Ekonomika u Saobracaju

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - UVOD

EKONOMIJA

SAOBRAĆAJ NI

FAKU LTET

Organizacija, Upravljanje

EKONOMIKA

Saobraćaj je tehničko-tehnološki, ekonomski i organizaciono složen sistem,


Dr Ranko Božičković

1


Saobraćaj predstavlja četvrtu oblast materijalne proizvodnje (predmet rada, sredstva rada, radna snaga, transport) • TRANSPORTNA DJELATNOST JE PRODUŽETAK PROCESA PROIZVODNJE U SFERI PROMETA, KOJA JE IZDVOJENA U POSEBNU OBLAST DRUŠTVENE PODJELE RADA • TO JE PROCES PREMJEŠTANJA PROIZVODA OD MJESTA PROIZVODNJE DO MJESTA POTROŠNJE • U ISTOM PROCESU PROIZVODNJE OSTVARUJE SE I PROCES POTROŠNJE 2 • Saobraćaj je integrirajući faktor procesa društvene reprodukcije


OPŠTA DEFINICIJA EKONOMIKE • Ekonomika – društvena nauka o ekonomiji ili zakonitost vođenja domaćinstva, privređivanje. To je složenica od grčke riječi oikos =kuća, domaćinstvo i nomos=zakon

• Ekonomika je predmet čovjekovog organizovanja sa jedne strane, odnosno predmet posmatranja i izučavanja organizacionih sistema u cilju iznalaženja uslova i zakonitosti razvoja i opstanka privrednih, neprivrednih i društvenih sistema i odgovarajućeg čovjekovog svrsishiodnog organizacionog djelovanja.

• Ekonomika u najširem j smislu riječi j analizira efkte raspolaganja materijalnim dobrima i uslugama radi podmirenja određenih ličnih i zajedničkih potreba. Postizanje efikasnosti i efektivnosti procesa rada je krajnji cilj.

3


4


Šta je sistem? To je skup nekorisnih elemenata povezanih funkcionalnim vezama, pri čemu elementi i cjelina postaju funkcionalni i koristni. Pravi izraz za sistem je holon, tj. element neke veće cjeline koji je koristan i funkcionalan. Tako je nastao i izraz “sistemski prilaz” koji predstavlja izučavanje određenih pojava razlaganjem na elemente. U novije vrijeme termin “sistemski prilaz” izučavanju i rešavanju problema zamjenjuje se izrazom “holistički prilaz”. 5

Sistemi se dijele: Prirodni sistemi (svemir, čovjek, živa bića) Tehnički sistemi (mehanički, elktronički, građevinski itd itd.)) i Organizacione sisteme (preduzeća, zajednice itd.). Meke i tvrde tehnologije organizacije 6

1




ORGANIZACIJA – NAČIN UREĐENJE SISTEMA • Šta je organizacija – svrsishodna čovjekova djelatnost u skladnom dejstvu ljudi i tehnika u sistemu koji daje odgovarajuće efekte • Organizaciona struktura • Šta Št su funkcije f k ij u organizacionom i i sistemu i t 1.upravljanje; 2.marketing; 3. razvoj; 4.komercijala; 5.EF; 6.proizvodnja; 7.opšti i paravni poslovi i 7. ISP-logistika

¾ EKONOMIKA u saobraćaju, kao podsistem među ostalima u sistemu ekonomskih nauka, predstavlja skup učenja o ekonomskoj stvarnosti preduzeća koje ulaze u sastav saobraćajne grane. Ona uzima u obzir naučne i nastavne metode u proučavanju i praćenju efikasnosti i efektivnosti osnivanja, razvoja i života preduzeća koje čine ovu granu. Za ovo koristi osnove ekonomije.

7

8


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - UVOD FUNKCIONISANJE ORGANIZACIONIH SISTEMA

¾ Ekonomika u saobraćaju otkriva zakonitosti u proizvodnji usluga, to jest PRUŽANJU USLUGA i prisutna je u svim procesima razmjene, raspodjele i potrošnje materijalnih dobara (roba, proizvoda) preduzeća industrijskih grana (i drugih grana) u užem i širim okruženju.

Preduzeće ”n-1”

Nabava Nabava

Proizvodnja

Preduzeće ”n+1”

Preduzeće ”n”

Proizvodnja

Prodaja Nabava

Prodaja

¾ Saobraćaj i veze u predmetnom prilazu predstavljaju grupaciju preduzeća koja pripadaju ekonomskoj grani iz oblasti saobraćaja prema jedinstvenoj klasifikaciji zvanične statistike djelatnosti preduzeća. 9

N

R

P

R’

Proizvodnja

Prodaja

N’

PROCES REPRODUKCIJE

10



Procesi rešavanja organiz. i ek. problema rukovođenje & povjeravanje

Rešavanje problema radi zadovoljstvo kupaca Kontinuirana Zatečeno stanje Povoljna rešenja poboljšanja

Politika Spoljašnja verifikacija

Identifikacija zahtjeva

Upravljanje

Podesi

Planiraj

Ljudi & Radni timovi

Kontroliši

Komplet pravila, ciljeva i planova

ACT

PLAN

CHECK

DO

11

•Zdravlje i bezbijednost •Bezbijednosti procesa •Čisto okruženje •Upravljanje isporukama

Implementacija plana i upravljanje

Mjerenja Svi procesi rada: Proizvodnje, Administracije, Upravljanja

Uradi

Definisanje organiz.

Stalna poboljšanja u kontinuitetu : •Sistem •Ključni indikatori i performanse industrije

•Distribucija •Operativna gotovost

•Ključni indikatori i performanse companije Stalna poboljšanja u kontinuitetu

•Stokholderska obaveza 12

•Spoljašnje perspektive

2



Akcionari

Zakonska regulativa države

PREDUZEĆE

Konkurencija

Sindikati

Kupci


Potrošnja Proizvodnja

Dobavljači

Zajednica uticajnih subjekata na preduzeće (Stokholderska zajednica)

Zakonitosti raspodjele i razmjene

Osnove reprodukcije

13


14


U okvirima proučavanja ekonomike kao nauke danas je aktuelna sledeća sadržina: ¾ opšta ekonomska teorija (izučava konstituciju i funkcionisanje makroekonomije), ¾ ekonomika grane ili privrednog sektora (ekonomika industrije, ekonomika rudarstva, ekonomika trgovine, ekonomika saobraćajnih preduzeća itd.) mezoekonomija ¾ ekonomika preduzeća (izučava konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća ili mikroekonomija). ¾ ekonomika kao izrazi u osnovnim ekonomskim principima reprodukcije – izrazi se ispoljavaju na efikasnosti ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju, efikasnost i efektivnosti procesa i rezultata reprodukcije tj. kvalitet ekonomije i obrađuje faktore koji uslovljavaju krajnje rezultate u ovisnostim od kvaliteta ekonomije ulaganja. 15

• Klasifikacija preduzeća. Prema ulozi koju imaju u procesu reprodukcije preduzeća se mogu klasificirati na sledeći način: A) Preduzeća po sektorima, koja se dalje dijele na: • preduzeća primarnog sektora: poljuprivredna, šumarska i rudarska preduzeća koja se bave eksploatacijom prirodnih dobara, • preduzeća sekundarnog sektora: zanatska i industrijska preduzeća, • preduzeća tercijalnog sektora: prevoznička, trgovačka, turistička, ugostiteljska, bankarska, osiguravajuća i druga preduzeća koja se bave uslugom, • preduzeća kvartnog sektora: to su preduzeća za pružanje komunalnih usluga, rekreacionih, zddrugih usluga.

16


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - UVOD Kibernetski prilaz posmatranju jednog preduzeća

B) Preduzeća po ekonomskim oblastima i granama dalje se na: • industrija i rudarstvo • poljoprivreda i ribarstvo, • šumarstvo, • vodoprivreda, • građevinarstvo, • saobraćaj i veze, • trgovina, g , • ugostiteljstvo i turizam, • zanastvo i lične usluge, • stambeno-komunalne djelatnosti, • finansije, tehničke i poslovne usluge, • obrazovamnje, nauka, kultura i informacije, • zdravstvo i socijalna zaštita, • društveno-političke zajednice i organizacije.

E=

Q M +I+L

Fp, Fτ, Ft, Fd, Fl, Ff, Fω F MOS M-mater. I – sred. R. L- radna s.

T

=

S L

x1 x2

Es =

y1 X

y2 MOP

x3, … xn

y3, … yn

Y

Q, C, Cu, D, Ds+Dd

Q ( M + I + L) + (m + i + l )

A, O, P, K, I

Y(Q, C, D) Z= X(T,S,L)

17

E =

V (Q ⋅ Ck ) M (Cm ± cm) + I (Ci ± ci) + L(Ci ± cl )

18

3


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - UVOD X - ulazni elementi Y - izlazni elementi Z-

Rezultati materijalno organizacionog sistema (MOS)

Q - obim proizvodnje C - bruto produkt (cijena proizvodnje) D - nova vrijednost j ((D=Ds+Dd)

K - kontrola

S - ukupna angažovana sredstva L - utrošci radne snage Fp - p prirodni faktori

dio dohotka za proširenu reprodukciju

Fτ - tehnički faktori

Dd -

dio nove vrijednosti za opštu i zajedničku potrošnju

Ft - tržišni faktori Fd - faktori državne ekonomije

A - analiza

Fl - kadrovski faktori

O - donošenje odluka

Ff - finansijski faktor

P - planiranje

Definisanje ekonomike preduzeća kao naučne i nastavne discipline

I - izvršavanje T - ukupni troškovi ulaganja u proizvodnju

Ds -

Cu - ukupan prihod


Fω - organizacioni faktori

19


A. Kao naučna disciplina ona istražuje, objašnjava bj š j i proširuje: ši j a) nastanak, život – djelovanje i prestanak preduzeća, b) pojave, pravila i zakonitosti u njima i c) uslove, načine i mjerila za uspješno poslovanje preduzeća.

20


B. Kao nastavna disciplina ekonomika svih preduzeća istražuje i objašnjava: a) saznanja o novim naučnim dostignućima (preuzimanje i širenje poznatog), b)) p prihvata p provjerene j naučne spoznaje, p j , odnosno preuzimanje i širenje nepoznatog otkrća, c) podučava o svemu što je nesporno i od značaja za savremeno obrazovanje menadžera i učesnika u menadžmentskom procesima.

Kruženje znanja i spoznaja SAZNANJA

SPOZNAJE

Preuzimanje i proširenje postojećih spoznaja

Dolaženje do novih otkrića - spoznaje

TEORIJA

PRAKSA

STVARNOST

IZVOĐENJE

Postojeći Provjera ekonomski problem pretpostavki i spoznaja

21


• Postojeći problem: kako se držati na tržištu i uz to povećati plasman svoih proizvoda i usluga te povećati profit. • Postojeće spoznaje: plasman proizvoda se može povećati poboljšanjem kvaliteta, manjim cijenama prodaje, učestalijom ekonomskom propagandom itd. • Proširenje postojećih spoznaja: plasman se može povećati i boljim istraživanjem tržišta, kooperacijom, poslovnom saradnjom i td. • Dolaženje do novih otkrića – spoznaje: razvoj novih proizvoda (novi dizajni i funkcionalnosti proizvoda, novi načini pružanja usluga). • Provjera pretpostavki i spoznaja: ako se od novih proizvoda dođe do povećane efikasnosti i efektivnosti 23 onda su pretpostavke bile tačne i obrnuto.

22


VEZE EKONOMIKE SA OSTALIM NAUČNIM DISCIPLINAMA TEHNOLOGIJA, PSIHOSOCIOLOGIJA RADA, POLITIČKA EKONOMIJA, NACIONALNA EKONOMIJA, EKONOMIKA INDUSTRIJE

ORGANIZACIJA PREDUZEĆA,

TRGOVAČKO I RADNO PRAVO EKONOMIKA (MARKETING, POSLOVNE FINANSIJE, ANALIZA POSLOVANJA, REVIZIJA, CONTROLING)

OPERACIONA ISTRAŽIVANJA, POSLOVNA POLITIKA

24

4




– efektivnost preduzeća podrazumijeva da se preduzeće bavi pravim stvarima, tj. proizvodi proizvode ili pruža usluge koje najviše zadovoljavaju interese kupaca (kvalitet, cijene, rokovi) a od kojih ostvaruje ost ar je dobar profit

Predmet, cilj i zadaci izučavanja ekonomike saobraćajnih preduzeća Efikasnost i efektivnost je odrednica s akog pred svakog preduzeća, eća pa se ekonomika saobraćajnih preduzeća bavi problemima ulaganjan i trošenja ekonomskog rada, to jest problemima obračuna i smanjenja troškova u njima kao njegove stvarnosti.

– efikasnost preduzeća, podrazumijeva da preduzeće ima što više pozitivan odnos između ulaganja u procese reprodukcije i rezultata te reprodukcije. 25


26


Predmet izučavanja ekonomike je uočavanje ekonomske stvarnosti i manifestacija u vidu: ¾elemenata rezultata ekonomije preduzeća, ¾elemenata ulaganja u ekonomiju preduzeća, ¾f kt i ¾faktorima kojima k ji su uslovljeni l lj i obim bi i vrsta t ulaganja te njihovu uslovljenost na rezultate i ¾odnosima između elemenata izlaza i elemenata ulaza u preduzeću.

Cilj ekonomike saobraćajnih preduzeća je poboljšavanje uslova za zadovoljenje pojedinačnih, grupnih i opštih potreba i interesa iz oblasti saobraćaja saobraćaja. Kroz ekonomiku saobraćajnih preduzeća, kao nastavnu disciplinu, školuju se kadrovi za potrebe poslovanja ovih preduzeća, agencija i organizacija.

27


28


Zadaci ekonomike saobraćajnih preduzeća su: a) davanje osnovnih znanja za uspješnija poslovanja preduzeća, preduzeća b) objašnjavanje ekonomskih pojava u poslovanjima preduzeća i c) omogućavanje djelotvornijeg odlučivanja menadžmentske strukture u preduzeću. 29

U svemu ovome se mogu primijetiti četiri osnovna podsistema - cjeline koje determinišu organizacioni – privredni sistem sa okruženjem. To je: a) podsistem upravljanja, upravljanja b) podsistem ulaza (nabava), c) podsistem transformacije ulaznih materijala u gotov proizvod (proizvodnja usluga) i d) podsistem izlaza (prodaje). 30

5




The image cannot be display ed. Your computer may not hav e enough memory to open the image, or the image may hav e been corrupted. Restart y our computer, and then open the file again. If the red x still appears, y ou may hav e to delete the image and then insert it again.

UPRAVLJANJE ORGANIZACIONIM SISTEMOM Preduzeće ”n-1”

Nabav a

Proizvodnj a

Prodaja

Preduzeće ”n+1”

Preduzeće ”n”

Nabava

Proizvodnja

Prodaja

Nabav a

Proizvodnj a

Prodaja

Slika 2.4. Dobavljački lanac

Podprocesi i operacije u organizaciji transporta roba i ljudi

31


32


STANJE TOKOVA U RJ 3

33

34 STANJE TOKOVA U SISTEMU NAKON REKONFIGURACIJE


Ovakav niz podsistema predstavlja dobavljački lanac (supply chain), Kvalitet ovakvog niza sa stanovišta njegovog efikasnog i efektivnog funkcionisanja se takođe može vrednovati kao lanac vrijednosti (value chain), koji se u posljednje vrieme puno izučava u japanskoj privredi kao lean dobavljački lanac (lean supply chain), koji asocira za ekonomično (efikasno i efektivno) funkcionisanje procesa j j sa minimalnim rada u čitavom lancu snabdijevanja gubicima svih pojavnih oblika (vremenski, finansijski, materijalni, informacioni itd). Kao najvažniji podsistem u organizovanju dobavljačkog lanca čini podsistem upravljanja. Ustvari, to je menadžment, odnosno njegova struktura koju čine ljudi-menadžeri. Njegov zadatak je u definisanju ciljeva koji će se realizovati i istrajavanje u njegovoj realizaciji. Termin lean je engleska riječ i kod nas se terminološki koristi u području organizacije i menadžmenta. Ova riječ u 35 prevodu znači: mršav, tanak, oslonjiv na nešto.


• Ekonomiju čine ekonomski rad, s određenim upotrebnim vrijednostima pogodnim za potrošnju, odnosno podmirenje potreba izraženih u rezultatima rada. • Rezultati se javljaju kao: ¾ upotrebna vrijednost (koliko je rad koristan ili sredstvo), ¾ vrijednost (tržišna cijena) i ¾ nova vrijednost rada (rad koji obezbeđuje reprodukciju). 36

6




• Ekonomski rad kao uslov za ostvarivanje ekonomskih rezultata. Ekonomski rad je svjesna i svrsishodna organizovana radna aktivnost pojedinaca ili grupa. On je uslov za ostvarivanje ekonomskih rezultata u smislu količine, kvalitete i cijene proizvoda za zadovoljenje potrošnje. • Rad se u zavisnosti od stepena organizovanosti procesa ulaže u proizvodnju u kvalitativno različitim vidovima i načinima.

Ekonomski rad se ulaže u vidu: 1. Naturalnog ulaganja. Naturalna ulaganja rada u proizvodnju predstavlja živi rad. On se sa razvojem proizvodnih sistema, pa sve do inteligentnih sistema smanjuje u korist minulog rada. 2. Novčanog ulaganja. Sa pojavom robnonovčane privrede u velikoj mjeri se javljaju novčana ulaganja u sredstva rada prilikom ostvarivanja rezultata ekonomskog rada, tj. proizvoda.

37

38



U oba vida ulaganja izraženi su načini ulaganja ekonomskog rada na osnovu: a) Trošenja elemenata proizvodnje. To je trošenje j živog g rada i minulog g rada i iskazuje j se u novčanom obliku. Ovaj oblik trošenja u ekonomskoj nauci se naziva amortizacija. b) Angažovanje vrijednosti u reprodukciji. To se odnosi na ulaganja u SREDSTVA RADA, ZALIHE MATERIJALA I GOTOVE ROBE 39

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - SAOBRAĆAJ KAO PRIVREDNA DJELATNOST

•

• •

Sa sredstvima rada ostvaruju se rezultati rada. Naročito je opasno predimenzionisanje kapaciteta sredstava rada u odnosu na potrebne kapacitete kapacitete. Zalihe materijala osiguravaju kontinuitet proizvodnje od poremećaja na tržištu nabavke materijala. Zalihe gotove robe sa kojima se interveniše na tržištu u momentu povećane tražnje. 40


2. SAOBRAĆAJ KAO PRIVREDNA DJELATNOST

Saobraćajna preduzeća, u sferi društvene reprodukcije, imaju zadatak da savladaju prostorna rastojanja između proizvođača i potrošača proizvedene robe. Ona proizvode saobraćajne usluge koje su u robno robnonovčanoj privredi uslov za tržišnu razmjenu i uslov da roba stigne od proizvođača do potrošača. Pored ovoga saobraćajna preduzeća vrše i druge usluge: transport putnika, prenošenje pisama, vijesti, informacija i sl. 41

• Transportna industrija predstavlja samostalnu granu proizvodnje za plasiranje proizvedenog kapitala – roba. Ona se pojavljuje kao produženje proizvodnje koja se vrši između samih podprocesa na putu od tržišta nabavke, preko proizvodnje pa do tržišta potrošača.

42

7




Osnovne karakteristike saobraćajnih preduzeća su: 1) zastupljenost visokog stepena sredstava rada u elementima procesa rada, tj. raznovrsnost mehanizacije, 2) radni učinak nije materijalno dobro (proizvod), nego materijalna usluga, usluga koja nije opipljiva opipljiva, ne može se uskladištiti i sastoji se u savlađivanju prostornih i vremenskih razlika, 3) funkcionisanje procesa je uslovljeno putevima (željeznice, drumovi, rijeke, mora, vazduh, telefonske linije itd), vrste i karakterom pogonskog (vučnog, prenosnog, transportnog) sredstva,

4) troškovi su pretežno fiksnog karaktera, 5) ona održavaju kontinuitet društvene reprodukcije i utiču na trajanje ciklusa proizvodnje i d j (i (isporuke) k ) i utiču tič na ciklus ikl obrta obrtnih sredstava, 6) pored ekonomske uloge saobraćajna preduzeća učestvuju i na zbližavanju ljudi, širenju vijesti, kulture, nauke itd.

43


1. 2. 3 3. 4. 5. 6.

U zavisnosti od vrste puteva i vrste sredstava koja se koriste saobraćajna preduzeća se dijela na: preduzeća željezničkog saobraćaja, preduzeća drumskog saobraćaja, preduzeća pomorskog saobraćaja saobraćaja, preduzeća riječnog saobraćaja, preduzeća vazdušnog saobraćaja, preduzeća PTT saobraćaja i komunikacija.

44


• • • •

Suština saobraćaja kao samostalne privredne djelatnosti izražava se kroz njegovu nezamjenljivu ulogu u procesu reprodukcije, da povezuje faze proizvodnje i potrošnje, izvršavajući svoju funkciju u okviru društvene podjele rada i to u sferi prometa. Funkcija saobraćaja u tom slučaju ispoljava se više puta: prvi put, u okviru pripreme proizvodnje (premještanje materijala mašina, materijala, mašina opreme, opreme poluproizvoda pol proi oda a sve s e za a potrebe pripreme procesa proizvodnje), drugi put, u samom procesu proizvodnje (premještanje materijala, poluproizvoda, alata, nedovršene proizvodnje), treći put, u momentu stavljanja gotove robe u fazu ponude potrošačima, četvrti put, u fazi razmjena roba u potrošnji.

45


46

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - Osnovne karakteristike procesa

proizvodnje prevoznih usluga

TRANSPORTT

Osnovne karakteristike procesa proizvodnje prevoznih usluga Proizvodnj a

Slika 1.1. Osnove reprodukcije

Potrošnja

Predmet rada, rada sredstva rada i sam čovjekov rad predstavljaju osnovne faktore u procesu reprodukcije. Ovi isti elementi zastupljeni su i u procesu prevoznih usluga, ali oni imaju posebne svoje karakteristike.

Zakonitosti raspodjele i razmjene

47

48

8




definicija

• Predmeti rada u procesu proizvodnje procesnih usluga ne doživljavaju vidljive materijalne promjene. Na njih se djeluje direktno sredstvima rada i radnom snagom i ne doživljvaju fizičke ni hemijske promjene. Njegove promjene su u mjestu gdje se nalaze, prostorne promjene a prema nahođenju potrošača tih usluga.

Procesom proizvodnje u saobraćaju podrazumijeva se svrsishodna djelatnost i svjesno organizovanje procesa proizvodnje u cilju prevoza robe i putnika na određeno odstojenje. To znači da se ne pojavljuje nikakav gotovi proizvod, već se ta svrsishodna djelatnost manifestuje u korisnom učinku, u činjenju materijalne j usluge g koja j se ne može opredmetiti, p , p pa samim tim ni skladištiti. Ovo izaziva probleme u uravnoteženju procesa putem zaliha, što je prisutno u industrijskoj proizvodnji. Proces proizvodnje prevoznih usluga i proces potrošnje istih tih usluga podudaraju se i oni su nerazdvojivi u vremenu i prostoru, tj. istovremeno se izvršavaju.

• P Predmeti d ti rada d u procesu prevoza su roba b i putnici. t i i Na N njih se djeluje samo radi njihove potrebe za prostornim promjenama, a ne nikako radi fizičkih promjena. Oni se

ne troše za vrijeme transporta, ne mijenjaju oblik i nisu vlasništvo saobraćajnih preduzeća.

49

50



• U saobraćaju postoje pomoćni procesi koji omogućavaju da se dati proces izvrši. U tim procesima predmeti rada su materijal i dijelovi za održavanje transportnih sredstava, energija, gorivo, mazivo itd. Oni se u cijelosti troše u procesu proizvodnje i prenose svoju vrijednost na vrijednost transportne usluge.

• Sredstva za rad u procesu pružanja saobraćajnih usluga su složene i kompleksne mašine, koje se nazivaju vozni ili plovni prak. prak To su sredstva na koja živa radna snaga djeluje radi ostvarivanja procesa proizvodnje prevoznih usluga, to jest radi ostvarivanja njihovog prevoza.

51

52

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU Specifičnosti procesa proizvodnje prevoznih usluga

•

Specifičnosti procesa prevoznih usluga

1)

Prva specifičnost. Korisni učinak u proizvodnji prevoznih (saobraćajnih) usluga mjeri se u neto tonskim kilometrima (ntkm) (za robni ili teretni saobraćaj) i neto putničkim kilometrima (npkm) (za putnički saobraćaj). Druga specifičnost. Postojanje teritorijalne neograničenosti organizovanja procesa prevoza na cijeloj teritoriji države, pa i šire.

2)

proizvodnje

3) Treća specifičnost. Visok stepen koncentracije sredstava za proizvodnju prevoznih usluga 53

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU Specifičnosti procesa proizvodnje prevoznih usluga

• 4)

Specifičnosti procesa prevoznih usluga Četvrta

specifičnost.

Integracija

proizvodnje saobraćaja

na

određenim geografskim položajima, tertorijama, 5)) 6)

7)

Peta specifičnost. p Osjetljivost j j na p pojave j konkurencije, j naročito željeznički saobraćaj. Šesta specifičnost. Propusna moć saobraćajnica bitno utiče na efikasno izvršavanje procesa rada u slučejevima takozvanih “špica tražnje“ Sedma specifičnost. Potpuna sinhronizovanost procesa proizvodnje i procesa potrošnje. 54

9


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - Tržište prevoznih usluga


• TRŽIŠTE PREVOZNIH USLUGA Osnovni elementi svakog saobraćaja je put i prevozno sredstvo u prevozu objekata: a) Putnika, b) Roba i c) Vijesti - Informacija putem telekomunikacionih radio i TV sistema. Otuda Ot d i osnovna podjela dj l saobraćaja b ć j na tri t i vida: id a) Suvozemni ili kopneni, koji se dalje dijeli na (1) željeznički i (2) drumski, dok transporti cjevovodima se podrazumijevaju kao posebne grane kopnenog saobraćaja. Transport električne energije se ne podrazumijeva u saobraćajnu djelatnost. b) Vodeni, koji se dalje dijeli na (1) riječni i jezerski i (2) pomorski i c) vazdušni

Segmentacija tržišta saobraćajnih usluga dijeli na tri dimenzije: 1. Prva dimenzija: tražnja za vrstama prevoza a) tržište putničkog saobraćaja saobraćaja, • poslovnih ljudi, • prevoz radnika, • prevoz “vikendaša“, • prevoz bolesnika itd.

55


56


2. Druga dimenzija: prostorna podjela tražnje a) regionalna (lokalna), b) nacionalna, c) međunarodna 3. Treća dimenzija: vremenska dinamika tražnje a) godišnja, b) sezonska, c) mjesečna, d) sedmična, e) dnevna itd.

b) tržište robnog saobraćaja. • energenti, • žitarice, • rude, nemetali, • građevinski materijal itd.

57

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - PODJELA SAOBRAĆAJA PREMA EKONOMSKOJ FUNKCIJI I NAČINU ORGANIZOVANJA

PODJELA SAOBRAĆAJA PREMA EKONOMSKOJ FUNKCIJI I NAČINU ORGANIZOVANJA Prema načinu zadovoljenja korisnika saobraćaj se dijeli na: ¾ Javni saobraćaj i ¾ Saobraćaj za sopstvene potrebe. Prema načinu obavljanja prevoza dijeli se na: ¾ Redovni saobraćaj i ¾ Saobraćaj od slučaja do slučaja. Prema prostornoj udaljenosti saobraćaj se dijeli na: ¾ Međumjesni saobraćaj i ¾ Lokalni saobraćaj. 59

58

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU - EKONOMSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE POJEDINIH SAOBRAĆAJNIH GRANA

EKONOMSKO-EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE POJEDINIH SAOBRAĆAJNIH GRANA Tehničke, ekonomske i eksploatacione karakteristike pojedinih saobraćajnih sredstava određuju i uslovljavaju njihovo mjest u saobraćajnom sistemu. Najvažnije eksploatacione karakteristike su: 1) Transportna sposobnost-kapacitet prevoza (brodski, željeznički, drumski,, avionski), ), 2) Brzina prevoza, 3) Bezbijednost prevoza, 4) Urednost i tačnost u obavljanju prevoza, 5) Mogućnost prilagođavanja potrebama prevoza, 6) Ekonomičnost prevoza – cijena koštanja prevoznih usluga

60

10




• U zadovoljenju saobraćajnih potreba s obzirom na tehničke, ekonomske i eksploatacione karakteristike pojedinih saobraćajnih sredstava međusobno se odnose i razlikuju tako što: Drumski saobraćaj se odlikuje najnižim stepenom bezbijednosti, relativno slabiji prevozni kapacitet od j g relativno veće brzine p putovanja, j odnosno željezničkog, prevoza; neuredniji je ali ima veću mogućnost prilagođavanjima saobraćajnim potrebama, ima relativno veću udobmnost putovanja na kraćim relacijama, dok na dužim ima manju udobnost u odnosu na željeznicu i ima mogućnost prevoza “od vrata do vrata”. Željeznički saobraćaj raspolaže apsolutno i relativno velikim kapacitetom, velikim brzinama vožnje, visok stepen bezbijednosti, urednost i tačnost . Nije dovoljno elastičan i ne može se efikasno prilagođavati zahtjevima potrošača. 61

Riječni saobraćaj raspolaže vrlo velikim prevoznim kapacitetom, malim brzinama, redovitost prevoza je znatno manja i zavisi od vremenskih prilika te je prilagođavanje znatno malo. Pomorski saobraćaj raspolaže najvećim prevoznim k kapacitetom, it t relativno l ti malim li brzinama b i i redovitost d it t prevoza je znatno manja tei zavisi od vremenskih prilika te je prilagođavanje znatno malo. Vazdušni saobraćaj ima znatno manje prevozne kapacitete, velike brzine, visok stepen bezbijednosti, znatnu udobnost putovanja ali je neuredniji usled zavisnosti letenje od vremenskih prilika.

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – SAOBRAĆAJ KAO FAKTOR RAZVOJA PRIVREDE I DRUŠTVA


1. OSNOVNE EKONOMSKE FUNKCIJE SAOBRAĆAJA S obzirom na karakter saobraćaja kao privredne djelatnosti njegove osnovne EKONOMSKE funkcije izražavaju se u sledećem: 1) 2) 3) 4) 5)

Omogućava obavljanje procesa reprodukcije za najveći broj proizvoda, Utiče na razvijanje teritorijalne podjele rada, rada Utiče na ubrzanje razvoja društvene podjele rada Saobraćaj je značajan opšti uslov privrednog razvoja svake zemlje kao i pojedinih regiona, Saobraćaj je bitan inicijalni faktor razvitka nedovoljno razvijenih zemalja.

62

2. SAOBRAĆAJ KAO FAKTOR RAZMJEŠTAJA PROIZVODNIH SNAGA Saobraćaj obavlja funkciju povezivanja privrednih subjekata – preduzeća u makroekonomsakom lokacijskom pogledu. On utiče na razmještaj proizvodnih snaga (privrednih subjekata) u smislu: 1)

Svojom razvijenošću, saobraćajne mreže,

strukturom

i

tertorijalnim

2)

Stepenom razvoja i kvaliteta transportnih sredstava i

3)

Sistemom i politikom cijena prevoznih usluga.

razmještajem

63

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – SAOBRAĆAJ KAO FAKTOR RAZVOJA PRIVREDE I DRUŠTVA Da bi se donijele odluke o izboru lokacije jednog preduzeća mora se voditi računa o nizu faktora od kojih su najznačajniji: a) b) c) d)) e) f) g)

Izvor sirovina, Izvori energetskih goriva i mogućnosti snabdijevanja, Izvori ostalih reprodukcionih materijala, Raspološivost radne snage po broju, strukturi i kvalifikaciji, f Tržište i uopšte apsorpciona moć potrošača datog područja, Saobraćajne mogućnosti: izgrađenost mreže, transportni kapaciteti i visine transportnih troškova, Ostali socio-ekonomski faktori: zdrava sredina, smanjena buka, smanjena zagađenost

64


U neposrednoj vezi sa ocjenom uticaja saobraćaja na razmještaj proizvodnih snaga jeste pitanje metoda utvrđivanja gravitacionog područja jedne saobraćajnice, jednog saobraćajnog čvora (željezničke stanice, luke, pristaništa itd). Postoje tri metode utvrđivanja veličine gravitacionog područja jednog saobraćajnog čvora: 1. Geografski ili geometrijski metod, 2. Tarifski metod i 3. Metod stvarnih troškova šk prevoza. mjesto C d2

d1 saobraćajni čvor A Luka Solun

saobraćajni čvor B Luka Ploče d1
65

66

11


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – SAOBRAĆAJ KAO FAKTOR RAZVOJA PRIVREDE I DRUŠTVA 3. Energetika i saobraćaj: - Uticaj energetike na razvoj i strukturu saobraćajnog sistema, - Uticaj energetike na strukturu tržišta transportnih usluga i strukturu prevoza. 4. Uticaj saobraćaja na industriju -

Saobraćaj kao krupni potrošač industrijskih proizvoda,

-

Uloga saobraćaja kao faktora realizacije industrijskih proizvoda.

5. Uticaj saobraćaja na razvoj poljoprivrede 6. Saobraćaj kao faktor formiranja i stabilizacije tržišta -

Uticaj saobraćaja na veličinu i proširenje tržišta,

-

Uloga saobraćaja na stvaranje jedinstvenog tržišta,

-

Uticaj saobraćaja na ubrzanje obrta sredstava.

7. Saobraćaj kao faktor razvoja i unapređenja turizma. 8. Uticaj saobraćaja na razvoj društva i način života ljudi

67

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – PREDVIĐANJE TRAŽNJE – OBIMA PREVOZA

• ZNAČAJ I CILJEVI TRAŽNJE Predviđanje predstavlja organizovani napor čovjeka da pronikne u neizvijesnost budućih promjena u pojedinim sferama njegovog života, kako bi mogao usklađivati svoje aktivnosti sa očekivanim promjenama, i kako bi mogao postati što aktivniji činilac koji usmjerava tokove i intenzitet tih promjena u skladu sa svojim potrebama. - Značaj saobraćaja je u u njegovoj ogromnoj ulozi u procesima društvene reprodukcije i privrednog razvoja drštva u zadovoljenju potreba za promjenama mjesta roba i putnika. - Ulaganja Ul j u saobraćajnu b ć j infrastrukturu i f t kt k i njegove kao j t transportne t sisteme, i t koji su osnovni faktori u osnovnim sredstvima svakog saobraćajnog sistema, odlikuje se stalnim i dugotrajnim investicijama. Ovakav karakter ovih sredstava uzrokuje značajne probleme u usklađivanju odnosa ponude i tražnje u transportu, u uspostavljanju ravnotežnih nivoa između ovih veličina u vremenu i dinamici. - Manjak ponuda od tražnje u oblasti transporta imaće za posledicu izražene negativne efekte po funkcioniosanje procesa reprodukcije, privredni razvoj, kvalitet i nivo životnog standarda stanovništva. - Višak ponude nad tražnjom, kako po ukupnom obimu tako i po strukturi i vrsti roba i putnika, rezultirati u neracionalnosti korištenja sredstava 68 saobraćajni preduzeća. Ovo dovodi do trajnih gubitaka ostvarenih ulaganja, tj. gubitka u saobraćajnim preduzećima.


• Poznavanje obima i strukture tražnje predstavlja polaznu osnovu i pretpostavku za preduzimanje konkretnih mjera iz domena saobraćajne politike, koja treba da omogući adekvatan razvoj i struktuiranje ponude u skladu sa zahtjevima tražnje, kako na nivou celog sistema (države) tako i sve do najniži relacija na nivou lokalne uprave. • Danas su i saobraćajna preduzeća izložena tržišnom uticaju: samostalno donose planove i odluke za ulaganja u pojedina transportna sredstva radi pridobivanja veće konkrentske sposobnosti na tržištu. • Stvara se diversifikovana ponuda za transportima da se osvoji konkurent. • U okviru istraživanja tržišta predviđanja predstavljaju osnovni i nezaobilazni faktori koji daju karakteristiku vođenja saobraćajne politike. Predviđanja su usmjerena na ukupni obim i strukturu tražnje za transportnim uslugama.

• ¾

¾


• Ciljevi tražnje su “da se efikasno i efektivno donosu poslovne odluke razvojne politike svakog saobraćajnog sistema i da se predvide ulaganja u: (1) potrebna transportna sredstva; (1) njegovu infrastrukturu (kao što su autobaze, čvorvi, luke, saobraćajnice, putne trase, linije i dr.). Predviđanja obuhvataju: - g globalnu tržišnu tražnju, j p pa sve do teritorijalnih j i lokalnih nivoa, - predviđanja vidova saobraćajnih potreba, - predviđanja potrebnih količina, troškova i vrsta transportnih sredstava

69

70



REZULTATI PROCESA PREDVIĐANJA Rezultati procesa predviđanja su potrebne i korisne informacije u sagledavanju pravca razvoja saobraćajnog sistema kao cjeline, pojedinih njegovih podsistema, pa sve do mogućih oportunističkih djelovanja i pravaca pojedinaca i ljudi. Da bi se odgovorilo ovako postavljenom zadatku predviđanje tražnje za transportnim uslugama treba da obezbijedi: 1) Koliki obim i strukturu tražnje za prevozom treba očekivati na užem i širem teritorijalnom području gdje se vrše istaraživanje 2) Koliki obim i strukturu tražnje za prevozom treba očekivati po pojedinim vidovima prevoza, odnosno kojom vrstom transportnih sredstava se može zadovoljiti potreba, 3) Koliki obim i strukturu tražnje za prevozom treba očekivati na pojedinim pravcima odnosno relacijama, 4) Koliki obim i strukturu saobraćaja treba očekivati na konkretnim saobraćajnicama. 71

• 1)

2)

Proces predviđanja se zasniva na dvije pretostavke: Dezagregiranje globalne tražnje: a) u robnom saobraćaju po vrstama roba (12 vrsta po našoj nomenklaturi ili 20 po međunarodnoj) b)) u p putničkom p po motivima p putovanja j (p (putovanja j up poslovne svrhe, turističko-rekreativne i ostala putovanja. Definisanje sistema saobraćajnih zona ili zaokružene teritorijalne privredno-saobraćajne cjeline. Kod nas se obično polazi od nivoa lokalne zajednice – opštine.

72

12




•

1. Kompleksan (sekvencijalni) model predviđanja Ovaj model podrazumijeva korištenje faznog ili podmodelskog prilaza i sastoji se iz sledećih p podmodela: A. Modeli generiranja i privlačenja obima prevoza, B. Model distribucije, C. Modal split-modela, D. Model za raspored saobraćaja na saobraćajnu mrežu.

1 1. 2.

METODOLOŠKI PRISTUP PREDVIĐANJU Dobijanje odgovora na definisana pitanja po obimu i strukturi tražnje moguće je dobiti korištenjem dva metodološka pristupa: Kompleksan (sekvencijalni) model predviđanja predviđanja, Simultani model predviđanja.

73

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – PREDVIĐANJE TRAŽNJE – OBIMA PREVOZA A.Modeli generiranja i privlačenja obima prevoza n- regiona, m- vrsta roba

Faktori tražnje: - Nivo ekonomske aktivnosti, - Prostorni ekonomski razmještaj, - Broj i prostorni razmještaj stanovništva, - Socio-demografski faktori

74

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – PREDVIĐANJE TRAŽNJE – OBIMA PREVOZA D. Metodi raspodjele saobraćaja na mrežu Preko modela za raspored saobraćaja na saobraćajnu mrežu određuje se raspodjela obima prevoza u saobraćajnoj mreži po konkretnim relacijama ili dionicama putnih mreža. Kvalitet saobraćajnica, izražen kroz vrijeme i troškove prevoza, kao i njihov kapacitet, osnovni su faktori na kojima se ova raspodjela zasniva.

B. Model distribucije n- regiona, m- vrsta roba, p-motiva

C. Modal split-modela n- regiona, m- vrsta roba, pmotiva, k-vidova transporta

D. Model za raspored saobraćaja na saobraćajnu mrežu k – vidova transporta

2. Karakteristike saobraćajne mreže - dužina i kapacitet saobracajnice, - vrijeme i troškovi vožnje na datoj saobracajnici

75

TEORETSKA STRUKTURA KOMPLEKSNOG TRANSPORTNOG MODELA

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – PREDVIĐANJE TRAŽNJE – OBIMA PREVOZA •

• 1. 2. 3.

Određivanje obima prevoza po pojedinim vidovima saobraćaja između tačaka izvorišta i odredišta, odnosno na pojedinim relacijama, dobijaju se izvanredni rezultati ovom metodom. metodom Postojanje alternativnih rješenja i mogućnosti njegovog rasporeda u okviru datog transportnog sistema saobraćajne mreže zahtijeva potrebu određivanja obima saobraćaja na svakoj pojedeinačnoj saobraćajnici. Ovom metodom treba da se odrede:

Faktori ponude: 1 Karakteristike transportnih sredstava 1. - transportni troškovi, - cijene prevoza, - vrijeme prevoza itd.

Raspodjela saobraćaja na saobraćajnu mrežu bazira se na izboru putanje sa minimalnim vremenom putovanja (prevoza) u okviru postojećih alternativnih puteva (ruta) između pojedinih parova zona. Ovo se dominantno vrši uz primjenu računarske tehnike. Opšta procedura raspodjele saobraćaja na mrežu podrazumijeva: Opis mreže puteva (saobraćajnica). Izbor najkraćeg puta između posmatranih parova zona. Pripisivanje saobraćaja odabranom najkraćem putu. Opis saobraćajne mreže zahtijeva njeno kodiranje. Za ciljeve kodiranja, mreža saobraćajnica se dijeli na saobraćajne veze i čvorove. Pod saobraćajnom vezom se podrazumijeva jednosmjeran deo saobraćajnice između dva ukrštanja. Za svaku saobraćajnu vezu neophodno je obezbijediti detaljnije informacije koje se odnose na na dužinu te veze, vrijeme putovanja i kapacitet. Saobraćajni čvorovi se dijele na dva tipa: a) centralne zonske i b) čvorove ukrštanja dve ili više sapobraćajni veza. 77

-

Deficiti u postojećem sistemu infrastrukture preko ocjene raspodjele na postojećoj mreži saobraćajnica,

-

Vrijednosti i efekti parcijalnih unapređenja i proširenja postojećeg sistema saobraćajne mreže, preko raspodjele budućih tokova na mrežu koja uključuje ta unapređenja, Prioriteti izgradnje mreže po godinama, 76 Testiranja alternativnih rješenja – budućih projekata.

-


16 1

17

11

Centralni zonski čvor

12

13 4

Čvor ukrštanja

15

14 Saobraćajna veza 2

3

Saobraćajna mreža: saobraćajne veze i čvorovi 78

13


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA KARAKTER TRANSPORTNIH TROŠKOVA Da bi se obavio proces reprodukcije u svakoj robnoj privredi kapital mora da prođe kroz sferu prometa odakle se ponovo vraća u sferu proizvodnje radi oplođavanja. Znači, faza prometa je nužna koliko i faza proizvodnje. U prometu se obavlja niz funkcija koje omogućuju da se proces reprodukcije (obrta) obavi što brže u ciklusu kruženja. Sve funkcije u prometu mogu se svrsati u dvije osnovne grupe: - čiste prometne funkcije i N R P R* N* - heterogene prometne funkcije. Čiste prometne funkcije su neproizvodnog karaktera i rad koji se utroši u njih je neproizvodni rad. Ove funkcije ne utiču na vrijednost robe, već samo potpomaže njihovu metamorfozu. Tu spadaju funkcije kupoprodaje, kredita, knjigovodstva i dr. Heterogena prometna funkcija ima za cilj da očuva upotrebnu vrijednost robe i da omogući njeno doturanje do proizvođača. Tu spadaju: uskladištenje robe, pakovanje za transport i sam transport. Rad utrošen na ovo je čisti proizvodni rad 79

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA Za obavljanje svih funkcija u sferi prometa vrši se utrošak rada i sredstava. Novčani izraz utrošaka u sferi prometa su troškovi. svi prometni troškovi se dijelena dve glavne grupe: 1. ČISTE PROMETNE TROŠKOVE, 2. DODAJNE (PROIZVODNE ) TROŠKOVE. Čisti prometni troškovi obuhvataju utrošak rada i sredstava na obavljanje j j čistih p prometnih funkcija j i oni se p pokrivaju j iz stvarnog g viška vrijednosti. Oni se ne dodoju vrijednosti robe na koju se odnose, već se pokrivaju iz njene vrijednosti. Dodajni prometni troškovi odnose se na proizvodnu funkciju koja se odvija u fazi prometa. Oni se ne pokrivaju iz vrijednosti robe stvorene u procesu proizvodnje, već se formiraju na osnovu utrošenog rada i sredstava u procesu prmeta. Vrijednost koja se stvara u ovim dodajnim proizvodnim funkcijama u sferi prometa dodaje se na vrijednost robe. To su, u stvari, transportni troškovi, koji predstavljaju sumu proizvoda utrošaka količine rada i sredstava pomnoženi sa cijenama rada. Oni se 80 dodaju vrijednosti robe koji se transportuju.


Nabavna vrijednst neke robe predstavlja: Vn =Vp+Vt+ Vmont Vp – prodajna vrijednost robe, Vp = Ckr + Marža Vt – vrijednost transporta (troškovi transporta) Vmont – vrijednost montaže Transportni troškovi sa stanovišta korisnika se dijele: 1 T 1. Transportni t i troškovi t šk i korisnika k i ik transportnih t t ih usluga l (kupca (k usluga) oni predstavljaju sve novčane izdatke za sam prevoz do korisnika roba, kao i za pripremanje robe za prevoz (prateća i špediterska dokumentacija, osiguranje robe u transportu, pakovanje u posebnu ambalažu za transport itd.). 2. Transportni troškovi prevozioca (proizvođača usluga), koji predstavljaju troškove sredstava i rada za izvršenje procesa transporta. U oba slučaja u transportne troškove ugrađen je srazmjerni dio viška vrijednosti, koji čini maržu (zaradu) proizvođača usluga. 81

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA Podjela troškova transporta vrši se na osnovu sledećih kriterija: 1. Prema njihovoj ekonomskoj suštini: - troškovi materijala (novčani izraz utrošaka goriva, pomoćnog materijala i dijelova za održavanje), - troškovi amortizacije (novčani izraz utroška sredstava za rad), - troškovi radne snage (novčani izraz utrošaka živog rada). 2. Prema mjestu njihovog nastanka: - početno završni troškovi - troškovi t šk i čistog či t prevoza. 3. Prema zavisnosti stepena iskorištenja kapaciteta: - stalni (nezavisni, fiksni) i - promjenljivi (zavisni, varijabilni). 4. Prema učešću u procesu: - proizvodni i - režijski. 5. Prema stepenu obuhvatnosti utrošaka u proizvodnju: - neposredni i - posredni.

STRUKTURA I PODJELA TROŠKOVA TRANSPORTA Osobenosti transportnih troškova. Jedan osnovnih karaktera procesa transporta u saobraćaju je postojanje velike razlike između korisnog učinka – neto rada i ukupnog rada – bruto rada. Korisni učinak je samo transportna usluga, koja se mjeri neto-tonskim kilometrima za prevoz robe i neto neto-putnički putnički kilometar za prevoz putnika. Kako se količina rada ne izvršava direktno u neto tonskim odnosno putničkim kilometrma (sva prevozna sredstva sa sobom nose i voze sopstvene terete plus robu, odnosno putnike) to se kao jedinica eksploatacije uzima: bruto-tonski kilometar, vozni kilometar, kolski kilometar, pređeni kilometri kamiona ili autobusa itd.

82

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • Podjela troškova prema njihovoj ekonomskoj suštini U svakom procesu proizvodnje vrši se utrošak količine živoga i opredmećenog rada. Zbog toga, cijena koštanja svakoga proizvoda treba da obuhvati troškove osnovnih elemenata proizvodnje: rad, oruđa za rad - sredstva rada i predmeti rada. U transportnoj proizvodnji nema trškova za predmete rada u procesu prevoženja, već predmeti rada u pomoćnim procesima transportne djelatnosti. Po svojoj ekonomskoj suštini troškovi se dijele na tri osnovne grupe: 1 troškovi materijala (novčani izraz utrošaka goriva, pomoćnog 1. materijala i dijelova za održavanje), 2. troškovi amortizacije (novčani izraz utroška sredstava za rad), 3. troškovi radne snage (novčani izraz utrošaka živog rada). Troškovi materijala i amortizacije predstavljaju dio vrijednosti utrošenih sredstava za proizvodnju. Predmeti rada svojim tršenjem mijenjaju svoj upotrebni oblik, odnosno svoju upotrebnu vrijednost, koju cjelokupnu prenose na novi proizvod. Postoji znatna razlika između troškova materijala i troškova amortizacije.

83

84

14


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA •

Materijalni troškovi predstavljaju novčani izraz utrošaka goriva, električne energije, pomoćnih materijala koji se troše u pomoćnim procesima rada. Oni omogućuju izvršavanje procesa prevoženja. Osnovne vrste troškova materijala u saobraćaju su: a) Troškovi goriva i pogonske energije; b) Troškovi maziva; c) Troškovi materijala za tekuće i investiciono održavanje kapaciteta; d) Materijalni troškovi režije pogona; e) Materijalni troškovi režije uprave. Prve tri kategorije troškova čine većinu u ukupnim troškovima saobraćajnih preduzeća.

85

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA •

Troškovi amortizacije predstavljaju dio prenijete vrijednosti osnovnih sredstava u cijenu koštanja proizvoda. To znači da se vrijednost osnovnih sredstava postepeno smanjuje, nestaje i prenosi se na proizvedenu robu, a kroz njenu metamorfozu vraća se u novčanom obliku ponovo u preduzeće. N

R

P

R*

N*

Zadaci amortizacije: • da odrazi trošenje stalnih sredstava i smanjivanje njihove vrijednosti; jed os ; • služi kao sredstvo za određivanje dijela vrijednosti stalnih sredstava; • služi kao sredstvo da se osigura mogućnost obnavljanja, odnosno zamjene dotrajalih stalnih sredstava; • Obično amortizacija predstavlja kalkulativni, procijenjeni iznos trošenja stalnih sredstava. OSNOVICA za obračun amortizacije može biti: • nabavna vrijednost stalnih sredstava, • revalorizovana vrijednost stalnih sredstava, • Reprodukciona vrijednost stalnih sredstava. 86



• Stopa amortizacije (% a) = 100 / Vijek trajanja (n) U teoriji i praksi postoje sljedeći sisitemi obračuna amortizacije stalnih sredstava, i to: 1. vremenski sistem, 2. funkcionalni sistem, 3. kombinovani sistem. • Vremenski V ki sistem i t amortizacije ti ij kao k bazu b za obračun b č amortizacije uzima vrijeme, tj. vijek trajanja stalnih sredstava. Kod ovog sistema razlikujemo sljedeće metode obračuna: 1. metod ravnomjerne ili konstantne amortizacije, 2. metod progresivne amortizacije, 3. metod degresivne amortizacije.

• Funkcionalni sistem amortizacije za osnovu uzima učinak (obavljeni zadatak ili izvršenu funkciju) koju je ostvarilo stalno sredstvo. Primjenom funkcionalnog sistema obračunata amortizacija se približava stvarno prenijetoj vrijednosti stalnog sredstva na nove proizvode, a to doprinosi i realnom utvrđivanju dobiti u preduzeću. preduzeću Otpisivanje se vrši srazmjerno upotrebi sredstva. Ovaj sistem se primjenjuje za stalna sredstva kod kojih je moguće utvrditi zavisnost između trošenja i intenziteta upotrebe, npr. kamioni, lokomotive, avionski motori, rudarski radovi, patenti, licence ...

87

88


• Kombinovani sistem amortizacije je takav sistem kod koga se pri obračunu kombinuju metode vremenske i funkcionalne amortizacije. Cilj primjene ovog sistema je da se što realnije obračuna amortizacija stalnih sredstava. • Troškovi amortizacije imaju znatno učešće u ukupnim troškovima poslovanja i kreću se između 20 – 30% od njih.

89

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • Podjela troškova po mjestu njihovog nastanka Poslovi transporta obavljaju se u tri faze: 1. Faza pripremanja i otpremanje transporta (utovarna stanica ili stanica ukrcavanja), 2. Faza transportovanja robe ili putnika (prevoza), 3. Faza istovara ili iskrcavanja (istovarna stanica ili stanica iskrcavanja). Obavljanje procesa transportovanja izaziva troškove u svim fazama. Svi troškovi prema mjestu njegovog nastanka grupišu se u dvije osnovne grupe: 1 1. P č t Početno-završni š i troškovi t šk i (stanični ( t ič i troškovi): t šk i) Troškovi u vezi prijema i otpremanja robe i putnika, troškovi oko prijema roba i putnika, troškovi oko formiranja vozova ili drugih transportnih troškova, troškovi održavanje i amortizacije stanica, pristaništa, luka i dio opštih troškova uprave. 2. Troškovi čistog prevoza (putni ili pružni): Troškovi energije za prevoženje u svim vidovima saobraćaja, troškovi održavanja saobraćajnog puta i saobraćajnih sredstava, troškovi amortižacije saobraćajnog puta i sredstava, troškovi radne snage voznog osoblja, kao dio opštih roškova uprave. U željezničkom saobraćaju početno završni troškovi iznose 27,5%, a 90 troškovi čistoga prevoza 77,5%.

15



Troškovi

Ovi troškovi se različito ponašaju u vezi sa promjenom daljine prevoza. • Početno-završni troškovi ostaju u masi isti bez obzira na koju daljinu se oni prevoze. • Troškovi čistoga prevoza zavisit će u masi od daljine prevoza. Ukupni troškovi prevoza robe po 1 toni se utvrđuju po jednačini: Tt =tpz+tpp·d, Gdje je: tpz – početno završni troškovi po 1 toni tpp – troškovi prevoznog puta 1 tone robe na 1 km udaljenosti d - dužina transportovanja u km • Troškovi po 1 tonskom kilometru dobiju se: Tntkm = tpp+ tpz/d, Maksimalna daljina transportovanja može se odrediti po formuli: dmax = (Ct-Cp )/tpp daljina Ct – cijena robe u mjestu potrošnje, Cp – cijena robe u 91 mjestu proizvodnje

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • Primjer 1: Neka početno završni troškovi iznose 100 KM/1toni a trškovi čistog prevoza 2KM/1ntkm. Ako se roba vozi na udaljenosti od 100 km, troškovi prevoza će biti: Tt =tpz+tpp·d =100+2 ·100=300 KM Ako se roba vozi na daljinu 200 km onda će ukupni troškovi transporta iznositi 500 KM. j koštanja j 1 (j (jednog) g) netotonskog g kilometra biće: Kolika jje sada cijena Tntkm = tpp+ tpz/d = 2+100/100 = 3 KM u prvom slučaju, a u drugom slučaju Tntkm = tpp+ tpz/d = 2+100/200 = 2,5 KM. • Primjer 2: Cijena 1 tone robe u mjestu proizvodnje 12.000 KM a u mjestu potrošnje 15.000 KM, i ako su troškovi čistoga prevoza (prosječan tarifski stav) 5 KM/1ntkm, maksimalna daljina transportovanja biti će : dmax = (Ct-Cp )/tpp = (15.000 – 12.000)/5 = 600 km. 92

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • •

1. 2.

•

Vrste troškova su važna kategorija pri izračunavanju i analizi cijene koštanja. Treba razlikovati troškove koji su zavisni, a koji su nezavisni od obima saobraćaja. Troškovi se dijele po svojoj zavisnošću od obima proizvodnje na: 1. Troškovi nezaviosni od obima prevoza i a) apsolutno fiksni (apsolutno-nezavisni) i b) relativno fiksni (relativno- nezavisni). 2 2. Troškovi zavisni od obima prevoza. prevoza a) Proporcionalno-zavisni od obima prevoza b) zavisni od promjena u obimu – progresivni ili degresivni -

Podjela troškova prema njihovoj zavisnosti od stepena iskorištenja kapaciteta Obim proizvodnje, odnosno stepen koreištenja kapaciteta bitno utiče na ponašanje troškova. U strukturi ti troškova jedni su osjetljivi na promjene u transportima, drugi nisu. Stoga se svi troškovi prema njihovoj zavisnosti od stepena iskorištenja kapaciteta dijele na: Fiksne i Promjenljive troškove. Fiksni troškovi su, pri postojećem neproširenom kapacitetu, nezavisni od obima proizvodnje. Što je veći obim proizvodnje, to je udeo fiksnih troškova po jedinici proizvodnje manji i obrnuto. Iznos promjenljivih troškova po jedinici proizvodnje je nepromjenljiv. Ovakve analize troškova su bitne za određivanje troškova – cijena transportnih usluga.

Troškovi amortizacije; Troškovi goriva; Troškovi održavanja pruga, puteva, zgrada i saobraćajnih sredstava; Troškovi ličnih dohodaka; 93


Nezavisni troškovi od Zavisni troškovi od obima saobraćaja (%) obima saobraćaja (%) Željeznički saobraćaj

61

39

Pomorski saobraćaj

56

44

Riječni saobraćaj

44

56

Drumski saobraćaj

32

68

Vazdušni saobraćaj

54

46

Odnos zavisnih i nezavisnih troškova u saobraćaju Njemačke


95

94

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • Ukupni troškovi se računaju na osnovu formule: • K=S + a · O, ili za više različitih proizvoda • K= ∑(Si + ai · Oi), gdje je: K – ukupni troškovi S – ukupan iznos stalnih (fiksnih) troškova za normalan stepen zaposlenosti ai – jedinična cijena prevoznih usluga (promjenljivih troškova) Oi– obim saobraćajnih usluga za normalni stepen zaposlenosti • Ukoliko je veći obim saobraćajnih usluga na koje se dijeli ukupna masa stalnih troškova, to će biti niža cijena koštanja jedinice prevoznih usluga. Povećanje obima saobraćaja na postojećim kapacitetima jeste jedan od najznačajnijih izvora sniženja cijene koštanja prevoza. S druge strane, opadanje obima saobraćaja prouzrokuje znatan porast troškova po jedinici prevozne usluge. Ova pojava je vrlo značajna sa stanovišta vođenja politike korištenja transportnih kapaciteta, politike akvizicije transporta, kao i politike formiranja prevoznih cijena. 96

16


EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA • Cijena koštanja transportnih usluga i faktori od kojih ona zavisi • Transportna (prevozna) usluga predstavlja izraz premještanja robe i putnika između različitih prostornih tačaka izvorišta i odredišta prevoza. U cilju organizovanja i realizovanja procesa proizvodnje prevoznih usluga transportna preduzeća angažuju i troše potrebne srestva proizvodnje: predmete rada, sredstva rada i radnu snagu. U određenom vremenskom periodu ta preduzeća ostvaruju određeni obim proizvodnje-prevoza izražen u netotnskim kilometrima ili netoputničkim kilometrima. kilometrima U istom tom intervalu saobraćajno preduzeće nastaju troškovi kao novčani izraz utrošaka ufaktora proizvodnje. Neki od tih troškova su direktno ovisni od obima procesa proizvodnje, dok siu drugi samo indirektno vezani za taj proces. • Jedinična cijena koštanja, odnosno cijena koštanja po 1 ntkm predsstavlja troškove poslovanja i ostvarenog obima prevoza, tj. cijena koštanja 1 nkm = troškovi poslovanja/ostvareni obim proizvodnje 97

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA Bruto rad (R) koji se utroši na prevoz tereta je: BR = (Q + T)·L, neto rad NR =Q·L Q – neto težina pošiljke T – sopstvena težina transportnog sredstva, L – udaljenost prevoza. Koeficijent korisnog rada prevoznog sredstva predstavlja odnos bruto rada i neto i uvijek mora biti veći od 1. U koliko je ovaj koeficijent manji to je bolji koeficijent iskorištenja transportnog sredstva. 5. Stepen iskorištenja tovarne sposobnosti prevoznih kapacioteta. j jje o korištenju j raspoloživog p g kapaciteta p nekog g transportnog p g Riječ sredstva d t (b j sjedišta, (broj j dišt t tonaža ž itd.). itd ) Veća V ć iskorištenost i k išt t tovarne t sposobnosti-kapaciteta povlači sa sobom smanjenje troškova jediničnih cijena transporta. 6. Stepen neravnomjernosti prevoženja. Odnosi se na a) vremensku (dnevnu, mjesečnu, godišnju i sezonsku: poljoprivreda, turizam, školstvo, itd) i b) teritorijalnu neravnomjernost (nejednaka zastupljenost u strukturi transportnih sredstava zbog različitih djelatnosti na određenim teritorijama) te zbog praznih hodova i povrataka kola. U željezničkom saobraćaju se mjeri koeficijen “praznog trčanja teretnih kola”. On u SRJ iznosi 0,35 do 0,40, što znači da na svakih 1000 osovinskih kilometara tovarnih teretnih kola imamo 350 99 d0 400 km praznih vožnji.

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA Stepen iskorištenja ukupno raspoloživih kapaciteta jeste glavni faktor od koga zavisi jedinična cijena prevoznih usluga. Pored toga na cijenu utiču i vrste transportnih usluga, vrste roba i njihove količine itd. JEDNI OD VAŽNIJIH FAKTORA KOJI UTIČU NA CIJENU KOŠTANJA PREVOZA SU: 1. Udaljenost prevoza. Porast udaljenosti prevoza vodi ka smanjenju jedinične cijene koštanja 1 nkm, i u svim vidovima saobraćaja važi pravilo: veća udaljenost – manja cijena koštanja po 1 nkm. 2. Težina robe. Jedinična cijena koštanja 1 nkm će se smanjivati sa porastom veličine transportne p p pošiljke, p j , naročito kod p pomorskog, g, riječnog j gi željezničkog saobraćaja. 3. Vrsta robe. Utiče na cijenu u smislu stepena zaštite predmeta u transportu, tj. da sačuva svoju upotrebnu vrijednost (hladnjače, cisterne u odnosu na otvorene transporte). Različite vrste roba uslovljavaju različite troškove utovara, istovara, pretovara. Neke vrste roba zahtijevaju posebne pripreme i procedure (stoka). 4. Odnos bruto i neto rada. Da bi se prevezla količina robe Q na odstojanju od L kilometara mora se izvršiti rad koji obuhvata i prevoz samog prevoznog sredstva – vagona, kamiona, broda u kome je smještena roba. To znači, mora se izvršiti veći rad. Taj rad mora biti veći 98 od neto rada za onu težinu koja bi se utrošila za prevoz težine samih voznih sredstava.

EKONOMIKA U SAOBRAĆAJU – TROŠKOVI I CIJENE KOŠTANJA TRANSPORTNIH USLUGA 7.

8.

9.

Uslovi eksploatacije. Tu spadaju elementi i karakteristike saobraćajnog puta (uspni, nagibi) i tehničke karakteristike transportnog sredstva. Pored toga, na troškove utiče i broj zaustavljanja transportnog sredstva Kvalitet prevozne usluge. Kvalitet prevoza igra značajnu ulogu u prevozu robe i prevozu putnika i utiče konkretno na visinu trokova i cijene prevozne usluge. Na ovo utiče pre svega, visina ulaganja u konfor putovanja i smještaja roba i putnika. putnika Gustina i razvijenost saobraćajne mreže. U koliko je gušća saobraćajna mreže u toliko postoji mogućnost za kraća putovanja između pojedinih mjesta, te smanjuje ukupno vrijeme putovanja.

100

17

AMORTIZACIJA

AMORTIZACIJA AMORTIZACIJA

OSNOVICA za obračun amortizacije može biti: ¾nabavna vrijednost osnovnih sredstava, ¾revalorizovana vrijednost osnovnih sredstava, ¾reprodukciona vrijednost osnovnih sredstava, Potrebno je poznavati i stopu amortizacije %a na godišnjem nivou. Nju obično propisuje zakonodavac. Stalna sredstva u toku svog vijeka korišćenja prenijela su cijelu ij l vsvoju j rijednost, ij d t tj. tj 100% svoju j vrijednost ij d t na usluge/proizvode. Prenošenje vrijednosti osnovnih sredstava računski se izražava kao stopa amortizacije, a to je procenat istrošenosti osnovnog sredstva. Ona se izračunava na bazi vijeka trajanja osnovnog sredstva i obratno, ako znamo stopu, može se izračunati vijek trajanja sredstva.

Zadaci amortizacije su: ‐ da odrazi trošenje stalnih sredstava i smanjivanje njihove vrijednosti; ‐ služi kao sredstvo za određivanje dijela vrijednosti stalnih sredstava vrijednosti stalnih sredstava ‐ služi kao sredstvo da se osigura mogućnost obnavljanja, odnosno zamjene dotrajalih stalnih sredstava.

10/22/2009

Pod amortizacijom osnovnih sredstava podrazumijeva se postepeno prenošenje vrijednosti sredstava na novu proizvodnju transportnih ili PTT usluga i koja se akumulira u novčanom obliku a služe za zamjenu ili obnavljanje dotrajalog sredstva. Sa ekonomskog stanovišta, amortizacija je vrijednosni izraz trošenja osnovnih sredstava. Ona obezbjeđuje integritet osnovnih sredstava i kontinuitet reprodukcije sredstava. Osnovni zadaci amortizacije su: ¾da prikaže trošenje osnovnih sredstava kroz smanjivanje njihove vrijednosti; ¾da odredi dio vrijednosti osnovnih sredstava koji prelazi na proizvod i usluge; ¾da se osiguraju finansijska sredstva za obnavljanja osnovnih sredstava, odnosno zamjene dotrajalih osnovnih sredstava. Amortizacija predstavlja kalkulativni, odnosno procijenjeni iznos trošenja osnovnih sredstava. Ona se izdvaja godišnje i taj iznos se naziva amortizaciona kvota.

Pod amortizacijom podrazumijevamo postepeno prenošenje vrijednosti stalnih sredstava na gotove proizvode ili usluge. Gledano sa ekonomskog stanovišta, amortizacija je vrijednosni izraz trošenja stalnih sredstava vrijednosni izraz trošenja stalnih sredstava. Amortizacijom se obezbjeđuje integritet stalnih sredstava i kontinuitet reprodukcije sredstava.

Amortizacija stalnih sredstava Stalna sredstva prema Standardima možemo klasifikovati na: ‐ stalna sredstava u obliku stvari, ‐ stalna sredstva u obliku prava i dugoročnih razgraničenja

1

AMORTIZACIJA

Stalna sredstva su sredstva koja se koriste duži vremenski period a najmanje godinu dana kao posrednici između rada i predmeta rada u procesu reprodukcije. Stalna sredstva cijelom upotrebnom supstancom učestvuju u procesu rada, a samo dio svoje vrijednosti prenose se na gotove proizvode ili usluge u obliku amortizacije. Ona se, dakle, ne troše, u punom iznosu, u jednom procesu reprodukcije; njihovo trošenje i reprodukovanje odvija se postepeno kroz više sukcesivnih procesa reprodukcije.

Oprema predstavlja najvažniju stavku u strukturi stalnih sredstava, posebno kod proizvodnih preduzeća. To su sredstva za rad kojima radnici djeluju na predmete rada u cilju dobivanja gotovih proizvoda. Ovdje ubrajamo: mašine, uređaje i instalacije, transportna sredstva, laboratorijsku opremu, instrumente i alate, inventar i namještaj, kompjutere i drugu opremu. Prema ekonomskoj funkciji u procesu reprodukcije stalna sredstva u obliku stvari dijele se na : 1. stalna sredstva u upotrebi, 2. stalna sredstva u pripremi i 3. stalna sredstva van upotrebe.

Obično amortizacija predstavlja kalkulativni, procijenjeni iznos trošenja stalnih sredstava. OSNOVICA za obračun amortizacije može biti: ‐ nabavna vrijednost stalnih sredstava, ‐ revalorizovana vrijednost stalnih sredstava, ‐ reprodukciona vrijednost stalnih sredstava.

10/22/2009

Stalna sredstva u obliku stvari su: zemljište, građevinski objekti, oprema, šume i dugogodišnji zasadi i osnovna stada. Građevinski objekti su razne vrste zgrada ( pogonske, skladišne, upravne), hidrograđevinski objekti ( kanali, brane, akumulacioni bazeni), saobraćajni objekti(putevi, mostovi, piste na aerodromima), objekti za prenos električne energije (dalekovodi, transformatori),rudarski radovi i dubinska bušenja.

U stalna sredstva u obliku prava i dugoročnih razgraničenja ubrajamo: materijalna prava, osnivačka ulaganja, goodwill, potraživanja u vezi sa p pribavljanjem stalnih j j sredstava, učešće, potraživanja po osnovu dugoročnih plasmana, upisani a neuplaćeni kapital i ostala dugoročna razgraničenja.

Potrebno je poznavati i stopu amortizacije. Stalna sredstva u toku svog vijeka korišćenja prenijela su cijelu vrijednost, tj. 100% svoju vrijednost na proizvode. Prenošenje vrijednosti stalnih sredstava računski se izražava kao stopa amortizacije, a to je procenat istrošenosti stalnog amortizacije, a to je procenat istrošenosti stalnog sredstva. Ona se izračunava na bazi vijeka trajanja stalnog sredstva i obratno, ako znamo stopu, može se izračunati vijek trajanja sredstavа.

2

AMORTIZACIJA

10/22/2009

PRIMJER: Godišnji iznos amortizacije (A) može se izračunati po formuli:

Vijek trajanja stalnog sredstva je 6 godina. Izračunati stopu 100 100 amortizacije? n = %a = n

%a

A = ili

Stopa amortizacije (% a) = 100 / Vijek trajanja (n) %a = 100/6 = 16, 67% Vijek trajanja (n) = 100 / % a

A =

Nv ⋅ % a 100 Nv n

gdje je: Nv - nabavna vrijednost, n – vijek trajanja osnovnog sredstva - broj godina.

Ako je stopa amortizacije 16,67%, onda vijek trajanja stalnog sredstva je: Vijek trajanja (n) = 100 / % a = 100 / 16,67 = 5,99 ≅ 6,00 godina

Kada se stalna sredstva upotrebljavaju u dvije smjene, onda se stopa amortizacije povećava za 25%, a ako rade u tri smjene, onda se stopa povećava za 50%. U teoriji i praksi postoje sljedeći sistemi obračuna amortizacije stalnih sredstava, i to: 1. vremenski sistem, 2. funkcionalni sistem, 3. kombinovani sistem.

a)metod ravnomjerne ili konstantne amortizacije Suština ove metode je da je amortizacija ravnomjerno raspoređena u konstantne veličine, uz jednake stope amortizacije na period trajnja stalnog sredstva. PREDNOSTI ove metode ogledaju se u jednostavnom izračunavanju amortizacionih iznosa koji su linearni u cijelom amortizacionom periodu, kao i mogućnost planiranja i jednostvanog vođenja evidencije. NEDOSTACI ove metode su njena linearnost, obzirom da se stalna sredstva ne troše linearno, jer njihova sposobnost i funkcionalnost nije uvijek ista.

Vremenski sistem amortizacije ...kao bazu za obračun amortizacije uzima vrijeme, tj. vijek trajanja stalnih sredstava. Kod ovog sistema razlikujemo j sljedeće metode obračuna: a) metod ravnomjerne ili konstantne amortizacije, b) metod progresivne amortizacije, c) metod degresivne amortizacije.

b)

metod progresivne amortizacije

...podrazumijeva da iznos amortizacije u periodu korišćenja stalnog sredstava progresivno raste. Preduzeće, obično, donosi odluku da obračunava stalna sredstva po ovoj metodi kada je tek formirano ili tek nabavljeno novo stalno sredstvo. Naime, pošto su sredstva nova, radnici nisu dovoljno upućeni u način korišćenja tih sredstava, sredstva se ne koriste punim kapacitetom iz nedovoljne razrađenosti ili neusklađenosti postojećih kapaciteta ili sredstva se nedovoljno koriste jer preduzeće nije dovoljno osvojilo tržište, pa ih u tom periodu treba manje amortizovati.

3

AMORTIZACIJA

10/22/2009

Kod ove metode razlikujemo obračun amortizacije: 9 pomoću različite stope na istu osnovu pomoću različite stope na istu osnovu 9 obračun amortizacije metodom dijelova

c) metod degresivne amortizacije Prema ovoj metodi obračuna amortizacije, u prvim godinama korišćenja stalnog sredstva amortizacija je najveća, a svake naredne godine, njen iznos se smanjuje, tj. ima degresiju. Razlozi za ovakvo kretanje amortizacije su suprotni Razlozi za ovakvo kretanje amortizacije su suprotni progresivnom kretanju amortizacije. Pristalice ove metode smatraju da su u početku vijeka korišćenja stalna sredstva najsposobnija, da daju najveće efekte, pa u tom periodu treba da se najviše i amortizuju. Kasnije, mašine su često na opravci i ne rade, pa treba smanjivati amortizaciju u tim periodima.

A) Metod progresivne amortizacije Vremenska amortizacija se računa prema obrascu:

Kod ove metode, stope amortizacije opadaju i ne smiju biti manje od propisanih stopa u Nomenklaturi sredstava za amortizaciju. Smanjivanjem stopa sredstava za amortizaciju. Smanjivanjem stopa amortizacije, ali u toku vijeka trajanja stalno sredstvo se amortizuje u cjelini.

Gdje je: Ov – ostatak vrijednosti u momentu posmatranja ili rashodovanja osnovnog sredstva. Ako se želi izračunati sadašnja vrijednost (Sv) osnovnog sredstva tada se može obračunati na sledeći način:

Sv = N v −

Nv ⋅ nn n

Gdje je nn godina posmatranja i ona je nn ≤ n.

B) Metod progresivne amortizacije

Amortizacione stope za progresivni metod amortizovanja utvrđuje se po metodu za svaku godinu:

Zavisno od procjene tempa postizanja iskorištenja kapaciteta, godišnje amortizacione kvote utvrđuju se po a) aritmetičkoj ili b) geometrijskoj progresiji. Godišnja amortizaciona kvota određuje se po obrascu:

a mg =

Nv ⋅ ai Sn

gdje je: amg = godišnja amortizaciona kvota Nv = nabavna vrijednost osnovnog sredstva ai = aritmetička vrijednost godišnjeg (i – tog) člana progresije npr. a1 = 9 Sn = zbir aritmetičke progresije; tj. Sn

n = [2a1 + (n − 1 ) ⋅ d ] , kad nam je poznata diferencija, odnosno 2

(a + a n ) ⋅ n Sn = 1 2

⎡⎛ n Ams = ⎢⎜⎜ n n ⎣⎢⎝

2

2 1⎞ ⎤ ⎟⎟ ⎥ ⎠ ⎥⎦

⎛n − − ⎜⎜ n ⎝ n

gdje je: n = vrijeme (vijek) trajanja osnovnog sredstva nn = p protekli brojj g godina korištenja j sredstava ((zastarjelost j sredstva)) 45000

35

40000

30

35000 30000

30,6

25

25000

21,4

20

20000 15000

15

10000

10

5000 0

15 12

10,5

8,4

2god.

3god.

4god.

5gog.

6god,

7god

progresivna (aritmetička progresija) amortizacija ravnomjerna ( konstantna) amortizacija

7,3

5,9

5

1god.

, kad je poznat poslednji član progresije.

⎞ ⎟⎟ ⎠

5,1

4,1

2,9

2

0 1-a god,

2

3

godišnji iznos degr.amort.u ooo n.j.

4

5

6

vrijednosti degres.reda

4

AMORTIZACIJA

10/22/2009

2. Funkcionalni sistem amortizacije ...za osnovu uzima učinak (obavljeni zadatak ili izvršenu funkciju) koju je ostvarilo stalno sredstvo. Primjenom funkcionalnog sistema obračunata amortizacija se približava stvarno prenijetoj vrijednosti stalnog sredstva ibliž t ij t j ij d ti t l dt na nove proizvode, a to doprinosi i realnom utvrđivanju dobiti u preduzeću. Otpisivanje se vrši srazmjerno upotrebi sredstva. Ovaj sistem se primjenjuje za stalna sredstva kod kojih je moguće utvrditi zavisnost između trošenja i intenziteta upotrebe, npr. kamioni, lokomotive, avionski motori, rudarski radovi, patenti, licence

Metod učinaka Po ovom metodu amortizacija se računa a) po 1 t/km b) po jednom satu rada. Dakle, sve se računa na osnovu planiranih ili predviđenih učinaka. Na osnovu predviđenih preveženih t/km Qq amortizacija se računa: Amortizacija po 1 t/km akm akm =

Nabavna vrijednost N v ⎡ n. j . ⎤ ⎢ t / km ⎥ Broj tkm. Qq ⎣ ⎦

a na osnovu predviđenih ili planiranih sati rada do potpunog amortizovanja se računa: Amortizacije po jednom planiranom satu rada: as

=

Nabavna vrijednost N v ⎡ n. j . ⎤ ⎢ satu ⎥ Br . pl . sati S ⎣ ⎦

Metod efektivnog rada

3. Kombinovani sistem amortizacije

Ovaj metod obračuna amortizacije uzima u obzir stvarno utrošeno vrijeme rada ili pređene kilometre transportnog sredstva i računa se:

...

Nv Am = ⋅ qi Qn (i = ...n) gdje je Qn = broj procjenjenih efektivnih časova rada u toku vijeka trajanja osnovnog sredstva, qi = broj ostvarenih efektivnih časova rada u toku godine za koju se obračunava amortizacija. Stepen fizičke sposobnosti ili stepena fizičke iskorištenosti sredstava može se izračunati na osnovu obrasca: Sv Fs = ⋅ 100 (%) Nv gdje je: Fs = Fizička sposobnost osnovnih sredstava

0BJEKTI SREDSTVO

STOPA

VIJ.TRAJ.

(GOD)

GORNJI SLOJEVI ŽELJ. PRUGA I OBJ. NA PR.

je takav sistem kod koga se pri obračunu kombinuju metode vremenske i funkcionalne amortizacije. Cilj primjene ovog sistema je da se što realnije obračuna amortizacija stalnih što realnije obračuna amortizacija stalnih sredstava.

SREDSTVO

STPA

MEH. I ELEKTROMEH. UREĐAJI

4

POSTROJENJA TELEKOMANDE I UREĐAJI S ELEKTRONIKOM

10

SPOLJAŠNJA SS POSTROJENJA

6,3

NASIPNI TRUP

1

ZA TELEKOMUNIKACIONA POSTROJENJA

KOLOSIJECI, GORNJI SLOJ

4

PRUŽNI SIGNALNOTELEKOMUNIKACIONI KABLOVI 6

MOSTOVI,, VIJADUKTI,, TUNELI,, GALERIJE OD BETONA I KAM ITD.

1‚5 ‚

TEL. I TELEGR. CENTRALE, DISPEČERSKI UREĐAJI, REGISTROFON, INTERFON, RADIO UREĐAJI

7

KONTAKTNA MREŽA

4

PRENOSNI I POKRETNI RADIO UREĐAJI

10

ELEKTROENERGETSKA POSTR.

5

ZGRADE

DALJINSKO UPR.

6

OD TVRDOG MATERIJALA

ZA ELEKTRO VUČU

SGNALNO SIGURNOSNA POSTROJENJA STANIČNI I PRUŽNI REL. UREĐAJI

6

VIJ.TRAJ. (GOD)

8,3

1,8

OD METALA

2,5

OD DRVETA

4,5

5

AMORTIZACIJA

10/22/2009

OPREMA SREDSTVO

STPA

VIJ.TRAJ. (GOD)

LOKOMOTIVE ELEKTRIČNE I DIZEL

10

PARNE

8

ELEKTRIČNI I MOTORNI VOZOVI, DRESINE

8,3

PUTNIČKA KOLA SVIH VRSTA

5

PUTNIČKA MJERNA KOLA

5,5

TERETNA KOLA: OTVORENA, PLATO, CISTERNE, HLADNJAČE

5,5

TERETNA KOLA: ZATVORENA, SPECIJALNA

10

MAŠINE ZA RAD NA GORNJRM STROJU PRUGE

12,5

PRAGOVI DRVENI

14

6

TROŠKOVI

TROŠKOVI

Troškovi su novčani izraz utrošaka elemenata proizvodnje.

Troškovi su funkcija:

3 utrošaka elemenata proizvodnje i 3 novčanih multiplikatora (cijena sredstava za proizvodnju i zarada za izvršeni rad).

- Svi kriteriji klasifikovanja troškova zasnovani su na potrebi upravljanja ovim podsistemom materijalnoorganizacionog sistema, u smislu djelovanja na njihovu veličinu, strukturu i dinamiku.

1. Elementi proizvodnje

Proces proizvodnje se odvija kao interakcija tri elementa proizvodnje: radne snage, sredstava za rad i materijala. Kombinacija elemenata proizvodnje podrazumijeva odgovarajući kvalitativni, kvalitativni kvantitativni i vremenski sklad, što dovodi do sljedećih troškova: a) troškovi materijala Tm = f (M; Cm) b) troškovi sredstava za rad Ti = f (I; Ci) c) troškovi radne snage Tl = f (L; Cl)

U najširem smislu riječi, pod troškovima podrazumijevamo količinske izraze fizičkog trošenja pojedinih elemenata u procesu proizvodnje. To su utrošci koji imaju za svrhu postizanje određenih ciljeva, tj. proizvodnju p j određenih proizvoda p i usluga. g Ti se utrošci mogu pojaviti kao: 1. utrošci sredstava za rad 2. utrošci materijala i 3. utrošci radne snage.

Troškove možemo klasifikovati prema: 5 elementima proizvodnje - troškovi materijala (predmeta rada), - troškovi sredstava za rad, - troškovi radne snage (rada); 5 5 5 5

mjestima njihovog nastanka j j vezanosti za proizvode p njihovoj načinu njihovog prenošenja na proizvode uslovljenosti proizvodnjom i njenom primjenom

(1) Troškovi materijala

Materijal predstavlja predmet rada, na kome se odvijaju određene fizičke i hemijske promjene u pravcu dobijanja novog upotrebnog kvaliteta, kojim se mogu zadovoljiti određene društvene potrebe. Pri tome ekonomski posmatrano, tome, posmatrano vrijednost materijala se prenosi na novi proizvod u onom obimu koji je u njemu sadržan.

1

TROŠKOVI

Troškovi materijala se kvantitativno određuju u funkciji utrošaka i nabavnih cijena, što se može prikazati obrascem: Tm = f (M; Cm) n

pri čemu je Tm = troškovi materijala, M = utrošci materijala i Cm = nabavna cijena po jedinici utrošenog materijala. materijala U procesu proizvodnje određene vrste i količine proizvoda troši se više vrsta materijala, koje se međusobno razlikuju ne samo po kvalitetu, već i po nabavnim cijenama, visina troškova ovog elementa proizvodnje može se kvantitativno izraziti po obrascu:

Tm = M1· Cm1 + M2 · Cm2 + ······ + Mn · Cmn =

∑ MiCmi i =1

Na visinu troškova materijala djeluju kako objektivni – prirodni, tehnički i društveni, tako i subjektivni, odnosno organizacioni faktori. Svaka od tih grupa faktora djeluje i preko veličine utrošaka i preko visine nabavnih cijena materijala, o čemu se mora voditi računa pri upravljanju ponašanjem ovog dijela podsistema ulaganja u reprodukciju.

(2) Troškovi sredstava za rad

Budući da se sredstva za rad postavljaju između predmeta rada i radne snage, povećavajući proizvodnu snagu rada, njihova uloga u proizvodnji je u višekratnoj upotrebi. Troškovi sredstava za rad su u funkciji utrošaka i nabavnih cijena: Ti = f (I; Ci) pri čemu je Ti = troškovi sredstava za rad; I = utrošci sredstava za rad i Ci = nabavna cijena po jedinici sredstava za rad.

Troškovi infrastmkture (Troskovi sredstava za rada) računaju se prema sledećem izrazu: Cinf=Ca+Cod+Cio+Cč+Co Ca - troškovi amortizacije donjeg i gomjeg stroja puta ili pruge, sa objektima signalno-sigurnosnih i telegrafsko-telefonskih postrojenja i uređaja, poslovnih zgrada i dr., koji se uglavnom računaju primenom vremenskog sistema amortizacije; Cod - tekuće održavanje j donjeg j g i gornjeg g j g stroja j pruge, p g , sa objektima signalno-sigurnosnih i telegrafsko-telefonskih postrojenja i uređaja, poslovnih zgrada i dr.; Cio - investiciono održavanje donjeg i gornjeg stroja ptuga, sa objektima, signalno sigurnosnih i telegrafsko-telefonskih postrojenja, poslovnih zgrada i dr.; Cč - troškovi čuvanja pruga i putnih prelaza; C0 - ostaii troškovi, u koje spadaju: troškovi osiguranja, kamata na kredite, razni doprinosi i dr.

U procesu proizvodnje učestvuje više različitih sredstava za rad, koji se međusobno razlikuju kako po upotrebni kvalitetima, tako i po nabavnim cijenama. Otuda se veličina t šk troškova ovog elementa l t proizvodnje i d j može ž izražavati i ž ti po obrascu: Ti = I1· Ci1+ I2· Ci2+ ······ + In· Cin=

n

∑ IiCij i =1

Troškovi transportnih sredstava, kao sred Troškovi transportnih sredstava mogu se izračunati pomoću sledećeg obrasca: Cts=Ca+Cio+Cto+C0 gde je : Ca - troškovi amortizacije; Cio - troškovi investicionog održavanja; Cto - troškovi tekućeg održavanja; Co - ostali troškovi, u koje spadaju: osiguranje, kamate na kredite, razni doprinosi i sl.

2

TROŠKOVI

(3) Troškovi radne snage Radna snaga se javlja kao jedan od elemenata proizvodnje, čije trošenje podrazumijeva odvijanje procesa rada. Utrošena radna snaga se reprodukuje isplatom zarada za izvršeni rad, koje predstavljaju novčani izraz vrijednosti ovog elementa proizvodnje. Kvantitativno izraženo, troškovi radne snage su u funkciji utrošaka š i njihovih novčanih č ekvivalenata, ššto se kvantitativno može izraziti obrascem: Tl = f (L; Cl) gdje je Tl = troškovi radne snage; L =utrošci radne snage, odnosno rad i Cl = zarade po jedinici rada.

2.

U procesu proizvodnje različito se troše pojedini oblici radne snage, u skladu sa tehničkom podjelom rada. Tako se razlikuju sljedeća trošenja po pojedinim poslovima: troškovi radne snage na poslovima izrade, troškovi radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji, d troškovi radne snage na režijskim poslovima. Trošenje redne snage po vrstama i različitim stepenima kvalifikovanosti, ili u vezi sa grupama srodnih poslova (funkcijama), može se kvantitativno izraziti obrascem: Tl = L1· Cl1+ L2· Cl2+ ······ + Ln· Cln=

n

∑ LiCli i =1

Mjesta nastanka

- početno-završni troškovi, - troškovi čistog prevoza; Shodno tehničkoj podjeli rada na poslove p p pripreme i proizvodnog p g izvršenja, j , i troškovi elemenata proizvodnje se lociraju na troškove režije i izrade proizvoda - usluge. U podsistemu pripreme nastaju određeni troškovi elemenata proizvodnje nezavisno od pojave proizvoda ili usluge. Tek nakon proizvodnje ovaj dio ulaganja će doći do izražaja, jer se izrada proizvoda odvija efikasnije na osnovu dobro organizovane pripreme.

U ovu grupu troškova se svrstavaju:

3 troškovi materijala na pripremno-završnim poslovima 3 troškovi radne snage na rukovodnim poslovima 3 troškovi radne snage na poslovima projektovanja, konstrukcije i kontrole proizvoda 3 troškovi radne snage na komercijalnim, finansijskim, kadrovskim i sličnim opštim poslovima. 3 troškovi sredstava za rad u uslovima vremenske amortizacije.

3.

Vezanost za nosioce

Troškovi prevoza - izrade:

3 troškovi osnovnog i pomoćnog materijala 3 troškovi pogonske energije 3 troškovi radne snage na tehnološkim poslovima 3 troškovi radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji 3 troškovi sredstava za rad koja neposredno učestvuju u procesu proizvodnje i troše se u srazmjeri sa dinamikom obima proizvodnje.

U svakoj organizaciji u kojoj se proizvodi više vrsta proizvoda i usluga u, uglavnom zajedničkom proizvodnom procesu, p p , postavlja p j se metodološki problem p raspoređivanja troškova na svaku od grupa i jedinica proizvoda. Pri tome, jedan dio ukupnih troškova može se vezivati za svaku vrstu i jedinicu proizvoda posebno, dok se drugi dio ovog oblika ulaganja javlja kao zajednički za više vrsta proizvoda i usluga. Na toj osnovi, troškovi se dijele na dvije skupine: - pojedinačni troškovi - zajednički troškovi.

3

TROŠKOVI

3.

Vezanost za nosioce

1) Pojedinačni troškovi su oni troškovi koji su nastali kao direktna posljedica izrade određene jedinice proizvoda. U ovu grupu se ubrajaju troškovi: 3 osnovnog materijala 3 pomoćnog materijala koji svojom supstancom ulazi u strukturu proizvoda 3 radne snage na tehnološkim opreacijama koje nisu mehanizovane.

4. Način obračuna po nosiocima

S obzirom na mogućnost prenošenja troškova elemenata proizvodnje na nosioce, tj. proizvode i usluge, razlikuju se dvije osnovne skupine ovog oblika ulaganja: 3 direktni troškovi 3 indirektni troškovi

troškovi materijala na pripremno-završnim poslovima, troškovi radne snage na režijskim poslovima troškovi sredstava za rad u uslovima vremenskog obračunavanja. Ovi troškovi se utvrđuju u ukupnom iznosu, pa se posredstvom određenih računskih postupaka raspoređuju po pojedinim proizvodima i uslugama. Raspoređivanje troškova po nosiocima predstavlja postupak utvrđivanja cijene koštanja.

Zajednički troškovi nastaju ne samo u poslovima pripreme, već i na tehnološkim poslovima koji se odlikuju j visokim stepenom p mehanizacije j i automatizacije. Osnovna karakteristika zajedničkih troškova je da se ne mogu precizno vezivati za pojedine proizvode i što se ne mogu normirati po jedinici proizvoda.

a. direktni troškovi – njihova osnovna karakteristika se ogleda u mogućnosti njihovog neposrednog prenošenja po pojedinim nosiocima – proizvodima i uslugama. U ovu grupu se ubrajaju troškovi: osnovnog i pomoćnog materijala radne snage na poslovima izrade radne snage na pomočnim poslovima u proizvodnji. b. indirektni troškovi – u ovu grupu troškova ubrajaju se sva ona trošenja elemenata proizvodnje koja se ne mogu utvrđivati za pojedine vrste proizvoda posebno, jer nastaju kao posljedica pripreme i izrade zajedno više jedinica i grupa učinaka. U ovu grupu spadaju sljedeće vrste trošenja:

Na osnovu utvrđene cijene koštanja, proizvođači će moći da, upoređivanjem sa tržišnim cijenama napuste onu proizvodnju koja proizvodi cijenama, gubitak ili nedovoljan pozitivan rezultat, a da jača proizvodnju onih proizvoda na kojima ostvaruje veću pozitivnu razliku između prodajne cijene i cijene koštanja.

4

TROŠKOVI

5. Uslovljenost proizvodnjom i njenom pripremom

Tek nakon tako izvršene opšte i posebne pripreme nastaje proizvodno izvršenje, koje rezultira u određenim proizvodima, čijom realizacijom se može reprodukovati ukupno ulaganje elemenata proizvodnje. Na toj osnovi klasifikuju se troškovi na: (1) fiksne troškove (2) relativno-fiksne i (3) proporcionalne

Proces proizvodnje u savremenim uslovima privređivanja podrazumijeva uspostavljanje određenog kapaciteta, što predstavlja oblik proizvodne pripreme, izražen u manjoj ili većoj koncentraciji rada sadržanog u sredstvima za rad. Pokretanje tako uspostavljenog kapaciteta zahtijeva odgovarajuću organizaciju korišćenja proizvodnih mogućnosti konkretne organizacije.

upravo prema tome da li su uslovljeni: kapacitetom, organizacijom njegovog korišćenja i proizvodnjom

a.

Fiksni troškovi Cčp

Cpz

Visina fiksnih troškova uslovljen je veličinom uspostvaljenog kapaciteta i ne mijenja se u dinamici njegovog korišćenja. U ovu grupu se ubrajaju troškovi: - sredstava za rad, u uslovim vremenske amortizacije.

-

režijskog materijala na nivou cijele organizacije radne snage na režijskim poslovima. poslovima

x

x

a)

Svi ovi troškovi odlikuju se nepromjenjivošću svoje visine u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta materijalno-organizacionog sistema, jer nastaju kao izraz globalne pripreme proizvodnje. Otuda se njihova visina po jedinici proizvoda mijenja obrnuto srazmjerno promjenama obima proizvodnje u okviru uspostavljenog kapaciteta.

b)

Ukupni troškovi a) Početno-završni troškovi; b) Troškovi ćistog prevoza.

Ponašanje troškova prema mestu nastanka u zavisnosti od daljine prevoza (ukupni i po jedin.ici transportne usluge) prikazano je na slici C(x)mn

Cčp

Cmn

Cpz

a)

x

b)

x b a

Troškovi po jedinici prevoza a) Početno-završni b) Troškovi ćistog prevoza

x

x

Troškovi prema mestu nastanka, a) Ukupni troškovi; b)Troškovi po jedinici transportm usluge

5

TROŠKOVI

Troškovi prema stepenu korišćenja kapaciteta Prema zavisnosti od obima prevoza troškovi se dijele na: •nezavisne od obima prevoza (fiksni) i •zavisne od obima prevoza (proporcionalni).

Troškovi po fazama prevoza utvrđuju se sledećom relacijom; Gdje je: Cpz - početno-završni troškovi ; C(x)čp - troškovi čistog prevoza 1 tone robe na 1 km; l - dužina d ži prevoza.

F(x)

F

x

a)

x

b)

Ftksni troškovi a) Ukiipni fiksni troškovi; b) Fiksni troškovi po jedinici prevoza

b.

Relativno fiksni troškovi

režijskog materijala na nivou organizacionih podsistema, odnosno pojedinih slojeva – zona – korišćenja kapaciteta, radne snage na pripremno - završnim poslovima uspostavljanja pojedinih slojeva korišćenja kapaciteta (npr. konstrukcija novog modela proizvoda), pojedinih vrsta sredstava za rad, kao što su specijalni alati, nabavljenih u funkciji pripreme date zone korišćenja kapaciteta.

Da bi se pokrenula proizvodnja, neophodno je prvo izvršiti proizvodnu pripremu u vidu uspostavljanja kapaciteta za svaku vrstu ili grupu proizvoda u slučaju heterogene proizvodnje. A svaka ova posebna priprema uslovljava i pojavu određenih troškova. troškova Za ove troškove se kaže da su funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta.

Ovi troškovi su, u okviru date zone, čijom primjenom su uslovljeni, fiksni u ukupnom iznosu, ali se po jedinici proizvoda njihov iznos mijenja obrnuto proporcionalno promjenama obima proizvodnje.

Promjena obima proizvodnje u okviru date zone (serije, modela, tipova, različitih dimenzija i drugih grupa proizvoda) neće usloviti mijenjanje iznosa relativnofiksnih troškova uslovljenih njenom primjenom. Zato su ovi troškovi u okviru pojedinih zona obima proizvodnje fiksni.

c.

U ovu grupu se ubrajaju sljedeći troškovi:

-

Proporcionalni troškovi

Svi troškovi izazvani neposrednom izradom proizvoda i koji se mijenjaju u direktnoj srazmjeri sa promjenom obima proizvodnje spadaju u kategoriju proporcionalnih troškova. Tu spadaju: troškovi osnovnog i pomoćnog materijala troškovi radne snage na poslovima izrade izrade, u uslovima pretežno ručne i ručno-mašinske proizvodnje troškovi radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji. Proporcionalni troškovi, koji se kreću u direktnoj srrazmjeri sa promjenama obima proizvodnje, posmatrani po jedinici proizvoda su konstantna veličina.

F(r) Fr(x)

I

II IV

III

x

b)

x

Relativno ftksni troškovi a) Ukiipni relativno fiksni troškovi; b) Po jedinici prevoza

6

TROŠKOVI

Troškovi zavisni od obima saobraćaja mogu da se različito ponašaju u zavisnosti od promene obima saobraćaja. Tako imamo: •proporcionalne troškove CP, •degresivne troškove CPD, •progresivne troškove CPP. CP

C(x)

CPP

Potrebno je napraviti proračun troškova prevoza po jedinici u zavisnosti od dužine prevoznog puta. U saobraćajno-ekonomskoj literaturi takvi se prorčuni izvode na osnovi određenog modela gdje se ukupni troškovi po jednoj toni izračunavaju po formuli:

C(x)P

Cp CPD

C(x)PP

C(x)PD

b) a)

x

x

Cijena koštanja predstavija ukupne troškove proizvodnje transportne ili PTT usluge. Ona je baza za utvrđivanje cijene transportne ili PTT usluge i osnovni preduslov za donošnje odgovarajućih poslovnih mjera u cilju efikasnog poslovanja preduzeća. Cijena koštanja može se izraziti sledećim obrascima: Ck = ΣCmi · qmi + ΣCsi · qsi + ΣCrsi · qrsi Gdje je: Cmi , Csi , Crsi – troškovi materijala, troškovi sredstava rada, troškovi radne snsge, qmi, qsi, qrsi – količine materijala, količine broja angažovanih sredstava rada i radne snage

Ukupni troškovi poslovanja opredijeljuju koštanje ukupno ostvarenog obima prevoza u posmatranom vremenskom intervalu. Jedinična cijena koštanja, odnosno cijena koštanja po 1ntkm kao jedinici kojom se izražava obim prevoza, predstavljaće rezultat odnosa troškova poslovanja i ostvarenog obima prevoza, tj.: Cijena koštanja 1 ntkm = Troškovi poslovanja/Ostvareni obim bi prevoza

pri čemu su: Tt - troškovi prevoza po jednoj toni, Tpz - troškovi početno-završnih operacija, tpp - troškovi prevoznog puta, d - dužina prevoza u km. Prosječni troškovi po jednom netotonskom kilometru izračunavaju se po formuli:

Dobit predstavlja novostvorenu vrednost u procesu reprodukcije koja se realizuje razmenom proizvoda i usluga. Dobit u preduzeću se može izraziti sledećom relacijom: D = ΣUP - ΣUT gde je: UP - ukupan prihod je suma proizvoda prodajne cije usluge i količine izvršene usluge; Up = Cp = Σcp · Qp - Ukupan prihod UT - ukupni troškovi preduzeća su zbir fiksnih troškova i proizvoda jedinične cijene koštanja i količine ostvarene transportne usluge. Ut = Ck = FT + Vt =FT + vt · Qp Kada se dobit umanji za poreze i doprinose dobija se neto dobit, koja se raspodjeijuje na akumuiaciju i zarade. Akumulacija je osnovni izvor ulaganja u prosirenu reprodukciju. Iz akumulacije se finansiraju investicije. Zarade kao dio dobiti predstavljaju stimuiativne zarade i služe za motivisanje zaposlenih u cilju povećanja poslovnog uspjeha preduzeća.

Stepen iskorišćenja tovarne sposobnosti prevoznih kapaciteta utiče na TROŠKOVE prevoza. Jasno je da na isti način na koji govorimo o korišćenju tovarne sposobnosti u robnom, možemo govoriti o iskorišćenju raspoloživih kapaciteta sedišta (aviona, autobusa, vagona) u putničkom prevozu. Veća iskorišćenost tovarne sposobnosti (kapaciteta sedišta) znači veći stepen iskorišćenja individualnog kapaciteta vozila, vozila što po sebi izaziva efekte "zakona koštanja saobraćaja" izražene u smanjivanju jedinične cijene koštanja prevoza.

7

TROŠKOVI

Stepen iskorištenja tovarne sposobnosti prevoznog sredstva se računa na osnovu obrasca:

Gdje je: Vt – zapremina apremina natovarene nato arene karoserije vozila, o ila Vu – kataloški raspoloživa zapremina vozila a - dužina natovarene karoserije vozila, b – širina natovarene karosrija vozila, h – visina natovarene karoserije vozila, γ – specifična težina tovarne robe, A, B, H – dužina, širina i visina karoserije vozila.

Ako se radi o kontinuirano natovarenom robom ili materijalom po čitavom dijelu karoserije, tada se stepen iskorištenja tovarnog prostora računa:

Za vozni park sa n raznovrsnih teretnih vozila stepen iskorišćenja tovarne sposobnosti se može izračunatia na osnovu:

8

METODE RAZDVAJANJA TROŠKOVA

GRANIČNI TROŠKOVI


• Trošak proizvodnje jedne dodatne jedinice proizvoda

KP

UT

25

2000

26

2100

GT= GT

GT=

ΔUT dopunski trošak = ΔKP dopunska KP

ΔUT 2100 − 2000 100 = = = 100 ΔKP 26 − 25 1

1

METODE RAZDVAJANJA TROŠKOVA NA FT I VT • Za svako preduzeće i za vođenje poslovne politike od izuzetnog je značaja izračun iznosa troškova za određenu količinu učinaka • Troškove jje p potrebno razvrstati na njihove j sastavne komponente • Varijabilni troškovi u kratkom vremenskom periodu =granični troškovi

GRANIČNI TROŠKOVI • Ako ne raspolažemo sa vrijednostima između dva uzastopna stepena zaposlenosti tada GT računamo:

KP

UT

20

2000

30

2100

GT=

2

ΔUT 2100 − 2000 100 = = = 10 ΔKP 30 − 20 10

3

METODE RAZDVAJANJA TROŠKOVA NA FT I VT

4

KNJIGOVODSTVENA METODA • Razdvajanje troškova vrši se osnovu evidencije prirodnih vrsta troškova • S obzirom da poznajemo osobine svake vrste troškova možemo ih razdvojiti j na fiksne i varijabilne s obzirom na promjenu troškova ako se poveća stepen zaposlenosti za određeni procenat.

• Knjigovodstvena metoda • Metoda interpolacije • Metoda linije trenda

5

6

1


METODA INTERPOLACIJE

KNJIGOVODSTVENA METODA VISINA TROŠKOVA

• Jest linearna matematička metoda a polazi od troškova na dva poznata stepena iskorištenosti kapaciteta • Polazi se od p pretpostavke p da su troškovi unutar užeg intervala stepena iskorištenosti linearni, tj. da se sastoje samo iz apsolutno fiksnih i proporcionalno promjenjivih troškova

Vrsta troška

TROŠKOVI

I stepen zap.

II. stepen zap.

Vremenska amortizacija

200.000

200.000

FT

Zakupnine

10.000

10.000

FT

Premije osiguranja

5.000

5.000

FT

Bruto-plate radnika

500.000

650.000

VT

Trošak pogonskog goriva

250.000

270.000

VT

Troškovi dijelova koji se ugrađuju u gotov proizvod

300.000

320.000

VT 8

7

METODA INTERPOLACIJE Primjer 1. Pri iskorištenosti kapaciteta od 70% preveženo je 140.000 komada proizvoda A uz troškove od 4.000.000 nj,j a p pri iskorištenosti kapaciteta p od 80% 160.000 kom. uz troškove 4.440.000 nj.

METODA INTERPOLACIJE % ISKORIŠTENJA KOMADA IZNOS KAPACITETA PROIZVODA TROŠKOVA

RAZLIKA

70%

140.000

4.000.000

80%

160.000

4.400.000

10%

20. 000

400.000

Pitanje 1 : Koliko iznose ukupni troškovi za stepen iskorištenja kapaciteta od 74% i za 78% ? 9

10


METODA INTERPOLACIJE Pitanje 2. : Koliko iznose ukupni troškovi za količinu proizvoda 155.000 i 170.000 komada? Trošak proizvodnje 1 dodatnog komada proizvoda je GT

• Troškovi za 1% promjene iskorištenosti kapaciteta iznose:

GT= GT

ΔUT 400.000 40.000kn 000kn za 1% = = 40 Δ% 10

GT=

Za 75% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 4.000.000 +( 40.000 · 5 ) = 4.200.000 nj

ΔUT 400.000 = = 20kn za 1 komad ΔKP 20.000

Trošak proizvodnje 155.000 komada iznosi: 4.000.000 +( 15.000 · 20) =4.300.000 nj Trošak proizvodnje 170.000 komada iznosi: 4.000.000 + (30.000 · 20 ) =4.600.000 nj

Za 78% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 4.000.000 + (40.000 ·8)= 4.320.000nj 11

12

2


METODA INTERPOLACIJE Metoda interpolacije može se primjenjivati s više ili manje točnosti, što ovisi o rasponu intervala iskorištenosti kapaciteta. Što je interval uži to je procjena za pojedine stupnjeve unutar intervala točnija i obratno.

METODA LINIJE TRENDA • Metoda grafičkog odvajanja fiksnih od varijabilnih troškova • Raspolažemo s podacima o nekoliko uzastopnih stepeni p zaposlenosti p ip pripadajućih p j im ukupnih p troškova Primjer:

13

14

METODA LINIJE TRENDA STEPEN ZAPOSLENOSTI

METODA LINIJE TRENDA

UT

10

2.100

20

2 500 2.500

30

3.800

40

4.200

50

5.500

60

5.800

Na grafikon unesemo sve podatke koji predstavljaju ukupne troškove na različitim stepenima zaposlenosti te nakon toga između unesenih točaka povučemo liniju tako da ispod i iznad linije bude jednak broj tačaka. Mjesto presjeka linije sa osom y predstavlja visinu FT.

16

15



Iz n o s 7 .0 0 0 6 .0 0 0 5 .0 0 0 4 .0 0 0

UT

3 .0 0 0 2 .0 0 0 1 .0 0 0 0

FT 0

10

20

30

40

50

60 KP 17

UT

FT

VT

10

2.100

1.250

850

20

2 500 2.500

1 250 1.250

1 250 1.250

30

3.800

1.250

2.550

40

4.200

1.250

2.950

50

5.500

1.250

4.250

60

5.800

1.250

4.550

Koliko iznose ukupni troškovi za količinu proizvodnje 33? 18

3


METODA LINIJE TRENDA GT=

ZADACI

ΔUT dopunski trošak 4200 − 3800 = = = 40 ΔKP dopunska KP 40 − 30

1. Za preduzeće koje ima

33' 3 800 (3 40) 3800 120 3920 33'=3.800+(3·40)=3800+120=3920

% ISKORIŠTENJA KAPACITETA

IZNOS TROŠKOVA

45

6700

55

7200

Metodom interpolacije izračunajte koliko iznose troškovi za stepen iskorištenja kapaciteta od 48%.

19

20

ZADACI

ZADACI

Trošak promjene stepena iskorištenosti za 1% (GT)

ZADATAK 2. preduzeće je u toku obračunskog razdoblja imalo:

ΔUT 7200 − 6700 500 GT= GT = = = 50 Δ% 55 − 45 10 Za 48% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 6700 + ( 50 · 3) = 6850

KP

UT

1

500

2

540

3

650

4

680

5

800

6

820

IIzračunajte č jt metodom t d linije li ij trenda : Udio fiksnih troškova u ukupnim troškovima, te udio varijabilnih troškova. Izračunajte granični trošak za količinu proizvoda 4.

21

22

ZADACI ZADACI KP

23

UT

VT

FT

1

500 100 400 GT=

2

540 140 400

3

650 250 400

4

680 280 400

5

800 400 400

6

820 420 400

ΔUT 680 − 650 30 = = = 30 ΔKP 4−3 1

24

4


PRIMJENA TEORIJE TROŠKOVA

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Preduzeće proizvodi proizvod A i ima troškove FT 28.000.000 a VT u iznosu od 56.000.000 a ostvaruje prihod od 86,800.000 nj. Da li se isplati proizvoditi proizvod B čija proizvodnja košta dodatnih 24.000.000 NJ, a donosi 30.000.000 prihoda? Pretpostavka je da proizvodnjom samo proizvoda A ne koristi u potpunosti sve kapacitete.

• U savremenim uslovima proizvodnje politika iskorištenosti kapaciteta zauzima ključno mjesto u ekonomici poduzeća • Važna jje p primjena j dopunskih p troškova, p pogotovo g ako postoje neiskorišteni kapaciteti

25

26

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Elementi

Proizvod A

Proizvod B

VT

56.000.000

24.000.000

FT

19 600 000 19.600.000

UT

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Ako proizvod B opteretimo samo VT tj. proizvod A teretimo svim FT.

Elementi

Proizvod A

Proizvod B

A+B

8 400 000 8.400.000

VT

56.000.000

24.000.000

80.000.000

75.600.000

32.400.000

FT

28.000.000

DOBITAK

11.200.000

-2.400.000

UT

84.000.000

24.000.000

108.000.000

PRIHOD

86.800.000

30.000.000

DOBITAK

2.800.000

6.000.000

8.800.000

PRIHOD

86.800.000

30.000.000

116.800.000

27

ALTERNATIVA PROIZVODITI ILI NABAVITI Jedan proizvodni uređaj potreban preduzeću može se proizvesti u preduzeću koristeći kapacitete pomoćnih djelatnosti: Proizvodnja j u vlastitojj režiji: j VT = 120.000 NJ FT = 80.000 NJ Nabavka stroja izvana =150.000 NJ (NC).

29

28.000.000

28

ALTERNATIVA PROIZVODITI ILI NABAVITI • na temelju UT (200.000) zaključili bi da se ne isplati proizvoditi jer je isplativije nabaviti stroj za 150.000 nj • Isključivanjem j j FT tj.j p promatranjem j samo graničnih troškova u ovom slučaju 120.000 zaključujemo da se isplati • Time se postiže ne samo niža cijena od nabavne, nego se i upošljava vlastite neiskorištene kapacitete 30

5


PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU • Pretpostavka je u neiskorištenim kapacitetima, jer domaće tržište ne može prihvatiti svu moguću proizvodnju nekog poduzeća • Na stranom se tržištu može dio svoje j proizvodnje prodati po cijenama nižim od domaćeg tržišta • Postavlja se pitanje do koje cijene možemo spustiti cijenu za strano tržište

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Postojeća situacija poduzeća je slijedeća: VT=1.000.000 NJ, FT= 240.000 NJ, a prodajna cijena po jedinici 270 NJ. Uz ove troškove proizvodi i di 5000 kkomada d proizvoda. i d IIsplati l ti li se poduzeću prodavati na stranom tržištu još 1000 komada proizvoda, i do koje razine može spustiti cijenu?

31

32

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Elementi

Elementi

5000 komada

VT(200/jed.)

1.000.000

FT

240.000

UT

1 240 000 1.240.000

UP(270/jed.)

1.350.000

Dobit

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU

VT(200/jed.)

110.000

1.000.000

200.000(200)

FT

200.000

UT

1.200.000

240.000(240)

UP(PC=270)

1.350.000

230.000(230)

Dobit Pretpostavimo da je cijena na stranom tržištu 230 NJ po jedinici. Ako opteretimo novu količinu proizvoda sa FT:

5000 komada 1000 komada

150.000

40.000(40)

-10.000

Uz pretpostavku da su FT pokriveni proizvodnjom domaćih 5000 kom proizvoda: 33

sa 34

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Elementi VT(200/jed.)

5000 komada 1.000.000

1000 komada 6000 komada 200.000

1.250.000

0

240 000 240.000

FT

240 000 240.000

UT

1.240.000

200.000(200) 1.440.000

UP(270/jed)

1.350.000

230.000(230) 1.580.000

Dobit

110.000

30.000

Cijenu može spustiti do cijene 200 NJ ima dobit na stranom tržištu 0.

140.000

jer onda 35

6


GRANIČNI TROŠKOVI


• Trošak proizvodnje jedne dodatne jedinice proizvoda

KP

UT

25

2000

26

2100

GT= GT

GT=

ΔUT dopunski trošak = ΔKP dopunska KP

ΔUT 2100 − 2000 100 = = = 100 ΔKP 26 − 25 1

1

METODE RAZDVAJANJA TROŠKOVA NA FT I VT • Za svako preduzeće i za vođenje poslovne politike od izuzetnog je značaja izračun iznosa troškova za određenu količinu učinaka • Troškove jje p potrebno razvrstati na njihove j sastavne komponente • Varijabilni troškovi u kratkom vremenskom periodu =granični troškovi

GRANIČNI TROŠKOVI • Ako ne raspolažemo sa vrijednostima između dva uzastopna stepena zaposlenosti tada GT računamo:

KP

UT

20

2000

30

2100

GT=

2

ΔUT 2100 − 2000 100 = = = 10 ΔKP 30 − 20 10

3

METODE RAZDVAJANJA TROŠKOVA NA FT I VT

4

KNJIGOVODSTVENA METODA • Razdvajanje troškova vrši se osnovu evidencije prirodnih vrsta troškova • S obzirom da poznajemo osobine svake vrste troškova možemo ih razdvojiti j na fiksne i varijabilne s obzirom na promjenu troškova ako se poveća stepen zaposlenosti za određeni procenat.

• Knjigovodstvena metoda • Metoda interpolacije • Metoda linije trenda

5

6

1



KNJIGOVODSTVENA METODA VISINA TROŠKOVA

• Jest linearna matematička metoda a polazi od troškova na dva poznata stepena iskorištenosti kapaciteta • Polazi se od p pretpostavke p da su troškovi unutar užeg intervala stepena iskorištenosti linearni, tj. da se sastoje samo iz apsolutno fiksnih i proporcionalno promjenjivih troškova

Vrsta troška

TROŠKOVI

I stepen zap.

II. stepen zap.

Vremenska amortizacija

200.000

200.000

FT

Zakupnine

10.000

10.000

FT

Premije osiguranja

5.000

5.000

FT

Bruto-plate radnika

500.000

650.000

VT

Trošak pogonskog goriva

250.000

270.000

VT

Troškovi dijelova koji se ugrađuju u gotov proizvod

300.000

320.000

VT 8

7

METODA INTERPOLACIJE Primjer 1. Pri iskorištenosti kapaciteta od 70% preveženo je 140.000 komada proizvoda A uz troškove od 4.000.000 nj,j a p pri iskorištenosti kapaciteta p od 80% 160.000 kom. uz troškove 4.440.000 nj.

METODA INTERPOLACIJE % ISKORIŠTENJA KOMADA IZNOS KAPACITETA PROIZVODA TROŠKOVA

RAZLIKA

70%

140.000

4.000.000

80%

160.000

4.400.000

10%

20. 000

400.000

Pitanje 1 : Koliko iznose ukupni troškovi za stepen iskorištenja kapaciteta od 74% i za 78% ? 9

10


METODA INTERPOLACIJE Pitanje 2. : Koliko iznose ukupni troškovi za količinu proizvoda 155.000 i 170.000 komada? Trošak proizvodnje 1 dodatnog komada proizvoda je GT

• Troškovi za 1% promjene iskorištenosti kapaciteta iznose:

GT= GT

ΔUT 400.000 40.000kn 000kn za 1% = = 40 Δ% 10

GT=

Za 75% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 4.000.000 +( 40.000 · 5 ) = 4.200.000 nj

ΔUT 400.000 = = 20kn za 1 komad ΔKP 20.000

Trošak proizvodnje 155.000 komada iznosi: 4.000.000 +( 15.000 · 20) =4.300.000 nj Trošak proizvodnje 170.000 komada iznosi: 4.000.000 + (30.000 · 20 ) =4.600.000 nj

Za 78% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 4.000.000 + (40.000 ·8)= 4.320.000nj 11

12

2


METODA INTERPOLACIJE Metoda interpolacije može se primjenjivati s više ili manje točnosti, što ovisi o rasponu intervala iskorištenosti kapaciteta. Što je interval uži to je procjena za pojedine stupnjeve unutar intervala točnija i obratno.

METODA LINIJE TRENDA • Metoda grafičkog odvajanja fiksnih od varijabilnih troškova • Raspolažemo s podacima o nekoliko uzastopnih stepeni p zaposlenosti p ip pripadajućih p j im ukupnih p troškova Primjer:

13

14



UT

10

2.100

20

2 500 2.500

30

3.800

40

4.200

50

5.500

60

5.800

Na grafikon unesemo sve podatke koji predstavljaju ukupne troškove na različitim stepenima zaposlenosti te nakon toga između unesenih točaka povučemo liniju tako da ispod i iznad linije bude jednak broj tačaka. Mjesto presjeka linije sa osom y predstavlja visinu FT.

16

15



Iz n o s 7 .0 0 0 6 .0 0 0 5 .0 0 0 4 .0 0 0

UT

3 .0 0 0 2 .0 0 0 1 .0 0 0 0

FT 0

10

20

30

40

50

60 KP 17

UT

FT

VT

10

2.100

1.250

850

20

2 500 2.500

1 250 1.250

1 250 1.250

30

3.800

1.250

2.550

40

4.200

1.250

2.950

50

5.500

1.250

4.250

60

5.800

1.250

4.550

Koliko iznose ukupni troškovi za količinu proizvodnje 33? 18

3


METODA LINIJE TRENDA GT=

ZADACI

ΔUT dopunski trošak 4200 − 3800 = = = 40 ΔKP dopunska KP 40 − 30

1. Za preduzeće koje ima

33' 3 800 (3 40) 3800 120 3920 33'=3.800+(3·40)=3800+120=3920

% ISKORIŠTENJA KAPACITETA

IZNOS TROŠKOVA

45

6700

55

7200

Metodom interpolacije izračunajte koliko iznose troškovi za stepen iskorištenja kapaciteta od 48%.

19

20

ZADACI

ZADACI

Trošak promjene stepena iskorištenosti za 1% (GT)

ZADATAK 2. preduzeće je u toku obračunskog razdoblja imalo:

ΔUT 7200 − 6700 500 GT= GT = = = 50 Δ% 55 − 45 10 Za 48% iskorištenja kapaciteta troškovi iznose: 6700 + ( 50 · 3) = 6850

KP

UT

1

500

2

540

3

650

4

680

5

800

6

820

IIzračunajte č jt metodom t d linije li ij trenda : Udio fiksnih troškova u ukupnim troškovima, te udio varijabilnih troškova. Izračunajte granični trošak za količinu proizvoda 4.

21

22

ZADACI ZADACI KP

23

UT

VT

FT

1

500 100 400 GT=

2

540 140 400

3

650 250 400

4

680 280 400

5

800 400 400

6

820 420 400

ΔUT 680 − 650 30 = = = 30 ΔKP 4−3 1

24

4


PRIMJENA TEORIJE TROŠKOVA

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Preduzeće proizvodi proizvod A i ima troškove FT 28.000.000 a VT u iznosu od 56.000.000 a ostvaruje prihod od 86,800.000 nj. Da li se isplati proizvoditi proizvod B čija proizvodnja košta dodatnih 24.000.000 NJ, a donosi 30.000.000 prihoda? Pretpostavka je da proizvodnjom samo proizvoda A ne koristi u potpunosti sve kapacitete.

• U savremenim uslovima proizvodnje politika iskorištenosti kapaciteta zauzima ključno mjesto u ekonomici poduzeća • Važna jje p primjena j dopunskih p troškova, p pogotovo g ako postoje neiskorišteni kapaciteti

25

26

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Elementi

Proizvod A

Proizvod B

VT

56.000.000

24.000.000

FT

19 600 000 19.600.000

UT

PROIZVODNJA NOVOG PROIZVODA Ako proizvod B opteretimo samo VT tj. proizvod A teretimo svim FT.

Elementi

Proizvod A

Proizvod B

A+B

8 400 000 8.400.000

VT

56.000.000

24.000.000

80.000.000

75.600.000

32.400.000

FT

28.000.000

DOBITAK

11.200.000

-2.400.000

UT

84.000.000

24.000.000

108.000.000

PRIHOD

86.800.000

30.000.000

DOBITAK

2.800.000

6.000.000

8.800.000

PRIHOD

86.800.000

30.000.000

116.800.000

27

ALTERNATIVA PROIZVODITI ILI NABAVITI Jedan proizvodni uređaj potreban preduzeću može se proizvesti u preduzeću koristeći kapacitete pomoćnih djelatnosti: Proizvodnja j u vlastitojj režiji: j VT = 120.000 NJ FT = 80.000 NJ Nabavka stroja izvana =150.000 NJ (NC).

29

28.000.000

28

ALTERNATIVA PROIZVODITI ILI NABAVITI • na temelju UT (200.000) zaključili bi da se ne isplati proizvoditi jer je isplativije nabaviti stroj za 150.000 nj • Isključivanjem j j FT tj.j p promatranjem j samo graničnih troškova u ovom slučaju 120.000 zaključujemo da se isplati • Time se postiže ne samo niža cijena od nabavne, nego se i upošljava vlastite neiskorištene kapacitete 30

5


PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU • Pretpostavka je u neiskorištenim kapacitetima, jer domaće tržište ne može prihvatiti svu moguću proizvodnju nekog poduzeća • Na stranom se tržištu može dio svoje j proizvodnje prodati po cijenama nižim od domaćeg tržišta • Postavlja se pitanje do koje cijene možemo spustiti cijenu za strano tržište

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Postojeća situacija poduzeća je slijedeća: VT=1.000.000 NJ, FT= 240.000 NJ, a prodajna cijena po jedinici 270 NJ. Uz ove troškove proizvodi i di 5000 kkomada d proizvoda. i d IIsplati l ti li se poduzeću prodavati na stranom tržištu još 1000 komada proizvoda, i do koje razine može spustiti cijenu?

31

32

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Elementi

Elementi

5000 komada

VT(200/jed.)

1.000.000

FT

240.000

UT

1 240 000 1.240.000

UP(270/jed.)

1.350.000

Dobit

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU

VT(200/jed.)

110.000

1.000.000

200.000(200)

FT

200.000

UT

1.200.000

240.000(240)

UP(PC=270)

1.350.000

230.000(230)

Dobit Pretpostavimo da je cijena na stranom tržištu 230 NJ po jedinici. Ako opteretimo novu količinu proizvoda sa FT:

5000 komada 1000 komada

150.000

40.000(40)

-10.000

Uz pretpostavku da su FT pokriveni proizvodnjom domaćih 5000 kom proizvoda: 33

sa 34

PRODAJA PROIZVODA NA STRANOM TRŽIŠTU Elementi VT(200/jed.)

5000 komada 1.000.000

1000 komada 6000 komada 200.000

1.250.000

0

240 000 240.000

FT

240 000 240.000

UT

1.240.000

200.000(200) 1.440.000

UP(270/jed)

1.350.000

230.000(230) 1.580.000

Dobit

110.000

30.000

Cijenu može spustiti do cijene 200 NJ ima dobit na stranom tržištu 0.

140.000

jer onda 35

6

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA • TAČKA u kojoj su prihodi i rashodi izjednačeni • Prvenstveno svako preduzeće teži da pokrije p j svoje j troškove p poslovanja j (FT+VT) TAČKA pokrića troškova može se izračunati: • grafički • analitički

TAČKA POKRIĆA

1

TAČKA POKRIĆA ILI PRAG EKONOMIČNOSTI

2

TAČKA POKRIĆA

UP

• TAČKA A je TAČKA pokrića samo FT

UT,UP UT

• TAČKA B je TAČKA pokrića U j p T FT

A

B

Q 3

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA TAČKA pokrića izražena količinom učinaka znači: • ako se tokom nekog razdoblja proda manja količina od točke pokrića troškova preduzeće će poslovati s gubitkom • ako se ostvari količina koja je upravo identična TAČCI pokrića troškova tada preduzeće posluje na granici rentabilnosti (nema gubitak ni dobitak) • ako se ostvari količina veća od točke pokrića troškova, preduzeće ostvaruje dobitak

UP=UT PC ∙ Q = FT + VT ∙ Q / :Q PC =

Q=

FT + VT Q

PC - VT=

4

FT Q

FT P C -V T 5

6

1

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA

Primjer: Preduzeće raspolaže s kapacitetima kojima može proizvesti 40.000 kom proizvoda. Posluje sa FT= 180.000.000 180 000 000 NJ, NJ VT=11.000NJ/jed., =11 000NJ/jed PC = 21.000 NJ/jed. Uz koji će postotak iskorištenosti kapaciteta biti pokriveni troškovi poslovanja?

Q=

FT 1 8 0 .0 00 .0 0 0 = = 1 8.0 0 0 k o m P C -V T 2 1 .0 0 0 − 1 1 .0 0 0

Provjera: UP = UT PC · Q = FT + VT · Q 21.000 · 18.000 = 180.000.000 + 11.000 · 18.000 378.000.000= 180.000.000+198.000.000 378.000.000=378.000.000

Koef=

18.000 ⋅100 = 45% 40.000

7

8

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA

Primjer 2. Preduzeće u svom poslovanju ima slijedeće uslove: FT= 1.000.000 NJ Varijabilne troškove po jedinici 700 NJ P d j cijenu Prodajnu ij proizvoda i d (PC) po jedinici j di i i 900 NJ

ČR = UP – UT ČR= PC ∙ Q – (FT + VT ∙ Q) ČR= 900∙ 4000‐ (1.000.000+700∙4000) ČR= 3.600.000 ČR 3.600.000‐3.800.000 3.800.000 ČR= ‐ 200.000

Po ovim troškovima i cijenama prodaje se 4000 komada proizvoda. Utvrdite iznos čistog rezultata i izračunajte TAČKU pokrića. Prikažite TAČKU pokrića grafički.

Q=

FT 1.000.000 = = 5000 kom PC-VT 900 − 700

TAČKA pokrića ostvaruje se pri količini od 5000 komada proizvoda. 9

10

TAČKA POKRIĆA

TAČKA POKRIĆA Grafički:

Provjera: UP = UT PC ∙ Q = FT + VT ∙ Q 900 ∙ 5.000 = 1.000.000 + 700 ∙ 5.000 4.500.000= 4.500.0000

TOČKA POKRIĆA

IZNOS

UP

6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0

Grafički:

UT

FT

0

1

2

3

4

5

6

KP (000)

11

12

2

TAČKA POKRIĆA

UTJECAJ PROMJENE VT, FT, PC NA TAČKU POKRIĆA ( na temelju podataka iz Primjera 2.)

TAČKA POKRIĆA Primjer 3. • FT= 1.000.000 NJ • VT po jedinici 700 NJ • PC po jedinici 900 NJ • Utvrdite potrebnu količinu proizvodnje da bi preduzeće ne samo pokrilo troškove nego i ostvarilo određeni čisti rezultat u iznosu od 200.000 NJ.

Q=

• Porast FT na 1.100.000 NJ

Q=

FT 1.100.000 1 100 000 = = 5500 kom PC-VT 900 − 700

ČR+FT 200.000+1.000.000 = = 6000 PC-VT 900 − 700 13

14

UTJECAJ PROMJENE VT, FT, PC NA TAČKU POKRIĆA ( na temelju podataka iz Primjera 2.) IZNOS

UP

8.000.000

• Porast VT sa 700 na 740 NJ po jedinici UT

6.000.000 4 000 000 4.000.000

Q=

2.000.000

FT 1.000.000 = = 6250 PC-VT 900 − 740

FT

0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

KP (000) 15

16


UP

8.000.000 6.000.000

UT

• Smanjenje PC sa 900 na 860

4.000.000 2.000.000

Q= FT

0 0

1

2

3

4

5

6

7

FT 1.000.000 = = 6250 PC-VT 860 − 700

8

KP (000)

17

18

3

TAČKA POKRIĆA


UP

8.000.000

• Smanjenje VT sa 700 na 650

6.000.000

UT

4.000.000

Q=

2.000.000

FT 1.000.000 = = 4000 PC-VT 900 − 650

FT

0 0

1

2

3

4

5

6

7

8 KP (000) 19

20


UP

8.000.000 6.000.000

Primjer 1. Porast FT • U slučaju porasta fiksnih troškova pravac UT pomiče se paralelno prema gore što uz nepromijenjenu krivulju U p j j j Pp pomiče TAČKU pokrića p na veće količine proizvodnje Primjer 2. Porast VT • U slučaju porasta varijabilnih troškova, pravcu UT mijenja se nagib na više, što ponovno dovodi do pomaka točke pokrića na više količine proizvodnje

UT

4.000.000 2.000.000 FT

0 0

1

2

3

4

5

6

7

8 KP (000)

21

UTJECAJ PROMJENE VT, FT, PC NA TAČKU POKRIĆA ( na temelju podataka iz Primjera 2.)

Primjer 3. Porast prodajne cijene • U slučaju porasta prodajne cijene pravac UP mijenja nagib na više pa se TAČKA pokrića postiže kod nižih količina proizvodnje Primjer 4. Smanjenje VT • Kod smanjenja VT pravac UT mijenja nagib prema dolje što dovodi do pomaka točke pokrića na niže količine proizvodnje

23

22

ZADATAK preduzeće ima slijedeće odnose troškova i prodajnih cijena: FT 500.000 VT po jedinici 200 NJ PC po jedinici 300 NJ Koliki se iznos čistog rezultata ostvaruje prodajom 4.000 kom. proizvoda? Koliku količinu proizvoda treba realizirati da bi ČR=0 ? Skicirajte grafički TAČKU pokrića.

24

4

TAČKA POKRIĆA

ALGEBARSKO UTVRĐIVANJE OPTIMALNOG OUTPUTA


dP = −0,003Q 2 + 1,882Q + 194,4 dQ

UP = -0,859Q 2 + 1374 ,4Q

GT =

dUT = 0,003Q 2 − 3,6Q + 1180 dQ 31

0

00

P

10

Q = - 90,33 Q = 717,7

0

- b ± b 2 − 4ac 2a

80

Q=

60

+ bQ + c

UP

0

2

0

0 = aQ

UT

0

0 = -0,003Q 0 003Q 2 + 1,882Q 1 882Q + 194,4 194 4

700,000 600,000 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 -100,000 -200,000

40

• ako izjednačimo izraz s nulom:

UT = 0,001Q 3 − 1,8Q 2 + 1180 Q + 134 .000

20

Ukupni prihod d, ukupni troškovi

UP,UT

količina po jedinici vremena 32

6

KALKULACIJE

KALKULACIJA

KALKULACIJE

Kalkulacija je računski postupak za izračunavanje cijene koštanja ili prodaje proizvoda/usluga a služi za donošenje: – poslovnih odluka – za kontrolu troškova – za kontrolu efikasnosti procesa rada

VRSTE KALKULACIJA

KALKULACIJA ELEMENTI KALKULACIJE: 1. Neposredni troškovi 2. opšti troškovi izrade (proizvodnje) 3. opšti troškovi prodaje i administracije I CIJENA KOŠTANJA ( bi 1 d 5 ) I. CIJENA KOŠTANJA (zbir 1. do 5.) + dobitak ili gubitak II. prodajna cijena bez PDV‐a +PDV III. PRODAJNA CIJENA

• Prethodna ili pretkalkulacija – izrađuje se prije početka proizvodnje nekog proizvoda • Naknadna ili obračunska kalkulacija ‐ izrađuje se po završetku proizvodnje nekog učinka (pokazuje koliko nas stvarno učinak košta) • Među‐kalkulacija ili kontrolna kalkulacija‐ primjenjuje se u slučaju kad se proizvodnja zbiva u dužem vremenskom periodu, pa se vrši kontrola po završetku određene faze

DJELIDBENE KALKULACIJE

METODE KALKULACIJA

• Djelidbene ‐ primjenjuje se u preduzećima koja proizvode samo jednu vrstu učinaka ili nekoliko vrsta srodnih učinaka (homogena proizvodnja) • Dodatne – primjenjuje se u preduzećima koja proizvode dvije ili više vrsta učinka (heterogena proizvode dvije ili više vrsta učinka (heterogena proizvodnja) a troškove je nužno razvrstati na opšte (posredne) i direktne (neposredne)

JEDNOSTAVNA DJELIDBENA KALKULACIJA • primjenjuje se u preduzećima koja proizvode jednu vrstu učinaka Primjer 1. U nekoj hidroelektrani u jednom mjesecu proizvedeno je 120.500 MWh energije, dok su ukupni troškovi za taj mjesec iznosili 109.896.000 nj. Cijena koštanja po jedinici proizvodnje računa se CK =

ukupni troškovi 109 896 000 T = = = 912 nj / MWh Q koli č . proizvodnj e 120 500

1

KALKULACIJE



SLOŽENA ILI VIŠEFAZNA DJELIDBENA KALKULACIJA • primjenjiva je također pri proizvodnji jedne vrste istorodnih učinaka • cijena koštanja utvrđuje se po svakoj fazi proizvodnje

Primjer 2. • U nekoj šećerani u jednom mjesecu se proizvede 500 t šećera, a ukupni troškovi za taj mjesec su iznosili 1.000.000 nj. Cijena koštanja po toni šećera računa se:

Primjer • U nekoj pivovari proizvede se 1200 hl piva nakon 4 faze obrade sa slijedećim troškovima:

CK po kilogramu bila bi 2000/1000 = 2 nj •metoda je vrlo jednostavna i izaziva male troškove •primjenjiva je samo u poduzećima s homogenom proizvodnjom CK =

ukupni troškovi 1 000 000 T = = = 2000 nj / t Q količoli proizvodnje 500



I faza

Ukupni troškovi 465.000

II faza

KP (hl)

• Za svaku fazu računa se prosječni trošak (CK), a ukupnu cijenu koštanja dobijemo zbrajanjem pojedinih faza • Prednost metode je što daje bolji uvid u troškove u svakoj fazi proizvodnje

CK / hl

1500

310

280.000

1400

200

III faza

686.000

1400

490

IV faza

390.000

1300

300

1200

1300

SUMA


• Primjer usporedbe planirano‐ostvareno po pojedinim fazama

Planirani troškovi Stvarni troškovi KP (hl) Ukupni troškovi

Odstupanje u

CK/ hl

Ukupni troškovi

CK/hl

Troškovi ma

CK/hl

I faza

1500

465 000 465.000

310

435 000 435.000

290

-30 30.000 000

-20 20

II faza

1400

280.000

200

322.000

230

+42.000

+30

III faza

1400

686.000

490

700.000

500

+14.000

+10

IV faza

1300

390.000

300

377.000

290

-13.000

-10

SUMA

1200

1300

1310

DJELIDBENE KALKULACIJE KALKULACIJA POMOĆU EKVIVALENTNIH BROJEVA • primjenjuje se kod proizvodnje nekoliko međusobno srodnih proizvoda koji se razlikuju samo po dimenzijama, kvaliteti ili obliku (odjeća, limovi, čavli) • ekvivalentni broj pokazuje odnose troškova pojedinih srodnih proizvoda i d • ekvivalentni broj dobiva se na osnovu proračuna utroška sredstva za rad, količine rada i materijala u izradi pojedinih učinaka

+10

2

KALKULACIJE



Primjer 1. • U nekoj željezari proizvodi se 3 vrste lima različitih dimenzija. Ukupni troškovi njihove proizvodnje iznose 253.200 nj. Interesira nas cijena koštanja po jedinici lima A, B i C.

Proizvod

Stv. Kol.

Ekviv. količine proizvodnje

Ekv broj

0,9

4.500

12

54.000

10.8

10.000

1

10.000

12

120.000

12

4.000

1,65

6.600

12

79.200

19.8

Lim A(10mm)

5.000

Lim B(12mm) Lim C(20mm)

21.100

5/1

253.200


) i

253.200(ukupni troškovi) = 12 21.100(količina ekviv.proizvodnje)

5( 3 × 4 )

CK

4

2


Udio u ukupnim troškovima

3(1 × 2 )

1

UKUPNO

Prvi način • potrebno je izračunati količinu ekvivalentne proizvodnje ( zbrojiti vrijednosti 1× 2 • izračunati trošak po ekviv. jedinici

Trošak po ekviv. jedinici

Sa troškom po ekvivalentnoj jedinici množimo svaku ekvivalentnu količinu proizvodnje da bismo dobili udio u ukupnim troškovima. Cijenu koštanja dobijemo dijeljenjem udjela u ukupnim troškovima svakog proizvoda sa stvarnom količinom proizvodnje.

• nađe se udio svakog proizvoda u 21.100 ekvivalentne proizvodnje • s nađenim postocima tražimo udio svakog proizvoda u ukupnim troškovima Ekvivalentna k liči količina proizvodnje

Struktura ekvivalentnih k i l t ih

CK

proizvoda

3

4

5(

253 .200 × 4 ) 100

6(5/1)

4.500

A=21,3%

54.000

10.000

B=47,3%

120.000

12

6.600

C=31,2%

79.200

19.8

21.100


Primjer 2. • U tekstilnom poduzeću proizvodi se 3 konfekcijske veličine odijela. Izračunajte kalkulacijom ekviv. brojeva kolika je cijena koštanja po svakom tipu odijela. Ukupni t šk i troškovi proizvodnje iznose 2.440.000 nj. i d j i 2 440 000 j

Otpadajući t š k trošak

10.8

253.200

DJELIDBENE KALKULACIJE Odijelo

Stvarne količine (1)

Ekv. broj. (2)

Veličina 52

1000

Veličina 50

2000

1.35 1

Veličina 48

1700

0.9

UKUPNO

trošak po ekviv.jedinici=

2.440.000 = 500 4880

3

KALKULACIJE

DJELIDBENE KALKULACIJE Ekvivalentna kol. proizvodnje 3(1 × 2 )

Troš. po ekv. jedinici


Udio u uk.troš.

4

CK

5 ( 4 × 3)

6(5/1)

1350

500

675 000 675.000

675

2000

500

1.000.000

500

1530

500

765.000

450

4880

KALKULACIJA VEZANIH ILI PARALELNIH PROIZVODA • primjenjuje se kad se uz jedan ili više glavnih proizvoda javlja neki nusproizvod koji je moguće prodati kao korisni otpad ukupne troškove koji se odnose na glavne ili glavni proizvod • ukupne troškove koji se odnose na glavne ili glavni proizvod potrebno je umanjiti za iznos dobiven prodajom sporednog proizvoda

2.440.000

DJELIDBENE KALKULACIJE DJELIDBENE KALKULACIJE

• Cijena koštanja jedinice proizvoda dobiva se : • pomoću jednostavne djelidbene metode ako se proizvodi jedan glavni proizvod • pomoću metode ekvivalentnih brojeva ako radi o nekoliko vrsta glavnih proizvoda

Primjer • Uz 12.000 komada glavnih(glavnog) proizvoda kao otpadak se javlja 12.000 komada nusprodukta koji se može prodati po cijeni od 1.25NJpo komadu. Ako su ukupni troškovi proizvodnje 270.000, utvrdite cijenu koštanja po jedinici proizvoda.

DJELIDBENE KALKULACIJE UT(Ukupni troškovi) Vrijednost sporednog proizvoda

270.000 nj

Troškovi glavnog proizvoda

255.000 nj

-15.000NJ

DJELIDBENE KALKULACIJE Ako se radi o više vrsta glavnih proizvoda primijeniti ćemo kalkulaciju ekvivalentnih brojeva:

(12 .000 × 1, 25)

Ako se radi o samo jednom glavnom proizvodu: CK =

ukupni troškovi 255 000 T = = = 21,25 nj / proizvodu Q kol. proizvodnje 12 000

Odijelo

Stvarne količine

Ekv. broj.

(1)

(2)

A(50)

2000

1.5

B(52)

4000

2

C(48)

6000

1

UKUPNO

12.000

trošak po ekviv. jedinici =

255.000 = 15 17.000

4

KALKULACIJE

DODATNA KALAKULACIJA

DJELIDBENE KALKULACIJE Ekvivalentna kol. proizvodnje

Troš. po ekv. jedinici 4

Udio u uk.troš.

CK

5 ( 4 × 3)

6(5/1)

3 000 3.000

15

45 000 45.000

22 5 22.5

8.000

15

120.000

30

6.000

15

90.000

15

3(1 × 2 )

17.000

• Primjenjuje se pri proizvodnji različitih učinaka • Troškove je potrebno razvrstati na neposredne (dirktne), te na opšte (posredne) • Direktni se troškovi direktno uključuju u cijenu Direktni se troškovi direktno uključuju u cijenu proizvoda jer se odnose na određeni proizvod a za opšte je potrebno pronaći način kako ih uključiti u cijenu koštanja

255.000



SUMARNA DODATNA KALKULACIJA • Kao osnovica za raspored OT najčešće se uzima direktni trošak (npr. Plate i zrade, mašinski sati rada) • Potreban ključ tj. koeficijent prjenosa OT na neposredne troškove svakog proizvoda gp Primjer. • Neko je preduzeće u jednom razdoblju ostvarilo slijedeću proizvodnju i troškove:

Direktni troškovi Količina Materijal plateizrade izrade

Proizvod

Jed. mjere 1

2

3

4

A

kom

1200

120.000

1.200.000

B

kom

560

100.000

400.000

C

kom

625

60.000

400.000

2385

280.000

2.000.000

opšti troškovi iznose 300.000NJi raspoređuju se na bazi plata izrade.



POSTUPAK RJEŠAVANJA: • naći ključ za raspoređivanje opštih troškova

OT × 100 300.000 × 100 Ključ= = = 15% plaće izrade 2.000.000 ∑ 1. Izračunatim ključem računa se postotak od plata izrade za svaki proizvod 2. Sabrani direktni i pripadajući opštih troškovi= ukupni troškovi svakog proizvoda 3. cijena koštanja=ukupni troškovi svakog proizvoda kroz proizvedena količina

Direktni troškovi Količina

Ukupni direktni troškovi

Otpadajući OT

Ukupni troškovi

Cijena koštanja

Proizvod

Jed. mjere

1

2

3

4

5(3+4)

7(5+6)

7/2

A

kom

1200

120 000 120.000

1 200 000 1.200.000

1 320 000 1.320.000

180 000 180.000

1 500 000 1.500.000

1250

B

kom

560

100.000

400.000

500.000

60.000

560.000

1000

C

kom

60.000

520.000

832

300.000

2.580.000

Materijal izrade

plateizrade

625

60.000

400.000

2385

280.000

2.000.000

460.000

6(

15 % × 4 ) 100

5

KALKULACIJE



Primjer 2 Preduzeće u jednom razdoblju ostvarilo je slijedeću proizvodnju i troškove:

DIFERENCIRANA DODATNA KALKULACIJA • radi tačnijeg raspoređivanja opšti se troškovi raščlanjuju po grupama opštih troškova • vrste opštih troškova dodaje se neposrednim troškovima (potrebne dodatne osnovice za raspored) • Za OT izrade ključ ‐ neposredne bruto plate ili neka druga vrsta neposrednog troška • Za raspored OT uprave i prometa ‐ ukupni direktni troškovi

Jed. mjere 1

2

3

4

A

kom

1400

1.300.000

500.000

B

kom

5000

4.000.000

700.000

C

kom

1000

1.700.000

300.000

4400

7.000.000

1.500.000

UKUPNO



• opšti troškovi izrade iznose 300.000 i raspoređuju se na bazi direktnog troška plata izrade. • opšti troškovi uprave iznose 1.275.000NJ i raspoređuju se na bazi ukupnih direktnih troškova (plate+ materijal izrade)

• • •

× 100 300.000 × 100 × 100 OT OTizrade i izrade i d d× 100 300 300.000 300 000 000 Ključ Ključ 1=1= == = =20% 20% plaće izrade izrade 1.500.000 1.500.000 ∑∑plaće

Ključ 2=

Direktni troškovi Količina Materijal Plate izrade izrade

Proizvod

•

prvim ključem utvrditi % od plata izrade za svaki proizvod = pripadajući OTI drugim ključem utvrditi % od ukupnih direktnih troškova =pripadajući OTUIP direktni + OT izrade +OT uprave i prometa =ukupni troškovi direktni + OT izrade +OT uprave i prometa =ukupni troškovi po proizvodu CK = dijeljenje ukupnih troškova s proizvedenom količinom

OT uprave×100 1.275.000×100 = =15% plaće izrade + materijal izrade 8.500.000 ∑ ∑

DODATNA KALAKULACIJA DODATNA KALAKULACIJA Ukupni direktni troškovi 5(3+4)

Otpadajući Otpadajući Ukupni OT izrade OT uprave troškovi

CK

1.800.000

20 × ( 4 ) 15 × (5) 8(5+6+7) ) 7( ) 100 100 100.000 270.000 2.170.000

1550

4.700.000

140.000

705.000

5.545.000

2.000.000

60.000

300.000

2.360.000

8.300.000

6(

8/2

• preduzeće proizvodi tri vrste različitih proizvoda a ostvarilo je slijedeću proizvodnju i troškove: Direktni troškovi Proizvod

Jed. mjere j

Količina

1109

A

1 kom

2 1000

3 100.000

4 50.000

2360

B C UKUPNO

kom kom

1850 1250

200.000 300.000 600.000

100.000 150.000 300.000

Materijal j izrade

plateizrade p

6

KALKULACIJE

DODATNA KALAKULACIJA • opšti troškovi stvaranja učinaka (izrade) iznose 30.000NJi raspoređuju se na bazi plata izrade • opšti troškovi uprave i prometa iznose 180.000 i raspoređuju se na bazi ukupnih direktnih troškova.

OT izrad ⋅ 100 30 000 ⋅ 100 klju č1 = = = 10 % plate izrade 300000 ∑ klju č 2 =

∑

OTuprave ⋅ 100 180 000 ⋅ 100 = = 20 % plate izrade + ∑ materijal izrade 900000

DODATNA KALAKULACIJA Ukupni direktni troškovi 5(3+4)

Otpadajući OT izrade

Otpadajući Ukupni OT uprave troškovi

CK

150.000

20 × ( 4 ) 15 × (5) ) 7( ) 100 100 5.000 30.000

185.000

185

300.000

10.000

60.000

370.000

200

450.000

15.000

90.000

555.000

444

6(

8(5+6+7)

8/2

900.000

KALKULACIJA U TRGOVAČKOM PODUZEĆU

KALKULACIJA U TRGOVAČKOM PODUZEĆU ELEMENTI

ELEMENTI KALKULACIJE:

FAKTURNA VRIJEDNOST

• Fakturna cijena ili vrijednost naznačena u računu • Ovisni troškovi nabavke( troškovi prevoza, osiguranje, trošak utovara, istovara, carina) • Marža – izražava se u postotku ili apsolutnom iznosu koji se dodaje nabavnoj cijeni • Trgovačko preduzeće nabavilo je 1000 flaša piva po cijeni 2NJ/komadu. Za prijevoz je plaćeno 500 nj, a za utovar i istovar 200 nj. Premija transportnog osiguranja je 2,5%.

ZAVISNI TROŠKOVI

NJ/komadu

1000 kom

2,0

2000

-prevoz

0,5

500

-utovar i istovar

0,2

200

-osiguranje 2.5%

0,05

50

NABAVNA VRIJEDNOST

2,75

2750

Marža 20%

0,55

550

3,3

3300

PC BEZ PDV-a PDV 22%

0,726

726

PRODAJNA CIJENA

4,026

4026

7

TAČKA POKRIĆA

ZADATAK

ZADATAK

ČR = UP ‐ UT ČR= PC ∙ Q – (FT + VT ∙ Q) ČR= 300 ∙ 4.000 – (500.000 + 200 ∙ 4.000) ČR = 1.200.000 ‐ (500.000 + 800.000) ČR 1 200 000 1.300.000 = ‐ ČR = 1.200.000 – 1 300 000 100 000 NJ 100.000 NJ

Iznos 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0

ČR = 0 ako je UP = UT FT 500.000 500.000 = = = 5.000kom PC-VT 300 − 200 100

UT

FT

0 2. 00 0 4. 00 0 6. 00 0 8. 00 0

Q=

UP

KP

25

26

ZADATAK

ZADATAK

Kako se povećanje VT na 220 NJ odražava na TAČKU pokrića?

Q=

FT 500.000 500.000 = = = 6250 PC-VT 300 − 220 80

TAČKA pokrića pomiče se na 6250 kom. proizvoda.

27

28


0 2. 00 0 4. 00 0 6. 00 0 8. 00 0

Iznos 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1 500 000 1.500.000 1.000.000 500.000 0

U P = -0,859Q 2 + 1374,4Q

UP UT

U T = 0,001Q3 − 1,8Q 2 + 1180Q + 134.000

P = U P - U T = -0,001Q3 + 0,941Q 2 + 194,4Q - 134.000

FT

• u svojoj maksimalnoj TAČCI nagib funkcije profita je 0 • nagib ove funkcije jest njena prva derivacija u odnosu na Q pa je:

KP

29

30

5

PRODUKTIVNOST

Produktivnost

Produktivnost Definicija:" jedno od mjerila uspješnosti, koje predstavlja produktivnost rada izraženu odnosom između ostvarene količine učinaka i količine ljudskog rada upotrebljenog za stvaranje istih“

Pojam produktivnosti rada podrazumjeva rezultat ukupnog živog i minulog rada. Živi rad predstavlja mjerodavnu osnovu za istraživanje produktivnosti rada. Osnovne komponente produktivnosti u saobraćaju su: -ostvarena proizvodnja saobraćajnih usluga QP -količina živog rada QL. Tako se produktivnost rada može predstaviti kao: PRODUKTIVNOST

Glavna težnja: ostvariti određenu razinu učinaka uz što manju upotrebu ljudskog rada, odnosno veće količine učinaka uz isti udio rada. PRODUKTIVNOST

- za putnički saobraćaj

Pp =

odnos količine učinaka i bilo kojeg elementa koji sudjeluje u procesu proizvodnje, najčešće uložena radna snaga u časovima rada pod pojmom Produktivnosti misli se prvenstveno samo na ljudski rad Tako se produktivnost rada može predstaviti kao:

Putnič. kilometri (Q pk ) Radna snaga putnog saobrać. (L ps )

Metod uslovno-naturalnih jedinica usluge na osnovu ekvivalentnih brojeva. Tako se ovom metodom posmatra utrošeno radno vreme za proizvodnju jednog putničkog kilometra i jednog netotonskog. Pa se na osnovu dobijenog utvrđuje ekvivalentni broj koji označava koeficient odnosa količine rada istih (putničkog i netotonskog kilometra). Ovaj koeficient označavamo sa x, pa ćemo na osnovu njega imati i formulu za izračunavanje globalne produktivnosti rada na nivou nekog preduzeća:

- za robni saobraćaj

Pr =

Netotonski kilometri ((Q Q ntp )

P =

Qntk + Q pk ⋅ x

Radna snaga robnog saobrać. (Lrs )

L

=

Qrtk L

Globalna prosječna produktivnost može izračunati na bazi aritimetičke sredine:

P =

Pp + Pr 2

PRODUKTIVNOST

Produktivnost Za izračunavane Produktivnosti potrebno je poznavati količinu učinaka i količinu rada pa se Produktivnost može izračunati na dva načina:

a) stavljanjem u odnos količine učinaka i količine rada i obratno

b) da se u odnos stavi količina rada i količina učinaka

PRODUKTIVNOST

PRODUKTIVNOST

Produktivnost Produktivnost rada p=količina učinaka po Q Pr = jedinici rada S ili s S broj radnika s broj utrošenih radnih sati Q količina učinaka

PRODUKTIVNOST

1

PRODUKTIVNOST

Produktivnost

P = Pr

S (ili s) Q

NATURALNA METODA

PRODUKTIVNOST

NATURALNA METODA Numerički primjer: U nekom preduzeću, u jednom danu proizvede se 5 tona proizvoda U proizvodnji sudjeluje 200 radnika. Koliko iznosi Produktivnost rada ?

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA više vrsta istih ili sličnih proizvoda razlike u kvaliteti, dimenziji, bojama, brojevima(limovi različitih debljina, odjela različitih veličina i sl sl. ) ostvarenu količinu proizvoda nije moguće jednostavno zbrojiti rješenje je u svođenju stvarnih količina proizvoda na neki naturalno-uslovni izraz uz pomoć koeficijenata PRODUKTIVNOST

učinak se iskazuje u naturalnim i fizičkim jedinicama mjere (kilogrami, tone, metri, kilovatsati, komadi i sl. preduzeće proizvodi homogeni proizvod iste kvalitete (rudnici, ciglane, tvornice cementa, ljevaonice) proizvodi se više proizvoda ali jedan proizvod svojim udjelom prevladava u proizvodnji

Produktivnost rada pr= količina rada po jedinici učinka S broj radnika s broj utrošenih radnih sati Q količina učinaka

PRODUKTIVNOST

NATURALNA METODA

Zaključak: Svaki je radnik proizveo 0,025 tona ( 250 kg ) proizvoda u jednom danu.

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA Izračunavanje koeficijenta K koeficijent se izračunava na temelju radnog vremena po jedinici proizvoda po slijedećoj lij d ć j formuli: f li

K =

normirani sati rada po jedinici svakog proizvoda normirani sati rada uslovnog proizvoda

PRODUKTIVNOST

2

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA Primjer 1 Proizvod

A B C Ukupno

KP(komada proizvoda) Q0 225 150 315 690

Q1 240 120 350 710

NATURALNO- USLOVNA METODA T 2,4 Za proizvod A: K = A = = 0,67 TC 3,6

Norma sati T 2,4 3,0 3,6

Za proizvod B:

K=

30 3,0 = 0,83 3,6

Za proizvod C:

K=

3,6 = 1,00 3,6

UZIMA SE ZA USLOVNI PROIZVOD PROIZVOD “C” PRODUKTIVNOST

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA

NATURALNO- USLOVNA METODA

Iz prethodne tabele

Utrošeno vrijeme T0=TXQ 540 450 1134 2124

Koeficijent USLOVNE KP

T1

K

Q0

Q1

576 360 1260 2196

0,67 0 67 0,83 1

150 125 315 590

160 100 350 610

Pr0 =

Q0 590 = = 0,28 T0 2124

IPr =

Pr1 =

Q1 610 = = 0,28 T1 2196

Pr1 0,28 ×100 = ×100 = 100 Pr0 0,28

Produktivnost je ostala ista kao i u baznom razdoblju i iznosi 0,28 KP po satu rada.

Reducirane količine na uslovni pr. PRODUKTIVNOST

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA Primjer 2 Proizvod Norma sati KP(komadi) T

Q0

Q1

A

2,40

225

240

B

3,00

150

120

C

3,60

315

350

Ukupno: PRODUKTIVNOST

Utrošeno vrijeme T0

T1

2400

2600

NATURALNO- USLOVNA METODA 2,4 Za proizvod A: K= = 0,67 3,6 Za proizvod B:

K=

33,0 0 = 0,83 3,6

Za proizvod C:

K=

3,6 = 1,00 3,6

PRODUKTIVNOST

3

PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA Koeficijent 0,67 0 67 0,83 1,00

USLOVNE KP Q1 Q0 150 160 125 100 315 350 590 610

PRODUKTIVNOST

RADNA METODA Primjenjuje se u preduzećima koja zbog složenosti proizvodnje nisu u stanju naturalno izraziti količinu proizvoda Produktivnost se izračunava stavljanjem u odnos normiranog i stvarno utrošenog vremena za proizvodnju određene količine proizvoda

Pr =

NORMIRANI SATI RADA STVARNO UTROŠENO VRIJEME

PRODUKTIVNOST

RADNA METODA Pr =

NS 4.350.000 = = 1.06 normnih sati/1 radni sat ES 4.100.000

Na svaki radni sat utrošen za ostvarenje proizvodnje, ostvrena je količina proizvodnje u iznosu od 1,06 normna sata PRODUKTIVNOST

NATURALNO- USLOVNA METODA Pr0 =

Q0 590 = = 0,24 T0 2400

IPr =

Pr1 =

Q1 610 = = 0,23 T1 2600

Pr1 0,23 ×100 = ×100 = 95,8 Pr0 0,24

Produktivnost je u odnosu na bazno razdoblje smanjena sa 0,24 KP po satu na 0,23 KP po satu tj. Za 4,2%. PRODUKTIVNOST

RADNA METODA Primjer Proizvod

KP

Norma sati

Normirano vrijeme(sati)

A

7800

90

702.000

B

9400

120

1.128.000

C

12000

210

2.520.000

Ukupno:

4.350.000

Za proizvodnju ove količine proizvoda preduzeće je stvarno utrošilo 4.100.000 sati rada. PRODUKTIVNOST

NOVČANA METODA MJERENJA Produktivnosti RADA Ukupan učinak proizvodnje izražava se vrijednosno Prednost za poduzeća s velikim asortimanom proizvoda Nedostatak leži u tome da promjena cijena na tržištu može iskriviti sliku o vrijednosti proizvodnje a time i samu Produktivnost Uvođenje stalnih cijena anulira se utjecaj koje ima tržište PRODUKTIVNOST

4

PRODUKTIVNOST

NOVČANA METODA MJERENJA Produktivnosti RADA Produktivnost rada primjenom novčane metoda računa izračunava se na slijedeći način:

Pr =

∑ broj proizvoda ili usluga × cijene broj radnika ili broj sati rada

PRODUKTIVNOST

Primjer I razdoblje: 1420 T po cijeni 100NJ sa 50 radnika II razdoblje: j 1600 T po p cijeni j 110 NJ sa 60 radnika Izračunati Pr0 i Pr1 na temelju stvarnih i stalnih cijena

PRODUKTIVNOST

NOVČANA METODA MJERENJA Produktivnosti RADA Primjena stvarnih cijena: 1600 × 110 1420 × 100 Pr1 = = 2934 Pr0 = = 2840 60 50 IPr =

Pr1 2934 × 100 = × 100 = 103,3 Pr0 2840

Produktivnost je u baznom razdoblju iznosila 2840 NJ proizvodnje po zaposlenom, dok je u drugo razdoblju porasla na 2934 NJ po zaposlenom tj. Za 94 NJ po zaposlenom (3,3%) PRODUKTIVNOST

RAD KAO ELEMENT Produktivnosti RADA

preduzeće treba raspolagati sa relevantnom dokumentacijom o količini rada po mjestima i učincima Postavlja se pitanje koje radnike uključiti u mjerenje Produktivnosti

PRODUKTIVNOST

NOVČANA METODA MJERENJA Produktivnosti RADA

NOVČANA METODA MJERENJA Produktivnosti RADA Primjena stalnih cijena:

Pr0 =

1420 × 100 = 2840 50 IPr =

Pr1 =

1600 × 100 = 2667 60

P1 Pr 2667 × 100 = × 100 = 94 Pr0 2840

Primjenom stalnih cijena Produktivnost drugog razdoblja smanjena je na i to za 6 % PRODUKTIVNOST

RAD KAO ELEMENT Produktivnosti RADA

Primjer: U preduzeću se proizvede 12.5 tona šećera mjesečno. preduzeće zapošljava 70 radnika, od čega 50 radi u proizvodnji, 10 u pomoćnim službama, a 10 pripada zajedničkim službama. Potrebno je izračunati prosječnu Produktivnost po radniku i po pojedinim kategorijama. PRODUKTIVNOST

5

PRODUKTIVNOST

RAD KAO ELEMENT Produktivnosti RADA Produktivnost po zaposlenom radniku

Pr =

kol. proiz. šeće 12.5t = = 0,178 br. ukupno zap. radnika 70

Produktivnost direktnih i pomoćnih radnika

Pr =

kol. proiz. še će br. pom. i dir. radnika

=

12 . 5 t = 0 , 208 60

Produktivnost direktnih radnika

Pr =

kol. proiz. še će 12 . 5 t = = 0 , 25 br. dir. radnika 50

PRODUKTIVNOST

6

EKONOMICNOST

EKONOMIČNOST UKUPNA EKONOMIČNOST

EKONOMIČNOST Princip ekonomičnosti proizvodnje izražava težnju kolektiva preduzeća da ostvari što veći obim proizvodnje a samim tim i što veći prihod, uz što manje troškove svih činilaca procesa proizvodnje. U saobraćaju to znači težnju da se ostvari što veći oim saobraćajnih usluga izraženih u putničkim i netotonskim kilometrima, kao jedinicama neto-rada koje se realizuju i donose prihode, uz što niže troškove proizvodnje.

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

E=

Ph = Tr

ost areni učinci činci × cijene(prihod) ∑ ostvareni

∑ utrošeni elementi rad.procesa × cijene(troškovi)

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

• prikazuje koliko se NJ prihoda ostvaruje po 1 NJ troška • djelovanje ekonomskih zakona preduzeće prisiljava da ostvaruje ciljeve poslovanja uz što manje trošenje elemenata reprodukcije tj. manje troškove

E>1 poslovanje je ekonomično

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

E<1 poslovanje je neekonomično E=1 poslovanje je na granici ekonomičnosti

EKONOMIČNOST

Povećanje ekonomičnosti se postiže:

Povećanje ekonomičnosti se postiže:

Maksimiziranjem prihoda • povećanjem količine učinaka uz nepromijenjene troškove • ostvarenjem većih prodajnih cijena proizvoda i usluga

Štedljivim utroškom sredstava • smanjenjem količine elemenata radnog procesa • nižim nabavnim cijenama elemenata radnog procesa

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

1

EKONOMICNOST

EKONOMIČNOST

EKONOMIČNOST

PARCIJALNA EKONOMIČNOST

ER =

Q ⋅ cijena učinaka EM = Fmaterijal ⋅ cijena materijala

Q ⋅ cijena učinaka Frad ⋅ cijena rada

ER =

PARCIJALNA EKONOMIČNOST

Q ⋅ cijena učinaka Frežija ⋅ cijena režija

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

EKONOMIČNOST (stalne cijene)

Primjer:

Preduzeće je u dva razdoblja ostvarilo slijedeću proizvodnju i slijedeće troškove: 1.RAZDOBLJE UTROŠCI

Količine

cijene

2.RAZDOBLJE Količine

cijene

Materijal

340tona

900NJ

440tona 1000NJ

Rad

1900sati

100NJ

2000sati

Amortizacija REZULTATI

• Prikazuje koliko se NJ prihoda raspoređuje na svaku NJ troška pojedinog proizvodnog faktora. • Preko parcijalne ekonomičnosti dolazi se do podataka kolika je bila ekonomičnost trošenja pojedinog proizvodnog faktora

200.000NJ 1200KP 1200NJ

1. RAZDOBLJE UTROŠCI

2. RAZDOBLJE

Količine

Cijene

Vrijednost

Količine

Cijene

Vrijednost

Materijal

340

900

306.000

440

900

396.000

Rad

1900

100

190.000

2000

100

Amortizacija

200.000

Ukupno trošak REZULTATI

200.000

200.000

696.000 1200KP

120NJ

1200 NJ

1.440.000 NJ

200.000 200.000 796.000

1300

1200 NJ

1.560.000 NJ

200.000NJ 1300KP 1200NJ

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST EKONOMIČNOST KOLIČINSKA EKONOMIČNOST (stalne cijene)

UKUPNA:

E=

Q ⋅ stalne cijene K fa ⋅ stalne cijene

Primjenom stalnih cijena otklanja se utjecaj tržišta na ekonomičnost poslovanja.

EKO NOMIČNOST

I. RAZDOBLJE :

E1=

II. RAZDOBLJE :

E2 =

INDEKS :

1200 ⋅ 1200

( 340 ⋅ 900) + (1900 ⋅100) + 200.000

= 2,06

1300 ⋅1200 = 1,95 440 ⋅ 900 + ( ) ( 2000 ⋅100) + 200.000

IE =

E2 1.95 × 100 = × 100 = 94.7 E1 2.06

EKO NOMIČNOST

2

EKONOMICNOST

EKONOMIČNOST Tumačenje: Ekonomičnost mjerena količinski, ostvarila je pad od 5,3% tj. na 1 NJ utrošaka ostvareno je 0,11 NJ prihoda manje, odnosno: 1.440.000/696.000 = 2,01 1.560.000/796.000=1,95 2,01-1,95=0,11 Razlog: količina utrošenih faktora rasla je brže od rasta količine učinaka • u preduzeću se nije ekonomisalo sa faktorima proizvodnje EKO NOMIČNOST

• PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stalne cijene) I. Razdoblje II.Razdoblje

RAD: E = 1200 ⋅ 1200 = 7,57 E 2 = 1300 ⋅ 1200 = 7,8 1 2000 ⋅ 100 1900 ⋅ 100 IE rad =

E2 7.8 ×100 = × 100 = 103 E1 7,57

Ekonomičnost rada povećala se za 0,23 NJ prihoda po NJ troška odnosno za 3%. (radilo se produktivnije) EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

• PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stalne cijene) I. Razdoblje II.Razdoblje

MAT

EKONOMIČNOST

E1 =

1300 ⋅1200 1200 ⋅ 1200 = 3,93 3 93 = 4,7 4 7 E2 = 440 ⋅ 900 340 ⋅ 900

IE mat =

EKONOMIČNOST • PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stalne cijene) I. Razdoblje

AMO AMO:

E2 3.93 ×100 = × 100 = 83.6 E1 4.7

Ekonomičnost materijala smanjila se za 0,77 NJ prihoda po NJ troška odnosno za 16,3%. (Materijalom se nije ekonomiziralo) EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST Ukupno gledajući, na smanjenje ukupne ekonomičnosti za 5,3% utjecaj su imali: • izraziti pad ekonomičnosti materijala od ( , ) (-16,3%) • rast ekonomičnosti amortizacije od (+8,3%) • rast ekonomičnosti rada od (+3%)

E1 =

1200 ⋅1200 = 7,2 200.000

IE amo =

1300 ⋅1200 = 7,8 200.000

E2 7.8 ×100 = × 100 = 108.3 E1 7.2

ekonomičnost amortizacije u drugom razdoblju je veća za 8,3%. Na jednu NJ troška amortizacije EKO ostvareno NOMIČNOST je 0,6 NJ prihoda više.

EKONOMIČNOST (stvarne cijene)

1. RAZDOBLJE UTROŠCI

Količine

Cijene

Vrijednost

Materijal

340

900

Rad

1900

100

Amortizacija

200.000

Ukupno trošak REZULTATI EKO NOMIČNOST

II.Razdoblje

E2 =

2. RAZDOBLJE(stvarne cijene) Količine

Cijen e

Vrijednost

306.000

440

1000

440.000

190.000

2000

120

200.000

200.000

696.000 1200

1200

1.440.000

240.000 200.000 880.000

1300

1400

1.820.000

EKO NOMIČNOST

3

EKONOMICNOST

EKONOMIČNOST

EKONOMIČNOST

VRIJEDNOSNA EKONOMIČNOST (stvarne cijene) I. RAZDOBLJE :

E=

UKUPNA

Q ⋅ ttekuće k ć cijene ij K fa ⋅ tekuće cijene

Primjenom stvarnih cijena uključujemo i utjecaj tržišta na ekonomičnost EKO NOMIČNOST

II. RAZDOBLJE :

INDEKS :

E1 =

1200⋅ 1200

( 340⋅900) +(1900⋅100) + 200.000

E2 =

= 2,06

1300⋅1400 = 2,06 ( 440⋅1000) +( 2000⋅120) + 200.000

IE =

E2 2.06 × 100 = × 100 = 100 E1 2.06

EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

Tumačenje: • Uz primjenu stvarnih cijena ukupna ekonomičnost nije se mijenjala mijenjala, u oba je razdoblja ostvareno 2,06 NJ prihoda po jednoj jedinici nastalih utrošaka. Razlog : • Porasla je i količina prihoda i rashoda, pri čemu je njihov postotni porast bio jednaki

EKONOMIČNOST PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stvarne cijene) I. Razdoblje II.Razdoblje

RAD: E = 1200 ⋅1200 = 7,57 1 1900 ⋅ 100 IE rad =

E2 =

1300 ⋅1400 = 7,57 2000 ⋅120

E2 7.57 × 100 = × 100 = 100 E1 7.57

EKO NOMIČNOST

Ekonomičnost rada promatrana primjenom stvarnih (tekućih) cijena nije se promijenila, odnosno na svaku NJ troška rada ostvareno je 7,57 NJ prihoda. EKO NOMIČNOST

EKONOMIČNOST

EKONOMIČNOST

• PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stvarne cijene) I. Razdoblje II.Razdoblje

MAT: E1 =

1200 ⋅1200 = 4,7 , 340 ⋅ 900

IE mat =

E2 =

1300 ⋅1400 , = 4,1 440 ⋅1000

E2 4.1 ×100 = ×100 = 87,2 E1 4.7

Ekonomičnost materijala promatrana primjenom stvarnih cijena pala je u odnosu na prvo razdoblje za 0,6 NJ prihoda po jedinici troška materijala, tj. smanjena je EKO NOMIČNOST za 12,1%.

• PARCIJALNA EKONOMIČNOST (stvarne cijene) I. Razdoblje II.Razdoblje

1300 ⋅ 1400 1200 ⋅ 1200 = 9,1 91 = 7,2 7 2 E2 = 200.000 200.000 E 9.1 IE amo = 2 ×100 = × 100 = 126.3 E1 7.2

AMO: E1 =

Ekonomičnost amortizacije porasla je za 26,3%, tj. po jednoj NJ troška amortizacije ostvareno je 1,9 NJ EKOprihoda NOMIČNOSTviše u odnosu na prvo razdoblje.

4

EKONOMICNOST

EKONOMIČNOST • Ukupno gledajući (primjenom stvarnih cijena), ekonomičnost se nije mijenjala u drugom razdoblju • Razlog g tome nalazimo u p parcijalnim j veličinama. Porast ekonomičnosti amortizacije za 26,3% i nemijenjanje ekonomičnosti rada anulirao je pad ekonomičnosti materijala za 12,1% što je u globalu dovelo do toga da se ekonomičnost ukupno nije promijenila.

• Princip ekonomičnosti proizvodnje izražava težnju kolektiva radne organizacije da ostvari što veći obim proizvodnje a samim tim i što veći prihod, uz što manje troškove svih činilaca procesa proizvodnje. U saobraćaju to znači težnju da se ostvari što veći obim saobraćajnih usluga izraženih u putničkim i netotonskim kilometrima, kao jedinicama neto-rada koje se ralizuju i donose prihode, uz što niže troškove proizvodnje.

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

Metodi mjerenja i analize ekonomičnosti Merenje i analiza ekonomičnosti mogu se vršiti: • na nivou preduzeća • na nivou i užih žih organizacionih i i ih jjedinica di i – sekcija, stanica ložionica, pogona i drugih poslovnih jedinica, • na pojedinim relacijama • u pojedinim procesima rada.

•

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

gde je Qrtk = obim redukovanih tonskih kilometara, L= troškovi radne snage, M= materijalni troškovi sa uslugama, I= troškovi sredstava za rad rad.

• 2.Merenje naturalnim jedinicama bruto-rada može se vršiti na osnovu izmeritelja brutotonskog kilometra prema tome,odnos

•

Mjerenje globalne ekonomičnosti na nivou preduzeća – grane 1.Merenje naturalnim jedinicama neto rada je osnovni izraz neto-rada ekonomičnosti koja se može meriti pomoću obrasca: E=

E=

Qntk + Q pk T

E=

Q = rtk T

E=

Q L

E=

Q M

Qrtk L+M +I

Qb rtk L+M +I

• 3.Merenje vrednosnom jedinicama proizvodnje usluga može se vršiti, pre svega na osnovu ukupnog prihoda,tj. na osnovu prevoznih cena: V

E=

EKO NOMIČNOST

EKO NOMIČNOST

L+M +I

5

EKONOMICNOST

• Prema tome ekonomičnost se utvrđuje odnosom: E =

Qntk ⋅ C ntk + Q pk ⋅ C pk L+ M + I

EKO NOMIČNOST

Ako nastupi povećanje obima usluga sa 22.000 rtk na 24.000 pri sledećoj strukturi troškova: Fiksni troškovi 88.000 NJ, po jedinici 4,00 NJ Varijabilni troškovi 55.000 NJ, po jedinici 2,50 NJ --------------------------------------------Ukupni troškovi 143.000 NJ, po jedinici 6.50 NJ nastupiće sledeće promene u masi i troškova i njihovoj strukturi: __________________________________________________________________________ Bazni period Tekući period Razlika «O» «I» Obim saobraćaja (rtk) 22.000 24.000 + 2.000 Fiksni troškovi (NJ) 88.000 88.000 _______ Varijabilni j troškovi ((NJ)) 55.000 60.000 + 5.000 Ukupni troškovi (T) NJ 143.000 148.000 + 5.000 Troškovi po 1 rtk: Fiksni (t) 4,00 3,67 - 0,33 Varijabilni 2,50 2,50 _____ Ukupni (t) 6,50 6,17 - 0,33 Kao što se vidi, iz ovih promena u strukturi troškova proizilaze i promene u ekonomičnosti: ideks ekonomičnosti je:

EKO NOMIČNOST

Q1 Q0 24.000 22.000 : × 100 = : × 100 = (0,162 : 0,153) × 100 = 105,5 T1 T0 148.000 143.000 jer je indeks obima saobraćaja

Q1 24.000 × 100 = × 100 = 109 Q0 22.000 a indeks troškova :

T1 148 .000 × 100 = × 100 = 103 .5 143 .000 T0

Prema tome, pošto je obim saobraćaja porastao za 9%, a troškovi 3,5%, povećanje ekonomičnosti za 5,5% rezultira isključivo iz povećanja obima usluga (jer se pretpostavlja da su nepromenjeni varijabilni troškovi po 1 rtk, što znači da su isključena dejstva ostalih faktora). Dakle rezultat je: Indeks porasta obima usluga . . . . . . . . . . . . 109 indeks ekonomičnosti. . . . . . . . . . . . . . . . . 105,5 indeks porasta troškova. . . . . . . . . . . . . . . .103,5 EKO NOMIČNOST

• Daljom analizom se vidi da je ovakav rezultat izražen u kvantitativnoj uštedi na troškovima: (Q1 ⋅ T p ) − Tt = ( 24.000 ⋅ 6,5) − 148.000 = 8.000 NJ, a ova ušteda rezultira iz smanjenja fiksnih troškova po jedinici usluge sa 4,00 na 3,67 NJ, koji su umasi ostali isti i pripovećanju obima usluga.Krajnji efekat je u sniženju ukupnih troškova po jedinici usluge sa 6,5 na 6,17 NJ.

EKO NOMIČNOST

6

RENTABILNOST

RENTABILNOST Rentabilnost ulaganja

RENTABILNOST Princip P i i rentabilnosti t bil ti predstavlja d t lj odnos d između ostvarene dobiti i vrijednosti angažovanih sredstava za proizvodnju transportne ili PTT usluge. Prema tome, princip rentabilnosti je težnja da se ostvari maksimalna dobit uz minimalno angažovanje sredstava.

RENTABILNOST Rentabilnost imovine

R= R

Poslovni rezultat (profit, dobit) ×100 uložena imovina

•Mjerilo uspješnosti poslovanja koje pokazuje koliko se jedinica poslovnog rezultata (profit, dobit) ostvaruje na 100 jedinica uloženog kapitala(imovine).

RENTABILNOST Primjer( rentabilnost imovine): Preduzeće je ostvarilo bruto dobit od 100.000 nj. Uloženi kapital(imovina) preduzeća iznosi 1.000.000 kn. Kolika je rentabilnost? R=

bruto dobit 100.000 ×100 = ×100 = 10% kapital 1.000.000

Rentabilnost iznosi 10%, drugim riječima, na svakih 100 NJ kapitala ostvareno je 10 NJ bruto dobiti.

R=

Poslovni rezultat (profit, dobit) ×100 uložena glavnica

•Mjerilo uspješnosti poslovanja koje pokazuje koliko se jedinica poslovnog rezultata (profit, dobit) ostvaruje na 100 jedinica uloženog vlastitog kapitala(glavnice).

RENTABILNOST Rentabilnost poslovanja(proizvodnje) R R=

Poslovni rezultat ((dobit, profit) p ) × 100 ukupni rashodi

•Mjerilo uspješnosti poslovanja koje pokazuje koliko se jedinica poslovnog rezultata (profit, dobit) ostvaruje na 100 jedinica utrošenih sredstava( rashoda)

RENTABILNOST Ako Preduzeće mora iz bruto dobiti izdvojiti još 30% za porez

R=

bruto dobit - porez 100.000-30.000 ×100 = ×100 = 7% kapital 1.000.000

Na svakih 100 uloženih NJ kapitala Preduzeće je ostvarilo 7 NJ neto dobiti, tj. rentabilnost je iznosila 7%.

1

RENTABILNOST

RENTABILNOST

RENTABILNOST Primjer: Rentabilnost poslovanja(proizvodnje) Rezultati poslovanja preduzeća za jedno razdoblje: PRIHODI

12.450.000

RASHODI

11 245 000 11.245.000

BRUTO DOBIT

1.205.000

Izračunajte rentabilnost poslovanja pomoću navedenih podataka

RENTABILNOST

R=

bruto dobit 1.205.000 ×100 = ×100 = 10,71 rashod 11.245.000

Rentabilnost poslovanja iznosila je 10,71%, tj. na svakih 100 NJ rashoda ostvareno je 10,71 NJ bruto dobiti.

RENTABILNOST Rentabilnost poslovanja

Primjer 3: USPOREĐIVANJE RENTABILNOSTI ELEMENT

PLANIRANO

OSTVARENO

PLANIRANO

Ukupni prihod

1.853.000

2.110.000

Ukupni p rashod

1.670.000

1.890.000

154.000 128.100 ×100= 7,87% ×100= 7,42% Rost = Rp = 1.956.000 1.724.900

Dobitak

183.000

220.000

Porezi iz dobitka

54.900

66.000

Čisti dobitak

128.100

154.000

Vlastiti kapital

3.500.000

3.500.000

Izračunajte rentabilnost (temeljem neto dobiti) te usporediti plansku i ostvarenu rentabilnost.

RENTABILNOST

Rost 7,87 ×100= ×100= 106 Rp 7,42

Ostvarena rentabilnost poslovanja veća je od planske rentabilnosti za 6%. Na svakih 100 NJ rashoda ostvareno je 0,45 NJ više neto dobiti nego što je bilo planirano.

RENTABILNOST

Rentabilnost ulaganja PLANIRANO

IR =

OSTVARENO

Primjer 4:

PREDUZEĆA

OSTVARENO

154.000 128.100 × 100 = 4, 4 4% Rp = ×100 = 3,6% 3 6% R o = 3.500.000 3.500.000 R 4, 4 ΙR= ost = × 100 = 122 R pl 3, 6 Ostvarena rentabilnost ulaganja veća je od planske rentabilnosti za 22%. Na svakih 100 NJ vlastitog kapitala ostvareno je 0,8 NJ više neto dobiti nego što je bilo planirano.

A

B

Ukupni prihod

17.576.000

22.765.000

Ukupni rashod

17.200.000

22.100.000

Dobitak

376.000

665.000

Vlastiti kapital

30.000.000

32.000.000

Izračunajte rentabilnost poslovanja i rentabilnost ulaganja u oba preduzeća te izvršite uporedbu.

2

RENTABILNOST

RENTABILNOST A RA =

RENTABILNOST Rentabilnost ulaganja

Rentabilnost poslovanja B

A

376.000 665.000 ×100= 2,18% ×100 = 3% RB = 17.200.000 22.100.000 3 IR = × 100 = 137 2.18

Rentabilnost poslovanja u PREDUZEĆE "B" veća je za 0,82 NJ dobiti na svakih 100 NJ rashoda nego u PREDUZEĆE "A" tj. za 37%.

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI

UTROŠCI

Količine

2 RAZDOBLJE 2.RAZDOBLJE

cijene

Količine

cijene

Materijal

230

645

250

700

Rad

1145

500

1345

600

Amortizacija

300.000

Ostale režije

200.000

REZULTATI

1100

300.000

1200

2. RAZDOBLJE(količinski) Količine

Cijene

Vrijednost

Materijal

250

645

161.250

Rad

1345

500

672 500 672.500

Amortizacija

300.000

Ost.režije

200.000

UK.TROŠAK REZULTATI

1.333.750 1200

1200

2.07 × 100 = 165.6 1,25

Rentabilnost ulaganja u PREDUZEĆE "B" veća je za 0,82 kunu dobiti na svakih 100NJ ulaganja nego u PREDUZEĆE "A" tj. za 65.5%.

1. RAZDOBLJE

2. RAZDOBLJE(vrijednosno)

UTROŠCI

Količine

Cijene

Vrijednost

Količine

Cijene

Vrijednost

Materijal

230

645

148.350

250

700

175.000

Rad

1145

500

572.500

1345

600

Amortizacija

300 000 300.000

Ost.režije UK.TROŠAK REZULTATI DOBITAK ULOŽ.KAPITAL

1100

1200

807.000 300 000 300.000

200.000

200.000

1.220.850

1.482.000

1.320.000

1200

1300

1.560.000

99.150

78.000

2.200.000

2.234.000

200.000

1200


UTROŠCI

IR =


Primjer: Preduzeće je u dva razdoblja ostvarilo slijedeću proizvodnju i slijedeće troškove: 1 RAZDOBLJE 1.RAZDOBLJE

B

665.000 376.000 ×100= 2.07% RA = ×100 = 1.25% RB = 32.000.000 30.000.000

1.440.000

1300

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI Potrebno je izračunati sljedeće pokazatelje: Produktivnost Ekonomičnost (ukupno, vrijednosno ) Rentabilnost poslovanja i ulaganja( uk. trošak=rashod) Uporedite dobivene rezultate i komentirajte ih

3

RENTABILNOST

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI PRODUKTIVNOST (naturalno)

Pr1 =

Q 1100 = = 0, 96 T 1145 ΙPr=

Pr2 =

Q 1200 = = 0,89 T 1345

Pr2 0,89 = × 100 = 92, 7 Pr1 0,96

U drugom razdoblju proizvodilo se 0,07 komada proizvoda po satu manje, tj. produktivnost rada smanjila se za 7,3%.

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI EKONOMIČNOST(količinski)

E1 =

1100 ⋅ 1200 = 1, 08 ( 230 ⋅ 645) + (1145 ⋅ 500 ) + 300.000 + 200.000

E2 =

1200 ⋅ 1200 = 1, 08 250 645 1345 ⋅ + ⋅ 500 ) + 300.000 + 200.000 ( ) ( ΙE=

E2 1, 08 × 100 = × 100 = 100 E1 1, 08

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI EKONOMIČNOST(vrijednosno)

E1 =

1100 ⋅ 1200

( 230 ⋅ 645 ) + (1145 ⋅ 500 ) + 300.000 + 200.000

E2 =

1200 ⋅ 1300

( 250 ⋅ 700 ) + (1345 ⋅ 600) + 300.000 + 200.000 ΙE=

= 1, 08

= 1, 05

E2 1, 05 × 100 = × 100 = 97, 3 E1 1, 08

U drugom razdoblju ostvareno je 0,03 NJ prihoda po jedinici utroška manje u odnosu na prvo razdoblje tj. ekonomičnost je pala za 2,7%.

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI ZAKLJUČAK IZ DO SADA IZRAČUNATOG:

Vrijednosna ekonomičnost u drugom razdoblju je za 0,03 NJ prihoda po jedinici troška manja( 2,7%) 2 7%) od količinski izražene ekonomičnosti u drugom razdoblju a razlog tome su vanjski faktori(cijene).

U drugom razdoblju ostvareno je 1,08 NJ po jedinici troška kao i u prvom razdoblju, dakle ekonomičnost se nije mijenjala.

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI RENTABILNOST ULAGANJA

R1 =

99.150 ×100 = 4,4% R 2 = 78.000 × 100 = 3, 4% 2.220.000 22.234.000 234 000

R 2 3, 4 = × 100 = 78, 2 R1 4, 4 Rentabilnost ulaganja u drugom razdoblju smanjila se za 21,8% , tj. ostvareno je 1 NJ dobiti na 100 jedinica uloženog kapitala manje, u drugom nego u prvom razdoblju. ΙR=

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI RENTABILNOST POSLOVANJA

R1 =

99.150 ×100 = 8,1% R 2 = 78.000 × 100 = 5, 2% 1.220.850 1.482.000 ΙR=

R 2 5, 2 = × 100 = 64,1 R1 8,1

Rentabilnost poslovanja u drugom je razdoblju za 35,9% manja nego u prvom, tj. na svakih 100 NJ rashoda ostvareno je 2,9 NJ dobiti manje u drugom nego u prvom razdoblju.

4

RENTABILNOST

POVEZANOST MJERILA USPJEŠNOSTI KONAČNI ZAKLJUČAK:

Prduktivnost je smanjena za 7,3%, zbog bržeg rasta utrošenog vremena od rasta količine učinaka. Količinska ekonomičnost ostala je ista, dakle porast količine učinaka bio je jednak porastu količine utrošenih elemenata proizvodnje. Vrijednosna ekonomičnost ostvarila je pad za 2,7% zbog bržeg rasta rashoda poslovanja od rasta prihoda Na slabiji rezultat poslovanja(rentabilnost) glavni je utjecaj imalo smanjenje ekonomičnosti(brži rast rashoda od rasta prihoda)

5

Ekonomika u Saobracaju

Recommend Documents