre nade, a nešto kasnije Vasko da Gama oplovio je taj rt i našao put u Indiju. Na istočnoj strani Afrike pristajao je uz obale Natala, Mozambika i Somalije. Zapadnoafričke obale postale su najpre poprište trgovine zlatom i slonovom kosti, a malo posle i poprište trgovine crnim robovima, koji su otpremani u Ameriku. Prvu stalnu veću naseobinu Evropljana osnovala je holandska Istočnoindijska kompanija godine 1651. na krajnjem jugu kontinenta, a njoj su se počeli naseljavati holandski seljaci, preci sadašnjih Bura. Davno pre toga na istočnim obalama Afrike utvrdili su bili svoju vlast Arapi. Ovde su Arapi bili i ostali uglavnom vlastodršci i trgovci koji su eksploatisali domaće stanovništvo. Evropljani upoznavaju unutrašnjost Afrike u 19. veku. U njenom istraživanju istakli su se posebno Englezi. Livingston je u toku 32‐godišnjeg krstarenja po unutrašnjosti istražio tokove reka Konga i Zambezija i prošao Afrikom od zapadne do istočne obale. Stenli je istražio jezerske visoravni istočne Afrike i teritoriju Konga. Spik je istraživao istočni deo Afrike, krajeve oko Tanganjike i Viktorijinog jezera i rešio problem nastanka Belog Nila. Saharu, Sudan i unutrašnjost do Čadskog jezera ispitivao je Bart. U Južnoj Africi istakao se kao istraživač Rodes, po kome su Severna i Južna Rodezija dobile ime. Engleske istraživače ubrzo su sledili

233

nemački koji su najviše pažnje obratili na Saharu, Sudan i istočnu Afriku. Sva ta istraživanja i upoznavanja afričke unutrašnjosti poslužila su ubrzo evropskim državama za stvaranje velikih kolonija u unutrasnjošti Afrike. Evropski kolonijalizam. Englezi su prvi pristupili dubljim kolonijalističkim zahvatima, pa su u južnoj Africi osnovali svoju koloniju Natal. Na suprotnom kraju Afrike takvu su inicijativu preuzeli Francuzi. U idućim decenijima Englezi su proširili svoju kolonijalnu vlast u širokom teritorijalnom pojasu kroz istočnu polovinu kontinenta ‐ od Rta dobre nade do ušća Nila. Francuska se takođe proširila s posedima u Severnom i zapadnom delu kontinenta. Portugal se već pre bio učvrstio u Angoli i Mozambiku. Belgija je mahinacijama svoga kralja stekla velik i rudama bogat Kongo. Ovde su svoje kolonije imale i Nemačka, Italija i Španija. Širenje kolonijalne vlasti u Africi bilo je posebno intenzivno na samom kraju 19. veka i teklo je brzo. Kulminaciju kolonijalizma doživeo je crni kontinent 1935‐36. godine. Prvi svetski rat doveo je do izvesne preraspodele kolonija u Africi. Oslobađanje Afrike. Iste godine međutim, kada je bilo došlo do kulminacije kolonijalizma, počeo je i proces oslobađanja Afrike od evropskih kolonijalnih vlasti. Godine 1936. Velika Britanija sklopila je sporazum s Egiptom, povukla svoju vojsku s njegove teritorije (izuzev zone Suetskog kanala) i priznala ga ravnopravnom i savezničkom zemljom. Drugi svetski rat eliminisao je prvo Italiju iz društva kolonijalnih vlasti. Čitavom Afrikom prelio se talas oslobodilačkih pokreta koji su tražili nezavisnost. Godine 1956. Egipat je pripojio i zonu Suetskog kanala i postigao svoju teritorijalnu celovitost. Iste godine i Sudan je postao nezavisna država. Te je godine i Francuska bila prisiljena da se odrekne svog protektorata nad Tunisom i Marokom. U idućih jedanaest godina postale su neravisne sve francuske kolonije i sve kolonije Velike Britanije. Belgija je godine 1960. priznala nezavisnost Konga. Konačno su 70‐ih godina 20. veka i Portugalija i Španija morale priznali nezavisnost svojim kolonijama. Poseban politički problem Afrike bile su Južnoafrička Republika i Rodezija, gde su do pred kraj 20. veka postojale rasističke vlasti manjinskih belaca nad crncima. Političkim oslobođenjem gotovo svih afričkih teritorija nije još postignuta i njihova stvarna nezavisnost, jer neokolonijalizam i tehnokolonijalizam imaju često i pogubnije efekte od nekadašnjeg kolonijalizma. 234

Regije Afrike. Različite prirodno‐geografske i društvene prilike uticale su na podelu Afrike u nekoliko velikih regija. Južna Afrika prostire se od najužnijeg dela kontinenta do reke Zambezi. To 126 područje je relativno najjače industrisko područje u Africi, s razvijenim raudarstvom, metalurgijom, prerađivačkom industrijom i prometom. Istočna Afrika obuvata plato velikih jezera (jezerska visoravan), i takozvani "afrički rog". No, turistički je daleko značajnija jezerska visoravan. Centralna Afrika obuhvata tropsko područje s bujnom vegetacijom. To područje raspolaže ogromnim šumskim bogatstvom. Zapadna Afrika, od ušća reke Senegal do ušća Nigera, tropsko je područje koje je najranije došlo u dodir s Evropljanima. Severna i severozapadna Afrika obuhvata područje Egipta, Sudana, Libije, Maroka, Alžira i Tunisa, a najčešće se u ovu teritoriju računa i prostor Sahare. 112. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA EGIPTA Egipat je jedna od četiri zemlje koje se prostiru na dva kontinenta. Najveći deo je u Africi, a manji u Aziji. S obzirom da je spona dva kontinenta, izlazi i na obale Sredozemlja i Crvenog mora, preko Egipta prolazi Suecki kanal i da je "dar Nila", logično je da ima veoma dobar turističko‐geo. položaj. Prirodna osnova. Reljef. Staro kopno, koje se proteže zapadno od Nila i obuhvata Saharsku ploču,čini osnovu reljefa ove zemlje. Deo ove ploče su: Libijska pustinja na zapadu, Arabijska pustinja istočno od Nila i Nubijska pustinja na jugozapadu. Sinajska pustinja je na severoistoku kao deo arabijske ploče. U Libijskoj pustinji javljaju se depresije. Ima i nekoliko oaza, a najpoznatije su Fajum, Siva i Baharija. Na tromeđi Egipta, Sudana i Libije je niski stari masiv DŽebel Uvajnat, a uz Crveno more je Saib al Banat i na Sinaju Katrina, kao najviši deo Egipta. Teren se prema Crvenom moru spušta strmo. Ovde su kiše retke i neredovite. Mediteranska klima je u delti, a prema unutrašnjosti je suptropsko‐pustinjska. Kiše su veoma retke, a iz pustinja duva vetar Hamzin koji nosi pesak i prašinu. Hidrografija. Iako Egipat izlazi na dva mora ‐ Sredozemno i Crveno, ona do skoro nisu imala veći turistički značaj. Bez obzira na povezanost sa Indijskim okeanom, Crveno more ima osobine zatvorenog dubokog morskog basena. Temperature vode u severnom delu Crvenog mora kreću se od 200C do 26‐ 270C, pa se može reći da je kupališna sezona gotovo tokom cele godine. U ovom delu salinitet je oko 235

39‰, a tople vode su izuzetno pogodne za formiranje prekrasnih korala. Pravi raj za ronioce je oko novih turističkih mesta Šarm el Šeika i Tabe, na obali Sinaja, Hurgade na afričkoj obali, te oko brojnih osrva i kod Dedalovog grebena. Sredozemno more takođe spada u topla mora, sa temperaturom vode u januaro od 170C do 260C. Ovo more ima relaivno dobru providnost i salinitet od 38‰. Ali, na egipatskim obalama sredozemlja nema mnogo turističkih mesta, a najpoznatija su Al Ariš na istoku, plaže kod Aleksandije i na zapadu Marsa. Ipak je najznačajniji hidrografksi objekat reka Nil, koji u Egiptu nema pritoka, a u gornjem toku kao značajne tokove prima Plavi Nil, Beli Nil i Atbaru. Nil inače izlazi iz Viktorijinog jezera, iako mnogi uzimaju da je njegov izvorišni krak reka Kagera pritoka ovog jezera. Dolina Nila zbog okolnih pustinja ima karakter izdužene oaze. Nizvodno od Kaira Nil gradi veliku deltu (20.000 km2), prepunu rukavaca i kanala. Od delte do Sueckog kanal prokopan je još jedan kanal. Zatim Nil stiže do brzaka (katarakte) kod Asuana, gde je podignuta istoimena velika brana i formirano Naserovo jezero. Vegetacija se razvila uglavnom u dolini Nila, gde su od prirodnih biljaka najznačajnije palme, lotos, trske, akacije, u novije vreme i aukaliptus i drugo. Uz Nil, pored palmi, danas dominira kultivisano bilje, u oazama dominiraju palme, dok su pustinje gotovo bez ikakvog rastinja. Za određenu kategoriju turista interesantne su pustinjske životinje ‐ hijene, šakali, pustinjske lisice, gušteri, zmije (kobra simbol antičkog Egipta), škorpije, insekti i drugo. Pravu retkost predstavljaju ptice kraljevski soko, lešinar i jastreb. Društvena osnova. Istorija i umetnost. Civilizacija Egipta je stara nekoliko milenijuma. Egipat krase piramide, hramovi, hramovi‐sfinge, obelisci, skulpture, hjeroglifsko pismo, gigantske statue, nekropolame, stubovi kolosi... Egipatska civilizacija je ostavila tragove od ranog paleolita. Duž Nila su ostaci brojnih naselja: od prvih seljačkih zajednica do velikih gradova. Prestonica Gornjeg Egipta bio je Hieraknopolis, a Donjeg Buto. NJih ujedinjuje kralj Menes i gradi novu prestonicu koja je po njemu nazvana Menfis, blizu Kaira. Iz tog perioda su hieroglifi, i od tada počinje Staro carstvo. To je vreme izgradnje mestaba ‐ grobnice u obliku zarubljenih piramida, stepenastih piramida i sfingi (čuvari). Od 127

236

stepenastih piramida sačuvana je Zoserova. Zatim se grade geometrijske piramide kod Gize: Keopsova velika piramida, Kefrenova i Mikerenova. Vladari ukrašavaju svoje hramove i grobnice reljefima, sklupturama, crtežima i hieroglifima, i danas su po umetničkoj vrednosti nenadmašne. U Srednjem carstvu glavni grad je Teba. Poslednje piramide su iz tog razdoblja. Novo carstvo krase hramovi u svim većim mestima, a najpoznatiji u Dolini kraljeva. Najpoznatiji hramovi su: Hram kraljice Hatšepsut, Pećinski hram Ramzesa II, Hram Amenofisa III i dr. Najpoznatiji vladar ovog perioda je Tutmozis III, a carstvo se širi do Mesopotamije. Kod Luksora su pećinski grobovi. Izuzetan je i kompleks Amonova svetilišta, koji sadrži nekoliko hramova, Aleju svingi, obeliske i nekoliko drugih objekata. Potom Egipat osvaja Aleksandar Veliki (početak grčko‐rimskog razdoblja). Grci i Rimljani takođe grade hramove. Aleksandar 332. osnivana Aleksandriju, njegovu drugu prestonicu. Aleksandrija poseduje niz turističkih atraktivnosti: brojne arheološke ostatke, novu biblioteku Aleksandrinu, Katakombe iz II veka, Cezareum paltu (podigla je Kleopatra svom ljubavniku Marku Antoniju), Tvrđava na mestu Farosa i drugo. U Aleksandriji je bila najpoznatija biblioteka antičkog perioda, za koju se navod da je imala sva dela tadašnje nauke. Na ulazu u Aleksandriju u antičkom periodu postojao je najveći svetionik antičkog sveta ‐ Faros, jedno od sedam svetskih čuda. U Aleksandiji pažnju privlače i Pompejevi stubovi i Hadrijanove katakombe. Od kraja 4. veka Egipat je deo Istočnog rimskog carstva ‐ Vizantije. Kasnije ovaj prostor naseljavaju Arapi, pa dolazi do islamizacije. Prvi arapski vladar gradi novi grad, jezgro današnjeg Kaira. Potom se gradi novi grad El Kaira (ime od planete Al Kaira‐ pobednosna). Tada se podiže Alabaster džamija i univerzitet Al Azar, najstariji islamski univerzitet na svetu. U Kairu među najprivlačnije delove spada orijentalni deo grada ‐ Muski, zatim tu su i džamije Muhamed‐ Alijeva, Ibn Tulunova džamija ‐ jedna od najvećih u svetu i brojne druge. Početkom 16. veka Turci kod Kaira pobeđuju egipatsku vojsku i formiraju Egipatski pašaluk. Nominalno je turski do 1914. međutim u jednom periodu bio je pod kontrolom Francuza. Od gradnje Suetskog kanala, jača uticaj V. Britanije koja preuzima vlast. Egipat je 1953. postao Republika. Stanovništvo. Felasi (seljaci) su osnovno stanovništvo Egipta. Hamiti mešani sa drugim 237

narodima čine 63% od ukupnog broja stanovnika. Naselja su kvadratne kolibe od ilovače koje imaju samo vrata. Deo stanovništva su i Kopti ‐ pravoslavni hrišćani izmešani sa Arapima. Treću kategoriju stanovništva čine Beduini, koji su uglavnom stočari ‐ nomadi i polunomadi. 113. RAZVOJ TURIZMA, TURISTIČKA PODRUČJA I ZNAMENITOSTI U EGIPTU Najznačajnije kulturno‐istorijske znamenitosti. Neki istraživači postavljaju pitanje da li se pre razvio Gornji ili Donji Egipat, a novija istraživanja kažu da je razvoj tekao uporedo. Jedna od najstarijih lokacija svakako je drevna prestonica Tanis. Danas se mogu posmatrati ruševine, na mestu gde su nekada dominirali Veliki Amonov i Harusov hram. Veliku vrednost ima dobro očuvana kraljevska nekropola. Tu su faraoni podigli versko i političko središte celog Egipta. Oko 15 km od Kaira, je deo pustinjskog platoa kod Gize, gde se i danas izdižu tri veličanstvene piramide, koje su podigli faraoni Keops, Kefren i Mikerin, a smatraju se u jedno od sedam svetskih čuda antike. Piramide su građene od krečnjačkih blokova (teški i po nekoliko tona), a oblagani su granitnim pločama. Oni su veoma precizno obrađivani i slagani, da je između njih moglo biti najviše pola milimetra razmaka. Keopsova piramida je bila visoka 147 m. Pored piramida je Sfinga (duga 56 m, visoka 20 m), Hram sfinge, Dolinski hram, dva Posmrtna hrama, pomoćne piramide, groblja i dr. Južno od Gize je velika nekropola u Sakari, koja je u stvari bila groblje glavnog grada Menfisa. Na prostoru nekropole izdižu se i stepeničaste piramide: Zoserova, Tetijeva, Unaseva, i piramide Sahure, Neusere i Neferirkare. Menfis je bio je prestonica u Starom crastvu. Grad je zauzimao veliko područje, a do danas se vide samo ruševine. Inače u ovom gradu najznačajniji objekti bili su: Aprisova palata, Hram boginje Hator, dva Mala hrama, Kolos, Sfinga i dr. 128 Arheološki lokaliteti Dahšur i Medum su nekoliko kilometara južno do Sakare, u kojima su izgrađene prve geometrijske piramide. U Medumu je Zoserov naslednik Huni podigao stepeničastu piramidu, koju je sledeći vladar obložio krečnjačkim pločama, pa je ona dobila pravilan geometrijski oblik. U ovom kompleksu je i pomoćna piramida, mastabe, dve nekropole i Rimska nekropola. Jugozapadno od Gize, nalazi se udolina Fajum sa jezerom Karun, gde je u antičkom periodu bila velika močvara. Ova udolina dobija na značaju u vreme vladavine Ptolomeja. Na ovom prostrou 238

očuvani su brojni arheološki nalazi, egipatskog i grčko‐rimskog perioda. Tu su ruševine grada Karanisa, hramovi, ostaci grada Dionizijasa, hram u Medinet Madiju, piramide od cigala u El Lahunu i u Havari, Posmrtni hram (Lavirint) koji je imao 3.000 prostorija itd . Uz levu obalu Nila je lokalitet Abid, koji je bio jedno od verskih središta, povezano sa kultom mrtvih, odnosno sa poštovanjem boga Ozirisa, pa je nazivan i svetim gradom. U Abidu su sahranjeni brojni faraoni. U kompleksu se danas ističu ostaci hrama Setije I, Ozirion, hram Ramzesa II, kapele itd. Još uzvodnije, je drevni grad Teba, kako su ga Grci nazvali. Teba je jedan od prestonica starog Egipta i jedan od najvrednijih lokaliteta, a bila je sedište kulta boga Amona ‐ kralja svih bogova. Ovde se izdvajau dva kompleksa ‐ kompleks hramova u Karnaku i kompleks u Luksoru, koje je povezivala aleja sfingi. Na levoj obali Nila je Zapadna Teba ili Ozirisovo kraljevstvo. To su prostrane nekropole podno Tebanske planine, gde je svaki faraon izgradio večni spomenik ‐ hram milion godina, ali tu je i nekoliko kolosa i drugih objekata. Kao izuzetne treba pomenuti hramove Amenofisa, Remzesa, Tutmozisa, Amenotepa... Do hramova su bili izgrađeni kanali, a postojalo je veštačko jezero. U zaleđu Zapadne Tebe je Dolina kraljeva sa brojnim grobnicama (izdubljene u krečnjaku). Tu je prvi sahranjen Tutmozis I. Tu su i grobnice: Ramzesa, Setija I (najveća i najlepša u Dolini kraljeva), Amenofisa II, Haremhabova i Tutankamonova (sa sarkofagom od čistog zlata težak 110,4 kg u kome je faraonova mumija, sa zlatnom maskom preko lica). Ove grobnice imaju raznovrsnu dekoraciju, a pljačkane su još u starom Egiptu, ali i u savremeno doba. Nešto južnije je Dolina kraljica sa nekoliko grobnica. Najvažnije su : Grobnica Sat‐ra, Izdina grobnica, Titijina grobnica, Nefertarina grobnica (najvrednija), Tujina grobnica itd. U blizini su i grobnice ljudi koji su ovde živeli i radili, sa motivima iz svakodnevnog života. Na desnoj obali Nila, nizvodno od katarakta, nalazi se Asuan (antička Siena), značajno trgovačko središte i u antičkom periodu. Od starog grada očuvano je veoma malo. Nakon izgradnje brane i formiranja jezera, ovde je jedna od najvažnijih rekreativnih zona za brojne aktivnosti na vodi. Značajni ostaci (nekoliko hramova, Dioklacijanova vrata i dr), sačuvani su i na ostrvu File južno od Asuana. Uz obale Nila postoji petnaestak ostataka hramova, koji su izgradnjom asuanske brane i jezera 239

morali biti izmešteni. Među ovim hramovima izdvaja se veličanstveni Hram u Abu Simbelu (sa kolosima Ramzesa II, svetilištima, kapelama). Pored ovog hrama je i manji posvećen boginji Hator i kraljici Nefertari, supruzi Remzesa II. Treba pomenuti i Hram u el‐Maharaki. Ubrzanom razvoju turizma u Egiptu doprinela je i izgradnja novih smeštajnih kapaciteta, ali i preuređivanje novih. Početkom 80‐ih godina Egipat je imao oko 270 registrovanih hotelski objekata za smeštaj turista, a 2003. oko 900. Najviše je hotela sa tri zvezdice (25%). Poslednjih godina Egipat posećuje 7‐9 miliona turista. Najviše turista stiže iz evropskih zemalja (oko 55%), zatim slede gosti iz arapskih država, azijati i dr. Poslednjih godina zarada od turizma kreće se oko 5‐6 milijardi $. 115. TURIZAM TUNISA Položaj karakteriše pozicija na prelazu iz istočnog u zapadno Sredozemlje i relativno mala udaljenost do Sicilije. Najveći deo obale je uz Gabeški zaliv, dok su niski obronci Atlasa na severozapadu, a pustinjski prostori na jugu. Ovakav položaj uticao je da su se na ovom prostoru osćali brojni uticaji i dešavali značajni događaji još od antičkog perioda. Feničani dolaze na ove prosore i osnivaju Kartaginu u zalivu Utisenzis. Prirodne vrednosti. Atlaski deo je na severu, a saharski deo na jugu. Severna obala je strma i razuđena, a ostrva vulkanska (skupina Galit). Istočna obala je niska, more plitko, a u mikroreljefu juga 129 ističu se dine u peskovitom pustinjskom prostoru. U južnom delu javljaju se i depresije (sebke). Zapadni deo je planinski. Ističu se ogranci Tela i Saharskog Atlasa. Međuplaninski platoi su male površine. Prema istoku i severoistoku doline su sve šire i prelaze u primorsku niziju, uz severni i istočni deo atlaskog Tunisa. Klima je suptropska, pa su leta suva i vruća. Površinski vodeni tokovi se javljaju samo u severnom delu, a u centralnom delu je nekoliko zaslanjenih jezera. Vegetacija – viši delovi planina su pod šumama, dok je u podnožju i ravnicama halfa trava, a oaze privlače svojim zelenilom (palme) i vodom. No najveći deo Tunisa zauzima polupustinjsko i pustinjsko prostranstvo. Društvena osnova. Ovaj prostor takođe prate sva događanja mediterana, a u antičkom periodu najznačajniji uticaj su imali Feničani i Rimljani. Nakon Rimljana ovde upadaju Vandali, a potom i Vizantija. U VII veku Arapi ruše Kartaginu i nedaleko od nje osnivaju Tunis i novo versko središte 240

Kairuan. Tunis doživljava procvat za prve tuniske dinastije u IDŽ veku i dinastije Hafsida (1228‐1574). Od 1574. Turci zauzimaju ovo područje, što dovodi do nazadovanja kraja. Krajem 19. veka, Tunis dolazi pod vlast Francuza. Tek 1956. oslobađa se francuske vlasti i stiče nezavisnost. Stanovništvo su Tunižani, koji su u stvari mešavina Arapa i Berbera. Urbano je oko 60% populacije. Muslimana je 98%. Stanje turizma. Primer Maroka utiče i na razvoj turizma u Tunisu, čemu je prethodilo sistemsko izučavanje potencijala. Država je podeljena u tur. zone. Atički i srednjovekoni spomenici čine izuzetnu vrednost, a «Zlatne plaže» se prostiru južno od rta Bon gde su podignuti tur. centri Hamamet, Sus, Sid, Monastir, Mareš... Na jugu je ostrvo DŽerba sa brojim uvalama, kogaga nazivaju i cvetna bašta. Od 70‐ih godina 20. veka počinje brz razvoj turizma. Danas je glavna sezona juni – septembar, ali sve više se proteže na celu godinu, pa se Tunis javlja kao sve značajnije područje zimskog turizma. Najbrojniji turisti su Nemci, Francuzi, V. Britanije, žitelji SAD i Kanadađani. Osim mora i plaža interesanti su gradovi i arheološki lokaliteti. Glavni grad Tunis je na obali lagune uz Tunisko jezero. To je grad sa strarim arapskim jezgrom ‐ Medina (uske vijugave ulice, bazari i sukovi, džamije ‐ Velika mošeja Zituma, terasaste kuće sa kupolama) i novim četvrtima i bulevarima, a ima veliki broj parkova. Mnogi turisti svrate u Dardo muzej i zološki vrt. Kartagina, jedan od najvažnijih antičkih gradova, danas je poznato arheološko nalazište, 15 km severno od Tunisa. U okolini Tunisa je nekoliko turističkih lokaliteta, a među najpoznatije spada Hamamet ‐ kupališni centar na poluostrvu Adadar. U srednjem Tunisu su brojne ruševine, a najpoznatija je tvrđava Kalat. Kairuan je veliki religiozni centar, sveti grad islama iz 671. godine, a nalazi se u središnjem delu Tunisa. U njemu je 136 džamija i mauzoleja. Najpoznatija džamija je Kairouana. Početkom trećeg milenijuma državu Tunis godišnje poseti 6‐7 miliona turista, koji potroše 3‐4 milijarde američkih dolara. 117. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA ISTOČNE AFRIKE Položaj. Ekvator prelazi preko Kenije, jezera Viktorije i Ugande. Ipak, ovo područje je daleko od prostora sa kojih dolazi najveći broj turista. Ipak, avionski saobraćaj približio je regiju Zapadu i Istoku. Za razvoj turizma veoma je važna očuvana priroda, odnosno nacionalni parkovi i rezervati. U 241

budućnosti jugoistočna Azija će postati ekonomski snažno područje, pa će jačati veze sa tim prostorom. Za razvoj turizma važni su: Visoravn, planine, jezera i okeanska obala. Prirodne vrednosti. Reljef. Ovo je prostor između više Etiopske visoravni na severu, velikog tektonskog rova na zapadu, reke Rubuma na jugu i Indijskog okeana na istoku. Najviši delovi u središnjem i zapadnom delu, odnosno uz zapadni i istočni tektonski rov. Planine uokviruju prostranu visoravan Vikorijinim jezerom. Središnji deo se postepeno spušta prema istoku i prelazi u obalsku niziju. Planine su uglavnom vulkanske, najviši vrhovi Afrike. Neke od njih su: Elgon, Kenija, Aberdar, Meri, Kilimandžaro... Uz zapadni rov su: Plave planine, Ruvenzori (nije vulkan), Karisimbi... Istočni rov ide od jezera NJasa na sever, preko središnje Tanzanije i Kenije do Rudolfovog jezera. Od udubljenja NJasa jezera odvaja se prema severozapadu zapadni rov koji u nekim udolinama ispunjavaju jezera: Rukva, Tanjganjika, Edvardovo i Albertovo. Veoma interesantni su i vulkani. Najinteresantniji vulkan je Ngorongoro (krater prečinika 22 km), Meri, Kenija (sa 15 lednika), Elgon, Karisimbi, Kilimandžaro itd. 130 Klima. Jezersku visoravan preseca ekvator, to bi značilo da je i ovde tropska klima ali visinom ublažena. Male su razlike između godišnjih doba, a izdvajaju se 2 kišna razdoblja. Severno od ekvatora sistem vetrova je pod uticajem azijskog kontineta i duvaju monsuni. Južno od ekvatora duvaju pasati, a područje njihovog delovanja pomera se prema severu ili jugu. Slični odnosi su i na vosoravni, ali je vazduh suvlji, pa se temperature lakše se podnose. Izrazito suv je samo severoistok Kenije, a najvlažnije je oko jezera Vikorija. U Tanzaniji su leta prosečno suva, kiše se pojavljuju u obliku pljuskova (erozija). Najpovoljniji za život su viši delovi visoravni. Vode. Količina padavina uglavnom omogućava normalnu hidrografiju. Nil izlazi iz jezera Vikorija, te utiče u Albertovo iz koga teče dalje na sever. Po nekima izvorišni krak je Kagera, koja sa zapada utiče u Vikotrijino jezero. Reke su ponegde kanjonske i klisuraste, a zanimljivi su i vodopadi. Najpoznatiji je Kabalega vodopad na Nilu, nešto pre ulivanja u Albetovovo jezero. Oko većine reka su močvare. Uz Nil značajne su i reke Tana, Rufiji, Ruvuma, Kafo i druge. Mnoge doline su veoma privlačne posebno one između planina. Viktorijino jezero je po veličini iza Kaspijskog i Gornjeg. Duboko 242

je 80‐85 m, a nalazi se na visini od 1134 m. U njemu su brojna ostrva, poluostrva i zalivi. Flora i fauna. Dominiraju trvne površine, na zapadu i jugozapadu savane, a na severoistoku stepe, dok su šume na planinama. Područja slična pustinjskim, sreću se samo na severoistoku Kenije. Čiste savane su retke, obično su pomešane sa retkim drvećem. Posebno bogatstvo su životinje: slonovi, lavovi, leopardi, nosorozi, nilski konji, krokodili, bizoni, žirafe i dr. Iako je na ovim prostorima izuzetno bogat i vredan životinjski svet, interesantna flora, došlo je do ugrožavanja pojedinih vrsta i prostora. Da bi se očuvala i zaštitila flora i fauna, formirani su brojni rezervati prirode i nacionalni parkovi, koji spadaju među atraktivnije svetske destinacije. Među nacionalnim parkovima ističu se: Ruaha, Tarangire, Amboseli, Serengeti, Kenija, Meri, Aberdare, Elgon, Ruvenzori itd. Objekti koji se grade uklapaju se u prirodnu sredinu, a osnovni cilj je da ne remete kretanje životinjskog sveta. Društvene osnove. Ovo je prostor na kome su arheološki lokaliteti sa ljudskim ostacima, koji spadaju među njastarije na Zemlji. Kroz relativno burnu istoriju i česte međuplemenske sukobe i postojanje brojnih državica u raznim perodima, do danas je ovde formirano pet država ‐ Kenija, Uganda, Tanzanija, Ruanda i Burundi. Brojna plemena, nekoliko religija, više domorodačkih jezika uz engleski, doprineli su etno‐folklornoj šarolikosti prostora, što je jedna značajnijih turističkih vrednosti. Na severoistoku Tanzanije je arheološko nalazište u kanjonu Olduvaj. Glavno stanovništvo su Bantu crnci. U primorju, Arapi od IDŽ veka postepeno šire islamski uticaj uz obalu. Tokom druge polovine DŽIDŽ veka, ovde je borba za prevlast između Britanije i Nemačke. Razvoj i stanje turizma. Elemenata turizma bilo je ranije u putovanjima avanturistički nastrojenih pojedinaca ili grupa. Ti pojedinci i grupe često su ovde dolazili zbog lova. Klimatske pogodnosti ('večno proleće') izuzetno su povoljne za život velikog broja krupnih životinja. Izuzetno su vredni i močvarni ekosistemi. Interesovanje za lov brzo je raslo, a ove zemlje nisu uspevale da se pripreme za veći broj gostiju. Kasnije, značajnije ulažu u materijalnu bazu i vrše zajedniču marketinšku promociju. Formiraju Istočnoafričku tur. organizaciju, izrađuju planove za gradnju infrastrukture itd. Međutim, masovni turizam ubrzo prouzrokuje velike probleme. Nekontrolisani lov i krivolov doveo je do ugrožavanja pojedinih životinjskih vrsta, posebno slonova. 243

118. TURIZAM KENIJE Položaj. Republika Kenija je u istočnoj Africi. Graniči na severozapadu sa Sudanom, na severu s Etiopijom, na istoku sa Somalijom, na jugu s Tanzanijom i na zapadu s Ugandom. Na jugozapadu izlazi na Viktorijino jezero, a na jugoistoku na obalu Indijskog okeana. Prirodna osnova. Sastoji se od brežuljkastog dela na severu i istoku, planinskog dela na zapadu i obalne ravnice na jugoistoku. Brežuljkasta i jednolična površina na severoistoku, prelazi u planinski deo s visokim vulkanskim masivima (Elgon, Kenija) i brojnim jezerima (Viktorijino, Rudolfovo jezero). Primorska ravnica građena je od aluvijalnih naslaga. Klima je u primorskom pojasu tropska, s visokom temperaturom i znatnom količinom padavina, a u unutrašnjosti stepska. Planinski delovi imaju 131 umereniju klimu s obiljem padavina, pa su zbog toga i najplodniji. Teperatura tokom godine je dosta ujednačena. Najviši planinski delovi su pod stalnim snegom. Kenija je siromašna rekama: najveće su Tana i Sabaki. Obala je uglavnom obrasla mangrovama, a primorje tropskom šumom. Najpoznatiji NPovi su: Tsavo, Aberdare, Nairobi, planina Kenija i Nakuru. Društvena osnova. Kenija je u drugoj polovini XIX veka bila poprište borbe za prevlast između britanskih i nemačkih kolonijalista, koja je okončana 1890. godine. Brtanska kolonizacija je dovela do potiskivanja autohtonog stanovništva u rezervate i njihove eksploatacije u poljoprivredi. Nezavisnost zemlje proglašena je 1963. a republika nakon godinu dana. Kenija nastoji da turistički aktivira i obalu, gde je turizam najrazvijeniji oko Mombase i Malinde. Glavni grad Najrobi je najveći saobraćajni čvor Istočne Afrike, gde u razvoju starnog turizma, najveću ulogu igra međunarodni aerodrom, ali i preko 80 hotela, što je skoro 2/3 smeštajnih kapaciteta zemlje. 119. TURIZAM TANZANIJE Položaj. Republika u istočnom delu Afrike, između Ugande na severu, Kenije na severistoku, Mozambika i Malavija na jugu, Zambije na jugozapadu, Zaira na zapadu, Ruande i Burundija na severozapadu te Indijskog okeana na istoku. Prirodna osnova. Tanzanija leži na istočnoafričkoj (jezerska) visoravni, koja se postepeo spušta prema zapadu i istoku. Građen je od arhajskih i paleozojskih naslaga. U tercijaru su rasedanjem nastala dva tektonska jarka: istočni i centralni. Rasedanje je pratila jaka vuklanska aktivnost, na koju ukazuju

244

vulkanski izlivi i mnogi aktivni i ugašeni vulkani. Prema obali Indijskog okeana tlo se blago spušta do obalne ravnice. Na severoistoku su duž raseda planinski masivi Kilimandžaro i Meri. Klima je tropska s dva kišna na severu i jednim na jugu. Primoska nizija je pod uticajem monsuna. Najviše padavina prima planinsko područje na severoistoku i područje ekvatorske klime zapadno od Vikotirjinog jezera; visoki su ravnjaci relativno suvi. Rečna mreža je slabo razvijena: reke su pretežno kratkog toka. Tanzaniji pripada južni deo Viktorijinog jezera, istočni deo jezera Tanganjike i severoistočni deo jezera Malavi i jezera Natron. Na platoima prevladava savana s retkim svetlim šumama i grmljem. Severni deo prikrivaju stepe, a doline u istočnim delovima, vlažne tropske galerijske šume. Obala je u središnjem delu slabo razruđena, a na severu i jugu ima nešto više zaliva i prirodnih luka. Istorija. Tanganjika i Zanzibar sjedinili su se 1964. u Ujedninjenu Republiku, koja je iste godine nazvana Tanzanija. Starosedioce Tanganjike, bušmanska plemena, postpeno su potisnuli bantuski narodi koji su se doseljavali s juga; osim njih u zemlji je bilo istočnohamitskih naroda i arapskih trgovaca. Na obali su svoja uporišta imali i Portugalci, a njih su kasnije proterali omanski Arapi. Evropski istraživački prodor završio je kolonizacijom zemlje. Uz starosedioce bantuske narode, na Zanzibar se naseljuju Arapi, pa je u zemlji prevladao islam, a domoroci su došli pod vlast arapskih feudalaca. Otada je Zanzibar najveće istočnoafričko tržište robova. Godine 1964. revolucijom u kojoj je svrgnuta arapska dinastija, crnci su došli na vlast. Stanje turizma. Tanzanija takođe razvija turizam u zaštićenim delovima prirode, mada je veliki problem slaba saobraćajna povezanost i nedostatak kvalitetnih smeštajnih kapaciteta. Značajan napredak postignut je osamdesetih godina XX veka, kada je izgrađena pruga od Dar es Salema, pa preko juga zemlje do Lusake u Zambiji. I Tanzanija pokušava aktivirati svoju obalu koja izlazi na Indijski okean, gde je navažniji glavni grad Dar se Salem i na severnom delu obale Tanga. No, najveću vrednost na obali predstavljaju ostrva Zanzibar i Pemba. Posebno se ističe Zanzibar kao svet za sebe. Nekadašnji sulatanat sa specifičnim folklorom, običajima, navikama i muzikom, što je posledica islamske tradicije. Veliku vrednost ovog ostrva predstavlja i flora i fauna. Brojni su majmuni koji često žive u naseljima i prate šta rade ljudi. 245

132 120. TURIZAM UGANDE Položaj. Republika u istočnom delu središnje Afrike, u području velikih afričkih jezera, između Sudana na severu, Kenije na istoku, Tanzanije i Ruande na jugu i Zaira na zapadu. Prirodna osnova. Uganda obuhvata visoki valoviti plato, koji je građen od pretkambrijskog kristaličnog kamenja. Na zapadu se spušta u rasednu udolinu. U njoj se nalaze delovi Edvardovog, Albertovog i Viktorijinog jezera, nekoliko interesantih rečnih dolina (reka Semliki spaja Edvrdovo i Albertovo jezero) i Marčisonov vodopad. Na zapadu je kristalasti masiv Ruvenzori, a na istoku vulkanski masiv Elgon, dva izuzetno atraktivna turističaka područja. Središnji deo Ugande je ravnica. Klima je ekvatorska, dva su kišna i dva suva doba. Ugandom protiču oba izvorišna kraka Nila (Viktorijin i Albetov Nil). Uganda je uglavnom savanska zemlja. Stalno zelenom tropskom šumom pokrivena je severozapadna obala Viktrijinog jezera, niži pristranci gorja Ruvenzori i masiva Elgon. Istorija. U XIII – XIV veku Bantu, naseljeni u središnjoj i južnoj Ugandi, osnovali su državu Kitaru. Raspadanjem Kitare, nastale su državice od kojih je jedna bila Buganda, koja se razvila u moćnu despotsku monarhiju. U nju su došli evropski istraživači i misionari. Anglo‐ nemačkim sporazumom Uganda je došla u britansku uticajnu sferu. Nakon II svetskog rata sve snažniji antikolonijalni pokret prisilio je Veliku Britaniju da 1962. prizna Ugandi autonomiju. Iste je godine proglašena njena nezavisnost. Ukidanjem federalnog odnosa Bugande i novonastale države dolazi do. Buganda je pružila jak otpor, ali je bila savladana. Dolazi i do rata sa Tanzanijom. Iako se stanje normalizuje, krajem 80‐ih i početkom 90‐ih godina XX veka izbijaju međuplemenski sukobi, koji se prenose i na okolne zemlje, a do danas nisu rešeni i velika su prepreka razvoju tutizma čitavog regiona. Izuzetna, često divlja priroda Ugande pravi je izazov za turiste, ali osim nestabilne situacije, koja traje petnaestak godina, razvoj turizma otežava nedostatak saobraćajnica i loši smeštajni kapaciteti. Nekoliko značajnijih objekataje u glavnom gradu Kampali i Entebeu. 121. TURISTIČKE VREDNOSTI ANGLOAMERIKE Položaj. Severna Amerika (kontinentalni deo) proteže se na sever do rta Barou. Za krajnju južnu tačku kontinentalne mase uzimaju se različite lokacije. Najčešće je to donji deo doline reke Atrato, 246

odnosno linija između vrha ovog zaliva i tihookeanske obale južno od panamsko‐kolumbijske granice. Kao granica između Severne i Južne Amerike uzima se i Panamski kanal. Ameriku od Evrope odvaja Atlantski, a od Azije Tihi okean. Prema proceni UN za 2004. godinu, na ovom kontinentu je živelo oko 500 miliona stanovnika. U tri najveće države ‐ SAD, Kanada i Meksiko, živelo je oko 420 miliona ljudi. Prirodna osnova. Reljef. Severna Amerika se sastoji od 4 prirodne celine: Kanadskog štita na severu, starih Apalačkih planina na istoku, mlađeg nabranog gorja Kordiljera na zapadu i velike nizije između njih. Kanadski štit je prastara kontinentska masa, koja se od pretkambrija nije nabirala. Proteže se severno od reke Sveti Lorenc i Velikih jezera. Kasnijim tektonskim pokretima, Laurecijsko kopno bilo je razlomljeno i uzdignuto na rubovima, a jezgra potonula ispod morske površine (Hadsonov zaliv), te celi reljef ima izgled izvrnutog štita (odatle i naziv). Delovi Laurencijskog štita su i ostrva Američkoarktičkog arhipelaga i Grenland. Južno od Laurencijskog štita pružaju se Apalači, koji su nabrani je u gornjem paleozoiku (hercinsko nabiranje). Prema severu ove planine se snižavaju i dopiru do doline reke Hadson. Od njihovog istočnog podnožja do Atlanskog okeana pruža se obalska nizija ‐ Atlantska obalska ravnica. Na zapadu je širok planinski pojas mlađeg nabranog gorja Kordiljera, koji je nastao nabiranjem slojeva. Posle svake faze nabiranja erozija je poravnala stari reljef, pa su današnje visine nastale kasnijim tektonskim pokretima uz sudelovanje jakog vulkanizma. Od istoka prema zapadu u Kordiljerima se razlikuju tri paralelna pojasa: Stenjak (Rocky Mountains), unutrašnji platoi i kotline, i Kordiljeri. Najstariji deo Kordiljera je Stenjak. Među unutrašnjim platoima i kotlinama, najpoznatiji je Velika zavala. Južno od nje je plato Kolorada, u kojem je istoimena reka usekla vrlo dubok kanjon (Grand Canyon). Kordiljeri su najmlađi deo zapadnog planinskog sistema, gde orogenetska delatnost traje i danas. Dele se u dve skupine: Kaskadsko gorje i 133 Siera Nevada na istoku, i Primorsko gorje na zapadu. Zaliv San Francisko u Kaliforniji nastao je mlađim tektonskim pokretima. Velika središnja nizija pruža se od Apalača, preko reke Misisipi. Zapadni je deo nizije prelazi u Visoke ravnice. Južni deo Velike srednje nizije prelazi u Primorksu niziju koja završava aluvijalnom

247

nizijom donjeg toka Misisipija. U Meksiku su planine Siera Madre. Istočne i Zapadne zatvaraju Meksičku visoravan (mezetu). Mezetu okružuje nekoliko vulkana, među kojima su najpoznatiji Popokatepetl i Orizaba. Za pleistocenske glacijacije pokrivao je led gotovo celu Kanadu, te je na jug dopirao do ušća reka Ohaja u Misisipi. Tu je led odneo mlađe sedimente sve do kristalne podloge, u kojoj je produbio nekadašnje rečne doline, izdubio udubljenja u kojima su formirana jezera, i izradio fjordove na Labradoru i na NJufaundlandu. Posle ledenog doba more je potopilo delove niskih obala pa su tako nastali mnogi zalivi, kanali, otoci i poluotoci. Klima. Severna Amerika najvećim delom pripada umerenom klimatskom pojasu, samo najseverniji krajevi pripadaju hladnom subpolarnom i polarnom, a najjužniji suptropskom i tropskom pojasu. Planine, koje se pružaju od severa prema jugu, sprečavaju jači uticaj toplih i vlažnih okeanskih vetrova. Unutrašnjost kontinenta otvorena je hladnom severu i vrućem jugu. Zato se u Severnoj Americi mogu izdvojiti 3 klimatska područja: istočno, unutrašnje planinsko i područje Tihog okeana. Istočno područje obuhvata krajeve između Stenjaka, Atlanskog okeana i Meksičkog zaliva; otvoreno je polarnim i tropskim uticajima, pa zbog toga nastaju veliki skokovi u temperaturi. Hladni severni vetar sa snežnim mećavama zove se norder, a vrlo jak i hladan blizard. Topli i suvi vetar činuk duva na području Stenjaka. Količina kiše opada s udaljenošću od Atlanskog okeana i Meksičkog zaliva. Za vreme leta česti su južni i jugoistočni vetrovi, koji duvaju s Atalnskog okeana i u istočne krajeve donose obilne padavine. Obala Meksičkog zaliva povremeno je izložena tropskim ciklonima, koji katkad prodru dublje u unutrašnjost. Okeanska klima u primorju Tihog okeana ne prodire duboko u unutrašnjost kontinenta zbog visokih planina, koje se pružaju od severa prema jugu. Najviše padavina ima zimi. Vrlo mnogo padavina primaju i zapadne strane Siera Nevade i Kaskadskih planina. Za ravnice i kotline u unutrašnjem planinskom području karakteristična je suva kontinenstska klima. Padavina ima svuda vrlo malo. Vode. Najeveći deo vode otiče prema Severnom ledenom moru rekom Mekenzi. Mekenzi spada u najveće reke sveta. Za sve reke Tihog okeana značajan je nivalni režim s najviššim vodostajem leti, kada se na planinama otapa sneg. Velike kotline u zapadnom planinskom području nemaju 248

oticanje k moru, njihove reke utiču u jezera, od kojih je najpoznatije Veliko slano jezero. U Meksički zaliv dolazi najviše vode rekom Misisipi. U Misisipi otiču vode srednjeg i južnog dela niske Severne Amerike. Slivu Meksičkog zaliva pripada i Rio Grande, većim delom granična reka između SAD i Meksika. Od reka koje utiču u Atlanski okean veću važnost imaju samo Hadson i Sveti Lorenc. Reka Sveti Lorenc otiče iz Velikih jezera. Američke reke imaju najveće značenje za dobijanje elektroenergije. Flora. Severna Amerika pripada različitim florističkim oblastima: čitav prostor od severa do meksičke visoravni holarktičkoj, a najveći deo Južne Amerike neotropskoj, a krajnji jug Južne Amerike antarktičkoj oblasti. Te razlike potiču od odvojenog razvitka Severne i Južne Amerike u geolškoj prošlosti. Biljni i životinjski svet razvijao se odvojeno; tek kad su se oba dela kontinenta spojila, nastala jača izmena flore. U to doba prodiru mnoge južne biljke prema severu, a mnoge se severne spuštaju na jug. Nasuprot ovoj odeljenoj prošlosti Južne i Severne Amerike postoji uska veza Severne Amerike s Evropom i Azijom. Vegetacija na je raznolika, jer obuhvata sve klimatske pojase sveta. Holarktička oblast zauzima skoro celu Severnu Ameriku, a deli se u nekoliko regija: Eurosibirsko‐severnoamerička regija ima hladnu i umerenu klimu. U vegetacijskom pogledu sastoji se od tri pojasa: pojas tundre, pojas četinara i pojas lišćara. Kalifornijska regija ističe se blagom i vlažnom zimom i suvim letom (kao u Sredzoemlju). Preteže tvrdolisno drveće i grmlje, uglavnom razni endemički hrastovi. Severni krajevi Kalifornijske obrasli su šumom zimzelene sekvoje, koja izraste preko 100 m visine. Šume sekvoje uglavnom su zakonom zaštićene. Severnoamerička pustinjska i polupustinjska regija obuhvata područje između Siera Nevade i Kaskadskih planina na zapadu i Stenjaka na istoku. To su krajevi suve klime s vrlo malo nepravilno raspoređenih padavina. U vezi sa 134 slanim tlom ovde je razvijena vegetacija slanuša. Prerijska regija zauzima površine između atlanskog i pacifičkog šumskog područja. To stepsko područje pretvoreno je uglavnom u plodne oranice. Prerije se odlikuju vrućim letom i suvim, vetrovitim zimama i dosta povoljnim rasporedom padavina. Neotropska florna oblast je u Meksiku i ističe se suvom klimom i vegetacijom kaktusa i agava. Fauna. Kad je Južna Amerika spojena sa Sevenom Amerikom, mnoge su životinje prešle na 249

severni kontinent, a za glacijacije bile su potisnute natrag u Južnu Ameriku. Odatle velik broj vrsta.U arktičkim područjima Severne Amerike prevadavaju sisari. U krajevima s obiljem vode žive glodari. Sisari i pripadnici drugih životinjskih grupa južnog dela kontinenta imaju obeležja mešane severnoameričke i južnoameričke faune, a uz njih žive i prave tropske životinje. Ptice Severne Amerike srodne su pticama Evrope i Azije. Sve domaće životinje, uvezene su iz Evrope. Od gmizavaca značajni su aligatori i krokodili. I među insektima ima mnogo oblika evropskog tipa. Društvene osnove. Stanovništvo. Severnoamerički prostor karakteriše izražena urbanizacija. Gradsko stanovništvo čini 80% stanovništva SAD i Kanade i 70% Meksika. U području između Bostona i Vašingtona (Bo‐Vaš), s NJujorkom kao središtem, živi oko 80 miliona stanovnika. Veći deo stanovništva potiče od evropskih doseljenika. U naseljavanju severnoameričkog kopna Evropljanima izdvaja se više imigracijskih talasa. Prva kolonizacija uglavnom je ograničena na severo‐ istočno Atlansko primorje. Veći interes za nove prostore javlja se u drugoj polovini XVIII veka. Gubitkom Kanade Francuzi su potisnuti s atlantske obale. Nezavisnost SAD privlači nove doseljenike. Među doseljenim Evropljanima prevladavaju Englezi i Škoti. Šumoviti planinski grebeni u zaleđu i otpor Indijanaca velika su prepreka prvim kolonizacijama prema unutrašnjosti. Naseljavanje velikog severoameričkog prostora omogućeno je tek razvitkom saobraćaja. Od 30‐ ih godina 19. veka počinje snažno naseljavanje unutrašnjosti. Naseljuje se plodna središnja nizija, a kreće i naseljavanje zapada potaknuto masovnom potragom za zlatom (zlatna groznica). Useljenički tok preko Tihog okeana počinje sredinom XIX veka. Useljavanje crnačkog stanovništva vrši se uglavnom krajem XVII i u XVIII veku prisilnim dovođenjem crnaca iz Afrike. Meksiko i ostali deo Srednje Amerike, je područje rane španjolske kolonizacije. Stanovnici su pretežno mestici (mešanci belaca i Indijanaca). Severna Amerika danas ima oko 1.500.000 Indijanaca. U doba dolaska Kolumba na ovom je prostoru je živelo 10‐15 miliona Indijanaca. Indijanski rezervati u SAD obuhvataju danas samo 2% državne površine. U gustini naseljenosti Severne Amerike postoje velike razlike. Najveća je u severnom Atlanskom primorju. Severoistok SAD jedno je od područja najveće koncentracije stanovništva na Zemlji. Gusto su

250

naseljeni krajevi oko Velikih jezera. Prema zapadu gustina opada, a pustinjska područja su nenaseljena. Gušće je naseljeno primorje Tihog okeana, a u Meksiku je zbog povoljne klime najgušće naseljena Meksička visoravan. Gustina naseljenosti opada od juga prema krajnjem severu kontinenta, gde žive malobrojni Eskimi i gde prevladava anekumena. 122. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA SAD Sjedinjene Američke Države su federacija, koju čini 50 članica i federalni distrikt Kolumbija u kome je glavni grad Vašington. Graniči se na severu s Kanadom, na jugu s Meksikom, na istoku izlazi na Atlantski okean, a na zapadu na Tihi okean. Havaji su u središnjem delu severnog Pacifika. Aljaska obuhvata severozapadni deo Severne Amerike. Po proceni 2004. tu je živelo oko 290 miliona stanovnika. Prirodna osnova. Reljef. Sjedinjene Američke Države sastoje se od nižeg dela na istoku i visokog planinskog na zapadu. Istočni deo zahvata obalnu niziju uz Atlantski okean, Apalačke planine i središnju niziju, između Stenjaka na zapadu i Apalača na istoku. Atlantsko primorje građeno je od sedimenata, a njegov severni deo je razuđen dubokim zalivima. Prema zapadu se atlantsko primorje uzdiže preko blago nagnutog podnožja (Piedmont) do najvišeg bila Apalača. Na prelazu Piedmonta u Priatlansku niziju reke koje teku prema Atlantskom okeanu stvorile su brzake i vodopade, što je veoma važno za proizvodnju elektroenergije. Središnja nizija pruža se u SAD od Velikih jezera na severu do 135 Meksičkog zaliva na jugu. Istočno od reke Misisipi teren se izdiže prema Apalačima, a zapadno od Misisipija prema visokim platoima podno Stenjaka. Prema jugu se spušta u niziju oko Meksičkog zaliva. Zapadni planinski deo sastoji se od Stenjaka, unutrašnjih platoa i kotlina, Siera Nevade i Kaskadskih planina na jednoj strani i Primorskog grebena uz Tihi okean. Stenjak je najstariji deo zapdnog planinskog pojasa. U njegovom vulkanskom kamenju nalaze se bogata rudna ležišta. Između istočnih lanaca Stenjaka i Kaskadskog gorja nalazi se plato prekriven naslagama tercijarne lave, a istočno od Siera Nevade je Veliki basen s Velikim slanim jezerom. Južno od Velikog basena pruža se plato Kolorada, u koji je istomena reka usekla 1.800 m duboki kanjon. Najmlađi deo zapadnog planinskog pojasa je Primorsko gorje. Između njega i Siera Nevade spuštena je duž raseda Kalifornijska udolina. Na 251

Aljasci se završavaju grebeni Kordiljera, a na jugu je Aljaski greben sa najvišim vrhom Severne Amerike (Mont Mekkinli, 6.194 m). Između ovih grebena je široka dolina Jukona. Klima. U istočnom delu SAD, celi je prostor otvoren strujanju polarnih masa daleko prema jugu i toplog vlažnog vazduha iz Meksičkog zaliva prema severu. Zimi duva sa severa hladan vetar norder, odnosno vrlo hladan i jak blizard. Jake kontraste na atlanskom primorju ublažuje donekle Golfska struja. U severnom delu atlanskog primorja, klima je kontinentalna. Količina padavina smanjuje se s udaljavanjem od Atlanskog okeana i Meksičkog zaliva prema podnožju Stenjaka. Sa Stenjaka se u središnju niziju spušta suv vetar činuk. U prerijskom delu središnje nizije klima je kontinentalna. Na Siera Nevadi i Kaskadskim planinama padne zimi i do 10 m snega. Unutrašnji planinski platoi i kotline imaju kontinentalnu klimu sa znatnim kolebanjima dnevne i godišnje temperature i malom količinom padavina. U severnom primorju Tihog okeana klima je okeanska s blagim zimama i svežim letima, a kiše ima cele godine (dosta magle). Na jugu Kalifornije klima poprima karakteristike suve suptropske klime. Vode. Reke pripadaju slivu Atlanskog okeana, Meksičkog zaliva i Tihog okeana, a unutar planinskog područja je prostor bez odvodnjavanja prema moru. U Atlanski okean utiču uglavnom reke s jugoističnih pristranaka Apalača. Veće reke pritoke Atlanskog okeana su: Konektikat, Hadson, Savana i dr. Naročitu važnost ima reka Sveti Lorenc, otoka Velikih jezera, a u Atlantski okean uliva se golemim estuarom. U Meksički zaliv utiče reka Misisipi sa veoma razgranatom mrežom pritoka, a njene pritoke su i Ohajo i Tenesi koje dolaze sa zapadnih padina Apalača. Misisipi sa pritokom Misuri treća je reka po dužini na svetu (5969 km). Ostale veće reke pritoke Meksičkog zaliva su Kolorado (istočni) i Rio Grande, koja delomično čini granicu između SAD i Meksika. U Tihi okean teku reke s Primorksih planina i Kalifornijske udoline i velike reke Kolumbija i Kolorado iz unutrašnjeg dela planinskog zapada. Slivu Tihog okeana pripada i reka Jukon na Aljasci. Znatan deo Velikog bazena nema oticanja ka moru; tu se reke ulivaju u jezera, od kojih je naveće Veliko slano jezero. Velika jezera (Gornje, Mičigen, Hjuron, Iri i Ontario) su najveća slatkovodna površina na svetu, a s Atlantskim okeanom ih veže reka Svti Lorenc. Mnoge su američke reke dobri plovni putevi; neke su od njih i kanalizovane. 252

Flora. Četinarskim šumama obrasli su krajevi, oko izvorišta Misisipija i južno od jezera Mičigen i Iri. Srednji i južni deo Apalača, pokriveni su listopadnim šumama, koje su nekad bile najveće i najbujnije na svetu. Jugozapadno od područja listopadnih šuma pruža se južnoatlantsko područje četinarskih, uglavnom borovih šuma i suptropskih šuma. U središnjoj niziji razvile su se visokotravne prerije koje na zapadnim visokim ravnicama prelaze u travne stepe, a prema jugozapadu u pustinjske i polupustinjske stepe. Na donjem Koloradu razvijena je prava pustinja: najznačajnija je Mojave s Dolinom smrti. Viši delovi Stenjaka pokriveni su retkim četinarskim šumama, a unutrašnji platoi i kotline stepskom i polupustinjskom vegetacijom. Primorsko planine obrasle su bujnim šumama četinara. Severni delovi Aljaske pokriveni su tundrom, a južni četinarskim šumama. Društvene osnove. Istorija. Po pisanju najvećeg broja evropljana istorija SAD i Severne Amerike počinje posle Kolumbovog otkrića, mada ima nekih nalaza koji navode da su do njenih obala doplovili i Kinezi, Vikinzi, a možda i irski misionari. Neki istraživači pretpostavljaju da su i rimski moreplovci doplovili do obala današnjeg SAD. Pronađene su i ljudske kosti, koje po analizi pripadaju Aboridžinima. Interesantno je navesti da je na istoku Brazila pronađen čudan zapis koji su neki dešifrovali kao fenički. Uz pacifičku obalu južne Kalifornije i Srednje Amerike pronađena je, koja ima izrazite karakteristike 136 japanske izrade. Ali, američki indijanci su po mnogim istraživanjima na ovaj kontinent stigli negde u ledenom dobu, najmanje pre oko 15.000 godina. Indijanci su potomci azijata, odnosno mongolske žute rase, koja je iz Azije u Ameriku prešla preko današnjeg Beringovog moreuza, ali u ledenom dobu, kada je ovaj prolaz bio kopno. Početak novije istorije SAD jest uspešna engleska konolizacija od početka XVII veka. Nakon 1680. Engleska nije više glavni izvor imigracije; veliki broj useljenika dolazi iz Nemačke, Irske, Škotske, Švajcarske i Francuske. Francuzi su se s britanskim kolonistima i ti sukobi nisu bili povoljni za Francusku. Tek što su Britanci istisnuli kolonijalnog suparnika, zaoštrili su se njihovi odnosi s kolonistima. Pod vodstvom DŽordža Vašingtona i uz kasniju pomoć francuskih dobrovoljaca, kolonisti su porazili Britance. Mirovnim ugovorom u Parizu (1783) Velika Britanija priznala je nezavisnost SAD 253

(prvi predsednik Vašington), koje su obuhvatale područje od Atlantske obale do Misisipija i od Velikih jezera do Floride. Dugogodišnji rat između Britanije i Francuske pogodovao je razvitku američke industrije i trgovanja ali je britansko ometanje američke trgovine dovelo do anglo‐američkoga rata, koji je završio bez rezultata i pridoneo nestanku uverenja o potrebi raazvitka industije i unutrašnjega američkog tržišta. Tadašnji razvitak bio je na Severu kapitalističko‐ industrijski, a na Jugu rad na temelju robovskog rada na velikim plantažama pamuka. Takva struktura izazvala je porast unutrašnje napetosti. Izborom protivnika ropstva Abrahama Linkolna za predsednika SAD (1860) počela je akcija Juga za otcepljenje. Južne države su u ratu do 1865. bile poražene. Likvidacija ropstva, izgradnja železničke mreže, velika imigracija iz Evrope, proširenje unutrašnjeg tržišta, prirodna bogatstva i brz razvitak tehnike pogodovali su naglom razvoju industrije, pa su SAD postale prva svetska industrijska zemlja.Takav razvoj pratili su koncentracija industrijskog i finansijskog kapitala, što uzrokuje zaoštravanje klasnih suprotnosti i porast radničkog pokreta. Za predsednika Teodora Ruzvelta pojačana je politika hegemonije na oba dela američkog kontinenta, što je prouzrokovalo otpor u državama Južne Amerike. SAD su ušle u I svetski rat na strani Atlante i znatno pridonele njenoj pobedi. Razdoblje prospreiteta okončano je 1929. teškom ekonomskom krizom. Na njenom vrhuncu u SAD je bilo više od 10 miliona nezaposlenih. Nakon izbijanja II svetskog rata SAD podupiru Saveznike, a 1941 – pošto su Japanci napali Perl Harbor (Havaji), i same stupaju u rat, iz koga su izašle ekonomski znatno ojačane i zauzele vodeće mesto među kapitalističkim državama. Za vreme tzv. "hladnog rata", na spoljnopolitičkom planu SAD igraju vodeću ulogu u organizaciji Severnoatlantskog pakta. Novi predsednik DŽon Kenedi– ubijen u atentatu u Dalasu – najavio je borbu za rešavanje osnovnih privrednih i društvenih problema, među ostalima i rasne segregacije. Za predsednika Lindona DŽonsona, SAD su se vojno angažovale u vijetnamskom ratu, a dominantan unutrašnji problem bio je revolt crnačkoga naroda koji traži realizaciju svojih prava. Razdoblje od predsednika Ričarda Niksona do Ronalda Regana, obeleženo je neujednačenim državnim razvitkom, zamašnim svemirkim programom, a u spoljnoj politici okončanjem intervencije u Vijetnamu, normalizacijom odnosa s Kinom, zaoštravanjem odnosa s 254

Iranom itd. Dolazi i do ponovnog zahleđenja u odnosima sa SSSR‐om. Raspadom Sovjetskog bloka, SAD ostaju jedina velesila i povlače brojne poteze koji remete svetske odnose, što dovodi do terorističkih udara islamista. Arhitektura u prvim naseljima bile su početno brvnare, a zatim kuće od kamena. Krajem XVII veka počinje upotreba opeke, a od XVIII veka useljuju se graditelji‐ projektanti iz Evrope, koji donose stilske koncepcije svojih postojbina. Prvu etapu razvitka arhitekture predstavlja tzv. kolonijalni stil, koji ima obeležja francuskog klasicizma. Zatim se javlja tzv. neokolonijalni stil (Bela kuća i Kapitol). Početkom XIX veka prevladava smer u kojem se primenjuju elementi klasične grčke arhitekture (Većnica u NJujorku i Vrhovni sud u Vašingtonu). Kod gradnje crkava primenjuje se neogotika. Razvoj građevinskih stilova može se dobro pratiti kod univerzitetskih građevina, koje po engleskom uzoru, sačinjavaju zasebne objekte usred travnjaka i drveća. Iduću etapu u razvitku američke arhitekture obeležio je Salivan. NJegova Palata saobraćaja znači prvo otvaranje teze o oslobađanju od tzv. stilske arhitekture. 137 Porast stanovništva i industralizacija nametnuli su nova urbanistička rešenja. U vremenu od nekoliko destleća izgrađeni su kompleksi gigantskih konstrukcija nebodera. NJihove vertikalne mase savršena su sinteza savremenih arhitektonskih ideja ostvarenih primenom novih materijala. U NJujorku su izgrađeni najviši neboderi u SAD: Empire State Building (85 spratova) i Rockefeller Center Radio City. Za masovne skupove i slične priredbe izgrađuju se velike dvorane zvane Auditorium. Od početka XX veka prelaze u SAD mnogi evropski arhitekti. U ubrzanom razvitku američke arhitekture značajne su nove ideje koje stižu iz Evrope. Neosporan je uticaj izvršio Le Korbizije, a vrlo značajna ostvarenja nastala su delatnošću trojice emigranata iz nacističke Nemačke: Gropijusa, Brojera i Rohea. Ta trojica athitekata svojedobno su se istakla delatnošću u Bauhausu, čije su ideje preneli u SAD i dalje ih razvijali. Muzej moderne umetnosti u NJujorku su projektovali Stoun i Gudvin. Stounovi su još radovi: njujorški neboder pošte i Lincoln Center u sastavu kojeg je i nova zgrada Metropolitan opere. Značajnija dela dala je firma SOM, koju su osnovala trojica arhitekata. Firma se specijalizovala

255

za projektovanje reprezentativnih poslovnih objekata i dala značajan doprinos razvitku američke arhitekture. Savremene arhitenktonske tendencije zastupaju i, koji je projektovao Medicinski centar u Filadelfiji i umetnička galerija Univerziteta Jejl, Jamasaki, autor elegantnih dvostrukih nebodera Svetskog trgovačkog centra u NJujorku i mnogi drugi. 128. AMERIČKI PREKOMORSKI TURIZAM. STRANI TURISTI U SAD I TURISTIČKI PROMET Američki prekomorski turizam. Pojam prekomorskog turizma je pojam prelaska preko okeana jer za Amerikanca turistička poseta Meksiku, Kanadi ili Karibima isto je što i poseta nekoj udaljenoj turističkoj lokaciji u samim SAD. Anglosaksonski turista je sa približno najvećim ličnim prihodima u svetu, sa relativno dugim slobodnim vremenom i već stečenim imidžom pokretljivog čoveka. Tako on ima najveću ulogu u međunarodnim turističkim kretanjima. SAD su u stvari najznačajnija turistička populacija u svetu koja čini približno 20% svetskih stranih turista (u smislu dolaska u drugu zemlju), ili preko 20 miliona u proseku godišnje u poslednje dve decenije. Ali, i pored toga, Piters kaže da u odnosu na nivo njihovih prihoda, njihova putovanja su neznatna. Iz ovog se vidi da i Piters smatra inostranim turizmom uglavnom prekomorski turizam u kojem, prema njegovoj analizi učestvuje oko 2% od ukupne populacije SAD. Evropa je najznačajnije prekomorsko turističko odredište za američkog turistu, a u znatno manjoj meri pacifička ostrva i Daleki istok. To su onih 4‐5 miliona inostranih turista koji se smatraju prekomorskim. Inače, u ukupnoj masi od spomenutih 20 miliona, ispred Evrope je Zapadna Indija, Srednja Amerika i Kanada. Od evropskih zemalja dugo je Francuska bila na prvom mestu po poseti američkih turista. Sada je Velika Britanija dobila primat, a zatim slede Francuska, Nemačka, Italija, Španija i Švajcarska. Međutim, sve više turista Angloamerike odlazi i u tzv. egzotične prirodne ambijente koje pružaju ostrva Indijskog okeana i Jugoistočne Azije. Inostrani turisti u SAD. Sa stanovišta međunarodnog turizma, SAD nije turistička zemlja u smislu prihvatanja većeg broja inostranih turista. Kao turističko odredište SAD privlače jedva 8‐10% inostranih turista sveta (između 13‐16 miliona). Od toga 75% čine Kanađani. Ostalih 25% mogu se tretirati kao dve grupe turista: približno jedna polovina uglavnom posećuje ostrvske, odnosno obalske

256

savezne države kao što su Havaji, Virdžinija, Island ili Devičanska ostrva, a druga polovina se kreće po unutrašnjosti SAD. Tradicionalni posetioci su rođaci skorijih imigranata, evropska inteligencija (umetnici, naučnici, pisci) i studenti i specijalizanti na američkim obrazovnim ustanovama, te poslovni ljudi koji obično udruže biznis i turizam. Strani turisti u SAD ni izbliza ne pokazuju interes za prirodne lepote, umetničke vrednosti i istorijske spomenike, kao što to pokazuju domaći turisti. Sigurno je da je tome uzrok i veliko teritorijalno prostranstvo koje se u jednom turističkom pohodu ne može savladati. Ali, kako bilo, strani turisti se uglavnom zadržavaju u velikim urbanim terminalima. Turistički promet. Ako je reč o finansijskim efektima američke turističke privrede, treba imati u vidu činjenicu da SAD privlače (kako je već navedeno) oko 8‐10% svetskih inostranih turista, a imituju 16‐19%. Kako je američki turista poznat kao «dobar» potrošač u zemlji boravka, skoro dvostruko veći 138 odliv turista od prijema morao se odraziti i na američke finansije. Naime, neto deficit između prihoda i rashoda u turističkoj privredi SAD kreće se godišnje preko 2 bilona dolara. Zato je morala uslediti i državna intervencija u smislu saveta građanima da provode godišnji odmor u zemlji. Ona se nije nikad poštovala, pa je državna intervencija krenula u pravcu stvaranja uslova za veći priliv stranih turista u SAD. Međutim, troškovi života u SAD, mereni tipično američkim kriterijumima, previsoki su za mnoge turiste sveta. Samo Britanci, Nemci, Kanađani i Japanci mogu relativno da obezbede određenom broju svojih turista zadovoljavajuće prihode koji će pokriti te troškove. Zato, može se reći, SAD će verovatno i u bližoj perspektivi od stranaca imati najviše profesionalnih političara, poslovnih ljudi i svetske inteligencije s obzirom na politički, ekonomski i kulturno‐naučni nivo razvoja SAD. One to mogu podneti jer nisu zemlja koja zavisi od finansijske zarade u turizmu. 129. TURIZAM U KANADI Kanada zauzima severni deo Severne Amerike. Na severu se graniči sa Severnim ledenim morem, na istoku i severoistoku s Atlantskim okeanom, na jugu i severozapadu sa SAD i na zapadu s Tihim okeanom. Prema proceni 2004. u Kanadi je živelo oko 30.000.000 stanovnika. Prirodna osnova. Reljef. Kanada se sastoji od planinskog područja na zapadu, pobrđa na istoku,

257

odnosno severoistoku i prostranih ravnica među njima. Planinsko područje na zapadu sastoji se od mlađeg nabranog gorja, koje se deli na istočne i zapadne Kordiljere između kojih je oko 1000 m visok bazaltni plato. Sevoristočni deo Kanade zahvata pobrđe Kanadskog štita. Na jugozapadu pobrđe prelazi u nizije, koje se prema zapadu nastavljaju u prerijske ravnice. Niski deo Kanade, koji zauzima veći deo kanadske teritorije, nastao je ledničkom erozijom u pleistocenu. Klima. Najveći deo Kanade leži u umerenom pojasu, samo krajnji sever ima subarktičku i arktičku klimu. Zimi je Kanada pod uticajem arktičkih vazdušnih masa i hladne Labradorske struje. Pacifičko primorje ima hladne zime i sveža leta. Padavina ima kroz celu godinu. Planinski pojas na zapadu ima oštre zime i hladna leta sa znatnim kolebanjem temperature, a niski krajevi na istoku hladne i suve zime. Južni deo istočne Kanade ima kontinentalnu klimu s hladnim zimama i toplim letima. Hidrografija. Najveći deo rečne mreže pripada slivu Atlatskog okeana, a najmanji slivu Tihog okeana. Stenjak rastavlja sliv Atlantskog okeana i Severnog ledenog mora od sliva Tihog okeana. Najveće reke Atlantskog okeana su: Sv. Lorenc, koja odvodnjava Velika jezera i Nelson koja utiče u Hadsonov zaliv. U slivu Severnog ledenog mora najveća je reka Mekenzi, a u slivu Tihog okeana Kolumbija i Frejzer. Najveća jezera su na rubu Kanadskog štita (Velika jezera, Vinipeg, Atabaska, Veliko medveđe...). Reke imaju brzake i slapove i dugo su zaleđene (5‐9 meseci). Kanadske reke snadbevaju se vodom iz jezera, a zaleđivanjem jezera u zimi smanjuje se ili obustavlja protok vode. Obala je veoma razuđena, s mnogobrojnim prostranim zalivima (Hadsonov zaliv), širim i užim prolazima i uskim fjordovima. Obala je na severu niska, izuzev strmih obala planinskog severa i severozapada ostrva Bafinove zemlje. More uz obalu je plitko s mnogobrojnim podmorskim grebenima. Između Bafinove zemlje i Grenlanda nalazi se Bafinov zaliv, s nešto toplijom vodom koja zagreva obalu Grenlanda. Istočna obala je niska, osim planinskih delova Labradora. U zalivu Fandi plima dostiže najveću visinu na svetu (21,5 m). Zapadna obala, uz koju se pruža Primorsko gorje, gotovo u celini je strma. Uz obalu su mnogobrojna ostrva, prirodna zaštita lukama. Najveća ostrva su: Bafinova zemlja, Viktoria, NJufaundlend, Benks, Devon i druga.

258

Istorija. Oko 1000. godine Vikinzi s Grenlanda doplovili su do kanadske obale, a 1497. DŽon Kabot iskrcao se u NJufaundlendu. Istraživanja su nastavili Francuzi. Kao suparnici Francuza pojavili su se već tada Englezi čija kolonizacija napreduje neuporedivo brže. Borba za kolonijalne posede svršila je posle sedmogodišnjeg rata porazno za Francusku. Francuska je Britancima morala odstupiti celu Kanadu. Dotadašnja kolonija Kvebek bila je podeljna na dva dela: Donju i Gornju Kanadu . Britanska je vlada 1840. sjedinila oba dela zemlje u političko‐administrativnu celinu sa zajedničkim parlamentom. Otada se kanadska država brzo razvija, a taj razvoj prati i sve veća imigracija. Godine 1871. Kanadi je 139 pridružena Britanska Kolumbija. U I svetskom ratu Kanada se borila na strani Velike Britanije, a nakon rata sve se više afirmisala kao nezavisna politička sila. Godine 1931. postaje nezavisna država. U II svetskom ratu stupila je na stranu Saveznika. God 1949. Kanadi se priključio dotadašnji britanski dominion NJufaundlend. Retka naseljensot i tradicionalna orijentacija na iskorišćavanje prirodnih bogatstava zemlje nisu pogodovale stvaranju većih urbanih središta. Intezivnija urbanizacija nastupa tek u XX veku. Već 1970. više od polovine stanovništva živi u gradovima iznad 100 000 stanovika. Među njima po veličini znatno odskaču Monteal, Toronto i Vankuver. NJihova izgradnja odvijala se uglavnom u tradicionalnim okvirima sledeći u početku evropske, a kasnije američke urbanističke obrasce. Prilivom stanovništva posle II svetskog rata svi veći gradovi započinju opsežnu rekonstrukciju svojih starih središta, to je bitno izmenilo njihov urbani lik. Najmarkatnija građevina Toronta je impozantni kompleks Gradske većnice s dvojnim zaobljenim neboderima. Karakteristike turizma. Kanada kao druga angloamerička država, u turističkom pogledu ima slične trendove kao SAD. To je i logično s obzirom na slične društveno‐ ekonomske uslove života. Kanađani takođe imaju visok životni standard, zatim uobičajeni su dugi odmori, dinamika življenja uslovljava i njihovu prostornu mobilnost, a po mentalitetu kanadski turista je spreman da potroši na zadovoljstvo u dokolici, baš kao i turisti SAD. Veliki geografski prostor bio je važna odrednica za razvoj domaćeg turizma. Primarne atrakcije su veliki šumski kompleksi, morske obale ‐ iako relativno hladne u kratkoj letnjoj sezoni su kupališni 259

turistički lokaliteti, sela pored obale itd. Neki prirodnogeografski objekti takođe privlače turiste – plimski talas u zalivu Fandi od 27 m, čuveni vodopadi na reci Sv. DŽon, na severu i na planinama večiti sneg i led po kojem krstare traperi i Eskimi... Nekoliko nacionalnih parkova kao što su Benf, DŽesper, Voterton, uređeni su po guledu nanacionalne parkove u SAD. Parkovi su veoma pristupačni jer leže na transkontinentalnoj železničkoj liniji, dok Benf i DŽesper povezuje autostrada, za koju stručnjaci kažu da je primer inženjerske veštine. Uz autostradu postoje i smeštajni turistički centri kao rekreacione stanice i mnogo manjih turističkih objekata. Duž celog puta stalno se proširuju turističke instalacije, od turističke infrastrukture do sasvim namenskih turističkih objekata. Inače, Kanada je zemlja sa 38 nacionalnih parkova, rasutih po celoj zemlji. U istočnom delu zemlje, gde je i najveća koncentracija kanadske populacije, su nastali važni rekreacioni lokaliteti iz kojih se lako može otići u divljinu na severu. Zimi, Laurentijski visovi u provinciji Kebek debelo su prekriveni snegom, pa su pretvoreni u kompleksan zimsko‐sportski turistički centar.. Mnogi odlaze i u životinjske rezervate. Kanađani čine oko 30% turista koji posećuju SAD, a to je oko 15 miliona turista. Ali, taj masovni turistički trend nije naročito komercijalno efektan. To se objašnjava činjenicom da većina putuje u SAD na kratke ekskurzije i u vlastitom automobilu. Međutim, treba naglasiti da negde oko 10% kanadskih turista ima status prekomorskih turista koji posećuju najviše Evropu: na prvom mestu Veliku Britaniju, zatim Francusku, Nemačku, Švajcarsku, Holandiju i Italiju, ali i Zapadnu Indiju, naročito Bermude, Karibe i u Srednjoj Amrerici Meksiko. Kanadu poslednjih godina prosečno posećuje 19‐20 miliona stranih turista, u najvećem broju iz SAD. Nacionalni parkovi Kanade. Na ogromnom i uglavnom retko naseljenom prostoru, nailazi se na veoma raznoliku prirodnu sredinu. Pored raznolikog reljefa, ima i veoma razuđene obale, mada je najveći deo arhipelaga tokom čitave godine zaleđen. Najniži deo kanadskog kopna predstavlja prostor oko Hadsonovog zaliva, što je najniži deo prostranog izvrnutog Kanadskog štita. U davnoj geološkoj prošlosti ovde je postojalo staro Laurentijsko kopno. Na prostoru Laurentijskog kopna ističu se izuzetno interesnatne stare geološke formacije. Planinski zapad je najviši prostor Kanade, gde je najviši

260

deo planina Logan (5.959 m). Intenzivni glacijalni i postglacijalni procesi značajno su preoblikovali površinu Kanade i stvorili raznolike reljefne celine i brojna jezera. Pošto se Primorske planine strmo izdižu iznad pacifičkog primorja, blagotvorni uticaji severoistočnog Pacifika ne prodiru u unutrašnjost kontinenta. Na zapadnim padinama Primorskih planina izluči se velika količina padavina u obliku kiše i snega. Istočno primorje Kanade je pod dominantnim uticajem hladne Labradorske struje, te je i tu 140 relativno mala količina padavina. Sever Kanade i ostrvski arhipelag su pod polarnim uticajem te imaju polarnu i subpolarnu klimu. Ovakvi odnosi uticali su da središnji prostor Kanade ima oštrokontinenatalnu klimu, koja prema jugoistočnom primorju prelazi u kontinenatalnu, a na zapadu u tipičnu planinsku. U takvim uslovima, sever Kanade najvećim delom je stalno zamrznut, na kome je razvijena samo oskudna vegetacija tundre, sa polarnim životinjama.Prema jugu se nadovezuje ogromno prostranstvo četinarskih šuma ‐ tajgi. Četinarske šume dominiraju i na planinskom zapadu. Oko Velikih jezera i uz reku Sveti Lorenc rastu mešovite i listopadne šume. Kanada je na različite načine zaštitila pojedine prostorne celine, a među njima posebno treba izdvojiti nacionalne parkove. Kanada je svoje nacionalne parkove organizovala po uzoru na SAD. Prvi nacionalni park Kanada je formirala 13 godina posle osnivanja NP Jelouston. Nacionalni parkovi Kanade su raznoliki po položaju, veličini, prirodnim vrednostima, broju posetilaca itd. Najposećeniji ali i najugroženiji su oni u blizini gusto naseljenih i razvijenih područja i oni bliži granici sa Amerikom. Parkovi na ostrvima polarnog i pripolarnog područja su retko posećeni. Najprostraniji i najbrojni su parkovi u zapadnom delu prerijskog područja i na planinskom zapadu. Najveći i jedan od najprostranijih nacionalnih parkova u svetu je Vud Bafalo ‐ nešto manji od polovine Jugoslavije. Nacionalni parkovi Benf i Džesper. Jedan od najinteresantnijih i najvrednijih predela Kanade je najstariji nacionalni park Benf, koji se nalazi u jugozapadnom delu Alberte. Nacionalni park Benf se prostire na istočnim padinama Stenovitih planina. To je prostor koji krase planinski grebeni, brojni oštri stenoviti vrhovi (najinteresantnija je Dolina deset vrhova), otseci, kanjoni, klisure, lednici (najpoznatiji Kolumbija glečer), vodopadi, brzaci itd. Benf je osnovan je prevashodno zbog zaštite sumporovitih 261

termalnih izvora. Ime je dobio po gradiću Benf, koji je danas značajno turističko mesto. U vreme naseljavanja ovih prostora park je bio poznat i po velikom broju šumskih bizona (nešto manji od prerijskih bizona), koji su intenzivno lovljeni pa su iskorenjeni. Malobrojni primerci šumskih bizona koji se danas sreću u parku, potiču iz nacionalnog parka Vud Bafalo. Na ovom sektoru se u nizu javljaju još tri nacinalna parka. Sa severozapada na Benf se nadovezuje nacionalni park Džesper, Joho i Kutinej. Sva četiri nacionalna parka raspolažu izuzetnim vrednostima, posebno prirodnim, pa predstavljaju baštinu UNESCO‐a. Na ove parkove nastavljaju se i četiri provincijska parka. I NP Džesper krase planinski grebeni i teško pristupačni vrhovi. Najviša je planina Robson, a za planinare i alpiniste interesantna je i planina Idit Kavel. Podno snežnih planinskih vrhova su ledničke doline i lednička jezera, reke, kanjoni, vodopadi, pašnjačke površine i šume, te raznovrsan životinjski svet. Nacionalni park Voterton jezera je na krajnjem jugu Alberte. Ovaj nacionalni park se nastavlja na park Glejšer, koji je uz granicu na teritoriji SAD. Zajedno čine Voterton‐ Glejšer svetski park mira, prvi te vrste u svetu, koji simbolizuje dobrosusedsku saradnju i razumevanje, a zaštićuje izuzetne prirodne vrednosti. Park obuhvata deo razvodnog grebena Stenovitih planina. U Votertonu su brojne interesantne glečerske i rečne doline, te jezera sa bistrom vodom. Južniji položaj ovog parka u odnosu na ostale, utiče i na nešto topliju klimu, sa više padavina. Na toplije zime utiče pojava toplijeg i suvog vetra, koji duva sa juga i prouzrokuje otapanje snega, a često i poplave. Planinski grebeni obiluju raznolikim biljnim vrstama. Park obiluje i velikim brojem životinjskih vrsta. Neki od ostalih značajnijih nacionalnih parkova Kanade su: Olavik je zaštitio artičku divljinu ostrva Benks. Brius poluostrvo je park uz istočnu obalu jezera Hjuron sa interesantnim kamenitim obalama u starim arhajskim stenama. Fandi uz istoimeni, sa zaštićenim delom atlantske obale u zalivu sa najvišim plimskim talasom na svetu. Grasleds je park sa zaštićenom prerijskom retkom travom, fosilima dinosaurusa i područjima "badlands". Gros Mourn pripada baštini UNESCO‐a, kao i park Klouen i Vud Bafalo. Mount Rivilstouk je sa vlažnom šumom kedra, u kojoj su pojedina stabla stara 1.000 godina. Ostrva Sent Lorenca je najmanji nacionalni park

262

Kanade, u okviru koga je nekoliko malih ostrva. Veipusk je jedno od najvećih svetskih staništa polarnog medveda. Vud Bafalo je najprostraniji park, sa zaštićenim krdima šumskih bizona u očuvanom prostoru prerije. 141 130. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA SREDNJE AMERIKE Kulturno‐civilizacijski pečat Srednjoj i Južnoj Americi dale su latinske nacije: Španci i Portugalci. Nakon velikih otkrića, evropska civilazicija i njena ekspanzija dovela je sve kontinente u direktni kontakt, a sve druge civilizacije i kulture, pa ni američka koju su predstavljale stare kulture Asteka, Maja i Inka, nisu mogle pružiti otpor. Stare američke civilizacije bile su uništene već do 1535. godine. Hernan Kortes, osvajač Meksika i stvaralac Nove Španije u srednjoj Americi, ostao je zabeležen u istoriji kao surovi rušitelj civilizacije autohtone Amerike. Potkraj XVI veka Španci i Portugalci su već stovorili velike imperije. Tako su se Španci otisnuli iz svojih probitnih utvrđenih luka (Kartagena, Vera Kruz, Havana...) na severozapad i jug Severne Amerike, te na jugozapad pored pacifičke obale sve do Ognjene zemlje, a Portugalci dobijaju prevlast nad celim Brazilom. Prvo špansko naselje na Pacifiku bila je Panama, a na Atlantiku portuglasko Bahia. Ostale evropske sile (Engleska, Francuska, Holadnija i Danska) uključile su se u kolonizaciju Latinske Amerike tek polovinom XVII veka, ciljajući najpre na Karipska ostrva kao centralni prostor između dveju Amerika. Iberijska nadmoć ozbiljno je bila ugrožena. Gotovo svaka evropska država koja je izlazila na atlantsku obalu osnovala je plantaže u Karibima. Danas se na latinoameričkom prostoru nalaze uglavnom zemlje u razvoju koje zbog svoga opšteg ekonomskog stanja ne mogu da ulažu u turizam, kao što i njihovo stanovništvo nema mogućnosti koje bi mu omogućile da znatnije učestvuje u svetskim turističkim tokovima. Zbog toga se na tom području javljaju ozbiljni problemi turističke privrede. Nasuprot društveno‐ekonomskim problemima stoje izvanredni prirodni uslovi za turističku privredu. To se naročito odnosi na Srednju Ameriku koja razdvaja dva okeana i spaja dva američka kontinenta i Karipska ostrva. Upravo u tom području turizam je delimično uspeo da se uključi u svetsku turističku privredu sa perspektivom koja obećava još veći uspon. 263

134. OPŠTE KARAKTERISTIKE JUŽNE AMERIKE I NJIHOV UTICAJ NA TURIZAM Južno‐američki kontinent je po veličini četvrti kontinent; koji se pravcem sever‐jug prostire od rta Galinas do rta Horn, i od najzapadnijeg rta Parinas do rta Sao Roljue. Od Afirke je udaljena oko 3000 km, od Antartičkog kopna oko 1.000 km, a sa Srednjom Amerikom je spojena Panamskom prevlakom. Najveći deo Južne Amerike leži u tropskom pojasu s obe strane ekvatora, a prema jugu, u području suptropskog i umerenog pojasa se sužava. Prirodna osnova. Građa i reljef. Po građi se Južna Amerika deli na tri prirodne celine: Brazilsko visočje i Gvajansko gorje na istoku, Ande na zapadu i velike nizije između njih. Najstariji deo kontinenta, Brazilsko visočje, građeno od starog nabranog kristalastog stenja i paleozojskih naslaga, bilo je egzogenim silama sniženo i poravnato. To poravnanje je tektonskim lomovima pojedinih delova često bilo poremećeno, tako da je sada Brazilsko visočje valovita visoka ravnica, koja se lagano stepeničasto spušta prema zapadu. Na njemu se izdižu vrlo otporna eruptivna planinska bila. Gvajansko gorje građeno je takođe od starih stena, koje mestimično pokrivaju mlađe naslage. Ande su mlađe nabrano gorje na zapadu; pružaju se od Panamske prevlake na severu do rta Horn na jugu. Po građi se dele na tri pojasa: istočni, unutrašnji i zapadni ili pacifički. U toku tercijara uzdignuti su pojedini delovi Anda radijalnim pokretima na veliku visinu. Za glacijacije u pleistocenu, koja je zahvatila najviše delove Anda, na njihovom istočnom podnožju su nastala glacijalna jezera, a na obali Tihog okeana fjordovi. Planinski sistem Andi se deli na tri skupine: severnu, srednju i južnu. Severne Ande pružaju se kroz Kolumbiju i Ekvador i račvaju se u tri lanca, na kojima je niz aktivnih ugašenih vulkana. Srednje 142 Ande protežu se kroz Peru i Boliviju; između njihovih planinskih lanaca nalaze se prostrane visoravni. Južne Ande pružaju se na jug do kraja kontinenta, a na Ognjenoj Zemlji visoke su oko 2000 m. Oblast Južnoameričke nizije (Amazonija, nizija LJanosa i Pampa) bila je do nabiranja Anda poplavljena morem, a posle je to more bilo pretvoreno u jezera, koja su andske reke nanosima zasule i pretovorile u niziju. Na zapadnom rubu velikih nizija uzidžu se mestimično ostaci starih masiva kao

264

ostrvske planine, poznate pod imenom pampske siere. Uz obalu Tihog okeana, koja je visoka i strma, ima mnogo ostrva. Južni deo atlanske obale ima nekoliko polukružnih zaliva. Najbolji su zalivi Rio de Žaneiro i Venecuelski zaliv sa lagunom. Klima. Južna Amerika je sa svih strana okružena okeanima, ali je uticaj Tihog okeana ograničen samo na suvi obalni pojas. Osim toga, na zapadnoj strani kontinenta snižava se temperatura vazduha, zbog uticaja hladne Peruanske (Čileanske) ili Humboltove struje. U tropskom pojasu tokom cele godine nema velike razlike u temperaturi. Temperatura je u pojedinim delovima Anda vrlo različita. Leti prema severnom rubu kontinenta duva severoistočni pasat. S Tihog okeana prema kopnu duvaju jugozapadni vetrovi; najjužniji deo pacifičke obale stalo je u području okeanskih zapadnih vetrova. U području pampa duvaju jaki hladni vetorovi s juga. U ekvatorskom pojasu padavine su ravnomerne u toku cele godine. U primorju srednjeg i severnog Čilea i južnog Perua, zbog hladne morske struje, može proći nekoliko godina bez kiše. Umerena kontinentalna klima vlada u pampama, a hladna kontinentalna klima u Patagoniji. Vode. Razvođe između Atlantskog i Tihog okeana leži na zapadnom rubu kontinenta, te zbog toga prema Tihom okeanu otiče tek 6% ukupne rečne mreže Južne Amerike. Veliki rečni sistem Amazona, Orinoka i Parana ‐ La Plate odvojeni su međusobno vrlo niskim razvođima, na kojima dolazi do račvanja ili bifurkacije. Najveće su reke Orinoko, Amazon i Parana ‐ La Plata. Reka Orinoko izvire na istočnim padinama Anda i velikom deltom utiče u Atlantski okean. Reka Amazon (duga 6280 km) ubraja se u najveće reke sveta. U Atlantski okean utiče deltastim estuarom, koji je širok oko 300 km. Reka La Plata zapravo je velik estuar, u koji utiču reke Parana sa Paragvajem i Urugvaj. S Brazilskog visočja u Atlantski okean teku kratke reke izuzevši Sao Francisko. U istočnoj Pantagoniji veće su reke Kolorado (južni), Crni Čubut i Desedo. U Tihi okean utiču reke kratkog toka, a među njima svakako je najatraktivnija Kolka u Peruu, koja je izgradila kanjon dublji od Grand kanjona na Koloradu. Najpoznatija jezera su Nahuel Huapi, Buenos Aires, Argentino i Titikaka. Biogeografske karakteristike. Biljni pokrov pripada neotropskoj flornoj oblasti, a samo mali deo antarktičkoj. Neotropska florna oblast deli se u više regija: severno savansko područje ili ljanosi u

265

porečju Orinoka i njegovog zaleđa ima najveće prostranstvo. Zbog suše, koja traje gotovo pola godine, šume rastu uz obalu mora ili uz reke (galerijske šume). LJanosi se sastoje od trava koje su visoke oko 2 m, mada mogu biti i više. Na obalama ušća Orinoka razvila se tropska prašuma. Hilea je veliko područje tropskih prašuma ili džungla (selvas) u porečju Amazona. Ovde je preko 4.000 vrsta drveća. Deli se na niziske, često preplavljene džungle, poznate pod imenom igapo džungle, i u nepoplavljene ili ete džungle. Prema jugu i jugoistoku džungle prelaze postepeno u različite kserofitne formacije. Oko gornjeg dela sliva Parane i Paragvaja, javljaju se galerijske šume i travna područja savanskog tipa ‐ kamposi. Područje pampa zauzima nizijski stepski deo Južne Amerike u Argentini. Tu preovlađuju travnjaci i stepe. Drveće raste samo uz reke (galerijske šume). Na periferiji toga područja je suva stepa s trnovitim grmljem i kržljavim drvećem. U andskom području, od severa prema jugu nižu se džungle, pustinjsko područje s oazama zimzelene vegetacije, polupustinje s bodljikavim grmovima, vlažne zimzelene i listopadne šume s antarktičkim drvećem. Istočne padine Anda obrasle su suptropskim šumama. Antarktička florna oblast zauzima krajnji jug Amerike. Deli se na tihookeanski i atlantski deo. Tihookeanski je obrastao kišnim šumama, a atlantski kserofitnom polupustinjskom i pustinjskom vegetacijom. Iznad šume razvile su se planinske rudine, koje su nalik na tundre. Životinjski svet Južne Amerike, zajedno s faunom Srednje Amerike, pripada neotropskoj oblasti. Iako fauna Južne Amerike obiluje vlastitim oblicima, dosta je srodna s faunom Australije i Afrike. Ostaci starije faune upućuju na nekadašnju vezu s drugim kontinentima (gondvana). Južna Amerika, osobito 143 Brazil, obiluje glodarima. Od zveri su značajne jaguar, puma, vuk, vidra i medved. Zastupljeni su i južnoamrički sisari: mravojedi, tapiri... U visokim planinama Anda i u primorskim brdovitim krajevima živi andski kondor, najveća grabljivica Južne Amerike. U rekama i jezerima žive krokodili kajmani, a na morskoj obali i na kopnu gušteri. Zmija ima mnogo: udav, anakonda (duga do 10 m), zvečarke... Reke i jezera osobito su botate ribom. U Južnoj Americi živi i električna jegulja; u Amazonu i njegovim pritokama opasna riba pirana. Među insektima posebno se ističu leptiri.

266

Društvene karakteristike. Istorija, stanovništvo i privreda. Južna Amerika je do početka 16. veka bila naseljena samo retkim indijanskim plemenima. Od tada se ovde, tokom svojih osvajanja, naseljavaju Španci i Portugalci, a kasnije i Italijani, Nemci i drugi. U 20. veku stigao je jedan broj Indijaca, Japanaca i stanovnika drugih azijskih država. Tokom svoje kolonijalne vladavine Španci i Portugalci dovoze crnce iz Afrike, a oni su danas značajan segment južnoameričke populacije. Od ukupnog stanovništva, na belce otpada 40%. Mešanje rasa i etnička šarolikost osobeni su za veći deo južnoameričkog prostora. Belci su se najviše naselili na jugu, jugoistoku i jugozapadu, odnosno u područjima suptropske i umerene klime. Starosedeoci Idnijanci žive uglavnom na Andama, Gvajanskom gorju, u niziji Amazona, na Gran Čaku, Brazilskim planinama, u Patagoniji i na krajnjem jugu kopna. Mnoga plemena su izumrla. U Brazilu je u 20. veku iskorenjena trećina od 230 poznatih plemena u tropskim šumama Amazonije. Položaj Indijanaca, crnaca i mešanaca je težak, a stepen njihovog ekonomskog i kulturnog razvoja, još uvek je nizak. Mada je prosečna gustina naseljenosti oko 20 st./km2, ima dosta prostora sa znatno manjom naseljenosti, pa čak i nenaseljenih ‐ delovi amzonskih džungla, pustinja i planina, mada su pojedini delovi primorja gusto naseljeni, posebno jugoistočno brazilsko primorje i područje oko estuara La Plate. Južna Amerika se karakteriše velikim gradovima na visokim planinskim prostorima (Bogota; La Paz; Kito i dr). Međutim, prema unutrašnjosti kontinenta gustina naseljenosti znatno je manja. U Amazoniji, delovima Anda i u Patagoniji ima i nenaseljenih površina. Iako je doživela značajne promene, južnoamerička privreda bazira se na poljoprivredi – velike površine pod kafom, šećernom treskom, pamukom, kaučukom, u tropskim uslovima, pod žitima i krmnim biljem, i sa razvijenim stočarstvom u suptropskim i umerenim uslovima. Južna Amerika ima veliko rudno bogatstvo, koje je doprinelo bržem razvoju ovog kontinenta, a u novije vreme postaje značajna i po proizvodnji nafte (posebno Venecuela). Reljefni uslovi su u značajnoj meri uticali na slabu povezanost istočnih i zapadnih delova kontinenta, pa i pojedinih delova nekih država. Uz to, klimatske karakteristike su otežale ili pomogle naseljavanje i razvoj nekog područja. Ako se tome doda i uticaj razmeštaja rudnog bogatstva, nafte i 267

plodnog zemljišta, lako se zapaža da su sa najvećim značajem jugositočna obala Brazila, centralni i severoistočni deo Argentine i priobalje Venecuele. No, generalno posmatrano, u geografskom smislu se izdvajaju tri velike regije: tropski sever (Venecuela, Kolumbija, Republika Gvajana, Surinam, Francuska Gvajana), tropski istok (poistovećuje se sa Brazilom), umereno jugoistočno područje (Argentina, Urugvaj, Paragvaj) i pacifička fasada (Peru, Ekvador, Bolivija, Čile). 139. PRIRODNE I ANTROPOGENE OSNOVE TURIZMA AUSTRALIJE I OKEANIJE TURIZAM AUSTRALIJE. Celokupan razvoj ove države uticao je i na određenu izmenu prirodnih uslova, a na bazi raznolikih bogatstava razvile su se različite privredne grane. Pored intenzivnog razvoja očuvane su brojne prirodne lepote. Posle Drugog svetskog rata, u mnogim regijama i državama turizam postaje dominantna delatnost, koja utiče i na izmenu fizionomije prostora, odnosno formiraju se specifične turističko‐geografske regije Razvoj vazdušnog saobraćaja i mogućnost da se zadovolji raznolika tur. tražnja, uticali su na to da turizam u Australiji postaje sve značajnija delatnost, sa izuzetnom perspektivom. Turističko‐geografski položaj Australije. Kontinent sa tri strane okružuju ogromne vodene površine Tihogog i Indijskog okeana, dok je preko niza ostrva na severu povezan sa Azijom. Položaj Australije karakteriše velika udaljenost od većine kontinenata, što je važno i sa stanovišta turističkih 144 kretanja. Rastojanja između pojedinih delova Australije takođe su relativno velika, te su donekle ograničavajući faktor razvoju turizma, mada vazdušni saobraćaj, sa savremenim drumskim i železničkim, omogućava značajan napredak. Prirodne osnove turizma Australije. Australija je deo starog paleozojskog kopna Gondvane i ima relativno jednoličnu građu ‐ kristalasti škriljci, graniti i dr. Od paleozoika do danas reljef Australije uglavnom je uravnavan, pa ni planine uz istočni rub kontinenta (Australijski kordiljeri ili Australijski alpi) nemaju velike visine. Najvišu visinu dostižu u južnom delu, gde je najviši vrh Košćuško. Planine se strmo spustaju prema istočnoj obali, dok se postepeno snižavaju prema Središnjoj australijskoj niziji, koja se proteže preko celog kontinenta Obala ovog kontinenta nejednako je razuđena, najviše na severozapadu i na istoku. U većem 268

delu obala je slabo pristupačna, posebno na jugu, severozapadu i severoistoku. Duž severoistočne obale proteže se Veliki koralni greben. Planinski prostor je strmih gromada, ugašenih vulkana, ponegde teško pristupačne podgorine, ali i pitomih i privlačnih sektora, sa dubokim rečnim kanjonskim dolinama. Planine Tasmanije bile su skoro čitave pod lednicima, pa su ostali brojni oblici ledničke erozije, ali su i reke formirale doline kanjonskog tipa ili sutjeske. Australija je poznata kao zemlja sa najvećim brojem nacionalnih parkova, a za razvoj turizma značajno je da ih je dosta na planinskom istoku. Plave planine su deo Velikih razvodnih planina. Njihovu južnu granicu predstavlja reka Koks, a na sever se protežu do planina Vilson. Plave planine predstavljaju jedan ogroman plato izgrađen od peščara. Naziv planina potiče od ulja koje isparava iz šuma eukaliptusa, a prolazeći kroz njega svetlost se rasipa, te pejzaž dobija kobaltno plavu boju. Među najpopularnija područja, spadaju Džejmison dolina južno od grada Katumba, Gros dolina severoistočno od ovog grada, te dolina jugozapadno od grada Blekhita. Najlepši panoramski pogledi su sa vidikovaca kod Katumba, odakle se vide, u čitavoj Australiji dobro poznata, tri peščana ostenjaka Tri sestre. U blizini Katumbe, nalazi se nekoliko lepih vodopada, među kojima su najpoznatiji: Ventvort visok 300 m, zatim Terasa, Federal, Feri i dr. U NP Plave planine su i poznate Dženolen pećine. Radi se u stvari o devet pećina, koje su formirane u krečnjaku i spadaju među najpoznatije u Australiji. Planina Košćuško u okviru Snežnih planina, je u Novom Južnom Velsu, a na njoj je istoimeni NP, inače po površini najveći u ovoj državi. U blizini Košćuška je i Rem‐hed greben, na kojem se nalazi jedan od retkih ski centara u Australiji. Planina Flinders je u polupustinjskim oblastima i predstavlja interesantno florističko područje. Posebno je interesantno drvo " reka crvene gume ". Stablo ove biljke iz roda eukaliptusa je belo, ali kada se zareže kora ispušta smolu koja je crvene boje. Drvo može da naraste do 40 m i da dostigne starost preko 1.000 godina. Veći deo Australije je u tropskom i suptropskom klimatskom pojasu, a južni povratnik deli ovaj kontinent gotovo na dva jednaka dela. Severni deo Australije je u tropskom pojasu, gde letnji monsun donosi relativno dosta kiše. Obilne kiše dobija i jugoistočno primorje, no planinska barijera zaustavlja prodiranje kiše u unutrašnjost.

269

Australija je siromašna površinskim vodama. Najznačajnija je reka Marej ili Mari. Za turiste interesantna je Snežna reka, kao i reke Maranbridž, Ekumben i Tumut. Ovi vodotoci su pregrađi‐ vani branama, a njihove vode su prevođene iz jedne u drugu i na kraju prema zapadu u reku Marej, gde se koriste za navodnjavanje. Darling je najduža reka Australije. Najveće australijsko jezero je Ejr, koje spada u tri najveća australijska NP. Sastoji se iz dva jezerska basena ‐ severnog i južnog, koji su povezani kanalom, a vodom se snabdevaju uglavnom u vlažnijem periodu pa se dešava i da presuše. Jezero predstavlja i kriptodepresiju. Za turističku valorizaciju značajna su i tri mala jezera u kraterima na granici Viktorije i Južne Australije, posebno Plavo jezero. Od decembra do marta jezero je svetlo plave boje, od marta do novembra je sivo, zatim ponovo počinje menjati boju u plavo. Pretpostavlja se da plava boja postaje od fluorescentne humusne materije. Kako od jugoistoka prema unutrašnjosti opada količina padavina, tako se menja i vegetacija. Idući od jugoistoka prema unutrašnjosti nailazi na pojas polusušne stepa, te sušne stepe i konačno na pustinje. Australijska floristička oblast ima preko 10 000 vrsta od čega je preko 75% endemično, što je posledica njenog geološkog razvoja. Austaralijska fauna takođe obiluje endemima i interesantnim vrstama. Od oko 230 u svetu poznatih vrsta torbara u Australiji živi oko 170, među kojima su 145 najpznatiji kenguri i koale. No, u fauni se ističu i endemični sisari ‐ najprimitivniji sisari na Zemlji ‐ kljunari. Za razvoj turizma u Australiji veliki značaj imaju nacionalni parkovi i drugi zaštićeni delovi prirode. Neki od njih su: Veliki koralni greben, NP Kakadu, NP Uluru Kata Tjuta, Nedirnuta ili Divlja Tasmanija, Viktorija, Jezero Ejr itd. Među najinteresantnije spadaju NP Uluru‐Kata Tjuta. NP Uluru nalazi se u južnom delu Severne Teritorije. Područje Uluru je vlasništvo Aboridžina. Stena Uluru predstavlja jedan od najznačajnijih simbola Australije, koji se veoma često koristi u propagandnim materijalima. Monolit Uluru je dug 3,6 km, a iznad okolnog terena izdiže se za 348 m, odnosno ima nadmorsku visinu 867 m. Padine ovog monolita su veoma strme sa mnogo neravnina, a vrh je relativno ravan. Nasuprot ovome područje Kata Tjuta sastoji se od 69 stenovitih kupola različitih visina. NP Kakadu. U ovom NP Aboridžini su

270

suvlasnici zemlje. Kakadu se nalazi u močvarnom tropskom području. Ovaj NP ima izuzetno prirodno i antropogeno bogatstvo. Sreću se primerci flore i, koje su retki i nepoznati u ostalim delovima Australije i sveta. Veoma vredni kulturni, umetnički i arhitektonski spomenici Aboridžina uticali su na to da ovaj NP bude prvi u Australiji uvršten u listu svetske baštie. U parku je preko 5.000 nalazišta aboridžinske umetnosti, među kojima ima starijih i od 20.000 godina. Pored ovih turističkih vrednosti Severna teritorija ima i druge motive, a među najpoznatijima su: Kings kanjon, spomenici aboridžinske culture, rudnici zlata, Mek Donel greben i drugo. Antropogene osnove turizma Australije. Flota kojom je komandovao holandski moreplovac Abel Jansen Tasman 1642. god. plovi uz Novu Holandiju i dolazi do, kako je smatrao, najjužnijeg dela kontinenta. Kasnije je utvrđeno da je on u stvari sa juga oplovio ostrvo, koje je po njemu nazvano Tasmanija. Godine 1770. Džems Kuk je istražio jugoistočnu Australiju, najpre Botani Bej ili Zaliv bilja, a zatim i okolni prostor i nazvao ga Novi Južni Vels. Potpuno tačno ucrtan novi kontinent dobijamo nakon putovanja engleskog moreplovca Metjua Flindersa, koji je oplovio Australiju i dokazao da su Nova Holandija i Novi Južni Vels samo njeni delovi. Botani Bej se činio kao najbolje mesto za naseljavanje pa je u ovaj zaliv stigla flota od 11 brodova sa 290 mornara i oficira i 717 kažnjenika i osnovala Port Džekson, koji kasnije prerasta u najveći grad Australije ‐ Sidnej. Procenjuje se da je u Australiji živelo oko 350 000 domorodaca Aboridžina, a danas ih je zajedno sa mešancima oko 180.000, od čega polovina živi u rezervatima u relativno lošim uslovima. Najintenzivniji period uništavanja Aboridžina je bilo vreme naseljavanja Australije i razvoja stočarstva, kada je radi osvajanja novih prostora ubijen veliki broj ljudi, a uz to uništena su njihova brojna naselja i specifično stvaralaštvo. Kultura, umetnost i druge vrste stvaralaštva, kao i specifičan način života Aboridžina danas predstavljaju izuzetne turističke vrednosti, koje su turistima dostupne u brojnim rezervatima. Za domorodce umetnost je više od onog što predstavlja za savremeni zapadni svet. Osim estetskog u njihovoj izvornoj kulturi bez pisma i literature ona ima ulogu i zadatak da priča o ovom narodu. Nestvarno brz beg iz bespuća, i za savremenu civilizaciju zapada, beg iz pustoši australijskih pustinja, postepeno komercijalizuje umetnost 271

Aboridžina. Iako je i do sada najveći broj dela radila grupa domorodaca, oni se sada udružuju u prave umetničke škole i u nekim slučajevima i preko 100 Aboridžina radi za domaće i strano tržište. I oni svoje crteže prilagođavaju potrebama određenih profila turista, koristeći u njihovoj izradi i nove, njima I oni svoje crteže prilagođavaju potrebama određenih profila turista, koristeći u njihovoj izradi i nove, njima do sada, nepoznate tehnike, ali javlja se bojazan da će na taj način vrednosti ove umetnosti izgubiti svoj sjaj i originalnost. Pored vrednosti koje pružaju Aboridžini, antropogene turističke vrednosti Australije čine i arhitektonska ostvarenja, ambijentalne vrednosti sela i gradova, muzeji i umetničke galerije, zoološki vrtovi, muzeji na otvorenom, seoski muzeji, istorijski parkovi i dr. Nacionalni muzej u Pertu ima jedinstvenu kolekciju holandskih brodova koji su se nasukali na obalama Zapadne Australije. Jedna od najvećih umetničkih galerija je u Melburnu. Sagrađena je od plavog kamena i stakla, sa 4 unutrašnja dvorišta okružena impresivnim mozaikom (50 dž 15 m). Među najveće atrakcije australijskog kontinenta svakako spada sidnejska opera, građena 16 godina, a simboliše belu jedrilicu na morskim talasima. U ovom gradu je i Kraljevsko pozorište. Po čitavom kontinentu postoje brojni prostori različite ambijntalne vrednosti. Među najistaknutije svakako spada Zgrada starog parlamenta u 146 Kamberi. U parlamentu se čuva jedan od tri primerka Magnakarte iz 1297. god. kao i dokument o ujedinjenju Australije. Posle Drugog svetskog rata sve popularniji postaju muzeji na otvorenom. TURIZAM OKEANIJE. Priroda. U Tihom okeanu, najvećem okeanu sveta, izbijaju nad vodenu površinu hiljade ostrva. Razmešteni su uglavnom u južnom i zapadnom delu Pacifika i poznati su pod zajedničkim imenom Okeanija. Određenije granice Okeanije čine: Havajska ostrva na severu, Novozelandska ostrva na jugu, Marijanska ostrva na zapadu i Tuamotu‐ ostrva na istoku. Ostrva i ostrvske grupe različitog su porekla. Jedni od njih ostaci su prastaroga kopna Gondvane koje je nekada spajalo Australiju sa sadašnjim velikim ostrvskim lukom od Novog Zelanda do Nove Gvineje; drugi su izrazito vulkanskog porekla, nastali podmorskim erupcijama i taloženjem eruptivnih stena. Treći su krečnjačkog sastava a izgradili su ih korali u toplom i plitkom moru. Čitava Okeanija 272

nalazi se u tropskom Zemljinom pojasu; jedino se Novozelandska ostrva pružaju duboko u južni umereni pojas. Zato u Okeaniji vlada uglavnom vrlo topla tropska klima. Njenu toplinu ublažuju pasatni vetrovi koji nose osveženje. Zahvaljujući njima, ona je podnošljiva i prijatna. Sva ostrva primaju dosta kiše. U neposredrom ekvatorijalnom pojasu ona redovno pada čitave godine, ali dalje prema severu i jugu režim kiša, pod uticajem pasatnih vetrova, a na zapadu i pod utecajem monsunskih, kao i pod uticajem olujnih vetrova tajfuna, znatno je poremećen. Godišnje količine kiše na ostrvima prilično se razlikuju. Biljni svet najbogatiji je na većim ostrvima gde uz obale raste bujno tropsko bilje i šume mangrova, a po planinskim stranama unutrašnjosti gusta vlažnotropska prašuma. Ali strane u zavetrini imaju malo kiše i siromašniji biljni pokrivač. Prirodni biljni pokrivač najsiromašniji je na niskim i malim koralnim ostrvama. Kokosova palma, uopšte uzevši, najznačajnija je ekonomska biljka čitave Okeanije. Domoroci uzgajaju hlebova stabla i sago‐palme, banane i dr. Od mesa, stanovništvo se hrani uglavnom ribom, kornjačama i školjkama. Stanovništvo Okeanije vrlo je šaroliko u pogledu rasnog i etničkog sastava. Najstariju grupaciju čine patuljasta plemena tamnoputnih Negrita, čije oruđe od kamena pokazuje da im je život još na stepenu razvitka kamenog doba. Na nešto višem stepenu razvitka su Papue, a bave se lovom i primitivnom poljoprivredom. Melanežani se takođe bave primitivnom poljoprivredom, ali se ističu kao vrsni ribari i trgovci koji na svojim lakim čamcima ribare i trguju po dalekim morima Okeanije. Mikronežani pripadaju staroj malajskoj rasi; oni su dosli na ova ostrva u doba kada su bili gotovo nenaseljeni, pa su se izmešali s prastarim stanovništvom. Polinežani su došli iz Indonezije tek u srednjem veku. Prvi centar naseljavanja bili su im Društvena ostrva; odatle su se posle prosirili na mnogobrojna ostrva od Havaja pa do Novog Zelanda. Polinežani su dostigli viši stepen kulture od svih ostalih stanovnika Okeanije. Njihovo pomorstvo može se meriti s pomorstvom srednjovekovnih Vikinga u Evropi. Grade brodove koji nose po 150‐180 ljudi. Dobro poznaju vetrove i morske struje, služe se jedrima i dobro se orijentišu prema zvezdama. Izvrsni su ribari. Sredinom 19. veka imali su više uređenih ostrvskih država. Polinežani primaju relativno lako tekovine evropske kulture, što je naročito vidljivo na Havajima i na 273

Novom Zelandu, dok se taj proces kod Mikronežana i Melanežana sprovodi uz grčevite socijalne potrese. Pravu sliku o Okeaniji i Australiji stvorila su u Evropi i Americi tek Kukova pomorska istraživanja u drugoj polovini 18. veka. Posle njih došlo je do naleta Evropljana na ostrva Okeanije. U prvoj fazi to su bili lovci na kitove, trgovci, plantažeri, misionari i razni pustolovi; a drugoj fazi nastupile su kolonijalističke države. Tu su se našle Španija, Engleska, Francuska, Nemačka, Japan, SAD i Australija. U regionalnom pogledu u Okeaniji se izdvaja Novi Zeland. Svu ostalu tropsku Okeaniju delimo obično na Melaneziju, Mikroneziju i Polineziju. Novi Zeland je najvažnije ostrvo Okeanije. Sastoji se od dva velika ostrva ‐ severnog i južnog; osim toga pripada mu još nekoliko malih ostrva. Severno i južno ostrvo imaju izduzen oblik u smeru severoistok‐jugozapad, a deli ih samo uski Kukov prolaz, pa ih često nazivaju dvojnim ostrvom. Preko oba ostrva pružaju se grebeni mladih venačnih planina Novozelandskih Alpa. Severni je područje mnogih živih i ugašenih vulkana. Među pojavama vulkanizma ističu se mnogi gejziri, solfatare, mala kraterska jezera i mineralna vrela. Na južnom ostrvu reke su usekle svoja korita u planinske strane pa se njihove vode probijaju kroz slikovite suteske i prebacuju preko mnogih veličanstvenih 147 vodopada. Visoke planine pokriva večni snežni pokrivač s kojeg se duboko u doline spuštaju lednici. Pejzaž krase mnoga lednička jezera i više fjordova. Severno ostrvo ima blagu subtropsku klimu s vrlo umerenim zimama. Zapadni vetrovi donose obilnu vlagu zapadnoj strani ostrva, dok je istočna sušnija. Biljni pokrivač nosi gotovo tropsko obeležje; a ističu se bujne paprati i tamnozelene smrekine šume koje daju vredno tvrdo drvo i smolu. Južno ostrvo ima znatno oštriju klimu. Na vlažnoj, zapadnoj strani ostrva, rastu guste šume, a za istočnu, sušniju stranu karakteristično je zemljište pokriveno travom. Rečnim naplavinama na toj strani, stvorene su prostrane primorske ravnice. Koliko se zna, ostrvo su naselili u 14. veku današnji starosedeoci Maori, stanovništvo polinezijskog porekla. Oni su tamo zatekli neko starije stanovništvo s kojim su vodili žestoke borbe. Naselili su uglavnom prirodno gostoljubivije Severno ostrvo, a manje južno. Engleski moreplovac Kuk, koji je na svojim putovanjima više puta posetio ostrva, upoznao je Maore kao primitivne ratare i vrsne ribolovce.

274

Hranili su se pretežno ribama, kornjačama, pticama, psima i štakorima. I kanibalizam je među njima bio vrlo raširen, a kao žrtve su im padali zarobljenici u čestim međusobnim plemenskim ratovima. Kuk im je ostavio krompir i žita, pa nekoliko ovaca, koza i svinja. Ovce i koze su tada bile propale, ali krompir, žita i svinje su se razmnožile i bitno izmenile njihovu ishranu. Prvo organizirano naseljavanje Evropljana sprovela je Engleska i proglasila Novi Zeland svojom kolonijom. Naseljavanje evropskih došljaka izazvalo je jak otpor Maora. Maori su uspeli da sebi osiguraju drugačiju sudbinu nego što je bila sudbina australijskih starosedilaca. Bračne veze između Maorkinja i Evropljana nisu retka pojava. Na Novi Zeland naselili su se gotovo samo Anglosaksonci iz Velike Britanije i Australije. ППППППППП, 11. ППП 2009.

Turizam u Crnoj Gori Republika Crna Gora (površine 13.812 kvadratnih kilometara i sa 648.000 stanovnika) nalazi se na Balkanu. S jedne strane izlazi na jadransko - mediteranski geografski prostor, a s druge strane, preko Panonskog basena, povezuje se sa Srednjom Evropom i šire sa svjetskom privredom. Crna Gora je po prostoru mala, ali po prirodnim komparativnim prednostima, bogatstvu kulturno - istorijskih znamenitosti i drugo predstavlja jednu od najljepših receptivnih turističkih destinacija. Smještajni turistički kapaciteti broje 150.000 ležaja, od čega u osnovnom obliku (hoteli, moteli, pansioni, turistička naselja) oko 37.000 ležaja. Izražena nesrazmjera u prostornoj distribuciji smještajnih kapaciteta omogućava da se brojni, visoko atraktivni, ekološki kvalitetni i na tržištu veoma traženi turistički potencijali nalaze na razvojnim marginama i predstavljaju osnovu za ino-ulaganja. Najrazvijeniji oblici turizma su kupališni (ljetnji) i zimski turizam. 275

Na Crnogorskom primorju (dužina obale 293 km), nalaze se brojne pjeskovite i šljunkovite plaže (ukupno ih je 117, dužine 73 km). Dužina pješčanih plaža je 33 km. Kapacitet plaža je 230.000 kupača. Činjenica da je temperatura vazduha tokom 6 mjeseci godišnje veća od 18 stepeni C, uz odgovarajucu temperaturu vode i povišenu insolaciju, čini da Crnogorsko primorje spada u grupu najtoplijih i najsunačanijih turističkih regija Evrope. Mada se svrstava u grupu mediteranskih zemalja, Crna Gora predstavlja i tipično planinsko područje u kome prostori iznad 1.000 metara nadmorske visine zauzimaju cak 60,5% teritorije. Crnogorski planinski vijenac što se preostire od Maglića, Volujka i Bioča na zapadu, pa do Prokletija na istoku, ispresijecan veličanstvenim kanjonima Pive, Komarnice, Susice, Tare i Morače, okićen sa preko 35 živopisnih jezera predstavlja jednu od najatraktivnijih i ekološki najočuvanijih planinskih regija Jugoslavije i Evrope. Turistički najznačajniju vrijednost planinskog prostora, predstavlja kapacitet denivelacije planina sa iznosom od preko 91.000 m, gdje je primjenom kriterija od minimum 60 metara kvadratnih staze po skijašu utvrđen turistički kapacitet planina od preko 200.000 smještajnih jedinica (izgrađeno je oko 2.800 ležaja). Stari grad Kotor i kanjon Tare su izuzetne vrijednosti i pod zastitom UNESCO-a. Postoje četiri nacionalna parka, koji su najatraktivniji i ekološki najocuvaniji prirodni rezervati ("Durmitor", "Biogradska gora", "Skadarsko jezero" i "Lovćen"), a u pripremi je proglašenja jos dva: "Orjen" i "Prokletije". Crna Gora je morska pjena, ali i sniježna prašina. U novembru ili maju mjesecu, turista moze da se kupa u čistom moru, a nakon dva sata vožnje automobilom, u istom danu, i da se skija na planinama Bjelasici ili Durmitoru. ППППППП ALEKSANDRA П 01.47 0 ккккккккк

Budvanska RivijeraHotelsko-turističko preduzeće iz Crne Gore. Informacije o firmi, Budvi, Crnoj Gori, letovalištima, kao i video spot i kontakt. Ponuda HTP „Budvanska rivijera“ AD Budva obuhvata osam hotela (u Budvi: hotel „Aleksandar“, hotel „Mogren“, TN „Slovenska plaža“; u Svetom Stefanu: hotel „Sveti Stefan“, hotel „Miločer“; u Petrovcu: hotel „Palas“, hotel „Vile Oliva“, hotel „Castellastva“ - 4.438 ležaja) standardnog i luksuznog kvaliteta, 2 autokampa, 3 nacionalna restorana i niz specijalizovanih restorana i bar-ova. Apartmani - Plaža JazRestoran na plaži nudi smještaj u luksuzno opremljenim sobama. U našem objektu ima 8 soba-apartmana i to sedam dvokrevetnih i jedan četvorokrevetni. Nalazimo se 6km od Budve prema Kotoru, iza tunela koji povezuje Budvu i Jaz. Kuća je renovirana 2005. godine i uz blizinu mora i predivne plaže na kojoj se praktično i nalazi, uz obezbjeđen parking, pruža po našem mišljenju idealno mjesto za odmor i to preko čitave godine. IN MONTENEGROPrva online turistička agencija u Crnoj Gori, učiniće sve da Vaš

276

odmor provedete, jednom riječju - nezaboravno. U ponudi pored smještajnih kapaciteta nalaze se i razni servisi koji Vam omogućavaju da veoma lako i jednostavno dođete do željene destinacije ili se upoznate sa istorijom, kulturom i prirodnim ljepotama Crne Gore. Turistička ponuda: hoteli, vile i apartmani, rent-a-car, transferi i izleti, rezervacija i pretraga smeštaja... Informacije o Crnoj Gori: generalne informacije, gradovi, vize, saobraćaj, telekomunikacije, internet cafe, novac i kupovina, turizam, običaji, istorija, nacionalna kuhinja... TARA RIVER EXPRESSRafting, Džip ture, jahanje i ribolov, smeštaj, ishrana, transferi... Najdublji kanjon Evrope sa maksimalnom dubinom od 1300 i minimalnom dubinom od 850 metara. Kanjon obiluje prirodnim fenomenima, njegova dužina je 80 kilometara, a usekla ga je rijeka Tara koja se odlikuje živahnim tokom, čistoćom i prozirnošću vode. Montenegro BeautyPretraga mesta i smeštaja, lista smeštaja, vodič kroz usluge, izleti i eskurzije, blago Crne Gore (svetilišta, reke, jezera, planine, stari mostovi, plaže, nacionalni parkovi, lokalna kuhinja), reportaže, provod, događaji, novosti, foto galerija, praktične i meteo informacije... Montenegro Summer - Baza smeštajaPredstavljamo Vam najveću bazu privatnog smještaja u Crnoj Gori. Mi nismo turistička agencija te stoga ne naplaćujemo pristup sajtu niti uzimamo procenat od uplata. Sasvim besplatno možete pronaći najbolji smještaj u Crnoj Gori i provesti nezaboravno ljeto na crnogorskoj obali. Najveće interesovanje je kao i prethodnih godina za Budvu, Kotor i Herceg Novi. Izaberite Vašu destinaciju i pogledajte smeštajne kapacitete koji su u ponudi. Montenegro Turistički CentarOsnovne informacije i zanimljive činjenice o Crnoj Gori, generalne informacije, dolazak u Crnu Goru, informacije o klimi, umetnost i kultura, tradiocionalna crnogorska kuhinja, pregled manifestacija, Extreme (rafting, panoramski letovi, balonarstvo, kajaking, ronjenje, jedrenje na dasci, biciklizam, Đalovića pećina, free climbing, planinarenje, padobranstvo, jeeping, jahanje, foto safari, skijanje i snowboard, paraglajding). Sveti StefanLeto 2007 ponuda smeštaja, hoteli, apartmani, vile, restorani, cafe, taxi, transfer... Istorija Sv. Stefana, manastiri, foto galerije, mapa, najnovije vesti, zanimljivosti... Montenegro Tourist ServiceTuristicki servis Crne Gore, turistički vodič, lista smeštaja (sobe, hoteli, apartmani, kuće za iznajmljivanje), ugostiteljstvo, aranžmani... Crna Gora informacije, položaj, mape, atrakcije, gradovi, galerija, nekretnine... Info servis: saobraćaj, važni telefoni, auto kampovi, nautika, zdravlje i medicinski centri, rent-a-car... Visit MontenegroTurizam u Crnoj Gori, osnovne informacije, najbolja turistička mesta, turističke agencije, tour operateri, lokalne turističke organizacije, primorje (glavni centri, plaže, smeštaj, kampovi), planine, turistički imenik i informator. Transport u Crnoj Gori, kako doći, aerodromi i avio kompanije, autobuske stanice,

277

rent-a-car, daljinomer, luke i marine, željeznica, trajektne linije. Informacije o gradovima Crne Gore: Ulcinj, Bar, Budva, Tivat, Kotor, Herceg Novi, Podgorica, Nikšić, Cetinje, Danilovgrad, Kolašin, Mojkovac, Bijelo Polje, Berane, Pljevlja, Rožaje, Žabljak, Plav. Turisticka destinacija - Čanj - Crna GoraČanj je malo turističko mesto smešteno između Bara i Budve; tačnije Petrovca, sa predivnom šljunkovitom plažom dužine 1200 m. Zbog lepote šljunka kojom je prekrivena, plaža je dobila ime Biserna Obala. Izolovano od glavnih saobraćajnica nudi uslove za prijatan i bezbedan odmor. Hoteli, apartmani, vile, sobe, restorani, picerije, kafići i barovi, disko klubovi, prodavnice, ordinacije, sport i rekreacije, vožnja brodićima, izleti i prevoz, parkovi, nekretnine. ППППППП ALEKSANDRA П 01.41 1 ккккккккк

CRNA GORA

Mnogi su pisci i putopisci pisali o Crnoj Gori – inspirativno, iskreno, iz dubine duše i osjećanja, ali niko nije uspio da dočara sve njene ljepote, da objasni što ljudsko oko propušta ako se nikad ne sudari sa kršem, jezerima, morem, rijekama... Crne Gore. A ona se sabrala na 13.812 kvadratih kilometara. Na sjeveru i istoku oivičena je bujnim šumama i bogatim pašnjacima, a na jugu nepreglednim, prozirno plavim Jadranskim morem, najljepšim u osvit zore i na zalasku sunca. U suri krš utkana su ostrva obradive zemlje. Sve djeluje kao neki skladan mozaik praiskonske prirode. U dolinama rijeka Tare, Lima, Zete, Morače i Bojane rasprostrla su se široka polja da bi udahnula život ovoj čudesno lijepoj zemlji. Crna Gora je naziv države, geografskog područja i najatraktivnije turističke regije na Mediteranu, koja se nalazi nasuprot Italije i na južnom dijelu Jadranskog mora, u kojoj živi oko 662 hiljade stanovnika.. Područje je omeđeno sa zapada Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom (Federacija BiH i Republika Srpska), sa sjevera BiH (RS), sa sjeveroistoka i istoka Srbijom (djelom sa Kosovom i Metohijom), sa jugoistoka Albanijom i sa juga Jadranskim morem, odnosno Italijom. Crna Gora je prva ekološka država u svijetu (proglašena 1991.) koja će u najskorije vrijeme postati jedna od najtraženijih turističkih destinacija u Evropi. U Crnu Goru putnik namjernik može da stigne svim prevoznim sredstvima – avionom, brodom, vozom, automobilom. Aerodromi se nalaze u Golubovcima (Podgorica) i Tivat, kao i u Beranama (za sportske potrebe). Drumski pravci vode u Crnu Goru iz Dubrovnika, Mostara, Sarajeva, Beograda, južne Srbije, Kosova i Albanije. Željeznička veza sa Evropom ide prugom Bar – Beograd, a brodske veze linijama (trajektima): Bar – Bari, Bar – Barleta, Bar – Ankona, Kotor – Drač, Pula – Kotor (sezonska) i Bar – Drač (sezonska). Građani bivših jugoslovenskih republika i velikog broja drugih zemalja mogu da dođu u Crnu Goru sa važećom putnom ispravom, bez vize, ako u Crnoj Gori ostaju do 90

278

dana. Vozači automobila treba da imaju uobičajene vozačke isprave i zelenu kartu osiguranja. Ukoliko nemaju zelenu kartu osiguranja, plaćaju na granici osiguranje za svoje vozilo u zavisnosti od dužine boravkau Crnoj Gori. Najznačajnije prirodne vrijednosti Crne Gore su nacionalni parkovi: Durmitor (sa kanjonom i rijekom Tarom), Lovćen, Biogradska gora, Skadarsko jezero, kao i Crnogorsko pimorje, koje je i najatraktivnije za turiste. Za putnika namjernika posebno zanimljive jesu crnogorske planine i kanjoni rijeka (čudesna Đalovića pećina u kanjonu Bistrice), potom areal manastira Ostrog, manastir Morača, Cetinjski manastir i muzeji, Njegošev mauzolej na Lovćenu, Bokokotorski zaliv, Pomorski muzej u Kotoru, stari gradovi – Kotor, Budva, Bar i Ulcinj, kao i biljni i životinjski svijet na prostoru čitave Crne Gore... BUDVA Budva je smještena u malom zalivu između rtova Mogren i Zavala i ispod brda Spas, Dubovica i Košljun. Neprikosnovena je metropola crnogorskog turizma sa oko 12 hiljada stanovnika. Ono što Budvu, kao i Kotor, izdvaja od ostalih primorskih gradova jeste veličanstveni stari grad. Miruje vjekovima na obali mora, opasan visokim i debelim zidinama. Nesvakidašnji doživljaj je šetnja po zidinama oko grada, od zapadnih ulaznih vrata do Citadele. Ovaj drevni grad posebno oživi ljeti, kada se njegove krivudave, uske ulice, koje su ucrtale živopisne kamene kuće sa obaveznim škurama, zašarene od živopisnih boja ''krpica'' koje nose turisti, zažubore od mnoštva stranih jezika i zabljesnu od ljepote djevojaka, koje baš u starom budvanskom gradu, toj prirodnoj modnoj pisti, žele da pokažu ono čime ih je Bog obdario. Stari budvanski grad sa svojih 2.500 godina spada među najstarije naseobine na Jadranu. Osnovali su ga Grci u četvrtom vijeku prije nove ere. U grad se može ući kroz četvoro vrata sa sjeverne strane, jednim sa zapadne i jednim sa morske strane. Na sjevernoj strani grada locirana je morska luka, a plaže se nalaze sa istočne i južne strane. Glavna plaža je Mogren. Čitav stari grad je sazdan od kulturno-istorijskih spomenika. Ispred crkve Svete Trojice, recimo, nalazi se grob velikog pisca Stefana Mitrova Ljubiše. Od starog grada glavna ulica vodi prema turističkom naselju ''Slovenska plaža'', a prije nje lijevo su hale Jadranskog sajma. Budva ima osnovnu i srednju školu, trgovinska i ugostiteljska preduzeća, Auto-moto društvo, brojne zanatske i uslužne radnje i servise, kulturo-umjetnička i sporstska društva i turističke agencije. Ovdje su najpoznatiji hoteli: ''Avala'', ''Mogren'', ''Slovenska plaža'', ''Aleksandar'', ''Admiral Club'', te vile ''Jovana'', ''Lux'', ''Grand'' i ''Balkan''. Posebno valja istaći da budvanska opština ima razvijenu informativnu djelatnost: ''Primorske novine'', Radio Budvu i televiziju Budva. Grad je poznat i po vrhunskim sportistima – vaterpolistima i odbojkašima, koji su bili osvajači titule prvaka

279

Jugoslavije. Novi sportski junak je bokser Nikola Sjekloća, koji je na 12. svjetskom prvenstvu na Tajlandu osvojio bronzanu medalju, poslije dugih sušnih godina za srpskocrnogorski boks. Od brojnih budvanskih znamenitosti ne smijemo zaobići ostrvo Sveti Nikola, bečićku plažu, naselja Boreti, Rafailoviće, Kamenovo, Pržno, Miločer, Reževiće sa manastirom, Petrovac, Buljaricu, kao i biser Crne Gore – grad hotel Sveti Stefan. Od prvenstva Evrope za kadete – Budva 2003. očekuje se da metropolu crnogorskog turizma promoviše i u glavni šahovski grad jugoistočne Evrope! ППППППП ALEKSANDRA П 01.37 0 ккккккккк

HERCEGNOVSKA RIVIJERA Na samom ulazu u jedan od najljepših zaliva na Jadranu, Boku Kotorsku i ispod najviše planine dinarskog masiva Orjena, smjestio se Herceg Novi kao centar Hercegnovske rivijere. U njegovim romantično uskim ulicama i strmim skalinama (stepenicama) kroz vijekove se prepliću romanički, vizantijski i orijentalni stil dajući mu tipičnu sliku mediteranskog grada. Udaljenost od putničkih terminala Aerodrom Tivat je od Herceg Novog udaljen 20 km preko trajekta. Aerodrom Ćilipi 28 km Aerodrom Golubić-Podgorica 110 km Trajekt 15 km Budva je udaljena 40km, a Dubrovnik 60 kmGEOGRAFSKI POLOŽAJ Herceg Novi predstavlja kulturni, administrativni i privredni centar Opštine, koja se prostire od graničnog prelaza DEBELI BRIJEG do najužeg dijela Boke Kotorske, tjesnaca VERIGE (300 m širine), sa bogatim i živopisnim seoskim zaleđem, na ukupnoj površini od 235 km2 i imao oko 39.000 stanovnika. Sam grad ima oko 18.000 stanovnika. Geografske koordinate grada su: 42"27' sjeverne geografske širine i 18"33' istočne geografske dužine. RELJEFNE KARAKTERISTIKE Obala hercegnovske rivijere je duga 50 km, sa pjeskovitim, šljunkovitim i ljekovitim, blatnim plažama, sa stijenama okupanim morem i romantičnim uvalama okruženih borovima, maslinama i tamarisom. Ulaz u Bokokotorski zaliv se nalazi između rtova Oštro i Mirište. Prosječna dubina vode u Zalivu je 27,8 metara, a maksimalna dubina iznosi 61 metar. Boka Kotorska je uvrštena u Asocijaciju 28 najljepših zaliva svijeta 1997. godine. Sa svojim najvišim vrhom od 1.895 m u zaleđu Herceg Novog nalazi se planina Orjen. Ona je poznata po endemskim vrstama biljaka, rekreativnim stazama i skijanju tokom proljeća i ranim ljetnim mjesecima. Tu su pažnje vrijedna i brda Dobroštica i Radoštak, sa najvišim vrhovima od oko 1.500 metara. Važno je spomenuti i poluostrvo Luštica, sa najvišim vrhom Obosnik od 586 metara. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE Podneblje Boke Kotorske ima ugodnu mediteransku klimu sa 285 sunčanih dana godišnje, pogodnih za odmaranje i ljeti i zimi. Sam Herceg Novi ima specifičnu mikro klimu koja je uslovljena dobrom južnom 280

ekspozicijom, blizinom mora i planinskim zaleđem, koje sprečava prodor hladnih vazdušnih masa. Prosječna godišnja temperatura vazduha je iznad 16°C. Karakteristična su, takođe, i mala temperaturna kolebanja tako da je prosječna dnevna oscilacija temperature samo oko 4 C. Prosječna dnevna temperatura morske vode tokom ljetnjih mjeseci iznosi od 22 - 26 C i približno ista prosječna dnevna temperatura vazduha omogućava kupališnu sezonu u trajanju od najmanje pet mjeseci. Godišnji prosjek padavina je 1.930 mm/m2, a relativna vlažnost vazduha je najniža ljeti 63%, a najviša u jesen i dostiže do 80%. Slanitet mora iznosi 38%. Kada zaduva ljetnji maestral, zimska bura i jugo, te šilok, grego, levanat, tramuntana, oštrijal ili pulenat, cijeli ovaj kraj prelije zagasita boja mora. FLORA Pored brojne domaće mediteranske flore samo dobar poznavalac rastinja može da se snađe među 250 vrsta egzotičnog bilja. Palme, aralije, kanarske datule, borovi, čempresi, oleandri, magnolije čine paletu boja i cjelinu skladnom tek kada se rascvjetaju mimoze i zlatnim sjajem ispune dušu svakog ko ovdje dođe. Njima je posvećen festival Praznik mimoze koji se održava u februaru svake godine. KULTURA-GRAD FESTIVALA Herceg Novi je jedan od rijetkih gradova crnogorskog primorja koji „živi" tokom čitave godine, zahvaljujući brojnim kulturnim i sportskim aktivnostima koje se ovdje tradicionalno odvijaju: Praznik mimoze - februar Dani muzike - u decembru i januaru Hercegnovski filmski festival - avgust Trg od knjige – juli i avgust Sunčane skale – juli Međunarodni festival klasične muzike – juni Male skale- maj ZNAMENITOSTI Nalazeći se geografski između dva značajna grada, Dubrovnika i Kotora, Herceg Novi je svoj razvoj temeljio na odbrambenoj funkciji pomoću jakih tvrđava, ne samo u gradu i bližoj okolini, već i na samom ulazu u zaliv Boke Kotorske. Centar grada čini Stari grad odakle se i razvio današnji Herceg Novi. U gradu se ističu: Sat kula iz 15 vijeka, crkve Sv. arhanđela Mihaila i Sv. Jerolima, Kanli kula sa Ijetnjom pozornicom, tvrđava Forte mare, a iznad magistrale i čuveno utvrđenje Španjola. Ispred Starog grada je Trg Nikole Đurkovića na kome se odigravaju brojne fešte i susreti mladih. HERCEGNOVSKA RIVIJERA Je duga 15 km i obuhvata sedam turistučkih mjesta, od kojih svako ima svoje ljepote zbog kojih ih treba posjetiti. Posebno mjesto u srcima turista zauzima mjesto IGALO koji sa Herceg Novim čini jedinstvenu gradsku cjelinu. Ono se može smatrati i posebnim turističkim naseljem koje broji oko 8.000 stanovnika. Sa temperaturom većom od 10 stepeni C tokom 285 dana i temperaturom većom od 25 stepeni C tokom 105 dana u godini, ne zna se da li su ljepša ljeta ili zime. Ime je dobilo po istoj riječi grčkog porijekla, koja znači "obala - plaža - žalo". Zahvaljujuci radioaktivnom - morskom mulju sa BLATNE PLAŽE ili kako je još nazivaju STARA BANJA, centar je zdravstvenog turizma Crne

281

Gore. Poznat je i po neeksploatisanoj mineralnoj vodi nazvanoj "Igaljka". Temperatura mora u sezoni od maja do septembra je od 22-26 stepeni, a u avgustu sunce grije i po 11 sati dnevno. NJIVICE su naselje koje pripada Igalu, udaljeno 8 km od Herceg Novog, poznato po dobrim hotelima, nudističkoj i "Kraljičinoj plaži". MELJINE je turističko mjesto koje se nalazi 3 km istočno od Herceg Novog, ima 1150 stanovnika. Najznačajnija kulturno-istorijska vrijednost mjesta je Lazaret, koji datira iz 1732.god. i obuhvaćen je Master planom razvoja turizma Crne Gore. ZELENIKA je mjesto koje se nalazi 4,5 km istočno od Herceg Novog. Naziv potiče od mediteranske zimzelene biljke "zelenika" (Phulera latifolia). Ovdje je izgradjen prvi hotel na Južnom Jadranu, ili bolje rečeno u Crnoj Gori, 1902.god., preteča hercegnovskog i crnogorskog hotelijerstva. Ima 2830 stanovnika. KUMBOR je udaljen 6 km od Herceg Novog. Ime mu potiče od italijanske riječi "conborgo" (predgradje - starog grada Stoli). Ima oko 950 stanovnika. ĐENOVIĆ je od Herceg Novog udaljen 8 km. Naziv mu potiče od prezimena Đonović iz 1540.god., a vremenom je transformisano u današnje ime. Ima 1500 stanovnika, a po površini je najmanje naselje u Opštini. BAOŠIĆ se nalazi 12 km istočno od Herceg Novog i ima 1080 stanovnika. O porijeklu imena postoji nekoliko predanja. U povelji cara Dušana iz 1351. godine pominje se pod nazivom Baošle. BIJELA je naselje koje se nalazi 13 km od Herceg Novog, sa više od 4.000 stanovnika. Pod ovim imenom se pominje još u 14 vijeku. Ovdje se nalazi poznato "Jadransko brodogradilište". BJELSKE KRUŠEVICE su naselje u Bijeloj, poznate po porijeklu Pape Siksta V. KAMENARI su locirani 15 km istočno od Herceg Novog u tjesnacu Verige. Mjesto je dobilo ime, kako legenda kaže, po majstorima koji rade sa kamenom i sami sebe nazivaju - kamenarima. Ima 1040 stanovnika. Ovdje saobraća trajekt do Lepetana. LUŠTICA je poluostrvo koje se nalazi na ulazu u Bokokotorski zaliv sa njegove desne strane. Površine je 47 km2, a pruža se u dužini od 13 km. Zbog izuzetne razudjenosti obala je duga čak 35 km, što predstavlja 12% ukupne dužine crnogorske obale. Poznata po maslinama, maslinovom ulju, pršutu, siru iz ulja i rakiji maginjači. Ovdje se nalaze i najatraktivnija hercegnovska izletišta i plaže: ŽANJIC, MIRIŠTE, ARZA, DOBREČ. Područje poluostrva je izuzetno bogato i kulturnim naslijeđem, na njemu se nalazi dvadesetak crkava, od toga 18 pravoslavnih i 2 katoličke, što najbolje govori o vjekovnom skladnom suživotu na ovom prostoru. IZLETIŠTA Iz hercegnovske luke svakodnevno isplovljavaju izletnički brodovi i čamci za Rose i Žanjice na Luštici, do ostrva Mamule, Njivica i Igala, a neki brodovi plove Bokokotorskim zalivom sve do Risna, Perasta i Kotora. Prevoz se može ugovoriti i unaprijed ili za neku drugu destinaciju, na primjer za Budvu, Sveti Stefan ili za Dubrovnik. Od izleta u lokalnom okruženju nešto su rijeđi oni koji se organizuju ka planinskom zaleđu, tj. Borićima, Vrbanju, Orjenu...

282

ŽANJIC - Južno od naselja Rose, u ambijentu starih maslinjaka, nalazi se atraktivna uvala Žanjic. Velika plaža od bijelih oblutaka i kristalno čistim morem, zaštićena je od vjetrova Rtom Arza. PLAVA ŠPILJA - je jedna od najatraktivnijih u nizu pećina koje se nalaze na poluostrvu Luštica. Svoj naziv je dobila po neobično plavoj boji koja nastaje tokom vedrih dana, refleksijom sunčevih zraka koji se odbijaju o njenu površinu. OSTRVO MAMULA - Kružnog je oblika, prečnika 200 m, obraslo niskom vegetacijom sa malom plažom i pristaništem na sjevernoj strani. U vrijeme oba svjetska rata na ovom ostrvu je bio zatvor i kao znak sjećanja na taj period postavljena je spomen ploča. MIRIŠTE - Ova mala uvala skoro da je nerazdvojni dio uvale Žanjic, a ispred uvale se nalazi školj-otočić Mala Gospa sa renoviranom srednjevjekovnom Bogorodičinom crkvom. Na samom Rtu nalazi se tvrđava koju su prvi put izgradili Rimljani da bi kontrolisali ulaz u zaliv. ROSE - Na sjeverozapadnoj obali poluostrva Luštica, nasuprot Herceg Novog, nalazi se naselje Rose. Tu je nekada bila stara grčka naseobina Porto Rose koju su razrušili Saraceni u IX vijeku, a dokrajčili mnogi zemljotresi. Ima oblik tipične male mediteranske varošice sa kućama zbijenim i poređanim ispred pristaništa - rive, dobro zaštićenom od vjetrova. Mjesto je okruženo bujnom vegetacijom čempresa, borova, maslina, hrastova, oleandera, lovora i makije. BORIĆI - Na 14 km od Herceg Novog, na visini od 850 m, asfaltnim putem , stiže se do planinske kuće „Borići", koja, pored dvadesetak kreveta, ima i restoran, a pruža i prekrasan pogled na Bokokotorski zaliv. ORJEN - je najviša planina na Jadranu (1895 m). Četiri su osnovna područja ove planine: ZUBAČKI UBLI, VRBANJSKO PODRUČJE (sa skijaškim terenima SUBRE), CRKVIČKO PODRUČJE i područje BIJELE GORE (sa najdužim snježnim pokrivačem). SMJEŠTAJNI KAPACITETI Računa se da Herceg Novi u svojoj smještajnoj ponudi ima 30 hiljada kreveta, od čega šest i po hiljada u hotelima, u dobro opremljenim odmaralištima dvije i po hiljade, u auto kampovima više od hiljade, a u domaćinstvima 20 hiljada kreveta. U toku turističke sezone Herceg Novi postaje grad mladih. Po nekim podacima, gotovo 70 odsto gostiju koji borave u julu i avgustu nisu stariji od 35 godina. Za njih su uređeni mnogobrojni kafići i noćni klubovi. SAOBRAĆAJ Putnicima koji stižu u Crnu Goru avionom na raspolaganju su dva međunarodna aerodroma, u Podgorici i Tivtu, kao i aerodrom Ćilipi kod Dubrovnika (Hrvatska) Crna Gora je pomorskim putem povezana sa svijetom. Feriboti redovno saobraćaju na linijama: Bar-Bari-Bar, Bar-Ankona-Bar Na putnim pravcima kroz Crnu Goru postoji svakodnevno više stalnih autobuskih linija. Autobuske stanice se nalaze u svim opštinama Crne Gore, a one u Herceg Novom, Budvi, Baru, Podgorici i Pljevljima tokom turističke sezone rade neprekidno 24 časa. Lokalni autobusi i kombi vozila, saobraćaju svakih 30 minuta i staju na autostajalištima takozvanim

283

“pečurkama”. Ukupna dužina puteva u Crnoj Gori iznosi 5.174 km. Dva najvažnija putna pravca su Jadranska magistrala od Igala do Ulcinja i magistralni pravac: Petrovac na moru – Podgorica – Kolašin – Bijelo Polje, koji povezuje jug sa sjeverom Crne Gore. ППППППП ALEKSANDRA П 01.37 2 ккккккккк

Kotor Smjesten u jedan od najlepsih zaliva svijeta, Kotor, grad trgovaca i cuvenih moreplovaca ima dosta toga da isprica. Stari grad Kotor je najbolje sacuvana srednjovekovna urbana sredina tipicna za gradove nastale u XII i XIV vijeku. Srednjovekovna arhitektura i mnogobrojni spomenici kulturnog nasledja uvrstili su Kotor u UNESCO - ov spisak "Svetske prirodne i kulturne bastine". Kroz citav grad prostiru se gradjevine, isprepletane ulicicama i trgovima. Na jednom od njih nalazi se i katedrala Sv. Tripuna spomenik romanskoj kulturi i jedan od prepoznatljivih simbola grada. Crkva Svetog Luke ( XIII vijek ), crkva Svete Ane (XII vijek) crkva Svete Marije (XIII vijek), crkva Gospe od zdravlja (XV vijek), Knezeva palata (XVII vijek), Napoleonovo pozoriste (XIX vijek) su samo dio bogate riznice Kotorske tradicije. Karnevali i feste koje se organizuju svake godine, najlepsem gradu crnogorskog primorja, daju dodatnu car. Jednostavno, Kotor se ne smije propustiti ППППППП ALEKSANDRA П 01.35 0 ккккккккк

Budva Panoramom budvanske rivijere rasprotranjeni su slikoviti, prirodnim ljepotama prožeti gradići koji ovom dijelu obale daju neponovljivu draž. Izdvajaju se Sveti Stefan, Miločer i Petrovac. Velika vrijednost Budve je i njeno kulturno i istorijsko nasleđe: brojni spomenici, iskopine, tvrdave, manastiri, crkve … Turistički sadržaj ovog grada obogaćuju i tradicionalne manifestacije kulture, zabave, nauke. Posebna priča je noćni život po kome je Budva takođe poznata, njene ulice i trgovi žive do duboko u noć i ako se prepustite budvanskoj večeri i krenete za ritmom koji vam srce diktira i sigurno će vam se dogoditi sjajna zabava. Na kraju tu je i tradicionalno gostoprimstvo koje ce vaš boravak ovdje učiniti još ugodnijim. ППППППП ALEKSANDRA П 01.33 0 ккккккккк

Crna Gora - biser Jadrana Na takvom malom prostoru koji zahvata Crna Gora priroda je bila veoma unosna . Ne postoji takvo malo mjesto u svijetu koje posjeduje toliko prirodne ljepote , na moru 106 km pjeskovitih i pjescanih plaza , dok na drugog kraju zemlje veoma visoke planine kao sto su Durmitor , Lovecen , Prokletije koje su odvojeni kanjonima Tare , Lima i drugih prelijepih rijeka. ППППППП

284

Karakteristične turističke regije sveta Docent dr Miloš Ćuruvija

Dolasci u 2008. godiniRankCountryInternational tourist arrivals1France79.3 million2United States58.0 million3Spain57.3 million4China53.0 million5Italy42.7 million6United Kingdom30.1 million7Ukraine25.4 million8Turkey25.0 million9Germany24.9 million10Mexico22.6 million Svremeni trendovi u turizmu –globale razmere 1 U 2008. godini zabeleženo 924 miliona turističkih kretanja 2 I polovina 2008. tipčna po rastu od 5%, a u II polovini je došlo do pada kretanja ‐1% , što je na godišnjem nivou iznosilo 2% porasta (u 2007. godini je bilo 7%) 3 Negativan trend za poslednjih 6 meseci 2008. godine su imale Evropa i Azija sa po ‐3%, dok ostali regioni beleže manji ili veći porast broja turističkih kretanja 4 Na godišnjem nivou sve turističke regije beleže porast osim Evrope koja je bila pogođena stagnacijom

Evropa 2008. godine –turistička kretanja 1 Evropa u međunarodnim turističkim kretanjima –udeo: 53% 2 Negativne promene –Severna i Zapadna Evropa, te Južna Evropa (i Mediteran) 3 Evropa je jedan od turističkih regiona koji beleži smanjenu popunjenost hotelskih kapaciteta (osim Bliskog istoka i Srednje i J. Amerike) 4 Predviđanja za 2009. godinu –uz Ameriku i Evropa će biti turistički region najviše zahvaćen recesijom

MEĐUNARODNI TURISTIČKI DOLASCI U 2008. GODINI GODINAUDIOSTEPEN PROMENE2008. God (milioni)2008. God08/07Svet 924.001001.8Severna E.56.86.1‐2.1Zapadna E.153.116.6‐ 1.2Srednja/Istočna E.99.410.82.6JužnaE.

285

/Meditera179.219.40.6Az/pacif188.320.31.6Amerike147.616.03.6Afrik a46.95.14.6Bl. istok52.95.711.3

Evropa –stanje po regionima (zakljčno sa septembrom 08.) 1 U odnosu na slabe rezultate drugih regiona po turističkim dolascima –Centralna i Istočna Evropa beleže relativno dobru poziciju sa 3% porasta u periodu januar‐ avgust 08. 2 I polovina 2008. = Slovačka –porastturističkih dolazaka od 14%; Češka –4%, Mađarska 3%; Poljska –padod 9%

MAĐARSKA NTO –marketinški strategija za 2009‐2011. i plan za 2009. Strateški ciljevi: 1 Kreiranje jakog nacionalnog brand‐a 2 Zadržavanje nivoa prihoda poredeći sa 2008. godinom sa akcentom na 3‐4% porasta 3 Redukcija teritorijalne i sezonske koncentracije turističke tražnje

Ciljevi za inostrani turizam

�Kreiranje kompleksnog brand‐a zemlje; �Jačanje konkurentske pozicije zemlje; �Osvajanje novih tržišnih segmenata; ��Zadržavanje broja stranih gostiju i noćenja u poređenju sa 2008. godinom; Porast broja stranih gostiju u privatnom smeštaju za 5‐7% godišnje; ��Jačanje pozicije Budimpešte u okviru European city breaks ponuda; Prezentacija okoline Budimpešte i seoskih prostora; ��Repozicioniranje Balatona –aktivni , banjski i wellness turizam; Redukcija teritorijalne koncentracije MICE turizma; �Razvoj jedinstvenog imidža i podizanje svesti o uslugama �zdravstvenog turizma; Povećati broj turista koji posećuju kulturne i sportske događaje u međunarodnim okvirima

Ciljevi za domaći turizam

�Povećati značaj domaćih putovanja; �Povećati broj i trajanje domaćih putovanja; ���Repozicioniranje Balatona –kulturni, vinski i gastro; zdravstveni; aktivni turizam i pojačati ulogu MICE turizmaPovećanje domaćeg turizma i Budimpešti; Povećanje broja gostiju i noćenja u selima tokom vike nda; �Zadržati nivo broja domaćih turista i noćenja u poređenju sa 2008. �.Povećati broj domaćih turista i noćenja u privatnom smeštaju za 10‐12%

Strateški turistički proizvodi Za INOSTRANO turističko tržište:

286

‐Budimpešta sa oklinom –city break; ‐poslovni turizam; ‐Balaton jezero ‐zdravstveni turizam ‐tematske godine (2009 –kulturn ‐prirodne vode –Balaton i dr plaže; ‐turizam događaja; ‐zdravstveni turizamm Za DOMAĆE turističko tržište: i turizam; 2010 – festivali,...) Za DOMAĆE turističko tržište: i turizam; 2010 – festivali,...) ‐tematske godine (2009 –kulturn ‐prirodne vode –Balaton i dr plaže; ‐turizam događaja; ‐zdravstveni turizam

Strateški turistički proizvodi za 2009. Za INOSTRANO turističko tržište: ‐Budimpešta sa oklinom citybreak; ‐Balaton; ‐poslovni turizam; ‐zdravstveni turizam; ‐kulturni turizam;

1

Za DOMAĆE turističko tržište:

‐kulturni turizam; ‐prirodne vode –Balaton i dr plaže; ‐zdravstveni turizam; ‐turizam događaja; ‐Pečuj –grad kulture 2010.

Tematska usmerenost ponude! •Budimpešta •Balaton •Gastronomija •Kultura •Spa i velnes •Aktivni odmori

Regionalizacija turističkih prostora i ponude •Budimpešta sa okolinom •Pusta sa jezerom Tisa –S+E+SE •Balaton jezero 287

•Eger‐Tokaj vinsko brdoviti region –N+NE •Panonia –S+SW+W

Tematske brošure               

Hungary step by step Jezero Balaton Budimpešta sa okolinom Budimpešta i centralni dunavski region Budimpeštanski vodič Panonia Eger‐Tokaj vinski region Pusta i jezero Tisa Spa i velnes Gastronomija i vino Nacionalni parkovi Svetsko nasleđe Dvorci hoteli Mađarske Kultura Mađarski omladinski hosteli,.....

288

Projekti Evropske unije za Beč i

Evropu

289

290

Projekti EUBeč kao međunarodni grad Međunarodne organizacije

291

Podsticajna sredstva od milijardu evra Iako je Beč jedan od najbogatijih glavnih gradova i regija Evrope, glavnom gradu Austrije je uvek polazilo za rukom da dobija supstancijalna podsticajna sredstva Evropske unije za inovativne projekte. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. godine na raspolaganju su sredstva u ukupnom iznosu od 1,0538 milijardi evra. Od toga nacionalno učešće iznosi 336,5 miliona evra.

Magistratsko odeljenje 27 & Evropska služba Privredne agencije Ovim donacijama iz Brisela pre svih upravlja posebno odeljenje za pitanja Evropske unije unutar uprave glavnog grada, Magistratsko odeljenje 27 (MA 27) – EU-strategije i privredni razvoj, kao i Evropska služba Privredne agencije Beča. MA 27 vodi Martin Pospischill (zamenica: Karin Pardy). MA 27 nije zaduženo samo za projekte Evropske unije, nego se generalno etabliralo u kompetentni centar za osnovna pitanja Evropske unije. Isto tako za donatorstvo, razvoj privrede, tržišta rada i tehnologije, za pitanja energije kao i oblasti komunalnog zbrinjavanja. MA 27 agituje sve više i kao međuregionalni savetodavni centar Evropske unije za nove susedne države Evropske unije u srednjoj i istočnoj Evropi. „Euro Info Centre“ pri Evropskoj službi Privredne agencije Beča se s druge strane brine o konkretnom odvijanju zahteva za donacije Evropske unije i daje predloge, kako i u kojoj meri firme u širem regionu Beča mogu da dođu do finansijskih sredstava iz Brisela. Evropska služba sve više savetuje i kancelarije suseda Evropske unije u istočnoj Evropi.

Enterprise Europe Network U okviru jedne novije inicijative, Privredna agencija Beča je proširila svoj servis za preduzeća za evropska pitanja i 2008. godine osnovala Enterprise Europe Network (EEN). Mreža EEN je prezentovana kao centralni informator o EU temama za sve firme. Tu se mogu dobiti informacije o projektima Evropske unije, isto kao i infomacije o podsticajnim sredstvima, mogućnostima finansiranja, pravnim aspektima i međunarodnoj saradnji. Od toga bi mogla da profitiraju naročito mala i srednja preduzeća. Njima se na taj način na unutrašnjem tržištu Evropske unije otvaraju mogućnosti da se šire i da pomoću inovativnih projekata ostanu konkurentni u celoj Evropi. Privredna agencija Beča još od 1982. godine nudi preduzećima opširan evropski servis. Novoj mreži EEN pripada već više od 500 informativnih kancelarija i organizacija. Na godišnjem nivou Privredna agencija Beča pruža podršku za više od 900 preduzeća u najrazličitijim evropskim pitanjima. Privredna agencija Beča: http://www.wirtschaftsagentur.at

Stotine bečkih projekata Evropske unije Kad pogledamo koje su ideje za projekte Evropske unije razvijene i realizovane u Beču od ulaska Austrije u Uniju 1995. godine, dobija se značajna paleta stotina takvih inicijativa. One su toliko obuhvatne da je MA 27 odlučilo da uredi sopstvenu bazu podataka o projektima na velikom serveru grada Beča, koja se stalno iznova aktualizuje. Ona se sadržinski deli na 19 glavnih grupa. Ove grupe se protežu od opšte uprave preko tržista rada, obrazovanja, energije, proširenja Evropske unije do istraživanja i razvoja, zdravlja, omladine, kulture i medija i obuhvataju i poljoprivredu, planiranje prostora, socijalna pitanja, gradske mreže, razvoj grada, informacione tehnologije i uopšteno zaključuju sve inicijative sa životnom sredinom, saobraćajem i privredom.

Bečki server za projektne ideje Ova projektna usluga može se naći na internetu na adresi: https://www.magwien.gv.at/euf/internet/AdvPrSrv.asp?Layout=Start. Inače, ova adresa je posebno zanimljiva za interesente iz susednih država Evropske unije. Tu mogu da pronađu predloge za projektne ideje pomoću kojih se može konkurisati za donacije iz Brisela i treba samo lokalno da ih prilagode sopstvenim planovima.

Za period od 2007. do 2013. na raspolaganju je ukupno 1,0538 milijardi eura podsticajnih sredstava EU

Podsticajna sredstva EU: podsticajni period od 2007. do 2013. Ciljevi:

Jačanje

konkurentnosti,

odstranjivanje

regionalnih

nedostataka,

poboljšanje

infrastrukture

Ukupna podsticajna sredstva: 1,0538 milijardi eura. Nacionalni udeo se razlikuje od projekta do projekta, iznosi ukupno 336,5 miliona eura i po pravilu ide do 50% Težište

na

četiri

podsticajne

oblasti:

292

I: Bečka privreda i razvoj grada - jačanje regionalne konkurentnosti i integrativni razvoj grada - Cilj 2 Beč II: Beč i bliži granični region - Program „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" od 2007. do 2013. - INTERREG IV A III: Beč i srednja Evropa - Program CENTRAL EUROPE - Cilj „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" IV: Sveevropske kooperacije - Program „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" međuregionalni program saradnje INTERREG IV C

Makroregionalizacije Evrope: novi koncept i model Od 2009. godine Evropska unija prati novi koncept međuregionalne saradnje: razvoj makroregija. Unija želi kroz stvaranje konkurentnih regija da što bolje odgovori izazovima globalizacije. Prioritet imaju radna mesta, inovacija i privredni rast. Trenutno se vodi diskusija o tome da li bi ovaj novi koncept trebalo da posluži kao model za sveukupnu buduću podsticajnu politiku Unije.

Do sada su dve regije imale prednost u izgradnji: Baltičko more i Podunavlje (grafika desno)

Baltičko more - Dunav - Crno more U okviru podsticajnog perioda od 2007. do 2013. godine trenutno se vodi diskusija o 13 velikoprostornih programa. Kao prvi model predstavljena je jedna strategija za područje Baltičkog mora. Za njom je krajem 2009. usledila inicijativa za Dunavsku strategiju, koja bi trebalo da bude usvojena počekom 2011. godine. U procesu nastajanja nalazi se i Crnomorska strategija, koja bi trebalo da obezbedi energetsko snabdevanje Evrope naftom i gasom. Trenutno se prednost daje projektima Baltičkog mora, Dunava i Crnog mora.

Nema novih finansijskih izvora - nema novih zakona Sve inicijative za makroregije u osnovi imaju tri preduslova koje postavlja Brisel: za te svrhe neće biti dodatnih finansijskih sredstava, novih zakona i novih institucija. Prevashodni cilj je da se te inicijative sprovode kroz koordinaciju postojećih mreža. I to pre svega putem takozvanih "conact points" (kontakt tačaka), koje su već stvorene u okviru postojećih mreža. Međutim, Brisel je - kao i za svaki podsticajni program - najavio "upravnu strukturu" i za novu Dunavsku strategiju. Ta uprava bi se ogledala u jednom skromnom tehničkom sekretarijatu koji bi bio dopunjen regionalnim kontakt centrima. Upravljanje finansijama bi trebalo da ostane ili u nadležnosti novog bečkog regionalnog komesara EU, Johanesa Hana (Johannes Hahn), za šta se zalažu Austrija i Beč, ili da bude preneseno na regionalne podsticajne fondove, za šta se veoma zalaže Finska.

Brisel propagira prioritete za regije i gradove: inovacije, radna mesta i privredni rast

Bečka pokrajinska koordinacija podsticajnih mreža EU O izradi i sprovođenju makroregionalnih strategija EU odlučuje Generalna direkcija za regionalnu politiku Evropske komisije u Briselu. U Austriji su savezna država i pokrajine oformile koordinacionu platformu pri Kabinetu saveznog kancelara u koju su uključeni i Savez gradova i opština Austrije kao i socijalni partneri. Kao informativna platforma poslužila je internet stranica Austrijske konferencije prostornog planiranja (ÖROK). U okviru gradske uprave Beča, za ova pitanja zaduženo je Magistratsko odeljenje MA 27 - EU strategije i privredni razvoj, kojim rukovodi Martin Pospišil (Pospischill). Ono je ujedno i domaćin projektu "Point Vienna" u okviru stručne platforme EU "INTERACT". Koordinaciju nad ovom vezom vrši posebno odeljenje u okviru MA 27, kojim rukovodi Valter Štekl (Walther Stöckl). Pri tom su u ponudi razne usluge (seminari/radionice, savetovanje, strukturiranje i izgradnja profesionalnih mreža, priručnici, studije), kako za ovaj, tako i za ostale programe EU.

"Central Europe" sa sedištem u Beču (levo), "Cross border" programi sa susedima (desno)

Radna zajednica podunavskih zemalja Podunavske zemlje su se doduše mnogo pre nego što je nastala Dunavska strategija Evropske unije udružile u međuregionalnu sopstvenu inicijativu, naime u Radnu zajednicu podunavskih zemalja. Ova zajednica je u međuvremenu uspostavila obuhvatnu mrežu kontakata i kooperacija u funkciji. Osnovana je 1990. godine, odmah nakon pada istočnog bloka, a Beč je po prvi put predsedavao njome 2005. godine u okviru 15-godišnjeg jubileja. Radna zajednica je do sada sprovela značajne projekte kao što su DonauHanse (saradnja među gradovima na Dunavu) ili CUPA (moderan urbanizam budućnosti po meri). Beč predsedava radnom grupom za saobraćaj i plovidbu (putem preduzeća TINA Vienna Urban Technologies & Strategies GmbH). Maja 2010. godine u Gradskoj većnici Beča je u okviru konferencije predsednika vlada proslavljena 20. godišnjica od osnivanja zajednice. Beč

293

će u 2010. i 2011. godini predsedavati ovim telom. S tim u vezi je član gradske vlade Beča zadužen za urbanizam i saobraćaj, Rudolf Šiker (Rudolf Schicker), već pokrenuo inicijativu da Radna zajednica podunavskih zemalja postane jedna vrsta berze za buduće projekte nove Dunavske strategije Evropske unije, koja bi trebalo biti usvojena 2011. godine i za koju se već sada osmišljavaju projekti.

Pregled prekograničnih projekata u Evropi (levo) i pogranično područje Austrije i Slovačke (desno) Programi umrežavanja, uz čiju pomoć bi trebalo da se izgrade nove velike makroregije u Evropi, kao što je ona za sliv Dunava, su raznovrsni i već su etablirani. I u toj oblasti Beč ima vodeću ulogu, a evo i nekoliko primera koji to ilustruju:

Brojni EU programi umrežavanja Program umrežavanja "INTERACT" predstavlja jedan od nekoliko velikih projekata u EU, preko kojih Brisel vrši koordinaciju i realizaciju projekata transnacionalne saradnje. "INTERACT" u osnovi zapošljava stručnjake, koji pružaju savete i pomoć i stavljaju dokumente na raspolaganje. Budžet za period od 2007. do 2013. godine iznosi 34 miliona evra. "INTERACT" posluje preko pet kancelarija u Evropi, i to preko sekretarijata u Bratislavi i još četiri kompetentna centra ("tačke"), od kojih se jedan nalazi u Beču.

"Central Europe" sa sedištem u Beču Beč ima značajnu ulogu i u do sada najvećem programu nadgradnje EU za srednju Evropu, nazvanom "Central Europe". Pri tom je Beču u leto 2007. pošlo za rukom da u konkurenciji Nemačke, Poljske i Češke postane centrala programa "Central Europe" za podsticajni period od 2007. do 2013. godine. Od tada Beč predstavlja i okosnicu evropskih projekata nadgradnje u Srednjoj Evropi. Ciljevi su inovacija, mobilnost, ekologija i konkurentnost. "Central Europe" obuhvata osam država članica (Austrija, Nemačka, Poljska, Češka, Slovačka, Mađarska, Slovenija i Italija) sa oko 200 miliona stanovnika. Za upravljanje programom Gradu Beču je na raspolaganju 19,6 miliona evra, a program se dotira sa više od 300 miliona evra. U programu mogu učestvovati i regije izvan Srednje Evrope, kao što je na primer Zapadna Ukrajina.

"INTERREG" - međuregionalna, transnacionalna saradnja Inicijativa "Central Europe" nastala je iz jedne ranije, dosta široko postavljene grupne inicijative, koja se nazivala "INTERREG" i koja je označavala prekograničnu, transnacionalnu i međuregionalnu saradnju. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. godine taj program teče pod nazivom "Evropska teritorijalna saradnja". Pored ciljeva kao što su "regionalna konkurentnost" ili "zapošljavanje", ova saradnja se ubraja u najvažnije zadatke podsticajnih politika Evropske unije.

"Centrope" - prekogranične mreže Iz obimne podsticajne inicijative "INTERREG" nastao je i čitav niz novih prekograničnih projekata, koji su se takođe etablirali u gustu mrežu kontakata i kooperacija u široj oblasti Beča. U njih se pre svih ubraja inicijativa za Srednju Evropu "Centrope", koja je nastala 2003. godine. Ova inicijativa povezuje između 6 i 8 miliona stanovnika u austrijskim saveznim pokrajinama Beču, Donjoj Austriji i Gradišću, kao i Južnoj Moravskoj, Zapadnoj Slovačkoj i Zapadnoj Mađarskoj. Prema podacima Evropske unije, "Centrope" je evropska regija sa najvećim privrednim rastom. Bitne su i manje mreže iz oblasti prekogranične saradnje oko Beča. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. to je više programa prekogranične saradnje između Austrije i susednih država. U prekograničnoj saradnji sa Slovačkom, Grad Beč je odgovorna jedinica uprave, koju zastupa MA 27. Primer saradnje: u aprilu 2010. godine u Bratislavi je održan bilansni sastanak na temu prekogranične zaštite prirode. Rezultat sastanka: koordinacija zaštite prirode na površini od 35.000 hektara u ritskim područjima u oblasti ušća Dije, Morave i Dunava je urodila plodom.

Beč se zalaže i za uključivanje Balkana i Srbije u novu Dunavsku strategiju Evropske unije. Na slici je Dunav kod Ritopeka u Srbiji

Projekti Evropske unije za Beč i Evropu

294

Projekti EUBeč kao međunarodni grad Međunarodne organizacije

295

Podsticajna sredstva od milijardu evra Iako je Beč jedan od najbogatijih glavnih gradova i regija Evrope, glavnom gradu Austrije je uvek polazilo za rukom da dobija supstancijalna podsticajna sredstva Evropske unije za inovativne projekte. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. godine na raspolaganju su sredstva u ukupnom iznosu od 1,0538 milijardi evra. Od toga nacionalno učešće iznosi 336,5 miliona evra.

Magistratsko odeljenje 27 & Evropska služba Privredne agencije Ovim donacijama iz Brisela pre svih upravlja posebno odeljenje za pitanja Evropske unije unutar uprave glavnog grada, Magistratsko odeljenje 27 (MA 27) – EU-strategije i privredni razvoj, kao i Evropska služba Privredne agencije Beča. MA 27 vodi Martin Pospischill (zamenica: Karin Pardy). MA 27 nije zaduženo samo za projekte Evropske unije, nego se generalno etabliralo u kompetentni centar za osnovna pitanja Evropske unije. Isto tako za donatorstvo, razvoj privrede, tržišta rada i tehnologije, za pitanja energije kao i oblasti komunalnog zbrinjavanja. MA 27 agituje sve više i kao međuregionalni savetodavni centar Evropske unije za nove susedne države Evropske unije u srednjoj i istočnoj Evropi. „Euro Info Centre“ pri Evropskoj službi Privredne agencije Beča se s druge strane brine o konkretnom odvijanju zahteva za donacije Evropske unije i daje predloge, kako i u kojoj meri firme u širem regionu Beča mogu da dođu do finansijskih sredstava iz Brisela. Evropska služba sve više savetuje i kancelarije suseda Evropske unije u istočnoj Evropi.

Enterprise Europe Network U okviru jedne novije inicijative, Privredna agencija Beča je proširila svoj servis za preduzeća za evropska pitanja i 2008. godine osnovala Enterprise Europe Network (EEN). Mreža EEN je prezentovana kao centralni informator o EU temama za sve firme. Tu se mogu dobiti informacije o projektima Evropske unije, isto kao i infomacije o podsticajnim sredstvima, mogućnostima finansiranja, pravnim aspektima i međunarodnoj saradnji. Od toga bi mogla da profitiraju naročito mala i srednja preduzeća. Njima se na taj način na unutrašnjem tržištu Evropske unije otvaraju mogućnosti da se šire i da pomoću inovativnih projekata ostanu konkurentni u celoj Evropi. Privredna agencija Beča još od 1982. godine nudi preduzećima opširan evropski servis. Novoj mreži EEN pripada već više od 500 informativnih kancelarija i organizacija. Na godišnjem nivou Privredna agencija Beča pruža podršku za više od 900 preduzeća u najrazličitijim evropskim pitanjima. Privredna agencija Beča: http://www.wirtschaftsagentur.at

Stotine bečkih projekata Evropske unije Kad pogledamo koje su ideje za projekte Evropske unije razvijene i realizovane u Beču od ulaska Austrije u Uniju 1995. godine, dobija se značajna paleta stotina takvih inicijativa. One su toliko obuhvatne da je MA 27 odlučilo da uredi sopstvenu bazu podataka o projektima na velikom serveru grada Beča, koja se stalno iznova aktualizuje. Ona se sadržinski deli na 19 glavnih grupa. Ove grupe se protežu od opšte uprave preko tržista rada, obrazovanja, energije, proširenja Evropske unije do istraživanja i razvoja, zdravlja, omladine, kulture i medija i obuhvataju i poljoprivredu, planiranje prostora, socijalna pitanja, gradske mreže, razvoj grada, informacione tehnologije i uopšteno zaključuju sve inicijative sa životnom sredinom, saobraćajem i privredom.

Bečki server za projektne ideje Ova projektna usluga može se naći na internetu na adresi: https://www.magwien.gv.at/euf/internet/AdvPrSrv.asp?Layout=Start. Inače, ova adresa je posebno zanimljiva za interesente iz susednih država Evropske unije. Tu mogu da pronađu predloge za projektne ideje pomoću kojih se može konkurisati za donacije iz Brisela i treba samo lokalno da ih prilagode sopstvenim planovima.

Za period od 2007. do 2013. na raspolaganju je ukupno 1,0538 milijardi eura podsticajnih sredstava EU

Podsticajna sredstva EU: podsticajni period od 2007. do 2013. Ciljevi:

Jačanje

konkurentnosti,

odstranjivanje

regionalnih

nedostataka,

poboljšanje

infrastrukture

Ukupna podsticajna sredstva: 1,0538 milijardi eura. Nacionalni udeo se razlikuje od projekta do projekta, iznosi ukupno 336,5 miliona eura i po pravilu ide do 50% Težište

na

četiri

podsticajne

oblasti:

296

I: Bečka privreda i razvoj grada - jačanje regionalne konkurentnosti i integrativni razvoj grada - Cilj 2 Beč II: Beč i bliži granični region - Program „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" od 2007. do 2013. - INTERREG IV A III: Beč i srednja Evropa - Program CENTRAL EUROPE - Cilj „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" IV: Sveevropske kooperacije - Program „Evropska teritorijalna saradnja (ETZ)" međuregionalni program saradnje INTERREG IV C

Makroregionalizacije Evrope: novi koncept i model Od 2009. godine Evropska unija prati novi koncept međuregionalne saradnje: razvoj makroregija. Unija želi kroz stvaranje konkurentnih regija da što bolje odgovori izazovima globalizacije. Prioritet imaju radna mesta, inovacija i privredni rast. Trenutno se vodi diskusija o tome da li bi ovaj novi koncept trebalo da posluži kao model za sveukupnu buduću podsticajnu politiku Unije.

Do sada su dve regije imale prednost u izgradnji: Baltičko more i Podunavlje (grafika desno)

Baltičko more - Dunav - Crno more U okviru podsticajnog perioda od 2007. do 2013. godine trenutno se vodi diskusija o 13 velikoprostornih programa. Kao prvi model predstavljena je jedna strategija za područje Baltičkog mora. Za njom je krajem 2009. usledila inicijativa za Dunavsku strategiju, koja bi trebalo da bude usvojena počekom 2011. godine. U procesu nastajanja nalazi se i Crnomorska strategija, koja bi trebalo da obezbedi energetsko snabdevanje Evrope naftom i gasom. Trenutno se prednost daje projektima Baltičkog mora, Dunava i Crnog mora.

Nema novih finansijskih izvora - nema novih zakona Sve inicijative za makroregije u osnovi imaju tri preduslova koje postavlja Brisel: za te svrhe neće biti dodatnih finansijskih sredstava, novih zakona i novih institucija. Prevashodni cilj je da se te inicijative sprovode kroz koordinaciju postojećih mreža. I to pre svega putem takozvanih "conact points" (kontakt tačaka), koje su već stvorene u okviru postojećih mreža. Međutim, Brisel je - kao i za svaki podsticajni program - najavio "upravnu strukturu" i za novu Dunavsku strategiju. Ta uprava bi se ogledala u jednom skromnom tehničkom sekretarijatu koji bi bio dopunjen regionalnim kontakt centrima. Upravljanje finansijama bi trebalo da ostane ili u nadležnosti novog bečkog regionalnog komesara EU, Johanesa Hana (Johannes Hahn), za šta se zalažu Austrija i Beč, ili da bude preneseno na regionalne podsticajne fondove, za šta se veoma zalaže Finska.

Brisel propagira prioritete za regije i gradove: inovacije, radna mesta i privredni rast

Bečka pokrajinska koordinacija podsticajnih mreža EU O izradi i sprovođenju makroregionalnih strategija EU odlučuje Generalna direkcija za regionalnu politiku Evropske komisije u Briselu. U Austriji su savezna država i pokrajine oformile koordinacionu platformu pri Kabinetu saveznog kancelara u koju su uključeni i Savez gradova i opština Austrije kao i socijalni partneri. Kao informativna platforma poslužila je internet stranica Austrijske konferencije prostornog planiranja (ÖROK). U okviru gradske uprave Beča, za ova pitanja zaduženo je Magistratsko odeljenje MA 27 - EU strategije i privredni razvoj, kojim rukovodi Martin Pospišil (Pospischill). Ono je ujedno i domaćin projektu "Point Vienna" u okviru stručne platforme EU "INTERACT". Koordinaciju nad ovom vezom vrši posebno odeljenje u okviru MA 27, kojim rukovodi Valter Štekl (Walther Stöckl). Pri tom su u ponudi razne usluge (seminari/radionice, savetovanje, strukturiranje i izgradnja profesionalnih mreža, priručnici, studije), kako za ovaj, tako i za ostale programe EU.

"Central Europe" sa sedištem u Beču (levo), "Cross border" programi sa susedima (desno)

Radna zajednica podunavskih zemalja Podunavske zemlje su se doduše mnogo pre nego što je nastala Dunavska strategija Evropske unije udružile u međuregionalnu sopstvenu inicijativu, naime u Radnu zajednicu podunavskih zemalja. Ova zajednica je u međuvremenu uspostavila obuhvatnu mrežu kontakata i kooperacija u funkciji. Osnovana je 1990. godine, odmah nakon pada istočnog bloka, a Beč je po prvi put predsedavao njome 2005. godine u okviru 15-godišnjeg jubileja. Radna zajednica je do sada sprovela značajne projekte kao što su DonauHanse (saradnja među gradovima na Dunavu) ili CUPA (moderan urbanizam budućnosti po meri). Beč predsedava radnom grupom za saobraćaj i plovidbu (putem preduzeća TINA Vienna Urban Technologies & Strategies GmbH). Maja 2010. godine u Gradskoj većnici Beča je u okviru konferencije predsednika vlada proslavljena 20. godišnjica od osnivanja zajednice. Beč

297

će u 2010. i 2011. godini predsedavati ovim telom. S tim u vezi je član gradske vlade Beča zadužen za urbanizam i saobraćaj, Rudolf Šiker (Rudolf Schicker), već pokrenuo inicijativu da Radna zajednica podunavskih zemalja postane jedna vrsta berze za buduće projekte nove Dunavske strategije Evropske unije, koja bi trebalo biti usvojena 2011. godine i za koju se već sada osmišljavaju projekti.

Pregled prekograničnih projekata u Evropi (levo) i pogranično područje Austrije i Slovačke (desno) Programi umrežavanja, uz čiju pomoć bi trebalo da se izgrade nove velike makroregije u Evropi, kao što je ona za sliv Dunava, su raznovrsni i već su etablirani. I u toj oblasti Beč ima vodeću ulogu, a evo i nekoliko primera koji to ilustruju:

Brojni EU programi umrežavanja Program umrežavanja "INTERACT" predstavlja jedan od nekoliko velikih projekata u EU, preko kojih Brisel vrši koordinaciju i realizaciju projekata transnacionalne saradnje. "INTERACT" u osnovi zapošljava stručnjake, koji pružaju savete i pomoć i stavljaju dokumente na raspolaganje. Budžet za period od 2007. do 2013. godine iznosi 34 miliona evra. "INTERACT" posluje preko pet kancelarija u Evropi, i to preko sekretarijata u Bratislavi i još četiri kompetentna centra ("tačke"), od kojih se jedan nalazi u Beču.

"Central Europe" sa sedištem u Beču Beč ima značajnu ulogu i u do sada najvećem programu nadgradnje EU za srednju Evropu, nazvanom "Central Europe". Pri tom je Beču u leto 2007. pošlo za rukom da u konkurenciji Nemačke, Poljske i Češke postane centrala programa "Central Europe" za podsticajni period od 2007. do 2013. godine. Od tada Beč predstavlja i okosnicu evropskih projekata nadgradnje u Srednjoj Evropi. Ciljevi su inovacija, mobilnost, ekologija i konkurentnost. "Central Europe" obuhvata osam država članica (Austrija, Nemačka, Poljska, Češka, Slovačka, Mađarska, Slovenija i Italija) sa oko 200 miliona stanovnika. Za upravljanje programom Gradu Beču je na raspolaganju 19,6 miliona evra, a program se dotira sa više od 300 miliona evra. U programu mogu učestvovati i regije izvan Srednje Evrope, kao što je na primer Zapadna Ukrajina.

"INTERREG" - međuregionalna, transnacionalna saradnja Inicijativa "Central Europe" nastala je iz jedne ranije, dosta široko postavljene grupne inicijative, koja se nazivala "INTERREG" i koja je označavala prekograničnu, transnacionalnu i međuregionalnu saradnju. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. godine taj program teče pod nazivom "Evropska teritorijalna saradnja". Pored ciljeva kao što su "regionalna konkurentnost" ili "zapošljavanje", ova saradnja se ubraja u najvažnije zadatke podsticajnih politika Evropske unije.

"Centrope" - prekogranične mreže Iz obimne podsticajne inicijative "INTERREG" nastao je i čitav niz novih prekograničnih projekata, koji su se takođe etablirali u gustu mrežu kontakata i kooperacija u široj oblasti Beča. U njih se pre svih ubraja inicijativa za Srednju Evropu "Centrope", koja je nastala 2003. godine. Ova inicijativa povezuje između 6 i 8 miliona stanovnika u austrijskim saveznim pokrajinama Beču, Donjoj Austriji i Gradišću, kao i Južnoj Moravskoj, Zapadnoj Slovačkoj i Zapadnoj Mađarskoj. Prema podacima Evropske unije, "Centrope" je evropska regija sa najvećim privrednim rastom. Bitne su i manje mreže iz oblasti prekogranične saradnje oko Beča. U podsticajnom periodu od 2007. do 2013. to je više programa prekogranične saradnje između Austrije i susednih država. U prekograničnoj saradnji sa Slovačkom, Grad Beč je odgovorna jedinica uprave, koju zastupa MA 27. Primer saradnje: u aprilu 2010. godine u Bratislavi je održan bilansni sastanak na temu prekogranične zaštite prirode. Rezultat sastanka: koordinacija zaštite prirode na površini od 35.000 hektara u ritskim područjima u oblasti ušća Dije, Morave i Dunava je urodila plodom.

Beč se zalaže i za uključivanje Balkana i Srbije u novu Dunavsku strategiju Evropske unije. Na slici je Dunav kod Ritopeka u Srbiji

298