Ekonomija svijeta - rast, razvoj i trendovi Besim ulahovi
Ekonomski fakultet Sarajevo Beogradska bankarska akademija
© Ekonomski fakultet Sarajevo Sva prava pridržana. Nije dopušteno niti jedan dio ove publikacije reproducirati ili distribuirati u bilo kojem obliku ili pohraniti u bazi podataka bez prethodnog pismenog odobrenja izdavaa Izdava: Ekonomski fakultet, Sarajevo Koizdava: Beogradska bankarska akademija, Fakultet za bankarstvo, finansije i osiguranje, Beograd Glavni i odgovorni urednik: prof. dr. Muris ii, dekan Ekonomskog fakulteta u Sarajevu Urednik: prof. dr. Dževad Šehi, prodekan, Ekonomski fakultet Sarajevo Recenzenti: prof. dr. Maks Tajnikar, Univerzitet u Ljubljani, Ekonomski fakultet prof. dr. Petar Filipi, Sveuilište u Splitu, Ekonomski fakultet prof. dr. Hani Hasan, Union Univerzitet, Beogradska bankarska akademija, Beograd prof. dr. Veselin Vukoti, Fakultet za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, UDG, Podgorica Lektor: Vildana ulahovi Korektor: Maida ulahovi DTP i dizajn naslovne strane: TOPDOG, d.o.o. Sarajevo Godina izdanja: 2008 Tiraž: 500 primjeraka Štampa: VNG Grafika, Mostar CD štampa: TOPDOG d.o.o., Sarajevo CIP – katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 330.34/.36(075.8) ULAHOVI, Besim Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi/Besim ulahovi. – Sarajevo: Ekonomski fakultet 2008.-582 str. : ilustr; 25 cm + [1] CD Bibliografija uz svako poglavlje i uz tekst ISBN 978-9958-25-009-5 ISBN 978-9958-25-010-1 (CD) COBISS.BH-ID 16451846
Sadržaj
v
vi
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Sadržaj
vii
Imao sam zadovoljstvo da proitam rukopis prof. dr Besima ulahovia: „Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi“. Iako rukopis ima 540 stranica i vrlo gusto je kucan - uspio sam da materijal proitam. Radi se o izvanrednoj knjizi, skoro da kazem monumentalnom djelu prof. Besima ulahovia. Prosto je nevjerovatno da je jedan istraživa uspio da prikupi, obradi i sistematizuje ovoliko materijala. ak da je to radio jedan institut imao bi puno posla. Sam naslov knjige je izazovan i inspirativan, pogotovu knjige koja se pojavljuje na prostoru Balkana, na kojem je filozofija zatvorenosti i podjela još uvijek snažna. Ve od naslova poinje sukob sa uobiajenim shvatanjem ekonomije kao nacionalne ekonomije. Ideja globalizacije je snažno prožela ovaj rad odnosno tržišni pristup razvoju. Istina, autor ukazuje i na velike razlike koje danas postoje u svijetu, ali vjeruje da nova razvojna paradigma za koju se on zalaže jeste put ka ublažavanju tih razlika. Knjiga je pisana neobino jasnim stilom, tehniki je fantastino ureena, grafikoni su uraeni iznad standarda i puna je informacija i izvora odakle se te informacije mogu dobiti. Ovu knjigu sam ve preporuio kao literaturu na našem privatnom univerzitetu UDG, kako za predmet „Svjetska ekonomija“ u okviru redovnih studija, tako i na predmetu „Ekonomski razvoj“ na postdiplomskim studijama. Smatram da e i veina fakulteta sa prostora bivše nam zemlje isto ili slino uraditi. Integracija prostora regiona i preko ove knjige - jeste još jedna od njenih misija. Zaista, sa punom profesionalnom i moralnom odgovornošu preporuujem ovu knjigu, jer ona podiže nivo ekonomskog znanja i nivo literature na našim prostorima.
-
Prof. dr Veselin Vukoti. Autor i nosilac ideje UDG-a i Dekan Fakulteta za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, UDG, Podgorica, Crna Gora
Poašen sam pozivom autora da iznesem mišljenje o rukopisu koji fascinira ne samo obujmom, ve i bogatstvom misli koje sadrži i nainom (ekonomske) analize uz pomo koje autor dolazi do sinteza i zakljuaka. I drugo, estitam mu na hrabrosti da se suoi s vjenim pitanjem na koje generacije znanstvenika nastoje odgovoriti: idemo li dobrim putem? Rukopis prof. dr. Besima ulahovia otkriva mnoge pozitivne aspekte rasta i razvoja ovjeanstva, ali i stranputice kojima se ve dugo kreemo: slabosti koje ne otklanjamo, dileme pred kojima smo zastali i opasnosti koje se nadvijaju nad svjetsko gospodarstvo. U njoj se ogledaju slabosti i opasnosti, ali i snage i prilike s kojima koraamo u neizvjesnu budunost. Živimo u svijetu koji se ubrzano globalizira. S tom se tendencijom mijenja i težište svjetske ekonomije. Danas je ono na adaptaciji, prilagoavanju nekadašnjih nacionalnih ekonomija na globalnu novu ekonomiju. Pria o tom putu, od najranijih dana ljudske povijesti do ovih današnjih, sadržaj je analiziranog rukopisa. Tu nam priu, s poprilinom dozom publicistike vještine, autor nudi u osamnaest poglavlja koja se potencijalno mogu grupirati u etiri tematska dijela.
-Prof. dr. Petar Filipi, redoviti profesor u stalnom zvanju, Proelnik katedre za opu ekonomiju, Ekonomski fakultet, Sveuilište u Splitu, Hrvatska
viii
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Rukopis knjige dr Besima ulahovia “Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj” preznetiran je na 540 stranica kompjuterski složenog i za štampu pripremljenog i prelomljenog teksta. Celokupna materija izlozena je u osamanaest poglavlja. Poglavlja su ujednaenog obima. Uspostavljena je izvanredna proporcija u obradi teorijskih i empirijsko-analitikih aspekata prouavanih fenomena. Struktura knjige dobro je postavljena. Redosled izlaganja je logian. Stil kojim je pisana knjiga je jasan i koncizan. Pored svestrane i produbljene analize prouavanih fenomena ekonomskog rasta, autor je ukazivao i na otvorena pitanja koja zasluzuju pažnju da budu posebno i detaljnije istraživana. U celini uzev, smatramo da “Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj” predstavlja svojevrsno monografsko delo dr Besima ulahovia, izvanredno dobro koncipirano sa rezultatima koji imaju izvanredan znaaj za teoriju i politiku ekonomskog razvoja.
-
Prof. Dr Hasan Hanic, redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Fakulteta za bankarstvo, osiguranje i finansije Univerziteta Union u Beogradu, dekan i prorektor, Srbija
Knjiga, dakle, ima i enciklopedijski karakter, jer autor s posebnom pozornošu vodi rauna da svojim vlastitim stavovima ne utie na itaoca i da mu samo posreduje znanje i informacije koje su mu potrebne za razumijevanje svjetske ekonomije. Stavovi autora se ogledaju u samoj strukturi knjige, pitanjima koje je odabrao, podacima, a ponekad i kroz stavove drugih, a posebno nekih veoma bitnih autora. Knjiga je po svojoj prirodi udžbenik, budui da studenti na jednom mjestu dobijaju sve relevantne informacije za razumijevanje svjetske ekonomije i pojedinanih ekonomija unutar svjetske ekonomije. Ona je i monografija, jer predstavlja jedinstveni pregled svjetske ekonomije. Autor pri tome posebno nastoji da italac “vidi šumu, a ne da se izgubi u analiziranju pojedinanih stabala”. On, meutim, jasno ukazuje na ona “stabla”, svjetske pojave, koje su mijenjale i koje e mijenjati izgled same »šume«. Djela poput ovog rada prof. ulahovia, su životna djela. Životna nisu samo za autora, nego i za itaoca. U ovom sluaju, autor je u jednu cjelinu povezao gradivo koje od njega zahtijeva poznavanje ekonomije, istorije i geografije, ali i savremene ekonomske analize. Da bi napisao ovakvo djelo, morao je kroz duži vremenski period sakupljati literaturu i upoznavati se sa mnogobrojnim temama iz ove tri oblasti. Pri tome je na osnovu mnoštva podataka i saznanja trebao izgraditi vlastiti stav spram ove veoma opširne tematike. Istovremeno je valjalo izuzetno disciplinirano pristupiti pisanju teksta, obzirom da je itaocu htio doarati što zaokruženiju sliku dešavanja u svjetskoj ekonomiji, sliku u kojoj e se vidjeti cjelina, ali istovremeno i sve one pojedinosti koje su uticale ili e uticati na tu cjelinu. S druge strane, autor je ovim tekstom htio stvoriti podlogu, u odreenoj mjeri enciklopedijsku, koja e itaocu pomoi da kreira vlastiti pogled na svjetsku ekonomiju. Prof. ulahoviu je oboje odlino uspjelo. Kao što sam ve pomenuo, ovo može biti životno djelo i za itaoca. Bez obzira na to da li e to biti obian student koji e “morati” proitati ovu knjigu, ili e to biti strunjak ili tek italac koji želi proširiti vidike, ova knjiga e mu vjeno ostati urezana u pamenje i trajno e uticati na njegovo razumijevanje svjetske ekonomije. Zakljuujem da je djelo Besima ulahovia “Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj” važno djelo na koje autor treba biti ponosan, jer ono ima sve karakteristike životnog djela. Ponosni trebaju biti i svi oni koji e ga proitati, jer e stei znanja koja e mijenjati i njihove živote. Na kraju, sigurno je i da ovo djelo predstavlja važan doprinos kulturi i nauci naroda kojem pripada jezik u kojem je knjiga napisana.
-
Prof. dr. Maks Tajnikar, redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Ljubljani
ix
Sadržaj
PRVI DIO: ODAKLE SMO I GDJE SMO? Glava 1: Uvod
1
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
31
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
61
Glava 4: Populacija i demografske promjene
91
Glava 5: Efekti demografskih promjena
121
DRUGI DIO: FAKTORI BLAGOSTANJA Glava 6: Fiziki kapital
151
Glava 7: Humani kapital
181
Glava 8: Tehnološke promjene
211
Glava 9: Prirodni kapital
241
Glava 10: Ekonomija resursa
271
Glava 11: Rast, resursi i okolina
301
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
331
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
361
TREI DIO: DOBITNICI I GUBITNICI Glava 14: Otvorenost i globalizacija
391
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
421
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
451
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
481
ETVRTI DIO: ZA BOLJI SVIJET Glava 18: Izazovi budunosti
511
x
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
xi
Sadržaj
PREDGOVOR
xxiii
PRVI DIO: ODAKLE SMO I GDJE SMO? GLAVA 1: UVOD 1.1. Ekonomski rast vs ekonomski razvoj
1 4
Promjene globalnih koncepata Ekonomski rast i ekonomski razvoj Održivi razvoj
4 6 8
1.2. Potrebe, resursi, blagostanje i siromaštvo
12
Osnovni pojmovi Okvir za rast
12 16
1.3. Razliitost dinamike rasta izmeu pojedinih zemalja
18
Mjerenje ekonomskog rasta i razvoja Razliitost prihoda Razliitost stopa rasta Boks: Izraunavanje stopa rasta Grupiranje zemalja po nivou razvijenosti Reference i web stranice
18 20 23 24 26 29
GLAVA 2: EKONOMSKA HISTORIJA SVIJETA 2.1. Predindustrijske epohe
31
Poeci ovjeanstva i stari vijek Ekonomija raanja civilizacije Srednji vijek Srednjevjekovna Evropa Ostale važnije ekonomije
2.2. Uspon zapadne civilizacije Dinamika uspona Evrope Osvajanje i naseljavanje prostora Rast trgovine i tokova kapitala Boks: Uspjeh malih pomorskih zemalja u trgovini Tehnološke i institucionalne inovacije
2.3. Raanje kapitalizma i industrijalizacija Industrijska revolucija
32 32 32 35 35 36
38 38 39 40 40 42
43 43
xii
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Glavni faktori Boks: Zašto Kina, lider 14. stoljea, nije postala predvodnik Industrijske revolucije Raanje moderne industrije Devetnaesto stoljee: uvršivanje industrijalizacije Prevlast Britanije i poeci globalnog businessa Rani industrijalizeri Kasniji dolaznici Prevlast SAD i Pax Americana
43 44 45 45 45 47 49 50
2.4. Dvadeseto stoljee
51
Ratovi i ekonomska dezintegracija Ekonomske posljedice Prvog svjetskog rata Velika kontrakcija 1929-1933 Rekonstrukcija ekonomskih sistema i pripreme na novi rat Ekonomski aspekti Drugog svjetskog rata Obnova svjetske ekonomije Marshallov plan i ekonomski uzlet Dekolonizacija i ekonomika dekolonizacije Stvaranje Evropske Unije Svjetska ekonomija na poetku 21. stoljea Iza historije Reference i web stranice
51 51 52 52 53 54 54 55 56 57 59 60
GLAVA 3: EKONOMSKA MAPA SVIJETA 3.1. Osnovne karakteristike svjetske ekonomije
61 62
Agregatni trendovi Promjene kontura globalne ekonomske mape Proizvodnja Meunarodna trgovina
62 65 65 70
3.2. Finansijski i investicijski tokovi Transnacionalne korporacije i inostrane direktne investicije
76 76
3.3. Geografsko lociranje ekonomskih aktivnosti
84
Makro nivo i globalna trijada Mikro novo: zrnasta struktura Mezo nivoi: transgranini clusteri Reference i web stranice
84 85 86 88
GLAVA 4: POPULACIJA I DEMOGRAFSKE PROMJENE 4.1. Populacija i output
91 93
Historijski pregled Modeli rasta populacije
93 94
xiii
Sadržaj
Malthuzijanski model Boks: Snaga populacije Solow model Dinamika i struktura aktuelnog rasta populacije Boks: Osnovni demografski pojmovi
4.2. Tranzicija rasta populacije
94 95 96 96 98
99
Demografska tranzicija Tranzicija mortaliteta Tranzicija fertiliteta
99 102 103
4.3. Mehanizmi tranzicije fertiliteta
104
Ekonomska teorija fertiliteta Reduciranje fertiliteta Sredstva Boks: Programi planiranja porodice i njihovi efekti Motivi Programi
105 106 106 107 109 110
4.4. Prognoze rasta populacije
111
Prognoziranje populacije Prognoze 50-godišnjih trendova Boks: Prognoza rasta populacije do 2050. godine: glavni trendovi Reference i web stranice
111 115 117 118
GLAVA 5: EFEKTI DEMOGRAFSKIH PROMJENA
121
Boks: Koliko ljudi može da održava planeta zemlja?
5.1. Starenje populacije Starenje i stanje zdravlja Starenje populacije i ekonomski rast Boks 5.2. Formalni i neformalni sektori tržišta rada u siromašnom svijetu Novo crtanje svjetske demografske mape
5.2. Migracije Uzroci i pojave Boks: Prvi val migracije Savremeni migracijski tokovi Ekonomski efekti migracija Uticaj migracija na zemlje domaine migranata Uticaj na zemlje domaine migranata Napredak i budua uloga migracija
5.3. Urbanizacija Dinamika urbanizacije Urbanizacija i ekonomski rast Dinamika rasta
121 122 122 124 127 127
129 129 131 131 134 135 137 138
138 139 143 143
xiv
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj Reference i web stranice
146 149
DRUGI DIO: FAKTORI BLAGOSTANJA GLAVA 6: FIZIKI KAPITAL
6.1. Kratak pregled doktrina i teorija ekonomskog rasta i razvoja Teorijski model Historijski tok Razvojni koncepti do 1980s Razvojni koncepti od 1980s do danas Neke nauene lekcije Boks 6.1. Pouke iz istone Azije i istone Evrope 6.2. Uloga fizikog kapitala Boks: Uspon i pad uloge kapitala
6.3. Investicije i štednja
151 153 153 154 155 157 160 161
162 164
165
Inostrani kapital Domaa štednja Boks: Državne politike i stope štednje
166 167 168
6.4. Inostrana pomo, doznake i dugovi
169
Inostrana pomo Pomo i ekonomski rast Doznake Definicije, faktori i trendovi Makroekonomski efekti Dugovi Inostrani dugovi Kriza dugova Reference i web stranice
169 173 174 174 175 176 176 177 179
GLAVA 7: HUMANI KAPITAL 7.1. Humani kapital u obliku zdravlja 7.3. Humani kapital u obliku edukacije
181 183 185
Obrazovanje i ekonomski rast Boks: Nejednakost u obrazovanju: Gini koeficijent obrazovanja Edukacija i zarade Tranzicija obrazovanja za 21 vijek
7.3. Humani kapital u obliku znanja Koncepcijski okvir Znanje i humani kapital Boks 7.2. Širenje znanja i smrtnost djece
185 189 191 193
194 194 196 197
xv
Sadržaj
Mjerenje i prikazivanje znanja
201
7.4. Humani kapital u obliku tehnologije
202
Promjenjeni karakter naunih istraživanja Boks: Ubrzavanje tehnološkog razvoja Boks: Nauka i tehnologija - glavne razlike Sistemski karakter tehnoloških inovacija Promjena tehnoekonomske paradigme Reference i web stranice
202 203 205 205 207 209
GLAVA 8: TEHNOLOŠKE PROMJENE 8.1. Tehnološke promjene i inovacije
211 212
Vrste i prostor inovacija Boks: Definicija inovacija Inovacije kao proces baziran na znanju
8.2. Dinamika tehnoloških promjena Boks: Prelomnice Dugoroni valovi Kljune generike tehnologije Boks: Dalekosežni efekti generikih tehnologija
8.3. Priroda tehnološkog progresa Kreiranje znanja i tehnologije i nacionalni inovacijski sistemi Ko finansira stvaranje nauke i tehnologije? Inovativni sistemi: glavni trendovi
8.4. Tehnološki progres i ekonomski rast Transfer tehnologije Implikacije za budunost
213 214 216
217 217 217 220 220
222 222 224 226
231 232 236
Reference i web stranice
238
GLAVA 9: PRIRODNI KAPITAL 9.1. Prirodni sistemi i resursi
241 242
Dobra i usluge prirodnih sistema Klasifikacija prirodnih resursa Obnovljivi prirodni resursi Neobnovljivi resursi
242 244 245 246
9.2. Prirodni resursi i ekonomski rast
250
Resursi i ekonomski rast Resursno „prokletstvo“ Potrošnja Dinamika industrijalizacije Politike
250 252 252 253 254
xvi
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Imovinska prava Cijene
9.3. Resursi i granice rasta Faktori sprijeavanja resursne katastrofe
255 256
258 261
9.4. Geografija, klima i prirodni resursi
263
Geografija Geografija, trgovina i ekonomski rast Geografska koncentracija i spilloveri Geografski efekti na nain vladanja Klima Reference i web stranice
264 264 265 265 267 269
GLAVA 10: EKONOMIJA RESURSA 10.1. Poljoprivreda
271 272
Globalna agrarna proizvodnja i trgovina Boks: „zelena revolucija“ Proizvodnja Meunarodna trgovina Izgledi za budunost
10.2. Šumarstvo Raširenost šuma i konverzija tla Management šuma
10.3. Svježa voda Ponuda i potražnja vode Voda i ekonomske aktivnosti
10.4. Energija Energija i energetski resursi Trendovi i projekcije Modeli proizvodnje i potrošnje. Alternativni izvori energije Energija i ekonomski rast
273 274 275 276 278
280 280 282
283 285 287
288
Reference i web stranice
288 289 291 294 295 299
GLAVA 11: RAST, RESURSI I OKOLINA 11.1. Ekonomski rast i okolina 11.2. Agrar i okolina
301 303 306
Agrar i okolinski eksternaliteti Tlo Fertilizeri (vještaka ubriva) Pesticidi Navodnjavanje i vodni resursi
306 306 306 308 308
xvii
Sadržaj
Polucija zraka Gubitak biološkog diverziteta Agrar i održivost Boks: Proizvodnja organske hrane Politike
309 310 310 311 311
11.3. Energija i okolina
313
Kisele kiše Globalno zagrijavanje Šta je globalno zagrijavanje? Boks: Mehanizam globalnog zagrijavanja Evidencija Predvianja Management globalnog zagrijavanja Kyoto protokol Šta iza Kyota? Budunost politika klimatskih promjena Reference i web stranice
313 316 317 318 318 321 322 324 325 327 328
GLAVA 12: KULTURA I SOCIJALNI KAPITAL 12.1. Kultura
331 332
Definiranje i osnovni pojmovi Determinante kulture Religije i etiki sistemi Jezik
12.2. Socijalni kapital Definiranje socijalnog kapitala Elementi socijalnog kapitala Socijalne norme Mreže Povjerenje Oblici socijalnog kapitala Izvori i determinante socijalnog kapitala Izvori Determinante
12.3. Kultura, socijalni kapital i ekonomske performanse Gustina populacije i socijalna sposobnost Otvorenost za nove ideje Boks: Da li je islam prepreka za rast? Kulturološka homogenost i socijalni kapital Kulturne promjene i ekonomski rast Državne politike i kulturne promjene
332 334 334 336
339 339 340 340 340 341 343 343 343 344
345 345 347 349 350 351 351
xviii Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Ekonomske i društvene slobode Ekonomske sile i kulturne promjene Kultura i konkurentske prednosti
352 353 355
12.4. Kultura, business i ekonomski rast
356
Opi i historijski kontekst Pristupi kulturi Hallove kulture niskog i visokog konteksta Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti Ostali pristupi Reference i web stranice
356 356 356 357 357 359
GLAVA 13: VLASTI, DRŽAVA I EKONOMSKI RAST 13.1. Država i njena uloga u ekonomiji
361 363
Država kao kontejner Država kao regulator Država kao konkurent Boks: Konkurentnost gledana oima business ekonomista Država kao saradnik i proliferator regionalnih aranžmana
13.2. Institucije i ekonomski rast Važnost institucija Institucije: definicija i vrste Definicije Ekonomske institucije Politike institucije Kvalitet institucija
13.3. Vlasti i upravljanje Politike varijabile Intervencije politike u ekonomiju Poreska politika i javna potrošnja Oblik politikog sistema Ekonomske varijabile Imovinska prava i uloga zakona Planiranje i druge industrijske politike Boks: Planiranje nije uvijek osueno na neuspjeh
13.4. Vladanje i upravljanje Zašto vlasti rade stvari koje su loše za ekonomski rast? Drugi ciljevi Korupcija i kleptokracija Samoodržanje Boks: Vlasti i ekonomski rast
366 367 363 370 371
373 373 374 374 375 376 376
377 378 378 380 381 383 383 384 384
385 385 385 385 386 386
xix
Sadržaj
Zašto siromašne zemlje imaju slabe vlasti? Reference i web stranice
387 389
TREI DIO: DOBITNICI I GUBITNICI GLAVA 14: OTVORENOST I GLOBALIZACIJA 14.1. Globalizacija
391 392
Šta je globalizacija? Podruja globalizacije Politika globalizacija Ekonomska globalizacija Ostale vrste globalizacije
392 393 394 395 396
14.2. Uzroci i glavne sile globalizacije
396
Snižavanje trgovinskih i investicijskih barijera Tehnološke promjene Transportne tehnologije Informacijske i komunikacijske tehnologije Boks: Moorov zakon Nejednak pristup do komunikacijskih tehnologija
14.3. Efekti globalizacije na ekonomski rast Otvorenost i ekonomski rast Otvorenost, produktivnost i efikasnost Mjerenje efekata globalizacije
397 399 400 402 402 405
407 407 410 412
14.5. Zatvorenost i antiglobalizam
414
Eksploatacija radnika Nesposobnost siromašnih zemalja za konkurenciju Eksploatacija okoline Gubitak nacionalnog suvereniteta Skrivena cijena stranog kapitala Hipokrizija bogatog svijeta Reference i web stranice
415 415 416 416 417 417 418
GLAVA 15: GLOBALIZACIJA I LOKALIZACIJA 15.1. Proizvodne mreže i lanci
421 422
Koncept Glavne dimenzije proizvodnih lanaca Koordiniranje i reguliranje proizvodnih lanaca Prostornost proizvodnih mreža Geografska uronjenost proizvodnih mreža
422 424 424 425 425
15.2. Tehnološke promjene i lociranje ekonomskih aktivnosti 15.3. Saradnja izmeu firmi i oblici saradnje
427 429
xx
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Motivi i uzroci saradnje Oblici saradnje Subcontracting Licenciranje Istraživaki konzorciji Strategijske alijanse Fleksibilne business mreže Boks: Benetton business mreža
429 429 430 431 431 432 432 432
15.4. Lokaliziranje ekonomskih aktivnosti i clusteri
433
Koncepti i kljuni elementi Geografska koncentracija Boks 15.2. Socijalni kapital i clusteri Specijalizacija Cluster akteri Dinamika i veze clustera: konkurencija i kooperacija Kritina masa Životni ciklus clustera Inovacije Cluster politike i prakse Vrste politika Upotrijebljene politike i koncepti Clustering Cluster politike i zemlje u razvoju Reference i web stranice
433 436 436 437 438 438 439 439 433 445 445 445 446 447 448
GLAVA 16: PRODUKTIVNOST I EFIKASNOST 16.1. Produktivnost
451 454
Mjerenje razlika u produktivnosti Boks: Dva grada-države Raunanje stopa rasta produktivnosti
16.2. Totalni faktori produktivnosti Komponente rasta Determinante rasta Uloga države Otpori restrukturiranju i rastu Transfer tehnologije
16.3. Efikasnost Odnosi izmeu produktivnosti i efikasnosti Razlike u efikasnosti Boks: Efikasnost tekstilnih industrija dvije zemlje Vrste neefikasnosti
454 456 457
458 459 463 463 464 466
466 466 467 467 472
xxi
Sadržaj
Neproduktivne aktivnosti Besposleni resursi Pogrešna meusektorska alokacija faktora Pogrešna alokacija izmeu firmi Blokiranje tehnologije Reference i web stranice
472 473 474 476 476 478
GLAVA 17: NEJEDNAKOST I SIROMAŠTVO 17.1. Nejednakost
481 482
Šta je nejednakost? Definicija Vrste nejednakosti Divergencija i konvergencija Dugoroni trendovi Hvatanje lidera Globalna distribucija prihoda i siromaštvo Nejednakost i ekonomski rast Boks: Da li je ekonomski rast dobar za siromašne? Uzroci nacionalne nejednakosti u raspodjeli prihoda Tradicionalni uzroci. “Novi” uzroci nejednakosti. Troškovi i beneficije nejednakosti prihoda
17.2. Siromaštvo Nivo i geografija siromaštva Uzroci siromaštva Mogunosti smanjivanja siromaštva Boks: Zaarani krugovi siromaštva
482 482 484 484 484 485 488 490 491 492 492 493 494
495 495 497 497 499
17.3. Zemlje u razvoju
500
Heterogenost svijeta u razvoju Održivost rasta Obezbjeenje preživljavanja i reduciranje siromaštva Politike Reference i web stranice
500 503 505 507 508
ETVRTI DIO: ZA BOLJI SVIJET GLAVA 18: IZAZOVI BUDUNOSTI
511
18.1. RAZVOJNE PARADIGME Stara vs nova razvojna paradigma Milenijski razvojni ciljevi
515 512 515
xxii
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Boks: Milenijski razvojni ciljevi i zadaci
18.2. Napredak i dileme globalizacije Napredak globalizacije Boks: Ekonomsko prognoziranje: lekcije iz prošlosti Dileme globalizacije Distribucija prihoda i nejednakost Boks: Uspon srednje klase Rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja Globalno upravljanje Izranjanje globalnog civilnog društva? Globalne strukture upravljanja Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema. Reguliranje meunarodne trgovine Socijalna odgovornost korporacija
18.3. Okolinski problemi Boks: Stern izvještaj: ekonomika klimatskih promjena
515
517 517 520 521 521 522 523 524 524 525 527 528 530
533 535
18.4. Ka boljem svijetu
535
Reference i web stranice
539
INDEKS POJMOVA I IMENA
541
Sadržaj
xxiii
Ova knjiga je moj pokušaj sintetiziranja ogromne literature o najvažnijim savremenim ekonomskim pitanjima koja mue današnji svijet. Propitivanja zašto su neke zemlje siromašne, a druge bogate, i zašto neke zemlje rastu brže, a druge sporije od drugih zemalja, nikada nisu nestala iz fokusa istraživaa. U nekim periodima su ta pitanja bila predmet užih ekonomskih disciplina, u nekim periodima su ona bila analizira graninih podruja ekonomske, socijalne i prirodnoslovne sfere, a u nekim periodima je bio aktuelan i sveobuhvatni pristup, pomou kojeg se pokušavala predstaviti izuzetna kompleksnost savremenog svijeta. Moja prvobitna namjera da napišem udžbenik, koji bi obuhvatio gradivo koje se izuava u okviru predmeta Svjetski ekonomski razvoj, Transnacionalne korporacije i globalizacija i Ekonomija okoline, je tokom višegodišnjeg rada na knjizi znatno evoluirala pod uticajem nekoliko vrlo bitnih dogaaja. Prije svega, disciplina ekonomskog rasta, koja je dugo bila podjeljena izmeu nekoliko ekonomskih podruja (makroekonomija, ekonomski razvoj, industrijska organizacija i ekonomska historija) je u zadnjih dvadeset godina ponovo postalo posebno podruje intenzivnog istraživanja. O tome svjedoi neobino veliki broj lanaka objavljenih u ekonomskim asopisima širom svijeta, koji, prema Econlit bazi podataka, znatno premašuje broj lanaka iz svih drugih ekonomskih disciplina, naprimjer, vanjske trgovine, poreske politike, kao i veliki broj kurseva o ekonomskom rastu na postdiplomskim studijama na boljim univerzitetima. Drugo, nova teorijska orua, novi podaci i novi pristupi su znatno proširili intelektualni pristup skrivenim podrujima koja su važna za ekonomski rast i razvoj. Istraživanja na podruju uloge institucija, geografije, kulture i socijalnog kapitala su razotkrila mnoge do tada nepoznate faktore koji su odgovorni za siromaštvo, odnosno bogatstvo pojedinih zemalja. Rezultati tih istraživanja se nikako nisu smjeli ignorirati. Tree, napori koji su ulagani na istraživanja humanih uticaja na kvalitet okoline su pokazali da se pitanja klimatskih promjena, održivosti resursne baze, potrošnje i promjena strukture stanovništva ne mogu više ignorirati ili zanemarivati. Resursna ekonomija i okolinska ekonomija su postali nezaobilazni dijelovi svake ozbiljnije knjige koja tretira ekonomski rast i razvoj. I najzad, napredak globalizacije, razvoj informacijskih i komunikacijskih tehnologija, snižavanje barijera za protok i razmjenu roba, finansija, ideja i ljudi, kao i harmonizacija ekonomskih sistema, su doveli do velikih pomaka i pretumbacija na ekonomskoj mapi svijeta. To je zahtijevalo dinamiki pristup u objašnjavanju uzroka velike transformacije globalne ekonomije i njenih posljedica na regionalni i lokalni nivo. Knjiga Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi, koja se u sadašnjem obliku nalazi pred vama, je zapravo multidisciplinarni izvor za razumijevanje uzroka i posljedica dogaanja u savremenoj ekonomiji. Ona kombinira mnoga podruja ekonomskog rasta, globalnih pomaka nastalih interakcijama glavnih aktera i glavnih proizvodnih faktora na globalnoj, regionalnoj i lokalnoj sceni, te socioloških aspekata nastalih promjena i posljedica tih promjena. Ona je istovremeno i udžbenik za mnoge predmete na dodiplomskim,
xxiv Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj postdiplomskim i doktorskim studijama koji tretiraju pitanja ekonomskog rasta, ekonomskog razvoja, naprednih makroekonomskih disciplina i globalne ekonomije, kao i monografija o globalnoj ekonomiji, rastu i razvoju svijeta kao cjeline i pojedinih dijelova svijeta. Tokom rada na knjizi su se pojavljivali mnogi izazovi i dileme za koje sam morao nai odgovarajui pristup ili odgovor. Prvi krupni izazov se odnosio na obim i nain tretiranja vrlo opširne i ponekad izuzetno zahtijevne i intelektualno intrigantne materije iz raznih disciplina, i to ne samo ekonomskih. Te dileme sam pokušao riješiti tako da osnovna objašnjenja prezentiram u samom tekstu knjige, a da brojna dublja ili dodatna objašnjenja prezentiram u obliku dodataka, koji su snimljeni na CD-u, koji je priložen uz knjigu. Drugi izazov je predstavljala “terminološka klopka”, koja je rezultat nedovoljno razvijene i nestandardizirane strune terminologije na mom maternjem bosanskom jeziku ili na jezicima naših susjeda. Moja odluka da esto koristim termine koji su se stabilizirali u angloamerikoj literaturi, ponekad ak i u originalu, bie sigurno predmet kritika, na šta su mi ukazali i recenzenti. I najzad, pitanje koje me je stalno muilo se odnosilo na Bosnu i Hercegovinu i njen rast i razvoj. Nedostatak sigurne statistike baze, nejasne i rasplinute strukture upravljanja i vladanja, te nedostatak endogenosti rasta me je natjerao da pitanja rasta Bosne i Hercegovine tretiram posredno, a ne neposredno. Naime, svih 18 glava knige je strukturirano tako da se uz malo dodatnog truda mogu izvui brojne “lesson learned” za Bosnu i Hercegovinu. Naprimjer, etnika fragmentacija i ekonomski rast, štednja i ekonomski rast, institucije i ekonomski rast, znanje i tehnologija i ekonomski rast itd. Želim posebno zahvaliti recezentima, koji su se potrudili da proitaju ovu obimnu knjigu, koji su svojim sugestijama i primjedbama doprinijeli da ova knjiga u ovoj konanoj verziji dobije potreban kvalitet. Takoer dugujem zahvalnost sponzorima, bez ije potpore ova knjiga ne bi mogla biti završena. No naravno, najveu zahvalnost dugujem supruzi Vildani, kerki Maidi i sinu Edinu, koji su esto bili zapostavljeni mojom zanesenosti i optereenosti knjigom i koji su me ohrabrivali da ne odustanem od završetka davno zapoetog posla.
Sarajevo, mart 2008. godine
Glava 1: Uvod Glava 2: Ekonomska historija svijeta Glava 3: Ekonomska mapa svijeta Glava 4: Populacija i demografske promjene Glava 5: Efekti demografskih promjena
Glava 1: Uvod
1
Sadašnja ljudska civilizacija od 6,5 milijardi ljudi živi u rasponu od velikog bogatstva do ekstremnog siromaštva. Na jednoj strani svijeta, u zemaljama u razvoju, 826 miliona ljudi je gladno ili neishranjeno, milijarda ljudi nema pristup zdravoj vodi za pie, 2,4 milijardi ljudi živi u domovima bez osnovnih sanitarnih ureaja, a zbog bolesti koje prouzrokuje zagaena voda svaki dan umire 10.000 djece. Na drugoj strani svijeta, u bogatim državama, glavni zdravstveni problemi su posljedica prekomjerne ishrane. I neke druge injenice ukazuju na ogromne razlike u kvalitetu života ljudi. U zemljama visokih prihoda 1.000 stanovnika posjeduje 443 putnika automobila, dok u zemljama niskih prihoda 1.000 stanovnika ima samo 9 automobila. U Kanadi je u 2000. godini 1.000 stanovnika raspolagalo sa 677 fiksnih telefonskih linija, a u Bangladešu 4 fiksne linije dijeli 1.000 stanovnika. Cjelokupni afriki kontinent, sa 13% svjetske populacije, troši samo 2,9% svjetske elektrine energije, dok Sjedinjene Amerike Države, sa 5% svjetskog stanovništva, troše 25% svjetske energije. Svjetska banka procjenjuje da danas u itavom svijetu 1,2 milijarde ljudi jedva preživljava sa prihodima ispod 1 USD na dan, a da preko 2,8 milijardi ljudi živi od prihoda koji su manji od 2 USD na dan.1 Ogromne razlike izmeu pojedinih zemalja i regija predstavlju prvu misteriju koju treba razotkriti. Zašto su neke zemlje mnogo bogate, a neke mnogo siromašne? Da li to tako zaista mora i biti? Da li se faktori koji utiu na stvaranje bogatstva i siromaštva mogu identificirati i mijenjati kako bi se izbjeglo stvaranje enormnih razlika? Da li zadovoljstvo bogatih zavisi od patnji siromašnih i da li siromašni „debljaju” bogate? Druga misterija vodi porijeklo iz historijskih tokova razvoja pojedinih zemalja. Naprimjer, japanska beba roena 1880. godine je imala oekivani životni vijek od 35. godina, dok današnja japanska beba ima oekivani životni vijek od 81. godinu. Ili, prosjena visina ljudi u Velikoj Britaniji je u periodu od 1775. do 1975. godine poveana za cijelih 9,1 centimetara. Ameriki radnik je u 1958. godini morao raditi 333 sata da kupi jedan frižider, dok mu je danas za kupovinu mnogo kvalitetnijeg frižidera potrebna samo petina radnog vremena. Ili, 1870 godine je prosjena radna nedelja u SAD je iznosila 61 sat, dok je penzijski sistem bio potpuno nepoznat. Danas, prosjena radna nedelja prosjenog amerikog radnika iznosi 34 sata, dok su ameriki penzioni fondovi najvei svjetski investitori.2 Stanovnici mnogih zemalja iz grupe relativno siromašnih zemalja danas imaju životni standard koji je prije 100 godina bio nezamisliv. Djeca iz Egipta, Indonezije i Brazila imaju vei oekivani životni vijek pri roenju nego što su ga na poetku 20. stoljea imala djeca britanskih plemia. U skoro itavoj historiji ljudske civilizacije nona rasvjeta je bila luksuz dostupan samo veoma bogatim, dok danas tri etvrtine
1
2
UNCTAD (2002); BP (2003); Gleick (2002); World Bank (2003). Costa (2000); Federal Reserve Bank of Dallas (1997); Cox and Alm (1999).
2
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
ukupnog svjetskog stanovništva u svojim domovima ima elektrinu rasvjetu.3 Udio svjetskog stanovništva sa prihodima ispod jednog dolara na dan se u periodu od 1980. do 1998. godine smanjio za jednu treinu, a samo u Kini je broj stanovnika koji imaju takve prihode smanjen za jednu treinu.4 Poreenja ekonomskog rasta nekih zemalja otvaraju mnoga nova teška pitanja. Naprimjer, zašto Velika Britanija i Francuska ve nekoliko stoljea imaju slinu dinamiku ekonomskog rasta i slian životni standard svog stanovništva? Zašto su neke zemlje, naprimjer Argentina, koja je poetkom 20. stoljea bila jedna od najbogatijih zemalja na svijetu, znatno pogoršale svoj životni standard? Ili, zašto su neke druge zemlje, naprimjer, Japan, koje su decenijama bile mnogo siromašnije od svjetskih lidera, poslije Drugog svjetskog rata brzo „uhvatile” svjetske lidere. Ili, zašto su neke zemlje, naprimjer Južna Koreja i Tajvan, eksplozivnim rastom samo u jednoj jedinoj generaciji iz vrlo siromašnih zemalja prerasle u zemlje velike industrijske snage? Ili, zašto kod veine zemalja nerazvijenog svijeta poslijeratni „virus” rasta nije imao neko dejstvo, i zašto su one postajale sve siromašnije? Naprimjer, 1988. godine je potrošnja prosjenog afrikog domainstva za 20% bila niža nego prije etvrt stoljea. Zaista, koji izvori rasta i koji faktori rasta proizvode ovako divergentna iskustva? I najzad, trea misterija izvire iz razliite dinamike rasta bogatih i siromašnih društava. Da li e najbogatije zemlje svijeta biti još bogatije, a nasiromašnije zemlje svijeta još siromašnije, ili e se današnji ogromni jaz u prihodima izmeu bogatih i siromašnih zemalja poeti sužavati? Da li e zbog smanjivanja zaliha neobnovljivih prirodnih resursa i bogatije zemlje morati smanjivati svoju potrošnju, ili e nove tehnologije omoguiti humanoj rasi da se definitivno udalji od stanja u kojem je bila tokom cijele svoje historije? Pisanje knjige o svjetskoj ekonomiji, i to u trenucima kada se „master” trendovi prelamaju, je vrlo nezahvalan posao. Današnja ekonomska misao podruje ekonomskog rasta tretira i kao staro i kao novo podruje ekonomije. Naime, pitanje zašto su neke zemlje bogate, a druge siromašne, odnosno zašto neke zemlje rastu brže, a neke sporije, nikada nije isezlo sa agende ekonomskih istraživanja, iako je ono, naroito poslije Drugog svjetskog rata, bilo podijeljeno na nekoliko razliitih podruja. Tako je, naprimjer, formalna teorija ekonomskog rasta postala dio makroekonomije, prouavanje siromašnih zemalja i regionalnih podruja dio razvojne ekonomije, rast produktivnosti dio industrijske organizacije, dok je prouavanje naina kako su neke zemlje postale bogate bilo sastavni dio ekonomske historije. Discipline ekonomskog rasta su tokom zadnje dvije decenije ponovo postale samostalno istraživako podruje, pa je broj istraživaa, knjiga i lanaka o ekonomskom rastu naglo porastao. Teorije ekonomskog rasta su se sve više udaljavale od klasinih granica ekonomskog rasta kako bi mogle obuhvatiti važne socijalne ciljeve kao što su smanjivanje siromaštva, poboljšanje kvaliteta života, poveavanje mogunosti za bolje obrazovanje i zdravlje, itd. Nove teorije rasta više ne zaobilaze okolinska pitanja, posebno ona na kojima e se prelamati najvažnija pitanja budunosti ovjeanstva kao što su rast populacije, obezbjeenje ishrane, pomanjkanje vode, klimatske promjene, ouvanje kulturnih vrijednosti i diverziteta itd. One ne zaobilaze savremene sile koje preoblikuju razvojnu scenu ovjeanstva kao što su tehnološke inovacije, globalizacija i lokalizacija, širenje znanja, staranje stanovništva, finansijska meuzavisnost svijeta i narasle potrebe za veim politikim i humanim pravima ljudi. 3 4
Baumol and Blinder (1997); International Energy Agency (2002). World Bank (2002).
Glava 1: Uvod
3
Nove sile snažno mijenjaju sadašnju ekonomsku scenu. One traže uspostavljanje novih pravila i struktura, kojima se mogu analizirati faktori humanog rasta 21. stoljea. Savremena ekonomska teorija je prepoznala etiri osnovna faktora, odnosno etiri vrste kapitala, koja su bila zaslužna za sadašnje blagostanje ljudske rase. Ti faktori su fiziki kapital, prirodni kapital, humani kapital i socijalni kapital. etiri kapitala su etiri glavna stupa na koje se oslanja osnovni koncept ove knjige. Izgradnja koncepta poinje od definicije blagostanja kao produkta razliitih kombinacija etiri vrste kapitala, uspostavljanja principa održivosti u ekonomskom rastu, te traženja okvira za analizu ekonomskog rasta. Meutim, prije nego što otvorimo glavna pitanja funkcioniranja etiri vrste kapitala i efikasnost njihovih kombinacija, neophodno je napraviti inventuru glavnih historijskih, ekonomskih i demografskih trendova, koju, ustvari, sainjavaju prvi tematski blok ove knjige. Druga glava knjige daje koncizni pregled ekonomske historije svijeta, od prvih poetaka ljudske civilizacije pa sve do danas. Uz ekonomsku historiju e se mnogo lakše razumjeti razlozi zašto današnja ekonomska mapa svijeta izgleda onako kako je predstavljena u treoj glavi i zašto su proizvodnja, trgovina i kapital prisutniji u nekim zemljama ili regijama svijeta nego u drugim zemljama ili regijama svijeta. Takoer e biti potrebno detaljnije prouiti demografsku sliku svijeta, odnosno glavne posljedice demografskih trendova i njihovih efekata na rast i razvoj ovjeanstva (glave 4. i 5.). Bez toga zaista nije mogue razumjeti dejstvo faktora proizvodnje i identificirati glavna ogranienja budueg rasta. U sljedeem tematskom bloku se detaljnije analiziraju etiri glavna proizvodna faktora koji predstavljaju stupove ove knjige. Glava 6 analizira znaaj i ulogu fizikog kapitala u ekonomskom rastu, te dejstvo raznih vrsta fizikog kapitala na ekonomski rast, posebno na rast zemalja u razvoju. Glave 7. i 8. analiziraju ulogu i znaaj humanog kapitala u ekonomskom rastu, a posebno ulogu znanja, tehnologije i tehnoloških promjena u stvaranju globalne ekonomije i ekonomije zasnovane na znanju. Glave 9., 10. i 11. analiziraju prirodni kapital i njegov uticaj na ekonomski rast, glavne faktore na kojima se temelji savremena resursna ekonomija, uticaj klime i geografije na ekonomski rast, kao i savremene probleme iscrpljivanja resursne baze, energetske resursne baze, te neka krucijalna pitanja okolinske ekonomije kao, naprimjer, klimatske promjene. I najzad, 12. i 13. glava se bave pitanjima socijalnog kapitala i njegove uloge u ekonomskom rastu, kulturološkim faktorima i njihovom uticaju na ekonomski rast, te glavnim pitanjima institucionalne ekonomije i ekonomije vladanja, naravno sa aspekta ekonomskog rasta. Trei tematski blok analizira neka najvažnija pitanja savremene ekonomije i njenog rasta. Glava 14. se bavi analizom ekonomske otvorenosti zemalja, uticajem njihove otvorenosti na ekonomski rast i napretkom globalizacije. Glava 15. pokušava pronai veze izmeu globalizacije ekonomskih aktivnosti i njihove lokalizacije, te prikazati uticaj globalnih i lokalnih faktora na konkurentnost i ekonomski rast. Glava 16. se bave pitanjima produktivnosti i konkurentnosti zemalja, te faktorima produktivnosti, odnosno konkurentnosti. I najzad 17. glava istražuje uzroke nejednakosti izmeu zemalja i nejednakost u samim zemljama, siromaštvo i njegove uzroke i posljedice, te prikazuje performanse nerazvijenog svijeta. Zadnja 18. glava sumira dosadašnje generalne trendove razvoja, pokušava dati kratkorone prognoze buduih ekonomskih i socijalnih trendova, prikazati budue izazove i analizirati mogue šanse i opasnosti pred kojima se nalazi savremeni svijet. Takoer se u njoj otvaraju i neka krucijalna pitanja koja se odnose na naše aktivnosti koje nam mogu pomoi da doemo do boljeg svijeta od ovog u kojem danas živimo.
4
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
1.1. EKONOMSKI RAST vs EKONOMSKI RAZVOJ Promjene globalnih koncepata Velike ideje su naješe vrlo jednostavne ideje. Njih je, za razliku od manje važnih ideja koje se mogu objasniti specifinim i kompleksnim analizama, mogue oblikovati i objasniti “paradigmama istine” koje e svima biti brzo i lako razumljive. To posebno važi za ideje sa podruja socijalnih nauka, koje obuhvataju veliki broj ljudi i koje, baš zbog toga, moraju biti razumljive svima, a ne samo uskom sloju politikih ili intelektualnih elita. Samo tako se institucije socijalnog društva mogu proširiti sa lokalnog na globalni nivo i postati dio globalnog humanog pejsaža, u okviru kojeg se mogu usmjeravati životne sudbine pojedinaca.5 Jedna od velikih humanih ideja je koncept rasta i razvoja ovjeanstva. Ta ideja, bar u formi koju danas poznajemo, do kraja prve polovine 20. stoljea nije ni postojala. Elite imperijalnih i kolonijalnih sila, koje su krojile svjetski razvoj u predzadnja dva stoljea, nisu brinule za ekonomski i socijalni napredak nerazvijenog svijeta. One su svoje funkcije i sile usmjeravale prvenstveno na snabdijevanje svojih imperija sirovinama i jeftinim radom, esto uz bezobzirnu eksploataciju ljudi i ropstvo. Najbogatije zemlje Evrope i Sjeverne Amerike, uz Japan, su ostvarivanje svojih generalnih ciljeva “progresa” i “modernizacije” temeljile na principima formalne neoklasine teorije rasta, pri emu su pitanjima jednakosti i socijalne pravde posveivale relativno malo pažnje. Oajniko siromaštvo i slaba, odnosno nepostojea mreža socijalne sigurnosti u Evropi i Sjedinjenim Amerikim Državama, je u “velikoj depresiji” jasno pokazala da i u najbogatijim zemljama svijeta ekonomske i socijalne politike nisu bile inspirirane najurgentnijim potrebama veine stanovništva. “Osveta” je došla relativno brzo: raanje i rast totalitarnih fašistikih i komunistikih ideja i društava i otvaranje velikih “klanica” cijelih naroda. Nakon Drugog svjetskog rata je postalo evidentno da se prijašnje percepcije i politike moraju iz temelja izmijeniti. Pitanja poslijeratne obnove, te poboljšanje ekonomskog i socijalnog statusa veine stanovništva, su postala glavna preokupacija vladajuih elita razvijenog svijeta. Raspadom kolonijalnih imperija i raanjem novih država iz imperijalnog pepela su gornja pitanja adresirana i prema siromašnijim nacijama svijeta. Pitanja ekonomskog rasta su postepeno zauzimala kljunu poziciju i u teoriji i u politici, a ubrzo su ona postala i glavna orua i glavni aduti u hladnom ratu izmeu kapitalizma i komunizma. Koncepcijski preokret je nastao 1960. godine objavljivanjem vrlo uticajne knjige “Faze ekonomskog rasta: nekomunistiki manifest”, u kojoj je uvaženi ekonomista Walt Rostow razvio protivprijedlog tada popularnoj marksistikoj viziji socijalnog i ekonomskog rasta svijeta.6 Njegov „take-off” koncept linearnog ekonomskog rasta poev od tradicionalnog društva, preko ekonomskog “uzleta” pa do faze zrelosti i visoke masovne potrošnje, kojim se može sprijeiti “komunistika revolucija”, je sa oduševljenjem prihvaen u kružocima vodeih zapadnih teoretiara rasta. Nakon toga su vodei zapadni ekonomisti i sociolozi, te kreatori meunarodnih politika, razvili novi, puno ambiciozniji okvir za globalnu politiku ekonomiju, iji je glavni cilj bio usmjeren na poveanje životnog standarda cijelog svijeta kao i na stabilnu proizvodnju roba i usluga za brzorastuu svjetsku populaciju. U
5 6
Harris (2000). Rostow (1960).
Glava 1: Uvod
5
skladu sa ovim novim okvirom morali su se preoblikovati globalni ciljevi meunarodne institucionalne strukture, stvorene odmah nakon Drugog svjetskog rata, a posebno ciljevi Meunarodnog monetarnog fonda (International Monetary Fund - IMF), Svjetske banke za obnovu i razvoj (World Bank - WB) i Ujedinjenih nacija (United Nations – UN). U prvim godinama novog pristupa aktivnosti su bile usmjerene na rast produktivnije poljoprivrede i na industrijalizaciju nerazvijenog svijeta. Krajem 1970s7 fokus je preusmjeren na obezbjeivanje osnovnih potreba stanovništva. Obrazovanje, ishrana, zdravlje, sanitarne potrebe i zapošljavanje siromašnih, kao centralne komponente novog pristupa, su bili priznanje da beneficije ostvarene iz ranijih modela razvoja ipak nisu bile usmjeravane prema ljudima koji su takve ciljeve najviše trebali.8 Ovo priznanje je bilo glavna inspiracija ljudima koji su oblikovali novi globalni program praenja stanja razvoja poznat kao „indeks humanog razvoja” (Human Development Index - HDI). Program, razvijen u okviru razvojnog programa Ujedinjenih nacija (United Nations Development Programme - UNDP), je za izraunavanje globalnog indeksa razvoja, pored bruto domaeg proizvoda (Gross Domestic Product - GDP), upotrijebio još i dodatna mjerila o stanju razvoja zdravstvene zaštite i obrazovanja. Zbog nedovoljnog obima globalnih i regionalnih razvojnih fondova fokus se 1980s preusmjerio na strukturno prilagoavanje, što je zahtijevalo liberalizaciju meunarodne trgovine, kresanje državnih deficita, aprecijaciju lokalnih valuta i razmontiranje neefikasnih paradržavnih institucija. Ovim politikama se željela uraditi korekcija dotadašnjih centraliziranih politika rasta i razvoja, koje su stvarale napuhanu birokraciju, neizbalansirane državne budžete i ekstenzivno vanjsko zaduživanje. Ali, ubrzo je postalo jasno da su donosiocima odluka ove politike strukturnog prilagoavanja, tj. osposobljavanja zemalja za vraanje dugova, bile važnije od politika obezbjeivanja osnovnih potreba stanovništva. Nove liberalne reforme su vodile prema veoj unutrašnjoj i vanjskoj nejednakosti i težem životu siromašnih slojeva stanovništva, iako se sprovedenom liberalizacijom ekonomska efikasnost zemalja znatno poboljšala. Bogata 50-godišnja evidencija uspjeha i neuspjeha politika globalnog rasta omoguava da na prelazu u trei milenij objektivno dijagnosticiramo postignute efekte upotrijebljenih politika rasta. Veina zemalja svijeta, bez obzira na razliitost politikih opredjeljenja, je prihvatila predlagane koncepte globalnog razvoja. Mnoge nerazvijene zemlje, posebno iz Istone Azije, su postigle vidljiv napredak, kako u rastu strandardnih GDP pokazatelja, tako i u rastu HDI pokazatelja. Ali, mnoga podruja svijeta su ostvarivala vrlo spor ili negativan rast, posebno u Africi, u kojoj je proizvodnja hrane po stanovniku opadala i prije epidemijskog širenja AIDS-a, koji je u mnogim zemljama opustošio stanovništvo i dramatino snizio njihov oekivani životni vijeki. Iako je veina zemalja svijeta znatno popravila svoje GDP i HDI indikatore, ipak se dosadašnjim globalnim politikama ekonomskog rasta mogu uputiti dvije glavne primjedbe: x
7 8
Ostvarene beneficije su distribuirane neravnomjerno, što je povealo postojee nejednakosti u ostvarivanju prihoda, koje se u nekim podrujima svijeta stalno i uporno poveavaju. Broj
Anglosaksonska oznaka za deceniju, koja se koristi i u ovoj knjizi. Streeten at al (1981).
6
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
x
ekstremno siromašnih i neishranjenih ljudi je još uvijek visok, a u nekim zemljama je ak i povean, iako njihova srednja klasa živi u relativnom bogatstvu; Ostvaren je negativni uticaj na okolinu i socijalnu strukturu. Mnoge tradicionalne socijalne strukture su preeksploatacijom prirodnih resursa ili prekomjernim zagaivanjem prirodnih ekosistema opustošene, posebno u brzorastuim urbanim podrujima zemalja u razvoju.
Gornji problemi ne izgledaju samo kao pojedinane mrlje na mapi globalnog uspjeha razvoja u zadnjih pola stoljea. Problemi su toliko narasli da prijete da se postignuti uspjesi preokrenu u budue neuspjehe. Kritiari sveukupne poslijeratne razvojne paradigme ove probleme posmatraju kao oigledne dokaze za postojanje fundamentalnih grešaka u prošlosti.9
Ekonomski rast i ekonomski razvoj Produbljavanje dalje diskusije o politikama rasta i razvoja traži da precizinije odgovorimo na pitanje šta je to ekonomski rast, šta je to ekonomski razvoj i kakve veze postoje izmeu rasta i razvoja. Pojašnjavanje tih pojmova obuhvata vrlo široku lepezu razliitih pitanja, koja se, u odnosu na aspekt posmatranja, mogu definirati vrlo razliito. Naprimjer, za veinu ekonomista je ekonomski razvoj pitanje višeg ekonomskog rasta. Za veinu business lidera ekonomski rast je nain primjene javno deklariranih politika poveavanja konkurentnosti nacionalnih ekonomija. Za ekonomske i business grupe koje zahtijevaju da država aktivnije upravlja ekonomijom, ekonomski razvoj je kodirani izraz za industrijske politike. Za environmentaliste, ekonomski razvoj je održivi i harmonizirani nain uspostavljanja ravnoteže ekonomskih sistema sa prirodnim i socijalnim sistemima. Za sindikalne lidere ekonomski rast je poluga za poveavanje plaa, obrazovanje i obuku radnika. Za regionalne i lokalne razvojne lidere ekonomski razvoj je nain za jaanje periferije gradova i ruralne ekonomije u cilju reduciranja siromaštva i nejednakosti. Za javne radnike na državnom, regionalnom i lokalnom nivou, ekonomski razvoj podrazumijeva široku lepezu programa za otvaranje radnih mjesta i pokretanje novih businessa. Zato i nije nikakvo udo što je literatura o problemima ekonomskog rasta i ekonomskog razvoja vrlo obimna i prepuna razliitih teorija. Teorije se meusobno razlikuju po osnovi na kojoj poivaju, po osnovnim pravcima istraživanja i po razliitim vrijednosnim predpostavkama. One upotrebljavaju razliite koncepte, objašnjavaju razvojne procese na razliit nain i predlažu usvajanje i implementaciju razliitih politika za dostizanje željenih nivoa razvoja. Naše ambicije nisu usmjerene na klasifikaciju i analizu razliitosti teorija. Ali, za razumijevanje problema ekonomskog razvoja i ekonomskog rasta je nužno precizno definirati šta je ekonomski razvoj, šta je ekonomski rast i šta je to što povezuje ova dva pojma. Ekonomski razvoj je kvalitativna promjena i restrukturiranje ekonomije neke zemlje, povezana sa tehnološkim i socijalnim progresom. Glavni indikator dostignutog ekonomskog razvoja je poveanje bruto nacionalnog prihoda (GNI) po stanovniku ili bruto domaeg proizvoda (GDP) po stanovniku, što poveava ekonomsku produktivnost i prosjeno materijalno blagostanje stanovništva. Ekonomski rast je kvantitativna promjena ili širenje ekonomije neke zemlje. Ekonomski rast se mjeri bruto domaim proizvodom (GDP) ili bruto nacionalnim prihodom (GNI) ostvarenim u jednoj obraunskoj godini. Ekonomski rast se može ostvarivati na dva naina: ekstenzivno, tj. upotrebom veih koliina resursa 9
Norgaard (1994).
Glava 1: Uvod
7
(fiziki, humani ili prirodni kapital) ili intenzivno tj. efikasnijim (produktivnijim) korištenjem iste koliine resursa. Naprimjer, ako se ekonomski rast ostvaruje veim korištenjem rada, to se rast prihoda (engl. income) po stanovniku ne može desiti. Ali, ako se ekonomski rast ostvaruje produktivnijim korištenjem resursa, ukljuujui i rad, prihodi po stanovniku e se poveati, ime e se poboljšati prosjeni životni standard ljudi.10 Neki autori definiraju ekonomski razvoj kao kvalitativnu promjenu, koja traži odgovarajue promjene u stukturi ekonomije, ukljuujui inovacije, vrijednosti i tehnologije, a ekonomski rast kao kvantitativnu promjenu obima ekonomije u odnosu na investicije, output, potrošnju i prihode. Po njima, ekonomski razvoj i ekonomski rast nisu uvijek i nisu obavezno iste stvari. Ekonomski razvoj je preduslov za ekonomski rast i rezultat ekonomskog rasta. Bez ekonomskog razvoja (inovacije i strukturne promjene) ekonomski rast se prvo usporava, a zatim na kraju nestaje. Meutim, po pravilu, ekonomski rast pokree nove promjene u ekonomiji, stvara nove proizvode, osniva nove firme i proizvodi bezbroj malih i postepenih (engl. incremental) inovacija.11 Problemi kod definiranja pojmova ekonomski razvoj odnosno ekonomski rast nastaju i kada utvrujemo koje su zemlje više razvijene, a koje manje razvijene, kao i kod definiranja onoga šta za neku zemlju rije “razvoj” zaista znai. Naime, indikatori blagostanja, koji pokazuju koliinu resursa koji su dostupni nekoj zemlji, ne pružaju informacije kako su ti resursi alocirani (naprimjer, kako je izvršena raspodjela prihoda izmeu pojedinih socijalnih grupa, koliko je resursa usmjereno na pružanje besplatnih zdravstvenih i obrazovnih usluga, koji su efekti poveane proizvodnje i potrošnje na ovjekovu okolinu itd). Zato ne iznenauje što se zemlje koje imaju sline ili identine prosjene prihode meusobno jako razlikuju po kvalitetu života svojih stanovnika, po pristupu obrazovanju i zdravstvenoj zaštiti, po mogunostima za zapošljavanje, po nainu obezbjeenja istog zraka i pitke vode, po tretiranju korupcije i kriminala itd. Sve zemlje nemaju iste razvojne prioritete. Neke zemlje nastoje da poveavaju nacionalno blagostanje, dok su kod drugih zemalja razvojni ciljevi suptilniji i podrazumijevaju unapreenje blagostanja veine stanovništva, obezbjeenje veih ljudskih sloboda i poveavanje ekonomske sigurnosti ljudi. Savremene politike naglašavaju pojam “humanog razvoja” mjeren dužinom života, pismenošu odraslih, pristupom svim nivoima edukacije, ostvarivanjem takvog nivoa prihoda koji e veini stanovništva obezbijediti slobodu izbora. Naime, prema UNDP-u “humani razvoj je kraj, a ekonomski rast sredstvo”.12 Ekonomskim rastom se poveava nacionalno blagostanje, kao i uveava potencijal za reduciranje siromaštva i rješavanje važnih socijalnih problema. Ali, ekonomska historija svijeta je puna primjera zaostajanja humanog razvoja za ekonomskim rastom. Kada su se odnosi izmeu ekonomskog rasta, okolinskih i socijalnih pitanja poeli bolje razumijevati, postajalo je oigledno da je sa aspekta potreba savremenog društva stari klasini tip ekonomskog rasta neprihvatljiv. Nove potrebe traže uspostavljanje “moralnog kruga” razvoja i rasta (slika 1.1.), u kojem se humani razvoj kao cilj i ekonomski rast kao sredstvo meusobno kontinuirano podržavaju i ojaavaju kako bi stvorili održive uslove za ekonomski rast (humani kapital i njegovo efikasno korištenje, jasna i ispravna ekonomska politika itd.) i održive uslove koji 10 11 12
Soubbotina (2004). Bearse and Vaughan (1981). UNDP (1996).
8
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
omoguavaju humani razvoj (zdravstvene i obrazovne usluge, mogunost zapošljavanja, razvoj demokracije, zaštita okoline itd).13
SLIKA 1.1. Ekonomski rast i humani razvoj Sredstvo: Ekonomski rast
Uslovi koji omoguuju humani razvoj
Uslovi koji omoguuju ekonomski rast
•
Zdravstvene usluge
•
Znanje ljudi i obuka (humani kapital)
•
Obrazovne usluge
•
Efikasno korištenje humanog kapitala
•
Mogunost zapošljavanja
•
Ispravna ekonomska politika
•
Demokracija
•
___________?
•
Zaštita okoline
•
___________?
•
___________?
•
___________?
•
___________?
Cilj: Humani razvoj Izvor: Soubbotina (2004).
Održivi razvoj Kada je 1987. godine Svjetska komisija za okolinu i razvoj (the World Commission on Environment and Development - WCED) u svom uvenom izvještaju “Naša zajednika budunost”, definirala pojam održivosti i održivog razvoja, mnogi ljudi su pomislili da je konano naena prava adresa za razrješavanje rastuih konflikata izmeu okoline i globalnih razvojnih ciljeva. Ta definicija glasi: “Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjih generacija bez ugrožavanja kapaciteta buduih generacija za zadovoljavanje njihovih vlastitih potreba”.14 Ali, ova kratka, i na prvi pogled vrlo jasna i precizna definicija, je podstakla brojne rasprave o održivosti, koje traju i danas. Razliita gledanja na ovu vrlo kratku i naizgled vrlo preciznu definiciju se mogu smjestiti u kontinuumu izmeu dva suprotstavljena pola. Prvi, uzlazni (bottom-up) pol, se naslanja na premisu da svi ljudi koji žive na planeti Zemlji imaju obavezu da buduim generacijama ostave Zemlju u dobrom stanju. Klasina ilustracija za ovaj pogled su izreke roditelja tipa: ”mi želimo da naša djeca imaju iste mogunosti koje smo imali i mi”. Drugi, silazni (top-down) pogled, postavlja mnogo složenije zahtijeve. Naime, kako je održavanje ljudske vrste neka vrsta instikta, 13 14
Soubbotina (2004). “Sustainable development is development which meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs” (WCED, 1987).
Glava 1: Uvod
9
koji je duboko usaen u svaku ljudsku jedinku, to, za spreavanje izumiranja ljudskog roda, svaka praksa, koja vodi ka neodrživosti, mora biti odmah i beskompromisko eliminirana. Održivi razvoj ima osnovni cilj da obezbjedi trajnu egzistenciju ljudske rase, pa, naprimjer, nije ni dopušteno ni moralno da se samo jedan ovjek vozi u jednom automobilu.
SLIKA 1.2. Koncept i ciljevi održivog razvoja Ekonomski ciljevi • • • • •
EKONOMSKI
Rast Efikasnost Stabilnost ___________? ___________?
Socijalni ciljevi
Okolinski ciljevi
• • • • • • •
• •
Jednakost Socijalna kohezija Socijalna mobilnost Participacija Kulturni identitet ___________? ___________?
SOCIJALNI
• • •
Zdrava okolina za ljude Racionalno korištenje obnovljivih prirodnih resursa Konzerviranje neobnovljivih prirodnih resursa ___________? ___________?
OKOLINSKI
Izvor: Soubbotina (2004).
Meutim, u svim konceptima održivog razvoja se uvijek mogu izdvojiti i prepoznati njegova tri glavna aspekta ili komponente ili ciljevi (slika 1.2.): x x
x
Ekonomski - ekonomski održiv sistem mora biti sposoban da proizvodi robe i usluge a da pri tome izbjegne sektorske neravnoteže koje uništavaju agrarnu ili industrijsku proizvodnju. Okolinski - okolinski održiv sistem mora obezbijediti stabilnost resursne baze, izbjegavati prekomjernu eksploataciju obnovljivih i neobnovljivih resursa ili slabljenje okolinske funkcije odlaganja otpada. To ujedno znai i održavanje biodiverziteta, stabilnosti atmosfere i drugih funkcija ekosistema koji se ne mogu klasificirati kao ekonomski resursi. Socijalni - socijalno održiv sistem mora obezbijediti ravnopravnu distribuciju, adekvatno snabdijevanje stanovništva socijalnim uslugama, ukljuujui zdravstvo i obrazovanje, jednakost polova, politiku uraunljivost i participaciju.
Održivi razvoj se esto predstavlja u obliku istostranog trougla, na ijim su vrhovima smještene tri glavne komponente, odnosno dimenzije održivog razvoja: (i) - socijalna dimenzija (jednakost, participacija, sposobnost, socijalna mobilnost, kultura, jezik itd); (ii) - ekonomska dimenzija (potrebe domainstava,
10
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
industrijski rast, agrarni rast, efikasnost korištenja resursa i rada itd) i (iii) - okolinska dimenzija (biodiverzitet, prirodni resursi, odžavanje kapaciteta i integriteta ekosistema, ist zrak i voda, itd). Izmeu pojedinih komponenti (dimenzija) održivog razvoja se mogu uspostaviti brojne meusobne veze, od kojih su navažnije sljedee:15 x
x
x
Interakcije izmeu ekonomske i okolinske dimenzije u jednom pravcu obuhvataju produktivne usluge koje obezbjeuju okolinski resursi, kao i ekonomske uticaje mjera za zaštitu okoline, a u suprotnom pravcu efekte uticaja ekonomskih aktivnosti i ekonomskih politika na okolinu. Ti uticaju nastaju ili zbog ponašanja firmi i državnih intervencija koje štete (naprimjer podrška aktivnostima koje uništavaju okolinu) ili koriste okolini (naprimjer restauracija movara), kao i zbog imovinskih prava koja su povezana sa upravljanjem prirodnim i okolinskim resursima. Interakcije izmeu okolinske i socijalne dimenzije u jednom pravcu se odnose na obezbjeenje okolinskih prijatnosti, koje su važne za pojedince, a koje je esto nemogue brojano kvantificirati, na degradaciju okoline i na njenu oskudnost koja stvara opasnost za zdravlje stanovništva, ali i na politike koje ograniavaju degradaciju okoline, poboljšavaju uslove rada i života i spreavaju civilne i vojne konflikte. U suprotnom pravcu socijalni uslovi mogu uticati na okolinu preko modela potrošnje (naprimjer poveanje drumskog transporta), dok obrazovanje i svijest mogu unaprijediti zaštitu okoline. Karakteristike socijalnih organizacija i njihove norme i uvjerenja mogu reducirati neodgovorno ponašanje ljudi, kojim se degradira okolina. Interakcije izmeu ekonomske i socijalne dimenzije u jednom pravcu obuhvataju obezbijeenje humanih inputa ekonomskim aktivnostima (u obliku rada, obuke, znanja i kreativnosti), i naine na koji socijalne norme, stavovi i institucije utiu na funkcioniranje tržišta (reduciranje transportnih troškova i potreba za intervenciju politika). U suprotnom pravcu veliki broj ekonomskih procesa utie na društvo preko obezbjeenja uslova za vei prosperitet i stabilno finansiranje programa socijalne zaštite, ali, takoer, utie i na distribuciju ekonomskih beneficija i vrši pritiske na socijalne i kulturološke sisteme, socijalne poremeaje i migracije.
Komponente održivog razvoja su “ravnopravne”, tj. podjednako mone, samo u centru trougla, tj. u mjestu u kojem se ostvaruje njihova puna integracija (ili ravnoteža). Na svim drugim mjestima trougla ekonomske, socijalne i okolinske komponente nisu uravnotežene - jedna komponenta je uvijek jaa od druge dvije. Ali, u realnom životu se idealna ravnoteža rijetko može postii, jer se u nekom realnom vremenu može maksimirati samo jedan cilj. Osim toga, neodrživost je mnogo lakše prepoznati nego održivost, što bolje motivira ljude za preduzimanje odgovarajuih politikih akcija. Komponente održivosti otvaraju mnoga komplicirana pitanja, koja se ne mogu dobro objasniti kratkom originalnom definicijom održivog razvoja. Ciljevi održivosti su izrazito multidisciplinarni, što otvara seriju novih pitanja koja se odnose na uravnoteženje ciljeva i donošenje stavova o njihovom uspjehu ili propasti. Naprimjer, šta se dešava kada modeli proizvodnje hrane zahtijevaju da se nain obrade i korištenja zemljišta promjeni na nain koji e smanjiti biodiverzitet? Ili, šta e se desiti ako se sa fosilnih goriva pree na korištenje skupljih, a okolini manje opasnih izvora energije, što može dodatno opteretiti siromašne
15
OECD (2001a).
Glava 1: Uvod
11
slojeve stanovništva, kojima troškovi nabavke energije i sada odnose najvei dio prihoda? Koji ciljevi e tada biti prioritetniji: proizvodnja okolinski istije energije ili širenje siromaštva?
SLIKA SLIKA 1.3. Sistemski pogled na održivi razvoj EKONOMSKI CILJEVI Efikasnost Rast Stabilnost Pravinost
SOCIJALNI CILJEVI Smanjivanje siromaštva Osposobljenost Kulturni identitet Institucionalno zdravstvo
Puna integracija Parcijalna integracija
OKOLINSKI CILJEVI Biodiverzitet Elastinost Integritet ekosistema Prirodni resursi Kontrola polucija
Za bolje razumjevanje razvojnih perspektiva koje se baziraju na održivom kompromisu izmeu tri glavna podruja održivog razvoja, moramo malo zaviriti i u njihovu internu logiku. Naime, sva podruja održivog razvoja se mogu posmatrati kao sistemi (ekonomski sistemi, okolinski sistemi i socijalni sistemi) koji funkcioniraju po svojoj sopstvenoj logici (slika 1.3.): x
x x
Iz ekonomske perspektive je konzerviranje prirodnog kapitala esencijalno za postizanje održive ekonomske proizvodnje i meugeneracijske ravnopravnosti. Ali, postojei tržišni mehanizmi nemaju interes za efektivno konzerviranje prirodnog kapitala, nego, naprotiv, podstiu njegovo iscrpljivanje i degradiranje; Iz okolinske perspektive se veliina populacije i ukupna potražnja resursa moraju limitirati, dok se integritet prirodnih ekosistema i njihov biološki diverzitet mora održavati; Iz socijalne perspektive socijalna ravnopravnost, zadovoljavanje osnovnih zdravstvenih i obrazovnih potreba, kao i participativna demokracija, su najvažniji elementi humanog razvoja, koji su usko povezani sa okolinskom održivosti.
Gornji principi traže donošenje novih direktiva za nove razvojne procese, te zahtijevaju znatnu modifikaciju postojeih globalnih ciljeva ekonomskog rasta. Pri tome treba imati u vidu da ekonomski rast, posebno u zemljama sa manjkom esencijalnih potreba, i dalje mora biti prioritetni cilj, ali uz neka ogranienja. Ali, u zemljama sa visokim nivoom potrošnje, ekonomski rast vjerovatno ne mora biti prioritetni cilj.
12
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
1.2. POTREBE, RESURSI, BLAGOSTANJE I SIROMAŠTVO Osnovni pojmovi Predhodna rasprava je pokazala da proces ekonomskog rasta ima svoje kvalitativne i kvantitativne dimenzije. Njihovi meusobni odnosi odreuju kvalitet rasta i stvaraju rast blagostanja. Pri tome se kvalitet rasta blagostanja temelji na tri kljuna principa: (i) - ravnomjernom razvoju svih resursa; tj. svih vrsta kapitala, (ii) - brizi o distributivnim aspektima blagostanja tokom cijelog perioda rasta i (iii) - izgradnji institucionalnog okvira za upravljanje procesima rasta.16 Ali, prije nego što definiramo pojam razvojnih resursa, treba jasnije definirati pojam potreba, koje su jedna od glavnih odrednica održivog rasta. Koncept “potreba” (engl. needs) je znatno širi nego što je potrošnja po stanovniku, koja se danas naješe upotrebljava kao mjerilo humanog blagostanja. Želja za istom i zdravom okolinom, kao i prioriteti koje se odnose na pravinost i socijalni razvoj, su takoer dio koncepta potreba. Potrebe i želje ljudi variraju u odnosu na vrijeme, vrstu socijalnih grupa ljudi i kulture. Zadovoljavanje socijalnih potreba zavisi od raspoloživosti razliitih vrsta kapitala. Jedan od uslova za postizanje održivosti u zadovoljavanju potreba jeste da zbir razliitih vrsta kapitala (humani, prirodni, izgraeni, socijalni), koji ine produkcijsku bazu ovjeanstva (slika 1.4.), ne opada u realnom vremenu.17 Blagostanje (engl. well-being) nije baš tako jednostavan pojam kao što to na prvi pogled izgleda. U njegovom srcu se nalazi ekonomsko blagostanje, ali blagostanje se sastoji i od graanskih sloboda, relativnih sloboda od kriminala, uživanja iste okoline i stanja mentalnog i fizikog zdravlja pojedinaca. Nobelovac Amartya Sen razlikuje “socijalne sposobnosti” ljudi, tj. mogunost pojedinaca da izaberu i dostignu one životne ciljeve koji im najbolje odgovaraju (rad, slobodno vrijeme, politike i kulturne aktivnosti), koje dovode u sumnju klasinu filozofiju razvoja da je rast ekonomskih outputa jedini razvojni cilj ovjeanstva.18 Ostvarivanje socijalnih sposobnosti ljudi je vrlo bitna kategorija za šire mjerenje njihovog humanog i socijalnog razvoja. Humano blagostanje je mnogo vee od prostog zbira blagostanja svakog ovjeka, jer ono ukljuuje i individualne i socijalne prioritete ostvarivanja jednakosti, mogunost postizanja civilnih sloboda, pravinu distribuciju resursa i mogunost stalnog uenja. Ekonomsko blagostanje je kao rezultat ekonomskog outputa vrlo važna komponenta blagostanja. Meutim, koncept GDP-a, kao standardnog mjerila za ekonomski output, ima znaajna ogranienja. GDP prikazuje tekuu potrošnju i investicijske robe i usluge koje su ukalkulirane u nacionalne raune, ali ne i vrijednost netržišnih “domainskih” aktivnosti, rezultate socijalnih preferencijala iz osnova ravnopravnosti polova i aktivnosti koje se vode na konzerviranju prirodnih resursa u cilju omoguavanja ostvarivanja nekog budueg blagostanja za neke budue ljude. Takoer, u koncept GDP-a su ugraene i vrijednosti onih roba i usluga koje u suštini ne proizvode blagostanje (“regrettables”), kao što su prihodi koji nastaju zbog zagaivanja okoline, korupcije i kriminala kao i troškovi koji direktno ne stvaraju blagostanje, ali su neophodno potrebni za njegovo ostvarivanje (naprimjer nacionalna sigurnost).19 16 17 18 19
Thomas et al. (2000). World Recources Institute (2003). Sen (1987). OECD (2001b).
Glava 1: Uvod
13
SLIKA 1.4. Produkcijska baza ovjeanstva
IZGRAENI (MAN-MADE) KAPITAL (zgrade, tvornice, fizika infrastuktura)
SOCIJALNI KAPITAL (institucije i socijalni odnosi)
HUMANI KAPITAL (znanje i obuka)
PRIRODNI KAPITAL (živi i neživi resursi)
Izvor: World Recources Institute (2003). str. 43
Za razumijevanje suštine blagostanja potrebno je dobro poznavanje vrijednosti koje variraju izmeu pojedinaca i socijalnih grupa. Takoer treba razumjeti i brojne tehnike poteškoe u nainu i metodama mjerenja raznih dimenzija blagostanja, jer je mnoge subjektivne aspekte blagostanja (nivo socijalnog zadovoljstva i nivo linog blagostanja) teško precizno identificirati i izmjeriti. Osim toga, u postupku definiranja socijalnih potreba razliitih grupa civilnog društva i njihovog vrednovanja je neophodno izvršiti neke procjene ili pretpostavke. Naprimjer, neki nivoi nejednakosti u ostvarivanju prihoda su poželjni jer osiguravaju podsticaje za bolji rad, zadovoljavaju prioritete pojedinaca prema odreenom životnom stilu, mjestu življenja, profesiji i ravnoteži izmeu slobodnog vremena i rada. Na kapacitete za zadovoljavanje socijalnih potreba, odnosno ostvarivanja blagostanja, utiu mnogi faktori koji su povezani sa etiri vrste kapitala koji sainjavaju produkcijsku osnovu ovjeanstva, kao i na njihove kompleksne interakcije (slika 1.5.). Ove etiri razliite vrste kapitala mogu se definirati na sljedei nain: x x x
20
Fiziki (proizvedeni, izraeni, man-made) kapital: proizvedena sredstva u proizvodnji, kao što su, naprimjer, strojevi, oprema i graevine, ali i neproizvodna infrastruktura, neopipljiva sredstva i finansijska sredstva koja obezbjeuju upravljanje sadašnjim i buduim tokovima outputa; Prirodni kapital: obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi koji ulaze u proizvodne procese i zadovoljavaju potrebe potrošnje, kao i okolinska sredstva koja pružaju uživanje i produktivnu upotrebu i koja su esencijalna za rad sistema koji podržavaju život; Humani kapital: znanje, obuka, kompetencije i atributi koje posjeduju ljudi, što olakšava stvaranje linog, socijalnog i ekonomskog blagostanja;20
OECD (2001b). str. 18.
14 x
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Socijalni kapital: mreže raspodjeljenih normi, vrijednosti i razumijevanja koje olakšavaju saradnju unutra i izmeu pojedinih socijalnih grupa.21
SLIKA 1.5. Humano blagostanje i njegovi kljuni inputi Prirodni kapital Proizvedeni kapital (fiziki kapital i netjelesna znanja
Humane i socijalne sposobnosti Humani
kapital
Humano blagostanje
Socijalni kapital
GDP
Politiko, institucionalno i pravno ureenje
Ekonomsko blagostanje
Socijalno nepoželjni troškovi (regrettables)
Izvor: OECD (2001b).
Ekonomisti koji se bave problemima stvaranja blagostanja se uglavnom slažu da blagostanje obuhvata osnovne materijalne potrebe za dobar život, slobodu, zdravlje, linu sigurnost i dobre socijalne odnose, što, zajedno, obezbjeuje uslove za postizanje fizikih, socijalnih, psiholoških i duhovnih zadovoljstava ljudi. Neki vodei teoretiari blagostanja prave razliku izmeu sredstava za postizanje blagostanja i njegovih sastavnih elemenata. Po njima je blagostanje doživljaj, ljudska vrijednost.22 Determinante sredstava za postizanje blagostanja se naješe pojavljuju u obliku inputa roba i usluga koje obezbjeuju ekosistemi (hrana, vlakna, goriva, ista voda, graevinski materijali, žetve, živa stoka, šumski proizvodi i minerali). Nedostatak determinanti blagostanja i njegovih sastavnih elemenata prouzrokuje siromaštvo. Blagostanje i siromaštvo su dva ekstremna pola kontinuuma. U svom godišnjem izvještaju o razvoju za 2000/01. godinu Svjetska banka definira siromaštvo kao “prononsirano lišavanje blagostanja”.23 Ispoljavanje i doživljavanje blagostanja i siromaštva zavisi od situacije ili konteksta lokalnih, socijalnih i linih faktora kao što su geografija, ekologija, starost, rasa i kultura ljudi. Iako su koncepti blagostanja, odnosno siromaštva, kompleksni, neki njihovi elementi su toliko rašireni da su postali ak i univerzalni. Ova univerzalnost se posebno ispoljava u “glasu siromašnih”, pomou kojeg siromašni ljudi iz mnogih 21 22 23
OECD (2001b). Dasgupta (2001). World Bank (2001).
15
Glava 1: Uvod
zemalja pokušavaju da osvijetle, analiziraju i izraze svoje ideje o lošem i dobrom životu. 24 Glavne dimenzije, odnosno meusobno povezane komponente blagostanja i siromaštva su (slika 1.6.): x x x x
x
materijalna dobra potrebna za život (sigurno i adekvatno izdržavanje, prihodi i sredstva, dovoljno hrane za cijeli život, krov nad glavom, namještaj, odjea i pristup dobrima); zdravlje (snaga, dobar osjeaj i zdravo fiziko okruženje); dobre socijalne relacije (socijalna kohezija, zajedniki respekt, dobri polni i familijarni odnosi, sigurnost djece i sposobnost pružanja pomoi drugim ljudima; sigurnost (siguran pristup do prirodnih i drugih resursa, sigurnost lica i imovine i život u predvidivom i kontrolirajuem okruženju koje je sigurno od prirodnih i ljudskih katastrofa i sloboda i mogunost izbora (kontrola nad dešavanjima i sposobnost za afirmaciju svoga rada i linih vrijednosti).
SLIKA 1.6. Glavne dimenzije blagostanja (well-being) i siromaštva (ill-being) WELL-BEING
ILL-BEING Doživljaj života i življenja
Sloboda izbora i akcije
Bezuticajnost
Slabi socijalni odnosi
Materijalna neobezbjeenost
Ranjivost
Slabo zdravlje
Dobri socijalni odnosi
Materijalna obezbjeenost
Sigurnost
Dobro zdravlje
Izvor: UNEP 2003
Ovih pet dimenzija blagostanja, odnosno siromaštva se meusobno, bilo pozitivno bilo negativno, ojaavaju. Promjene u jednoj dimenziji esto prouzrokuju promjene i u drugim dimenzijama. Šrafirane površine na slici predstavljaju doživljaj života i življenja (engl. livelyhood), ukljuujui stres, bol, zabrinutost za loš život, spokoj i duhovni doživljaj u dobrom životu. U ovoj multidimenzionalnoj formulaciji blagostanja i siromaštva umrežene su sve meusobne pozitivne ili negativne interakcije. Naprimjer, na jednoj strani,
24
Narayan et al. (2000).
16
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
siromašni ljudi su ranjivi na bolesti, koje ih ine još siromašnijim, a loše socijalne relacije ine ljude ranjivijim na šokove koji produbljuju materijalno siromaštvo; što sve skupa vodi ka daljem siromašenju. Na drugoj strani posjedovanje materijalnih dobara ojaava fiziku snagu, koja omoguava bolji život, dobre socijalne relacije obezbjeuju sigurnost kod stresova i šokova, a ta sigurnost poveava materijalno blagostanje, što sve skupa jaa slobodu izbora i slobodu djelovanja. Zato se ekonomski rast i ekonomski razvoj mogu posmatrati i kao postepeno unapreenje blagostanja.
Okvir za rast Sistemski pogled na stvaranje blagostanja prikazan na slici 1.5. pokazuje da se na ulaznoj strani blagostanja nalaze prirodni i fiziki kapital, kao i humane i socijalne sposobnosti humanog (znanje, obuka i zdravlje pojedinaca) i socijalnog kapitala, koji su u stalnoj interakciji sa politikim, institucionalnim i pravnim ureenjem zemlje. Sa jedne strane postoje direktni odnosi humanog i socijalnog kapitala sa prirodnim i fizikim kapitalom, a sa druge strane postoji jaka komplementarnost izmeu humanog kapitala, socijalnog kapitala i politikog, institucionalnog i pravnog ureenja. Dobre i kvalitetne institucije, visokoobrazovana i obuena radna snaga povezana u mreže koje olakšavaju socijalnu saradnju podstiu jae investiranje u fiziki kapital i ojaavaju procese obnove narušene prirodne okoline. Za postizanje blagostanja i dobrih ekonomskih performansi je zdravlje ljudi takoer vrlo važan input, jer su i blagostanje i dobre ekonomske performanse vezane za starost ljudi, njihov stil života, socijalni status, uenje, socijalne veze i interpersonalnu podršku. Generalno, resursi koji su direktno odgovorni i povezani za ekonomski rast su fiziki, humani i prirodni kapital, dok je njihova efikasnost korištenja odreena tzv. totalnim faktorima produktivnosti (Total Factor Productivity – TFP). Iz dosadašnje ekonomske historije svijeta se može vidjeti da je ovjek sve do industrijske revolucije, kao i u njenim prvim decenijama, za ubrzanje stopa rasta najviše koristio prirodni i fiziki kapital. Ali, najnovija svjetska iskustva su pokazala da su za eliminiranje siromaštva i izgradnju održivog blagostanja u mnogim zemljama i ostala dva resursa (humani i socijalni kapital) bila veoma važna. Slika 1.7. objašnjava nain na koji humani (H), prirodni (R) i fiziki (K) kapital utiu na ekonomski rast i kako tri vrste kapitala uz pomo etvrte vrste kapitala - socijalnog kapitala - stvaraju održivo blagostanje. Fiziki kapital direktno utie na ekonomski rast i direktno doprinosi poveanju blagostanja. Humani i prirodni (okolinski) kapital imaju dvostuku ulogu: (i) – kao direktne komponente blagostanja, oni utiu na ostvarivanje nekog njegovog nivoa i (ii) – oni, takoer, utiu na akumulaciju fizikog kapitala, jer njihov kvalitet može da povea prinos i akumulaciju fizikog kapitala i obrnuto. Investicije u fiziki, humani i prirodni kapital, zajedno sa odgovarajuim sektorskim politikama, doprinose rastu totalnih faktora produktivnosti, tj. ukupnom ekonomskom rastu.25 Meutim, distorzija generalnih i sektorskih politika, korupcija, slabo upravljanje, tržišne nesavršenosti i eksternaliteti (negativne komponente socijalnog kapitala) prouzrokuju neravnomjernu i neizbalansiranu akumulaciju fizikog, prirodnog i humanog kapitala (resursa), što smanjuje stope ekonomskog rasta i snižava potencijal za ostvarivanje blagostanja. U takvim uslovima dolazi do smanjivanja nivoa totalnih faktora produktivnosti, podinvestiranja u sve vrste kapitala (smanjivanje profitabilnosti investicija,
25
Thomas at al. (2000).
Glava 1: Uvod
17
promašaji alokacije fizikih investicija, favoriziranje podruja kao što su odbrana i bazina infrastruktura, regresivna alokacija javne potrošnje, potcjenjivanje poreza, renti, rojaliteta i slabe regulative za održavanje kvaliteta prirodnih resursa), preinvestiranja u fiziki ili podinvestiranja u humani i prirodni kapital itd.
SLIKA 1.7. Okvir za produktivni rast blagostanja TFP H Humani kapital
Uklanjanje neznanja vladanja i korupcije, redukcija distorzije zbog favoriziranja K, korekcije nedjelovanja tržišta zbog povreda H i R, jaanje regulacija
K
RAST
Blagostanje
Fiziki kapital
R Prirodni kapital TFP
Izvor: Thomas at al (2000).
Razlike u ostvarenom stepenu razvoja izmeu zemalja su ustvari razlike u strategijama korištenja resursa koje im stoje na raspolaganju, kao i razlike u kvalitetu njihovih generalnih i sektorskih politika. U odnosu na te razlike, mogue je diferencirati tri modela ekonomskog rasta: x
x
x
26
Model 1 - neodrživi rast: U poetku ekonomija raste po visokim stopama, koje zatim opadaju, što vodi prvo ka stagnaciji, a zatim i ka gubicima blagostanja. Ovaj model se pojavljuje u kontekstu slabog upravljanja i korupcije, premalog investiranja u humani i prirodni kapital i u uslovima neefikasne alokacije javne potrošnje.26 Model 2 - stani-kreni rast: Kolebljivi rast je posljedica pogoršanja stanja prirodnih resursa, nedovoljnih investicija u humani kapital i subvencija koje su date fizikom kapitalu (poreski izuzeci, dozvoljeni poreski dugovi, finansijski grantovi za privlaenje specifinih investicija, povlastice za investicijske kredite itd.). Model 3 - održivi rast: On se može obezbijediti neometanom ili izbalansiranom akumulacijom svih resursa, javnom podrškom razvoju edukacije, poboljšanjem javnog zdravlja i zaštitom prirodnog
Ovaj model je tipian za BiH: poetne visoke godišnje stope rasta od 86% u 1996. i 40% u 1997. godini su kasnije znatno opale: na 6% za period 2000-01. Generirana je i velika neformalna ekonomija, koja se procjenjuje na 20-40% GDP-a.
18
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
kapitala, ime se spreava opadanje prinosa privatnih resursa i poveava nivo humanog kapitala, potrebnog za ubrzavanje tehnoloških inovacija i rast totalnih faktora produktivnosti. Nažalost, samo mali broj zemalja je sposobno da poveže sve vrste kapitala u logian okvir, u okviru kojeg se kreira klima neophodna za održivi rast. U nekim drugim zemljama, koje su robusnim reformama (liberalizacija trgovine, tržišta kapitala, rada i ostalih tržišta) masovno privlaile privatne domae i inostrane direktne investicije (Foreign Direct Investment - FDI), investicije su bile vitalni instrument za poveanje prinosa, posebno fizikog kapitala. Meutim, u odsustvu komplementarnih investicija u humani i socijalni kapital, ovakav nain ekspanzije fizikog kapitala je, po pravilu, vodio ka opadanju prinosa i konsekventno ka smanjivanju dinamike rasta. Takoer, mjere za privlaenje FDI su na globalnom tržištu kapitala pojaavale meusobnu konkurenciju zemalja i iscrpljivale domai privatni preduzetniki sektor, što se, dugorono, pokazalo kontraproduktivnim.
1.3. RAZLIITOST DINAMIKE RASTA IZMEU POJEDINIH ZEMALJA Mjerenje ekonomskog rasta i razvoja Sve zemlje nemaju isti potencijal za ostvarivanje blagostanja i za ekonomski rast. One se meusobno razlikuju po posjedovanju tri vrste kapitala (fiziki, humani i prirodni kapital), a i kvalitet etvrte vrste kapitala (socijalni kapital) je esto vrlo razliit. Naprimjer, neke zemlje ostvaruju beneficije zbog obilja plodne poljoprivredne zemlje, dok druge zemlje moraju ulagati ogromna sredstva kako bi vještakim melioracijama poboljšale prinose na svojoj manje plodnoj zemlji. Neke zemlje posjeduju bogate rezerve nafte i prirodnog plina, dok ostale zemlje veinu potrebnih fosilnih goriva moraju uvoziti. Dosadašnja ekonomska historija svijeta je pokazala da je u veini zemalja nedostatak ili bogatstvo prirodnog kapitala znatno uticalo na postignuti nivo ekonomskog rasta. Ali, aktuelni razvoj svjetske ekonomije je pokazao da obilje prirodnog kapitala nije obavezno i najvažnija determinanta ekonomskog rasta. Najbolju potvrdu te teze pružaju iskustva nekih zemalja, naprimjer Južne Koreje, Japana ili Singapura, iji je visok nivo ekonomskog rasta poslije Drugog svjetskog rata posljedica upotrebe svojih ogranienih prirodnih resursa na znatno produktivniji nain. Teorijski je najispravnije da se u analizama ekonomskog rasta pojedinih zemalja koriste indikatori totalnih faktora produktivnosti, tj. nain na koji pojedine zemlje koriste svoje produktivne resurse. Ali, takve raunice su ekstremno komplicirane, a rezultati relativno sumnjivi, u prvom redu zbog nerazvijene metodologije mjerenja i izraunavanja doprinosa pojedinih elemenata prirodnog, humanog, izgraenog i socijalnog kapitala. Zbog toga se za prikazivanje ekonomskog stanja pojedinih zemalja najviše upotrebljavaju klasini pokazatelji ekonomskog rasta kao što su bruto nacionalni prihod (GNI) po stanovniku ili bruto domai proizvod (GDP) po stanovniku. Ove indikatore je mnogo lakše izraunati, a osim toga, oni daju približno tanu sliku produktivnosti sa kojom neke zemlje koriste svoje resurse. Oni su takoer i mjerilo relativnog materijalnog blagostanja, u kojima je blagostanje proizvod dobre klime, kvalitetnih prirodnih resursa ili superiorne produktivnosti njihove upotrebe.
Glava 1: Uvod
19
GDP je mjerilo vrijednosti finalnog outputa svih roba i usluga koji su proizvedeni u jednoj godini u okviru granica neke zemlje. GDP je, dakle, output ili nacionalni prihod neke zemlje. Bruto nacionalni prihod - GNI je GDP uvean za prihode koji su ostvarili rezidenti te zemlje u inostranstvu i umanjen za prihode koje potražuju nerezidenti iz drugih zemalja. GDP i GNI su indikatori veliine ekonomije neke zemlje (ili regije). Meutim, za ocjenu nivoa ekonomskog rasta neke zemlje ovi indikatori se moraju adaptirati u odnosu na broj njenih stanovnika. GDP po stanovniku i GNI po stanovniku pokazuju približan iznos roba i usluga koji svaki stanovnik neke zemlje može da kupi u odreenoj godini, naravno pod pretpostavkom da su svi prihodi zemlje distribuirani ravnomjerno prema svakom stanovniku. Zbog toga se ova mjerila esto zovu i “prihodi po glavi stanovnika” odnosno “prihodi per capita”. Kod uporeenja prihoda izmeu pojedinih zemalja susreemo se sa problemima razliitih valuta, a kod uporeenja prihoda neke zemlje u razliitim vremenskim periodima sa problemima fluktuacije cijena. Zato je najbolje, ukoliko je to mogue, upotrebljavati zajedniku valutnu jedinicu izraunatu na bazi njene vrijednosti u nekoj godini, naprimjer vrijednost USD za 2.000. godinu. Za preraunavanje iznosa iz drugih godina i drugih zemalja, upotrebljavaju se vještaki konstruirani faktori koji se zovu paritet kupovne moi. U dodatku 1a. se detaljnije objašnjavaju naini izraunavanja GDP-a, GNI-a i PPP-a, kao i njihovi meusobni odnosi. Gornja mjerila, iako odražavaju prosjene prihode u nekoj zemlji, imaju brojna ogranienja, koja proizilaze iz naina mjerenja performansi humanog blagostanja. Oni ne pokazuju nain kako je izvršena distribucija prihoda, niti sadrže efekte zagaenja, degradacije okoline i iscrpljivanja resursa. Oni takoer ne registriraju neplaeni rad obavljen u okviru porodice ili zajednice, ili rad obavljen u “sivoj” ekonomiji. Takoer, ti pokazatelji pridaju jednaku važnost “dobrim” (medicina) i “lošim” (cigarete, hemikalije) faktorima, te ignoriraju vrijednosti slobodnog vremena i ljudskih sloboda. Za objektivniju presudu relativnog kvaliteta života u nekim zemljama, treba voditi rauna i o mnogim drugim pokazateljima, koji pokazuju, naprimjer, distribuciju prihoda i obim siromaštva, stanje ljudskog zdravlja i dugovjenosti, pristup obrazovanju, kvalitet okoline itd. Dobitinik Nobelove nagrade za ekonomiju u 1998. godini Amartya Sen je prvi tvrdio da nivo dostignutog razvoja ne treba više predstavljati mjerilima materijalnog outputa kao što su GNI per capita, nego sposobnostima i mogunostima koje ljudi uživaju.27 Prema Senu, razvoj se može posmatrati kao proces širenja stvarne slobode koju ljudi uživaju. Ovakav razvoj zahtijeva uklanjanje glavnih prepreka slobodama kao što su siromaštvo, tiranija, slabe ekonomske mogunosti, sistematska socijalna lišavanja, zanemarivanje javnih sredstava i netolerancija represivnih država. Po Senovom vienju, koje je postalo posebno popularno 1990s, razvoj nije samo ekonomski proces; on je i politiki proces koji zahtijeva demokratizaciju politikih zajednica kako bi se graanima omoguilo da uestvuju u akcijama društva koje su usmjerene prema poboljšanju života kojim oni žive i unapreenju sloboda koje uživaju. Ove Senove teze su inspirirale Ujedinjene nacije da razviju novo mjerilo humanog razvoja: Indeks humanog razvoja (Human Development Index - HDI) koji mjeri kvalitet humanog razvoja u pojedinim 27
Sen (1999).
20
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
državama. Indeks humanog razvoja, kojeg je za potrebe UNDP-a razvio Senov prijatelj Mahbub ul Haq 1990. godine, bazira se na tri mjerila: (i) - oekivanoj dužini života pri roenju (funkcija zdravstvene brige), (ii) – obrazovnim dostignuima (mjeri se kombinacijom stope pismenosti odraslih i prosjenim godinama školovanja u primarnom, sekundarnom i tercijarnom obrazovanju) i (iii) – životnom standardu (da li su prosjeni prihodi, prikazani na PPP osnovi, dovoljni za zadovoljavanje osnovnih životnih potreba u zemlji). U svom godišnjem Izvještaju o humanom razvoju UNDP rangira sve zemlje svijeta na skali od 0 (najniži humani razvoj) do 1 (najviši humani razvoj). Zemlje koje imaju indeks manji od 0,5 klasificiraju se kao zemlje koje imaju nizak humani razvoj; zemlje koje imaju indeks izmeu 0,5 i 0,8 klasificiraju se kao zemlje koje imaju srednji humani razvoj, dok se zemlje kod kojih je indeks vei od 0,8 klasificiraju se kao zemlje koje ostvaruju visok humani razvoj. U dodatku 1b se detaljnije prikazuje nain izraunavanja HDI i stanje HDI za 2004. godinu.
Razliitost prihoda Razlike u prihodima izmeu pojedinih zemalja su toliko velike da ih je vrlo teško i shvatiti i razumjeti, pa zato ovu sekciju i poinjemo uz pomo imaginacije. Zamislimo, naime, da je na prelazu iz drugog u trei milenij organizirana sveana jednosatna smotra, na kojoj ispred sveane „milenijske” tribine prolaze svi ljudi iz svih država svijeta.28 Pri tome je visina svakog ovjeka proporcionalna prosjenom PPP prihodu njegove zemlje, prosjena visina svih uesnika iznosi 1,82 metara, brzina kretanja ljudi je ravnomjerna (za 15 minuta ispred tribine proe jedna etvrtina svjetskog stanovništva, dok je redoslijed prolaska odreen visinom ljudi – od najmanjih ka najvišim. I kako izgleda ova smotra (slika 1.8.)?
SLIKA 1.8. Distribucija svjetskih prihoda, PPP, 2000 GDP per capita 40.000
30.000
20.000 Svjetski prosjek 7.944 USD 10.000
0 0
40
20
60
Procenat svjetske populacije Izvor: Heston, Summers, and Aten (2002).
28
Weil (2005).
80
100
Glava 1: Uvod
21
Najveim dijelom je to smotra kepeca. U prvih šest minuta ispred tribine e proi stanovnici zemalje Podsaharske Afrike, ija prosjena visina iznosi 30 santimetara. U devetom minutu e se na sceni pojaviti stanovnici Indije, iji e nastup trajati punih 11 minuta, i ija prosjena visina iznosi 61 cm. Nakon pola sata svoju 13-minutnu smotru poee stanovnici Kine, sa prosjenom visinom od 91 cm. Stanovnici Gruzije, sa prosjenom visinom od 122 cm e nastupiti tek u etrdesetom minutu, a stanovnici Kazahstana prosjene visine 180 cm u etrdesetpetom minutu. U posljednih 15 minuta smotre se visina prolaznika zastrašujue poveava. Grci, prosjeno visoki 3,66 metara, e proi pored tribine u 50-tom minutu, Japanci visoki 6,1 metara u 55-om minutu, dok su zadnja tri minuta rezervirana za prolaznike visoke 8,23 metara iz SAD. Smotru e završiti stanovnici Luksemburga koji su visoki 10,98 metara,i iji e prolaz trajati manje od jedne sekunde. Imaginacija odnosa izmeu nivoa prihoda po glavi stanovnika i njegove distribucije je dobra ilustracija stanja prihoda svijeta i njegove distribucije. Na slici 1.8. prosjeni svjetski nivo PPP prihoda po glavi stanovnika ostvaren u 2000. godini od 7.944 USD odgovara prosjenoj visini od 182 cm. Slika takoer pokazuje kako i koliko je svjetski prihod neravnomjerno distribuiran - 20% svjetske populacije koja živi u bogatijim zemljama prisvaja 62% svjetskog prihoda.
SLIKA 1.9. Distribucija GDP-a po broju zemalja, 2000, u PPP USD 20
Francuska Japan V. Britanija
Brazil Rusija
Kina Peru
Broj zemalja
16
12
Kolumbija Iran Nigerija Uganda
Bangladeš Haiti
Portugal J. Koreja Indonezija Filipini
8 Malavi Zambija
Honduras Pakistan
4 Etiopija Tanzanija
Meksiko Poljska
Kenija Mozambik
Izrael Španija
Bolivija Indija
Argentina Urugvaj
0
500
1000
2500
5000
10000
Hong Kong Singapur SAD
Luksemburg
20000
40000
GDP per capita, 2000
Izvor: Heston, Summers, and Aten (2002).
U današnjem svijetu izmeu pojedinih zemalja postoje ogromne razlike u prihodima per capita. Zemlje koje se nalaze na vrhu svjetske distribucije prihoda su trideset puta bogatije nego zemlje sa dna. Naprimjer, u SAD je 2000. godine GDP per capita u PPP dolarima iznosio 32.500 USD (adjustiran na nivo
22
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
iz 1995. godine), dok je u drugim zemljama bio mnogo manji: 9.000 USD u Meksiku, 4.000 USD u Kini, 2.500 USD u Indiji i 1.000 USD u Nigeriji, te mnogo manji u drugim zemljama Podsaharske Afrike kao što su ad, Etiopija, Mali. Slika 1.9. prikazuje te razlike grupirane po broju zemalja svijeta. Ove razlike postaju mnogo vee kada se uzmu u obzir realne vrijednosti GDP-a (vrijednost GDP-a po tekuim cijenama). Iako su bogate zemlje mnogo bogatije nego ostatak svijeta, to su razlike u prihodima izmeu pojedinih zemalja prilino „zamagljene”. Gledano sa nivoa SAD (GDP per capita je u 2000. godini iznosio 35.587 USD), razlike u prihodima per capita izmeu Argentine (11.765 USD), Indonezije (3.893 USD) i Benina (1.297 USD) možda i ne izgledaju tako enormne. Ali, ako se pogleda malo bolje, vidjee se da je Argentina tri puta bogatija od Indonezije i tri puta siromašnija od SAD, a da je Indonezija tri puta bogatija od Benina i tri puta siromašnija od Argentine. Ovo, ustvari, znai da, iako siromašne zemlje gledane sa visine SAD izgledaju kao dosta jedinstveni monolitni blok, meu njima postoje velike razlike. Isto kao što postoje i ogromne razlike u realnom GNI-a per capita izmeu glavnih geografskih regija svijeta (sl. 1.10.).29 GDP per capita nije uvijek i najbolje mjerilo stanja bogatstva u nekoj zemlji. Naprimjer, vlada zemlje iji budžet zavisi od visine prikupljenih poreza je više zaiteresirana za ukupni obim nacionalnih prihoda nego za nivoe prihoda per capita. Takoer, ako se želi saznati realna veliina tržišta potrošnih proizvoda, podaci o ukupnom broju stanovnika su mnogo znaajniji nego podaci o ukupnim prihodima. Tabela 1.1 pokazuje razlike koje postoje izmeu 10 prvorangiranih zemalja svijeta u 2000. godini u odnosu na tri razliita pokazatelja: GDP per capita, ukupni GDP i broj stanovnika.
SLIKA 1.10. Realni GNI po stanovniku, 2005, u USD Južna Azija
692
Podsaharska Afrika
746
Istona Azija i Pacifik
1630
Srednji Istok i Sjeverna Afrika
2198
Evropa i Centralna Azija
4143
Latinska Amerika i Karibi
4045
Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje donjih srednjih prihoda
4769 1923
Zemlje visokih prihoda
35264
Zemlje srednjih prihoda
2647
Zemlje niskih prihoda
585
Svijet
7011 0
Izvor: World Bank (2007).
29
World Bank (2007).
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
Glava 1: Uvod
23
TABELA 1.1. Deset prvih zemalja, tri razliita mjerila, 2000 Rang 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Najviši GDP per capita GDP per Zemlja capita ($) Luksemburg 47.020 SAD 35.587 Norveška 28.925 Kanada 28.758 Hong Kong 28.538 Danska 28.442 Švicarska 28.234 Irska 28.198 Australija 27.320 Island 26.484
Najvee ekonomije Ukupni GDP Zemlja (milijardi USD) SAD 9,80 Kina 5,04 Japan 3,35 Indija 2,69 Njemaka 2,01 Francuska 1,44 Velika Britanija 1,42 Italija 1,34 Brazil 1,31 Ruska Federacija 1,25
Najmnogoljudnije zemlje Populacija Zemlja (milioni) Kina 1.259 Indija 1.016 SAD 275 Indonezija 210 Brazil 170 Ruska Federacija 146 Pakistan 138 Bangladeš 131 Japan 127 Nigerija 127
Izvor: Weil (2005). str. 7.
Razliitost stopa rasta Sljedee krupno pitanje se odnosi na zabrinutost zbog ovih ogromnih razlika. Odgovor je, bez sumnje pozitivan, jer se ove razlike svakodnevno odražavaju na kvalitet života, životni standard ljudi i nivo zdravlja. Ustvari, razumjevanje zašto su neke zemlje bogate, a druge siromašne je jedno od najvažnijih pitanja (možda i najvažnije), koje stoji pred sve discipline socijalnih nauka.
SLIKA 1.11. Rast GDP per capita, SAD, 1870-2000 GDP per capita (2000 dolara) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000
Izvor: Weil (2005). str. 9.
2000
1990
1980
1970
1960
1950
1940
1930
1920
1910
1900
1890
1880
1870
0
24
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Mnogi analitiari ekonomskog rasta traže uzroke koji neke zemlje prave bogatim. Meutim, “bogatstvo” nije mogue uvijek jednostavno definirati samo sa ukupnim prihodima neke zemlje ili prihodima po glavi stanovnika. Slike 1.8., 1.9. i 1.10., koje prikazuju nivoe ukupnih prihoda i prihoda per capita u pojedinim zemljama, otvaraju mnoga nova pitanja o uzrocima razliitog ostvarivanja bogatstva. U traženju odgovora mogu pomoi nova mjerila, koja nam pokazuju dinamiku rasta prihoda, odnosno stopa rasta, tj. brzinu rasta prihoda neke zemlje. Ove stope rasta su u ekonomskim i socijalnim analizama veoma važne, jer pokazuju da e zemlje iji prihodi brže rastu od drugih zemalja, vremenom imati i vee nivoe prihoda.
Boks 1.1.: Izraunavanje stopa rasta Ako se neka ekonomska koliina X promjeni u dvije susjedne godine, onda je stopa rasta X promjena koliine X od prve do druge godine, podjeljeno sa iznosom za X u prvoj godini. Ako sa t oznaimo prvu godinu, a sa t+1 drugu godinu, stopu rasta g možemo izraunati pomou SLIKA 1.12. Grafiko predstavljanje rasta sljedee jednaine: X (linearna skala) 400 X t 1 X t g 350 Xt 300 250 Naprimjer, ako je Xt = 100, a Xt+1 = 105, godišnja stopa 200 rasta iznosi: g = (105-100)/100 = 5/100 = 5%. 150 Kod izraunavanja prosjene stope rasta za nekoliko 100 50 godina, gornju jednainu moramo modificirati: 0 Xt+1 = Xt x (1 + g) 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 0 Zamislimo da X raste po istoj stopi dvije godine. Ako Godina X (logaritamska skala) jednainu prilagodimo za godine t+1 i t+2, te zatim 1.000 izvršimo supstituciju za Xt+1 , dobiemo: Xt+2 = Xt+1 x (1+g) = >Xt x (1+g)@ x (1+g) = Xt x 100 (1+g)2. Na isti nain možemo napisati jednainu za 10 izraunavanja stope rasta g za n godina kako slijedi: Xt+n = Xt x (1+g)n 1 Ako su nam Xt i Xt+n poznati, prethodnu jednainu 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 0 možemo rearanžirati tako da nam g pokazuje prosjenu Godina stopu rasta (tehniki, ovo je geometrijska prosjena stopa rasta) za poznati period: g = (Xt+n/Xt)1/n – 1. Naprimjer, ako je vrijednost za Xt = 100, a za Xt+20 = 200, prosjena stopa rasta iznosi: G = (200/100)1/20 – 1 = 1,035 – 1 = 0,035 = 3,5% Za grafiko predstavljanje varijabila koje rastu sa vremenom, može se upotrebljavati ili linearna ili logaritamska skala (slika 1.11.). Na oba dijagrama je prikazan primjer u kojem kvantitet X ima vrijednost 1 u nultoj godini i raste po prosjenoj godišnjoj stopi rasta od 3% u sljedeih 200 godina. Kod raunanja stopa rasta pravilo 72 može biti vrlo korisna matematika aproksimacija. „Pravilo” je ustvari formula za odreivanje vremena koje je potrebno da se nešto što raste po odreenoj stopi rasta udvostrui: duplirano vrijeme = 72/g, gdje je g procenat godišnjeg rasta. Naprimjer, ako nešto raste po stopi od 2% godišnje, njemu e biti potrebno približno 36 godina da se udvostrui. Adaptirano prema Weil (2005).
Glava 1: Uvod
25
Primjer dinamike stopa GDP-a per capita u SAD od 1870. godine (prve godine za koju postoje vjerodostojni podaci) do 2000. godine dobro ilustrira taj fenomen (slika 1.11.).30 Najubjedljivija pouka koju možemo izvui iz ovog primjera je ta da ljudi u SAD danas žive mnogo bolje nego ranije - 2000. godine je GDP per capita bio 11 puta vei nego GDP per capita u 1870. godini. Ovo ogromno poveanje je rezultat kompaundiranog rasta, u kojem je prosjena godišnja stopa rasta GDP-a per capita za posmatrani period iznosila 1,9%. Naime, prosjena stopa rasta od 1,9% godišnje je u suštini veoma mala promjena (ako se posmatra samo jedna godina u odnosu na predhodnu godinu), ali ako se posmatra period od 130 godina, ova stopa rasta može prouzrokovati dramatine efekte (o izraunavanju stopa rasta vidi boks 1.1.). Zato nije teško razumjeti nain na koji Amerikanci prilaze pitanjima ekonomskog rasta.
SLIKA 1.13. Distribucija stopa rasta, 1960-2000 Prosjena godišnja stopa rasta
Primjeri
7,0%-7,5%
Singapur
6,5%-7,0%
Tajvan
6,0%-6,5%
Južna Koreja
5,5%-6,0%
Hong Kong
5,0%-5,5%
Bocuana
4,5%-5,0%
Tajland
4,0%-4,5%
Japan, Kina, Irska Rumunija, Portugal, Malezija
3,5,0%-4,0% 3,0%-3,5%
Norveška, Grka, Španija
2,5%-3,0%
SAD, Francuska, Indija, Izrael, Brazil, Italija
2,0%-2,5%
Velika Britanija, Švedska, Kanada, Turska, Australija
1,5%-2,0%
Alžir, Nepal, Zimbabve, Kolumbija, Meksiko
1,0%-1,5%
Filipini, Argentina, Kenija, Ekvador, Jordan
0,5%-1,0%
Tanzanija, Burkina Faso, Jamajka, Peru
0,0%-0,5%
Benin, Bolivija, Etiopija, Kamerun
-0,5%-0,0%
Venecuela, Senegal, Ruanda, Burundi, Mali
-1,0%- -0,5%
Nigerija, ad, Madagaskar, Zambija
-1,5%- -1,0%
Nikaragva, Mozambik
-2,0%- - 1,5%
Nigar
-2,5%- -2,0%
Centralna Afrika Republika 0
5
10
15
Broj zemalja
Izvor: Heston, Summers, and Aten (2002).
30
Maddison (1995).
20
26
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Stope rasta variraju od zemlje do zemlje. Mada emo se o ovim pitanjima detaljnije baviti u sljedeim glavama, za sticanje predstave o razliitim iskustavima rasta prikazaemo ostvarene stope rasta 107 zemalja u periodu od 1960. do 2000. godine, koje obuhvataju skoro itavu svjetsku populaciju (slika 1.13.). Slika 1.13. demonstrira velike razlike u dinamici prosjenih stopa rasta. Na vrhu se nalaze zemlje „udesnog rasta” ili „tigar ekonomije” – Južna Koreja, Tajvan, Singapur i Hong Kong, koje su u zadnjih 40 godina rasle preko 5% godišnje. Na dnu su zemlje sa „katastrofalnim” rastom, meu kojim se nalaze i Venecuela, Senegal, Mozambik i Nigerija, iji su prihodi per capita u posmatranom periodu ak i opadali. Prosjena godišnja stopa rasta svih zemalja svijeta je u etrdesetgodišnjem periodu iznosila 2,8%. Zadržavanje razlika u prosjenim stopama rasta izmeu dvije zemlje e dovesti do velikih meusobnih razlika u relativnim nivoima prihoda. Naprimjer, 1960. godine su Južna Koreja i Filipini imali približno jednake nivoe prihoda po stanovniku (1.598 USD odnosno 2.153 USD), ali su se u sljedee etiri decenije njihove stope rasta drastino razdvojile: Južna Koreja je rasla po prosjenoj stopi od 6,1% godišnje, a Filipini po prosjenoj stopi od samo 1,3% godišnje. Razlike u dinamici rasta su u 2000. godini dovele do enormnih razlika u nivou prihoda dvije zemlje: Južna Koreja 16.970 USD, a Filipini 3.661 USD. Iako je na poetku posmatranog perioda Južna Koreja bila siromašnija od Filipina, ona je 2000. godine postala etiri puta bogatija. Ironino, poetkom 1960s su mnogi razvojni ekonomisti tvrdili da e Filipini biti ekonomski mnogo uspješniji od Južne Koreje.31
Grupiranje zemalja po nivou razvijenosti esto je potrebno, bilo kod istraživanja fenomena ekonomskog rasta, bilo kod planiranja i donošenja globalnih politika, zemlje svijeta grupirati po nekom od univerzalno dogovorenih kriterija ekonomske snage. Meutim, u praksi vlada pravo šarenilo, jer u grupiranju mnoge meunarodne razvojne organizacije upotrebljavaju svoje vlastite kriterije ili metodologije. Naprimjer, u odnosu na ostvareni GNI po stanovniku Svjetska banka sve zemlje klasificira u tri široke grupe: (i) - zemlje niskih prihoda, (ii) - zemlje srednjih prihoda (ove dalje dijeli na zemlje nižih srednjih prihoda i zemlje viših srednjih prihoda) i (iii) - zemlje visokih prihoda. Svake godine Svjetska banka objavljuje granine vrijednosti GNI-a po stanovniku, po kojima je sve zemlje svijeta razvrstala u pojedine grupe (tabela 1.2. i mapa 1.1.).
TABELA 1.2. Kriteriji razvrstavanja zemalja, GNI USD per capita, 1995 i 2004 Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje nižih srednjih prihoda Zemlje viših srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda
1995 do 765 766 do 9.385 766 do 3.035 3.036 do 9.385 9.386 i više
2005 manje od 875 875 do 10.725 825 do 3.465 3.266 do 10.725 10.726 i više
Izvor: World Bank (1997) i (2006).
Mnogo popularniji, ali i mnogo diskutabilniji pristup, se odnosi na podjelu zemalja na “zemlje u razvoju” i “razvijene zemlje”, što je, terminološki, netano, jer se i najrazvijenije zemlje nalaze u procesu razvoja. Podjela zemalja na “manje razvijene” i “više razvijene” takoer ne može puno pomoi, jer je nejasno na 31
Lucas (1993); Easterly (1995)
Glava 1: Uvod
27
kojoj granici treba podvui liniju razdvajanja izmeu manje razvijenih i više razvijenih zemalja. U odsustvu jedinstvenih kriterija, podjela na razvijene zemlje i nerazvijene zemlje se može bazirati samo na opeusvojenim konvencijama. Naprimjer, u Svjetskoj banci je na snazi konvencija kojom se sve zemlje niskih i srednjih prihoda tretiraju kao “zemlje u razvoju”, a sve zemlje visokih prihoda tretiraju kao “industrijske” ili “razvijene” zemlje. Ali, klasifikacija zemalja na “zemlje u razvoju” i “razvijene zemlje” prema prihodu po stanovniku se kod nekih zemalja ne poklapa sa dogovorenim graninicima. Neke zemlje visokih prihoda po stanovniku (Izrael, Kuvajt, Singapur i Ujedinjeni Arapski Emirati) same sebe oficijelno deklariraju kao zemlje u razvoju, iako su po visini prihoda te zemlje de facto razvijene zemlje. Drugi izazov klasifikacije predstavljaju mnoge zemlje u tranziciji ili zemlje bivših “planskih” ekonomija. Sa jedne strane, velika veina tranzicijskih zemalja nije dostigla prag prihoda po stanovniku, koji bi ih svrstao u red razvijenih zemalja, ali, sa druge strane, mnoge od tih zemalja su suštinski visoko industrijalizirane. Ovo je jedan od kljunih razloga što je ove zemlje Svjetska banka klasificirala kao zemlje “pod revizijom”.
Mapa 1.1. Svijet, GNI per capita, 2004
nema podataka $825 i manje od $826 do $3.255 od $3.256 do $10.066 preko $10.066
Izvor: World Bank (2006)
Meutim, ono što je nesporno je injenica da je jaz izmeu nivoa prihoda glavnih grupa zemalja zaista ogroman i da nema tendenciju smanjivanja (tabela 1.3. i slika 1.14.), Naprimjer, 2004. godine je 15,8% svjetskog stanovništva zemalja visokih prihoda ostvarilo 80,0% svjetskog GNI-a i imalo 55,1% kupovne moi, dok je 84,2% preostalog svjetskog stanovništva zemalja srednjih i niskih prihoda ostvarilo 20,0% svjetskog GNI-a i imalo 44,9% svjetske kupovne moi.
28
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
TABELA 1.3. Veliina ekonomija, glavne grupe zemalja po prihodima, 2004 GNI
Svijet Niski prihodi Srednji prihodi Niži srednji prihodi Viši srednji prihodi Niski i srednji prihodi Visoki prihodi Izvor: World Bank (2006)
Popul. (milion) 6.365 2.343 3.018 2.442 576 5.361 1.004
Površina 000 km2 133.941 30.276 69.070 39.173 29.897 99.346 34.595
Gustina ljudi/km2 49 80 45 63 20 55 30
$mlrd 40.282,3 1.187,7 6.862,7 4.116,0 2.748,2 8.050,1 32.245,3
$ per capita 6.329 507 2.274 1.686 4.769 1.502 32.112
PPP GNI $per $ mlrd capita 56.289 8.844 5.291 2.258 20.051 6.644 14.233 5.829 5.859 10.168 25.334 4.726 31.138 31.009
Rast GDP-a % % per rasta capita 4,1 2,9 6,5 4,6 7,2 6,3 7,6 6,6 6,6 6,0 7,1 5,8 3,4 2,6
SLIKA 1.14. Distribucija broja stanovnika, GNI i PPP GNI, glavne grupe zemalja, 2004 Broj stanovnika
GNI
PPP GNI
2,9% 9,4%
15,8%
17,0% 36,8% 35,5% 55,1%
80,0%
47,4%
Zemlje niskih prihoda Izvor: World Bank (2006)
Zemlje srednjih prihoda
Zemlje visokih prihoda
Glava 1: Uvod
29
REFERENCE Baumol, William J., and Alan S. Blinder. 1997. Economics: Principles and Policy. 7th ed. New York: Dryden Press. Bearse P., Vaughan R. 1981. “Federal Economic Development Programs: A Framework for Design and Evaluation”. In Friedman R. and Schweke W. (eds.) Expanding the Opportunity to Produce: Revitalizing the American Economy Through New Enterprise Development. Washington: U.S. Department of Commerce, Economic Development Administration Costa, Dora. 2000. "American Living Standards 18881994: Evidence from Consumer Expenditures." NBER Working Paper 7650 (April). Cox, Michael W., and Richard Alm. 1999. Myths of Rich and Poor: Why We 're Better Off than We Think. New York: Basic Books. Dasgupta, Parta. 2001. Human Well-Being and the Natural Environment. Oxford: Oxford University Press. Easterly, William. 1995. "Explaining Miracles: Growth Regressions Meet the Gang of Four." In Growth Theories in Light of the East Asian Experience, edited by Taka Ito and Anne O. Krueger. Chicago: University of Chicago Press. Federal Reserve Bank of Dallas. 1997. Time Well Spent: The Declining Real Cost of Living in America. Annual Report.Dallas: Federal Bank Gleick, Peter H. 2002. "Dirty Water: Estimated Deaths from Water-Related Diseases 2000-2020." Research report, Pacific Institute (August 15). Harris Jonathan M. 2000. Basic Principles of Sustainable Development. G-DAE Working Paper No. 00-04. Tufts University.http://ase.tufts.edu/gdae. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). International Energy Agency. 2002. World Energy Outlook 2002. Paris: IEA Lucas, Robert E. 1993. "Making a Miracle." Econometrica 61 (March): 251-272.
Maddison, Angus. 1995. Monitoring the World Economy 1820-1992. Paris: Development Center of the Organization for Economic Cooperation and Development. Narayan, D., R. Chambers, M.K. Shah, and P. Petesch. 2000. Voices of the Poor: Crying Out for Change. New York: Oxford University Press. Organization for Economic Cooperation and Development. 2001a. Sustainable Development: Critical Issues. Paris: OECD. _______________ 2001b. The Well-being of Nations: the Role of Human and Social Capital. Paris: OECD. Rostow, W. Walt. 1960. The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. London: Cambridge University Press. Sen, Amartya. 1987. The Standard of Living. Cambridge: Cambridge University Press. _______________ 1999. Development as Freedom, New York: Knopf Soubbotina, Tatyana, P. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Streeten, P., Burki S., Ul Haq M., Hicks N. and Stewart F. 1981. First Things First: Meeting Basic Human Needs in the Developing Countries. New York: Oxford University Press. United Nations Conference on Trade and Development. 2002. Trade and Development Report, 2002 (UNCTAD/TDR/2002), New York: United Nations publication. United Nations Development Program. 1996. Human Development Report: 1996. New York: Oxford University Press. World Bank. 1997. World Development Indicators 1997. Washington, DC: World Bank _______________ 2001: World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. Oxford: Oxford University Press. _______________ 2002. Globalization, Growth, and Poverty: Building an Inclusive World Economy. New York: Oxford University Press. _______________ 2003. World Development Report 2003. Washington, DC: World Bank.
30
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
_______________ 2006. World Development Indicators 2006. Washington, DC: World Bank _______________ 2007. World Development Indicators 2007. Washington, DC: World Bank
World Commission on Environment and Development. 1987. Our Common Future. Oxford: Oxford University Press. World Resources Institute. 2003: Ecosystems and Human Well-being: a Framework for Assessment. Washington DC: World Resources Institute.
WEB STRANICE 1. http://devdata.worldbank.org/wdi2006/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai glavni razvojni indikatori za 2006 godinu
2. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai brojni podaci o resursima kao i ekstenzivni izvještaji o stanju okoline.
3. http://hdr.undp.org/ Web stranica razvojnog programa Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai izvještaji o humanom razvoju za tekuu i prošle godine.
4. http://pwt.econ.upenn.edu/ Web stranica Centra za meunarodna poreenja proizvodnje, prihoda i cijena Univerziteta Pennsylvania, sa brojnim uporednim analizama svjetske ekonomije i uvenim Pen tabelama.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
31
Kada govorimo o historiji ovjeanstva, naješe priamo o vojnim uspjesima i porazima, pobjednicima i poraženima. Meutim, najvažnija poglavlja velike knjige historije ovjeanstva su napisale historijske prekretnice, koje su pomogle da ovjeanstvo živi bolje, udobnije i sitije. Hronološki pregled humane historije (dodatak 2a) je, ustvari, pregled prekretnica koje su gradile temelje današnje civilizacija.
TABELA 2.1. Determinante proizvodnih potencijala šest glavnih ekonomskih epoha Epohe Predagrarna (lov, skupljanje)
Output kao funkcija
Agrarna epoha
(N', L', K)
Drevni imperijalizam
(N', L'', K*) + p
Napredni agrarizam Merkantilni kapitalizam
Kapitalizam
(N, L)
(N', L', K') (N', L'', K'') + p'
(N'', L''', K''')s + p''
Funkcije N = prirodni resursi L = sirovi rad N' = prisvojeni i održavani prirodni resursi L' = radna snaga sa vrlo malom obukom, defanzivno orijentiranom elitom nesposobnom da generira ili usvoji nove tehnologije K = umjereni fondovi obrtnog kapitala, investicije dovoljne za brigu o zamjeni i širenju (obezbjeenje fondova za dodatne radnike) L'' = rad sa malom obukom plus efikasna birokratska vojna elita K* = kao kod K, ali sa veim investicijama u ceste i gradove p = pljaka (neuzvraeni nameti na proizvode i radnu snagu koloniziranih podruja) K' = kao kod K, sa vrlo postepenom ekspanzijom fiksnog kapitala po glavi (širenje u dubinu - deepening) K'' = kao kod K', osim što je širenje kapitala u dubinu znaajnije p' = zarade iz monopolnih trgovinskih privilegija N'' = prisvojeni i razvijeni prirodni resursa L''' = radna snaga sa formalnim obrazovanjem i sa obukom na poslu (on-the-job training), nauno-tehnološka i vojno-birokratska elita K''' = umjereni fondovi obrtnog kapitala zamijenjeni mnogo veim fondovima fiksnog kapitala. Investicije u sve vrste kapitala (zamjena, širenje i produbljivanje) su glavna sredstva za prenos tehnološkog progresa. Tehnološki progres je opipljiv i vidljiv u uporeenju sa K' i K'', u kojima je prisutan, ali neprimjetan s = ekonomije obima i specijalizacije, posebno meunarodne trgovine p'' = rezidualne zarade iz kolonijalizma
Izvor: Maddison (1982).
U prikazivanju historijskih tokova postoje brojni pristupi, poev od hronološkog slijeda dogaaja, uvažavanja geografskih faktora, pa do kategoriziranja historijskih trendova po glavnim socijalnim prelomnicama. Sa aspekta koncepta knjige je najprikladnije ekonomsku historiju svijeta posmatrati kroz prizmu proizvodnih faktora. Jedan od najveih savremenih ekonomskih historiara Angus Maddison ekonomsku historiju svijeta dijeli u šest glavnih historijskih epoha (tabela 2.1.), koje su karakteristine po kvalitetu i kvantitetu tri faktora: prirodnih resursa, rada i kapitala. Za napredak su bili najodgovorniji
32
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
tehnološki progres, obrazovanje i bolja podjela rada, dok ostali faktori, kao što su pljaka ili eksploatacija, posebno u nekim periodima historije (drevni imperijalizam i merkantilni kapitalizam), nisu bili odluujui.1
TABELA 2.2. Performanse glavne etiri epohe, godišnje stope rasta Epoha Agrarizam (4a) Napredni agrarizam (4b) Merkantilni kapitalizam Kapitalizam
Period 500-1500 1500-1700 1700-1820 1820-1980
Stanovništvo 0,1 0,2 0,4 0,9
GDP/stanovniku 0,0 0,2 0,2 1,6
GDP 0,1 0,4 0,6 2,5
Izvor: Maddison (1982)
Posmatrano kroz prizmu zapadne civilizacije, napredak ovjeanstva je poeo u etvrtoj epohi, od kada poinje da raste i broj stanovnika i njihovi prihodi (tabela 2.2.). Iako se sa aspekta današnje dinamike rasta ini da je u epohi naprednog agrarizma (1500.-1700. godine) napravljen mali skok, ipak je on bio mnogo kvalitetniji nego u svim prethodnim periodima. Naime, sprijeene su mogue demografske katastrofe (“crna smrt” ili kuga), poeo je eksplozivniji rast stanovništva, kao i konstantni rast GDP-a. Merkantilni kapitalizam je, zahvaljujui širenju kolonizacije i meunarodne trgovine, te tehnološkog i institucionalnog napretka, horizonte napretka pomakao dalje. Kapitalizam je, zahvaljujui ideji progresa koja je nosila industrijsku revoluciju, bio odgovoran za vrtoglavi uspon, brzo širenje i kasniju dominaciju zapadne civilizacije, razvoj i uvršivanje nacionalnih država, razvoj nauke i obrazovanja, industrijalizaciju mnogih zapadnih nacija, raanje novog imperijalizma, svjetske ratove, hladne ratove, dekolonizaciju, te od 1980s za ubrzavanje procesa politike harmonizacije i ekonomske globalizacije. Sažimajui ogromnu grau o ekonomskom razvoju ovjeanstva na nekoliko desetina sljedeih stranica, nemogue je izbjei precjenjivanje ili potcjenjivanje nekih važnih dogaaja koji su ubrzavali ili usporavali evoluciju blagostanja. Uostalom, svaka do sada napisana historija, bilo da se radi o opoj, socijalnoj, ekonomskoj ili tehnološkoj, nosi subjektivan peat, pa tako i ovaj kratak pregled ekonomskih dogaanja.
2.1. PREDINDUSTRIJSKE EPOHE Poeci ovjeanstva i stari vijek Ekonomija raanja civilizacije Sve do pojave genetike, špekulacije o nastanku života na zemlji, odnosno ovjeka kao vrste, oslanjale su se na šture i nesigurne arheološke nalaze. Tek je genetika krajem 20. stoljea obezbijedila vjerodostojne dokaze da je život nastao prije 2 milijarde godina, a da su njegovom evolucijom nastali primati, koji su se prije 8-6 miliona godina poeli granati u granu majmuna i granu hominida. Genetiar Allan Wilson je utvrdio da se prva humana vrsta homo sapiensa razvila u Africi prije 200.000 godina i da je njeno širenje na druge kontinente poelo prije 100.000 godina. Bez obzira na mnoge teorije, nešto je sasvim sigurno: poetak humane civilizacije se može povezati za prvu uspjelu vrstu afrikog homo sapiensa u starijem kamenom dobu (paleolitu). Ovladavši vatrom, upotrebljavajui peine za zaštitu od divljai i prirode, kao i kože divljai za zaštitu od zime, služei se
1
Maddison (1982).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
33
kamenim oružjem i oruem koje je sam izraivao, ovjek je nauio kako da lovom i sakupljanjem plodova obezbjeuje svoj ekonomski opstanak. Krajem paleolita humana vrsta se proširila po cijelom kontinentu, a najviše u tropskim i suptropskim dijelovima. Ali, ona je iznosila samo 10-20 miliona ljudi. Prve krupne promjene su se desile na prelazu iz srednjeg u mlae kameno doba (prije 10.000 – 12.000 godina), kada su drastine klimatske promjene posebno pogodile sjevernu hemisferu. Zadnje ledeno doba, u kojem su nestali mnogi sisari koji su bili baza opstanka paleolitskih lovaca primorao je ovjeka da se bori za goli opstanak. Otkriem sofisticiranijih alata, pripitomljavanjem domaih životinja, sijanjem i uvanjem poljoprivrednih plodova, te seobama u toplije i plodnije krajeve, ovjek je postajao nezavisniji od prirode. Sijanjem više sjemena, obraivanjem više zemlje i uzgajanjem više životinja ovjek je poeo proizvoditi viškove hrane i mijenjati ih za druge proizvode. To mu je otkrilo specijalizaciju i socijalnu mo. Neolitska civilizacija je prvo procvjetala u Mesopotamiji („plodni polumjesec”), gdje su, zbog obilja vode, sunca i plodne zemlje, postojali najbolji uslovi za razvoj poljoprivrede. Ratarstvo i stoarstvo su zahtijevali veu koncentraciju ljudi, pa su poela nicati prva naselja i urbane sredine. Vlasništvo nad zemljom i ljudima je postalo krupno socijalno pitanje, koje je generiralo podjelu rada i ekonomsku diferencijaciju. Po posljedicama ove promjene su bile sline promjenama koje je u 18. stoljeu izazvala industrijska revolucija. Zahvaljujui clusteru istovremenih inovacija (opeka i sklopovi od opeke i kamena, korištenje fizike energije životinja i vjetra, izum pluga, toka i kola, kanua i brodova na jedra, otkrie metalurgije, te sunanog kalendara), ovjek je iz homogenog statikog stanja ranog varvarstva poeo da stvara heterogenu socijalnu i ekonomsku strukturu, veliku po sadašnjim rezultatima i eksponencijalno brzu po ekonomskim, tehnološkim, kulturološkim i socijalnim dogaajima.2 Promjene su zahtijevale novu socijalnu organizaciju života ljudi. Sada to nisu bile mala, prostorno razbacana sela od pedesetak porodica, niti sluajne aglomeracije lovaca, nego vee urbane cjeline; nisu to bile "demokratske” seoske zajednice, zasnovane na jednakosti i bliskosti socijalnih i kulturoloških obiaja, ve autoritarne zajednice pod upravom dominantne manjine. Nova socijalna organizacija je bila usmjerena na širenje kolektivne moi, kako bi se na ”proširenim teritorijama” obezbijedile sirovine, potinili ljudi, sakupljali porezi i uspostavio sistem upravljanja. Pojavom klinastog pisma 3.000 godine p.n.e., zadnjeg otkria neolitske civilizacije, prvi put u historiji humanog bia je integrirana fizika snaga i snaga uma. Promjene su podsticale urbanizaciju. Nicali su naseljeni gradovi, koji su živjeli od sekundarne proizvodnje i trgovine. Uspon civilizacije je donio veu podjelu rada i novi sistem ekonomske organizacije. Pojavile su se zanatlije specijalizirane za proizvodnju tekstila, grnarije, metalnih predmeta; roene su nove profesije u arhitekturi, inžinjerstvu, medicini; sistematizirane su mjere za dužinu i težinu, otkrivena je matematika i primitivni oblici nauke. Nedostatak kamena za gradnju je promovirao bakar i bronzu, što je metalurgiju uinilo primamljivom profesijom. Ekonomija, organizacija i upravljanje su postali posao elite, koja je prisvojila funkcije planiranja, zaštite i vlasti. Rad je postao obaveza ostalih, pa je ropstvo postalo novi oblik socijalnog poretka. Velike javne zgrade simbolizirale su vlast, pa su nastajali gradovi-države, prvo u Sumeru, a zatim i dalje. Kapital u obliku zemlje i ljudi je postao nova ekonomska osnova. Potrebe za finansiranjem upravljakog i vojnog aparata generirale su instituciju ratova, koji su se vodili radi pridobijanja
2
Mumford (1967).
34
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
nove zemlje i robova. Ostvarenje novih ciljeva je zahtijevalo mijenjanje obiaja, uvjerenja, etike i psihologije ljudi. Stvoreni su novi instrumentariji vladanja: mnogobožaka religija, ideologija, institucije i tehnologija. Antika civilizacija je usmjerila dalje tokove humane historije. Sumer je bio promotor bakarnog doba, velikih graevina, klinastog pisma, toka i gradova. Stari Egipat je sistemima brana i kanala za vještako navodnjavanje unaprijedio poljoprivredu, te razvio hijeroglifsko pismo, što je stvorilo državnu upravu sa obrazovanim inovnicima-pisarima, državnom statistikom, brojanjem godina i datuma, javnim ustanovama za uvanje zapisa i knjiga. Egipat je takoer unaprijedio graevinarstvo (piramide), uveo instituciju javnih radova i afirmirao umjetnost kao važnu determinantu ovjeanstva. Vavilon i mesopotamska carstva su uveli sistem zakonodavne vlasti (Hamurabijev zakonik), promovirali trgovinu, radioniku izradu stakla i vunenih tkanina. Feniani su unaprijedili pomorstvo i trgovinu, a Persijanci, Hetiti i Kikladi ratnu tehniku, te inagurirali bronzano i željezno doba. Stara Grka je utvrdila temelje zapadne civilizacije. Nakon razaranja minojske i mikenske kulture na Kritu i Kipru i seljenja moi na Grko poluostrvo, grka kultura je procvjetala. Grci su imali superiornu ratnu tehnologiju i vojnu taktiku baziranu na organiziranim polisima-državama. Grka superiornost je nastala postepenim formiranjem grkog duha i grkog pisma, koje je standardiziralo jezik i sistem bogova, razvilo zakonodavstvo, poeziju, literaturu i nauku, te otvorilo put za razvoj slobodnih grkih gradova. Izgradnja Akropolja i Pantenona i pojava atinske demokracije je stvorila uslove za pojavu velikih dramskih pisaca, filozofa, matematiara, naunika, državnika i vojskovoa, bez ega ne bi bilo današnje zapadne civilizacije. U treem stoljeu p.n.e. je poeo uspon Rima. Rim je preuzeo temelje grke klasine kulture, na kojima je gradio svoje ogromno centralizirano carstvo. Veliki rimski imperij je tražio novu organizaciju ekonomskog života i povezivanje sa drugim imperijima izvan Evrope. Sve do pada, Rim je zajednikom valutom, mrežom rimskih puteva i vojnom mornaricom kontrolirao cijelo podruje Mediterana i trgovao sa Indijom, Kinom i Sjevernom Afrikom. Trgovinske rute su bile prve globalne veze preko kojih je vršena razmjena sirovina, hrane, luksuzne robe i ideja na velikom prostoru Euroazije. Kopneni “put svile” je bila najstarija trgovinska ruta koja je povezivala dvije najvee svjetske civilizacije: rimsku i kinesku.3 Vrhunac antike civilizacije je dostignut u prvom i drugom vijeku nove ere pod dominacijom Rima. Rim je uspostavio pax romana, dugi period mira i reda u Mediteranskom bazenu, što je omoguilo razvoj trgovine. Snažne rimske legije su održavale red na trgovakim putevima, suzbijale piratsvo i razbojništvo, a uvene rimske ceste su imale i strategijski i komercijalni karakter. Jedna od glavnih konsekvecija pax romana je rast populacije, koja je za vrijeme Marka Aurelija iznosila skoro 100 miliona. Jedan od veih fenomena antike civilizacije se odnosio na uspon i pad carstava – od uspona prvog velikog Akadskog carstva (2350.-2300. godina p.n.e) do pada Rimskog carstva 476. godine. Objašnjenje ovih fenomena treba potražiti u ekonomskim dostignuima i ogranienjima antikih civilizacija. Ogromni birokatski i vojni aparat potreban za upravljanje imperijama, eksplozivan rast stanovništva i gradova, posebno Rima (preko milion stanovnika) je postepeno slabio dva glavna stupa imperije: poljoprivredu i trgovinu. Narasle napetosti su razarale duhovne i ekonomske temelje antikog imperijalizma. Hiljadu godina nakon židovskog Starog testamenta i 500 godina nakon stvaranja budizma u
3
Changan (sada Xian), kineski grad na kraju „puta svile“, na svom vrhuncu (700 p.n.e.) je bio jedan od najveih gradova na svijetu: imao je preko dva miliona stanovnika, od ega na hiljade stranaca.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
35
Indiji na Bliskom Istoku je roeno kršanstvo, a u 622. godini nove ere i islam. Ove etiri velike religije su stvarale idejne, kulturološke i socijalne podloge za nadolazee promjene. Slom antikog robovlasništva je poeo dugotrajnom ekonomskom krizom. Agrar nije više proizvodio zalihe hrane, koje su hranile armiju, imperijalnu birokraciju i rastue stanovništvo. Slobodno stanovništvo je bilo demotivirano za ekonomski rast, jer su se njihove korporacije pretvorile u sklerotine organizme lokalnog birokratsko-vojnog upravljaa. Nedostatak kreativnosti je uništio temelje ekonomske samoodrživosti, a nove monoteistike religije, nakon pobjede nad mnogobožakom elitom, su se više bavile uvršivanjem osvojenog položaja, nego ekonomskim rastom. Ironino, društvo bazirano na robovlasništvu je bilo u stanju da proizvodi izuzetnu umjetnost i literaturu, ali ne i da obezbjedi održivi ekonomski rast.
Srednji vijek Srednjevjekovna Evropa Srednjevjekovna Evropa je po svojoj agrarnoj orijentaciji predstavljala unikatan primjer u tadašnjem svijetu. U starim državama-gradovima, kao i u Rimskom carstvu, urbane institucije su odreivale karakter ekonomije i društva, ak i onda kada je najvei dio stanovništva bio angažiran u poljoprivredi. Meutim, u srednjovjekovnoj Evropi, iako je urbana populacija rasla i po broju i po uticaju, agrarne i ruralne institucije su diktirale dogaaje. Razumjevanje ovog fenomena traži objašnjenje politikih i socijalnih uslova. Rastui porezi, narasla neefikasnost i korupcija koji su zajedno sa varvarskim hordama srušili Rimsko carstvo su delegitimirali autoritet centralnih vlasti i proizvele anarhiju. To je dalje generiralo rast velikog broja samozadovoljavajuih i meusobno neprijateljskih država i smanjilo ulogu gradova i meuregionalne trgovine. Stalni upadi novih hordi, posebno u osmom stoljeu (saracenska invazija na Francusku, vikinški upadi u Englesku i Normandiju, maarski upadi u Evropu) su tražili adekvatne odgovore. Kako male državice stvorene nakon pada Rimskog carstva nisu bile u stanju da održavaju red bez uspostavljanja regularnog sistema poreza, to se izlaz tražio u formiranju feudalizma - novog vojnikog, politikog i ekonomskog sistema. Feudalizam kao sistem se prvo razvio u Francuskoj, koja je svoju egzistenciju održavala lojalnošu plemstva i njihovih vazala prema kralju u zamjenu za beneficije u obliku vlasništva nad zemljom i pravom na iskorištavanje rada seljaka. Novonastala socijalna struktura je bila sastavljena iz tri “reda”, od kojih je svaki red imao svoje obaveze i dužnosti. Plemstvo je bilo zaduženo za obezbjeenje zaštite (vojska), svještenstvo se brinulo o duhovnom blagostanju, dok su kmetovi proizvodili hranu i druge potrepštine za dva “viša” reda. Ekonomski život je bio organiziran ili u okviru feuda sa dominantnom poljoprivredom ili u okviru gradova u kojima su dominirale esnafske manufakture, ili u okviru velikih posjeda kojim su upravljale lokalne crkve. Apsolutiziranjem organizacije feudalna organizacija je ”pokušala da ovjekovjei datost hijerarhijskih statusa. Identifikujui mistino kraljevsko tijelo sa ljudskim organizmom, ona je pomou vjere ozakonila diferencirane uloge u organizaciji i kao u udovima ljudskog tijela opredjelila ulogu kralja kao glave, svještenstva kao duše, plemstva kao ruku, a seljaka kao nogu organizma, tj. organizacije”.4 U ovoj hijerarhiji nije bilo gradskog stanovništva, iako je krajem 11. stoljea njihov broj premašivao broj plemstva i svještenstva. Feudalni sistem postepeno razvijan u toku od nekoliko stoljea je bio karakteristian po politikoj neizvjesnosti, estim periodima nasilja i ratova, opadajuim komercijalnim aktivnostima i specijalizacijom, 4
Chaunu (1977).
36
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
te primitivnim tehnikama proizvodnje. Iako mu to nije bio prvenstveni cilj, on je ipak održavao socijalnu stabilnost i kontinuitet populacije na niskom, ali tolerantnom nivou. Iako odbojan prema inicijativama pojedinaca, sistem nije mogao sprijeiti nadolazak krupnijih tehnoloških promjena, koje e poveati produktivnost i stimulirati ekonomski rast. Najznaajnije inovacije srednjovjekovne agrarne prakse su bile zamjena dvorotacijske mediteranske poljoprivrede novom trorotacijskom poljoprivredom (jesenja setva), uvoenje teških elinih plugova sa tokovima i korištenje konja za njihovu vuu. Te inovacije su unaprijedile plodnost tla i produktivnost žetvi, što je smanjilo opasnost od gladi. Unapreenja u metalurgiji su poboljšale kvalitet oružja i orua iz elika, što je oživilo zanate u srednjevjekovnim gradovima. Oživljavanje gradova je poelo prvo u lukim gradovima, a zatim i u unutrašnjosti, posebno u Italiji (Lombardija, Firenca i Toskana), južnoj Njemakoj, Nizozemskoj, Belgiji, Francuskoj, Kataloniji, Flandriji i Brabantu. Specijalizacija zanimanja je poela uzimati maha, razvijala se i trgovina, kako izmeu evropskih gradova, tako i sa drugim dijelovima svijeta, nastajale su brojne italijanske i njemake trgovinske kolonije u mnogim gradovima, a iznikli su i prvi „pupoljci” bankarskog sistema. Iako je historijski zaostajala za poljoprivredom i graevinarstvom, procvjetala je i preraivaka industrija, posebno industrija odjee. Sredinom 11. stoljea se proizvodnja odjee poela lokacijski specijalizirati (Flandrija i sjeverni dijelovi Francuske, sjeverna Italija i Toskana, južna i istona Engleska, muslimanska Španija). Otkrie vodenog toka kao izvora mehanike energije je ne samo poboljšao efikasnost industrije, nego je zbog kompliciranih mehanizama prenosa napravilo put proizvodnji mehanikih satova i drugih mehanikih naprava. Dalji rast je zaustavilo brzo širenje epidemije kuge, famozne „crne smrti”, koja je 1348. godine došla iz Azije. Kuga je zahvatila itavu Evropu i zbog svog endemskog karaktera (pojava nove epidemije svake desete ili petnaeste godine) postala najdramatinija epizoda srednjovjekovne Evrope, koja je pokosila skoro jednu treinu stanovništva, posebno gradskog, i poveala socijalne tenzije i konflikte.
Ostale važnije ekonomije Zapadna Evropa je od 16. do 20. stoljea doživjela najdinaminiji rast. Ona je bila najviše „odgovorna” za oblikovanje moderne svjetske ekonomije, za interakciju sa drugim svjetskim regijama i za nain njihovog ukljuivanja u svjetsku ekonomiju. Ali, prije 16. stoljea, Evropa je bila samo jedna od mnogih manje ili više izoliranih regija svijeta. Dvije velike civilizacije, islamska i kineska, su imale svoje velike uspone i padove, a i u drugim dijelovima svijeta cvetale su i venule civilizacije potpuno drugaije od evropske (dodatak 2b). Islam, najmlaa velika svjetska religija, je bio podloga za eksplozivni rast islamske civilizacije, koja je za samo nekoliko vijekova nakon smrti tvorca islama Muhameda a.s. 632. godine stvorila ogromno carstvo koje se je prostiralo od centralne Azije, preko Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike do Španije. Iako su Arapi bili nomadi, usvojene tekovine dvije velike kolijevke civilizacije (doline Tigra i Eufrata i dolina Nila) su bile zaslužne što su muslimani, bilo gdje da su došli, navodnjavali poljoprivredne površine, što im je obezbjedilo visok nivo sofisticiranosti i produktivnosti. Islam se predominantno razvijao kao urbana civilizacija. Islam, za razliku od kršanstva, nije tretirao trgovinu kao drugorazrednu aktivnost. Naprotiv, trgovina je smatrana za astan i hvale vrijedan posao. Uostalom i sam Muhamed a.s. je bio trgovac. Muslimanski trgovci su razvili nove mehanizme kreditnih i platnih aranžmana, kao i beskamatno poslovanje, što je znatno olakšavalo trgovinu i tokove roba sa jednog kraja svijeta na drugi. Ti novi mehanizmi su arapske trgovce pretvorile u glavne trgovake posrednike izmeu Evrope i Azije. Arapska (i muslimanska) civilizacija je još u ranim fazama svog uzleta usvojila napredne kineske tehnologije, ukljuujui kompas i tehniku proizvodnje papira, antiku algebru, medicinu i naune metode istraživanja, te uvela nove vrste
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
37
usjeva kao što su riža, šeer iz trske, pamuk, citrusi. Zahvaljujui tome, u periodu od 8. do 10. stoljea je arapska civilizacija brzo napredovala. Arapi su putovali i kopnom i morem, upotrebljavali rijene tokove ako je to bilo mogue, gradili kanale, te organizirali trgovake karavane. Visok stepen tolerancije prema jevrejima i kršanima je unaprijedio trgovinu i transferirao antike nauke, umjetnost i književnost u Evropu, naješe preko Kordobe i drugih muslimanskih intelektualnih centara. Od mnogih naroda koji su usvojili islam, Turci su pokazali najviše dinamizma i pokretljivosti svojih vojnih potencijala. Najuspješniji osvajai bili su Otomani, koji su širili svoju imperiju od sjeverozapadne Anadolije na zapad, jug i istok. Ali, ogromna turska imperija koja je u 16. stoljeu obuhvatala sve arapske afrike i bliskoistone teritorije, Grku, Balkan, dio Maarske, Transilvanije i ugrožavala Be, nije stvorila jedinstvenu ekonomiju ili zajedniko tržište uglavnom zbog velikih razdalja i visokih transportnih troškova. Svaka regija je obavljala one ekonomske aktivnosti koje su bile razvijene i prije otomanskog osvajanja, uz malu regionalnu specijalizaciju. I u turskoj imperiji je agrar bio od kljunog znaaja, a uspostavljen je i ravnomjeran i dosta pravian sistem poreza, kojim je finansiran dvor, birokracija i armija. Kontrolu i red su održavali turski zvaninici stacionirani u provincijama na slian nain kao što je to radio feudalizam u zapadnoj Evropi (sistem spahija, aga i begova). Turska carevina je takoer tolerirala kršanstvo, a primila je i veliki broj Jevreja koji su 1492. godine protjerani iz Izabeline katolike Španije. Kineska civilizacija, koja datira od poetka drugog milenija stare ere, je imala „najzatvoreniji” razvoj. Dinastije su se uspinjale i padale, ponekad razdvojene periodima anarhije i ratnog stanja, ali je konfuijanizam, uveden još u petom stoljeu prije nove ere, omuguavao stalan napredak kineske civilizacije. U ranim godinama carstva je uspostavljena birokratska tradicija upravljanja, iji su nosioci, mandarini, striktno slijedili konfuijansku filozofiju i kreirali carske želje i htijenja. Kolijevka kineske civilizacije je srednji tok Žute rijeke gdje je plodna zemlja omoguila lako kultiviranje prosa, autohtone kineske žitarice. Ponuda je kasnije dopunjena pšenicom i jemom iz Male Azije i rižom iz jugoistone Azije. Kineski agrar je oduvijek bio radnoekstenzivan, uz intenzivnu upotrebu navodnjavanja, što je omoguavalo dvije godišnje žetve riže. Produktivna poljoprivreda je dosta brzo podstakla urbani rast i razvoj zanata, ukljuujui izradu predmeta od bronze, proizvodnju svile i svilene odjee, porcelana, papira i štampe. Generalno, Kina je relativno brzo dostigla visok nivo tehnološkog razvoja, mnogo prije Zapada. Zahvaljujui napretku agrara i tehnologije, kinesko stanovništvo se brzo širilo na druge dijelove Kine, prvo nizvodno duž Žute rijeke, a zatim dolinom rijeke Jang Ce i dalje. Izgradnja Velikog kanala, koji je povezao Žutu rijeku i Jang Ce, dvije najvee kineske rijeke, ne samo što je poboljšala sistem upravljanja, nego je unaprijedila regionalnu trgovinu i odvela ka geografskoj specijalizaciji proizvodnje. Velike pretumbacije naroda na Euroazijskoj kopnenoj masi u 13. stoljeu nisu mimoišle ni Kinu. Erupcija Mongola pod vostvom Džingiskana je za ciglih pola stoljea stvorila najvee carstvo koje je zemlja ikada vidjela, koje se je prostiralo od Pacifike azijske obale na istoku do Poljske i Maarske na zapadu. Ali, Mongoli su u osvojenim zemljama, kao i uostalom svi drugi varvarski osvajai, brzo postali doseljenici koji su brzo usvajali civilizaciju osvojenih zemalja. I u Kini su napravili slino: u kineskom maniru su osnovali svoju Yuan dinastiju (1260.-1368. godine), ali uz zadržavanje svojih etnikih posebnosti. Vijek kasnije je Yuan dinastija svrgnuta. Nova kineska Ming dinastija je povratila tradicionalne kineske obiaje, posebno konfuijanski i mandarinski sistem organizacije, rehabilitirala ekonomiju te premještanjem prestonice iz Nankinga u Peking stimulirala razvoj sjevera zemlje. Kina je poela uzgajati pamuk, proizvoditi pamunu odjeu i otvarati se prema svijetu.
38
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
2.2. USPON ZAPADNE CIVILIZACIJE Dinamika uspona Evrope Srednji vijek je zapoeo urušavanjem robovlasništva, a završavao se pojavom renesanse u Italiji (1325. godine), reformacije u Njemakoj (1517. godine), procvatom bankarstva (1407. godine), štampanjem prve Gutenbergove Biblije (1455.), razvojem manufakture i otkriima novih kontinenata.
TABELA 2.3. Svjetski GDP per capita, zemlje i regije, 1-2001, 1990 USD 1 1000 1500 1600 1700 1820 1870 1913 1950 1973 2001 Zapadna Evropa 12 zemaljaa 798 908 1 033 1 245 2 088 3 688 5 018 12 156 20 024 Italija 1100 1 100 1 100 1 117 1 499 2 564 3 502 10 634 19 040 Holandija 761 1 381 2 130 1 838 2 757 4 049 5 996 13 082 21 722 V. Britanija 714 974 1 250 1 706 3 190 4 921 6 939 12 025 20 127 Portugal 606 740 819 923 975 1 250 2 086 7 063 14 229 Španija 661 853 853 1 008 1 207 2 056 2 189 7 661 15 659 Ostali 472 525 584 711 1 027 1 840 2 538 7 614 15 989 Ukupno 450 400 771 890 998 1 204 1 960 3 458 4 579 11 416 19 256 Istona Evropa Istona Evropa 400 400 496 548 606 683 937 1 695 2 111 4 988 6 027 SSSR 400 400 499 552 610 688 943 1 488 2 841 6 059 4 626 Zapadni izdancib SAD 400 400 527 1 257 2 445 5 301 9 561 16 689 27 948 Ostali 400 400 408 761 2 245 4 752 7 425 13 399 21 718 Ukupno 400 400 400 400 476 1 202 2 419 5 233 9 286 16 179 26 943 Latinska Amerika Meksiko 425 454 568 759 674 1 732 2 365 4 845 7 089 Ostali 410 431 502 663 683 1 424 2 536 4 426 5 508 Ukupno 400 400 416 438 527 692 681 1 481 2 506 4 504 5 811 Japan 400 425 500 520 570 669 737 1 387 1 921 11 434 20 683 Azijac Kina 450 450 600 600 600 600 530 552 439 839 3 583 Indija 450 450 550 550 550 533 533 673 619 853 1 957 Ostali 450 450 565 565 565 584 643 882 926 2 049 3 998 Ukupnoc 450 450 572 575 571 577 550 658 634 1 226 3 256 Afrika 430 425 414 422 421 420 500 637 894 1 410 1 489 Ukupno svijet 445 436 566 595 615 667 875 1 525 2 111 4 091 6 049 a - Austrija, Belgija, Danska, Finska, Francuska, Njemaka, Italija, Holandija, Norveška, Švedska, Švicarska i Britanija; b - SAD, Kanada, Australija i Novi Zeland; c - bez Japana. Izvor. Maddison (2001)
Mnogi ekonomski historiari uzimaju drugi milenij nove ere kao prelomnicu, u kojem je došlo do definitivne supremacije zapadne civilizacije. U njemu se svjetska populacija poveala 22 puta, prihod po stanovniku 13 puta, a GDP skoro 300 puta. Ovi trendovi su u oštrom kontrastu sa prvim milenijem nove ere, u kojem je svjetska populacija porasla samo 6 puta, dok je prihod po stanovniku ostao praktino isti (tabela 2.3.).5 Neosporno je da je do sredine 1800s ekonomski rast bio glacijalno spor. Angus Maddison procjenjuje da je prosjena godišnja stopa rasta GDP-a per capita u periodu od 1000. do 1820. godine iznosila samo 0,07%, 5
Maddison (2001).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
39
te 0,04% u periodu od 1500. do 1700. godine. ak i u Zapadnoj Evropi, koja je u periodu 1500-1820. godine preuzela svjetsku dominaciju, prosjeni godišnji rast je iznosio samo 0,14%. Ovo ne znai da je životni standard ljudi bio uvijek konstantan. Naime, predindustrijska ekonomija je bila karakteristina po dugoronim ciklusima rasta i pada, koji su, ponekad, trajali i po stotinu godina. John Maynard Keynes opisuje to na sljedei nain: “Od najranijih vremena otkako imamo zapise, recimo od dvije hiljade godina prije Krista pa do poetka 18. stoljea, nije bilo vrlo velikih promjena u životnom standardu prosjenog ovjeka koji je živio u civiliziranim centrima zemlje. Zasigurno nabolje i nagore. Posjete kuge, glad i ratovi. Zlatni intervali. Ali, bez progresivnih i violentnih promjena. Neki periodi možda 50% bolji nego drugi – najviše 100% bolje u etiri hiljade godina koje su se završile (recimo) 1700. godine.” 6 Razlike u prihodima izmeu pojedinih država su bile veoma male. Ekonomski historiari procjenjuju da su razlike u životnom standardu izmeu bogatih i siromašnih dijelova svijeta bile samo 1,5 ili 2,0, a da je životni standard bio isti i u Rimu u 1. stoljeu, i u Kini u 11. stoljeu, i u Indiji u 17. stoljeu i u Evropi poetkom 18. stoljea.7 Ako bi neki posmatra sa strane pogledao svijet 15. stoljea, bio bi više impresioniran ogromnim kolonijalnim carstvima Otomana, Inka i Acteka nego dostignuima Evropljana.8 1790. godine su od svih kolonija najbogatiji bili Haiti, danas jedna od najsiromašnijih zemalja na svijetu. Najdramatinije prie o ekonomskom opadanju su napisane o Kini. U periodu od 8. i 12. stoljea Kina je imala buran ekonomski rast i na komercijalnom i na industrijskom podruju, nezabilježen u svjetskoj ekonomskoj historiji, sve do sredine 18. stoljea. Izumima baruta, štampe, vodom pokretanih predilica, korištenjem uglja u topljenju željeza, kopanjem rjenih kanala i njihovim povezivanjem u veliku mrežu plovnih puteva (48.280 kilometara),9 putovanjima otkria (poetkom 15. vijeka je velika flota admirala Zheng Hea doplovila do istonih obala Afrike) Kina je tehnološki bila spremna da krene na put na koji se je Evropa uputila sredinom 18. stoljea. Ali, ona je radije izabrala regresiju nego rast. I, dok se je Evropa industrijalizirala i širila svoj uticaj na ostatak svijeta, Kina je postajala sve usamljenija. Dinamika razvoja Evrope je ubrzana od 1820. godine, kada je prihod po stanovniku povean 8 puta, a stanovništvo 5 puta. Ovaj dramatian napredak je rezultat djelovanja tri meusobno povezana procesa:10 x x x
Osvajanje ili naseljavanje relativno praznih podruja sa obiljem plodne zemlje; uvoenje novih bioloških resursa i visoki potencijal za prihvatanje transfera populacije, usjeva i žive stoke; Razvoj meunarodne trgovine i tokova kapitala; Tehnološke i institucionalne inovacije.
Osvajanje i naseljavanje prostora Prvi evidentiran sluaj ovih procesa je naseljavanje relativno praznog i movarnog podruja južno od rijeke Jang Ce i uvoenje multižetvi vijetnamske riže, što je u periodu izmeu 8. i 13. stoljea povealo prihode po stanovniku i transformiralo distribuciju ekonomskih aktivnosti i stanovništva. Mnogo dramatiniji procesi su se odvijali nakon Kolumbovog otkria amerikog kontinenta 1492. godine. Ova otkria su evropskim
6 7 8 9 10
Keynes (1930). Bairoch (1993). Fernandez-Armesto (1995). Pomeranz (2000); Kelly (1997). Maddison (2001).
40
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
osvajaima otvorila enormne prazne prostore nastale poslije pomora tri etvrtine domorodakog stanovništva Meksika i Perua evropskim zaraznim bolestima. Zauzvrat, novi kontinenti su osvajaima dali njima do tada nepoznate usjeve: kukuruz, krompir, manioku, ili, paradajz, kikiriki, ananas, kakao i duhan, koji su unaprijedili potencijal rasta evropske populacije. Reciproni genetski transfer iz Evrope na nove kontinente (pšenica, riža, šeerna trska, vina, salata, masline, banane i kafa, te goveda, svinje, kokoši, ovce, koze, konji i magarci) je jaao funkcije ishrane i preživljavanja osvajaa i kasnijih doseljenika. U poetku su bogati meksiki i peruanski rudnici srebra, kao i plantaže na kojima su radili afriki robovi11 bili glavna ekonomska snaga. Neoevropske ekonomije u Sjevernoj i Južnoj Americi su razvijene kasnije. Njihova desetkovana autohtona populacija nije povratila nivo stanovništva iz 1500. godine sve do prve polovine 18. stoljea, a puni potencijal “nove zemlje” je došao do izraza tek masovnim useljavanjem Evropljana u 19. stoljeu i njihovim širenjem u unutrašnjost kontinenata, što je omoguila željeznica i istrebljenje lokalnog stanovništva.12 Relativno mala domorodaka populacija je i u Sjevernoj Americi i u Brazilu marginalizirana ili istrijebljena, a u španskim kolonijama pretvorena u nižu klasu.
Rast trgovine i tokova kapitala Za zemlje zapadne Evrope je meunarodna trgovina bila mnogo važnija nego za zemlje Azije ili Afrike. Korijeni potiu još iz davnih antikih vremena, kada je Rimsko carstvo efektivno povezivalo cijelo podruje Mediterana i trgovalo sa Indijom, Kinom i Sjevernom Afrikom. Važnost trgovine je poveavalo i brzo širenje islama i njegovo uspostavljanje afrikih trgovinskih ruta, koje su povezivale islamski svijet sa Evropom i razvijenim afrikim carstvima. Vikinške rute su stimulirale rast sjevernih evropskih carstava od Kijeva do Dublina, dok je indijska pomorska trgovinska ruta bila velika dugogodišnja inspiracija svih evropskih kraljeva, trgovaca i pomoraca, koja je na kraju i dovela do otkria novih kontinenata (više o razvoju meunarodne trgovine i poecima globalizacije u dodatku 2c.)
Boks 2.1. Uspjeh malih pomorskih zemalja u trgovini Pria o liderstvu malih pomorskih zemalja je, ustvari, pria o izgradnji konkurentskih prednosti malih zemalja u odnosu na mnogo vee zemlje (Francuska, Španija, Njemaka i Engleska). “Mletaki trgovci”, “portugalski gusari” i “ukleti Holanani” su evropskom trgovinom dominirali cijelih 8 stoljea. Pogledajmo zašto. Svoju ekspanziju Venecija duguje specifinom prirodnom položaju, bogatom agrarnom zaleu doline rijeke Po, bogatim šumama koje su davale dobro drvo za izgradnju galija, te obilju veslakog rada. U svom javnom brodogradilištu Arsenal Venecija je unaprijedila tehniku izgradnje brodova, poveala njihov kapacitet i sigurnost, a korištenje kompasa i drugih navigacijskih sprava je galijama omoguavalo da plove i nou i po lošem vremenu. Pored toga Venecija je institucionalnim inovacijama u bankarstvu, sistemu mijenjanja i obrauna stranih valuta, razvojem kreditnih tržišta, solventnom sistemu javnih finansija, kompetentnom diplomatskom mrežom, koja je promivirala razvoj trgovine, te podsticanjem intelektualnog stvaralaštva (biblioteke, štampanje knjiga, transfer grke kulture na Zapad, podrška univerzitetima u Padovi i Bologni, tada vodeim centrima sticanja znanja) utvrivala svoju lidersku politiku, materijalnu i duhovnu poziciju. Za relativno kratko vrijeme je Portugal ostvario velike prednosti u prekomorskoj trgovini korištenjem strategijskih prednosti svoje lokacije na južnoevropskim obalama Atlantika i blizinu Mediterana. Ribolovom u dubokim morima su njegovi ribari igrali znaajnu ulogu u ishrani stanovništva, a, pored toga, razvili su i neprocjenjiva pomorska
11
12
4% (400.000) od ukupno 9,4 miliona afrikih robova koji su u periodu od 1500. do 1870. godine dovedeni na ameriki kontinent je završilo u SAD, 40% u zemljama Kariba, a 39% u Brazilu. Kolaps domorodakog stanovništva u Sjevernoj Americi je bio još dramatiniji. Ono je smanjeno sa 2 miliona u 1500. godini na 750.000 u 1700. godini (3/4 ukupne tadašnje populacije), te na 325.000 u 1820. godini (3% ukupne amerike populacije).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
41
znanja o atlantskim vjetrovima, klimi i valovima. Ta iskustva su uspješno primjenjena u izgradnji brodova u velikim brodogradilištima u Lisabonu i Portu, a razvoj naprednih pomorskih znanja koji je sponzorirala portugalska kruna, je unaprijedio navigaciju, obuku pomorskih kapetana i oficira, pomorsku dokumentaciju, upotrebu kompasa i drugih instrumenata, kartografiju, što je portugalske “karavele” napravilo najkonkurentnijim laama na svijetu. Drugi važan element portugalskog uspjeha je asimilacija protjeranih španskih Jevreja, koji su u islamskoj Andaluziji igrali znaajnu trgovinsku, bankarsku i poslovnu ulogu, i to ne samo na Iberijskom poluostrvu. Do 1580. godine je Holandija bila dio politikog entiteta, koji je obuhvatao Flandriju i Brabant, tada najdinaminija industrijska podruja Evrope i centre bankarstva, finansija i meunarodne trgovine. Cijelo podruje je bilo pod kontrolom Burgundaca, nakon ega je krajem 15. stoljea prešao u ruke Habsburgovaca. Španski ratovi i španska osvajanja su stalno poveavala poreze, a inkvizicija je gušila politike i religijske slobode periferije. 1580. godine je izbila holandska pobuna, nakon ega su Holanani stvorili modernu republiku, koja je štitila imovinska i ostala prava trgovaca i preduzetnika, promovirala sekularno obrazovanje i prakticirala religijsku toleranciju. Zahvaljujui tim slobodama najvei dio finansijske i preduzetnike elite, te obuenih zanatlija je emigriralo iz Flandrije i Brabanta u Holandsku Republiku. Dvjestogodišnja blokada rijeke Scheldte i Antwerpena, uništavanje iberijskog monopola u trgovini sa Azijom, Afrikom i Amerikom, te stvaranje Dutch East India kompanije je Holandiju pretvorilo u najbogatiju naciju Zapada. Kapacitet holandskih trgovinskih brodova je 1570. godine bio isti kao i ukupni kapacitet trgovinskih flota Engleske, Francuske i Njemake. Adaptirano prema: Maddison (2004).
Skoro pola milenija Venecija je igrala kljunu ulogu u evropskoj trgovini, nakon ega su primat preuzeli Portugal i Holandija (boks 2.1.). Venecija je razvijala i održavala trgovinu izmeu Evrope (Flandrija, Francuska, Njemaka), Balkana i Mediterana; od crnomorskih luka dalje je karavanskim rutama obavljala trgovinu sa Kinom, preko Sirije i Aleksandrije trgovala sa Indijom i drugim azijskim zemljama, te transferirala kineske tehnologije u Veneciju i mletake kolonije na Kipru i Kritu. etrnaesto stoljee je bilo zadnje stoljee viševjekovnog liderstva italijanskih sjevernih gradova u svjetskoj trgovini. Portugalska otkria su uništila njihov monopol u trgovini zainima, dok je serija invazija, ratova i okupacija gradova smanjila potencijal za trgovinu i tokove novca. Opadanje Italije nije bilo naglo i drastino, jer su Italijani predhodno akumulirali rezerve kapitala, preduzetniki talenat i imali visokosofisticirane ekonomske institucije graene nekoliko stoljea. U odnosu na veliko poveanje obima evropske trgovine, opadanje Italije je bilo više relativno nego apsolutno. Španija i Portugal su zajedniki preuzeli ulogu vodee ekonomske evropske sile. Lisabon je zamijenio Veneciju kao glavnu lokaciju za trgovinu zainima, dok je Španija, djelomino finansirana prilivom ogromne koliine zlata i srebra iz svojih amerikih kolonija, postala najjaa evropska monarhija. Ali, ipak, u širenju evropske trgovine Portugal je odigrao glavnu ulogu. Zahvaljujui svojoj superiornoj mornarici i velikim moreplovcima Magellanu i Da Gami, Portugal je u 16. stoljeu postao glavni evropski trgovac zainima, kolonizator Brazila i organizator proizvodnje šeera, prvo na atlantskim ostrvima Madeira i São Tome, a kasnije i u Brazilu. Portugal je i inagurirao trgovinu robovima. Smatra se da je izmeu 1500. i 1870. godine na obalama Afrike Portugal uhvatio, transportirao i prodao polovinu svih crnih robova svijeta. Centralna, Istona i Sjeverna Evropa nisu u znaajnom obimu participirale u rastu evropske trgovine. Njemaka Hansa je procvjetala u 15. stoljeu, ali je zbog jaanja komercijalne snage engleskih i holandskih gradova brzo stagnirala. Francuska i Centralna Evropa su esto upadale u religiozne i dinastike ratova koji su oduzimali energiju potrebnu za ekonomske aktivnosti. I dok se Portugal orijentirao na prekookeansku trgovinu, trgovinske relacije izmeu zemalja sjeverne Evrope je razvijala brzorastua
42
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
holandska mornarica. Brz razvoj mornarice i napredne brodogradnje, transformacija holandskog agrara u specijaliziranu poljoprivredu (živa stoka i mlijeni proizvodi) te hortikulturu, izgradnja velike mreže kanala, korištenje energije vjetra i treseta su Holandiju pretvorili u najdinaminiju evropsku ekonomiju. Holandija je ostvarila meunarodnu specijalizaciju rada mnogo ranije nego druge evripske zemlje. Mornarica i komercijalne usluge su obezbjeivale najvei dio prihoda, a 1700. godine je samo 40% radne snage bilo zaposleno u poljoprivredi. Ali, poetkom 18. stoljea je Holandija poela gubiti supremaciju. U periodu od 1720. do 1820. godine je obim njene trgovine smanjen za 20%, dok je obim trgovine njenih glavnih atlantskih konkurenata znatno povean – Engleske 7 puta, a Francuske skoro tri puta. U periodu od 1680.-1820. godine je Engleska ostvarivala najbrži rast prihoda po stanovniku u svijetu. Ovo je posljedica nekoliko faktora, od kojih su najznaajniji poboljšanje bankarskih, finansijskih i poreskih institucija, promjene u poljoprivrednoj strukturi (po uzoru na holandska iskustva), rast industrijske produktivnosti, te porast komercijalne, vojne i politike hegemonije u odnosu na susjedne atlantske zemlje. Šesdeset godina oružanih sukoba sa susjedima i restriktivni akti o plovidbi doneseni nakon engleskih vojnih pobjeda su istisnuli konkurente sa tržišta i obezbjedili brojne trgovinske monopole. Engleska je preuzela vodeu ulogu u prevozu robova iz Afrike na Karibe i do 1820. godine kreirala veliku prekomorsku imperiju sa preko 100 miliona ljudi. U britanskoj borbi za supremaciju, Holandija je izgubila sve azijske teritorije osim Indonezije; Francuska je reducirala svoje kolonijalno prisustvo u Aziji i izgubila glavna imanja na Karibima; Brazil je izvojevao nezavisnost od Portugala; Španija je izgubila veliko kolonijalno carstvo u obje Amerike i zadržala samo Kubu, Portoriko i Filipine u Aziji, Britanija je preko East India Company proširila kontrolu nad Indijom te ostvarila privilegovani položaj u Latinskoj Americi.
Tehnološke i institucionalne inovacije Trei proces koji je omoguio supremaciju Zapada se odnosi na tehnološke i institucionalne inovacije. Te inovacije, iako su se raale znatno sporije nego inovacije u kasnijem periodu, bile su važna komponenta rasta. Naime, bez inovacija u agraru se ne bi mogla obezbijediti ishrana za poveanu populaciju, pa bi se populacijski kolapsi, slini onim nakon pada Rimskog carstva i dalje dogaali. Bez poboljšavanja pomorskih tehnologija i komercijalnih institucija ne bi se otkrili novi kontinenti i otvarala svjetska ekonomija; bez unapreenja naunih metoda, eksperimentalnog testiranja tipa proba-greška i bez sistematske akumulacije i publikacije novih znanja ne bi se desio eksplozivni tehnološki razvoj u 19. i 20. stoljeu. Proces kumulativnog napretka se dobro uoava kroz razvoj pomorskih tehnologija. 1000. godine evropske lae i navigacijski sistemi nisu bili ništa bolji od laa Rimskog carstva. Tehnološki napredak je poela Venecija u svom Arsenalu 1104. godine izgradnjom poboljšanih galija, a uvoenje kompasa i pješanog sata je udvostruilo produktivnost venecijanske mornarice. Portugalske pripreme za pomorsku ekspediciju u Indiju je ustvari bio veliki istraživaki projekat, u kojem su se godinama obavljali eksperimenti u gradnji brodova, unapreenju navigacijskih instrumenata i karata, primjenjenoj astronomiji, te razvijalo znanje o vjetrovima, morskim strujama i alternativnim putevima. Holanani su kreirali novi tip brodova-tvornica za preradu ulovljenih haringi i razvili masovnu proizvodnju jeftinih univerzalnih trgovinskih brodova (the fluyt). Britanska vlada je finansirala istraživanja u astronomiji i magnetizmu, proizvodnju realnog pomorskog kronometra i nautikih almanaha, te otkrila da kiseli kupus i limun sprjeavaju skorbut - veliku moriju dugih okeanskih plovidbi. Krajem 18. stoljea jedrenjaci su sa mnogo manje posade i uz znatno poboljšanu sigurnost prevozili 10 puta više tereta nego jedrenjaci 14. stoljea.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
43
Inovacije, iako su bile manje revolucionarne nego inkrementalne, su umnogome promjenile ustaljeni život i nain proizvodnje. Izum strojeva za pletenje arapa i izradu odjee je znatno poveao produktivnost. Veliki izum 15. stoljea – Gutembergova štamparska presa – ne samo što je poveala produktivnost izrade knjiga, nego je demokratizirala društvenu scenu. Druge inovacije, kao naprimjer navigacijski instrumenti, puške i artiljerija, mehaniki sat su takoer proizvele drastine efekte. Naprimjer, uvoenje artiljerije je zahtijevalo rekonstrukciju odbrambenih struktura gradova, te rekonstrukciju brodova za prijem velikih topova. Zahvaljujui razvoju vatrenog oružja unaprijeen je nain proizvodnje elika, posebno u Njemakoj i Švedskoj. Visoka potražnja za drvetom (izgradnja brodova, gorivo u metalurgiji, graevinski materijal, gorivo u domainstvima) je tražila novi energetski supstitut, što je promoviralo ugalj kao uspješnu zamjenu. 16. i 17. stoljee je donijelo revolucionarne promjene u zapadnoj nauci. U kratkom vremenskom razmaku se pojavila plejada velikih mislilaca i naunika (Kopernik, Erasmus, Bacon, Galileo, Hobbes, Descartes, Leibnitz, Huyghens, Newton). Osnivanjem naunih akademija su ohrabrivane spekulativne rasprave i konkretna istraživanja te publicirali rezultati rada akademika . Promjene intelektualnog evropskog horizonta su bile zaista duboke, što je stvorilo uslove za eksploziju nauke u drugoj polovini 17. stoljea. Krajem 17. stoljea tehnološko liderstvo Evrope nije više bilo upitno. Istovremeno, došlo je i do znaajnog institucionalnog poboljšanja u bankarstvu, kreditiranju, finansijskom i fiskalnom managementu, osiguranju i korporacijskom rukovoenju, što je sve zajedno doprinijelo rastu evropske i svjetske ekonomije.
2.3. RAANJE KAPITALIZMA I INDUSTRIJALIZACIJA Industrijska revolucija Glavni faktori Za preuzimanje vodee uloge, kapitalizmu je trebalo nekoliko stoljea priprema. Najvažniji faktori koji su odgovorni za pobjedu i uvršivanje kapitalizma su sljedei: x x x x x
Pojava reformacije u Njemakoj i njena pobjeda u Engleskoj, koja je uspostavila nove odnose prema radu, nauci i kapitalu; Otkrie štampe i njen uticaj na sekularizaciju i razvoj pismenosti, nauke i kulture; Zamjena zanatskog naina rada industrijskom proizvodnjom i stvaranje alijansi trgovinskog, industrijskog i bankarskog kapitala; Formiranje nacija i kolonijalna osvajanja, koja su vodeim nacijama obezbijedila nove izvore sirovina, nova tržišta za industrijske robe i nove vojne i civilne tehnologije; Utvrivanje prava ovjeka politiko-pravnim aktima, od kojih su najvažniji engleski Zakon o pravima (Bill of Right) iz 1689. godine, koji je ograniio prava kralja i formalizirao pobjedu protestantizma nad katolianstvom; amerika Deklaracija o nezavisnosti i Deklaracija o ljudskim pravima od 4. jula 1776. godine, koje su otvorile put ekonomskom liderstvu SAD i francuska Deklaracija o pravu ovjeka i graanina iz 1789. godine, kao temelja slobodnog kapitalizma.
Prelomnice u razvoju tehnologije su otvorile put za Industrijsku revoluciju, koja je poela u Engleskoj (boks 2.2.). Definitivna pobjeda protestantizma, imigracija velikog broja manufakturi vještih Hugenota iz Francuske, uspješan završetak ratova za špansku sukcesiju, preuzimanje francuskih i španskih posjeda u Americi, kontrola Gibraltara, te ujedinjenje Engleske, Škotske i Velsa u Ujedinjeno Kraljevstvo 1707.
44
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
godine je uvrstilo lidersku poziciju Britanske imperije. Nakon toga je Britanija mogla poeti transformaciju iz seljako-agrarnog u industrijsko-trgovinsko društvo.
Boks 2.2. Zašto Kina, lider 14. stoljea, nije postala predvodnik Industrijske revolucije Razvoj Kine u periodu od 14. i 18. stoljea je klasina ilustracija uticaja tehnologije na ekonomski rast. Pod dinastijama Sung (960.-1126. godine) i Juan (1127.-1367. godine) Kina je postala tehnološki napredna ekonomija, koja je riješila probleme produktivnosti poljoprivrede, efikasno proizvodila tekstilne proizvode, eksploatirala kinetiku i termalnu energiju ze proizvodila jeftino željezo i visokokvalitetna orua. Kina je, dakle, bila na pragu Industrijske revolucije. Ali, ona se nije dogodila u Kini, nego u Velikoj Britaniji etiri stoljea kasnije. Nekoliko fakata ilustrira ogromnu tehnološku prednost Kine u odnosu na Evropu. Kina je topila željezo u visokim peima 200 godina p.n.e., dok je Evropa to osvojila krajem 14. stoljea. Kineske visoke pei su punjene koksom poetkom 11. stoljea, a u Evropi tek u 18. stoljeu. Kineska proizvodnja željeza per capita u 1078. godini je bila ista kao proizvodnja željeza per capita itave Evrope u 1700. godini ili Britanije 1788. godine. U Kini su relativni odnosi cijena željeza i žitarica pali sa 6,3 u 997. godini na 1100 u 1078. godini, što je u Engleskoj dostignuto tek 1700. godine. Barut u prahu je otkriven krajem 10. stoljea, a u Evropi tek krajem 13. ili poetkom 14. stoljea. Kolovrat za predenje je razvijen istovremeno kao u Evropi, ali su kineski kolovrati bili brži i pouzdaniji. I kineske predilice iz 1100 godine su bile tehnološki naprednije od evropskih predilica 18. stoljea. Proizvodnja papira je otkrivena u Kini još u prvom stoljeu, a zapadnoj civilizaciji je bilo potrebno 1.000 godina da je otkrije, i to onda kada su u bici kod Samarkanda neki kineski proizvoai papira pali u tursko zarobljeništvo. Kina je upotrebljavala blok-štampu u kasnom 7. stoljeu, a porcelanske šablone 1045. godine, etiri stoljea prije Gutenberga. Otkrie kompasa 960. godine je kineske džunke uinilo najnaprednijim laama na svijetu, dok su kineske lae 400. godine imale vodene komore za niveliranje, koje je Zapad usvojio tek u 19. stoljeu. Ovako veliki cluster tehnoloških otkria je moralo u Kini, 400 godina prije Evrope, zapaliti iskru Industrijske revolucije. Ali, Opijumski rat 1842. godine, kada je nadmona britanska vojna tehnologija brzo skršila zastarjelu odbranu kineske imperije je otkrio pravo stanje efekata tehnologije u dvije zemlje. Pitanja izviru sama po sebi. Naprimjer, zašto su tehnološke inovacije poele kopniti slabljenjem Yuan dinastije? Ako je tehnološko znanje kumulativno i ako njegov put zavisi od dotadašnjih tehnoloških uspjeha, zašto Kina nije postala tehnološki lider scijeta? I najzad, zašto Kina, kada je ve zaostala u znanju, nije kopirala superiorniju zapadnu tehnologiju, nego je nijemo posmatrala njene efekte? Kulturološka i sociološka objašnjenja nisu dovoljna, moraju se uzeti i promjene ponude i potražnje tehnologije. Za razliku od evropskih država, Kina je kod generiranja ponude igrala znaajnu ulogu. Prije dolaska Mongola, kineska vlada je osnivala državne topionice željeza i promovirala upotrebu željeza za izradu niza proizvoda. Naprimjer, Han dinastija je seljacima obezbjeivala željezna orua i stoku, Yuan dinastija je promovirala proizvodnju finijih tekstilija. Ali, kada su Mongoli pregazili Kinu, ponuda tehnologije se iz temelja promijenila: „neželjezna” mongolska vojna tehnologija je reducirala potražnju za željezom. Rudnici uglja su se poeli zatvarati i preusmjeravati sa naprednih tehnologija (jamski kop, pumpanje, ventilacija) ka primitivnim tehnologijama (površinski kop). U Evropi je bilo drugaije. Vlade su bile glavni potrošai tehnologije, a tehnološke promjene su se odvijale pod otkriljem privatne potražnje. Za svije parne strojeve su Watt i Boulton odmah našli kupce u tekstilnoj industriji, Cornish rudnicima kalaja i industriji željeza. Primjer Kine iz 14. stoljea pokazuje da je potražnja znanja i tehnologije izuzetno važno sredstvo za rast i razvoj. Iako je ponuda tehnologije bila razvijena, promjena modela potražnje je ponudu odvelo u stagnaciju i regresiju. Adaptirano prema Quah (1999).
Poetak eksplozivnog rasta stanovništva, raspoloživost kapitala, geografska izoliranost, razvoj imperijalnog nacionalizma, urbanizacija i sposobne vlade su neki od najzaslužnijih faktora za raanje Industrijske revolucije u Britaniji. Velika kolonijalna tržišta i njihove sirovine te destrukcija konkurencije evropskih zemalja su jaale britanske trgovinske i manufakturne strukture, što je izazivalo nove promjene.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
45
Raanje moderne industrije Poetkom 18. stoljea su mnoga podruja u Engleskoj dostigla znaajnu koncentraciju ruralne industrije, pretežno tekstilne. Ove disperzne industrije, koju neki nazivaju “proto industrijom”13, su organizirali urbani preduzetnici (proizvoai ili trgovci), koji su ruralne radnike snabdjevali potrebnim materijalom i prodavali njihove proizvode na udaljenim tržištima. Razmah protoindustrije je ohrabrivala brza modernizacija i komercijalizacija poljoprivrede, te brzi razvoj cestovnih i kanalnih komunikacija. Rast potražnje proizvoda protoindustrije je tražio nove inovacije koje bi poveale proizvodnju i smanjile troškove. Prve vee invencije su se dogodile u najmasovnijim protoindustrijama koje su imale najvee potrebe za mehanizacijom. Kada je 1733. godine John Kay izumio ”letei unak”, 1764. godine Hargreaves ”sprinning jenny”, te 1785. godine Edmund Cartwright mehaniki razboj, zapaljena je baklja moderne industrije. Ove prve male invencije, relativno jeftine, prenosive i brzo savladive, su pokrenule gigantski ciklus industrijalizacije. Ranije invencije u prozvodnji mehanike energije (Watt-ov parni stroj), su omoguile da se 1785. godine u Popplewicku otvori prva mehanizirana tvornica pamuka na svijetu. Ovaj dogaaj se naješe uzima kao datum raanja moderne industrije.14 Industrijsku revoluciju je ubrzavao nagli rast stanovništva, narasla državna potražnja, ubrzana izgradnja vojnih i trgovinskih brodova, te ekspanzija trgovinskih luka. Širenje ekonomskih aktivnosti je zahtijevalo izgradnju boljih cesta i rijenih kanala za transport robe, dok je uvoenje novih tehnologija povealo potražnju kapitala i potrebu za boljom kontrolom troškova. Kako su samo bogatiji pojedinci mogli da kupe nove tehnologije, i kako se kontrola troškova mogla vršiti maksimiranjem kapaciteta, tj. centraliziranjem strojeva i ljudi, poeo se stvarati sistem proizvodnje pod jednim krovom, tj. tvorniki sistem proizvodnje. Razmah preraivake industrije je posljedica novih inovacija, eksplozivnog poveavanja stanovništva i rasta njihovih potreba. Nove potrebe su zahtijevale koncentraciju industrijske proizvodnje, što je stvaralo nove industrijske centre i nove industrijske gradove, locirane na bogatim i ureenim vodotokovima kao glavnim izvorima energije i glavnim transportnim komunikacijama. Novi nain organizacije i lokacije proizvodnje je tražio razvoj jeftinih i efikasnih transportnih sistema. Odgovori su došli vrlo brzo. 1807. godine je Amerikanac Robert Fulton na rijeci Hudson pokrenuo prvi parabrod, novi revolucionarni skok u pomorskoj tehnologiji, koji je poveao transportne kapacitete i drastino skresao troškove transporta ljudi i roba . Drugi kljuni izum je bila parna lokomotiva Georga Stephensona koja je transportne i komunikacijske mogunosti drastino proširila. Parni stoj, parobrod i parna lokomotiva su definitivno utrli put Industrijskoj revoluciji, a širenje industrijske proizvodnje, rast trgovine, kolonizacija i pojeftinjenje transporta je definitivno oznaio poetak procesa povezivanja planete u jednu cjelinu.
Devetnaesto stoljee: uvršivanje industrijalizacije Prevlast Britanije i poeci globalnog businessa U periodu od 1820. do 1913. godine je britanski GDP per capita rastao brže nego ikad ranije, tri puta brže nego u periodu od 1700-1820. godine. Ovaj rast je promijenio dotadašnje liderske pozicije u svjetskoj ekonomiji (slika 2.1.). Naime, do sredine 1500s, Italija je bila najbogatija zemlja na svijetu. Holandija je
13 14
Cameron and Larry (2003). Bairoch (1993).
46
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
1564. godine pretekla Italiju i zadržala se na liderskoj poziciji sve do 1836. godine, nakon ega je lidersku poziciju preuzela Velika Britanija. 1904. godine je ekonomsko liderstvo prešlo u ruke SAD.
SLIKA 2.1. Svjetsko ekonomsko liderstvo, 1500-1998 Realni GDP per capita (prirodni log)
10,5
Italija
Holandija
Velika Britanija
10,0
SAD
9,5 9,0 8,5
Velika Britanija
8,0 Holandija
7,5 Italija
7,0 6,5 6,0 5,5 1500
Sjedinjene Države
1564
1836
1904
1998
Izvor: Maddison ( 2001).
Osnovni razlozi za prerastanje Velike Britanije u svjetskog ekonomskog i politikog lidera su bili ubrzanje tehnološkog progresa tokom Industrijske revolucije, brzi rast fondova fizikog kapitala, unapreenje obrazovanja i obuke radnika, te napuštanje merkantilizma. 1846. godine je Britanija ukinula zaštitne carine na uvoz agrarnih proizvoda, 1849. godine okonala Akt o plovidbi, do 1860. godine odstranila sve trgovinske i carinske restrikcije, a 1860. godine sklopila sporazume sa Francuskom i ostalim evropskim zemljama o „slobodnijoj” trgovini. Sa Indijom i drugim britanskim kolonijama je uveden sistem slobodne trgovine, dok je ostalim zemljama (Kina, Persija, Tajland, Otomansko carstvo) nametnut sistem niskih carina, ime je praktino reduciran njihov suverenitet u komercijalnim pitanjima. Britanska politika slobodne trgovine i njena sposobnost za uvoz velikih koliina hrane i sirovina iz kolonija su imali pozitivne efekte na razvoj svjetske ekonomije. Demontaža merkantilizma i smanjivanje transportnih troškova su nastojali da proizvedu globalno tržište industrijskih roba i da lansiraju globalni Pax Britannica. Stalno opadanje transportnih troškova je otvorilo tržišnu utakmicu tamo gdje je nikada nije ni bilo, pa je integracija svijeta postajala sve vea. Za samo etiri decenije se udio izvoza u svjetskom GDP-u udvostruio: sa 4% u 1870. godini na 8% u 1913. godini. Nova proizvodnja na novim lokacijama je tražila nove ljude, pa je do 1910. godine iz Evrope u Ameriku i Australiju imigriralo 60 miliona ljudi. Pošto su evropski investitori bili uvjereni u snažni rast businessa u bivšim i aktuelnim kolonijama, poelo se stvarati globalno tržište kapitala, možda ak i vee nego današnje. I prosjene godišnje stope rasta GDP-a su dinamino porasle: sa 0,5% na poetku Industrijske revolucije na 1,3% 1914. godine.15
15
Skoro polovina ukupne britanske štednje je investirana u inozemstvo. Akumulirane inozemne investicije su narasle sa 9% svjetskog GDP-a u 1870. godini na 32% svjetskog GDP-a u 1914. godini ( Dollar, 2001).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
47
Industrijalizacija je napravila novu globalnu podjelu rada i promijenila geografske modele specijalizacije. Neke regije i neke zemlje su se specijalizirale za pojedine vrste ekonomskih aktivnosti, naprimjer za proizvodnju elika, za brodogradnju, za tekstilnu industriju, za strojogradnju itd. Na globalnom planu je došlo do generalne podjele rada na industrijske zemlje, koje su proizvodile industrijske (engl. manufactured) robe i neindustrijalizirane zemlje, koje su snabdijevale industrijske nacije sirovinama i poljoprivrednim proizvodima i koje su kupovale industrijske proizvode. Ova geografska specijalizacija, strukturirana oko industrijskog jezgra (engl. core), semiperiferije i sirovinske periferije, formirala je model po kojem se decenijama odvijala meunarodna trgovina. U takvoj podjeli rada su sve tvornice, kompanije i industrije postale iskljuivi nacionalni fenomeni.
Rani industrijalizeri Proces industrijalizacije u 19. stoljeu je uglavnom bio evropski fenomen, jer se i eksplozivni rast SAD krajem 19. stoljea može posmatrati u svijetlu njene evropske kulture. Ali, u osnovi, industrijalizacija je bila regionalni fenomen, koji se može posmatrati ili lokalno (podruje u okviru neke države), ili regionalno (podruja koja se protežu na teritorijama više država, kao što su naprimjer polja uglja koja se prostiru od Engleskog kanala u sjevernoj Francuskoj, preko Belgije do Rurske oblasti u Njemakoj). Industrijalizacija se nije odvijala istovremeno u svim zemljama i na svim podrujima. Prve zemlje koje su se industrijalizirale su bile zemlje koje su raspolagale bogatim zalihama kvalitetnog uglja i željezne rude (Britanija, Belgija, SAD, Francuska i Njemaka). Drugi talas industrijalizacije se proširio na njihove atlantske i evropske susjede (Holandija, skandinavske zemlje, Švicarska, Austrougarska monarhija), dok su ostale zemlje zaostajale (dodatak 2d). Dinamiku industrijalizacije možemo dobro pratiti potrošnjom uglja per capita, glavnim energentom tadašnjih ekonomija (slika 2.2.).
SLIKA 2.2. Industrijalizacija, potrošnja uglja per capita, 1820-1913 Rani pobjednici
Kasniji dolaznici
8 7
1,2 Belgija Francuska Njemaka Velika Britanija
1,0
0,8
5
Tona per capita
Tona per capita
6
Danska Italija Švicarska Švedska Španija
4 3
0,6
0,4
2
0,2 1 0 1820 1830 1840
1850
1860
1870 1880
1890 1900
1910 1920
0 1820 1830 1840
1850
1860
1870 1880
1890 1900
1910 1920
Izvor: Cameron and Larry (2003).
Britanija je bila prva industrijska nacija, koja je na kraju Napoleonovih ratova proizvodila etvrtinu ukupne industrijske proizvodnje svijeta. Iako je krajem 19. stoljea poela gubiti snagu (SAD su je nadmašile 1880s, a Njemaka 1910s) ipak je sve do Prvog svjetskog rata Britanija bila najjaa trgovinska sila, sa skoro treinom ukupne svjetske trgovine. Tekstil, ugalj, elik, strojevi i inženjering su bili nosei industrijski sektori koji su prednjaili nad konkurencijom. 1980s je britanska proizvodnja pamune pree i odjee bila
48
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
vea nego proizvodnja svih ostalih evropskih zemalja, proizvodnja željeznih ingota je premašivala polovinu svjetske proizvodnje, a u engleskim brodogradilištima je izraivano 80% svih brodova svijeta. Britanija je vrhunac supremacije dostigla u periodu od 1850. do 1870. godine, sa prosjenim rastom GDP-a od 2,5%, nakon ega je, zbog preduzetnikih neuspjeha i rigidnog sistema obrazovanja, rast poeo da stagnira. Sjedinjene Amerike Države su najspektakularniji primjer brzog ekonomskog rasta. U periodu od 1790. do 1870. godine je populacija porasla sa 4 miliona na 40 miliona, da bi 1915. godine dostigla 100 miliona, uglavnom zahvaljujui useljavanju Evropljanja i visokim stopama prirodnog priraštaja ranijih generacija evropskih useljenika. Zahvaljujui obilju zemlje i prirodnih resursa, brzom rastu industrijske proizvodnje, dinaminoj izgradnji mreže rjenih kanala, puteva i željeznikih pruga, te ranoj regionalnoj specijalizaciji ekonomskih aktivnosti, SAD su 1980s postale najnaprednija industrijska nacija svijeta. Belgija je bila prva kontinentalna zemlja koja je usvojila britanski model industrijalizacije. Blizina Britanije, duga industrijska, trgovinska i bankarska tradicija (Flandrija je još u srednjem vijeku bila važan evropski centar proizvodnje odjee i metalnih proizvoda, a Bruges i Antverpen važne luke); obdarenost zalihama kvalitetnog uglja, željeza, olova i cinka, te dobre lokacijske i politike veze sa Francuskom, Holandijom i Njemakoj su faktori koji mogu objasniti zašto je Belgija bila prva atlantska zemlja koja je slijedila Britaniju, posebno u proizvodnji uglja, željeza, nemetala, lanenih i pamunih tekstilija, hemikalija, te metalnih proizvoda. 1840. godine je Belgija bila najindustrijalizirana zemlja na kontinentu, koja je jako zavisila od meunarodne trgovine (preko 50% GDP-a se ostvarivalo izvozom, posebno u Francusku).16 Od svih ranih industrijalizera Francuska je imala najnetipiniji model rasta. Njen model industrijalizacije više slii modelu “kasnijih dolaznika”, jer se odvijao u uslovima nižih stopa demografskog rasta, manje raspoloživosti ugljem i ostalim prirodnim resursima, te veem osloncu na poljoprivredu. Ali, Francuska je prednjaila u nekoliko industrija, ukljuujui hidroenergiju, elik, aluminij, automobile, te u 20. stoljeu avijaciju). Napoleonova era je izgradila mnoge institucije, koje su promovirale ekonomski rast. Krajem 20. stoljea je Francuska dostigla Britaniju kako po ukupnom outputu tako i po outputu per capita. Njemaka se zadnja prikljuila ranim industrijalizerima. Siromašnija od Britanije, Francuske i Belgije, politiki razjedinjena i predominantno ruralna i agrarna, Njemaka se, iako je postojala znatna koncentracija industrije u rurskom i sarskom podruju, Saksoniji i Šleziji, u prvoj polovini 19. stoljea nalazila u fazi protoindustrije. Slabe komunikacijske veze, brojne politike podjele sa separatnim monetarnim sistemima, komercijalnim politikama i drugim preprekama za trgovinu su sprijeavale razmah industrijalizacije. Ali, samo nekoliko decenija kasnije, u zoru Prvog svjetskog rata, Njemako carstvo je bilo najjaa evropska industrijska nacija sa najveom i najmodernijom proizvodnjom željeza i elika (ukljuivo municiju i oružje), elektrine energije i strojeva, hemikalija, uglja, stakla, optikih instrumenata, nemetala, tekstila, sa gustom željeznikom mrežom i visokim stepenom urbanizacije. Gigantska transformacija Njemake u 19. stoljeu se može podijeliti na tri razliite faze. Prva faza, od poetka 19. stoljea do stvaranja carinske unije i zajednikog tržišta (Zollverein) 1833. godine je karakteristina po postepenom buenju, otvaranju prema promjenama u susjedstvu, te stvaranju pravnih i institucionalnih uslova za industrijsku tranziciju. U drugoj fazi, od 1983. do 1870. godine, Njemaka je izgradila temelje moderne industrije, edukacije, željeznikog i drugog transporta i finansiranja, da bi u treoj 16
Cameron and Larry (2003).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
49
fazi, nakon pobjede u Prusko-Francuskom ratu, pripojila industrijski napredne pokrajine Alzas i Lorenu, stvorila drugo njemako carstvo i postala vodea industrijska sila u kontinentalnoj Evropi.
Kasniji dolaznici Iako su prije 1850. godine u drugim dijelovima Evrope postojala podruja sa modernom industrijom (Bohemija i Šlezija), ipak je proces industrijalizacije u ostalim evropskim zemljama dosta kasnio. Napredak industrijalizacije u drugoj polovini 19. stoljea je prvo ostvaren u Švicarskoj, Holandiji, skandinavskim zemljama i austrougarskom carstvu, a zatim u Italiji, iberijskim državama i Rusiji, dok su sve nove balkanske nacije i ostarjela Otomanska imperija bile sasvim izvan procesa industrijalizacije. Nain industrijalizacije i njeni modeli su se znatno razlikovali u odnosu na naine i modele ranih industrijalizera (slika 2.2.). Najuspješniji “kasniji dolaznici” su poetkom 20. stoljea imali 5 puta manju potrošnju uglja per capita od Britanije ili 3 puta manju od Belgije i Njemake, dok su veinu potrebnog uglja uvozili. Švicarska je bila prvi kasniji dolaznik. 1850. godine je njena ekonomska struktura bila pretežno predindustrijska. Veliki dio radne snage je bio zaposlen ili u svojim kuama ili u malim radionicama. Željeznica je bila tek u povoju, a nedostajala je i infrastruktura za podsticanje ekonomskog rasta (carinska unija, efektivna monetarna unija, centralizirani poštanski sistem, standardi mjera itd). Iako je Švicarska mala planinska zemlja, bez konvencionalnih prirodnih resursa, sa malo stanovnika, ona je neposredno prije Prvog svjetskog rata ostvarila najvei životni standard u Evropi, a u zadnjoj etvrtini 20. stoljea i u cijelom svijetu. Ovaj fantastian skok svakako zaslužuje mali komentar. Zbog oskudice obradive zemlje i male gustine stanovništva, Švicarska je još od davnina forsirala kohabilitaciju industrije i farmerstva, a zbog neophodnog uvoza sirovina i hrane je jako zavisila i od meunarodnih tržišta. Švicarski kasniji uspjeh na meunarodnom tržištu je proizvod jedinstvene kombinacije naprednih tehnologija i radnointenzivnih industrija, koja može da proizvodi visokokvalitetne i skupe proizvode sa visokom dodanom vrijednosti (tradicionalni švicarski satovi, modni tekstil, specijalizirani strojevi, sirevi i okoladni proizvodi). Njena visokoobuena i relativno skromno plaena radna snaga je bila obuena da kombinira zanatske procese i visoku tehnologiju (pamuna industrija i industrija svile), proizvodi specijalizirane strojeve i proizvode, te razvije sofisticiranu hemijsku i farmaceutsku industriju. Holandija i skandinavske zemlje su imale sline modele industrijalizacije, sa zaostajanjem u prvoj polovini 19. stoljea i ubrzanom industrijalizacijom u zadnjih nekoliko decenija 19. stoljea. Uzroci rasta su slini kao u Švicarskoj: mala gustina populacije (izuzetak je Holandija), najvei stepen pismenosti stanovništva na svijetu, specijalizacija proizvodnje, odlian pristup morskim putevima (Švicarska je “zatvorena zemlja”), pametne i nekorumpirane politike institucije koje podupiru industrijalizaciju i ekonomski rast, relativno duge periode mira, sposobnost adaptiranja na meunarodnu podjelu rada i visoku zavisnost od trgovine. Austrougarsko carstvo je bilo karakteristino po velikom stepenu regionalnih razlika, sa naprednim zapadnim provincijama (Bohemija, Moravska i srednja Austrija), zaostalim istonim provincijama i otežanim i skupim komunikacijama. U eškim i austrijskim provincijama se industrija razvijala na tradicionalan nain – od proto industrije do mehanizirane tekstilne proizvodnje (1840s je Austrougarska bila drugi proizvoa pamunih proizvoda u Evropi). Crno-crvena monarhija je patila od mnogih politikih i institucionalnih problema koji su sputavali industrijalizaciju - nerazrješena agrarna pitanja, u prosjeku nizak nivo edukacije i pismenosti, carinska unija koja je jaala nacionalizam glavnih regija, trgovinska politika visokih zaštita, što je ograniavalo izvoz i uvoz i onesposobljavalo industriju za konkurenciju na svjetskim tržištima. Poetkom 20. stolea je mala Belgija i apsolutno više trgovala sa svijetom nego velika Hasburška monarhija.
50
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Prevlast SAD i Pax Americana Zadnje decenije 19. stoljea su protekle u ubrzanoj industrijalizaciji Sjedinjenih Država. Za nju su bila ponajviše „zaslužna“ tri nova i važna faktora. Prvi je vezan na osnivanje istraživakih laboratorija u velikim korporacijama, što je vodilo ka sistematskom industrijskom istraživanju i razvoju. Otkrie i primjena elektrine energije je bio sljedei važan faktor. Masovna elektrifikacija je omoguila izranjanje novih industrija. Mali elektrini motori su bili univerzalni pokretai svih strojeva, što je omoguilo racionalizaciju i prostornu disperziju kapaciteta. Elektrina žarulja u komunikacijskim i proizvodno-uslužnim sistemima omoguila razvoj gradova kao savremenih metropola, te lokalna tržišta pretvarala u nacionalna tržišta.17 Trei, možda i najzaajniji faktor, je bilo raanje sistemskog preduzetništva. Novi preduzetnici su bili agenti kapitalizma koji su krajem 19. stoljea izgradnjom nacionalnih kompanija uništavali lokalne kompanije. ”Ameriki sistem proizvodnje”, kojeg je idejom o isporuivosti, uniformnosti dijelova i preciznosti obrade vojnikih pušaka zamislio Eli Whitney, a koju su kasnije uveli njegovi sljedbenici u velikom broju civilnih proizvoda (satovi, šivai strojevi), je otvorio put amerikoj ekonomskoj dominaciji. Bez obzira na vrstu proizvodnje, njegovi osnovni elementi su bili uvijek isti. Relativno neobueni radnici su koristili specijalizirane, elektrinom energijom pokretane strojeve za izradu standardiziranih dijelova, iz kojih e se izraditi uniformni proizvodi, namijenjeni za zadovoljavanje vrlo visoke (potrošni proizvodi), ili vrlo zahtjevne (vojni proizvodi) potražnje. Ameriki sistem proizvodnje je, zajedno sa razvojem velikih tehnoloških sistema, utemeljio ono što se danas zove masovna poizvodnja za masovna tržišta.18 Period od 1870. do 1920. godine se u SAD esto oznaava kao period ”herojskog doba inovatora” i ”zlatne ere preduzetništva”, period sistemskog rješavanja problema, period izrastanja tehnoloških sistema i novih industrija. Telegrafski, željezniki, cestovni, elektrini, automobilski, komunikacijski sistemi su efektivno sažimali prostor, inei svijet sve manjim, a ljude sve zavisnijim. Ubrzana urbanizacija gradova, masovna elektrifikacija, proizvodnja mnoštva industrijskih proizvoda, automobila, transportnih sredstava, kuanskih aparata i sredstava masovne kulture zaoštrili su zahtjeve za kvantitetom i kvalitetom prozvoda. Pod uticajem novih potreba, materijali su se poeli mijenjati kvalitativno, kvantitativno i strukturno. Otkriveni su brojni novi materijali (aluminij, bakelit) i energenti (nafta), pa je proces supstitucije klasinih ekstrahiranih materijala novim proizvedenim materijalima zapoeo. Za samo trideset godina (od 1869. do 1899. godine) je udio industrije u GDP-u porastao sa 33% na 50%, iako je zbog migracije ljudi na zapad površina obradivog zemljišta drastino poveana. Centri ekonomske i politike moi su se preselili u gradove, industrijske hale, trgovine i banke. Gradovi su, zahvaljujui prilivu ruralnog stanovništva i migraciji useljenika brzo rasli. Zahvaljujui ogromnim prirodnim resursima, prostranstvu, velikom domaem tržištu u ekspanziji, efikasnom rješavanju unutrašnjih sukoba, liberalnom poretku, ambicioznim doseljenicima, velikim inovatorima i businessmenima, preduzetništvo je procvjetalo. Ono ima najvee zasluge što su SAD ve na poetku 20. stoljea postale novi ekonomski i politiki lider svijeta. U periodu od 1895. do 1900. godine amerika proizvodnja uglja je nadmašila britansku; pet godina ranije se to dogodilo i sa proizvodnjom elika, a izmeu 1900.-1913. godine je i liderstvo u proizvodnji baznih hemikalija definitivno prešlo iz britanskih u amerike ruke.
17 18
Thurow (1999). Cowan (1997).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
51
2.4. DVADESETO STOLJEE Ratovi i ekonomska dezintegracija Razdoblje od 1870. do 1914. godine je bilo razdoblje brzog tehnološkog progresa i brzog rasta prihoda. Nije bilo velikih oružanih konflikata ili velikih razlika u ekonomskim režimima. Sve zemlje su prihvatile zlatni standard, a internacionalna mobilnost rada i kapitala je dostizala zenit. Vlade su zagovarale liberalne slobode, monetarnu i finansijsku stabilnost; porezi i javna potrošnja su bili mali i izbalansirani, a nije bilo ni meunarodnih organizacija da rukovode “svjetskim ekonomskim sistemom”. Oživljavanje zapadnog imperijalizma i podjela interesnih sfera izmeu vodeih industrijskih nacija su bili dodatni faktori rasta. Njihove performanse su bile vrlo blizu stvarnim potencijalima.
Ekonomske posljedice Prvog svjetskog rata Prvi svjetski rat je imao ogromne ekonomske posljedice na ovjeanstvo. U njemu je ubijeno 10, a ranjeno 20 miliona vojnika, ubijeno 10 miliona civila, a od posljedica gladi i bolesti je umrlo još 20 miliona civila. Procjenjuje se da je na finansiranje rata utrošeno izmeu 180 i 230 milijardi tadašnjih dolara, a da su indirektne ratne štete iznosile preko 150 milijardi dolara. Poslije rata su izrasle nove politike barijere, koje su spreavale siromašne svjetske populacije da svoje jadno stanje zamjene nešto manje jadnijim.19 Visoke trgovinske barijere su anulirale zarade iz trgovine,20 proširile jaz izmeu atlantskih ekonomija, reducirale investicije u nove tehnologije i smanjile udio inostranog kapitala u GDP-u na 1,2%. U periodu od 1913. do 1950. godine svjetska ekonomija je rasla mnogo sporije nego u periodu od 1870. do 1913. godine, svjetska trgovina je rasla mnogo manje nego svjetski output, a stepen nejednakosti je znatno povean.21 Rat je, pored fizikog razaranja, razorio ili dislocirao predratne ekonomske odnose koji se nakon rata nisu tako brzo uspostavljali. Njemaka je potpuno izbaena sa svjetskog tržišta. Britanski izvoz se 1918. godine prepolovio, a mnoge latinskoamerike i azijske zemlje koje nisu bile zahvaene ratom su izgradile sopstvenu industriju i preusmerile uvoz na druga vanevropska podruja. SAD i Japan, koji su neposredno pred rat razvili najvažnije industrijske grane, su proširili trgovinu na dijelove svijeta koji su ranije bili ekskluzivno podruje evropske industrije, te enormno poveale svoj izvoz u zemlje saveznice i neutralne zemlje. Enormno poveana potražnja hrane i sirovina je stimulirala rast agrara u SAD i zemljama Latinske Amerike, ija je hiperprodukcija zbog poslijeratnog pada cijena prouzrokovala kasnije niz velikih problema. Pariski mir je okonao Prvi svjetski rat, ali je “zaboravio” da riješi ekonomske probleme. Iz mira su proizišle dvije glavne kategorije ekonomskih ogranienja: rast ekonomskog nacionalizma i usložnjavanje finansijskih problema. Francuskoj su vraene Alzas i Lorena, a kao zamjenu za ratne štete dobila je pravo da 15 godina okupira i eksploatira Rursku i Sarsku oblast. Poljskoj je dodjeljena zapadna Pruska i ugljem bogata gornja Šlezija. Njemaka je izgubila sve kolonije u Africi i Pacifiku. Austrougarska monarhija se raspala, Italija je dobila Trst i južni Tirol, a Otomanska carevina je potisnuta iz Evrope i arapskih teritorija. Jaanjem ekonomskog nacionalizma je slobodna trgovina padala u zaborav. Oktobarska revolucija je izolirala Rusiju sa svjetske ekonomske scene, zapadne zemlje su uvele zaštitne carine, fizike uvozne kvote i zabrane uvoza, dok je Britanija proširila ratne zaštitne carine i ozvaniila protekcionistiku politiku. 19 20 21
Udio stranaca koji nisu roeni u SAD je samo za nekoliko godina pao sa 14,6% iz 1913. godine na 6,9%. Mundell (2000). Maddison (2001). str. 22.
52
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SAD, koje su i prije rata imale relativno visoke carine, su Smooth-Hawley aktom 1930. godine podigle carine na najviši nivo u svojoj ekonomskoj historiji. Monetarni i fiskalni nered prouzrokovan ratom i pogoršan mirovnim sporazumima je vodio ka slomu meunarodne ekonomije, pri emu je problem ratnih reparacija, ukljuujui ratne dugove izmeu saveznika (najviše prema SAD), te mehanizam meunarodnog finansiranja bili u centru pažnje. Nepriznavanje uzronih veza izmeu ovih problema i insistiranje na izoliranom rješavanju problema, posebno sa amerike strane, su, uz zidanje trgovinskih barijera, bila dva osnovna uzroka kasnijeg debakla svjetske ekonomije. Nametnute visoke ratne reparacije, koje su pored reparacija civilinih šteta ukljuivale i naplatu svih troškova rata zemalja pobjednica i nespremnost SAD da oprosti ratne dugove saveznicima su bile uvod u ekonomsku katastrofu. U Njemakoj, koja ekonomski nije bila sposobna da vraa reparacije, buknula je gigantska inflacija,22 nezabilježena u ekonomskoj historiji svijeta. Ona je ostavila duboke tragove na cjelokupno njemako društvo, posebno na srednju klasu, državne inovnike i penzionere, što je na izborima 1924. godine komunistima i nacionalsocijalistima donijelo najviše glasova.
Velika kontrakcija 1929-1933 SAD su izašle iz rata jae nego ikada - iz neto dužnika pretvorile su se u neto kreditora, našle su nova tržišta, osvojile su prijeratna evropska tržišta i uspostavile povoljan trgovinski bilans. Sa masovnim domaim tržištem, rastuom populacijom i brzim tehnološkim napretkom su SAD oekivale kontinuirani rast prosperiteta. ak ni evropska finansijska kriza u 1920. i 1921. godini nije ih upozorila na katastrofu koja se približava, jer je u amerikim glavama predstava o “amerikom snu” bila duboko usaena. U ljeto 1928. godine ameriki investitori su prestali da kupuju njemake i evropske vrijednosne papire kako bi investirali u brzorastuu New York berzu. Ubrzo su ih poeli slijedili ljudi srednje klase, naješe kupijui dionice bankarskim kreditima. Pregrijani balon je morao eksplodirati. Crni etvrtak (24. oktobar 1929. godine) i crni utorak (29. oktobar 1929. godine) su raspršili nade o brzim i lakim zaradama. Krahom berze su mnogi ljudi izgubili sav imetak, a panika se brzo proširila i na Evropu. Zlatni standard u meunarodnom plaanju je suspendiran, dok su cijene primarnih proizvoda drastino opale. Krajnji rezultat je bila ekonomska katastrofa. U periodu od 1929. i 1932. godine je meunarodna trgovina smanjena za 75%, kontrakcije industrijske proizvodnje, prihoda per capita i zapošljavanja su bile tek nešto manje, a uvoenjem visokih carina i uvoznih kvota se raniji ekonomski sistem raspao u paramparad. Velika kontrakcija je, pored ekonomske depresije, donijela i dvije krupne promjene. Prvo, uloga vlade u ekonomiji i kreiranju ekonomske politike (Keynesijanska revolucija) je širom svijeta drastino porasla. I drugo, narasle patnje i nesigurnost ljudi su dovele do rasta ekstremistikih politikih pokreta, što je kulminiralo pobjedom fašizma u Italiji, Španiji i Njemakoj, te uvršivanjem komunizma u SSSR-u.
Rekonstrukcija ekonomskih sistema i pripreme na novi rat Kada je nakon izborne pobjede predsjednik Franklin Roosevelt objavio program ekonomskog oporavka, amerika nacija se nalazila u najveoj krizi nakon graanskog rata. Skoro polovina industrijske radne snage je bilo nezaposleno, industrija i bankarski sistem su bili na rubu kolapsa, nezakonje je poelo da uzima široke razmjere, a nasilje u gradovima je raslo. Rooseveltov “New Deal" je uveo mnoge promjene,
22
Kurs njemake zlatne marke prema dolaru je 1914. godine iznosio 4,2, na kraju rata 14,0, jula 1922. godine 493, januara 1923. godine 17.792, a 15. novembra 1923. godine 4,2 biliona za jedan dolar (4,200,000,000,000).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
53
posebno na sektorima poljoprivrede, monetarnog sistema, trgovine vrijednosnim papirima, rada, socijalne sigurnosti, zdravlja, transporta, komunikacija, prirodnih resursa. Ali, iako je u mnogim sektorima imao uspjeh, “new deal” nije mogao da izlijei depresiju kao što su to uinili neke ideologije u Evropi.23 Nacistika Njemaka je bila prva velika evropska industrijska nacija koja je pobjedila recesiju. Njemaka ekonomija je nakon kolapsa i velike depresije 1939. godine dostigla vrhunac: imala je više radnih mjesta nego zaposlenih. Uspjeh je ostvaren velikim programom javnih radova, koji se postepeno pretakao u program naoružavanja. Njemaka je bila prva evropska zemlja koja je razvila moderni sistem autoputeva, ojaala i proširila svoje industrije, suspendirala sindikate i osnovala nacionalni front rada koji se brinuo za plae i uslove rada, te tjerao poslodavce na ispunjavanje istih. Ali, za razliku od totalitarnog režima u Rusiji, nacisti nisu izvršili nacionalizaciju ekonomije, ona je poivala na prinudi i kontroli postizanja njihovih ciljeva. Neuspjesi u oživljavanju meunarodne ekonomije i realizaciji programa poslijeratne obnove, povratak protekcionizma, raanje i pobjeda mranih ideologija u Njemakoj, Italiji i Španiji i Sovjetskom Savezu, neriješena pitanja koja su dovela do Prvog svjetskog rata, nedostatak kompetentnih vlasti u državama Centralne Evrope, krvavo uvršivanje komunizma u SSSR-u (dodatak 2e), kulturna i ekonomska izolacija Japana koja je generirala rasistiki ultranacionalizam, su pripremali pozornicu za novi veliki svjetski rat.
Ekonomski aspekti Drugog svjetskog rata Drugi svjetski rat je bio najkrvaviji, najmasovniji i najrazorniji rat u historiji ovjeanstva. U nekim aspektima on je izgledao kao nastavak Prvog svjetskog rata, kao što su poveano naslanjanje na nauku kao bazu za razvoj vojnih tehnologija, stepen discipliniranja i planiranja ekonomije, te sofisticirano korištenje propagande. U drugim aspektima ovo je bio potpuno novi tip rata. Kao prvi pravi globalni rat, on je direktno ili indirektno ukljuio stanovništvo svih kontinenata ili skoro svih zemalja svijeta. Za razliku od predhodnog rata, koji je bio rat za položaje, ovo je bio rat pokreta na zemlji, zraku i moru. Zrani rat je bio kritini element drugog rata, a morske operacije, posebno korištenje nosaa aviona, postale su puno važnije nego prije. Tehnologije bazirane na nauci su bile odgovorne za razvoj mnogih novih ofanzivnih i defanzivnih oružja, od radara i raketnih bombi do aviona i atomskih bombi. Ekonomski i industrijski kapaciteti zaraenih strana su dobili novu važnost i postali su jednako važni kao prva borbena linija. Uostalom, zadnje tajno oružje pobjednika Drugog svjetskog rata su bili enormni proizvodni kapaciteti amerike ekonomije. Novani troškovi rata su iznosili preko 1 bilijarde dolara direktne vojne potrošnje, bez vrijednosti uništene imovine, koja iznosi više bilijardi, bez kamata na ratne nacionalne dugove, penzija za ratne veterane i invalide rata, te vrijednosti izgubljenih civilnih i vojnih života. Po grubim procjenama u ratu je samo u Zapadnoj Evropi pobijeno 15 miliona ljudi (6 miliona vojnika i 8 miliona civila, ukljuujui i 6 miliona Jevreja ubijenih u holokaustu); 15 miliona u Rusiji, od ega preko polovine civila; više miliona vojnika i civila u Kini, 1,5 miliona japanskih vojnika i nekoliko miliona civila u bombardovanjima atomskim i obinim bombama. Razaranje imovine je bilo mnogo vee nego u prethodnom ratu. Mnogi gradovi, transportni putevi, željeznike pruge, pristaništa, mostovi su bili potpuno razoreni. Na kraju rata je ekonomsko stanje Evrope izgledalo ekstremno mrano. Industrijski i poljoprivredni output u 1945. godini je bio upola manji nego 1938. godine, milioni ljudi su razdvojeni od svojih porodica i rastjerani sa svojih ognjišta, institucionalni okvir ekonomije je ili uništen ili razoren, pa poslijeratna obnova života u Evropi nije bila nimalo laka stvar.
23
Cameron and Larry (2003).
54
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Obnova svjetske ekonomije Kraj rata je Evropa doekala paralizirana, sa velikim problemima u snabdjevanju stanovništva osnovnim životnim potrebama, odjeom i krovom nad glavom. Urgentna pomo je dolazila ili preko saveznikih trupa, koje su stanovništvu na osloboenim i osvojenim teritorijama obezbjeivale urgentne potrebe u hrani i odjei i lijekovima ili preko UNRRA (the United Nations Relief and Rehabitation Administration), koja je u periodu od 1945. do 1946. godine na programe urgentne pomoi potrošila 1 milijardu dolara. Pri kraju rata je postalo jasno da saveznici moraju uspostaviti novi svjetski poredak. Nova institucionalna baza je postavljena na meunarodnoj konferenciji u Bretton Woodsu, New Hampshire, 1944. godine, kada su formirane dvije meunarodne finansijske institucije: Meunarodni monetarni fond (the International Monetary Fund-IMF) i Meunarodna banka za obnovu i razvoj (the International Bank for Reconstruction and Development–IBRD). Prvi stup Bretton Woods sistema je bila stabilizacija finansijskih transakcija izmeu država preko fiksnih valutnih kurseva sa dolarom kao sidrom, te obezbjeenje dugoronih kredita za rekonstrukciju svjetske ekonomije i razvoj siromašnih ekonomija. Drugi stub poslijeratnog meunarodnog ekonomskog poretka je bila slobodna trgovina. Shvatanje da se devizom protekcionistikih politika „osiromaši svog susjeda“ iz 1930s ne može da obezbijedi poslijeratni oporavak je vodilo ka naporima za stvaranje Svjetske trgovinske organizacije, što nije ostvareno. Kao njen surogat je 1947. godine kreiran Opi sporazum o carinama i trgovini (the General Agreement on Tariffs and Trade–GATT), sa mandatom da reducira carinske barijere i zabrani druge vrste diskriminacije trgovine.24
Marshallov plan i ekonomski uzlet U prve dvije poslijeratne godine su amerika pomo i rehabilitacijski grantovi pomogli da se premosti nedostatak dolara, ali se ubrzo uvidjelo da to nije dovoljno za oporavak Evrope. Pojava i širenje “hladnog rata”, kao i narasla uloga komunistikih partija u nekoliko velikih evropskih zemalja, posebno u Francuskoj i Italiji, su inspirarali tadašnjeg državnog sekretara SAD generala Georgea Marshalla da predloži plan rekonstrukcije evropskih ekonomija. 1948. godine je ameriki Kongres usvojio “Evropski program obnove”, kojim je poela obnova Zapadne Evrope. Do kraja 1952. godine, kada je plan završen, u evropske zemlje je u obliku dugoronih kredita ili poklona usmjereno 13 milijardi dolara amerike ekonomske pomoi. U prvoj godini Marshalovog plana fokus je bio usmjeren na hranu, sjemena, vještako ubrivo, nakon ega se težište preusmjerilo na kapitalna dobra, sirovine i gorivo. Generalno, Marshalov plan je postigao neoekivano dobre rezultate. Atlantska Evropa je brzo obnovljena, brzo je dostignut i premašen predratni nivo proizvodnje, kreirane su nove evropske institucije (EEC - Organizacija za evropsku ekonomsku kooperaciju i EPU - Evropska platna unija), koje su omoguile slobodnu multilateralnu trgovinu i postepeno odlijepljivanje Evrope od ogromnog amerikog uticaja. Godine obnove ili kako ih neki još zovu i “zlatne godine” razvoja svijeta (od 1950. do 1973. godine) su bile godine nezapamenog prosperiteta. GDP po stanovniku je rastao 4,9% godišnje, a svjetska trgovina 7% godišnje, ime se obim meunarodne trgovine krajem 1970s popeo na nivo trgovine krajem 19. i poetkom 20. stoljea. Ali, glavni efekti su ipak bili kontroverzni. U zemljama u razvoju je restauriran stari trgovinski model Sjever-Jug, dok su razvijene zemlje, prvi put u svojoj historiji, izvršile specijalizaciju u proizvodnji industrijskih proizvoda, što im je donijelo znatne beneficije po osnovu geografske aglomeracije i ekonomije obima.25 24 25
Stubbs and Underhill (1994). Fujita, Krugman and Venables (1999).
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
55
Termin “ekonomsko udo” je prvi put upotrijebljen da ilustrira brzi oporavak razrušene Njemake. Ekonomski rast industrijskih zemalja je bio najviši u njihovoj historiji. Investiranjem u opremu je smanjivano tehnološko zaostajanje evropskih ekonomija za SAD. Poslijeratne vlade su ili direktno ili indirektno mnogo više uestvovale u ekonomskom životu nego prije. Neke bazine industrije su nacionalizirane, vlade su izraivale i sprovodile ekonomske planove, obezbjeivale itav spektar socijalnih usluga. Ekonomski sistem poslijeratne zapadne Evrope je bio podjednako udaljen kako od starog stereotipnog kapitalizma 19. stoljea tako i od doktrinarnih socijaliziranih ekonomija Istone Evrope. U mješovitoj ekonomiji zapadnih demokracija, u kojoj je državni sektor obezbjeivao treinu ili etvrtinu GDP-a, uloga države se sastojala u obezbijeivanju stabilnosti i klime za rast te zaštitu ekonomski slabijih i neprivilegiranih slojeva ljudi, dok je proizvodnju roba i usluga za potrebe stanovništva ostavljana privatnom sektoru.26 Ali, za spektakularan rast Evropa treba prvenstveno da zahvali humanom kapitalu, visokim stopama pismenosti i specijaliziranim obrazovnim institucijama, od djejih vrtia do visokoh škola, univerziteta i istraživakih instituta.
Raanje sovjetskog bloka i hladni rat Sovjetski Savez je u apsolutnom smislu pretrpio najvea razaranja. U ratu je ubijeno 20 miliona ljudi, 25 miliona ljudi je ostalo bez krova nad glavom, velika podruja najplodnije zemlje i neke najindustrijalizirane regije su bile potpuno razorene, a 30% cjelokupnog predratnog bogatstva je uništeno. Ali, uprkos ovim ogromnim razaranjima, SSSR je u poslijeratnom periodu izrastao u drugu svjetsku supersilu. Odmah poslije završetka rata je SSSR u cilju obnove razrušene ekonomije objavio etvrtu petoljetku, sa naglaskom na razvoj teške industrije, naoružanja i atomske energije. Jai nego ikada ranije, Staljin je preuzeo potpunu vlast u svoje ruke. Portsdamskim mirovnim ugovorom je SSSR instalirao svoj sistem u svim zemljama Istone Evrope, dok je Baltike zemlje ponovo reintegrirao. Nakon sukoba sa Jugoslavijom i njenog izlaska iz “sovjetskog zagrljaja”, januara 1949. godine je kao odgovor na poetne uspjehe Marshallovog plana stvoren Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo (the Council for Mutual Economic Assistance - COMECON) Kada je 1953. godine Staljin umro, sovjetski blok u Evropi je bio monolitna jedinica, sa malim razlikama meu pojedinih država, a pod vojnikom dominacijom Varšavskog pakta. Iako je poslije Staljinove smrti Hrušov pokušao da smanji komunistiku torturu i “destaljinizira” zemlju, osnovna priroda ekonomskog sistema nije pretrpila znaajne izmjene. Teška industrija je nastavila da poveava svoje outpute, proizvodnja potrošakih roba, koja je i ranije imala mali prioritet, je nastavila da zaostajaje za potrebama ljudi, što je vodilo ka nestašicama roba i njihovom slabom kvalitetu, Sovjetska poljoprivreda je, uprkos ogromnim naporima za poveanjem produktivnosti i dalje bila neefikasna. Rusija, historijski izvoznik žita, je od 1960s morala da uvozi žito iz Australije, Kanade i SAD i da ga plaa zlatom. Nakon pobjede komunistike partije predvoene Mao Ce Tungom, Kina je uspostavila komunistiki režim koji je po svom centralizmu premašivao aki i stari kineski despotizam. Podržavljenje industrije i kolektivizacija poljoprivrede su nakon poetnih uspjeha ubrzo pokazali svoje neproduktivno i nehumano lice. Kasniji pokušaji “hvatanja” zapadnog svijeta, kao, naprimjer “veliki skok naprijed” iz 1958. godine i “kulturna revolucija” iz 1966. godine su proizveli katastrofalne rezultate - masovnu glad, ope siromaštvo i partijski terorizam i nasilje. Nakon Maove smrti i reformi Deng Ksijao Pinga, stanje je poelo da se mijenja.
26
Cameron and Larry (2003).
56
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Dekolonizacija i ekonomika dekolonizacije Kraj Drugog svjetskog rata je bio i kraj evropskog imperijalizma. Odmah nakon rata su neke kolonije proglasile nezavisnost, dok su druge sticale nezavisnost ustancima i borbom protiv kolonijalnih sila i pravila (dodatak 2f). Ratni slogani zapadnih saveznika, koji su pozivali na slobodu i demokraciju cijelog svijeta su bili u kontrastu sa željama Evropljana za dominacijom, što je jaalo pokrete za nezavisnost. Kako je kolonijalizam umirao, on je bivšim kolonijama ostavljao svoje žalosno nasljee. Uz neke izuzetke, uglavnom na prostorima gdje su živjeli evropski naseljenici, nove države su bile oajno siromašne. Samo ponegdje su kolonijalne vlasti pokušavale da obrazuju svoje podanike i da ih pripreme za kasnije odgovorno vladanje. U najveem dijelu bivšeg kolonijalnog svijeta socijalna i ekonomska baza za razvoj stabilne demokracije nije postojala. Mnoge bivše kolonije su brzo pale u šake jednopartijskim vladama, esto pod uticajem komunista, dok su neke kolonije postale žrtve anarhije i graanskih ratova. Veina vlada novih država su ubrzo oboljele od neefikasnosti i korupcije, što je sputavalo ekonomski rast.
Stvaranje Evropske unije San o ujedinjenoj Evropi je star koliko i sama Evropa. Rimsko carstvo je ostvarilo zajedniko tržište u okviru svojih granica; Napoleonovo carstvo je obuhvatalo skoro itavu Evropu; koncept Evrope tokom Bekog kongresa 1815. godine je predstavljao pokušaj koordinacije politika na visokim nivoima vlasti; Liga naroda je bila koncept evropskih pobjednika u Prvom svjetskom ratu, a i Hitler je bio vrlo blizu da ostvari nacistiki Festung Europa. Ali, svi pokušaji su propali zbog ideje nacionalizma, koja je bila duboko usaena u evropskim glavama, pogotovo poslije Francuske revolucije i pobjede filozofije suvereniteta naroda. Evropa je po završetku Drugog svjetskog rata bila razapeta izmeu ideja o stvaranju meunarodnih organizacija koje svoje djelovanje zasnivaju na dobrovoljnoj saradnji i supranacionalnih organizacija, koje podrazumijevaju odricanje dijela suvereniteta. I Liga naroda i UN i OEEC i mnoge druge organizacije stvorene poslije rata su bile meunarodne organizacije bez veeg prisustva supranacionalnosti. Prijedlozi o stvaranju supranacionalnih organizacija su uestali poslije 1945. godine, motivirani uvjerenjima da je zako mogue trajno sprijeiti nove ratove. I ekonomski motivi su bili jasni - vea tržišta e promovirati veu specijalizaciju i poveati konkurentnost, produktivnost i životni standard evropskih naroda. Benelux - carinska unija koja je omoguila slobodno kretanje roba i usluga izmeu Belgije, Holandije i Luksemburga je bila najbolji advokat zagovornika supranacionalizacije. 1950. godine je francuski ministar vanjskih poslova Robert Schuman predložio integraciju francuske i njemake industrije uglja i elika i pozvao i ostale nacije da uestvuju u ovom projektu. Njemaka je odgovorila entuzijazmom, kao i zemlje Beneluxa i Italija, dok se Britanija sa nacionaliziranom industrijom uglja i elika držala rezervirano. Povelja kojom je 1951. godine stvorena Evropska zajednica za ugalj i elik (the European Coal and Steel Community) je eliminirala carine i kvote u meusobnoj trgovini lanica elikom, rudom, koksom i ugljem, uvela zajednike eksterne carine na uvoz iz drugih zemalja, te kontrolirala proizvodnju i prodaju. Za upravljanje su stvorene i supranacionalne institucije kao što su Visoki autoritet sa izvršnom moi, Savjet ministara za uvanje interesa lanica, Zajednika skupština sa savjetodavnom ulogom i Sud pravde. Paralelno sa osnivanjem zajednice za ugalj i elik su napravljeni novi krupni koraci na putu ka evropskoj integraciji.1949. godine je stvoren odbrambeni sistem NATO (the North Atlantic Treaty Organization), kojeg su Francuzi dugo osporavali, nakon ega se težište preusmjerilo ka ekonomiji. 1957 godine su u Rimu potpisane dvije povelje, kojima je stvorena Evropska zajednica za atomsku energiju (the European Atomic Energy Community - EURATOM) i Evropska ekonomska zajednica (the European Economic Community -
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
57
EEC), sa ciljem da se u roku od 12 do 15 godina postepeno eliminiraju uvozne carine i kvantitativne restrikcije na meusobnu trgovinu. lanovi Zajednice su takoer pozivali za zajedniku politiku u oblasti transporta, poljoprivrede, socijalnog osiguranja i drugih kritinih podruja ekonomskih politika. Krajnji cilj je bio precizno definiran: slobodno kretanje roba, usluga, ljudi i kapitala izmeu zemalja-lanica zajednice. Obje organizacije su imala i supranacionalna tijela. Zajedniko tržište je postalo efektivno 1. januara 1958. godine. Ono je u roku od samo nekoliko godina razoružalo brojne pesimiste. Jula 1968. godine su sve carine bile potpuno eliminirane. U sljedeem valu integracije, 1972. godine, nakon ostavke generala de Gaullea, koji je u dva navrata vetom sprijeavao ulazak Britanije u Zajednicu, Zajednici su pristupili Britanija, Irska i Danska. Proponenti evropskog jedinstva su u glavama imali nešto više od zajednikog tržišta ili carinske unije. Za njih je zajedniko tržište bio samo preludij za Ujedinjene Države Evrope, slino kao što je Zollverein bio prethodnik Njemakog carstva. Poslije potpisivanja Rimske povelje se sve više govorilo o drugim formama integracije. Spajanjem zajednikih skupština “evropskih” organizacija je stvoren Evropski parlament, prvo sa indirektnim, a zatim i sa direktnim nainom izbora poslanika. Evropska zajednica je poela voditi i zajedniku trgovinsku politiku prema treem svijetu, te zajedniku politiku pomoi i preferencijalne trgovine prema bivšim britanskim, francuskim i holandskim kolonijama, te zemljama u razvoju.
Svjetska ekonomija na poetku 21. stoljea Prelaz u novi milenij je oznaio novi zamah globalne ekonomije. Kada je predsjednik Rusije Boris Jelcin 1991. godine proglasio da je Sovjetski Savez mrtav, on je zapravo proglasio definitivni neuspjeh eksperimenta sa planskom samozadovoljavajuom ekonomijom. Poslije definitivnog kolapsa Sovjetskog Saveza 1991. godine, skoro sve nacije svijeta su prihvatile politike prilagoavanja svojih ekonomskih politika i struktura zahtjevima izranjajueg globalnog svjetskog tržišta. Krila novih promjena su sada pokretale inovacije u informacijskim i komunikacijskim tehnologijama, koje su brzo i jeftino informirale milione ljudi o novim mogunostima za investicije i rast, o novim šansama za zapošljavanje i potrošnju. esto se ljudi pitaju šta je bilo najzaslužnije za nastanak globalne ekonomije. Prije svega, to je brza poslijeratna obnova Zapadne Evrope. Ali, i druge zemlje u drugim regijama svijeta su iznalazile svoje vlastite metode za ponavljanje evropskog uspjeha. Stopama Evrope je prvi krenuo Japan, ija je stopa rasta nekoliko prvih poslijeratnih decenija iznosila preko 10%. “Japansko udo” se ne odnosi samo na ekonomski rast, ono je više paradigma fenomenalnog tehnološkog sustizanja lidera i sofisticiranog japanskog managementa. I druge azijske zemlje, predvoene Južnom Korejom, Tajvanom, Singapurom i Hong Kongom su ostvarivale ekstremno visoke stope rasta outputa i trgovine. 1990. godine su prikljuili Tajvan i Malezija, pa i Indonezija. Primjena japanskog modela (visoke stope štednje, dobro obrazovano stanovništvo, stabilne vlade koje podupiru rast generiran izvozom, elastina ponuda rada i ubrzana urbanizacija brzorastueg stanovništva) je bila uspješna. Pacifiki bazen, ukljuujui Kinu, Australiju i Novi Zeland, koji je u prvoj polovini 20. stoljea bio marginalni uesnik u svjetskoj ekonomiji, u zadnjoj etvrtini 20. stoljea je postao glavni akter na svjetskoj ekonomskoj sceni. I dok su u svijetu kao cjelini trgovina i output rasli prema rekordnim visinama, Afrika je ostala crna rupa. Nove afrike nacije nisu imale dovoljno ni prirodnih ni humanih resursa da se uhvate u koštac sa kompleksnostima moderne ekonomije. Politike okolnosti su sprjeavale ekonomski razvoj, a etnika neprijateljstva i korištenje nasilja u frakcijskim borbama su obeshrabrivale napore za izgradnju institucija
58
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
potrebnih za tržišni kapitalizam. Najsiromašnije i najmanje rastue zemlje na svijetu su i dalje imale svoje boravište u Africi, kolijevci ovjeanstva, ali i kontinentu koji je najviše pogoen graanskim ratovima, genocidima i nestabilnim vladama. Krajem 1989. godine je poelo definitivno razmontiranje komunistikih režima u Istonoj Evropi (dodatak 2g). Poljska i Maarska su prve probile led, a zatim su na red došli ehoslovaka, Albanija, Istona Njemaka, Bugarska i Rumunija. Ekonomske tranzicijske reforme od komunizma ka kapitalizmu su prvo poele u Poljskoj, kada je sindikalni pokret “Solidarnost” preuzeo vlast. Strategijom “šok terapije”, iji je planer bio finansijski ministar Lescek Balcerowitz, se pokušavalo da deflacijom, liberalizacijom cijena i otklanjanjem trgovinskih barijera napravi brzi preokret. Meutim, pokazalo se da je za tranziciju trebalo puno više vremena. Privatizacija velikih, neefikasnih i tehnološki zaostalih državnih preduzea u primarnom sektoru je bila previše rizina za strane investitore, a nedostatak tržišnih institucija je usporavao reformske procese. Poljska je, tek nakon deset godina bolnih tranzicijskih reformi, postala prva tranzicijska zemlja koja je obnovila nivo outputa iz 1989. godine i tako stvorila uslove za održivi rast. U ostalim zemljama Centralne i Istone Evrope tranzicija se odvijala sa istim problemima i u razliitim varijacijama i komplikacijama. Iako su imale sline ekonomske strukture, teške industrije i kolektivizaciju agrara, tranzicijski putevi su bili razliiti. Maarska, eška, Slovaka, Estonija, Litvanija i Latvija su brže hvatale prikljuak i odmah nakon Poljske oporavile svoj output, dok je Slovenija, koja je i u bivšoj Jugoslaviji bila “najtržišnija” republika, poetkom 21. stoljea postala šampion tranzicije. 2004. godine je ovih 8 tranzicijskih zemalja integrirano u EU. Na istom putu su se našle Bugarska i Rumunija, koje su postale lanice EU 1. januara 2007. godine, te Hrvatska, najvjerovatnije prva sljedea lanica. Ostale zemlje tzv. Zapadnog Balkana nastoje da prevaziu unutrašnje etnike probleme, koji usporavaju tranziciju, dok je tranzicijski put Rusije i ostalih istonoevropskih i azijskih zemalja prilino krivudav. Demokratizacija Kine je plod pokušaja uvoenja slobodnog tržišta i slobodnih preduzea u 1980s. Velike studentske demonstracije na Tiananmenu u Pekingu 1989. godine su definitivno usmjerile Kinu prema mirnoj tranziciji. Koristei politiku otvorenih vrata, slobodnih industrijskih i izvoznih zona, te ulogu Hong Konga kao medijatora razvoja i specijalne ekonomske zone, Kina je nastavila progres prema tržišnoj ekonomiji, koristei se ekspanzijom izvoza na zapad i prednostima infuzije kapitala iz Hong Konga i Tajvana. Poslije višegodišnjih pregovora sa SAD i EU, Kina je 2000. godine primljena u WTO. U meuvremenu je njena ekonomija nastavila visok rast, slino kao i Japan 1960s i 1970s. Evropska Zajednica je nastavila svoju dalju transformaciju. Pod rukovodstvom Jacquesa Delorsa, monog proponenta evropskog jedinstva, Savjet Evrope je 1986. usvojio Jedinstveni evropski akt (the Single European Act – SEA), kojim je bilo predvieno usvajanje preko 300 mjera za uklanjanje fizikih, tehnikih i fiskalnih barijera u cilju kompletiranja unutrašnjeg tržišta do 31. decembra 1992. godine i uspostavljanja zajednice “bez granica”. Decembra 1991. godine u Maastrichtu je usvojena nova povelja sa ciljem da se stvori “što tješnja unija izmeu naroda Evrope”. Ova povelja, koja je stupila na snagu 1. novembra 1993. godine je Evropsku zajednicu pretvorila u Evropsku Uniju (EU), poveala mo Evropskog parlamenta, pozvala na zajedniku akciju u inostranoj i odbrambenoj politici i uvela principe “supstidijarnosti”. Sljedei važan korak je napravljen 1993. godine formiranjem Evropskog ekonomskog prostora (the European Economic Area - EEA) i pridruživanjem tri EFTA lanice (Austrija, Finska i Švedska) 1. januara 1994. godine. 1999. godine je u Frankfurtu formirana Evropska centralna banka i uvedena jedinstvena valuta.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
59
Iza historije Pria o ekonomskoj historiji ovjeanstva nas inspirira da malo zavirimo i u budunost. Mada su prognoze budunosti veoma nesigurne (glava 18), ini se da e u budunosti dva faktora imati veliku važnost. Prvi se odnosi na granice rasta ljudske civilizacije, dok je drugi povezan sa rastuom nejednakosti. Ljude odavno mue spekulacije o granicama rasta ljudske civilizacije na ogranienoj planeti. Pri tome se naješe navode nekoliko globalnih trendova koji stvaraju zabrinutost. To su ubrzavanje industrijalizacije, brzi rast stanovništva, rasprostranjena neishranjenost, iscrpljivanje neobnovljivih resursa i uništavanje okoline. Problemi su seriozni, neki su dobro poznati iz dosadašnje historije (rast populacije), dok se neki tek pojavljuju u svojim ogromnim dimenzijama (globalno zagrijavanje). Trka izmeu resursa i populacije nas vodi prema novim problemima: stepenu korištenja resursa i nejednakosti u distribuciji resursa. Stepen korištenja resursa je u dosadašnjoj ekonomskoj historiji svijeta prilino dobro rješavan. Meutim, nejednakost u distribuciji resursa izmeu pojedinaca, socijalnih grupa i nacija se nalazi u samom srcu problema ekonomskog razvoja. Rješenja nisu nimalo laka, jer zahtijevaju prouavanja, istraživanja i široke institucionalne promjene. To e pogoditi kako razvijeni, tako i nerazvijeni svijet. Ekonomska historija izložena u ovoj glavi pokazuje na mogue puteve rješavanja tih izazova. Iz dosadašnje ekonomske historije svijeta se može uoiti da je dinamika razvoja u pojedinim periodima i pojedinim regijama bila vrlo razliita, što je vodilo ka regionalnim divergencijama ekonomskog rasta (dodatak 2h). Ali, dinamika rasta je samo dio prie koji može da objasni uspjeh Zapada i zemaljapratilaca. Ona ne može da objasni razliitost iskustava nacija ili razliitost podjele prihoda.
SLIKA 2.3. Nejednakost u svijetu, 1820-1992 1,0 0,9
Ukupna nejednakost u svijetu
0,8
Nejednakost
0,7 0,6 Nejednakost izmeu zemalja
0,5 0,4 0,3
Nejednakost u distribuciji resursa može se ispoljavati kao nejednakost izmeu pojedinih Nejednakost u zemlji 0,1 zemalja i kao nejednakost u nekoj zemlji. Ove 0,0 dvije vrste nejednakosti traže odgovor na pitanje koja je nejednakost važnija. Slika 2.3. na kojoj je prikazana opa nejednakost u Izvor: Bourguignon and Morrison (2002). periodu od 1820. do 1992. godine, kao i nejednakost izmeu zemalja i u zemalja pruža dobar odgovor.27 1980
1960
1940
1920
1900
1880
1860
1840
1820
0,2
Prvo, iako od 1820. godine ukupna nejednakost stalno raste, ipak je najvea nejednakost ostvarena prije Drugog svjetskog rata. Naprimjer, rast nejednakosti u periodu od 1820. i 1950. godine je bio sedam puta vei nego u periodu od 1950. i 1992. godine. Drugo, nejednakost izmeu zemalja danas sainjava 60% ukupne svjetske nejednakosti. I tree, ranije je nejednakost izmeu zemalja bila mnogo vea. 1820. godine je, naprimjer, nejednakost izmeu zemalja sainjavala 87% ukupne svjetske nejednakosti.
27
Bourguignon and Morrison (2002).
60
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
REFERENCE Bairoch, Paul. 1993. Economics and World History: Myths and Paradoxes. Chicago: University of Chicago Press. Bourguignon, Francois, and Christian Morrison. 2002. "Inequality Among World Citizens: 1820-1992." American Economic Review 92 (September): 727744. Braudel, Fernand. 1984. The Perspective of theWorld, Civilization and Capitalism 15th-18th Century. Vol. 3. New York: Harper and Row. Cameron, Rondo and Neal Larry. 2003. A Concise Economic History of the World: From Paleolithic Times to the present. New York: Oxford University Press. Chaunu, P. 1977. Civilizacije klasine Evrope. Beograd: Jugoslavija. Cowan, Ruth. 1997. A Social History of American Technology. New York: Oxford University Press. ulahovi, Besim. 2001. Tehnološki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dollar, David. 2001. Globalization, Inequality, and Poverty since 1980. Washington: World Bank Economist. 2000. The Human Genome: The Proper Study of Mankind, London: The Economist, 01.07.2000. Fernandez-Armesto, Felipe. 1995. Millennium. New York: Bantam. Fujita, M., P. Krugman, and A. J. Venables. 1999. The Spatial Economy: Cities, Regions, and International Trade. Cambridge (MA): MIT Press. Global Policy Forum. 2004. Retrieved July 16, 2004, from http:www.globalpolicy.org
Keynes, John Maynard. 1930. "Economic Possibilities for Our Grandchildren." Repr. in The Collected Writingsof John Maynard Keynes, vol. 9, Essays in Persuasion. London: Macmillan, 1972. Maddison, Agnus. 1982. Phases of Capitalist Development. Oxford: Oxford University Press. ____________ 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: OECD. ____________ 2004. “Contours of the World Economy and the Art of Macro-measurement 1500-2001.” Ruggles Lecture, Cork (Ireland): IARIW 28th General Conference, August 2004. Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Mumford, L. 1967. The Myth of the Machine. New York: Harcourt, Brace & World, Inc. Mundell, R. 2000. „A Reconsideration of the Twentieth Century“, American Economic Review, 90(3), 327– 340. Pomeranz, Kenneth. 2000. The Great Divergence: China, Europe, and the Making of the Modern World Economy. Princeton, NJ: Princeton University Press. Quah, Danny. 1999. “The Weightless Economy in Economic Development”, LSE Working Papers London: LSE, Economics Department. Stubbs, R. and Underhill, G.R.D. 1994. Political Economy and the Changing Global Order. London: MacMillan. Thurow, Lester C. 1992. “Building Wealth”. The Atlantic Monthly, June 1999 Volume 283, No 6: 57-69.
WEB STRANICE 1. http://www.ehs.org.uk/ Web stranica društva za ekonomsku historiju (the Economic History Society) i revije za ekonomsku historiju
2. http://eh.net/ Web stranica Udruženja za ekonomsku historiju (Economic History Association). 3. http://cepa.newschool.edu/het/index.htm Web stranica historije ekonomske misli The New School for 4.
Social Research, New York, sa mnogo korisnih informacija i lanaka o tokovima ekonomske misli i vodeim ekonomskim teoretiarima. http://www.ggdc.net/maddison/ Web stranica Angusa Maddisona, emeritus profesora Univerziteta u Groningenu, sa velikim brojem originalnih radova i podataka iz ekonomske historije svijeta.
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
61
Ekonomska mapa svijeta je sve do prije nekoliko decenija bila jednostavna struktura sastavljena od „srca” i periferije Materijali itd “Core” Periferija “Core” Periferija (slika 3.1.). Vremenom je ta jednostavna Proizvodnja manufakturnih Izvor Proizvodnja manufakturnih Izvorsirovina sirovinai ihrane hrane roba Tržište struktura postajala sve kompleksnija, roba Tržišteza zamanufakturne manufakturnerobe robe Industrijske robe kako u detaljima tako i u kompoziciji. Tokom 18. stoljea su neke „core” ekonomije progresivno padale sve do ivice semi-periferije, dok su se neke nove napredne ekonomije, posebno krajem 19. stoljea, uvrštavale u grupu „core” zemalja. 1870. godine je Velika Britanija još uvijek bila dominantna ekonomska sila svijeta, koja je proizvodila preko 30% ukupnog svjetskog outputa, dok su novoindustrijalizirane Sjedinjene Amerike Države proizvodile 25%, a Njemaka 13% svjetskog outputa. Ali, 1913. godine je udio Britanije u svjetskoj proizvodnji pao na 14%, dok se udio SAD poveao na 36%.
SLIKA 3.1. Predglobalna meunarodna podjela rada
Ove grube konture globalne ekonomske mape su se zadržale sve do poetka Drugog svjetskog rata. Manufakturna proizvodnja je ostala visokokoncentrirana u „core” podrujima: 71% svjetske manufakturne proizvodnje je bilo koncentrirano u samo etiri države, a skoro 90% u samo 11 zemalja (Japan je proizvodio samo 3,5% svjetskog outputa). Grupa „core” industrijskih zemalja je prodavala 65% svog manufakturnog izvoza periferiji, a apsorbirala 80% primarnih proizvoda periferije.1 Meunarodne direktne investicije brzorastuih transnacionalnih korporacija „core” zemalja su se koncentrirale u zemlje u razvoju, koje su „udomile” 65% stranih direktnih investicija. Drugi svjetski rat je razorio svjetsku ekonomiju, jer je veina industrijskih kapaciteta izvan Sjeverne Amerike bila uništena. Istovremeno, za rat su kreirane nove tehnologije, a veina starih tehnologija je poboljšana i unapreena. Novi ekonomski sistem, koji je izranjao iz ruševina Drugog svjetskog rata, je bio, ustvari, novi poetak. On je reflektirao i nove politike realnosti postratnog perioda, posebno oštru podjelu Zapad-Istok, kao i ekonomska i socijalna iskustva iz 1930s. Glavna politika podjela svijeta poslije 1945. godine je bila ona izmeu kapitalistikog Zapada (SAD i njeni saveznici) i komunistikog Istoka (Sovjetski Savez i njegovi saveznici). Izvan ova dva bloka se poraao tzv. “Trei svijet”, heterogena i generalno siromašna grupa država, od kojih je veina bila pod kolonijalnom dominacijom. Trei svijet nije bio imun na konfrotacije Zapad-Istok, jer su obje velike sile inile velike napore da tamo prošire sfere svog uticaja. Sovjetski Savez i njegovi istono-evropski sateliti su ubrzo kreirali svoj separatni ekonomski sistem planske ekonomije, dok je Zapad gradio svoj ekonomski sistem na
1
League of Nations (1945).
62
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
ekonomskom i politikom liderstvu SAD-a, koje su imale i ekonomske i tehnološke kapacitete, te politiku mo da preuzmu izgradnju novog poretka. Poslije pada Berlinskog zida, tj. kolapsa planskih privreda, ukazale su se realne konture današnjeg svijeta. On je daleko kompleksniji nego ikad ranije: na djelu je fundamentalna transformacija svjetske ekonomije. Ucrtava se nova geo-ekonomska mapa svijeta, u kojoj su vidne mnoge konture iz prošlosti. Za bolje itanje nove mape, kao i za bolje razumijevanje uloge etiri osnovne vrste kapitala u ekonomskom rastu, potrebno je izvršiti analizu globalnih ekonomskih trendova u zadnjih nekoliko decenije. Analiza u ovoj glavi, obuhvata glavne materijalne tokove svjetske ekonomije (proizvodnja i trgovina, poglavlje 3.1.), finansijske i investicijske tokove (poglavlje 3.2.) i geografske alokacije ekonomskih aktivnosti (poglavlje 3.3.).
3.1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SVJETSKE EKONOMIJE Agregatni trendovi U zadnjih pola stoljea performanse svjetske ekonomije su bile bolje nego ikada ranije. U periodu od 1950. do 1998. godine je GDP porastao šest puta, sa prosjenom godišnjom stopom rasta od 3,9%, za razliku od prethodnih perioda, u kojima je stopa rasta bila znatno niža.2 Meutim, u pojedinim razdobljima je esto dolazilo do dramatinih promjena. Ponekad je rast bio relativno blag i umjeren, a ponekad „toboganski”, sa periodima naglog padanja i periodima naglih uspona punih nade i uzbuenja (slika 3.2.). Dinamika rasta svjetske ekonomije u prvim poslijeratnim godinama je bila logina. 1950s su bile godine strmog rasta proizvodnje i trgovine, nastalog zbog obnove i oporavka vodeih svjetskih ekonomija od Velike depresije iz 1930s i samog rata. Prognoze da e se stope rasta umiriti 1960s nisu ostvarene - stope rasta su nastavile svoje penjanje sve do “naftnog šoka” 1973. godine. Period izmeu ranih 1950s i ranih 1970s je bio period najkontinuiranijeg rasta svjetske ekonomije. Ljudi su poeli vjerovati da su dani uspona i padova prošlost. Ekonomski rast, posebno u industrijaliziranim zemljama, je bio oekivanje, a ne nada, iako je on bio prilino neravnomjeran, kako u pojedinim zemljama, tako i u pojedinim dijelovima neke zemlje. Ali, “zlatni vijek” je bio samo djelimino zlatan - bio je zlatniji u nekim mjestima nego u drugim, za neke ljude zlatniji nego za druge”. 3 Poetkom 1970s je dotadašnji boom zamijenjen “promašajima ili krahom”, a “zlatni vijek” je bio negdje više a negdje manje tamniji. Od tada, pa do danas, stope rasta i proizvodnje i trgovine u pravilu padaju svake sljedee decenije (tabela 3.1.). Prve analize kraja kontinuiranog rasta su tvrdile da je na kraj perioda rasta uticala odluka Organizacije zemalja izvoznika nafte o uetvorostruenju cijena nafte. Ali, iako je enorman skok cijena energije bio veliki šok za svjetski ekonomski sistem, ubrzo je postalo jasno da se radi o neem drugome. Produbljivanje ekonomske recesije tokom druge polovine 1970s godina i ranih 1980s je otkrilo da su nove promjene ustvari rezultat nedostatka dubinskih i fundamentalnih procesa. Ili, kao što je Eric Hobsbawm zapazio, “svaki ekonomski historiar koji glavne negativne promjene u svjetskoj ekonomiji posmatra u kontekstu
2 3
Maddison (2001, str. 125). Webber and Rigby (1996, str. 6).
63
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
loše sree i neizbjegnutih incidenata treba da se duboko zamisli”.4 Pažnja se poela usmjeravati na stare ideje: odvijanje globalnih ekonomskih aktivnosti u seriji dugoronih valova, koji traju približno 50 godina.
SLIKA 3.2. Kolebanja stopa rasta proizvodnje i izvoza, 1980-2005 12 Obim proizvodnje Obim izvoza
Godišnja stopa promjene (%)
10
8
6
4
2
0 1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
-2
Izvor: WTO International Trade Statistics, razna godišta
TABELA 3.1. Godišnje stope rasta, izabrani period i ekonomska podruja, 1950-2003 Svijet
Razvijene zemlje
Zemlje u razvoju
Latinska Amerika
Afrika
Azija
Srednji Istok
Istona Evropa
4,4 5,1 3,4 3,2 2,6
4,1 5,0 3,1 3,2 2,3
5,1 5,5 5,1 3,7 4,4
4,9 5,5 5,1 1,6 2,7
4,5 5,0 3,5 2,6 2,8
5,7 5,2 6,2 7,0 6,0
5,7 7,7 4,4 1,6 3,3
9,2 6,7 4,6 2,4 -0,3
2,8 3,1 1,6 1,5 1,2
2,8 4,1 2,3 2,4 1,7
2,8 3,0 2,9 1,7 2,7
2,2 3,3 2,4 -0,4 1,0
2,0 2,5 0,3 0,1 0,4
3,6 2,9 4,3 5,1 4,5
2,9 4,8 1,4 -1,6 1,1
8,2 5,5 3,7 1,7 -0,4
GDP 1950-1960 1960-1973 1973-1980 1980-1990 1990-2003 Per capita 1950-1960 1960-1973 1973-1980 1980-1990 1990-2003 Izvor: ECLAC (2004).
4
Hobsbawm (1994, str. 286).
64
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
1980s su stope rasta ekstremno varirale, od negativnih stopa 1982. godine do stopa jakog oporavka (1984. i 1988. godine). U periodu od 1990. i 2003. godine nastavljeno je slabljenje ekonomskog dinamizma: prosjena stopa rasta je iznosila 2,6% godišnje, što je najniža stopa u poslijeratnim periodima (tabela 3.1.).
SLIKA 3.3. GDP, razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1981-2005 Zemlje visokih prihoda 6
Zemlje u razvoju Realni stepen promjene, %
5
4
3
2
Kriza dugova ranih 1980s
1
Istonoazijska finansijska kriza Recesija ranih 1990s
Recesija ranih 1980s
2001 globalni preokret 2005
2000
1995
1990
1985
1981
0
Izvor: World Bank (2005).
4,5 4,0 3,5
Zemlje u razvoju
Zemlje visokih prihoda
3,0 2,5 2,0
Svijet
1,5 1,0 0,5
Izvor: World Bank (2007).
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
1978
1976
1974
1972
0,0 1970
Godišnja stopa rasta prihoda per capita, %
SLIKA 3.4. GDP per capita, razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1981-2005
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
65
itav poslijeratni ekonomski rast odlikuju dvije glavne karakteristike. Prva se odnosi na inherentnu nestalnost rasta. Nakon perioda brzog rasta slijede periodi sporog, ili ak i negativnog rasta (slika 3.3.). Pri tome je uoljivo da je dinamika rasta zemalja u razvoju nešto vea od dinamike rasta razvijenijih zemalja,
SLIKA 3.5. Divergencija rasta proizvodnje i trgovine, 1950-2003 Obim proizvodnje
Indeks (1950 = 100)
2100
Obim izvoza
1600
1100
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1965
1970
1960
1950
100
1955
600
kao i to da su zemlje u razvoju znatno osjetljivije na posljedice globalnih ili regionalnih finansijskih i politikih kriza u svijetu. Ova neravnomjernost i nestalnost svjetskog ekonomskog rasta ukazuje na stalne poteškoe svjetske ekonomije da ponovo ue u ono stanje koje je 1960s izgledalo kao „arobni krug” rasta. I dugoroni trendovi rasta per capita pokazuju kolebljivost (slika 3.4.), ali je ona znatno manja nego kolebljivost dinamike rasta outputa.5 Osim toga, ovi globalni agregati ne pokazuju tako jasno poznate svjetske ekonomske krize kao što su latinskoamerika kriza dugova, pad Berlinskog zida, azijska finansijska kriza, kriza prouzrokovana terorizmom i sl. Ali, uprkos kolebljivosti rasta su stope rasta GDP-a per capita zemalja u razvoju dostigle nivo od 3,4%.
Druga karakteristika globalne svjetske ekonomije je znatno brži rast trgovine nego proizvodnje, što je Izvor: WTO International Trade Statistics, 2005, tabela II.1 jasna indikacija za rast meupovezanosti svjetske ekonomije. Ova divergencija dinamike rasta stalno širi jaz izmeu rasta trgovine i proizvodnje (slika 3.5.). Naime, u periodu izmeu 1950. i 2003. godine se svjetska trgovina trgovakim robama (engl. merchandise trade) poveala 22 puta, a svjetska proizvodnja trgovakih roba samo 7 puta.6
Promjene kontura globalne ekonomske mape Agregatni podaci su važni indikatori promjena u globalnoj ekonomiji. Oni pokazuju da je svjetska ekonomija poela progresivno da se mijenja - od nacionalnih ekonomija meusobno povezanih trgovinom, investicijama i finansijskim tokovima u set globalnih tržišnih i proizvodnih mreža koje prelaze nacionalne granice. Iako je došlo do usporavanja globalnog rasta, meunarodna trgovina je u periodu od 1990. do 2003. godine rasla po stopama oko 6%; direktne inostrane investicije u 2000. godini su dostigle iznos od 1,4 bilijardi USD, što je sedam puta više od nivoa iz ranih 1990s, tržišne valutne transakcije su poetkom ovog stoljea dostigle iznos od 1,5 milijardi USD na dan, dok su inovacije i tehnološke promjene, ranije iskljuivo koncentrirane u razvijenim zemljama, poele svoju laganu disperzuju.7 Ali, globalni agregatni pokazatelji maskiraju postojanje vrlo krupnih geografskih razlika. Kako promjene variraju od lokacije do lokacije na svjetskoj ekonomskoj mapi, to je ekonomska geografija postala izuzetno kompleksna.
5
6 7
Stope rasta reflektiraju prosjene stope rasta za svaku godinu u desetogodišnjem period. Naprimjer, stopa rasta u 1970. godini se odnosi na prosjenu godišnju stopu rasta u period od 1960. i 1970. godine itd. Svjetska proizvodnja trgovakih roba se razlikuje od GDP-a, jer ne ukljuuje vrijednost usluga i graevinskih radova. ECLAC (2004).
66
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Proizvodnja Svaka od tri glavne kategorije proizvodnje – manufakturna proizvodnja, proizvodnja usluge i poljoprivreda imaju vrlo neravnomjernu i visokokoncentriranu globalnu geografiju (slike 3.6, 3.7. i 3.8.). Približno jedna petina globalne proizvodnje roba i usluga, kao i skoro dvije treine svjetske poljoprivredne proizvodnje je koncentrirano u samo 15 zemalja svijeta. Slika je slina i u sektorima trgovine i inostranih investicija.
SLIKA 3.6. Mapa svjetske manufakturne proizvodnje, 2004
Manufakturna proizvodnja (milijardi USD)
Izvor: Dicken (2007).
SLIKA 3.7. Mapa svjetske proizvodnje usluga, 2004
Proizvodnja usluga (milijardi USD)
Izvor: Dicken (2007).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
67
SLIKA 3.8. Mapa svjetske poljoprivredne proizvodnje, 2004
Agrarna proizvodnja (milijardi USD)
Izvor: Dicken (2007).
Uprkos znaajnom poveanju znaaja usluga (dodatak 3a.), ipak je u zadnjih 50 godina primarni pokreta ekonomskog rasta bila manufakturna proizvodnja, a posebno manufakturni izvoz. To je naroito bilo važno za tzv. novoindustrijalizirane zemlje, koje su se eksplozivnim rastom proizvodnje i izvoza brzo integrirale u globalnu ekonomiju. Ali, iako nema zemlje bez bar neke proizvodne aktivnosti, geografska distribucija svjetske manufakturne proizvodnje (tabela 3.2.) pokazuje da je velika veina manufakturne proizvodnje koncentrirana u vrlo malom broju zemalja. Naime, samo 10 zemalja proizvodi 73% svjetskog manufakturnog outputa, a samo tri zemlje: Sjedinjene Amerike Države, Japan i Njemaka skoro 50%. Od 10 najveih država-manufakturnih proizvoaa, samo dvije zemlje spadaju u grupu zemalja u razvoju, dok se veina ostalih zemalja u razvoju nalazi na „manufakturnom repu“, sa malom manufakturnom bazom.8 Ako se promjene alokacije manufakturnih kapaciteta pogledaju iz duže vremenske perspektive, mogu se uoiti neki generalni trendovi, koji nisu uoljivi na kratkim vremenskim distancama. Naprimjer, u periodu od 1953. do 2000. godine je udio industrijaliziranih zemalja u svjetskom manufakturnom outputu smanjen sa 95% na 72%. U okviru svjetskog proizvodnog sistema je dolazilo do velikih varijacija u stopama rasta manufakturne proizvodnje izmeu zemalja i širih regija i u razvijenim zemljama i u zemljama u razvoju. Kod industrijski razvijenih zemalja se mogu uoiti etiri glavna trenda. Prvo, “lavovsko” ueše SAD u svjetskoj manufakturnoj proizvodnji od 40% u 1963. godini, je u 2000. godini palo na 24%, ali, SAD su još uvijek svjetski industrijski lider. Drugo, zapadnoevropske industrije su imale neujednaene performance. Kao cjelina, one su od 1970s imale najniže stope rasta manufakturnog outputa, a neke zemlje su u pojedinim periodima ostvarivale negativne stope rasta (Britanija, Francuska i Njemaka). Tree, uoljiv je 8
Dicken (2004).
68
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
brzi uspon Japana, koji je u itavom poslijeratnom periodu ostvarivao bolje industrijske performanse nego ostale industrijalizirane nacije, a naroito do ranih 1990s.9 I zadnje, od 1989. godine je, kao posljedica politikog kolapsa sovjetskog bloka došlo do veih strukturnih promjena u svjetskom manufakturnom outputu. Sovjetski Savez je, naprimjer, 1985. godine u svjetskom manufakturnom outputu uestvovao sa skoro 10%, da bi samo deset godina kasnije njegovo ueše palo na minornih 1,5%. I kod ostalih zemalja Centralne i Istone Evrope, mada su posljedice tranzicijskog pada bile mnogo blaže, je došlo do smanjenja njihovog ueša u svjetskom manufakturnom outputu: sa 3,5% na samo 1,6%.10
TABELA 3.2. Manufakturna dodana vrijednost, ekonomske grupacije i regije, 1980, 2000 Grupa, regija ili zemlja Svijet Industrijalizirane zemlje Zapadna Evropa Sjeverna Amerika Druge industrijalizirane zemlje Tranzicijske ekonomije Evropa Centralna Azija Zemlje u razvoju Podsaharska Afrika Latinska Amerika i Karibi Latinska Amerika i Karibi bez Meksika Meksiko Srednji Istok i Sjeverna Afrika Južna Azija Istona Azija Istona Azija bez Kine Kina
1980 Vrijednost (milijarde USD) 3 709,2 2 863,7 1 424,8 883,9 555,6 318,9 304,0 14,9 525,8 37,1 246,8 206,3 40,5 57,0 31,2 153,5 99,3 53,5
Udio (%) 100,0 77,2 38,4 23,8 15,0 8,6 8,2 0,4 14,2 1,0 6,7 5,6 1,1 1,5 0,8 4,1 2,7 1,5
2000 Vrijednost (milijarde USD) 6 225,2 4 469,6 1 892,6 1 626,9 951,1 257,3 244,4 12,8 1 497,3 51,2 325,8 248,5 77,2 147,3 109,7 863,2 423,8 438,2
Udio (%) 100,0 71,8 30,4 26,1 15,3 4,1 3,9 0,2 24,1 0,8 5,2 4,0 1,2 2,4 1,8 13,9 6,8 7,1
1980-2000 Stopa rasta (%) 2,6 2,3 1,4 3,1 2,7 –1,1 –1,1 –0,7 5,4 1,6 1,4 0,9 3,3 4,9 6,5 9,0 7,5 11,1
Izvor: UNIDO (2004)
Dinamika rasta manufakturnog outputa u zemljama u razvoju je bila znatno neravnomjernija. Iako su one kao cjelina poveale svoje udjele u ukupnom manufakturnom outputu sa 5% u 1953. godini na 24% u 2000. godini, za ogromnu veinu zemalja u razvoju je industrija i dalje ostala samo pusta nada. Najvei rast industrijske proizvodnje je ostvaren u Jugoistonoj Aziji, a najmanji u zemljama Podsaharske Afrike. Tabele 3.3. i 3.4. ilustriraju promjene koje se dešavaju u svjetskoj strukturi manufakturne dodane vrijednosti. Ono što se može odmah uoiti je relativno spora dinamika promjena udjela po glavnim grupama zemalja. U periodu od 1990 do 2002. godine su zemlje viskokih prihoda samo neznatno smanjile svoju visoku industrijsku dominaciju (sa 80,1% na 78,7% udjela u ukupnoj manufakturnoj proizvodnji. 9
10
1960s su prosjene stope rasta industrijskog outputa iznosile 13,6%, dva i po puta više nego SAD i etiri puta više nego u Velikoj Britaniji. Iako su se kasnije stope rasta znatno smanjile, one su i tada bile znatno vee nego kod drugih industrijaliziranih zemalja, i to sve do kraja 1980s, kada se japanska “bubble” ekonomija definitivno umirila. UNIDO (1996).
69
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
Meutim, promjene koje se dešavaju u zemljama u razvoju su dinaminije. Jaz izmeu novoindustrijaliziranih zemalja istone i jugoistone Azije te Latinske Amerike, Južne Azije i Jugoistone Evrope se sve više širi. Naprimjer, 1980. godine su Brazil, Argentina, Meksiko i bivša Jugoslavija bili najvažniji centri industrijske proizvodnje, koji su, zajedno sa Kinom, proizvodili 52% manufakturnog outputa svih zemalja u razvoju. 2000. godine se stanje drastino promijenilo: Kina, Južna Koreja, Brazil, Indija i Tajvan su proizveli ak 60% manufakturnog outputa zemalja u razvoju. Ve nekoliko decenija etiri “tigar” ekonomije (Južna Koreja, Tajvan, Singapur i Hong Kong) dominiraju industrijskom scenom zemalja u razvoju. Ali, i druge Jugoistone azijske zemlje rastu brzo (Malezija, Tajland, Indonezija i Kina). Meutim, velika veina ostalih zemalja u razvoju je industrijski potpuno marginalizirana. Naprimjer, 2000. godine je 30 najnerazvijenih zemalja svijeta uestvovalo u svjetskom manufakturnom outputu sa samo 0,0095%, a u manufakturnom outputu zemalja u razvoju sa samo 0,03%, što je manje nego u 1980. godini.
TABELA 3.3. Manufakturna dodana vrijednost, 1990, 2002, u milionima USD i % Svijet Od toga: Zemlje niskih prihoda Zemlje donjih srednjih prihoda Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda
1990 Milioni USD 4.528.705
% 100,0
2002 Milioni USD 5.446.980
% 100,0
83.631 552.493 265.244 3.627.337
1,9 12,2 5,8 80,1
123.365 650.426 386.586 4.286.603
2,3 11,9 7,1 78,7
Izvor: World development indicator 2006
TABELA 3.4. Udjeli prvih deset zemalja u manufakturnoj proizvodnji, 1980, 2000, u % Sve zemlje 1980 Rg Zemlja 1 SAD 2 Japan 3 Njemaka 4 Italija 5 Francuska 6 Britanija 7 Rusija 8 Brazil 9 Španija 10 Kanada Prvih 10 Zadnjih 30 Izvor: UNIDO (2004).
Udio 21,9 13,6 10,6 5,7 5,6 5.0 3,9 2,9 2,5 1,9 73,6 0,0083
2000 Rg Zemlja 1 SAD 2 Japan 3 Njemaka 4 Kina 5 Italija 6 Francuska 7 Britanija 8 J. Koreja 9 Španija 10 Kanada Prvih 10 Zadnjih 30
Zemlje u razvoju Udio 24,1 14,0 8,5 7,0 4,6 4,5 3,5 2,6 2,0 2,0 72,9 0,0095
1980 Rg Zemlja 1 Brazil 2 Kina 3 Argentina 4 Meksiko 5 SFRJ 6 Tajvan 7 J. Koreja 8 Indija 9 Turska 10 Filipini Prvih 10 Zadnjih 30
Udio 20,0 10,0 8,6 7,6 5,4 4,8 4,7 4,6 3,1 1,9 70,7 0,05
2000 Rg Zemlja 1 Kina 2 J. Koreja 3 Brazil 4 Indija 5 Tajvan 6 Meksiko 7 Turska 8 Argentina 9 Indonezija 10 Tajland Prvih 10 Zadnjih 30
Udio 29,4 10,8 7,9 6,1 5,9 5,2 3,3 3,3 3,1 3,0 77,9 0,03
70
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Meunarodna trgovina Jedna od najznaajnijih karakteristika perioda poslije Drugog svjetskog rata je veoma brz rast meunarodne trgovine, posebno od 1960s. Globalni izvoz je porastao od 1 bilijarde USD (adjustirano na 2000 dolare) na preko 10 bilijardi USD godišnje, što predstavlja godišnju stopu rasta od 5,5% (slika 3.9.) . Rast izvoza je bio znatno vei od rasta globalnog outputa, koji je u istom periodu rastao po stopi od 3,1% godišnje. Rast izvoza se naroito poveao u periodu od 1970. i 2004. godine, kada se udio izvoza u globalnom outputu udvostruio i sada iznosi preko 25%. U ranom dijelu ovog perioda je elastinost izvoza (stopa rasta izvoza u odnosu na output) iznosila oko 1,5, ali od 1986. godine se elastinost izvoza se znatno poveala - na preko 2,5.11 Ovo ubrzano širenje jaza izmeu rasta svjetske trgovine i svjetskog outputa može se objasniti poveanom liberalizacijom trgovine robama i uslugama, rastom zona slobodne trgovine, kao i rastuim obimom intrakompanijske trgovine zbog poveanog dinamizma globalnih proizvodnih sistema i mreža.12
SLIKA 3.9. Stope rasta izvoza i GDP-a, 1950-2003, procenti (%) Izvoz prema GDP elastinosti GDP-a
Izvoz prema udjelu GDP-a, %
3,0
30
Udio
Elastinost
2,5
25
2,0
20
1,5
15
1,0
10
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
1978
1976
1974
0
1972
5
0,0
1970
0,5
Izvor: World Bank (2007).
Odnosi izmeu dinamike rasta vanjske trgovine i ekonomskog rasta su esto bili centralna taka razvojnih strategija zemalja u razvoju. Mnoge komparativne studije su pokazale da su agresivne trgovinske politike imale ogromne efekte na ekonomski rast, ali, one su, takoer, pokazale da ne postoje neka univerzalna pravila koja se mogu primijeniti na sve zemlje svijeta ili na sve periode razvoja neke zemlje. 13 Mnogi današnji teoretiari brzi ekonomski rast povezuju sa uspjehom u izvozu. Mnoge studije koje su tražile uzroke uspjeha brzog rasta zemalja Istone Azije su pokazale da je njihov brzi rast bio „udružen“ sa sistematskim intervencijama država na podrujima vanjske trgovine, finansijskog sektora i tehnologije.14 Izgleda da je taj brzi rast koindicirao sa kombinacijama ekonomske ortodoksije i “lokalnih hereza”.15 Globalni izvoz roba i usuga u 2005. godini je iznosio 12.574 milijarde USD, od ega se na izvoz roba odnosi 10.150 milijardi USD ili 80,8%, a na izvoz komercijalnih usluga 2.415 milijardi dolara ili 19,2%
11 12
13 14 15
World Bank (2007). Nešto slino se dešavalo izmeu 1960. i 1973. godine, kada je veliki rast intra-industrijske trgovine u Zapadnoj Evropi prouzrokovao brži rast meunarodne trgovine u odnosu na rast svjetskog outputa. Helleiner (1994). Akyüz (1998); Amsden (1989 and 2001); Chang (1994); Jomo (1998); Wade (1990). Rodrik (1999 and 2001).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
71
(tabela 3.5.). Manufakturne robe nisu uvijek bile najvea komponenta totalnog svjetskog izvoza. Rast njihovog izvoza je poeo jednu deceniju nakon kraja Drugog svjetskog rata, kada je 1960. godine dostigao 20% ukupnog izvoza. Krajem 1970s, prvi put u ekonomskoj historiji svijeta, je vrijednost izvoza manufakturnih proizvoda iz zemalja u razvoju premašio njihov izvoz hrane i sirovina. Od ranih 1970s, ukupan izvoz manufakturnih proizvoda iz zemalja u razvoju raste dva puta brže nego izvoz sirovina (slika 3.10.). To je jedan od dokaza da se klasina meunarodna podjela rada na „core“ zemlje i „periferiju“ zamjenjuje nekom novom.
TABELA 3.5. Struktura globalnog izvoza, 2005 Ukupan izvoz Merkantilna roba Agrarni proizvodi Goriva i minerali Manufakturne robe Komercijalne usluge Transport Putovanja Druge komercijalne usluge
Milijarde USD 12.574 10.159 852 1.748 7.312 2.415 570 685 1.160
Udjeli (%) 100,0 80,8 100,0 8,4 19,6 72,0 19,2 100,0 23,6 28,4 48,0
Izvor: WTO
SLIKA 3.10. Rast izvoza, glavne grupe, 1950-2005
Indeksi obima, 1950 = 100
10000
Logaritamska skala
Manufakturni proizvodi 1000 Rude i goriva
Poljoprivredni proizvodi
100 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985
1990 1995 2000
Izvor: WTO, International trade statistics 2006.
Geografija meunarodne trgovine je znatno kompliciranija nego geografija proizvodnje, jer je trgovina odnos meusobnih tokova roba i novca izmeu pojedinih regija i pojedinih zemalja. Teorijski, jedna nacija može trgovati sa bilo kojom drugom nacijom, ali, u praksi, trgovinski tokovi uvijek nastoje da se kanaliziraju na nekoliko dominantnih ruta. Podatke o meunarodnoj trgovini ne treba posmatrati izolirano od ostalih ekonomskih fakata. Meunarodna trgovina je mnogo važnija za male nego za velike ekonomije (dobar primjer je uporeenje SAD sa Singapurom ili Hong Kongom). Iako, generalno, postoje neke relacije izmeu manufakturne proizvodnje i trgovine, te relacije nisu ni univerzalne, ni svugdje tane. Neke zemlje koje su znaajni proizvoai su manje znaajni kao izvoznici (SAD i Brazil su dobar primjer). Slika 3.11. prikazuje globalnu mapu robnog izvoza. Iako se ini da je ova mapa u osnovi slina mapi svjetske proizvodnje (slika 3.6.), ipak se mogu uoiti znaajne razlike. Naprimjer, istonoazijske zemlje su znaajnije kao izvoznici manufakturnih roba nego kao njihovi proizvoai, što je potpuno suprotno
kod Sjedinjenih Amerikih Država i država Latinske Amerike. Komparacija trendova proizvodnje i trgovine (tabela 3.3. vs tabela 3.6.) pokazuje neke važne razlike. Prije svega, uoava se da su izvori manufakturnog izvoza manje koncentrirani nego izvori manufakturne proizvodnje (69% prema 84%). Naprimjer, tri najvea manufakturna proizvoaa (SAD, Japan i Njemaka) su u 2000. godini ostvarivali 47% svjetske manufakturne proizvodnje, te samo 29% svjetskog manufakturnog izvoza. Iako su i u 1963. i u 2000. godini SAD i Njemaka bili dva najvea izvoznika, njihov
72
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
zajedniki udio u ukupnom izvozu je u posmatranom periodu pao sa 33% na 21%.16 To je u skladu sa generalnim trendovima uvoza, koji pokazuju da je u posmatranom periodu udio svjetskog manufakturnog uvoza 15 najveih svjetskih uvoznika dramatino porastao sa 46% na 71%;
SLIKA 3.11. Mapa svjetske robne trgovine, 2004
Robna trgovina (milijardi USD)
Uvoz
Izvoz
Izvor: (Dicken 2007).
Takoer se uoavaju razlike i u strukturi 15. najveih svjetskih proizvoaa i izvoznika. Dok se 1963. godine na listama najveih proizvoaa, izvoznika i uvoznika nalazila samo jedna zemlja u razvoju (Hong Kong), u 2000. godini su se na listama 15 najveih proizvoaa našle 4 zemlje u razvoju, a na listama svjetskih izvoznika ak 6 zemalja u razvoju. Strukturne promjene kompozicije izvoza i uvoza se u zadnjih nekoliko godina veoma brzo mijenjaju i „demokratiziraju“. Udio 15 najveih izvoznika je za samo pet godina (2000-2005. godine) u ukupnom izvozu smanjen sa 68,8% na 65,1% i u ukupnom uvozu sa 71,0% na 68,1%. Za samo 5 godina je Kina postala trea zemlja izvoznik i uvoznik sa udjelom od 7,3% u ukupnom svjetskom izvozu i 6,1% u ukupnom svjetskom uvozu.17
16
17
Njihov udio u manufakturnom uvozu je povean – sa 15% u 1963. godini na skoro 27% u 2000. godini, uglavnom zahvaljujui enormom poveanju manufakturnog uvoza u SAD, iji je udio u ukupnom uvozu manufakturnih roba povean sa 9% u 1963. godini na 19% u 2000. godini. WTO (2006).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
73
TABELA 3.6. Svjetska liga manufakturne trgovine, 1963, 2000
SAD Njemaka Japan Francuska V. Britanija Kanada Kina Italija Nizozemska Hong Kong Belgija Južna Koreja Meksiko Tajvan Singapur Ukupno
Izvoz 2000 1963 % Rang % Rang 1 2,3 1 1 5,6 2 8,7 2 1 7,4 1 7,5 3 n.a. n.a. 4,7 4 6,1 5 4,5 5 7,0 4 4,3 6 3,3 9 3,9 7 11,4 3 3,7 8 4,7 6 3,3 9 2,6 12 3,2 10 4,3 7 2,9 11 0,9 15 2,7 12 0,0 n.a. 2,6 13 n.a. n.a 2,3 14 0,4 n.a. 2,2 15 n.a. n.a. 68,8 76,7
Uvoz
SAD Njemaka Japan V, Britanija Francuska Kanada Italija Kina Hong Kong Nizozemska Meksiko Belgija Južna Koreja Španija Tajvan Ukupno
2000 % Rang 18,9 1 7,5 2 5,7 3 5,1 4 4,6 5 3,7 6 3,5 7 3,4 8 3,4 9 3,0 10 2,7 11 2,7 12 2,4 13 2,3 14 2,1 15 71,0
Izvor: WTO (2001 i 2006)
SLIKA 3.12. Mapa suficita i deficita u robnoj trgovini, 2004
Neto bilans robne trgovine (milijarde USD)
Suficit Deficit
Izvor: (Dicken 2004)
% 8,6 6,2 n.a. 1,9 4,6 4,7 4,1 4,3 5,0 n.a. n.a. 1,2 0,3 n.a. n.a. 46,1
1963 Rang 1 2 n.a. 13 6 5 8 7 4 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.
74
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Vrlo važan aspekt u meunarodnoj trgovini je neto trgovinski bilans, tj. odnos izmeu izvoza i uvoza. Ovdje je stanje vrlo kontrasno: na jednoj strani su veliki suficiti Njemake, Kine i Japana, a na drugoj strani veliki trgovinski deficiti Sjedinjenih Amerikih Država i Velike Britanije.18 Na slici 3.12. se jasno vide veliki kontrasti izmeu velikih trgovakih suficita Japana i Njemake i velikog trgovinskog deficita SAD. Konstatirali smo da je geografija trgovine manufakturnim robama znatno kompleksnija nego geografija proizvodnje. Iako postoji jaka tendencija da zemlje najviše trguju sa svojim susjedima, ipak je još uvijek znaajan udio svjetske trgovine intraregionalni. Tri najvee trgovinske regije svijeta su u 2005. godini imale prilino raznolike geografske strukture svoje vanjske trgovine. Zapadna Evropa je najvea trgovinska regija svijeta. Skoro tri etvrtine ukupnog izvoza se odnosi na meusobnu trgovinu izmeu zemalja Zapadne Evrope, 9,1% ukupnog izvoza ide u zemlje Sjeverne Amerike, a 7,6% u zemlje Azije. Azija je drugo po veliini izvozno tržište, kod kojeg se preko polovine ukupnog izvoza (51,2%) usmjerava na interregionalnu trgovinu, 21,9% na tržišta Sjeverne Amerike i 17,9% na tržišta Evrope. Tree po veliini izvozno tržište su zemlje Sjeverne Amerike, ija meusobna trgovina iznosi 55,8%, izvoz u zemlje Azije 18,3%, Evrope 16,1% i zemlje Kariba i Južne Amerike 5,9%.
SLIKA 3.13. Mapa svjetske trgovine poljoprivrednim proizvodima, 2004
Trgovina agrarnim proizvodima (milijardi USD)
Uvoz
Izvoz
Izvor: (Dicken 2007)
Novoindustrijalizirane ekonomije (NIEs), koje su u zadnje dvije decenije postale vrlo važne u globalnoj manufakturnoj proizvodnji su dobile svog pandana u poljoprivrednoj proizvodnji i industriji – agrikultivizirane zemlje (NACs). Kao i kod manufakturne proizvodnje, mali broj zemalja u razvoju (Argentina, Brazil, Kina,
18
U 2005. godini je Njemaka ostvarila izvoz roba od 970 milijardi USD, a uvou roba od 774 milijarde USD. Podaci za ostale zemlje su: SAD – 904:1732), Kina - 762:660 i Velika Britanija 383-510 (WTO (2006).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
75
Kenija, Meksiko) uestvuju disproporcionalno u globalnoj agrarnoj proizvodnji i izvozu (slike 3.13. i 3.14.). Naprimjer, Brazil je u poljoprivredi isto što i Indija u outsourcingu usluga i Kina u industrijskoj proizvodnji – snažni stroj iju veliinu i efikasnost konkurenti mogu teško dostii.19
SLIKA 3.14. Mapa trgovinskih suficita i deficita u agrarnoj trgovini, 2004
Trgovinski bilans agrarne trgovine (milijarde USD)
Suficit Deficit
Izvor: (Dicken 2004).
Ovaj vrlo širok prikaz trgovinskih tokova i trendova ne bi bio kompletan bez sagledavanja najosnovnijih injenica koje se odnose na strukturne promjene kvalitativne strane svjetske proizvodnje i trgovine. Ako sve manufakturne robe grupiramo po osnovu njihovog sadržaja tehnologije na etiri kategorije: (i) resursno-bazni proizvodi, (ii) – nisko tehnološki proizvodi (naprimjer tekstilije, odjea, obua, jednostavni inženjering proizvodi), (iii) – proizvodi srednje tehnologije (industrijski strojevi, automobili, hemikalije itd) i (iv) – proizvodi visoke tehnologije, i ako po tako izabranim grupama analiziramo izvozne trendove u zadnjih petnaestak godina, primjetiemo da izvoz resursno-baznih proizvoda raste najsporije, da zatim slijedi izvoz proizvoda niske i srednje tehnologije, a da izvoz proizvoda visoke tehnologije raste najbrže (slika 3.15.). Tržišne udjele su prvo poeli da gube primarni proizvodi (1976. godine), zatim resursno-bazni proizvodi (rane 1980s), niskotehnološki proizvodi (1993. godine) te srednjetehnološki proizvodi (1998. godine). Jedino su proizvodi sa sadržajem visoke tehnologije popravili svoje izvozne udjele, što ukazuje na promjenu razvojnih paradigmi koje su se poele dešavati i ubrzavati krajem 1970s i 1990s. Ovaj tehnološki model brzog rasta manufakturnog izvoza zemalja u razvoju je neoekivan sa aspekta klasinih pogleda na ekonomski rast i razvoj. Naime, najvei trendovi rasta izvoza zemalja u razvoju se ostvaruju u izvozu tehnološki naprednijih proizvoda, a ne, kako se to po klasinim razvojnim teorijama moralo dešavati, u izvozu primarnih i resursno-baznih proizvoda. Štaviše, u zemljama u razvoju je izvoz 19
Beattie (2005).
76
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
proizvoda visoke tehnologije najvea pojedinana komponenta u njihovom ukupnom manufakturnom izvozu. Naprimjer, 2000. godine je ukupan izvoz visokotehnoloških proizvoda iz zemalja u razvoju iznosio 445 milijardi USD, što je za 60 milijardi USD više od izvoza primarnih proizvoda, za 210 milijardi USD više od izvoza resursno-baznih proizvoda, za 39 milijardi USD više od izvoza proizvoda niske tehnologije i za 140 milijardi USD više od izvoza proizvoda srednje tehnologije.20 Uostalom, tehnološki i inovacijski progres sve više zapljuskuje obale naprednijih i brzorastuih zemalja u razvoju (dodatak 3b.).
SLIKA 3.15. Udjeli manufakturnih proizvoda po sadržaju razliite tehnologije u svjetskom izvozu zemalja u razvoju, 1976-2000 35
30
25
20
15 Resursni proizvodi
10
Proizvodi niske tehnologije Proizvodi srednje tehnologije
5
Proizvodi visoke tehnologije 2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1988
1987
1986
1985
1984
1983
1982
1981
1980
1979
1978
1977
1976
0
Izvor: Lall (2003)
3.2. FINANSIJSKI I INVESTICIJSKI TOKOVI Transnacionalne korporacije i inostrane direktne investicije Iako se u dosadašnjoj ekonomskoj historiji mogu uoiti periodi znaajnog rasta i širenja direktnih inostranih investicija (engl. Foreign Direct Investment - FDI), posebno u zadnjim decenijama 19. stoljea i prvoj deceniji 20. stoljea, ipak je spektakularni ples FDI, koji je poeo sredinom 1980s jedinstven po svom intenzitetu i veliini (slika 3.14.).21 Naime, iako je odmah poslije Drugog svjetskog rata rast FDI bio integralni dio „zlatne razvojne ere“, u kojoj je 1960s stopa rasta FDI rasla dva puta brže od rasta GDP-a i 40% brže od rasta trgovine, ipak je, zbog prethodno niske osnove, njihov realni obim bio relativno mali. Tokom 1970s i u prvoj polovini 1980s su trendovi rasta izvoza i FDI bili manje-više paralelni, da bi nakon toga zapoeo vratolomni uspon FDI: u periodu od 1968. do 1990. godine uložene (engl. outflows) FDI su rasle po stopi od 26%, a kumulativni fondovi FDI po stopi od 20% godišnje. Recesija ranih 1990s je znatno usporila tokove FDI, ali od sredine 1990s je ples FDI opet nastavljen, sve do recesije poetkom 2000s. 20 21
Lall (2003). Obstfeld and Taylor (2002).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
SLIKA 3.16. Finansijska integracija svijeta mjerena tokovima kapitala, 1960-2000 Visoki
2000
Zlatni standard 1880-1914
1914
1900 Plivajui kurs 1971-2000 1929 1880
Bretton Woods 1945-71
1860
Niski 1860
1980
1925 1918 Meuratno doba 1914-45 1945 1880
1900
1920
1940
1960
1960
1971
1980
2000
77
Ova divergencija rasta izmeu FDI, svjetske trgovine i GDP-a je vrlo uoljiva. injenica da su od sredine 1980s FDI rasle mnogo brže nego meunarodna trgovina navodi na zakljuak da se primarni mehanizam integracije meunarodne ekonomije premješta sa meunarodne trgovine na meunarodnu proizvodnju, odnosno direktne strane investicije. Pri tome treba imati u vidu da se trendovi rasta GDP-a, meunarodne trgovine i FDI ne odvijaju nezavisno jedni od drugih. Zajedniki element koji ih povezuje su transnacionalne korporacije (TNC).22,23
Izvor: Obstfeld and Taylor (2002).
Pojava novih noseih tehnologija i brzina promjena tradicionalnih tehnologija, opa liberalizacija meunarodne trgovine i investiranja su iz temelja promijenili nain organiziranja proizvodnje u okviru kompanija, proizvodnih sektora, nacionalnih i regionalnih ekonomija te svjetske ekonomije kao cijeline. Nove forme obavljanja i organizacije businessa, ukljuujui subcontracting, virtuelnu i mrežnu kooperaciju i nove oblike vertikalne integracije su dovele do ogromnih promjena u dinamici transakcijskih troškova i njihovom uticaju na lokaciju proizvodnih granica izmeu hijerarhijskih koordinatora i tržišnih koordinatora.24 Ove granice su se, u zavisnosti od mjesta redukcije transakcijskih troškova, povlaile ili prema rastu veliine kompanija ili prema tržišnim transakcijama (outsourcing).
Iako globalni konglomerati i oligopoli nisu neka nova stvar u svjetskoj ekonomiji, ove nove pojave su poveale broj sektora gdje su novi naini organizacije proizvodnje postali standardni, posebno u industrijama koje traže visok obim tehnoloških i razvojnih aktivnosti i u manufakturnim proizvodnjama koje traže visoku ekonomiju obima.25 U tom kontekstu je koordinacija ukupnog proizvodnog lanca postala kljuni izvor konkurentskih prednosti, pri emu se stvaranje business mreža koristilo kao glavno strategijsko sredstvo. Informacijski tokovi su bili oni mehanizmi pomou kojih je neka kompanija mogla poboljšati ili konsolidirati svoj položaj u proizvodnom lancu, dok su naini sticanja beneficija bili zavisni od liderske snage kompanija u razliitim segmentima, tj. od onog što se tokom vremena prirodno mijenja.26 U kreiranju globalnih oligopola u skoro svim ekonomskim sektorima i aktivnostima su najdinaminiji ekonomski agenti bili transnacionalne korporacije, jer su samo one mogle da odgovore nastalim
22 23
24 25 26
Dicken (2004). Transnacionalna korporacija (TNC) je kompanija koja u proizvodnji i prodaji roba i usluga u više od jedne zemlje. Njihovu pojavu nisu mogle da predvide klasine teorije meunarodne trgovine. Hilbert and Katz (2002). Chesnais (1993). Gereffi (2000).
78
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
promjenama, da organiziraju sistem meunarodno integrirane proizvodnje i da kapitaliziraju svoje stvorene konkurentske prednosti. Ekspanzija TNC je znaila i ekspanziju tokova inostranih direktnih investicija, koje su bile razliitog intenziteta i obima u zavisnosti od ekonomskih sektora i regija svijeta, te obima spajanja i kupovine firmi (tabela 3.7.). Ekspanzija FDI tokova je posebno uoljiva krajem 1990s, kada je u 2000. godini dostigla apsolutni maksimum od 1.388 milijardi USD, kada su poele naglo opadati.27
TABELA 3.7. Regionalna distribucija primljenih FDI, 1991-2005, milijardi USD 19911996a 254,3 154,6 46,8 0,9 87,6 19,3 91,5 4,8 27,2 59,5 8,2
Svijet ukupno Razvijene zemlje SAD Japan EU (15) Ostali Zemlje u razvoju Afrika Lat. Amerika i Karibi Azija i Pacifik Tranzic. ekonomije a – godišnji prosjek Izvori: UNCTAD (2004, 2006),
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
481,9 269,7 103,4 3,2 127,9 35,2 193,2 10,7 73,4 109,1 19,0
690, 9 472,5 174, 4 3,2 249, 9 45,0 194,0 9,1 82,4 102,4 24,3
1.086,7 828, 3 283, 3 12,7 479, 3 53,0 231, 8 11,5 107,4 112,8 26,5
1.387,9 1.107,9 314, 0 8,3 671, 4 114,2 252, 4 8,7 97,5 146,1 27,5
817,4 571, 4 159, 4 6,2 357, 4 48,4 219, 7 19,6 88,1 111,9 26,3
678,7 489, 9 62, 8 9,2 374, 0 43,9 157, 6 11,7 51,3 94,4 31,2
557,9 358,5 53,1 6,3 240,5 58,6 175,1 18,5 46,1 110,4 24,3
710,7 396,1 122,3 7,8 185,2 80,8 273,0 17,1 100,5 157,3 41,6
916,2 542,3 99,4 2,8 387,8 52,3 334,3 30,6 103,6 199,9 39,6
Ekspanzija FDI i TNC tokom 1980s i 1990s je, kao što smo ve potcrtali, posljedica politikih, tehnoloških, regulatornih i ekonomskih sila koje su radikalno izmijenile globalno konkurentsko okruženje. Kratka lista nekih od ovih sila bi, vjerovatno, obuhvatila masovnu deregulaciju, kolaps planskog ekonomskog sistema i komunizma, prodaju stotinama milijardi vrijednih firmi u državnom vlasništvu i masovnu privatizaciju dizajniranu u cilju sužavanja javnog sektora, revoluciju u informacionim i komunikacionim tehnologijama, uspon tržišnih transakcija u preuzimanju, kupovini i spajanje firmi, prelazak na tržišne principe kod veine zemalja Treeg svijeta te veliki broj nacija opredjeljenih za primjenu rigoroznih standarda gobalnog tržišta i brutalne konkurencije cijena. Najdramatinija promjena u zadnjoj deceniji 20. stoljea je, možda, uspon Kine kao globalnog konkurenta. Od 1978. godine, kada je Deng Xiaoping lansirao svoj ekonomski program, do 2003. godine kineski GDP je porastao 700%. Od 1991. godine Kina je privlaila najviše FDI u nerazvijenim svijetu, sa prosjenim godišnjim iznosom od preko 50 milijardi USD. 400 od 500 najveih svjetskih kompanija ima svoje FDI u Kini, a 84% kineskog izvoza u 2003. godini su ostvarile inostrane podružnice TNC.28 Geografija FDI je znatno neravnomjerna nego geografija proizvodnje ili trgovine (slika 3.17.). Ona odražava historijske tokove globalizacije i evolucije FDI, u kojima su i kod uloženih (outflows) i primljenih (inflows) inostranih investicija dominirale razvijene zemlje.
27
28
Razlozi naglog pada FDI su višestruci: makroekonomski (spor rast svjetske ekonomije i pad tržišta dionica), mikroekonomski (pad korporacijskih profita, manje zaduživanje izmeu matinih kompanija i podružnica i spor tempo restrukturiranja nekih kompanija) i institucionalni (manje privatizacije i više nepovjerenja zbog nekih korupcijskih skandala). Shapiro (2006).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
79
SLIKA 3.17. Mapa inostranih direktnih investicija (FDI), 2004
FDI fondovi (milijarde USD)
Uložene
Primljene
Izvor: Dicken (2007).
Evolucija FDI se odvijala u skladu sa promjenama ope ekonomske slike svijeta. Prve TNC su stvorene kao korporacije iji je strategijski cilj bio usmjeren na eksploataciju sirovina (raw-materials seekers). To su uglavnom bile firme (Istonoindijske kompanije u Engleskoj, Francuskoj i Holandiji, the Hudson’s Bay Trading Company, the Union Miniere Haut-Katanga) koje su djelovale ispod kišobrana kolonijalnih carstava. Njihovi savremenici, velike TNC naftne i rudarske kompanije su bile prve koje su još poetkom 20. stoljea poele masovna ulaganja u eksploataciju fosilnih goriva i minerala, te velikih plantaža za proizvodnju komercijalnih poljoprivrednih proizvoda za izvoz. To je nastavljeno sve do danas, posebno u sektorima istraživanja i eksploatacije nafte i strategijskih metala (Shell, British Petroleum, Standard Oil, International Nickel, Anaconda Copper itd). U nekim aktivnostima, gdje su nacionalne vlade preuzele kontrolu eksploatacije prirodnih resursa, TNC naješe kontroliraju marketinške kanale. Arhetip modernih TNC su današnje kompanije koje proizvode i prodaju robe i usluge na inostranim tržištima (market seekers). Primjeri takvih kompanija su IBM, Volkswagen, Unilever, Nestlé, Levi Strauss, MacDonald’s, Procter & Gamble, Coca-Cola. Iako i ovdje ima ranih TNC (Colt, Singer, Coca-Cola, Philips, ICI) ogromna veina FDI se pojavila nakon Drugog svjetskog rata. U poetku su to primarno bile jednostrane investicije na relaciji SAD – Evropa, da bi poslije 1960s zapoele i reversne FDI. Do ranih 1980s, velika veina FDI je bilo usmjereno u tri široka manufakturna sektora: (i) - tehnološki napredniji sektori kao naprimjer farmaceutici, kompjuteri, nauni instrumenti, elektronika, sintetika vlakna; (ii) industrije potrošake robe visokog obima proizvodnje i srednje tehnologije kao, naprimjer, motorna vozila, gume, televizori, frižideri i (iii) - industrije masovne proizvodnje potrošakih roba koje proizvode „brand” proizvode kao, naprimjer, cigarete, bezalkoholna pia, toaletni preparati, cerealije. Sve ove industrije zahtijevaju visok nivo tehnološkog znanja i kvaliteta resursa (humanih i finansijskih), u kojima je potražnja
80
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
strogo elastina u odnosu na prihode i za ije operacije su TNC jako prikladne. Ustvari, uoljivo je postepeno kretanje FDI od radno intenzivne, nisko obuene proizvodnje prema kapitalom, znanjem i obukom intenzivnijim industrijama. Trei tip modernih FDI i TNC se odnosi na firme kod kojih je strateški cilj usmjeren na minimiziranje transakcijskih troškova (cost minimizers). Ove firme investiraju na lokacijama i u zemljama koje imaju najniže proizvodne troškove sa ciljem da ostanu konkurentne kako na domaim, tako i na inostranim tržištima. Mnoge od ovakvih firmi (Texas Instruments, Intel, Seagate Technology) su iz elektronske industrije, koje su svoje operacije premjestile u zemlje sa nižom cijenom rada (Hong Kong, Tajvan i Irska). U zadnjim godinama je premještanje usluga u zemlje sa nižim troškovima procvjetalo. Politike liberalizacije i privatizacije koje su se tokom 1990s sprovodile u zemljama u razvoju su generirale velike tokove FDI u sektore finansijskih usluga, telekomunikacija i u druge infrastrukturne sektore. Mnoge transnacionalne firme su premjestile svoje call centre i raunovodstvene i obraunske funkcije u Indiju, Jamajku, Maarsku, Maroko i Filipine. Uoava se da se FDI koncentriraju u nekoliko najvažnijih sektora kao što su finansijske usluge (bankarstvo, osiguranje, raunovodstvo), trgovinske usluge (veleprodaja, marketing, distribucija), telekomunikacijske isluge, business usluge (konsulting, oglašavanje, hotelijerstvo, transport, graevinarstvo) i neke specifine potrošake usluge (maloprodaja, brza hrana). Ove offshore usluge se obavljaju ili interno - preko sopstvenih inostranih podružnica ili eksterno – vanjskom dobavom (engl. outsourcing). Tabela 3.8. kategorizira i definira razliite varijante offshoring i outsourcing operacija, te daje dobro razjašnjenje esto upotrebljavanih pojmova offshoring i outsourcing. Trendove na podruju FDI nije mogue objektivno sagledavati bez uvida u fondove (engl. stock) inostranih direktnih investicija, koji stalno rastu. Ukupni svjetski fondovi FDI su 2005. godine iznosili 10.129 milijardi USD, ili za 8.340 milijardi USD više u odnosu na 1990. godinu ili 4.326 milijardi USD više nego u 2000. godini (slika 3.18.). Razvijene zemlje posjeduju 70,3% ukupnih fondova FDI, a zemlje u razvoju 27,2% (ostatak su tranzicijske ekonomije). Ali, fondovi zemalja u razvoju su koncentrirani na mali broj zemalja (80% ukupnih FDI fondova se nalazi u sedam zemalja Istone i Jugoistone Azije, od ega samo Hong Kong ima dvije treine).
TABELA 3.8. Offshoring i outsourcing, definicije pojmova Lokacija proizvodnje Vlastita zemlja
Inostrana zemlja (offshoring)
Internalizirana ili eksternalizirana proizvodnja Internalizirana Eksternalizirana (outsourcing) Proizvodnja je zadržana u firmi i Proizvodnja je eksternalizirana isporuiocu u svojoj svojoj zemlji zemlji Proizvodnja je eksternalizirana isporuiocu u Proizvodnja u inostranoj podružnici inostranstvu koji može biti ili neka lokalna kompanija (Infeon centar u Dublinu, DHL IT centar u Pragu, British Telecom call (naprimjer outsoorcing razvoja software-a Bank of centar u Bangaloru i Hyderabadu) ili America kod Infosysa, Indija) ili neka inostrana podružnica druge TNC (outsourcing usluga obrade offshoring u okviru firme (intrafirm podataka amerike firme kod firme ACS u Gani) (captive) offshoring)
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2004: The Shift Towards Services, Table IV.1.
Današnju globalnu integraciju proizvodnje i trgovine roba i usluga pokree preko 77.000 transnacionalnih korporacija koje kontroliraju preko 773.000 svojih podružnica u inostranstvu, od ega 55.490 korporacija sa
81
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
256.155 inostranih podružnica je registrirano u razvijenim zemljama. Veina meunarodne proizvodnje se odvija u okviru relativno malog broja TNC. Uoljiv je rast FDI kompanija iz zemalja u razvoju. Naprimjer, 1985. godine, zemlje u razvoju su u ukupnim uloženim FDI fondovima uestvovale sa samo 3%, da bi se to ueše u 2000. godini popelo na 12%. Zemlje u razvoju su 2005. godine imale 20.238 korporacija sa 407.000 podružnica, od ega u Južnoj i Jugoistonoj Aziji 14.527 korporacija sa 350.576 podružnica.29
SLIKA 3.18. Ukupni fondovi FDI, u zemljama u razvoju 12000
10000
Milijarde USD
8000
6000
4000
2000
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
0
Izvori: Shapiro (2006), UNCTAD (2006).
Važnost FDI za ekonomiju zemlje-primaoca FDI varira od zemlje do druge zemlje, a u zavisnosti od stepena njihovog razvoja i upotrijebljenih politika. U zadnjih desetak godina se relativna važnost primljenih FDI na ekonomiju neke zemlje, koju mjerimo udjelima primljenih FDI u GDP-u, u osnovi poveala i kod razvijenih zemalja i kod zemalja u razvoju. U nekim zemljama je poveanje relativne važnosti bilo spektakularno, naprimjer, u Irskoj i Nizozemskoj (razvijene zemlje) te Singapuru, Maleziji, ileu, Indoneziji i Kini (zemlje u razvoju). Uloga TNC je posebno važna u razvoju meunarodne trgovine. Procjenjuje se da oko dvije treine ukupne svjetske robne trgovine realiziraju meunarodni proizvodni i distribucijski sistemi transnacionalnih korporacija i njihovih pripadajuih podružnica. Njihova uloga je, takoer, jasna i kod nekih ostalih indikatora globalizirane proizvodnje i investicija (tabela 3.9.). Izmeu 1982. i 2005. godine podružnice TNC su poveale svoj prihod 8,5 puta, bruto proizvod sedam puta, izvoz 6,5 puta, te zaposlenost 3,2 puta. Posebno jako poveanje je zabilježeno kod vrijednosti sredstava podružnica, koje je poveano 21,6 puta.
29
UNCTAD (2006).
82
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
TABELA 3.9. Izabrani indikatori FDI i meunarodne proizvodnje, 1982-2005 Vrijednost (milijarde dolara)
Transnacionalne korporacije Primljene FDI Uložene FDI Zalihe primljenih FDI Zalihe uloženih FDI Prekogranina spajanja i kupovine Prodaje stranih podružnica Bruto proizvod stranih podružnica Ukupna sredstva stranih podružnica Izvoz stranih podružnica Zaposlenost stranih podružnica Svijet GDP (tekue cijene) Stvoreni bruto fiksni kapital Primanja (rojaliteti i licence) Izvoz roba i non-faktor usluga
Godišnja stopa rasta (procenti) 19861990
19911995
19962000
1982
1990
2005
2005
59 28 647 600 .. 2 620 646
202 230 1 789 1 791 151 6 045 1 481
916 779 10 130 10 672 716 22 171 4 517
21.7 24.6 16.8 18.0 25.9 19.7 17.4
21.8 17.1 9.3 10.7 24.0 8.9 6.9
40.0 36.5 17.3 18.9 51.5 10.1 8.8
28.9 -4.2 6.1 3.4 88.2 5.6 5.4
2 108 647 19 537
5 956 1 366 24 551
45 564 4 214 62 095
18.1 14.3 5.4
13.8 8.4 3.2
21.0 4.8 11.0
6.4 12.9 4.4
10 899 2 397 9 2 247
21 898 4 925 30 4 261
44 674 9 420 91 12 641
11.1 12.7 21.2 12.7
5.9 5.6 14.3 8.7
1.3 1.1 7.8 3.6
9.1 8.3 -17.9 12.9
Izvor: UNCTAD (2006).
Dominacija finansijskog kapitala i nestalnost finansijskih tokova SLIKA 3.19. Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 1990-2004 Milijarde USD
% GDP-a
1.200
12 Bruto tokovi privatnog kapitala ka zemljama u razvoju
1.000
10
800
8
600 400
6 Neto ulazni tokovi FDI zemalja u razvoju
4
200
2
0 1990
1991
Izvor: World Bank (2007).
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
0
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
83
Ekspanzija meunarodne trgovine i FDI ne bi bila mogua bez pratee ekspanzije meunarodnih finansijskih tokova. Jedan od najboljih indikatora te ekspanzije je rast FDI i plasman banaka razvijenih država u zemlje u razvoju (slika 3.19.). FDI, koje su posebno atraktivne za zemlje u razvoju, jer su manje kolebljive nego ostali kapitalni tokovi, su porasle sa niskog poetnog nivoa od 22 milijarde USD u 1990. godini na 200 milijardi godišnje, što iznosi 2,5% GDP-a zemalja u razvoju. Ukupno finansiranje zemalja u razvoju privatnim kapitalnim tokovima je iznosilo 1.000 milijardi USD, pet puta više nego 1990. godine.
SLIKA 3.20. Rast finansijskih derivata, 1990-2003 1000
Godišnje transakcije (blrd USD)
35
800
Godišnje transakcije
700
Bilansi krajem godine
30 25
600 500
20
400
15
300 10 200 5
Izvor: Bank for International Settlements (BIS), Basel.
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
0
1990
100
0
Bilansi krajem godine (blrd USD)
40
900
Globalno, sadašnji trendovi kretanja kapitala sugeriraju da se globalizirani finansijski kapital poinje postepeno odvajati od realne ekonomije, mada je njegova funkcija finansiranja ostala ista. Finansiranje nefinansijskih agenata kreira bazu razliitih derivata koja nudi mnoge investicijske opcije koje nemaju direktne veze sa realnim investiranjem ili komercijalnim transakcijama (slika 3.20.). Naime, ukupne transakcije na organiziranom tržištu kapitala koje pokriva Banka za meunarodna poravnanja su 2003. godine iznosile 900 bilijardi USD, dok su fondovi finansijskih derivata premašili 35 bilijardi USD.
Znatno brži rast finansijskih derivata od emitiranja meunarodnih dionica, internacionalnih ekonomskih transakcija, meunarodne trgovine i GDP-a, su stvorile dvije nove karakteristike savremenih finansijskih tržišta: nestalnost i grozniavost. Nestalnost, koja u zadnje tri decenije preovladava na meunarodnim finansijskim tržištima, nije sasvim nova karakteristika, jer je te nestalnosti bilo i ranije. Ali, ova nestalnost na savremenim finansijskim tržištima se može znatno poveati. Ovo se naroito odnosi na neadekvatnu regulaciju aktivnosti banaka, institucionalnih investitora i agenata koji djeluju na tržištu derivata, kao i na procikliku prirodu sadašnjih regulacija, seriozne probleme zbog grozniavosti, povezane sa neadekvatnim informacijama iz izranjajuih tržišta i korištenje istih sistema za procjenu rizika bez obzira na razliite realne okolnosti.30 Za razliku od FDI, kratkoroni, srednjoroni i dugoroni privatni izvori finansiranja bili su kolebljivi, a njihovi finansijski uslovi vrlo osjetljivi na rast i sužavanje meunarodnih tržišta. Pri tome su tokovi portfolio investicija i plasiranje depozitnih instrumenata na meunarodnom tržištu bili najnestabilniji. Vea otvorenost prema tokovima kapitala nije preduslov za vei ekonomski rast. Dok vea finansijska integracija svjetskih tržišta nastoji da smanji nestalnost rasta u razvijenim zemljama, ona u zemljama u razvoju može dosta brzo da povea njihovu nestalnost ekonomskog rasta.31
30 31
ECLAC (2004). Prasad at al. (2003).
84
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
3.3. GEOGRAFSKO LOCIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI U mnogobrojnoj literaturi o globalizaciji se esto može uti tvrdnja da su se ekonomske aktivnosti poele deteritorijalizirati. Ali, lokacijska komponenta businessa je još uvijek fundamentalna, jer je svaka komponenta proizvodnog lanca, svaka firma, svaka ekonomska aktivnost utemeljena na nekoj odreenoj lokaciji. Ovo utemeljenje se manifestira fiziki kao opipljivo, a kroz lokalizirane socijalne relacije kao neopipljivo. I ne samo što se svaka ekonomska aktivnost mora locirati negdje, nego se uoava jaka sklonost za stvaranjem geografski lokaliziranih ekonomskih aglomeracija ili grozdova (engl. cluster).32 Kako emo se sa ovim pitanjima detaljno susresti u sljedeim glavama, na ovom mjestu komentiraemo samo neke preovlaujue naine organizacije ekonomskih aktivnosti koje se dešavaju na makro, mikro i mezo geografskim nivoima.
Makro nivo i globalna trijada Prije 30 godina je japanski guru managementa Kenichi Ohmae, analizirajuci makro trendove u globalnoj ekonomiji, uoio da je svjetska ekonomija organizirana u vidu tripolarne makroregionalne strukture, iji su nosei stupovi Sjeverna Amerika, Evropa i Istona i Jugoistona Azija.33 Ovu ekonomsku makrostrukturu je Ohmae nazvao globalna trijada”.
SLIKA 3.21. Globalna trijada - proizvodnja i trgovine, 2000 $317 mlrd $188 mlrd
Evropa
Sjeverna Amerika
GDP: $11.526 milijardi (31,6% svjetskog GDP-a)
GDP: $12.431 milijardi (34,1% svjetskog GDP-a)
Ukupan izvoz: $3337 milijardi (45,7% svjetskog izvoza)
$278 mlrd
GLOBALNA TRIJADA
Istona i Jugoistona Azija GDP: $7369 milijardi (20,2% svjetskog GDP-a)
$351 mlrd
Ukupan izvoz: $1162 milijardi (15,9% svjetskog izvoza)
Ukupan izvoz: $1742 milijardi (23,9% svjetskog izvoza)
$219 mlrd $428 mlrd
Izvor: Dicken (2007).
32
33
Termin cluster (imenica) se može prevesti kao svežanj, grupa, grozd, jato ili kao (zamjenica) sakupljati se. Kako na bosanskom jeziku ne postoji etabiliran prevod za ovaj izraz, u daljem tekstu e se kombinirano koristiti bosanski i engleski izraz, i to u cilju promocije bosanskog izraza. Ohmae (1985).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
85
Statistiki podaci o proizvodnji i trgovini Ohmae-ovu tezu potvruju (slika 3.21.). Globalna trijada je 2000. godine ostvarivala 85% svjetskog manufakturnog outputa i 81% svjetskog robnog izvoza. Dominacija Globalne trijade je uoljiva i na podruju FDI, jer je 80% fondova FDI koncentrirano u ove tri makro regije. Trendovi pokazuju da Globalna trijada sve više „uranja” u svjetske proizvodne aktivnosti, trgovinu i direktne inostrane investicije. Izgleda da na mapi svjetske ekonomije Trijada stoji na slian nain kao što je u antikom Mediteranu stojao mitski Kolos. Trijada konstriuira svjetski „megamarket”, i to mnogo više nego što to statistiki pokazatelji pokazuju. Dva od tri stuba Trijade – Evropa i Sjeverna Amerika, su manje-više formalno organizirani politiki u regionalne trgovake blokove (Evropska unija i NAFTA). Trei, i najdinaminiji, stup Trijade – Istona i Jugoistona Azija još nema neke sline formalne politike organizacije, ali na raspolaganju ima mnogo drugih dobrih mogunosti. Za slinosti u proizvodnim, trgovinskim i investicijskim vezama izmeu zemalja Trijade je odgovorno nekoliko glavnih faktora. U cilju zaštite svojih investicija, lanovi Trijade agresivno promoviraju bilateralne trgovinske sporazume sa zemljama u koje investiraju, jer partnerske zemlje žele da im zemlje Trijade budu glavni izvor FDI. U nekoj sljedeoj fazi se ovi trgovinski sporazumi kompletiraju (ili pretvaraju) u sporazume o promociji i zaštiti investicija i sporazume o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja. Na taj nain se stvara širi sistem u kojem TNC mogu poslovati bez ogranienja koje nameu multilateralni sporazumi. Svijet se ubrzano kree prema globalnoj ekonomiji. Ali, ako Trijada postane funkcionalna realnost, koja ima interno organiziran proizvodni i trgovinski sistem, onda e ta realnost stvoriti velike probleme onom dijelu svijeta koji još nije integriran u Trijada sistem.
Mikro novo: zrnasta struktura SLIKA 3.22. Glavni urbani centri u svijetu
Populacija (milioni) Preko 10 miliona
Izvor: Dicken (2007).
86
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Iz ovakvih i slinih slika je uoljiv najfundamentalniji faktor ekonomskog života neke zemlje ili regije: lokacijska specifinost i clusterska priroda najznaajnijih ekonomskih aktivnosti. Najširi mogui nain prikazivanja lokalnog rojenja (clusteriranja) ekonomskih aktivnosti je bez sumnje mapa svjetskih gradova (slika 3.22.). Naime, u svim zemljama su skoro sve industrijske i uslužne business aktivnosti locirane u urbanim mjestima. U nekim zemljama ekonomski život se odvija u samo jednom ili dva velika grada, od kojih je jedan naeše i prijestonica, dok u drugim zemljama i regijama postoji „ravnija” urbana hijerarhija i ravnomjernije širenje ekonomskih aktivnosti.
Mezo nivoi: transgranini clusteri Izmeu makro nivoa Globalne trijade i visokolokaliziranih aglomeracija ekonomskih aktivnosti na mikro nivou postoji i veliki broj ekonomsko-geografskih organizacijskih formi koje se prostiru preko nacionalnih granica ili su u nekim sluajevima lokalizirani paralelno sa nacionalnim granicama. Ponegdje je ovakav nain organiziranja definiran (i stvaran) samim postojanjem politike granice. U drugim primjerima su ekonomske aktivnosti (i prostori) razvijeni na obe strane granice ili se jednostavno šire preko granice na funkcionalno organiziran nain. Sljedea tri primjera ilustriraju fenomene organiziranja business aktivnosti koje se dešavaju na mezo nivou. Model ekonomskog rasta u Evropi (slika 3.23.) je bio geografski ekstremno neujednaen, kako izmeu pojedinih zemalja Evrope, tako i unutra samih zemalja. Ali, uprkos tome, mogu se uoiti karakteristine „osovine rasta” od sjeverozapada do jugoistoka Evrope, koje sjeku mnoge nacionalne granice.34
SLIKA 3.23. Glavne ose ekonomskog rasta u Evropi
Evropske vitalne osovine Podruja razvoja sa neto migracijom i novim aktivnostima
Podruje velike koherencije Glavne osovine budunosti Izvor: Dunford and Kafkalas (1992).
34
Dunford and Kafkalas (1992).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
SLIKA 3.24. Urbani koridori u Pacifikoj Aziji Sjeveroistona azijska ekonomska zona Pan-japanskomorska ekonomska zona Pan-žutomorska ekonomska zona
Južnokineska ekonomska zona Moreuska trgovinska zona Podruje delte rijeke Zhujiang
Indokineska ekonomska zona
87
Evropske osovine rasta su nastale u dijelu svijeta koji je ve nekoliko stoljea industrijaliziran i koje su na kraju rezultirale nastankom jake politike manifestacije - Evropske unije. Na drugom kraju svijeta – u Pacifikoj Aziji - se uoava raanje slinih fenomena, koji se sada nalaze u embrionalnoj formi. Tamo se ve formiralo nekoliko ekonomskih vorova koji koriste prednosti transgranine komplementarnosti ponude rada. Ovi „rastui trouglovi” rasta (Singapur – Batam - Johor i Južna Kina - Hong Kong – Tajvan) se uglavnom formiraju oko velikih gradova (slika 3.24.).35
Rastui trougao Singapura, Johora i Batama
Gornja dva primjera ilustriraju razvoj mezo nivoa kada transgranine Jabotabek zona ekonomske aktivnosti stvaraju “transnacionalne regije”. Ali, postoje i primjeri kod kojih se oblici ekonomskog Izvor: Yeung and Lo (1996) i urbanog razvoja mogu stvoriti dogovorima dvije susjedne zemlje. Najoitiji primjer je državna granica izmeu SAD i Meksika, duž koje su razvijene jake business veze izmeu ekstremno bogate ekonomije Sjedinjenih Država i znatno siromašnije meksike ekonomije. Širenje graninih aglomeracija je poelo nakon što je 1965. godine meksika vlada inagurirala program industrijalizacije graninih podruja da bi ublažila velike ekonomske i socijalne probleme u pograninim gradovima. Program je inagurirao niz povlastica za razvoj montažerskih (maquiladora) pogona, koji su iz SAD uvozili potrebne komponente, a izvozili asamblirane gotove proizvode. Program je bio koristan i za industrijalce iz SAD, jer im je proizvodnja u maquiladorama omoguavala korištenje vrlo jeftine meksike radne snage, uz manju okolinsku kontrolu proizvodnje. Ubrzo nakon promocije programa, nastao je spektakularan rast zaposlenosti sa obje strane granice, a posebno meksike (slika 3.25.). Naprimjer, u gradovima duž granice je 1988. godine radilo 310.000 radnika, a samo 8 godina kasnije, 1996. godine, broj radne snage je udvostruen: 643.500. Ako na kraju sumiramo glavne geografsko-ekonomske trendove možemo zakljuiti da je ukupna trajektorija svjetskog ekonomskog rasta postala vrlo promjenljiva. Iako je u svjetskom ekonomskom sistemu i dalje nastavljena dominacija male grupe „core“ ekonomija, manufakturna proizvodnja, a posebno meunarodna trgovina robama i uslugama, nisu više isti ekskluzivitet „core“ regija. Najspektakularnije stope rasta, pored Japana, su imale azijske novoindustrijalizirane zemlje, dok su tradicionalni modeli finansijskih i investicijskih tokova postali ekstremno kompleksni, kolebljivi i nestalni. 35
Yeung and Lo (1996).
88
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 3.25. Zaposlenost u glavnim meksikim maquiladorama San Dijego Tecate
Mexicali
SJEDINJENE AMERIKE DRŽAVE
150
Agua Prieta
Calexico Nogales
Broj zaposlenih (hiljade) 10 50
El Paso
1 Ciudad Juarez MEKSIKO
Tijuana
Piedras Negras
Nogales Laredo
Ciudad Acuna
McAllen Nuevo Laredo
Chihuahua
Monterrey Toreon
Reynosa
Brownsville
Matamoros
Izvor: Dicken (2004).
Gravitacijski centri svjetskog ekonomskog sistema su se poeli pomicati sa Atlantika ka Pacifiku. Ali, iako novoindustrijalizirane azijske zemlje postižu bolje performanse nego razvijene tržišne ekonomije, ipak je njihov broj još uvijek veoma mali. Samo mali broj zemalja u razvoju je doživio znaajan ekonomski rast, dobar broj zemalja se susree sa velikim finansijskim poteškoama, dok se najvei broj zemalja nalazi na granici, a esto i iza granice preživljavanja. Meutim, postalo je sasvim jasno da više ne postoji meunarodna podjela rada organizirana oko tri komponente: „core“ podruja, semiperiferije i periferije. Ona se zamjenjuje mnogo kompleksnijom strukturom. Globalna ekonomija se ne sastoji iz složenih i upakovanih nacionalnih „boksova“; ona je više nalik onome što Storper naziva „mozaik neujednaenosti u kontinuiranom stanju toka“36 na razliitim, ali meusobno povezanim prostorskim nivoima.
REFERENCE Akyüz, Yilmaz. 1998. “The East Asian financial crisis: back to the future?”, Tigers in Trouble: Financial Governance, Liberalisation and Crises in East Asia, Jomo Kwame Sundaram (ed.), Hong Kong: Hong Kong University Press. Amsden, Alice. 1989. Asia's Next Giant, South Korea and Late Industrialization, New York: Oxford University Press.
36
Storper and Walker (1984).
____________. 2001. The Rise of ‘The Rest’: Challenges to the West from Late Industrializing Countries, New York: Oxford University Press. Beattie, A. (2005). Top of the crops: Brazil's huge heartland is yielding farms that can feed the world. Financial Times, 23 june: 17. Chang, Ha-Joon. 1994. The Political Economy of Industrial Policy, London: Macmillan/Saint Martin’s Press.
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta Chesnais, François. 1993. “Globalization, world oligopoly and some of their implications”, The Impact of Globalization on Europe’s Firms and Industries, Marc Humbert (ed.), London: Pinter. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage ____________ 2007: Global Shift: Mapping the changing contours of the World Economy. London: Sage. Dunford, M. and Kafkalas, G. 1992. Cities and Regions in the New Europe: The Global-Local Interplay and Spatial Development Strategies, London: Belhaven Press, Chapter 1. ECLAC. 2004. Productive development in open economies, (LC/G.2247). Santiago: ECLAC. Gereffi, Gary. 2000. "The transformation of the North American apparel industry: is NAFTA a curse or a blessing?", Desarrollo productivo series, No. 84 (LC/L.1420-P/I), Santiago, Chile: ECLAC. Helleiner, Gerald K. (ed.) 1994. Trade Policy and Industrialization in Turbulent Times, New York: United Nations University, Routledge. Hilbert, Martin and Jorge Katz. 2003. Building an Information Society: A Perspective from Latin America and the Caribbean. Santiago, Chile: ECLAC. Hobsbawn, Eric. 1994. Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991. London: Machael Joseph. Jomo, K.S. (ed.). 1998. Tigers in Trouble Financial Governance, Liberalization and the Crises in East Asia, London: Zed Books Ltd. Lall, Sanyaya. 2003. “Industrial success and failure in a globalizing world”. ICES Conference: From Transition to Development. Sarajevo: Faculty of Economics League of Nations. 1945. Industrialization and Foreign Trade. New York: League of Nations. Maddison, Angus. 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: Development Center of the Organization for Economic Cooperation and Development. Obstfeld, Maurice, and Alan M. Taylor. 2002. „Globalization and Capital Markets“. In M. D. Bordo, A.M. Taylor and J. G. Williamson, (eds). Globalization in Historical Perspective. Chicago: University of Chicago Press.
89
Ohmae, Kenichi. 1985. Triad Power: The Coming Shape of Global Competition. New York: Free Press. Prasad, Eswar and others. 2003 “Effects of financial globalization on developing countries: Some empirical evidence”, Occasional Papers, No. 220, Washington, DC: International Monetary Fund (IMF), March. Rodrik, Dani. 1999. “The new global economy and the developing countries: making openness work”. Policy Essay, No. 24. Washington, D.C: Overseas Development Council (ODC). ____________ 2001. Development Strategies for the Next Century, Washington, D.C., World Bank. Romer, P.M. 1986. “Increasing Returns and Long-run Growth”, Journal of Political Economy, Vol. 94, No. 5. Shapiro, Alan. 2006. Multinational Financial management. Hoboken, NJ: John Wiley &Sons, Inc. Storper, M. and Walker, R. 1984. „The spatial division of labour: labour and the location of industries“, in L. Sawers and W.K. Tabb (eds) Sunbelt/Snowbelt: Urban Development and Regional Restructuring, New York: Oxford University Press. UNCTAD. 2001. World Investment Report 2001: Promoting Linkages, United Nations, New York and Geneva. ____________ 2002. Trade and Development Report, 2002 (UNCTAD/TDR/2002), New York: United Nations publication. ____________ 2004. World Investment Report 2004: The Shift Towards Services. New York and Geneva: UNCTAD ____________ 2006. World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transition Economies. Geneva: UNCTAD UNIDO. 1996. Industrial Development: Global Report 1996, Oxford: Oxford University Press. ____________ 2004. Industrial Development Report 2004. Vienna: UNIDO Wade, Robert. 1990. Governing the Market: Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Webber, M.J. and Rigby, D.L. 1996. The Golden Age Illusion: Rethinking Postwar Capitalism. New York: Guilford.
90
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
World Bank. 2005. Global Economic Prospects 2005. DC: World Bank. ____________ 2007. Global Economic Prospects 2005. DC: World Bank. World Trade Organization. 2001. International Trade Statistics 2000. Geneva: WTO ____________ 2005. International Trade Statistics 2004. Geneva: WTO
____________ 2006. International Trade Statistics 2005. Geneva: WTO Yeung, Y.M. and Lo, F.C. 1996. “Global restructuring and emerging urban corridor in Pacific Asia”, in Y.M. Yeung and F.C. Lo (ed) Emerging World Cities in Pacific Asia, Tokyo: United Nations University Press.
WEB STRANICE 1. http://www.wto.org/ Web stranica svjetske organizacije za trgovinu sa najkompletnijom trgovinskom statistikom, trgovinskim studijama, esejima i lancima. 1. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije za razvoj Ujedinjenih nacija sa najkompletnijom statistikom proizvodnjem industrijskim studijama i esejima. 2. http://www.unctad.org/ Web stranica Konferencije za trgovinu i razvoj Ujedinjenih nacija sa najkompletnijom statistikom i informacijama o TNC, FDI i lancima. 3. http://www.elac.org/ Web stranica Ekonomske komisije UN za Latinsku Ameriku i Karibe, sa mnoštvom informacija i studija o ovim regijama. Sline web stranice UN ima i za druge regije svijeta.
Glava 4: Populacija i demografske promjene
91
Iako ukupna humana populacija sainjava samo 0,0002% živog svijeta na planeti, ovjek je jedina živa vrsta koja je u stanju da mijenja prirodne sisteme i oblikuje socijalne sisteme. Njegovi antropološki sistemi narušavaju milionima godina uspostavljenu ravnotežu na planeti. To narušavanje je posljedica tri megatrenda: (i) - rasta populacije i njene urbanizacije, (ii) - rasta industrijskih i drugih povezanih outputa i (iii) - poveane potražnje za materijalnim blagostanjem. Mnogi veliki globalni ekonomski, socijalni i okolinski problemi su posljedica pritiska rastue humane populacije na ograniene prirodne resurse. Naglim poveavanjem broja stanovnika, posebno u dva zadnja stoljea, ovaj pritisak je eskalirao na dramatian nain. Zato je dobro poznavanje demografskih pravila postalo neophodno, ne samo sa aspekta planiranja razvoja, nego i sa aspekta poboljšanja kvaliteta humanog kapitala i poveanja njegovog doprinosa humanom razvoju. Sredinom 2006. godine je broj stanovnika na planeti Zemlji iznosio 6,55 milijardi. Evidentno je da se svake godine stanovništvo poveava za 76 miliona ljudi, ali evidentno je i to da su današnje stope rasta populacije znatno ispod stopa rasta historijskih vrhunaca, i da e se rast populacije morati nekad zaustaviti na nekoj taki. Takoer je evidentno da humana rasa dominira planetom i da se blizu 40% neto primarne proizvodnje prirodnih ekosisema usmjerava na potrebe ljudi.1 Ovaj visoki nivo potrošnje upozorava da je katastrofalan okolinski prekid mogu i mnogo prije nego što ovjeanstvo dostigne svoj puni potencijal. Ali, takoer je evidentno da neke nove tehnologije pružaju dobre šanse za spreavanje te katastrofe. Populacijske probleme možemo posmatrati iz mnogo uglova. Sa ekonomskog aspekta se populacija uobiajeno posmatra kao faktor proizvodnje (rad) i kao faktor rasta (per capita). Populacija može biti determinanta prihoda na dva naina - kao apsolutna veliina i kao stopa rasta. Kada se razmišlja o odnosima populacije i limitiranih prirodnih resursa, vrlo važan aspekt je broj stanovnika, jer, ukoliko su ostali faktori konstantni, države, koje imaju više ljudi u odnosu na limitiranu koliinu resursa bie siromašnije. Meutim, ako razmišljamo o interakciji izmeu populacije i produktivnih inputa, kao što je, naprimjer, kapital, onda je stopa rasta za nas relevantni aspekt. Zemlje se meusobno razlikuju i po broju stanovnika i po stopama rasta. Zemlje mogu imati spore stope rasta stanovništva i veliki broj stanovnika u odnosu na resurse i obratno, brze stope rasta stanovništva i malu populaciju u odnosu na resurse. Japan i Kenija su dva tipina primjera. U periodu od 1960. i 2000. godine je japanska populacija rasla po godišnjoj stopi od samo 0,8%, ali je gustina stanovništva u 2000. godini bila jedna od najveih u svijetu: 131 ljudi po km2. U istom periodu je kenijska populacija rasla po stopi od 3,3%, dok je gustina stanovništva u 2000. godini iznosila 20 ljudi po km2 . Izmeu prihoda per capita i stopa rasta populacije postoji jaka negativna korelacija (slika 4.1.). Ali, dok je tu negativnu korelaciju statistiki lako uoiti, nju je u životu teško objasniti i razumjeti. Naprimjer, u nekim 1
Vitousek and Ehrlich (1986).
92
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
zemljama je brzi rast populacije glavni razlog za njihovo siromaštvo, u drugim zemljama siromaštvo ohrabruje brzi rast populacije, u treim zemljama se dogaa i jedno i drugo. Postoje zemlje kod kojih rast populacije i prihod per capita nisu u meusobnoj relaciji, ali postoje i zemlje kod kojih neki sasvim drugi faktori utiu i na rast populacije i na prihode per capita.
Stope rasta populacije, 1960-2000 (% godišnje)
SLIKA 4.1. Odnos izmeu prihoda per capita i rasta populacije 5,0 Jordan
4,5 4,0 3,5
Obala Slonovae Honduras
Nigerija
Meksiko
3,0
Izrael
2,5 2,0 1,5
Singapur Hong Kong Južna Koreja
Indija Kina
SAD
1,0 0,5 0,0 100
Rumunija 1.000
10.000
100.000 GDP per capita, 2000
Izvor: Heston et al. (2002).
Problematika koja se odnosi na veze izmeu populacije i ekonomskog rasta je izuzetno složena i kompleksna. Ona je vrlo važna za razumjevanje problema koji se tretiraju u ovoj knjizi. Zato smo ukupnu tematiku populacije podijelili na dvije glave. U ovoj glavi se razmatraju pitanja historijskih odnosa izmeu rasta populacije i ekonomskog rasta, neki teorijski aspekti rasta populacije, glavne determinante rasta populacije, te prognoze rasta populacije. Sljedea 5. glava je posveena najktupnijim i najizazovnijim posljedicama sadašnjih demografskih promjena - starenju i radnoj snazi, migracijama i urbanizaciji, dok e se najvažnije veze izmeu populacije i okoline tretirati u glavama 9., 10. i 11.
93
Glava 4: Populacija i demografske promjene
4.1. POPULACIJA I OUTPUT Historijski pregled U dosadašnjoj historiji humanog bia ekonomske sile su, izuzimajui dva posljednja stoljea, držale dinamiku rasta populacije pod svojom kontrolom. Meutim, u dva zadnja stoljea su se dogodile brze i dramatine promjene, koje su iz temelja promijenile prirodu rasta populacije. Slika 4.2. pokazuje rast populacije od poetka humane civilizacije do danas. U velikom dijelu historije ovjeanstva rast populacije je bio veoma spor, a naroito do prahistorijske agrarne revolucije. Vjerovatno, tada na itavoj planeti nije bilo više od nekoliko miliona ljudi koji su preživljavali lovom i skupljanjem plodova. Nakon agrarne revolucije je broj stanovnika na zemlji poeo da raste. Zahvaljujui istovremenim tehnološkim pronalascima (plug, navodnjavanje, toak, skladištenje zaliha), koji su se dogodili oko 5.000. godine p.n.e., proizvodnja hrane je tehnološki uznapredovala, pa su poveani kapaciteti za proizvodnju hrane omoguavali preživljavanje oko 50 miliona ljudi.
Staro kameno doba
Bronzano doba
Novo kameno doba
Srednji vijek
Željezno doba
8.000
6.000
godine (od danas)
2.000
Kuga
Poetak kršanstva 4.000
450
500 mio
10.000
5 mio
500.000
200 mio
1
Plug i irigacija
2
Obrada metala
3
Poeci agrarne revolucije
4
Lovci i skupljai
Stanovništvo (milijarde)
5
150
Milijarda
6
Moderno doba
SLIKA 4.2. Rast populacije kroz historiju
Izvor: ulahovi (2002), str. 64.
Spor rast populacije ilustruju niske stope rasta, koje su u periodu od 10.000 godine p.n.e do poetka nove ere iznosile 0,04% godišnje, što znai da se svakih 25 godina populacija uveavala za samo 1%. Na prelazu iz stare u novu eru je ukupan broj stanovnika u svijetu iznosio oko 200 miliona. U srednjem vijeku (1.–1.300 godine n.e.) se, kao posljedica srednjevjekovne ekspanzije poljoprivrede, broj stanovnika postepeno poveavao. Krajem srednjeg vijeka je humana populacija brojala oko 400 miliona ljudi, ime je dostignut limit tadašnjih okolinskih kapaciteta za proizvodnju hrane potrebne za preživljavanje ljudi. Ali,
94
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
krajem srednjeg vijeka je stanovništvo postalo mnogo ranjivije na faktore gustoe stanovništva, posebno na pojavu gladi i bolesti. Naprimjer, u periodu od 1348. do 1650. godine je humana civilizacija zbog estih i masovnih epidemija zaraznih bolesti, a posebno kuge, u nekoliko navrata masovno desetkovana, 2 da bi, nakon posljednje velike epidemije kuge 1650. godine, zahvaljujui uvoenju novih poljoprivrednih kultura, broj ljudi narastao na skoro 600 miliona. Od 1600. godine dalje je humana civilizacija ubrzavala rast, da bi u zadnja dva stoljea eksplodirala. Naprimjer, u prvih 1.800 godina nove ere populacija je rasla prosjenom stopom od 0,09% godišnje, da bi se u 19. stoljeu stopa rasta popela na 0,9%, u prvoj polovini 20. stoljea na 0,9% i u drugoj polovini 20. stoljea na 1,8%.3 Ovaj dramatian rast je rezultat tehnoloških unapreenja u zdravstvu i medicini, poboljšanja sanitarne higijene, te poveanja proizvodnje hrane, kua i stanova i odjee. Posebno dramatine promjene su se dogodile u 20. stoljeu, koje je poelo sa 1,6 milijardi ljudi, a završilo sa 6,1 milijardi ljudi, koje su uglavnom bile rezultat eksplozivnog rasta stanovništva poslije 1960. godine.
Modeli rasta populacije Malthuzijanski model U svom uvenom djelu Principi populacije objavljenom 1798. godine je Thomas Malthus (1766-1834), engleski pastor i ekonomist, prvi istraživao bitna pitanja rasta populacije. Ta pitanja je otvorio tvrdnjom da se ljudi, pod odreenim okolnostima, mogu umnožavati po ogromnim stopama rasta (boks 4.1.). Jedina sila koja može da ogranii njihovu plodnost (engl. fertility) su limitirane koliine raspoloživih resursa, a posebno zemlje. Što manje stanovnika živi na raspoloživoj zemlji, to je njihovo blagostanje vee. im populacija pone rasti, koliina raspoložive zemlje na pojedinca pada, pa zato ljudi postaju sve siromašniji. Nastalo siromaštvo e, zauvrat, limitirati rast populacije, pa e društvo, ukoliko želi da i dalje živi u blagostanju, morati ostvarivati svoje prihode u srazmjerno konstantnoj veliini populacije. Ovako opisana dinamika rasta populacije (Malthusov model) ima puno slinosti sa istim biološkim modelima rasta. Ali, Malthus je uoio postojanje krucijalnih razlika izmeu ljudi i drugih oblika života. U razmnožavanju su životinje i biljke ograniene samo sa oskudicom resursa, dok ljudi, pored resursnih ogranienja, imaju i dodatne mogunosti za ograniavanje rasta populacije – namjerno smanjivanje plodnosti u cilju smanjivanja siromaštva. Prvo univerzalno ogranienje tasta populacije je Malthus nazvao „pozitivnim nadzorom“, a drugo, specifino samo za ljude, „preventivnim nadzorom“.4 Pošto ljudi mogu svojom voljom da primjene „preventivni nadzor“, oni mogu izbjei da žive u traginim okolnostima kao što žive duge žive vrste. Ali, ako se ovaj preventivni nadzor sruši, na scenu e stupiti pozitivni nadzor, koji e ovjeanstvu donijeti velike patnje, glad, nestašice, ratove, bolesti itd. Po Malthusu rast produktivnosti nije faktor koji može ljude uiniti bogatijim, ve je to „moralna uzdržanost“, koja je, praktino, jedini nain na koji neko društvo može sprijeiti prekomjerno raanje i tako poboljšati životni standard. Zemlje koje prihvate politiku moralne uzdržanosti imae niže stabilno stanje populacije, ali i više stabilno stanje nivoa prihoda per capita. 2 3
4
Na vrhuncu (oko 1400. godine) epidemija crne kuge je za samo pedeset godina ubila 25% evropske populacije. Za prvu milijardu stanovnika ljudskoj rasi je trebalo dva miliona godina, za drugu milijardu 123 godine, za treu milijardu 33 godine; 15 godina za etvrtu milijardu, a po 12 godina za petu i šestu milijardu stanovnika. Izmeu 1980. i 1990. godine je broj ljudi povean za 923 miliona, što je bila ukupna populacija u Malthusovim vremenima (1800. godine). Malthus (1798).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
95
Boks 4.1. Snaga populacije Kao ilustraciju velike sposobnosti razmnožavanja ljudske rase demografi esto navode Hutterite, neku komunalnu kršansku sektu koja je 1970s migrirala iz Rusije u Dakotu i Kanadu. Njihov životni stil je bio usmjeren na postizanje maksimalne plodnosti ljudi. Žene su se udavale mlade, a iz religijskih razloga nikada nisu prakticirale metode kontrole raanja. Za razliku od današnjih grupacija siromašnih i neishranjenih ljudi sa visokim fertilitetom iz zemalja u razvoju, Hutteriti su bili uhranjeni i zdravi, stopa smrtnosti se nije razlikovala od stope smrtnosti u SAD. Rezultati visokog fertiliteta su bili dramatini. Kako je u prosjeku jedna žena do 45 godina starosti raala 10,4 djece, to je kolonija Hutterita brzo rasla: sa 215 ljudi u 1880. godini na 5.450 ljudi u 1960. godini. U tom istom periodu prosjena stopa rasta je iznosila 4,1%, što znai da se broj Hutterita udvostruavao svakih 17. godina. Iako i danas neke nerazvijene zemlje imaju „hutteritske“ stope rasta, nijedna od njih nije u stanju da visoke stope rasta stanovoništva održava tako dugo kao što su to radili Hutteriti. Drugi primjer sposobnosti ljudi za brzo širenje u uslovima dobre raspoloživosti resursima su francuski Kanaani, koji su u 17. stoljeu naselili pokrajinu Quebec. Prvih 3.380 doseljenika koji su emigrirali iz Francuske 1680. godine je u 1950. godini, uz vrlo malu dodatnu imigraciju, „proizvelo“ 2,5 miliona ljudi. Danas 68% quebecke populacije genetski vodi porijeklo od prvih francuskih doseljenika.5 Adaptirano prema Larsen and Vaupel (1993), Livi-Bacci (1997).
Malthuzijanski model rasta populacije su srušila tehnološka unapreenja koja su u zadnja dva stoljea dramatino podigla životni standard ljudi. Malthusov model se srušio i u odnosima izmeu prihoda per capita i rasta populacije. Naime, jedna od kljunih pretpostavki Malthuzijanskog modela je dejstvo da vei prihodi poveavaju rast populacije. Meutim, u savremenom svijetu su ti odnosi negativni - najbogatije zemlje svijeta imaju najniže stope rasta populacije (slika 4.1.). Raspad Malthuzijanskog modela se, ironino, poeo dogaati upravo u trenucima kada je Malthus objavio svoja gledišta o rastu populacije. Tehnološke promjene su srušile dva kljuna stupa njegovog modela prvog, da e fiksirana ponuda zemlje u uslovima rasta populacije voditi ka opadanju životnog standarda, i drugog, da e populacija uvijek rasti kada rastu prihodi per capita. Slika 4.3. prikazuje stope rasta outputa per capita i stope rasta populacije u Zapadnoj Evropi, gdje je Industrijska revolucija srušila Malthuzijanski model. Na slici se jasno uoava da se veze izmeu rasta prihoda i rasta populacije nisu prekinule odjedanput. Kako je Evropa postajala bogatija, to je njena populacija rasla po, do tada, nezapamenim stopama rasta. Do 1700. godine je populacija rasla po stopi od samo 0,2%, u periodu od 1700. do 1820. godine po stopi od 0,4% godišnje, a u periodu od 1820. do 1870. godine po stopi od 0,7% godišnje. Ali, kada je u jeku industrijske revolucije ekonomski rast premašio rast populacije, poelo je opadanje rasta populacije. Raskid sa Malthuzijanskim modelom je od 1929. godine postao još dramatiniji. U mnogim zemljama Zapadne Evrope rast populacije je postao negativan. Ovaj mehanizam raspada Malthuzijanskog modela se danas dešava u mnogim drugim dijelovima svijeta, kao, naprimjer, u zemljama Istone i Srednje Evrope i Japana.
Solow model Mehanizmi Malthuzijanskog modela su sve do dva stoljea unazad održavali stabilne odnose izmeu veliine populacije i nivoa prihoda per capita. U zadnja dva stoljea su se naglim rastom populacije i prihoda po stanovniku ti mehanizmi jednostavno raspali. Da li to sada znai da veliina populacije ne proizvodi efekte na prihode per capita? 5
Larsen and Vaupel (1993), Livi-Bacci (1997).
96
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 4.3. Prekid Malthuzijanskih modela u Zapadnoj Evropi 2,5 Populacija Output per capita Stope rasta (% godišnje)
2
1,5
1
0,5
0 500-1500
1500-1700
1700-1820
1820-1870
1870-1929
1929-1990
Vremenski periodi
Izvor: Galor and Weil (2000)
Odgovor je negativan zbog dva krupna razloga. Prvo, Malthuzijanski mehanizam, gdje vea populacija znai nedostatak resursa je još uvijek važan faktor koji odreuje prihode neke zemlje, iako resursi više ne igraju raniju ulogu. Drugo, postoje potpuno razliiti kanali, koje Malthus tada nije prepoznao, preko kojih populacija može da utie na prihode per capita. To se, prije svega, odnosi na efekte populacije na fiziki kapital, kao i na ostale faktore proizvodnje. I dok se Malthuzijanski model fokusira na veliinu populacije, novi kanali se fokusiraju na stope rasta populacije i mogu se bolje razumjeti pomou proširenog Solow modela rasta (analiza Malthuzijanskog modela i proširenog Solow modela je prikazana u dodatku 4a.) Generalno, ako se u standardni Solow model rasta (rad i kapital) ukljui još i rast populacije, onda se može objasniti nain kako preko kanala „razblaživanja“ kapitala vei rast populacije može da snizi prihod per capita, te objasni negativne korelacije izmeu stope rasta populacije i prihoda per capita.
Dinamika i struktura sadašnjeg rasta populacije Sadašnja enormna razliitost demografskog stanja (osnovne definicije vezane za populaciju su prikazane u boksu 4.2. i u dodatku 4b.) u pojedinim zemljama, a naroito izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta, je posljedica dejstva populacijskih trendova iz 19. i 20. stoljea, a posebno trendova iz druge polovine 20. stoljea. Dvadeseto stoljee se može posmatrati kao stoljee trijumfa tehnologije i znanja, te kao stoljee trijumfa zdravstva, u kome su stope mortaliteta i stope nataliteta znatno reducirane - prvo u razvijenim zemljama, a zatim i u nerazvijenim zemljama. Naprimjer, 2000 godine se populacija u razvijenim zemljama u odnosu na 1900. godinu udvostruila i premašila broj od milijardu ljudi, dok se u istom periodu u nerazvijenim zemljama populacija uetvorostruila i dostigla cifru od 5 milijardi ljudi (slika 4.4.). Ovaj model asimetrinog rasta je udio razvijenog svijeta u ukupnoj svjetskoj populaciji smanjio sa jedne treine u
Glava 4: Populacija i demografske promjene
97
1900. godini na jednu petinu 2000. godini. 6 Najviše je smanjen relativni udio Evrope u svjetskoj populaciji: sa jedne etvrtine u 1900. godini na jednu osminu u 2000. godini (tabela 4.1.).
TABELA 4.1. Populacija, po razvojnim grupama i glavnim regijama, 1950, 2005 i 2050 Populacija (milioni) 1950 2005 2050 2.519 6.465 9.076 813 1.211 1.236 1.707 5.253 7.840 201 759 1.735 1.506 4.494 6.104 224 906 1.937 1.396 3.905 5.217 547 728 653 167 561 783 172 331 438 13 33 48
Razvojne grupe i glavne regije Svijet Više razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Ostale manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija
Udjeli (procenti) 1950 2050 2050 100,0 100.0 100.0 32,3 18,7 13,6 67,7 81,3 86,4 8,0 11,7 19,1 59,8 69,5 67,3 8,9 14,0 21,3 55,4 60,4 57,5 21,7 11,3 7,2 6,6 8,7 8,6 6,8 5,1 4,8 0,5 0,5 0,5
Izvor: UN Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III: Analytical Report
SLIKA 4.4. Rast populacije, glavne regije, 1900-2000 7 6
Nerazvijene zemlje Razvijene zemlje
Milijarde
5 4 3 2 1 0 1900 1910
1920 1930
1940 1950 1960
1970 1980
1990 2000
Izvor: Population Bulletin, Vol. 59, No 1, March 2004
6
Statistika populacije, koja se bazira na UN metodologiji i definicijama iz 1950s, se razlikuje od ostalih globalnih statistika po teritorijalnom obuhvatu. Ona sve zemlje svrstava u dvije grupe: razvijene (više razvijene, razvijene ili industrijalizirane zemlje), u koje spadaju Australija, Kanada, Japan, Novi Zeland, SAD i itava Evropa, i nerazvijene zemlje (manje razvijene ili zemlje u razvoju), u koje spadaju sve preostale zemlje.
98
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Boks 4.2. Osnovni demografski pojmovi Apsolutni broj populacije - broj ljudi u nekom specifinom podruju u nekom specifinom vremenskom periodu Srednje doba starosti (Median Age) je doba u kojoj je ukupna populacija sastavljena od polovine starijih ludi i polovine mlaih ljudi. Stopa raanja (Birth Rate ili Crude Birth Rate) pokazuje broj živoroenih na 1.000 stanovnika u datoj godini. Generalna stopa fertiliteta (General Fertility Rate) je broj živoroenih na 1.000 žena starosti od 15-49 godina u datoj godini. Ponekad se ova stopa zove i stopa fertiliteta). Totalna stopa fertiliteta (Total Fertility Rate ili TFR) je prosjean broj djece koje bi jedna žena rodila pretpostavljajui da e sadašnje stope nataliteta za specifinu starosnu dob ostati konstantne kroz godine kada može roditi dijete - od 15 do 49 godina starosti. Stopa smrtnosti (Death Rate), koja se esto naziva i sirova stopa smrtnosti (the crude death rate) je broj umrlih na 1.000 ljudi u datoj godini. Oekivana doba života pri roenju (Life Expectancy) je procjena prosjenog broja dodatnih godina života koje neka osoba u trenutku roenja može da oekuje ako se stope smrtnosti za datu godinu ne budu mijenjale u periodu njegovog/njenog života. Migracija je geografsko kretanje ljudi preko specifine granice u cilju osnivanja novog stalnog ili polustalnog (privremenog) bivališta. Izrazi “imigracija” i “emigracija” oznaavaju pravce kretanja izmeu zemalja (meunarodna migracija). Stopa imigracije (Immigration Rate) je broj imigranata koji dolaze na neko odredište na 1.000 ljudi u destinaciji u datoj godini. Stopa emigracije (Emigration Rate) je broj emigranata koji je otputovao sa podruja porijekla na 1.000 ljudi podruja porijekla u datoj godini. Urbanizacija je poveanje u odnosu populacije koja živi u urbanim podrujima ili process kretanja ljudi prema gradovima ili guše naseljenim podrujima. Definicije urbanosti se razlikuju od zemlje do zemlje. Gustina populacije (Population Density) se uobiajeno izražava kao broj ljudi na jedinicu površine zemlje Prirodni priraštaj (Natural Increase) je višak (ili manjak) raanja nad umiranjem u populaciji u datom vremenskom periodu. Stopa prirodnog priraštaja (Rate of Natural Increase) je stopa po kojoj populacija raste (ili opada) u datoj godini zbog viška (ili deficita) raanja nad umiranjem, izražena kao procenat na bazi populacije. Ona ne obuhvata efekte imigracije ili emigracije. Stopa rasta (Growth Rate) je stopa po kojoj se poveava (ili smanjuje) populacija u datoj godini zbog prirodnog priraštaja i neto migracije, izražena kao procenat populacije. Stopa rasta uzima u obzir sve komponente rasta populacije: roenja, smrti i migraciju. Vrijeme (ili stopa) udvostruenja (Doubling Time) je broj godina koje su potrebne da populacija nekog podruja udvostrui svoju sadašnju veliinu, datu sa tekuom stopom rasta populacije.
Pogledajmo sada nešto detaljnije stanje svjetske populacije na pragu treeg milenija. 2000. godine je stopa nataliteta iznosila 22, a stopa mortaliteta 9, što znai da je svjetska populacija rasla po godišnjoj stopi od 1,3%. Meutim, u pojedinim zemaljama su stope rasta populacije bile vrlo razliite (mapa 4.1.). Visokoindustrijalizirane zemlje imaju niske stope nataliteta i mortaliteta, pa se godišnja stopa promjene stanovništva kree od -0,1 do 0,5; novoindustrijalizirane zemlje i velike zemlje u razvoju (Južna Koreja, Indija, Meksiko i Kina) imaju umjerene stope nataliteta i mortaliteta i godišnje stope promjene populacije u intervalu od 1,0 do 2,0, dok zemlje sa ogranienim industrijskim razvojem (Pakistan, Etiopija i Uganda) imaju visoke stope nataliteta i umjerene stope mortaliteta i godišnje stope promjene populacije od 2,0 pa naviše. U pravilu, najsiromašnije zemlje svijeta imaju i najvee stope rasta populacije.
Glava 4: Populacija i demografske promjene
99
Mapa 4.1. Stope rasta populacije, 2001
Izvor: World Bank (2003)
4.2. TRANZICIJA RASTA POPULACIJE I Malthuzijanski i prošireni Solow model objašnjavaju uticaj populacije na nivo prihoda per capita. Pri tome Malthuzijanski model tretira populaciju kao endogenu varijabilu (odreenu modelom), a prošireni Solow model kao egzogenu varijabilu (odreenu izvan modela). Malthuzijanski model, sa izuzetkom dva zadnja stoljea, za koje model ne važi, može dati dobra objašnjenja odnosa izmeu prihoda i stanovništva, dok Solow model može pokazati da se razlike izmeu stopa rasta populacije nekih zemalja mogu objasniti samo sa razlikama u prihodima. U savremenom prouavanju fenomena rasta populacije esto se koristi ideja demografske tranzicije, tj. proces kojim se demografske karakteristike neke zemlje transformiraju u skladu sa njenim razvojem. Demografska tranzicija se odvija kao rezultat meusobne interakcije promjene modela smrtnosti i raanja, tj. tranzicije umiranja (mortaliteta) i tranzicije plodnosti (fertiliteta). Ovaj proces tranzicije se u bogatim zemljama i siromašnim zemljama nalazi u razliitim fazama. Dok su u razvijenim zemljama procesi demografske tranzicije uglavnom završeni, u nerazvijenim zemljama se tranzicijski procesi odvijaju u punom jeku. Visoke stope rasta populacije u nerazvijenom svijetu se mogu objasniti nezavršenom tranzicijom, u kojoj stope mortaliteta padaju brže nego stope fertiliteta.
Demografska tranzicija Dugorone statistike serije o populaciji pokazuju da postoji visoka negativna korelacija izmeu nivoa prihoda i stepena rasta populacije (slika 4.1.). Istraživanja ovih relacija su rezultirala teorijom demografske
100 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj tranzicije, koja objašnjava veze izmeu fertiliteta, mortaliteta i ekonomskog razvoja (slika 4.5.). Po teoriji, dinamika rasta svjetske populacije se odvija u etiri tipine faze.7 U prvoj fazi demografske tranzicije populacija ima visoke stope nataliteta i visoke stope mortaliteta. U nekim zemljama te visoke stope mortaliteta reflektiraju uticaj okolinskih kapaciteta na stabiliziranje broja stanovnika. U najveem broju zemalja visoke stope nataliteta prate visoke stope mortaliteta, koje se poveavaju u periodima ratova, gladi i pandemija. Naprimjer, u 14. stoljeu je kuga reducirala populaciju Kine i Evrope za jednu treinu,8 dok su kasnije hronine infekcije i neishranjenost bili odgovorni za visoku smrtnost djece i visoke fluktuacije stopa nataliteta i mortaliteta. U drugoj fazi demografske tranzicije rastui prihodi poboljšavaju ishranu i stanje javnog zdravstva, što strmo obara stope mortaliteta. Pošto stope nataliteta i dalje ostaju visoke, to populacija raste vrlo brzo – po stopama od 2,5% do 3,0% godišnje. U treoj fazi demografske tranzicije ekonomske sile, kao što su poveani troškovi odgoja djece i izdržavanja porodice, reduciranje ekonomskih prednosti velikih porodica i promjene ekonomske i socijalne uloge žene utiu na smanjivanje stopa fertiliteta. Na poetku ove faze stope nataliteta su visoke, ali se na kraju približavaju stopama mortaliteta. Broj starijih osoba raste, a stanovništvo se koncentrira u visokoproduktivnim zanimanjima i u gradovima.
SLIKA 4.5. Teorija demografske tranzicije
Stope nataliteta/mortaliteta
Faza 1
Faza 3
Faza 2
Faza 4
Stopa nataliteta Prirodno poveanje
Stopa mortaliteta
Vrijeme
Izvor: Population Reference Bureau (2004)
U etvrtoj fazi stope nataliteta su blizu ili jednake stopama mortaliteta, tj. dostiže se nulta stopa rasta populacije, nakon ega stope nataliteta padaju na nivo ispod nivoa stopa mortaliteta. Ukupni broj stanovnika poinje postepeno opadati.
7 8
Todaro (1989). McNeil (1976).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
101
Teorijom demografske tranzicije se može objasniti dinamika demografskih promjena u razvijenim zemljama. Kada su se kod njih u 17. i 18. stoljeu poboljšali materijalni uslovi, broj novoroenih je premašio broj umrlih, pa je populacija poela da raste. Bolja higijena i javne sanitarije su unaprijedili ope stanje zdravstva, a rast i širenje trgovine su poboljšali ponudu hrane i enormno unaprijedili ishranu stanovništva. Ranije visoke fluktuacije smrtnosti su prestale, pa se oekivano životno doba ljudi postepeno poveavalo. Zbog kasnijih ženidbi i udaja, ubrzane industrijalizacije, poveanih aspiracija i želja ljudi, urbanizacije i ostalih faktora, stope nataliteta su se, takoer, smanjile. U industrijski razvijenim zemljama se demografska tranzicija, tj. pomak sa visokih stopa nataliteta i mortaliteta ka niskim stopama nataliteta i mortaliteta, odvijala u 19. i na poetku 20. stoljea, dok je u mnogim zemljama u razvoju poela tek sredinom 20. stoljea. Iako su u zemljama u razvoju brzina i putevi opadanja nataliteta i mortaliteta jako varirali od zemlje do zemlje, i kod njih je demografska tranzicija postala dominantan model demografskih promjena.9 Danas su mnoge zemlje „kompletirale” svoju demografsku tranziciju. Natalitet i mortalitet su na niskim nivoima, a prirodni priraštaj stanovništva je mali, ako ga uope i ima. Mnoge zemlje u razvoju se nalaze u drugoj fazi tranzicije ili na prelazu iz druge u treu fazu, u kojoj natalitet i mortalitet opadaju po razliitim stopama, ali su te stope još uvijek visoke u odnosu na Evropu i druge razvijene regije (slika 4.6.). Mnoge zemlje sa niskim natalitetom su ušle u „drugu demografsku tranziciju”, u kojoj su stope nataliteta ispod nivoa prirodne stope zamjene stanovništva (dva djeteta). Ovaj oblik tranzicije je vezan za vee mogunosti obrazovanja i zapošljavanja žena, opu raspoloživost kontracepcijskih sredstava, rast neformalnih brakova i materinstava bez brakova, te rast individualizma i materijalizma.10
SLIKA 4.6. Stope nataliteta i mortaliteta, 1850-2000 Roenja/smrti na 1.000 ljudi 50 Stopa mortaliteta u zemljama u razvoju
Stopa nataliteta u zemljama u razvoju
40 Prirodno poveanje populacije
Prirodno poveanje populacije 30
20
10
Stopa mortaliteta u razvijenim zemljama
0 1850
1875
Izvor: Soubbotina (2004). 9 10
Lee (2003). Van de Kaa (1987).
Stopa nataliteta u razvijenim zemljama
1900
1925
1950
1975
2000
102 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj U diskusijama o demografskoj tranziciji treba napraviti razliku izmeu spontane i inducirane tranzicije. Spontana tranzicija se odvija u razvijenim zemljama u okvirima njihovog ukupnog razvoja, dok je inducirana tranzicija, koja se odvija u zemljama u razvoju prije pojave njihovog snažnijeg socioekonomskog razvoja, rezultat državnih politika i programa planiranja porodica. Ruska federacija, kao i neke druge zemlje Centralne i Istone Evrope, su glavni izuzeci od teorije demografske tranzicije. Tamo se krajem 1980s i tokom 1990s stopa mortaliteta ak i poveala. Naprimjer, sredinom 1990s je u Ruskoj federaciji stopa smrtnosti iznosila 15 ljudi na 1.000 stanovnika (kao u zemljama Podsaharske Afrike), dok je stopa smrtnosti u najveem broju zemalja u razvoju iznosila 9, a u razvijenim zemljama 8. Ovaj dramatini, u dosadašnjoj historiji nezabilježen, reverzibilni trend mortaliteta se djelimino može objasniti veim mortalitetom odraslih muškaraca - poveanim brojem kardiovaskularnih oboljenja starijih te incidentnim životnim situacijama, suicidima, ubistvima mlaih slojeva populacije. Mnogi od ovih faktora su posljedice nesigurnosti, stresova, loših životnih uslova, prekomjernog konzumiranja alkohola i duhana.
Tranzicija mortaliteta SLIKA 4.7. Oekivana doba života u razvijenim zemljama Oekivana doba života pri roenju (godine) 70 Švedska 70 60 Sjedinjene Države Engleska
50 40 Japan Francuska
30
2000
1950
1900
1850
1800
1750
20
Izvor: Livi-Bacci (1997).
Opadanje smrtnosti je jedna od najznaajnijih transformacija u dosadašnjoj humanoj historiji. Gledano sa današnjeg aspekta ponekad je teško razumjeti životnu nesigurnost sa kojom su se naši preci sretali tokom cijele historije ljudskog bia, pa ak i prije 50 godina. Slika 4.7. prikazuje evoluciju oekivanog doba života u razvijenim zemljama u zadnja dva stoljea. I u velikom broju zemalja u razvoju statistika pokazuje znatno poveanje životne dobi, jer se tamo tranzicija mortaliteta odvija ak i brže nego u zemljama razvijenog svijeta. Naprimjer, u Indiji se oekivano doba
Glava 4: Populacija i demografske promjene
103
života povealo sa 26,9 godina u 1930. godini na 55,6 godina u 1980. godini, dok je Francuskoj za isti obim promjena trebalo tri puta više godina: sa 27,9 godina u 1755. godini na 56,7 godina u 1930. godini.11 Pored toga, u nerazvijenom svijetu se tranzicija dešava na dosta nižim nivoima prihoda per capita. Naprimjer, Indija je dostigla oekivano doba života od 55,6 godina u 1980. godini na nivou prihoda per capita od 1.239 USD, dok je Francuska dostigla oekivano doba života od 56,7 godina u 1930. godini sa prihodom per capita od 4.998 USD. Za reduciranje mortaliteta su najzaslužnija tri faktora. Prvo, postignuto je znaajno poboljšanje životnog standarda, prije svega kvantiteta i kvaliteta ishrane. Kako je predindustrijska populacija bila esto hronino neishranjena, ljudi su umirali i od onih bolesti koje bi u uslovima bolje ishrane bile lako savladive. Vremenom su ljudi postajali bogatiji, sitiji i otporniji na bolesti. Pored toga, i ostala poboljšanja životnog standarda, kao, naprimjer, bolji uslovi stanovanja i pranje odjee, su reducirali bolesti. Drugi faktor snižavanja smrtnosti se odnosi na poboljšanje funkcije javnog zdravstva, te obezbjeenje iste vode i drenaže movara. Trei faktor koji je smanjivao smrtnost je bio dramatini napredak u lijeenju bolesti. U zemljama koje su prve doživjele ekonomski boom, ova tri faktora su, manje ili više, dolazila jedan iza drugog - prvo bolja ishrana i stanovanje, zatim poboljšanje javnog zdravstva, a tek onda medicinska unapreenja. uveni ekonomski historiar Robert Fogel je zakljuio da se sa unapreenjem prehrane u Engleskoj i Francuskoj u periodu od 1775. do 1875. godine može objasniti 90% pada mortaliteta.12 U drugoj polovini 19. stoljea je u velikim gradovima razvijenih zemalja došlo do uvoenja modernih sistema za otpadne i pitke vode, što je dodatno reduciralo mortalitet zbog suzbijanja kolere i tipoidne groznice. Poboljšanje medicinskog tretmana je dalo znaajniji doprinos samo u 20. stoljeu. Brzo opadanje mortaliteta u zemljama u razvoju je posljedica injenice da su mnoga unapreenja koja su se sporo akumulirala u razvijenim zemljama došla u nerazvijeni svijet „u paketu“. Zemlje u razvoju i meunarodne razvojne i nevladine organizacije su neposredno prije, te odmah nakon Drugog svjetskog rata, brzo i masovno primjenjivale moderne tehnike javnog zdravstva i medicine. Ovo objašnjava zašto su zemlje u razvoju smanjivale mortalitet na znatno nižem nivou prihoda per capita nego razvijeni svijet.
Tranzicija fertiliteta Kao ilustracija za tranziciju fertiliteta13 poslužie nam kretanje ukupne stope fertiliteta u SAD u periodu od 1860. godine do 2000. godine (slika 4.8.). Iz slike se vidi da je u posljednjih 140 godina fertilitet u SAD dramatino smanjen - sa preko petero djece po ženi na dvoje djece po ženi. Ali, za razliku od promjena mortaliteta, promjene fertiliteta ne teku baš tako glatko - uoljive su vidne, privremene interupcije u trendovima fertiliteta. Isti model, posebno mali fertilitet u toku „Velike depresije“ i Drugog svjetskog rata, kojeg je naslijedila poslijeratna baby-boom euforija fertiliteta u periodu od 1946. do 1964. godine, se odvijao širom razvijenog svijeta. 11 12 13
Kalemli-Ozcan (2002). Fogel (1997). Demografi mjere plodnost indikatorom koji se zove ukupna stopa fertiliteta (Total Fertility Rate ili TFR), koja prikazuje prosjean broj djece koju bi žena rodila pretpostavljajui da e sadašnje stope nataliteta za specifinu starosnu dob ostati konstantne kroz godine kada može raati djecu; od 15 do 49 godina starosti. Naprimjer, ako su žene stare izmeu 20-39 godina raale prosjeno 0,2 djece godišnje, a žene izvan te grupe nisu imale djece, onda TFR iznosi 4 (20 godina pomnoženo sa 0,2 djece godišnje).
104 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 4.8. Ukupna stopa fertiliteta u SAD, 1860-2000 Ukupna stopa fertiliteta 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 2000
1990
1980
1970
1960
1950
1940
1930
1920
1910
1900
1890
1880
1870
1860
1,0
Izvori: Coale and Zelnik (1963); Wade (1989).
Promjene fertiliteta u nerazvijenim zemljama, slino kao kod mortaliteta, su se dogaale u kraem vremenskom intervalu nego promjene fertiliteta u razvijenim zemljama. Naprimjer, snižavanje TFP u SAD sa 5 na 3 je trajalo 63 godina (od 1862. do 1925. godine), dok se to u Indoneziji desilo za samo 15 godina, od 1975. do 1990. godine. Iz gornje slike se može uoiti da je TFR u SAD prije 150 godina bila isto toliko visoka kao što sada iznosi u nerazvijenom svijetu. Isto se dešavalo i u Evropi - u 18. stoljeu je i u Engleskoj i u Francuskoj i u Španiji TFP bila vea od 5. Ali, u nerazvijenim zemljama i mortalitet i fertilitet su opadali brže u odnosu na razvijene zemlje, pri emu je pad mortaliteta bio brži od pada nataliteta. Osim toga, u mnogim nerazvijenim državama tranzicija fertiliteta je još dosta daleko od svog završetka. Zbog toga se, u cilju boljeg razumijevanje buduih demografskih dogaanja, moraju šire elaborirati raspoloživi mehanizmi sa kojima se može uticati na tranziciju fertiliteta.
4.3. MEHANIZMI TRANZICIJE FERTILITETA Ako se pažljivije pogleda dinamika populacijskih promjena, može se lako uoiti da dinamika promjena zavisi od promjena nataliteta i mortaliteta te starosne strukture stanovništva. Broj novoroenih zavisi od broja ljudi koji se nalaze u plodnim godinama i broja djece koje može roditi mogua majka, tj. od stope fertiliteta. Stopa fertiliteta jako varira, kako u pojedinim zemljama ili grupama zemalja, tako i u pojedinim vremenskim periodima (slika 4.9.). Prije pedeset godina je prosjena totalna stopa fertiliteta u nerazvijenim zemljama iznosila 6,2, a u razvijenim zemljama 2,8. Visoka plodnost i smanjena smrtnost su 1960s izazvale eksplozivni rast populacije, posebno u nerazvijenim zemljama, što je pokrenulo mnoge akcije za smanjivanje fertiliteta. Zahvaljujui tome, fertilitet je poeo opadati, ali sa razliitim intenzitetom u razliitim podrujima svijeta. U
Glava 4: Populacija i demografske promjene
105
odnosu na 1950. godinu, u 2003. godini je totalna stopa fertiliteta u Aziji pala sa 5,9 na 2,6,14 u Africi sa 6,7 na 5,2, u Latinskoj Americi sa 5,9 na 2,7, dok je u Sjevernoj Americi i Evropi pad TFR bio ispod granice prirodne zamjene stanovništva od 2,1 (sa 3,5 na 2,0 odnosno sa 2,7 na 1,4).
SLIKA 4.9. Nivoi fertiliteta u glavnim regijama svijeta, 1950 i 2003 8 7
6,7
1950-55 5,9
6
5,9
2003
Djece po ženi
5,2
5 4
3,5 2,7
2,6
3
2,7 2
2
1,4
1 0 Af rika
Azija
Lat. Am erik a i Karibi
Sjev erna Am erik a
Ev ropa
Izvor: Haub (2003)
Ekonomska teorija fertiliteta
Troškovi (cijena) djece
Slika 4.10. Mikroekonomija plodnosti
Prirodno poveanje populacije Broj djece u jednoj porodici
Izvor: Perman (1996). 14
Tranzicija mortaliteta se može ekonomski dosta jednostavno objasniti. Što ljudi postaju bogatiji, oni poinju trošiti više korisnih stvari, kao što su hrana, stanovanje, rekreacija itd, koje im omoguavaju kvalitetniji i duži život. Kako veina ljudi želi da živi duže i zdravije, njihova društva brže usvajaju nove tehnike za reduciranje i lijeenje bolesti. Ali, tranziciju fertiliteta je ekonomski mnogo teže objasniti. U svakoj porodici su djeca poželjna i dobrodošla na isti nain kao što je poželjno zdravlje i dugovjenost. Zašto, dakle, graani onih zemalja koje postaju bogatije žele da imaju mnogo manje djece nego graani siromašnih zemalja? Kod ekonomskog objašnjavanja fertiliteta su važne dvije determinante - broj djece koje e
Regionalni prosjeci maskiraju razliite nivoe i trendove u pojedinim zemljama u razvoju. Naprimjer, TFR Kine od 1,7 u 2003. godini je znatno ispod TFR ostalih azijskih zemalja. Azijski TFR bez Kine iznosi 3,1.
106 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj jedna žena roditi u svojim reproduktivnim godinama te oekivano trajanje života djeteta pri roenju. Prva determinanta uglavnom zavisi od izbora roditelja, dok je druga vezana za unapreenje zdravstva. Ekonomska teorija fertiliteta (slika 4.10.) polazi od premise da izbor veliine porodice zavisi od marginalnih troškova i koristi od broja djece u porodici. Marginalni troškovi zavise od troškova trudnoe, odgoja djece i njihovog obrazovanja, ukljuujui i oportunitetne troškove koji se odnose na uloženo vrijeme roditelja u ove aktivnosti. Pretpostavka je da rastom veliine porodice ovi troškovi blago rastu. Na marginalne beneficije porodice utiu fizike beneficije djece, doprinos djece porodinim prihodima i granica do koje se veom porodicom pojaava starosna sigurnost lanova porodice. Pomou mikroekonomske teorije fertiliteta mogu se objasniti razlozi zbog ega je poveano blagostanje povezano sa redukcijom fertiliteta. Takoer, ova teorija se može upotrijebiti kod odgovora na glavna pitanja kontrole veliine populacije. Naprimjer, pomou ove teorije vlasti mogu donijeti odgovarajue mjere za ohrabrivanje smanjivanja veliine porodice.
Reduciranje fertiliteta Sredstva I prije nego što je Malthus otvorio pitanje smanjivanja fertiliteta kao važnog naina da se ovjeanstvo spasi od sirotinje, ljudi su znali kako da izbjegnu stvaranje djece, a da pri tome ne zapostave arolije seksa. Prvi pisani tragovi o kontroli raanja je pronaen u tzv. Kahun medicinskom papirusu (1850 p.n.e.), na kome su napisana tri uputstva za pravljenje vaginalne blokade, ukljuujui krokodilski izmet i fermentirano tijesto. I Biblija preporuuje korištenje nekih metoda za sprijeavanje zaea, a i mnogi grki medicinski tekstovi raspravljaju o kontracepcijskim napicima, fizikim preprekama i epiima, kao i tehnikama izvoenja abortusa. U ljudskoj historiji su brojne kulture prakticirale infanticid kao sredstvo za kontrolu veliine porodice. Grci su djecu roenu iz akata silovanja ili branih preljuba ostavljali na milost i nemilost prirodi, ali su poznavali i brojne tehnike ograniavanja broja djece.15 Praksa odricanja od raanja je nastavljena u Evropi, a ponekad je ohrabrivana i akcijama katolike crkve uzimanja nahoadi.16 Za spreavanje fertiliteta se u 17. stoljeu preporuivao model relativno kasnih ženidbi - 28. godina za muškarce i 27 godina za žene (ovo je jedini metod kontrole raanja kojeg je Malthus, inae visoki vjerski dužnosnik, preporuivao). U mnogim kulturama je fertilitet spreavan dugim periodom dojenja. Naprimjer, 1999. godine, u Indoneziji je prosjeno vrijeme dojenja iznosilo 24 mjeseca.17 U zadnja dva stoljea su tehnologije za kontrolu raanja znatno uznapredovale. Kondomi, koji postoje hiljade godina, su poslije pronalaska vulkanizirane gume 1844. godine, znatno poboljšali kvalitet i smanjili cijenu; cervikalna kapa je izmišljena 1838. godine, dijafragma 1882. godine, intrauterijske naprave 1909. godine, a pilule za kontracepciju 1960s. Paralelno sa tehnološkim promjenama odvijale su se i socijalne promjene percepcije raanja, te kreirale državne politike kontrole plodnosti. Naprimjer, kada je pionir kontrole raanja u SAD Margaret Sanger (1879-1966) 1916. godine otvorila prvu kliniku za kontrolu raanja, odmah je bila zatvorena, uz osudu 15 16 17
McLaren (1990); Riddle (1992). Kertzer (1993). Berg and Brems (1989); Population Reference Bureau (1999).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
107
tadašnjeg amerikog predsjednika Theodora Roosevelta: „Žena koja izbjegava trudnou se ne razlikuje od vojnika koji baci svoju pušku i napusti bitku.“ Tek su 1965. godine usvojeni odgovarajui zakoni koji su omoguavali kontracepciju. I mnoge evropske zemlje su skoro itavo 20. stoljee prakticirale politike koje su bile neprijateljske prema kontroli raanja. Poslije Drugog svjetskog rata su u nerazvijenom svijetu, zbog narasle zabrinutosti za posljedice brzog rasta populacije, naklonosti prema politikama koje ohrabuju ogranienje raanja rasla. Do 1990. godine 85% stanovništva svih zemalja u razvoju je živjelo u zemljama u kojima su vlasti shvatile da je stopa fertiliteta u njihovim zemljama isuviše visoka.18 Da li se poveanim mogunostima upotrebe kontracepcijskih sredstava i promjenama politika prema fertilitetu može objasniti tranzicija fertiliteta? Za Evropu je odgovor negativan, jer se glavno smanjivanje stopa fertiliteta dogodilo prije nego što su se pojavila moderna kontracepcijska sredstva. U Velikoj Britaniji je, naprimjer, 1910. godine, u sredini perioda glavnog pada fertiliteta, samo 16% branih parova uporebljavalo neko od mehanikih sredstava kontracepcije.19 U nerazvijenom svijetu je bilo potpuno drukije, jer opadanje fertiliteta nije bilo u skladu sa poveanom upotrebom sredstava za kontrolu raanja. Naprimjer, u periodu od ranih 1960s do 1998. godine je udio branih partnera starosti izmeu 15-49 godina, koji su upotrebljavali jedan od vidova kontracepcije porastao sa 9% na 55%, ali ovo naraslo interesiranje za upotrebu kontracepcijskih sredstava nije proizvelo pad fertiliteta.20 Studije efektivnosti programa planiranja porodica (boks 4.3.) su potvrdile da se programima može objasniti samo 10% do 40% pada fertiliteta,21 dok se preostali dio pada objašnjava promjenom prioriteta, tj. brojem djece koje želi da ima jedna porodica.
Boks 4.3. Programi planiranja porodice i njihovi efekti Smatra se da je od brojnih programa za redukciju plodnosti najefikasniji program bio kineska „politika jednog djeteta“, kojeg je Kina poela sprovoditi 1979. godine, uz znatna ogranienja ljudskih prava. Politike su instrumentima beneficija i kazni podsticale smanjivanje fertiliteta. Naprimjer, brani parovi koji su se obavezivali da e imati samo jedno dijete, primali su vee plae, imali prioritet u dodjeli stanova i preferencijalne stanarine, dok su brani parovi koji su imali „previše“ djece ponekad plaali „troškove socijalne obaveze“ kao protivtežu troškova koje su svojim viškom djece prouzrokovali društvu. Obaveza porodica u planiranju veliine porodice je ak inkorporirana u kineski ustav. Ove politike su imale dramatian efekat: u 1995. godini je TFP pala na 1,76 u odnosu na 5,99 u periodu od 1965. do 1970. godine. Procjenjuje se da su do 2000. godine, kada je politika planiranja porodice znatno ublažena, ukupni efekti neraanja iznosili 70 miliona djece. 1970s je indijska vlada upotrijebila drakonske mjere za smanjivanje fertilliteta. Ljudi su bukvalno hvatani na ulici i nasilno sterilizirani, nakon ega su kao „nagradu“ za „dobrovoljno ueše“ dobijali tada popularne tranzistorske radioaparate. Samo u 1976. godini je tako sterilizirano preko 8 miliona ljudi. Zbog svoje brutalnosti i ekstremne nepopularnosti, ovaj program je brzo zaustavljen. Nasuprot ovim programima „vrste ruke“, veina programa za planiranje porodica u siromašnom svijetu se bazirala na obrazovanju i ubjeivanju. Meksika vlada na nacionalnoj televiziji od 1974. godine emitira jingle „male porodice žive bolje“. U Indiji je kampanja za ohrabrivanje porodica sa dvoje djece imala slogan "nas dvoje i naše dvoje“. 1970s i 1980s je Indonezija sprovodila vrlo širok program pomou kojeg je distribuirala besplatna 18 19 20 21
Bongaarts (1994). McLaren (1990). Sadik (1991), United Nations (1998). Keyfitz (1989).
108 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj kontracepcijska sredstva i edukacijske materijale u 40.000 seoskih centara. Program kontrole raanja se sprovodio uporno i tvrdoglavo: davanjem 5 rupija porodici sa dva djeteta sa porukom „planiranje porodice: put prosperiteta“, emitiranjem nacionalnog jingla o planiranju porodice, dok su se širom zemlje svakog dana u 17 sati oglašavale sirene podsjeajui žene da je došlo vrijeme za uzimanje kontracepcijskih pilula. Broj porodica koje su uestvovale u programima kontrole raanja se poveao sa 400.000 u 1972. godini na 18,6 miliona u 1989. godini, dok je u istom periodu TFR pala sa 5,6 na 3,4 djece po ženi.22 Ali, neke zemlje u razvoju nisu ohrabrivale smanjivanje plodnosti, a neke su ak radile i protiv. U Etiopiji se, naprimjer, nekoliko vlada protivilo planiranju porodica, prvenstveno iz religioznih razloga, a pored toga, ti programi su esto bili posmatrani kao programi koji imaju za cilj limitiranje rasta jedne etnike grupe na raun druge etnike grupe. Rezultat je bio odgovarajui: u periodu od 1975. do 1995. godine je TFR porasla sa 5,2 na 7,4.23 Istraživai programa kontrole raanje nisu jedinstveni u ocjeni njihove efikasnosti i efektivnosti. Neki procjenjuju da su državni programi prouzrokovali samo trivijalne efekte, dok drugi smatraju da se programima može pripisati 40% redukcije fertiliteta u periodu od 1960s do 1990s. Zagovornici efikasnosti vladinih programa smatraju da jaki programi planiranja porodice mogu smanjiti ukupnu stopu fertiliteta ak za jedno dijete po ženi. Adaprirano prema Weil (2005) str. 109.
Slika 4.11. Poželjne vs stvarne stope fertiliteta Ukupna stopa fertiliteta Jemen
9 Nigerija Togo
8 7
Pakistan
6
Mali
Bolivija
5 4 3 2 1 0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Poželjni fertilitet
Izvor: Pritchett (1994).
Ali, ini se da ova promjena prioriteta ide dosta sporo, posebno u nekim zemljama i regijama. Slika 4.11. pokazuje rezultate istraživanja relacija izmeu stvarne plodnosti i poželjne plodnosti kod veeg broja zemalja u razvoju (poželjni fertilitet je utvren za svaku zemlju posebno na osnovu ankete u kojoj su se žene izjašnjavale o idealnoj veliini porodice). Ako bi poželjna plodnost bila jednaka stvarnoj plodnosti, onda bi podaci ležali na kosoj liniji od 45 stepeni. Meutim, skoro u svim nerazvijenim zemljama poželjna plodnost se nalazi iznad te linije, što znai da je stvarna plodnost vea nego poželjna. Ali, u skoro svim zemljama je poželjna plodnost vrlo blizu stvarnoj 22 23
Keyfitz (1989). Berhanu and Hogan (1997).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
109
plodnosti, sa razlikom od samo 0,86 djece po ženi. Samo kod nekoliko zemalja je aktuelna plodnost mnogo vea nego poželjna plodnost (Bolivija, Pakistan i Togo). Ove injenice ukazuju da su kod mnogih zemalja mogunosti smanjivanja plodnosti klasinim metodama limitirane, pa zato treba tražiti i neke druge mogunosti i neke druge motive.24
Motivi Ideja da je ekonomski rast najbolji put za smanjivanje plodnosti je dobro promovirana na godišnjoj konfereciji UN 1975. godine sloganom „Razvoj je najbolje kontracepcijsko sredstvo“. I mikroekonomska teorija fertiliteta objašnjava zašto je put do veeg blagostanja povezan sa redukcijom fertiliteta. Ta teorija nam pomaže da uoimo nekoliko pravaca na kojima se odgovarajuim politikama ohrabrivanja smanjivanja porodica može sniziti plodnost. Prvi pravac se odnosi na efekte koje donosi redukcija mortaliteta. Prethodno smo vidjeli da opadanje mortaliteta prouzrokuje i opadanje fertiliteta. Prije svega, savremene porodice se više ne brinu o broju djece koje e imati, nego o broju djece koja e preživjeti djetinjstvo, a u nekim društvima i kada e dobiti preživjelog sina–nasljednika. Ukoliko mortalitet padne, sasvim je mogue da porodica ima isti broj preživjele djece i sa nižim fertilitetom, tj. pad smrtnosti eliminira potrebu za dodatnim fertilitetom. Drugi pravac vodi ka poveanju nivoa obrazovanja žena i djevojica. Obrazovanija žena ima vee šanse da dobije bolje plaen posao, što dalje utie na smanjivanje želje za djecom. Edukacija žena i djevojica unapreuje efektivnost upotrebe kontracepcijskih sredstava i poveava efikasnost ostalih programa planiranja porodica. Vee ueše žena u obrazovanju, takoer, može poboljšati njihov socijalni status i nezavisnost. Empirijski je dokazano da su u zemljama gdje se žene duže obrazuju stope plodnosti niže nego u zemljama u kojima je vrijeme obrazovanje žena krae. 1970s u Latinskoj Americi žene sa sedam ili više godina obrazovanja su imale ukupnu stopu fertiliteta 3,2, a žene do tri godine obrazovanja 6,2.25 Trei pravac se odnosi na efekte prihoda i supstitucije. Logika efekata je vrlo prosta - ljudi vrednuju djecu baš kao što vrednuju i drugu robu za koju troše resurse. Kada ljudi postaju bogatiji, oni više troše drugih „normalnih” roba. Pošto sa porastom prihoda raste i „cijena djece” (djeca zahtijevaju više roditeljskog vremena, više sredstava za život, obrazovanje itd.), raste i potreba da se troškovi odgoja djece supstituiraju i preusmjere na vee koliine „normalne” robe, ime se snižava prag poželjne plodnosti. Posebne efekte proizvodi rast relativnih plaa žena u odnosu na muškarce. Naprimjer, u SAD je u periodu od 1890. do 1988. godine relativna plaa žena u odnosu na muškarce poveana sa 46% na 67%, što je povealo cijenu rada žena i cijenu odgoja djece, što je sve skupa uticalo na pad fertiliteta.26 etvrti pravac je povezan sa resursnim tokovima koji mse odvijaju izmeu roditelja i djece. Kada se neka zemlja brže razvija, ekonomske beneficije koje ostvaruju djeca opadaju, a troškovi odgoja djece rastu. U najnerazvijenim zemljama i danas se djeca posmatraju kao produktivni faktor, jer su u stanju da obavljaju jednostavne seoske poslove. U nekoj studiji o ruralnim podrujima u Bangladešu je zakljueno da dijete preko 12. godina starosti može zaraditi toliko novaca sa kojima se mogu kompenzirati svi troškovi koje je u dosadašnjem njegovom odgoju imala porodica (hrana, odjea, smještaj). Slina iskustva su zabilježena i u 24 25 26
Pritchett (1994). Schultz (1997). Galor and Weil (1996).
110 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Evropi u 19. stoljeu. Francuska vlada je porodicama koje su se brinule o napuštenoj djeci dodjeljivala nadoknadu koja je opadala sa godinama starosti djeteta sve do 12. godine života.27 U zemljama u razvoju se djeca uglavnom brinu o starim roditeljima. Ako pri tome drugi izvori za podršku starijih nisu na raspolaganju, raanje djece (posebno sinova) postaje ekonomska potreba porodice. U razvijenim zemljama se ovaj problem rješava starosnim shemama štednje i sistemima starosnih penzija, što reducira potrebu porodica za raanjem nove djece. Peti pravac se odnosi na kompromise izmeu kvaliteta i kvantiteta. Roditelji smatraju da e resursi koje su usmjerili na uzgoj i edukaciju djece obezbjediti djeci bolje zdravlje, vee zarade u životu i, generalno, bolji život. Ove investicije su ustvari investicije u kvalitet života djece. Ovaj kvalitet se može vrednovati na više naina. Naprimjer, ako roditelji oekuju da e im u starosti njihova djeca biti glavni oslonac, oni e nastojati da im djeca budu zdravija i obrazovanija, kako bi što više zaraivala i pružila im u starosti veu pažnju. Ali, ukoliko to nije sluaj, roditelji mogu biti motivirani samo sreom i uspjesima svoje djece.
Programi Kontrola populacije je postala vrlo važan faktor za poveanje blagostanja, dok su programi za reduciranje stopa nataliteta bili i ostali vrlo popularni u mnogim zemljama nerazvijenog svijeta. Ti programi se, pored kontrole migracije, oslanjaju na strategije ekonomskog razvoja, metode planiranja porodica, na sprovoenje socioekonomskih promjena i na njihove kombinacije. Programi koji su pretežno usmjereni na ekonomski razvoj žele da smanje stopu rasta nacionalne populacije. Ovo smanjenje može biti rezultat niza razliitih faktora koji su vezani za ekonomski prosperitet. Naprimjer, viši životni standard smanjuje želju za veim brojem djece, jer su oba roditelja radno aktivno angažirana; ili su penzijski sistemi i sheme povoljni, ili su troškovi odgoja djece visoki ili njihovo obrazovanje i obuka skrauju vrijeme koje se posvjeuje djeci. Programi koji imaju prvenstveni cilj planiranje porodice obezbijeuju porodicama obrazovne i tehnološke usluge, što im pomaže kod planiranja raanja djece. Sistemi planiranja porodica se razlikuju od zemlje do zemlje u odnosu na njihov ekonomski razvoj, religiju i kulturu. U mnogim zemljama u razvoju su ovi programi bili od velike koristi, kao naprimjer u Kini, Indoneziji, Brazilu, Barbadosu, Kubi, Kolumbiji, Kostariki, Fidžiju, Hong Kongu, Jamajci, Mauricijusu, Meksiku, Tajlandu, Singapuru, Južnoj Koreji, Tajvanu i Venezueli. Meutim, u nekim zemljama zbog ekonomskih, religioznih ili kulturoloških razloga ovi programi nisu imali baš puno uspjeha. Indija je bila prva zemlja na svijetu koja je još 1952. godine, kada je imala 400 miliona stanovnika, poela sprovoditi program planiranja porodica. Ali, zbog lošeg planiranja, socijalne nesigurnosti, nejednakosti polova i podinvestiranja, programi su bili odreda bili neuspješni. Indija je 2002. godine poveala broj stanovnika na 1 milijardu ljudi. Programi koji su se bazirali na socio-ekonomskim promjenama naješe podrazumjevaju donošenje niza povlastica za reduciranje stopa fertiliteta. Naprimjer, kineska politika „jednog djeteta” je obezbjeivala ekonomske nagrade porodicama sa manje djece, kao što su, naprimjer, razni bonusi na plae, dodaci za ishranu i kupovinu hrane, vee penzije, poboljšani uslovi stanovanja, vea zdravstvena zaštita i plaanje školarine za jedno dijete.
27
Cain (1977); Fuchs (1984).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
111
Iskustva su pokazala da je najefikasniji nain za redukciju veliine porodice ekonomski razvoj, a posebno prelazak sa intenzivne poljoprivredne proizvodnje na moderni farmerski nain rada, u kojem radnici zaposleni na farmi osvaruju svoje prihode na tržištu rada. Time se najbrže prevazilazi tradicionalno shvatanje o broju djece kao sredstvu za ostvarivanje porodinih prihoda. To, ustvari, znai da se prilikom stvaranja tržišta rada u agrarnom sektoru moraju mnogo jasnije definirati imovinska prava, mora se lokalnim zajednicama dati vea kontrola korištenja lokalnih resursa, a treba kreirati i takve sisteme povlastica koji e na održiv nain obezbijediti funkcioniranje tržišta rada. Pri tome set finansijskih povlastica može biti veoma širok. Naprimjer, porodicama sa puno djece se mogu uvesti finansijski penali, ili, alternativno, ako postojee poreske i socijalne povlastice kreiraju finansijske kompenzacije za porodice sa puno djece, one se mogu reducirati ili ukinuti. Kreatorima populacijskih politika su na raspolaganju brojne mogunosti: od sistema poreskih olakšica i djeijih beneficija, kofinansiranja ishrane, troškova pristupa zdravstvenim i obrazovnim institucijama itd. Iskustva Kine pokazuju da sistem državnih povlastica i državnih destimulacija može biti vrlo moan instrument za kontrolu broja stanovnika.
4.4. PROGNOZE RASTA POPULACIJE Pri odreivanju nivoa prihoda per capita neke zemlje rast populacije igra vrlo bitnu ulogu. Zemlje u kojima je populacija vea u odnosu na raspoložive resurse su siromašnije. I zemlje u kojima populacija raste brzo, zbog efekta razblaživanja kapitala, su, takoer, siromašnije. Pored toga je niska plodnost usko povezana sa poveavanjem iznosa kapitala koji roditelji investiraju u kvalitet svoje djece, koji e kasnije donijeti brži ekonomski rast. Pored efekata koje populacijski problemi prouzrokuju na nivou zemlje, vrlo je važno prouiti i djelovanje rasta populacije u svijetu kao cjelini. Naime, neka zemlja e nedostatak vlastitih resursa prevazii njihovim uvozom iz drugih zemalja, meutim nedostatak resursa za svijet kao cjelinu nije mogue rješavati na takav nain, ako se rješenja mogu uope i nai. Planeta Zemlja je zatvoreni sistem u kojem su uspostavljeni i uravnoteženi kružni resursni tokovi. Zato je veliina globalne populacije relevantno pitanje za svaku zemlju, za globalne okolinske probleme i za globalnu ekonomiju, koja se sve više širi. Budunost mnogih stvari o kojima smo do sada raspravljali e zavisiti od toga šta e se u budunosti dešavati sa populacijom. Rast populacije je vrlo krupno pitanje, jer on seže mnogo dalje nego što je to njen uticaj na ekonomski rast. Razmišljajui o budunosti populacije, mi ustvari razmišljamo o buduim ljudima - koliko e ih biti, gdje e živjeti, kako e živjeti i zašto e živjeti? Gledajui u budunost humane populacije, mi ustvari istražujemo najfundamentalnije aspekte budunosti planete.
Prognoziranje populacije Slika 4.12. prikazuje rast svjetske populacije u proteklih 150 godina na osnovu koje se daje prognoza rasta za sljedeih 150 godina. Po toj prognozi, svijet ulazi u period usporenog rasta populacije. Poslije rasta po prosjenoj godišnjoj stopi od 1,8% u periodu od 1950. do 2000. godine, pretpostavlja se da e svjetska populacija u periodu od 2000. do 2050. godine rasti po godišnjoj stopi od 0,9%, a u periodu od
112 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 2050. do 2100. godine po godišnjoj stopi od 0,2%. UN prognoziraju da e se svjetska populacija oko 2200. godine stabilizirati na nivo od 11 milijardi.28 U prognozama rasta populacije demografi naješe upotrebljavaju postojea saznanja o veliini populacije, podatke o starosnim strukturama, derivate funkcije preživljavanja kao što su stopa fertiliteta i mortaliteta, migracije, kao i pretpostavke po kojoj brzini e se dešavati promjene stopa rasta. Projekcije rasta se odnose na razliita geografska podruja, razliite vremenske horizonte, razliite karakteristike populacije. Period od 15 godina se uzima kao kratkorona projekcija, period od 15 do 50 godina kao srednjorona projekcija, a period preko 50 godina kao dugorona projekcija.
SLIKA 4.12. Svjetska populacija, 1850-2150
Populacija (milijarde)
10 8
6 4 2
2150
2100
2050
2000
1950
1900
1850
0
Izvor: United Nations Population Division (2000).
Projekcije se meusobno razlikuju po vrsti outputa u odnosu na njihove korisnike. Poslovni ljudi te projekcije koriste za istraživanja tržišta, pa su one jednostavne prognoze kretanja populacije i njene strukture klasificirane po pojedinim socioekonomskim kategorijama, kao, naprimjer, po prihodima ili po navikama potrošaa. Planere rasta više interesira staranje populacije i njen socijalni i ekonomski uticaj. Vlade i nevladine organizacije se više interesiraju za prognoze koje se odnose na scenarije potencijalnog uticaja odreenih politika. Okolinska udruženja, koja su zabrinuta za okolinske efekte rasta populacije, zanimaju kako politike koje reduciraju fertilitet mogu uticati na buduu veliinu populacije. Neke istraživae globalnih okolinskih fenomena, kao što je, naprimjer, globalno zagrijavanje, najviše zanimaju projekcije koje imaju duge vremenske horizonte, itd. Dok se nacionalne institucije i istraživai bave razvojem metoda za projekciju rasta populacije na nacionalnom nivou (ili nižim nivoima), globalnim projekcijama populacije se bavi mali broj institucija Ujedinjene nacije, Biro za popis SAD, Svjetska banka i austrijski Meunarodni institut za primjenjene sistemske analize (the International Institute for Applied Systems Analysis - IIASA). Ove institucije upotrebljavaju razliite metodologije, koriste razliite pretpostavke o buduim stopama fertiliteta, 28
United Nations Population Division (2000).
Glava 4: Populacija i demografske promjene
113
mortaliteta i trendova migracija itd. Iako u poetnim premisama polaze sa približno istih pozicija, razlike izmeu njihovih rezultata prognoza se širenjem vremenskog horizonta sa kratkoronog na dugoroni period znatno poveavaju.29 Glavne poteškoe prognoziranja populacije su vezane na prognoziranje mortaliteta i fertiliteta u pojedinim zemljama ili regijama. Pri tome mortalitet igra mnogo manju ulogu, jer se u svakom kraju svijeta znaajno smanjivanje smrtnosti ve dogodilo. Naprimjer, novoroena djevojica u SAD ima 97% šansi da doživi 45. godinu života, dok je u mnogim zemljama u razvoju, kao, naprimjer, Indiji, vjerovatnoa iznosi 82%. Poteškoe u prognoziranju mortaliteta najbolje ilustrira aktuelna epidemija AIDS-a. Prostor koji je zahvatila epidemija AIDS-a je zapanjujui. Procjenjuje sa da je 2000. godine 36 miliona ljudi bilo inficirano HIV virusom, a da je 3 miliona ljudi umrlo. Preko 90% inficiranih ljudi živi u zemljama u razvoju, sa glavnim žarištem u Africi. Nekoliko zemalja, u kojima stopa sklonosti prema HIV-u iznosi iznad 14%, su posebno kritine (Bocuana, Kenija, Lesoto, Malavi, Namibija, Južna Afrika, Svazilend, Zambija i Zimbabve). AIDS reducira ekonomski rast ovih zemalja i regije kao cjeline. Svjetska banka procjenjuje da u Africi AIDS epidemija reducira rast GDP-a per capita za 0,5% godišnje.30 Prognoziranje fertiliteta zadaje mnogo vee poteškoe. Prognoze se temelje na prognozama fertiliteta koji je konzistentan sa dugoronom prognozom rasta populacije (slika 4.13.). Kako i u najrazvijenijim zemljama nije mogue izbjei umiranje djece i kako se raa nešto više djeaka nego djevojica, to je ukupna stopa fertiliteta (TFR) na nultoj stopi rasta populacije (prosta reprodukcija) vea od 2,0. Za mnoge razvijene zemlje nivo proste reprodukcije iznosi 2,1 djeteta po ženi, dok je u nerazvijenom svijetu, gdje je mortalitet znatno vei, nivo proste reprodukcije mnogo vei.
Slika 4.13. Fertilitet i broj žena sposobnih za raanje, 1950-2050 6
3 Žene 15 do 49 Prosjean broj djece po ženi
2,0
Milijarde
1,8
3
1,3
1
4
2
0,9 0,6
1
0
0 1950-1955 1970-1975 1990-1995
Izvor: UN (2003).
29 30
O'Neill, (2001). Wehrwein (1999/2000).
2010-2015 2030-2035 2045-2050
Djece po ženi
2,0
2
5
114 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Najvažnije pitanje koje mui prognozere fertiliteta je vrijeme kada e se fertilitet približiti nivou proste reprodukcije, tj. kada e stopa rasta populacije biti blizu nule. Ovo pitanje ima vrlo razliite konotacije za bogate i siromašne zemlje (tabela 4.2.). Naime, 2000. godine je TFR u razvijenim zemljama iznosila 1,56 djece po ženi, ali sa velikim varijacijama izmeu pojedinih zemalja (SAD 2,1, Kanada 1,6, Japan 1,4, Njemaka 1,4, Italija 1,2, Španija 1,1). U odsustvu vee imigracije niske stope fertiliteta e prouzrokovati smanjivanje populacije. Da li to znai da su razvijene zemlje krenule na put kolektivnog suicida?31 Prognoziranje fertiliteta za zemlje u razvoju je još kompliciranije. U posljednjih nekoliko decenija je došlo do vrlo visokih i neravnomjernih stopa rasta populacije. Za manje razvijene zemlje kao cjelinu, TRF je pala sa 5,4 (period od 1970. do 1975. godine) na 2,9 (period od 2000. do 2005. godine). Izmeu zemalja i regija postoje velike razlike - od smanjivanja plodnosti ispod nivoa proste reprodukcije u Kini, do vrlo malog smanjivanja TFR u Podsaharskoj Africi. To prognoze fertiliteta ini vrlo osjetljivim na greške. Kod prognoza rasta populacije se pretpostavlja da e se u svim zemljama svijeta u sljedeih 50 godina TFR smanjiti od sadašnjih 2,6 na 2,1, što, ustvari, znai da e u mnogim nerazvijenim zemljama doi do oštre redukcije fertiliteta, a u mnogim razvijenim zemljama svijeta do znaajnog smanjenja fertiliteta. Ali, ako se pretpostavi da e stope fertiliteta u svim regijama ostali na sadašnjem nivou, svijet e 2050. godine imati 14,9 milijardi ljudi, a 2100. godine 57,1 milijardi ljudi, od ega e samo u Africi živjeti 30 milijadi ljudi.
TABELA 4.2. Kretanje ukupnog fertiliteta u pojedinim periodima Razvojne grupe ili glavne regije Svijet Više razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Druge manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija
19501955 5.02 2.84 6.17 6.64 6.11 6.72 5.89 2.66 5.89 3.47 3.87
Procjene 19701975 4.49 2.12 5.44 6.61 5.28 6.72 5.08 2.16 5.05 2.01 3.23
20002005 2.65 1.56 2.90 5.02 2.58 4.97 2.47 1.40 2.55 1.99 2.32
Prosjena stopa god. promjene 1950-1955 do 1970-1975 do 1970-1975 2000-2005 -10.6 -41.0 -25.4 -26.4 -11.8 -46.7 -0.5 -24.1 -13.6 -51.1 — -26.0 -13.8 -51.4 -18.8 -35.2 -14.3 -49.5 -42.1 -1.0 -16.5 -28.2
Izvor: UN Population division (2006).
Skeptinost prognoze bazne linije fertiliteta dobro ilustrira analiza odnosa izmeu nivoa prihoda per capita i ukupne stope fertiliteta (slika 4.14.). Ako, naprimjer, za Nigeriju, najmnogoljudniju zemlju Afrike, koja je 2000. godine imala 114 miliona stanovnika, GDP per capita 755 USD i TFP 5,3, procjenimo da e 2050. godine TFR iznositi 2,1 i da e GDP per capita imati realnu stopu rasta od 2% godišnje (2050. godine e GDP per capita dostii 2.032 USD, što za taj nivo prihoda per capita odgovara vrijednost za TFP od 3,5), onda se može opravdano sumnjati da je prognoza o nivou TFP u 2050. godini vrlo nerealna.
31
Drucker (1997)
115
Glava 4: Populacija i demografske promjene
Slika 4.14. Prihod per capita vs ukupna stopa fertiliteta, 2000 Ukupna stopa fertiliteta, 2000 8 7 Kongo 6
Saudi Arabija
5 Nigerija
Oman
4
Kenija
3
Indija Vijetnam
2
Francuska SAD Luksemburg
Nigerija 2050 po prognozi UN
1 0 100
Moldova
Kina
Italija
1.000
10.000
Kanada Japan
100.000 GDP per capita, 2000
Izvor: Weil (2005).
Prognoze 50-godišnjih trendova Slika 4.15. Prognoze dinamike svjetskog stanovništva do 2050. godine 12
TFR u 2050 godini:
11
Niska 1,5 Srednja 2,0 Visoka 2,5 Konstantna
Populacija (milijarde)
10 9 8 7 6 5 4 3
Izvor: United Nations Population Division (2006).
2050
2045
2040
2035
2030
2025
2020
2015
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1955
1950
2
116 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 4.3. Populacija i projekcija populacije, po varijantama Razvojne grupe i glavne regije
1950 2.519 813 1.707 201 1.506 224 1.396 547 167 172 13
Svijet Više razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Druge manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija
Populacija (milioni) 1975 2005 4.074 6.465 1.047 1.211 3.027 5.253 356 759 2.671 4.494 416 906 2.395 3.905 676 728 322 561 243 331 21 33
Populacija u 2050. godini (milioni) Nizak Srednji Visoki Stalni 7.680 9.076 10.646 11.658 1.057 1.236 1.440 1.195 6.622 7.840 9.206 10.463 1.497 1.735 1.994 2.744 5.126 6.104 7.213 7.719 1.666 1.937 2.228 3.100 4.388 5.217 6.161 6.487 557 653 764 606 653 783 930 957 375 438 509 454 41 48 55 55
Izvor: UN Population division (2006).
SLIKA 4.16. Stope rasta populacije vs poveavanje njenog broja, 1950-2050
80
2
60
1,5
40
1
20
0,5
2050
2045
2040
2035
2030
2025
2020
2015
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
0 1955
0
Godišnje stope rasta (%)
2,5
Godišnje poveavanje stanovništva (milioni) Godišnje stope rasta (%)
1950
Godišnje poveanje broja stanovnika (milioni)
100
Izvor: United Nations Population Division (2003).
Najpopularnija projekcija, koju svake druge godine objavljuje Divizija za populaciju Ujedinjenih nacija, je 50-godišnja projekcija populacije za sve zemlje svijeta, napravljena za etiri razliita scenarija rasta populacije. Scenariji se razlikuju po prognoziranim stopama fertiliteta: srednjoj stopi rasta fertiliteta, niskoj stopi rasta fertiliteta (pola djeteta manje nego kod srednje stope rasta), visokoj stopi rasta fertiliteta (pola djeteta više nego kod srednje stope rasta) i sadašnjoj stopi fertiliteta. Rezultati revizija za 2004. godinu, koja daje prognozu dinamike rasta populacije za etiri scenarija su prikazani na slici 4.15. i u tabeli 4.3. Najrealniji i za nas najinteresantiji je srednji scenario (boks 4.4), koji
Glava 4: Populacija i demografske promjene
117
podrazumijeva snižavanje stope fertiliteta do 1,85, koji uzima u obzir postojeu dinamiku rasta AIDS-a, te koji prognozira umjerene stope rasta populacije u 2050. godini od 0,5% godišnje Ono što je, možda, najinteresantnije je dejstvo da godišnji apsolutni prirast stanovništva još od 1985. godine, kada je dostigao vrhunac, konstantno opada (slika 4.16.)
Boks 4.4. Prognoza rasta populacije do 2050. godine: glavni trendovi 2004 Revision je devetnaesta runda zvaninih UN procjena i projekcije populacije, koju je pripremila Populacijska divizija Odjeljenja za ekonomska i socijalna pitanja sekretarijata Ujedinjenih nacija. Ona se zvanino upotrebljava u cijelom sistemu UN kao osnova za sve aktivnosti koje se odnose na populaciju. 2004 Revision je ugradila rezultate nacionalnih popisa stanovništva iz 2000. godine. Ona, takoer, uzima u obzir rezultate najnovijih specijalnih analiza koje obezbjeuju demografske i druge informacije važne za ocjenu napretka globalnih ciljeva zemalja u razvoju, ukljuujui i Milenijske razvojne ciljeve. Prema 2004 Revision najvažniji trendovi za srednji scenario rasta populacije su sljedei: x Zbog smanjivanja stope fertiliteta i poveanih smrtnih rizika stanovništvo e se poveavati nižim stopama rasta. Broj stanovnika e 2050 godine iznositi 9,1 milijardi; x Budui rast populacije je jako zavisan od buduih puteva fertiliteta. Ako se stopa fertiliteta smanji sa sadašnjih 2,65 na 2,05 u 2005. godini, prosjena stopa rasta promjene ukupne populacije za period od 2005. do 2050. godine e iznostiti 0,75, što znai da e se u prosjeku svake godine broj stanovnika poveati za 34 miliona. x U razvijenim zemljama ne treba oekivati rast populacije (ona e ostati nepromjenjena na nivou od 1,2 milijarde ljudi). Populacija nerazvijenih država e u 2050. godini porasti na 7,9 milijardi, od ega se na 50 najnerazvijenijih država odnosi 1,7 milijardi (slika 4.17.) x U mnogim nerazvijenim zemljama e se populacija utrostruiti. Devet zemalja (Indija, Pakistan, Nigerija, Demokratska Republika Kongo, Bangladeš, Uganda, SAD, Etiopija i Kina) e dati polovinu nove populacije. U 51 razvijenu zemlju populacija e biti manja nego danas (Njemaka, Italija, Japan, baltike države i veina država-nasljednica bivšeg SSSR-a) i one e imati najvei pad stanovništva; x Fertilitet e u globalu pasti sa 2,65 na 2,05 djece po ženi. Oekuje se da e u razvijenim zemljama fertilitet porasti sa 1,56 na 1,84; u najmanje razvijenim zemljama pasti sa 5 na 2,57, a u ostalim nerazvijenim zemljama sa 2,58 na 1,92. x Globalna oekivana doba života pri roenju e se u 2050. godini poveati sa 65 godina na 75 godine. Pri tome e se u razvijenim državama ona poveati sa 76 godina na 82 godina. U grupi najmanje razvijenih zemalja, koje su najpogoenije epidemijom AIDS-a, oekivana životna dob pri roenju, koja sada iznosi 51 godinu, e se poveati na 67 godina, dok e se u ostatku nerazvijenih država životna dob pri roenju poveati sa 66 na 76 godina; x Primarna konsekvencija redukcije fertiliteta e biti dalje staranje stanovništva.Globalno, broj starijih osoba starijih od 60 godina e se utrostruiti - sa 672 miliona u 2005. godini na blizu 1,9 milijardi u 2050. godini, dok e se broj najstarijih ljudi (80 godina i više) poveati sa 86 miliona u 2005. godini na 394 miliona u 2050. godini. U razvijenim zemljama e udio populacije starije od 60 godina, koji sada iznosi 20%, u 2050. godini poveati na 32%, a u nerazvijenim regijama sa sadašnjih 8% na 20%. Starenje svjetske populacije imae nekoliko važnih socioekonomskih uticaja. Ekonomska produktivnost mladih ljudi e biti znatno reducirana, poveae se godine penzioniranja, sniziti plaanja penzionim fondovima, a mnoge zemlje e imati poteškoe u finansiranju zdravstvene zaštite stanovništva; x Znatno poveanje srednje godine života reflektira starenje populacije. U periodu od 1950. do 2000. godine je srednja godina života porasla sa 23,6 godina na 26,4 godine, uglavnom zbog toga što je veina stanovništva u nerazvijenim zemljama mlada. U 2050. godini srednja godina života e se u globalu poveati na 37 godina.
118 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x
Meunarodna migracija e ostati i dalje visoka. Neto migracije u razvijene zemlje e iznositi 98 miliona ili u prosjeku oko 2 miliona migranata godišnje, u emu e prednjaiti SAD, Njemaka, Kanada, Velika Britanija, italija i Australija, dok e glavni neto davaoci biti Kina, Meksiko, Indija, Filipini, Indonezija, Pakistan i Ukrajina.
Adaptirano prema UN Population division (2006).
SLIKA 4.17. Rast i projekcija populacije,1950-2050 10
Milijarde
9 8
Nerazvijene zemlje Razvijene zemlje
7 6 5 4 3 2 1 0 1950
1970
1990
2010
2030
2050
Izvor: United Nations Population Division (2003).
REFERENCE Berg, Alan, and Susan Brems. 1989. A Case for Promoting Breastfeeding in Projects to Limit Fertility. World Bank Technical Paper 102. Berhanu, Betemariam, and Dennis P. Hogan. 1997. "Women's Status and Contraceptive Innovation in Urban Ethiopia." Population Studies Training Center Working Paper 97-03, Brown University. Bongaarts, John. 1994. "Population Policy Options in the Developing World." Science 263 (February): 771-776. Cain, Mead. 1977. "The Economic Activities of Children in a Village in Bangladesh." Population and Development Review 3 (September): 201-227. Coale, Ansely J., and Melvin Zelnik. 1963. New Estimates of Fertility and Population in the United States. Princeton, NJ: Princeton University Press.
ulahovi, Besim. 2002. Tehnološki razvoj i okolina, 2. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Drucker, Peter F. 1997. "The Future That Has Already Happened." Harvard Business Review 75 (September-October): 20-24. Fogel, Robert W. 1997. "New Findings on Secular Trends in Nutrition and Mortality: Some Implications for Population Theory." In Handbook of Population and Family Economics, IA. Amsterdam: North Holland. Fuchs, Rachel. 1984. Abandoned Children, Foundlings, and Child Welfare in Nineteenth Century France. Albany: State University of New York Press. Galor, Oded, and David N. Weil. 2000. "Population, Technology, and Growth: From Malthusian Stagnation to the Demographic Transition and
Glava 4: Populacija i demografske promjene Beyond."American Economic Review 90 (September): 806-828. Haub, C. 2004. 2003 World Population Data Sheet. Washington, DC: Population Reference Bureau. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Kalemli-Ozcan, Sebnem. 2002. "Does Mortality Decline Promote Economic Growth? " Journal of Economic Growth. 7 (December): 411-439. Kertzer, David I. 1993. Sacrificed for Honor: Italian Infant Abandonment and the Politics of Reproductive Control. Boston: Beacon Press. Keyfitz, Nathan. 1989. "The Growing Human Population." Scientific American 261 (September): 119-126. Larsen, Ulla, and James W. Vaupel. 1993. "Hutterite Fecundability by Age and Parity: Strategies for Frailty Modeling of Event Histories." Demography 30 (February): 81-102. Lee, Roland. 2003. The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change, Journal of Economic Perspectives 17, No. 4 (2003): 167-90 Livi-Bacci, Massimo. 1997. A Concise History of World Population. 2nd ed. Translated by Carl Ipsen. Malden, MA: Blackwell Publishers. Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: Printed for J. Johnson in St. Paul's Church-Yard. O'Neill, Brian, and Balk, Deborah. 2001. World Population Futures, Population Bulletin 56, No. 3. Washington, DC: Population Reference Bureau. Perman, Roger, McGilvray James and Ma, Yue. 1996. Natural Resource and Environmental Economics. London: Addison Wesley Longman. Population Reference Bureau. 1999. " Breastfeeding Patterns in the Developing World." Wall chart. _______________ 2004. Transition in World Population. Population Bulletin, Vol. 59, No. 1. Washington, DC: Population Reference Bureau.
119
Pritchett, Lant. 1994. " Desired Fertility and the Impact of Population Policies. " Population and Development Review 20 (March): 1-55. Riddle, John M. 1992. Contraception and Abortion from the Ancient World to the Renaissance.Cambridge, MA: Harvard University Press. Sadik, Nafis, 1991. Population Policies and Programs: Lessons Learned from Two Decades of Experience. New York: United Nations Population Fund. Schultz, T. Paul. 1997. "The Demand for Children in Low Income Countries." In The Handbook of Population and Family Economics, edited by Mark Rosenzweig, and Oded Stark. Amsterdam: Elsevier. Soubbotina, Tatyana, P. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Todaro, Michael P. 1989. Economic Development in the Third World. New York: Longman. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division 1998. "World Contraceptive Use 1998." Chart ______________ 2000. World Population Prospects: The 2000 Revision. New York: United Nations. ______________ 2003. Population, Education and Development, New York: UNDESA. ______________ 2006. World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III: Analytical Report, New York: UNDESA Van de Kaa, K. 1987. Europe’s Second Demographic Transition, Population Bulletin 42, No. 1, Washington: PRB van den Bergh, Jeroen C. J. M. 1999. Handbook of Environmental and Resource Vitousek, P.M., Ehrlich, P.R. 1986. “Human Appropriation of the Products of Photosynthesis”. Bioscience 36: 368-373. Wehrwein, Peter. 1999/2000. "The Economic Impact of AIDS in Africa." Harvard AIDS Review (Fall/Winter). Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 2003. World Development Indicators 2003. Washington, DC: World Bank.
120 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj WEB STRANICE 1. http://www.un.org/esa/population/ Web stranica Odjeljenja za ekonomske i socijalne poslove, Divizije za populaciju, na kojoj se mogu nai vrlo opširni podaci i analize o stanju svjetske populacije i njenim problemima. 2. http://www.prb.org/ Web stranica The Population Reference Bureau na kojoj se mogu nai brojne informacije i analize o populaciji, zdravlju i okolini, te pristup asopisu Population Bulletin . 3. http://www.census.gov/ Web stranica Ureda za popis SAD sa brojnim informacijama i publikacijama o populaciji u SAD i svijetu. 4. http://www.iiasa.ac.at/ Web stranica Meunarodnog instituta za primjenjene sistemske analize sa brojnim podacima, analizama i lancima o populaciji, te interdisciplinarnim naunim studijama o okolinskim, ekonomskim, tehnološkim i socijalnim pitanjima u kontekstu humane dimenzije globalnih promjena.
Glava 5: Efekti demografskih promjena
121
Slika 5.1. prikazuje ono što je Walt Rostow nazvao "veliki šiljak" svjetske populacije. 2,5 Lijeva strana slike nam je dobro poznata. 2,0 Tokom cijele humane historije stope rasta svjetske populacije kretale su se oko nule, 1,5 da bi se u zadnja dva stoljea popele na 1,0 nezapamene visine, sa vrhom u 1970. godini. Desna strana slike je rezultat 0,5 pretpostavki i spekulacija. Naime, Rostow 0,0 pretpostavlja da e nakon dostizanja vrhunca nastupiti simetrina redukcija stopa -0,5 rasta populacije, koja e, dugorono gledano, voditi prema nultoj vrijednosti. Ako Izvor: Weil (2005) se rast populacije posmatra u kontekstu velikog vremenskog raspona, sadašnja kretanja rasta populacije zaista izgledaju kao oštri šiljak.1 4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
Stope rasta populacije (% godišnje)
SLIKA 5.1. Veliki šiljak rasta svjetske populacije
Argumenti koji ne idu u prilog ostvarivanju visokih stopa rasta populacije u dalekoj budunosti se nalaze i u nainu interpretiranja brojeva. Naprimjer, ako populacija nastavi da raste stopom od 1% godišnje, (što je manje od sadašnje stope rasta), na zemlji e 2200. godine biti 44 milijardi, a 2515. godine 1. bilijarda ljudi. Iako su ove brojke matematiki tane, one su zaista apsurdne i nikada nee biti ostvarljive (boks 5.1.).
Boks 5.1. Koliko ljudi može da održava planeta zemlja? uveni biolog Paul Ehrlich je 1968. godine objavio knjigu „Populacijska bomba“ u kojoj je analizirao opasnost prekomjerne populacije.2 Po njegovom vienju, tadašnja populacija (3,5 milijardi) je bila vea nego što je planeta može održivo podržavati. Kao posljedicu prekomjerne populacije Ehrlich je predvidio velika i masovna stradanja i blisku ekološku katastrofu u svim zemljama svijeta, i ne samo u zemljama u razvoju. Od tada, pa do danas, je proteklo skoro etiri decenije, a Ehrlichova predvianja se još nisu poela ispunjavati. Naprotiv, od 1968. godine do danas se svjetska populacija udvostruila, životni standard širom svijeta poveao, a predvieno blisko okolinsko urušavanje je prolongirano na neko drugo vrijeme. Ehrlichova procjena je dio duge tradicije u kojoj su se ekonomisti, demografi, naunici i javni radnici muili sa pitanjem koliko ljudi planeta Zemlja može da izdržava? Nekoliko sljedeih primjera ilustrira raznovrsnost procjena: x 1679. godine je Antony van Leeuwenhoek (izumitelj mikroskopa) izraunao da, pod uslovom da je itava Zemlja naseljena kao Holandija, maksimalna populacija može iznositi 13,4 milijardi; x 1931. godine je H.G. Wells tvrdio da je svjetska populacija (1,9 milijardi) „prešla prag sigurnosti i da je 1 2
Rostow (1998). Ehrlich (1968).
122
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
vea nego što iznosi održivi biološki ekvibrilijum... zemlja može nositi na jedva dovoljnom nivou egzistencije ... enormno veu populaciju degradiranih humanih bia nego sadašnjih 1.900 miliona. Neki autoriteti raunaju i do 7.000 miliona. Ali, ko to želi?“3 x U nekom lanku objavljenom 1976. godine u Scientific Americanu tvrdi se da ukupni potencijal agrarnih prinosa može podržati život 40 milijardi ljudi na režimu ishrane od 2.500 kalorija na dan. x 1998 godine je Worldwatch Institute izraunao da maksimalna populacija može iznositi 11 milijardi.4 Demograf Joel Cohen je iz 65 procjena o broju ljudi koji se mogu održavati na planeti, publiciranih od 1679. do 1994. godine, a koje se kreu od milijarde do bilijarde, došao do sljedeih zakljuaka:5 x Broj ljudi zavisi od standarda života ljudi. Zemlja može podržati više ljudi u malim nego u veim kuama; ako ima više vegetarijanaca nego mesoždera; ako ima više ljudi koji žive sa kineskim nego sa amerikim životnim standardom. x Otvoreno je i pitanje održivosti. Više ljudi se može podržati ako oni koriste fondove obnovljivih prirodnih resursa. Pod tim uslovima je sasvim mogue da na duži rok zemlja podrži 6,4 milijardi ljudi. x Važan je i novo tehnologije. Sadašnja populacija se ne može održati ni na sadašnjem nivou ako nastavi da koristi tehnologiju staru 200 godina. Malthuzijanski model implicira da je tadašnja populacija od 900 miliona bila maksimum koji je bilo mogue oržavati pomou tadašnjih tehnologija. Veliina populacije koja se u bliskoj ili srednjeronoj budunosti može podržati, zavisi od budueg tehnološkog progresa. Cohen tvrdi da je pitanje „koliko ljudi može da podrži Zemlja“ pogrešno postavljeno pitanje, jer se za traženje odgovora ne isplati uope truditi. Adaptirano prema Weil (2005), str. 139.
Veliki „šiljak“ namee neka vrlo ozbiljna pitanja vezana za dugoronu budunost ovjeanstva. Neka pitanja e se sama otvoriti u daljim glavama ove knjige. Ovdje nas zanimaju prvenstveno konsekvencije rasta populacije na ekonomski rast. To se, prije svega, odnosi na izazove koje otvara starenje svjetskog stanovništva, promjene demografske strukture radne snage, migracije ljudi te urbanizacija i promjena odnosa izmeu ruralnog i urbanog naina života. Ove promjene, uz promjene koje nastaju zbog sve veeg pritiska populacije na ograniene prirodne resurse i prirodne ekosisteme, a koje emo obraditi u glavama koje se bave prirodnim kapitalom, postepeno mijenjaju populacijsku demografiju.
5.1. STARENJE POPULACIJE Starenje populacije koje nastaje kao posljedica opadanja mortaliteta i nataliteta je jedna od najkrucijalnijih aktuelnih demografskih promjena. Dok opadanje mortaliteta ima direktne efekte na poveanje životnog doba, efekti opadanja fertiliteta su mnogo suptilniji. Oni prouzrokuju sporiji rast populacije, što snižava odnos izmeu sada roenih ljudi i ranije roenih ljudi, i što poveava prosjenu starost ukupne populacije. Starenje i stanje zdravlja Stanje zdravlja populacije neke zemlje se prikazuje sa nekoliko standardnih pokazatelja: (i) - oekivanim dobom života pri roenju, (ii) - mortalitetom djece ispod 5 godina starosti i (iii) – prosjenom starosti populacije. Ovi indikatori su, usvari, mjerilo kvaliteta života, jer ukazuju na mnoge aspekte blagostanja (pristup do zdravstvene zaštite, iste vode i sanitarija, stanje okoline itd.). 3 4
5
Wells (1931), p. 190. Worldwatch Institute (1998). Cohen (1995).
123
Glava 5: Efekti demografskih promjena
Indikatori oekivanog doba života pri roenju su u cijelom 20. stoljeu bili u tijesnoj korelaciji sa stopama ekonomskog rasta. Po pravilu, što je u nekoj zemlji prihod per capita vei to je vea i oekivana doba života pri roenju. Na poveanje oekivanog doba života, pored ekonomskog rasta, utiu još i unapreenje medicinske tehnologije i bolji pristup javnim zdravstvenim uslugama, a posebno pristup istoj vodi, sanitarijama i ishrani. Takoer, i edukacija djevojaka i žena ima odreeni uticaj, jer obrazovanije žene i majke promoviraju zdraviji stil života. Zašto su se indikatori zdravlja populacije veine zemalja u razvoju popravili u odnosu na indikatore zdravlja razvijenih zemalja? Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine je u zemljama u razvoju oekivana doba života pri roenju porasla sa 41 na 63 godine, dok je stopa mortaliteta djece ispod 5 godina starosti pala sa 180 na 61.6 Napredak u medicinskim tehnologijama, javnim zdravstvenim uslugama i obrazovanju je omoguio da zemlje u razvoju iz iste troškove ostvare “više zdravlja” nego ikada ranije. Ovaj spektakularni rast oekivanog doba života je zasluga mnogo niže stope mortaliteta djece ispod 5 godina starosti ostvarene zbog bolje kontrole bolesti kao što su diareja i razne infekcije. Pored toga, vei prihodi per capita su ljudima obezbijedili bolju ishranu i bolje uslove stanovanja.
SLIKA 5.2. Starosna piramida, razvijene i nerazvijene zemlje, 2005, u milionima Više razvijene regije
Manje razvijene regije Godine
Žene
Muškarci
300
200
100
80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 17-19 10-16 5-9 0-4
0
100
Milioni
200
300
Muškarci
300
100
Žene
100
300
Milioni
Izvor: UNDESA (2003).
Iako su u mnogim zemljama u razvoju nacionalne vlade implementirale robusne programe unapreenja javnog zdravstva (sigurna ista voda, sanitarije, masovne vakcinacije i imunizacije, obuka medicinskog osoblja, izgradnja klinika i bolnica i obezbjeenje medicinske njege), ostalo je još mnogo problema koje treba riješiti. Pothranjenost i glad, posebno žena i djece, je još uvijek veliki svjetski problem. Zarazne
6
United Nations Population Division (2006b).
124
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
bolesti koje se mogu lako sprijeiti i lijeiti, i danas odnose na milione života. Svake godine preko 2 miliona ljudi umire od malarije i slinih, sa njom povezanih, bolesti i to najviše u zemljama niskih prihoda. Zdravlje i dugovjenost ljudi se odražava na starosnu strukturu populacije, tj. na poveanje udjela starijih grupa ljudi u ukupnoj populaciji. Starosna struktura populacije se uobiajeno prikazuje populacijskom piramidom (ona se esto naziva i starosno-polna piramida), u kojoj je populacija neke zemlje podjeljena na muškarce i žene i na starosne intervale pojedinih starosnih grupa (naprimjer petogodišnje starosne grupe). U fazu starenja stanovništva razvijene zemlje su ušle poetkom 20. stoljea. 1950. godine je udio djece mlae od 15 godina u ukupnoj populaciji iznosio 27%, a ljudi starijih od 60 godina 12%, dok je 2000. godine udio starijih osoba u ukupnoj populaciji premašio udio djece (slika 5.2.). U zemljama u razvoju je starenje populacije došlo kasnije. Udio djece u ukupnoj populaciji je pao sa 38% u 1950. godini na 33% u 2000. godini, dok je udio osoba starijih od 60 godina porastao sa 6% na 8%. „Najstariju” populaciju u 2000. godini su imale Italija, Grka, Japan, Španija i Njemaka. Polna i starosna distribucija populacije više razvijenih i manje razvijenih zemalja pokazuje da manje razvijene zemlje imaju mnogo mlau populaciju. U njima živi preko 2 milijarde ljudi mlaih od 20. godina. Starenje populacije i ekonomski rast Poveavanje oekivanog doba života pri roenju i opadanje fertiliteta je znatno povealo prosjenu starost humane populacije. Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine je prosjeno doba života poveano sa 23,5 na 26,5 godina. Procjenjuje se da e u sljedeih 50 godina doi do produžavanja srednjeg doba života za 10 godina, tj. na 36,2 godine. Za utvrivanje relacija izmeu starenja populacije i ekonomskog rasta, gornji podaci nisu sasvim dovoljni. Mora se pogledati detaljnije šta se dogaa sa „radnim” dijelom populacije koja ostvaruje veinu prihoda. Slika 5.3. pokazuje promjene strukture populacije razvijenih, najmanje razvijenih i ostalih nerazvijenih zemalja u zadnjih 50 godina 20. stoljea i prognoze promjena za sljedeih 50 godina za tri osnovne starosne kategorije populacije: djecu (0-14 godina starosti), radno sposobno stanovništvo (15-64 godina starosti) i starije osobe (65 godina starosti i više). Nije teško uoiti da je u svim dijelovima svijeta udio djeije populacije u ukupnoj populaciji smanjen, a da je udio starije populacije povean. Meutim, period starosnog restrukturiranja stanovništva je u širokim grupama zemalja razliit. U razvijenim zemljama je udio djeije populacije znaajnije pao upravo u sadašnjem periodu, uz prognozu daljeg laganog opadanja u sljedeih 50 godina, dok je udio starije populacije dramatino porastao. Procjenjuje se da e u razvijenim zemljama 2050. godine živjeti 1,5 puta više starijih osoba nego djece. U nerazvijenim zemljama e u sljedeih 50 godina udio djeije populacije u ukupnoj populaciji opadati, a udio starije populacije poveavati, ali ne tako brzo. Tamo e 2050. godine, najvjerovatnije, živjeti više djece nego starijih osoba. U najmanje razvijenim zemljama, u kojima je udio djeije populacije u 2000. godini bio vrlo visok (42%), predvia se brzo opadanja udjela djeije populacije u ukupnoj populaciji, uz rast udjela starijih osoba. Udio starijih osoba u ukupnoj populaciji u 2050. godini iznosie samo 8%, što je, ustvari, isti nivo kojeg su razvijene zemlje imale 1950. godine. Odgovor na pitanje zašto je starenje populacije relevantno za ekonomski rast je direktno vezano za udjele radne snage u ukupnoj populaciji. Te odnose možemo prikazati sljedeom jednainom: GDP per capita = GDP po radniku x broj radnika/ukupna populacija)
Glava 5: Efekti demografskih promjena
125
Potencijal za rast sainjava i dio radno sposobnog stanovništva u ukupnoj populaciji. Pošto je doprinos djece i starijih ljudi u ostvarivanju GDP-a objektivno mali, to je udio radne populacije u ukupnoj populaciji krucijalno za ekonomiju neke zemlje. Starenje populacije može proizvesti znaajne efekte. Naprimjer, u veini razvijenih zemalja e udio radne populacije u ukupnoj populaciji u sljedeih 50 godina pasti sa 67% na 59%, dok e se u najmanje razvijenim zemljama udio radne populacije poveati sa 55% na 68%.
SLIKA 5.3. Promjene starosne strukture populacije, 1950-2050 (b) Nerazvijene zemlje
80
70
70
60
Procenat populacije (%)
Procenat populacije (%)
(a) Razvijene zemlje
60 50 40 30 20 10
50 40 30 20 10 0
0 1950
2000
1950
2050
2000
2050
(c) Najmanje razvijene zemlje
Procenat populacije (%)
80 70 60 0-14 godina
50
15-64 godine
40
65 godina i v iše
30 20 10 0 1950
2000
2050
Izvor: UNDESA (1998).
Za izraunavanje efekata promjene udjela radne populacije u ukupnoj populaciji na stope rasta prihoda per capita, gornju jednainu možemo transformirati na sljedei nain: Stopa rasta GDP per capita =stopa rasta GDP po radniku + stopa rasta udjela radne populacije
126
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Visoke varijacije starosne strukture stanovništva su izuzetno važne za budui ekonomski i socijalni razvoj svijeta kao cjeline, kao i pojedinih zemalja (socijalne teorije starenja su prikazane u dodatku 5a.). Treba imati na umu da promjene u prosjenoj starosti populacije imaju velike posljedice na zdravstvenu zaštitu, odgoj djece, obrazovanje, ponudu i potražnju radne snage, obezbjeenje socijalne zaštite, penzija itd. Od navedenih podruja pogledaemo detaljnije samo podruje tržišta rada, koje je najrelevantnije za probleme ekonomskog rasta, kao i neke najvažnije posljedice procesa starenja stanovništva. Tabela 5.1. prikazuje najvažnije elemente svjetskog tržišta rada i tržišta rada glavnih regija za 1993. i 2003. godinu (stopa nezaposlenosti i odnos zaposlenih prema ukupnoj radnoj populaciji) te relevantne godišnje stope rasta radne snage, produktivnosti rada i GDP-a.
TABELA 5.1. Tržište rada i ekonomski indikatori, svijet i regije, 1993, 2003, %
Regija
Stopa nezaposlenosti 1993
Odnos zaposlenih prema populaciji
1993
1993
Svijet 5,6 6,2 Latinska Amerika i Karibi 6,9 8,0 Istona Azija 2,4 3,3 Jugoistona Azija 39 6,3 Južna Azija 4,8 4,8 Srednji Istok i Sjev. Afrika 12,1 12,2 Podsaharska Afrika 11,0 10,9 Tranzicijske zemlje 6,3 9,2 Industrijalizirane zemlje 8,0 6,8 Izvor: International Labour Office (2005).
63,3 59,3 78,1 68,0 57,0 45,4 65,6 58,8 55,4
2003 62,5 59,3 76,6 67,1 57,0 46.4 66,0 53,5 56,1
% promjena produktiv. rada 1993 2003 10,9 1,2 75,0 21,6 37,9 0,9 –1.5 25,4 14,9
Godišnja stopa rasta Produktivnost
Radna snaga
GDP
1993 2003 1,0 0,1 5,8 2,0 3,3 0,1 –0,2 2,3 1,4
1993 2003 1,8 2,3 1,3 2,4 2,3 3,3 2,8 –0,1 0,8
1993 2003 3,5 2,6 8,3 4,4 5,5 3,5 2,9 0,2 2,5
Iako se na prvi pogled ini da je globalno stanje na podruju zaposlenosti relativno dobro, realnost je daleko od zadovoljstva. Meunarodna organizacija rada (the International Labour Office – ILO) procjenjuje da je u itavom svijetu 2003. godine bilo zaposleno 1,39 milijardi ljudi koji svojim zaradama nisu mogli da „prebace“ liniju siromaštva od dva dolara na dan, a da ak 550 miliona ljudi nije bilo u stanju da dostigne liniju siromaštva od jednog dolara na dan. 49,7% svih radnika (ili 58,7% svih radnika u zemljama u razvoju) nisu dostigla granicu siromaštva od dva dolara na dan, a 19,7% radnika (ili 23,3% radnika u zemljama u razvoju) nije dostiglo granicu siromaštva od jednog dolara na dan.7 U zadnjih deset godina (od 1993. do 2003. godine) su se relativni odnosi u distribuciji radne snage izmeu glavnih svjetskih regija promijenili. Stope zapošljavanja su rasle ili ostale stabilne u svim glavnim regijama, osim u industrijaliziranim zemljama, u kojima su stope zaposlenosti pale sa 8% na 6,8%. Meutim, udio zaposlenih u radno sposobnom stanovništvu je neznatno pogoršan, osim u grupi industrijaliziranih zemalja i zemalja Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike. Ti trendovi, u suštini, znae da, posmatrano globalno, ne postoji potražnja za nekom velikom dodatnom radnom snagom. Glavni problem leži u injenici da rast radne snage premašuje rast radnih mjesta. 7
International Labour Office (2005).
Glava 5: Efekti demografskih promjena
127
Iako je u zadnjih nekoliko decenija struktura zaposlenih u zemljama u razvoju pretrpjela znaajne promjene, još uvijek su mnoge zemlje u razvoju predominantno agrarne ekonomije. Ali, u svim regijama su uoljivi pomaci od poljoprivrede ka industriji i uslugama. Ove makrosektorske promjene zaposlenosti se moraju posmatrati u kontekstu brzog rasta radne snage i u uporeenju sa iskustvima industrijaliziranih zemalja iz 19. stoljea. Naime, u ranom periodu industrijalizacije se evropska radna snaga poveavala po stopi manjoj od 1% godišnje, dok se danas u zemljama u razvoju radna snaga poveava po stopi veoj od 2% godišnje. Praktino, danas se u zemljama u razvoju radna snaga udvostruava svakih 30 godina, dok je u razvijenim zemljama u 19. stoljeu vrijeme udvostruavanja iznosilo 90. godina. Ovakav brzi rast radne snage proizvodi brojne probleme, jer ekonomije velikog broja zemalja u razvoju ne mogu ni izdaleka apsorbirati ovako brzi rast radne snage. Izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju postoje i znatne razlike u oficijelnom tretmanu radne snage (boks 5.2.). Zemlje sa brzim rastom populacije su izložene najveem pritisku. Naprimjer, da bi zaposlili nadolazeu mladu radnu snagu, Meksiko, Turska i Filipini moraju otvoriti izmeu 500.000 i milion novih radnih mjesta godišnje. Osim toga, u mnogim zemljama u razvoju (Kina) je ve sada 40% radne snage nezaposleno ili podzaposleno.
Boks 5.2. Formalni i neformalni sektori tržišta rada u siromašnom svijetu Izuzetno teško je kvantificirati aktuelne probleme zapošljavanja u nerazvijenom svijetu. Tri faktora ograniavaju precizniju kvantifikaciju: (i) - nedostatak odgovarajue statistike, (ii) – sama priroda nezaposlenosti, koja se znatno razlikuje od prirode nezaposlenosti u razvijenom svijetu i (iii) - struktura ekonomije nerazvijenog svijeta i njena podjela na dva razliita i meusobno tijesno povezana ekonomska sektora: formalni i neformalni. Oficijelno, nerazvijene zemlje imaju vrlo visok stepen nezaposlenosti, koji je znatno viši od stepena nezaposlenosti u industrijaliziranim zemljama. Meutim, te visoke razlike mogu znaiti da metodološki podaci o nezaposlenosti u nerazvijenim i razvijenim zemljama nisu uporedivi. Za razumijevanje tog problema moramo pogledati u prirodu segmentiranja tržišta rada. Formalni sektor je sektor u kojem se zaposlenost prikazuje u obliku plaenog rada, gdje je radno mjesto relativno sigurno i gdje su radno vrijeme i uslovi rada jasno definirani. Ovaj nain zapošljavanja se, uglavnom, prakticira (i statistiki prikazuje) u razvijenim tržišnim ekonomijama. Ali, u veini zemalja u razvoju formalni sektor nije dominantni poslodavac, ak i u sektorima u kojima dominiraju moderni oblici ekonomskih aktivnosti. Neformalni sektor obuhvata legalne i ilegalne aktivnosti, koje nisu potpuno odvojene od formalnog sektora i koje su meusobno jako prepletene. Neformalni sektor je posebno razvijen u urbanim podrujima, u kojima se apsorbira 40% do 70% ukupne urbane radne snage. Obim neformalnog sektora je nemogue izmjeriti, jer je on po svojoj prirodi kaleidoskopski fenomen, koji se kontinuirano mijenja u odnosu na promjene okruženja. U situaciji gdje je samo minorni dio radno sposobne populacije „zaposlen“ u formalnom smislu (rad za nadnicu ili plau), definiranje nezaposlenosti je vrlo razliito u odnosu na definiranje nezaposlenosti u razvijenim ekonomijama. Glavni problem zemalja u razvoju je, ustvari, podzaposlenost, jer ljudi obavljaju razliite poslove koji imaju privremeni karakter (sezonska poljoprivreda, privremeni rad u radionicama ili uslužnim djelatnostima). Adaptirano prema: Dicken (2004), str. 557.
Novo crtanje svjetske demografske mape Starenje populacije je jedna od najvažnijih demografskih promjena, koja donosi krupne i dalekosežne posljedice. Starenje mijenja postojei nain distribucije svjetske populacije izmeu glavnih regija ili zemalja. Slika 5.4. pokazuje sadašnje udjele populacije u etiri glavne geografske regije (Azija, Afrika, dvije Amerike i Evropa), kao i dugoronu prognozu promjena relativnih udjela regija u svjetskoj populaciji.
128
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Sredinom 17. stoljea su Evropa i Afrika imale isti broj stanovnika. U sljedeih 250 godina su se odnosi drastino promijenili - 1900. godine je evropska populacija bila tri puta vea od afrike. 20. stoljee je donijelo nove promjene. Fertilitet u Evropi se znatno smanjio, a oekivana doba života pri roenju u Africi se poveala, pa su se 2000. godine oba kontinenta po broju stanovnika ponovo izjednaila. Ali, projekcije rasta stanovništva pokazuju da e 2050. godine Afrika imati tri puta više stanovnika od Evrope.8 U periodu od 1560. do 1800. godine je, zahvaljujui demokratskoj katastrofi nakon evropskih „otkria“, populacija u obje Amerika drastino smanjena. Masovna migracija i snažan ekonomski rast obje Amerike u 19. stoljeu su njihove udjele u ukupnoj svjetskoj populaciji znatno popravile. Ueše Azije u ukupnoj svjetskoj populaciji je manje-više bilo konstantno - izmeu 54% i 67%.
SLIKA 5.4. Distribucija svjetske populacije, 1500-2150 80
Procenat svjetske populacije
70 Azija 60 50 40 30
Afrika
Evropa 20 10 Sjeverna i Južna Amerika
2200
2100
2000
1900
1800
1700
1600
1500
0
Izvori: Livi-Bacci (1997), UNDESA (2000).
Paralelno sa interkontinentalnom redistribucijom stanovništva, odvijale su se i velike promjene relativnih udjela pojedinih zemalja u svjetskoj populaciji. Naprimjer, 1950. godine je populacija Pakistana (40 miliona) bila upola manja nego populacija Japana (84 miliona); 2000. godine je populacija Pakistana bila malo vea nego populacija Japana (141 prema 127 miliona), a 2050. godine e Pakistan imati tri puta više stanovnika nego Japan (344 prema 109 miliona). Ovakvi pomaci velikih dimenzija prouzrokuju enormne politike i ekonomske posljedice. Zemlje u kojima se oekuje najbrži rast populacije su, po pravilu, i najsiromašnije zemlje. To znai da e udio populacije u razvijenim zemljama vremenom opadati - sa 20% u 2000. godini na 13% u 2050. godini. Ovaj model redistribucije populacije može imati vrlo velike efekte na stope rasta prihoda u razvijenim, nerazvijenim i najmanje razvijenim zemljama (tabela 5.2.). Za razumijevanje matematike logike podataka o populaciji, analiziraemo jednostavan scenario rasta za period od 2000. do 2050. godine, po kojem e rast prihoda per capita za sve zemlje svijeta iznositi 2% 8
Predpostavlja se da e se do 2050. godine fertilitet na oba kontinenta dostii nivo proste reprodukcije stanovništva. Ako fertilitet ostane na sadašnjem nivou, Afrika e 2050. godine imati sedam puta više stanovnika od Evrope.
Glava 5: Efekti demografskih promjena
129
godišnje. Na prvi pogled se može zakljuiti da e stopa rasta prosjenih prihoda iznositi takoer 2%, što nije tano -prosjena stopa rasta e iznositi samo 1,55%. Razlog je prost: ravnotežno stanje svjetske populacije se pomjera prema siromašnijim zemljama, što reducira prosjene stope rasta prihoda u svijetu. injenica da udio razvijenih zemalja u svjetskoj populaciji opada ne znai da e udio svjetske populacije, koja živi u bogatim zemljama opadati istom dinamikom. Razlog je, takoer, jednostavan: sve vei broj zemalja vremenom postaje bogatije. Opa ravnoteža izmeu bogatih i siromašnih zavisi od sila koje e biti dominirajue – ili vee stope rasta populacije siromašnih zemalja ili rast prihoda siromašnih zemalja.
TABELA 5.2. Prihodi i populacija 2000 2050 Ukupni Ukupni Popula GDP per PopulaGDP GDP cija capita cija (milijardi (milijardi (milioni) (USD) (milioni) USD) USD) Razvijene zemlje 1.191 23.921 20.084 1.181 63.845 Nerazvijene zemlje 4.207 17.601 4.184 6.312 71.077 Najmanje razvijene zemlje 658 800 1.216 1.830 5.990 Svijet 6.056 42.322 6.988 9.323 140.912 Izvori: UNDESA (2000), United Nations Development Program (2002).
GDP per capita (USD) 54.060 11.261 3.273 15.114
Stopa rasta GDP per capita, 2000-2050 2,00% 2,00% 2,00% 1,55%
5.2. MIGRACIJE Meunarodne migracije su jedna od najvažnijih demografskih dimenzija. Migracijski tokovi, podržani poboljšanim transportnim i komunikacijskim sistemima i stimulirani velikim ekonomskim i socijalnim nejednakostima u svijetu, stalno rastu. U potrazi za veim linim i porodinim blagostanjem ljudi sve eše prelaze granice nacionalnih država. U zadnjih nekoliko decenija 20. stoljea su se meunarodni tokovi ljudi u svim dijelovima svijeta enormno poveali. Poveana migracijska mobilnost ne pogaa samo migrante, nego i živote i blagostanje mnogih ljudi i društava, te utie na funkcioniranje država ili grupa država. Iako su politike barijere za migracije znatno više nego prije nekoliko decenija, migranti sainjavaju 2-3% svjetske populacije, a njihov broj se svake godine uveava za 2-4 miliona. Ove okvirne cifre su tipine dimenzije za migracije ljudi, koje je, inae, teško izmjeriti, a, osim toga, pored legalnih, postoji i veliki broj ilegalnih migranata. Uzroci i pojave Postati migrant je, zapravo, krupna individualna ili porodina odluka, koja se ne donosi ni lako ni brzo. Postoje dvije široke kategorije migranata: migranti koji odlaze u druge zemlje iz ekonomskih razloga i migranti koje pokreu neekonomski razlozi (tabela 5.3.). Faktori koji ohrabruju migracije se mogu grupirati u tri kategorije: (i) - one koje vue (pull) potražnja, (ii) – one koje gura (push) ponuda i (iii) – one koje su rezultat faktora povezivanja ili umrežavanja. Ekonomska migracija se može ohrabrivati potražnjom privremenog rada, dok neekonomska migracija može biti motivirana željom za spajanjem porodica. Faktori migracija nemaju istu težinu, a osim toga, uticaj pojedinih faktora se vremenom može i promijeniti. Faktori ponude i potražnje su jai na poetku, dok faktori povezivanja postaju mnogo važniji kada
130
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
migracijski tokovi postanu “zreli”. Jedan od najvažnijih neekonomskih faktora migracija je spajanje porodica. Ali, mnogi migranti su primorani da napuste nacionalne granice zbog ratova ili politikih progona, pa se neki od njih tretiraju kao azilanti ili kao izbjeglice.9
TABELA 5.3. Determinante migracija Vrste migranata Ekonomski Neekonomski
Pull potražnje Zapošljavanje, bolje plae Spajanje porodica
Faktori ohrabrivanja migracija Push ponude Povezivanje/ostalo Nezaposlenost ili Tokovi informacija o poslu i zaradama podzaposlenost; niske plae Komunikacije; transport; pomažue Rat i progoni organizacije; želja za novim iskustvom
Izvor: Martin and Widgren (2002).
Savremena globalizacija pruža migracijama znatno vee mogunosti. Turizam je danas postao velika globalna industrija. Mnogi mladi ljudi odlaze u inostransvo radi školovanja, rada ili linog usavršavanja, dok je jedan dio tekuih migracijskih tokova odnosi i na tradicionalne tokove ljudi izmeu bivših kolonija i zemalja-kolonizatora. Meunarodne migracije su jedan od veih izazova 21. stoljea. Procjenjuje se da je 2000. godine izvan granica država roenja živjelo 168 miliona ljudi, što po broju stanovnika, poslije Kine, Indije, SAD, Indonezije i Brazila, virtuelno ini šestu državu na svijetu.10 Iako je migracija stara koliko i ljudska civilizacija, ipak je ona savremeni fenomen. Naime, kontrola prekograninih tokova ljudi pomou sistema pasoša i viza se poela razvijati i uvoditi poetkom 20. stoljea, da bi danas ti sistemi bili uvedeni u 190 nacionalnih država. Procjenjuje se da je 1965. godine 75 miliona ljudi ili 3% populacije živjelo izvan svoje domovine. Mnogi analitiari savremenih migracijskih tokova tvrde da su današnje migracije, ustvari, neki izuzetak, a ne neko ope pravilo. Prvi razlog za ovu tvrdnju je psihološka inercija, jer veina ljudi ne voli da napušta svoje porodice i prijatelje. Drugi razlog se odnosi na visok kapacitet država za kontrolu migracija. Veina zemalja ne podržava useljavanje i naturaliziranje stranaca, što obeshrabruje i usporava migracijske tokove. Zvanino, samo pet zemalja ohrabruje imigracije (SAD, Kanada, Australija, Izrael i Novi Zeland).11 Meutim, njihova ukupna imigracijska kvota (1,2 miliona godišnje) je samo manji dio realne globalne imigracije, koja se pojavljuje u obliku izbjeglica, privremenih radnika ili ilegalnih boravaka. Migracije treba posmatrati i kao logian odgovor ljudi na vladajuu nejednakost izmeu zemlje-porijekla i zemlje-destinacije migranata u resursima i radnim mjestima, u demografskom rastu, u sigurnosti i u humanim pravima. Prvi veliki val svjetske migracije, kojeg su pokretali ekonomski razlozi, dogodio se u 19. stoljeu (boks 5.3), dok e drugi veliki val migracije, koji e se, vjerovatno, dogoditi u 21. stoljeu, biti pokretan razlikama u starosnoj strukturi populacije.
9
10 11
Ženevska konvencija iz 1951. godine definira izbjeglice kao osobe koje borave izvan zemlje svoga državljanstva i koje se nerado, ili im je to nemogue, vraaju zbog „osnovane bojazni da e biti proganjani iz rasnih, religijskih, nacionalnih razloga ili zbog pripadnosti odreenoj socijalnoj grupi ili politikoj opciji”. International Organization for Migration (2001). SAD 800.000, Kanada 200.000, Australija 75.000, Izrael 65.000 i Novi Zeland 35.000.
Glava 5: Efekti demografskih promjena
131
Boks 5.3. Prvi val migracije Period izmeu Napoleonovih ratova i Prvog svjetskog rata, tj. od 1820. do 1914. godine je karakteristian po slobodnom meunarodnom kretanju roba, kapitala i rada. Inovacije u prekookeanskom prevozu i transkontinentalnim željeznicama su omoguile velike meunarodne tokove ljudi koji su u prekookeanskim ekonomijama tražili bolji život. Najvažniji migracijski tokovi tog perioda su se odvijali izmeu dva dijela tadašnjeg razvijenog svijeta. Brzi ekonomski rast obje Amerike i Okeanije je privukao evropske radnike u broju koji ni do danas nije prevazien. Raspoloživi podaci pokazuju da je izmeu 1920. i 1932. godine 52 miliona Evropljana emigriralo u glavne zemlje dvije Amerike, od ega u SAD 32 miliona, a 3,5 miliona u Australiju i Novi Zeland. Migracijski tokovi su se ubrzavali u zadnjim decenijama 19. i poetkom 20. stoljea, kada su „novi“ izvori migracija (Južna, Centralna i Istona Evropa) poeli zamjenjivali stare izvore migracijskih tokova (Sjeverna Evropa). Ovi veliki tokovi ljudi su odigrali glavnu ulogu u rastu populacije zemalja destinacije. U Argentini je izmeu 1870. i 1910. godine migracija poveala stanovništvo za 60% i radnu snagu za 90%. Evropa je izgubila 11% populacije i 13% radne snage, a neke zemlje (Irska i Italija) su izgubile ak 30% radne snage. Ove migracije su uvrstile veze izmeu Zapadne Evrope, dvije Amerike i Okeanije, što je kreiralo tzv. veliku atlantsku ekonomiju. Migracije su bile glavni razlog za konvergenciju plaa u velikoj atlantskoj ekonomiji. Od 1870. do 1910. godine su migracije podigle realne plae u zemljama porijekla za 9% i snizile plae u zemljama destinacije za 8%. 19. stoljee je, takoer, bilo svjedok velikih migracijskih tokova u zemljama u razvoju, a posebno tokova ugovornog rada iz Kine i Indije. Veina indijskih migracijskih tokova su bili ugovoreni ili na drugi nain kontrolirani, dok su kineske emigracije pretežno bile tzv. „kuli“ migracije, sa pojedinanim eksploatatorskim ugovorima. Meutim, migracije izmeu zemalja u razvoju su bile sputavane visokim troškovima u odnosu na prihode: prihodi migranata u Indiji i Kini su bili toliko mali da je samo mali broj neobuenih radnika mogao da plati troškove migracije. Osim toga, migracije su sputavale i relativna imobilnost rada. Potražnja za radom na plantažama je, zahvaljujui napretku trgovine tropskim primarnim proizvodima, bila stabilna više od pola stoljea. Meutim, kada su se izvozne cijene ovih proizvoda smanjivale, regrutiranje ugovornog rada je opadalo, pa su se migracije završavale, uglavnom, iz ekonomskih razloga. Ova dva paralelna toka migracija su stvarala diskriminacijske probleme. Visoka segmentacija evropskih i neevropskih migracijskih tokova je postala glavni izvor suprotnosti na relaciji Sjever-Jug. U glavnim zemljama destinacije evropskih migranata su krajem 19. stoljea uvedene restriktivne imigracijske politike, dok su poslije Prvog svjetskog rata te mjere postale još restriktivnije. Naprimjer, u SAD su restriktivne mjere usmjerene prema imigrantima iz „novih“ izvora migranata (zemlje Južne, Centralne i Istone Evrope), uglavnom zbog odbrane radnih mjesta svoje neobuene radne snage. Iako su se transantlantske migracije tokom 1920s pojaale, one su u godinama „velike ekonomske depresije” pale na izuzetno nizak nivo. Adaptirano prema: UNDESA (2004.)
Savremeni migracijski tokovi U zadnjim decenijama 20. stoljea su meunarodne migracije ponovo oživjele, a naroito poslije 1970. godine (tabela 5.4.). Udio migranata iz zemalja visokih prihoda i nerazvijenih zemalja u razvijenim zemljama se u periodu od 1960. do 2050. godine skoro utrostruio, od 4,4% do 11,4%. To, ustvari, iznosi 112 miliona migranata od ukupno 190 miliona migranata (slika 5.5.).12 Nivo migracija u nerazvijene zemlje, iskljuujui Sovjetski Savez, je ostao na konstantnom nivou od 40–45 miliona ljudi, što znai da je njen udio u ukupnoj populaciji nerazvijenih zemalja realno smanjen. Procjenjuje se da je 2000. godine 175
12
World Bank (2007).
132
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
miliona ljudu živjelo izvan zemlje svog roenja, od ega se 158 miliona ljudi odnosi na meunarodne migrante, 16 miliona na izbjeglice i oko 900.000 ljudi na azilante.
SLIKA 5.5. Migracije u razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1960-2005 120
12
Migranti u zemlje visokih prihoda
10
80 60
8
Migranti u zemlje u razvoju, bez Evrope i centralne Azije
6
40
4
20
2
0 1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
% domae populacije
Milioni migranata
100
0
Izvor: World Bank (2007).
Savremeni migracijski tokovi (slika 5.6.) se znatno razlikuju od migracijskih tokova prvog globalnog migracijskog vala. Izmeu 1950. i 2000. godine je samo šest zemalja (SAD, Kanada, Novi Zeland, Australija, Argentina, Urugvaj) imalo neto pozitivnu migraciju, neke zemlje emigracije su postale zemlje destinacije migranata, dok su ekonomski i politiki dogaaji u nekim zemljama i njihov raspad prouzrokovali velike fluktuacije trendova imigracije (zemlje bivšeg SSSR-a i bivše SFRJ).
TABELA 5.4. Savremeni migracijski tokovi Glavne regije Svijet Razvijene zemlje Zemlje u razvoju Afrika Azijaa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija Evropab Bivši SSSR a
Broj meunarodnih migranata (milioni) 1960 75,9 32,1 43,8 9,0 29,3 6,0 12,5 2,1 14,0 2,9
1970 81,5 38,3 43,2 9,9 28,1 5,8 13,0 3,0 18,7 3,1
1980 99,8 47,7 52,1 14,1 32,3 6,1 18,1 3,8 22,2 3,3
1990 154,0 89,7 64,3 16,2 41,8 7,0 27,6 4,8 26,3 30,3
2000 174,9 110,3 64,6 16,3 43,8 5,9 40,8 5,8 32,8 29,5
Migranti kao dio populacije (%) 1960 2000 2,5 2,9 3,4 8,7 2,1 1,3 3,2 2,0 1,8 1,2 2,8 1,1 6,1 12,9 13,4 18,8 3,3 6,4 1,4 10,2
bez Armenije, Azerbejdžana, Gruzije, Kazahstana, Kirgizije, Tadžikistana, Turkmenije i Uzbekistana. Bez Bjelorusije, Estonije, Latvije, Litvanije, Moldove, Ruske Federacije i Ukrajine. Izvor: UNDESA (2004) b
Regionalna distribucija migranata (%) 1960 2000 100,0 100,0 42,3 63,1 57,7 36,9 11,8 9,3 38,6 25,0 8,0 3,4 16,5 23,3 2,8 3,3 18,5 18,7 3,9 16,8
Glava 5: Efekti demografskih promjena
133
SLIKA 5.6. Glavni tokovi savremenih migracija
Izvor: Castles and Miller (1993)
Iako su migracijski tokovi u zadnjim decenijama 20. stoljea u odnosu na rast populacije oslabili, oni su odigrali znaajnu ulogu u demografskim promjenama razvijenih država. Bez priliva migranata bi Evropa imala vei pad populacije, posebno od 1990. godine,13 dok je u Sjevernoj Americi u rastu populacije neto migracija uestvovala sa 43%. Ali, u zemljama u razvoju su negativni neto migracijski tokovi na populacijske trendove imali vrlo male efekte. Naprimjer, u periodu od 1995. do 2000. godine je neto godišnja migracijska stopa iznosila 0,6 na hiljadu stanovnika, što je veoma malo u odnosu na prirodni priraštaj stanovništva od 16,7 na hiljadu. Nezvanina migracija nije uope mala. Procjenjuje se da je 2000. godine u SAD živjelo najmanje 7 miliona neprijavljenih migranata, pored 31 miliona ljudi ije se mjesto roenja nalazilo u inostranstvu. Meunarodna organizacija za migracije (the International Organization for Migration - IOM) procjenjuje da je krajem 1990s u Evropi bilo preko 3 miliona neprijavljenih migranata. Izbjeglice su kategorija migranata koju je teško statistiki pratiti. Broj izbjeglica pod mandatom Visokog komesara UN za izbjeglice (the Office of the United Nations High Commissioner for Refugees - UNHCR) je porastao sa 2 miliona u 1975. godini na 6 miliona u 1990. godini, da bi se u 2000. godini smanjio na 2 miliona. Pored ovih izbjeglica, još uvijek ima 4 miliona palestinskih izbjeglica, o kojima vodi rauna Agencija UN za izbjeglice iz Palestine (the United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East - UNWRA).
13
Od 1995. do 2000. godine je populacija u Evropi porasla samo za 600.000, iako je u nju došlo oko 5 miliona imigranata.
134
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Ekonomski efekti migracija Prije svega, migracije najviše pogaaju pojedince koji su izabrali da žive u inostranstvu. Pošto su njihove odluke u osnovi line prirode, one ukljuuju mnoge elemente koji se ne nalaze na podrujima koje zanimaju njihove vlade. Uprkos injenici da se mnogi imigranti susreu sa brojnim predrasudama i da esto zbog nepriznavanja kvalifikacija i obuke u zemlji prijema rade ispod svog „kapaciteta“, oni nastoje da migracijama unaprijede svoje blagostanje i obezbjede bolje šanse za ostale lanove svojih porodica. Agregatna rezultanta kretanja ljudi je kompleksna mješavina individualnih osjeanja i izbora, te beneficija i troškova zemalja porijekla i zemalja prijema migranata. Ova kompleksnost usložnjava odgovor na pitanje kome i kako treba pripisati troškove ili beneficije migracija. Za razumijevanje nacionalnih i globalnih politika koje utiu na donošenje individualnih odluka aktuelnih ili potencijalnih migranata, kao i za lociranje troškova i beneficija imigracije na pojedince i države su potrebne delikatne analize i istraživanja. Naprimjer, migracija visokoobuenog rada donosi koristi zemljama prijema, ali, istovremeno, i brige zemljama porijekla, jer ono što je za zemlju prijema “brain gain”, to je za zemlju porijekla “brain drain”. Za zemlje porijekla su to gubici uloženih javnih investicija u obrazovanje i obuku migranata, kao i gubici poreza koje su plaali obueni migranti. Meutim, indirektni gubici su mnogo vei. Gubici visokoobrazovanog humanog kapitala impliciraju da se u svom razvoju zemlja porijekla mora oslanjati na poluobueni i neobueni rad, što umanjuje šanse za vei ekonomski rast. Odlazak visokoobrazovanih radnika ne predstavlja samo gubitak znanja nego i pad produktivnosti zemlje kao cjeline. I migracije poluobuenog i neobuenog rada su važne za zemlju porijekla. Prvo, nivo obuke i obrazovanja takvih migranata je ispod nacionalnog prosjeka, što stvara odreene strukturne probleme na tržištu rada. Drugo, mnogi migranati su prije migriranja imali neki od oblika zaposlenja. Ako je broj ovakvih migranata veliki, njihov odlazak predstavlja gubitak poreskih prihoda kao i uloženih javnih investicija u njihovo obrazovanje i zdravstvenu zaštitu. Emigracije radnika mogu imati i pozitivne posljedice. Prvo, obueni migranti, koji u razvijenim zemljama obavljaju dobro plaene poslove, mogu sebi i lanovima porodice obezbijediti beneficije visokog obrazovanja. Drugo, doznake migranata, posebno doznake siromašnim porodicama, mogu donekle reducirati siromaštvo u zemlji porijekla. Dosadašnja iskustva su pokazala da su pojave siromaštva u „emigrantskim domainstvima“ koja primaju doznake iz inostranstva (ili iz bogatijih regija u siromašnije regije neke zemlje) manje, da je vjerovatnoa da e djeca iz takvih domova pohaati škole mnogo vea nego djeca iz „nemigrantskih” domova, što ima multiciplirajue efekte na ekonomiju zemlje porijekla. Uticaj migracija na zemlju domaina je isto tako jako uoljiv. Migracijski tokovi prema domaem tržištu rada mogu umanjiti prihode domaeg stanovništva, kao i poveati prihode korisnika imigrantskog rada. Veliina ovih uticaja prvenstveno zavisi od toga koliko nivo plaa obuenih i neobuenih lokalnih radnika odgovara tokovima imigranata, kao i od udjela obuenih radnika u radnoj snazi. Meutim, i u primjerima kada su neto efekti imigracije na domau ekonomiju mali, uticaj imigracije na nekim lokacijama ili na neke radnike sa specifinom obukom može biti veoma jak, pa zbog toga neki lokalni ekonomski i specifini sektori mogu biti znatno pogoeni migracijama. Na imigracijsku politiku neke zemlje može uticati veliki broj faktora, ak i onda kada je neto uticaj migracije mali ili on uope ne postoji. Sa jedne strane, lokalno stanovništvo od svojih vlasti zahtijeba da im obezbjedi niz kvalitetnih socijalnih usluga, kao što su adekvatna zaposlenost ili obrazovanje, socijalna i
Glava 5: Efekti demografskih promjena
135
medicinska sigurnost i briga za siromašne. Sa druge strane, esto se kod lokalnog stanovništva stvara percepcija da imigranti koriste ove usluge mnogo više nego što doprinose stvaranju fondova za njihovo finansiranje. Zato državne migracijske politike naješe balansiraju izmeu nacionalnih potreba za imigrantima i želja glasaa za restriktivnijim imigrantskim politikama.
Uticaj migracija na zemlje porijekla migranata Migracije mogu imati brojne opipljive pozitivne i negativne ekonomske efekte i na zemlje porijekla i na zemlje destinacije (tabela 5.5.). U nekim sluajevima su beneficije migranata jednake troškovima zemlje destinacije (porijekla) migranata. Ali, ak i u tim sluajevima, krajnji efekti ne moraju biti isti po dimenzijama i suprotni po znaaju, jer se isti finansijski resursi mogu usmjeravati u vrlo razliite namjene. Ove razlike su najuoljivije kod meunarodnih migracijskih transfera humanog kapitala: posljedice gubitka obuenih ljudi za zemlju porijekla mogu biti mnogo vei nego što iznosi dobitak zemlje destinacije.
TABELA 5.5. Ekonomski efekti migracija na zemlje porijekla x x x x x x x
Pozitivni efekti Obezbjeenje onih mogunosti koje radnicima nisu na raspolaganju u zemlji porijekla; Ublažavanje negativnih efekata viška ponude rada na domaem tržištu; Ulazne doznake i strana valuta; Transfer tehnologije, investicije i venture kapital preko dijaspore; Doprinos poveanju trgovinskih tokova izmeu zemlje porijekla i zemlje primaoca migranata; Stimulans za investicije u domae obrazovanje i investicije u humani kapital pojedinaca; Povratak obuenih radnika može poveati lokalni humani kapital, transfer obuke i veze do inostranih mreža.
Negativni efekti x x x x x x
Gubitak visoko obuenih radnika i reduciranje kvaliteta esencijalnih usluga; Reduciranje rasta i produktivnosti zbog snižavanja fondova visokoobrazovanih radnika i njihovih eksternaliteta; Snižavanje povrata iz javnih investicija u javno obrazovanje; Selektivne migracije mogu poveati disparitete u prihodima zemlje porijekla; Gubitak fiskalnih prihoda zbog poreza radnika; Doznake se mogu vremenom smanjivati.
Izvor: UNDESA (2004)
Od brojnih efekata migracija na zemlje porijekla i destinacije (dodatak 5b), ovdje emo ukratko komentirati samo neke efekte doznaka, koje su jedan od najvažnijih elemenata rasta i održavanja platnog bilansa u mnogim zemalja porijekla migranata. Iako su podaci o doznakama nekompletni i potcjenjeni, jer ne obuhvataju finansijske transfere obavljene preko neformalnih kanala, raspoloživi podaci pokazuju da se obim doznaka kree u skladu sa brojem migranata. Procjenjuje se da je u 2002. godini obim doznaka iznosio 130 milijardi USD, od ega se na zemlje u razvoju odnosi 60% ili 79 milijardi USD. Obim doznaka migranata u zemlje u razvoju je po veliini druga grupa finansijskih tokova: oni su manji od FDI, ali i vei od razvojne pomoi (slika 5.7.). Doznake su najstabilniji izvor eksternog finansiranja. Nain njihovog korištenja je vrlo razliit. Naprimjer, u Turskoj se 80% doznaka troši za podmirenje dnevnih potreba stanovništva, dok u drugim zemljama doznake ohrabruju investicije u humani kapital (Meksiko) ili se znatan dio pretvara u štednju i investicije (Meksiko, Filipini, Sri Lanka, Tajland).
136
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 5.7. Finansijski tokovi ka zemljama u razvoju, 1980-2003 200 180 160
Milijarde USD
140 FDI tokovi 120
ODA tokovi Doznake
100 80 60 40 20
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
0
Izvor: UNDESA (2004)
SLIKA 5.8. Udio doznaka u GDP-u, neke zemlje, 2002
Udio doznaka u GDP-u (%)
30
25 20
15 10
Uganda
Tadžikistan
Gvatemala
Gijana
Sudan
Maroko
Sri lanka
Filipini
Dominik. R.
Honduras
Jemen
Kape Verde
Salvador
B&H
Nikaragva
Albanija
Jamajka
Moldova
Lesoto
0
Jordan
5
Izvor: UNDESA (2004).
Doznake su najznaajnije za zemlje malih prihoda, za zemlje nižih srednjih prihoda i za tranzicijske zemlje kod kojih su doznake vrlo važan izvor deviznih sredstava plaanja i vrlo važan elemenat za uspostavljanje platne ravnoteže (slika 5.8.). Naprimjer, 1980s je doznakama finansirano 80% tekueg platnog deficita
Glava 5: Efekti demografskih promjena
137
Bocuane, one su iznosile skoro 75% izvoza Sudana te skoro polovinu prihoda stranih sredstava Lesota. U mnogim zemljama Srednjeg Istoka su doznake pomogle da se finansira tekui platni deficit.14
Uticaj na zemlje domaine migranata U zemljama prijema imigracije otvaraju tri glavna pitanja. Prvo pitanje se odnosi na uticaj migracija na tržište rada, gdje je zabrinutost domaeg stanovništva za gubitak radnih mjesta ili potrošake snage velika. Drugo pitanje je vezano na uticaj imigracije na ekonomski rast, dok se tree pitanje, koje u svijetlu starenja populacije razvijenih zemalja postaje sve važnije, odnosi na fiskalne konsekvencije migracija. U veina debata o efektima migracijskih politika na tržište rada se zanemaruje injenica da su prethodne migracije razvijenim zemljama pomogle da popune nedostatak radne snage u donjim segmentima tržišta rada i to u periodima najveeg industrijskog i postindustrijskog rasta (tabela 5.6.). Ukupni efekti migracija na rast razvijenih zemalja su bili pozitivni. Naprimjer, u SAD, 1% poveanje neto migracijske stope je povezano sa 0,1% poveanja stope rasta; u dugoronoj stopi rasta Velike Britanije od 2,75% na efekte neto migracije otpada 0,4%; dok je 1992. godine u Njemakoj, zahvaljujui migraciji, kreirano 30.000 radnih mjesta i ostvaren višak prihoda u javnom sektoru od 14 milijardi maraka.15 Drugi faktor koji utie na politiku migracije su fiskalni efekti posmatrani u svijetlu demografskih trendova. Naime, bez imigracije e se u mnogim evropskim zemljama populacija smanjivati. Naprimjer, 2001. godine je 67% poveanja populacije EU „zaradila” migracija, a u Španiji, zemlji sa najmanjim fertilitetom u EU, ak 80%. Kako se u zemljama EU i Japanu udio starijih ljudi brzo poveava, kao i odnos radne snage u odnosu na broj penzionera, to u suštini znai da e migrantska radna snaga podržavati stariju populaciju.
TABELA 5.6. Stranci i strani radnici u Zapadnoj Evropi, 1998. Zemlja Ukupno/prosjek Austrija Belgija Danska Francuska Njemaka Irska Italija Luksemburg Holandija Norveška Španija Švedska Švicarska Velika Britanija
Stanovništvo Ukupno Stranci (000) (000) 361 005 19 918 8 099 737 10 253 892 5 333 256 57 095 3 597 82 247 7 320 3 700 111 59 524 1 250 430 153 15 762 662 4 459 165 40 000 720 8 929 500 7 095 1 348 58 079 2 207
Udio stranaca u populaciji (%) 6 9 9 5 6 9 3 2 36 4 4 2 6 19 4
Izvor: OECD (2001).
14 15
Sander and Maimbo (2003). Borjas (1995); Gieseck, Heilemann and von Loeffelholz (1995).
Radna snaga Ukupno Stranci (000) (000) 145 748 7 835 3 303 327 4 261 375 2 938 94 26 016 1 587 27 714 2 522 1 500 48 19 529 332 234 135 7 172 208 2 233 67 15 917 191 4 294 219 3 994 691 26 641 1 039
Udio stranaca u radnoj snazi (%) 5 10 9 3 6 9 3 2 58 3 3 1 5 17 4
138
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Napredak i budua uloga migracija Mnoge razvijene zemlje e se zbog prirodnog pada priraštaja i starenja stanovništva, te poveane socijalne podrške starijim slojevima stanovništva, vrlo brzo suoiti sa ozbiljnijim nedostatkom radne snage. On e naroito biti akutan u brojnim specifinim oblastima, kao što su visokoobueni rad u informacijskim i komunikacijskim tehnologijama, obueni rad u uslužnim djelatnostima i manuelni rad u poljoprivredi, manufakturi i graevinarstvu. U mnogim sektorima se potražnja rada bez poveane migracije nee moi zadovoljiti, što e poeti smanjivati output i blagostanje. Osim toga, potražnja za obuenim radom se brzo širi i na nova podruja (novoindustrijalizirane azijske zemlje i naftom bogate zemlje Srednjeg Istoka.) Trendove migracija je puno teže predvidjeti nego neke druge determinante rasta nacionalne populacije, jer, kao što se vidjelo u prvoj polovini 20. stoljea, migracijski tokovi se mogu direktno ugroziti promjenom imigracijskih politika. ak i sada, kada su trendovi opadanja i staranja populacije u razvijenim zemljama oigledni, nema bitnijih pomaka i u kreiranju novih politika anticipiranja i promocije migracije. Obzirom na oekivani rast populacije i trendove iz prošlosti, ne treba oekivati da e neto imigracije uticati na stope rasta populacije u zemljama u razvoju. Naime, do 2050 godine e se stanovništvo u zemljama u razvoju poveati za 3 milijarde, ali e migracija to poveanje reducirati na 2,8 milijardi. Prirodni rast stanovništva u razvijenim zemljama e biti negativan. Ne raunajui neto migracije, broj stanovnika e pasti sa 1,2 milijarde u 2000. godini na 1,0 milijardu u 2050. godini. Najakutnije e biti u Evropi, gdje e se populacija smanjiti za 139 miliona. To znai da e pozitivna neto migracija igrati znaajnu ulogu u prevazilaženju problema prirodne redukcije ili starenja stanovništva. Migracije nisu „protivotrov“ za problem starenja stanovništva. Ali, nivoi novih migranata koji su potrebni za održavanje sadašnjeg demografskog stanja, su jako visoki i sada nisu ni socijalno ni politiki prihvatljivi za bilo koju razvijenu zajednicu. Naprimjer, broj novih migranata za održavanje demografskog potencijala EU(15) u periodu od 2003. do 2050 godine iznosi 13,5 miliona ljudi godišnje, što je 20 puta više od sadašnjig migracijskih tokova. Za održavanje sadašnjeg nivoa radne populacije trebae 1,6 miliona novih migranata godišnje, što je tri puta više od sadašnjeg nivoa migracije. Emigracijske i imigracijske zemlje e se susretati sa dvije vrste neizvjesnosti. U industrijaliziranim zemljama ni danas niko ne zna da li e novi imigranti postati integrirani i korisni graani ili e postati dio neasimilirane niže klase. Emigracijske zemlje, takoer, ne traže odgovor na pitanje šta može zamijeniti ulogu emigracije kao sigurnosnog ventila za mnoge probleme nerazvijenosti. Ove neizvjesnosti zahtijevaju temeljito redizajniranje postojeeg naina managementa migracija. Pri tome treba imati u vidu neke važne historijske lekcije – dosadašnji napredak humane rase je obezbjedila jaka srednja klasa, a ne jaanje divergencije izmeu pojedinih socijalnih klasa.
5.3. URBANIZACIJA U ekonomskom smislu rije urbanizacija oznaava kvalitativni i kvantitativni prelazak iz ruralnih anglomeracija ljudi u urbane aglomeracije ljudi, te kvantitativne i kvalitativne promjene stanovništva koje se dešavaju u ruralnim i urbanim sredinama. Urbanizacija je i proces širenja življenja u gradove, teritorijalno širenje gradova, nastanak novih gradova, pretvaranje seoskih naselja u gradska naselja i, uope, širenje gradskog naina života, zauzimanja i korištenja zemljišta. Urbanizacija oznaava i proces
Glava 5: Efekti demografskih promjena
139
napuštanja sela i preseljavanja seoskog stanovništva u gradove, pretvaranje seoskog stanovništva u gradsko, te napuštanje primarnog tj. poljoprivrednog sektora i prelazak na sekundarni i tercijarni sektor, uz pratee promjene koje se dešavaju u socijalnoj sferi. Sadašnji trendovi rasta populacije imaju svoje geografske, lokacijske, okolinske i ekonomske dimenzije. Prvo, geografska distribucija rasta populacije je vrlo neravnomjerna, jer se 90% ekonomskog rasta dešava u zemljama u razvoju, i to, po pravilu, u najsiromašnijim zemljama svijeta. Drugo, lokacijska distribucija rasta populacije je, takoer, vrlo neravnomjerna, jer se najvei rast stanovništva odvija u urbanim sredinama. Tree, urbane koncentracije ljudi prouzrokuju mnoge okolinske probleme vezane za korištenje resursa i odlaganje otpada. I etvrto, urbane aglomeracije mijenjaju modele ekonomskog razvoja i kompoziciju osnovnih ekonomskih aktivnosti. Ne samo što su razlike u materijalnom blagostanju izmeu pojedinih zemalja u razvoju mnogo vee od tih razlika u razvijenim zemljama, nego su i razlike izmeu urbanih i ruralnih podruja jedne te iste zemlje mnogo vee. Iako su zemlje u razvoju niskih i donjih srednjih prihoda predominantno ruralne zemlje, u njima su trendovi poveane urbanizacije posebno izraženi. Posebno pada u oi dejstvo da je krajem 1990s u zemljama gornjih srednjih prihoda tri etvrtine stanovništva živjelo u urbanim podrujima. Nasuprot starijim industrijaliziranim zemljama, u kojima su trendovi deurbanizacije uoljivi ve nekoliko decenija, u veini zemalja u razvoju se urbanizacija ubrzava.16 Najvei rast urbane populacije imaju zemlje u razvoju kod kojih se broj vrlo velikih gradova enormno poveava. Naprimjer, Latinska Amerika i Karibi imaju 77% gradskog stanovništva. Do 2015. godine Azija e imati 153 grada sa preko milion stanovnika (itav svijet 358 gradova), te 15 megagradova preko 10 miliona stanovnika (svijet 27 megagrada). Tri etvrtine globalnog rasta populacije se odvija u urbanim podrujima zemalja u razvoju. Urbani procesi koji se dešavaju u nerazvijenim zemljama nisu u skladu sa proteklim iskustvima razvijenih zemalja. Naime, sadašnja urbanizacija se odvija u uslovima mnogo veeg rasta populacije, na mnogo manjim nivoima prihoda, sa mnogo manje institucionalnih i finansijskih kapaciteta, te sa mnogo manjim mogunostima širenja granica gradova. Pored toga, industrijski rast je pretežno koncentriran u velikim gradovima, što stvara mnoge probleme, posebno okolinske. Eksplozivni rast gradova u zemljama u razvoju prouzrokuje veliku koncentraciju siromaštva u urbanim podrujima. Ova urbana patologija Treeg svijeta punog prenaseljenih slumova sa malo radnih mjesta, uz nedostatak pitke vode, medicinskih usluga, drenaže i socijalnih beneficija, je u oštrom kontrastu sa urbanim podrujima razvijenog svijeta. Gradovi zemalja u razvoju su centri siromaštva i privilegija.17
Dinamika urbanizacije Urbanizacija je zapoela onog trenutka kada su poljoprivredne farme u rijenim dolinama Mesopotamije prerasle u prve gradove, iz kojih su se, nešto kasnije, formirale države sa svojim hramovima, socijalnim klasama, tehnologijom, trgovinom, vojskom i upravnom administracijom. Nekoliko stotina godina prije nove ere slobodni grki “polisi” su postali osnovne državne jedinice, sa Atinom kao paradigmom slobodnog grada-države, otvorenog za ruralno stanovništvo. U srednjem vijeku su se gradovi opasavali zidinama, 16 17
United Nations Centre for Human Settlements (2001). Gilbert and Gugler (1982).
140
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
kako bi se odvojili od ruralnih sredina. Trgovinskim umrežavanjem su se srednjevjekovni gradovi pretvarali u centre novog svjetskog trgovinskog sistema. Industrijska revolucija je zapoela dramatine ruralno-urbane transformacije kada je veinsko ruralno stanovništvo, tražei posao u industriji, navalilo u gradove. U 18., 19. i ranom 20. stoljeu su industrijalizirani gradovi Evrope i SAD poeli izlaziti iz postojeih administrativnih granica. Poslijeratna obnova je još više širila gradove, a masovna proizvodnja automobila, jeftino gorivo i politike regionalnog razvoja su ubrzavale širenje gradova i urbanih podruja. Mijenjanjem gradova mijenjao se i sam pojam urbanog podruja. Danas su gradovi porasli, ne samo zbog stvarnog rasta gradske populacije i priliva novih stanovnika, nego i zbog administrativne reklasifikacije ruralnih podruja. Naime, u zavisnosti od zemlje do zemlje, administrativna podruja sa urbanom populacijom se klasificiraju u skladu sa politikim granicama starih gradskih centara ili ona obuhvataju i podruja šire (metropoliten) urbane regije. Generalno, „urbane aglomeracije” obuhvataju populaciju u gradu, kao i populaciju u okolnim suburbanim rubovima.18 Treba imati u vidu i injenicu da preko 50% svjetskog stanovništva živi u širim priobalnim podrujima (200 km od obale) gdje su trendovi urbanizacije mnogo dinaminiji nego trendovi urbanizacije kontinentalnih urbanih podruja.19 Rast obalne populacije i gustina populacije po jedinici površine je rezultat historijskih silnica razvoja industrije i prekomorske trgovine, posebno u zemljama velikih aglomeracija stanovništva (mapa 5.1.).
Mapa 5.1. Gustina populacije i najvei gradovi, 2000 Deset najguše naseljenih zemalja Singapur Monako Maldivi Malta Bahrein Bangladeš Barbados Mauricijus Južna Koreja Holandija Gustina populacije (kvadratne milje) Nema podataka
i više Urbana podruja preko 6 miliona stanovnika
18 19
UNCHS (1996). WRI (2001).
141
Glava 5: Efekti demografskih promjena
Za sadašnje promjene uloge gradova su odgovorne ekonomske sile. Industrijalizacija je urbanim sredinama donijela napredak, ali je istovremeno degradirala mnoga ruralna podruja. Gradovi su velika tržišta hrane i drugih humanih potrepština proizvedenih u okolnim regijama, ali je i veina velikih gradova postala globalno tržište. Telefoni i kompjuterske mreže omoguavaju umrežavanje “globalnih” gradova i njihovo odvajanje od zalea. Današnje nove elite u Seulu i Stokholmu imaju više zajednikih interesa nego što ih obje elite imaju sa svojim ruralnim zemljacima. Svjetska urbana populacija je 2005. godine iznosila 3,2 milijarde ljudi, a predvia se da e do 2030. godine ona porasti na skoro 5 milijardi (tabela 5.7.). Ti trendovi utiu na promjene koncentracije stanovništva. U urbanim regijama je 1950. godine živjelo 30% svjetske populacije, 2000. godine je taj udio povean na 47%, dok e 2030. godine ovaj udio porasti na 60%. Po sadašnjoj dinamici rasta stanovništva, broj ruralnih i urbanih stanovnika se 2007. godine izjednaio (slika 5.9.)
TABELA 5.7. Urbana i ruralna populacija po širim regijama, 1950-2030 Grupe zemalja Svijet ukupno Razvijene regije Nerazvijene regije Urbana populacija Svijet Razvijene regije Nerazvijene regije Ruralna populacija Svijet Razvijene regije Nerazvijene regije Izvor: UNDESA (2006)
1950 2,52 0,81 1,71
Populacija (milijarde) 1975 2000 2005 4,07 6,09 6,46 1,05 1,19 1,21 3,03 4,89 5,25
2030 8,20 1,25 6,95
Prosj. godišnja stopa rasta (%) 1950-2005 2005-2030 1,71 0,95 0,73 0,13 2,04 1,12
0,73 0,42 0,31
1,52 0,70 0,82
2,84 0,87 1,97
3,15 0,90 2,25
4,91 1,01 3,90
2,65 1,37 3,61
1,78 0,47 2,20
1,79 0,39 1,40
2,56 0,34 2,21
3,24 0,32 2,92
3,31 0,31 3,00
3,29 0,24 3,05
1,12 -0,40 1,39
-0,03 -1,08 0,06
itav prognozirani rast populacije e se ostvariti u urbanim podrujima nerazvijenih regija, ija e se urbana populacija poveati za 2,3 milijarde u 2005. godini na 3,9 milijardi u 2030. godini. U razvijenim regijama e se urbana populacija poveavati sporije: sa 0,9 milijardi 2000. godine na 1 milijardu 2030. godine (tabela 5.8.).
TABELA 5.8. Urbana i ruralna populacija, glavne regije, 1950-2030 Grupe zemalja Svijet Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija Izvor: UNDESA (2006a)
Procenti urbanog stanovništva (%) 1950 1975 2000 2005 2030 29.0 37.2 46.7 48.7 59.9 14.7 25.4 36.2 38.3 50.7 16.8 24.0 37.1 39.8 54.1 50.5 65.6 71.7 72.2 78.3 42.0 61.2 75.4 77.4 84.3 63.9 73.8 79.1 80.7 86.7 62.0 71.5 70.5 70.8 73.8
Stopa urbanizacije 1950-2005 2005-2030 0.94 0.83 1.75 1.12 1.57 1.23 0.65 0.33 1.11 0.34 0.42 0.29 0.24 0.17
142
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 5.9. Stope rasta populacije i urbanizacije, 1950-2030 6000 Urbana populacija
Stanovništvo (milioni)
5000
Ruralna populacija
4000 3000 2000
1000
2030
2025
2020
2015
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
0
Izvor: UNDESA (2006).
SLIKA 5.10. Rast populacije u 6 najveih gradova u 2005. godini, 1950-2030 40 35 Tokio
Stanovništvo (milioni)
30 Bombaj
25 20 New York - Newark Delhi
15 Sao Paulo
10 Mexico City
5
2030
2025
2020
2015
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
0
Izvor: UNDESA (2006a).
Veina problema koji proistiu iz procesa urbanizacije je vezana za gradove. Naime, sadašnja urbana infrastruktura je posljedica humanog odgovora na probleme industrijalizacije 19. stoljea. 1800. godine su samo tri od deset najveih gradova svijeta bila smještena u Evropi, a samo vijek kasnije, 9 od 10 najveih svjetskih gradova se nalazilo u Evropi ili SAD. Sredinom druge polovine 20. stoljea je došlo do preokreta.
143
Glava 5: Efekti demografskih promjena
Azija, koja je u periodu izmeu 800. i 1800. godine predvodila svjetsku urbanizaciju, ponovo preuzima primat. 2000. godine na listi 10 najveih svjetskih gradova pet gradova bilo iz Azije.20 Udio svjetske populacije koja živi ili koja e živjeti u vrlo velikim urbanim aglomeracijama ili megasitijima (10 miliona i više) je mali - 3,7% 2000. godine ili 4,7% 2015 godine. 2005. godine je Tokio bio najvei grad na svijetu (35 miliona), a zatim slijede Siudad Meksiko (18,7), Njujork (18,3), Sao Paolo (17,9) i Bombaj (17,4). Predvia se da e 2015. godine Tokio i dalje biti najvea svjetska urbana aglomeracija (36 miliona), ali e se redoslijed ostalih gradova promijeniti (slika 5.10.).
Urbanizacija i ekonomski rast Dinamika rasta injenica da se industrijske robe i usluge proizvode efikasnije na guše naseljenim podrujima, koja im obezbjeuju pool obuenih radnika, veze sa komplementarnim firmama i kritinu masu kupaca, je odgovorna što je održivi ekonomski rast povezan sa urbanizacijom (slika 6.14.). Globalizacija i lokalizacija nisu umanjili važnost procesa urbanizacije. Iako su savremene komunikacijske i informacijske tehnologije omoguile firmama da svoje robe mogu prodavati i u udaljenim zemljama i da mogu u svoje proizvodne lance ukljuivati firme locirane na bilo kojem kraju svijeta, ipak je urbanizacija onaj faktor koji znatno poveava ekonomske prednosti blizine.
SLIKA 5.11. Urbanizacija i ekonomski rast, 1970, 1995 Urbana populacija (% ukupne populacije) 100 90 80 70 60 50 40 30 1970
20
1995
10 0
100
1.000
10.000
100.000
GDP per capita (1987 USD)
Izvor: World Bank (2000).
Rast urbane populacije stvara potražnju za veom lokalizacijom politike moi, što vrši pritisak na nacionalne institucije vlasti i tjera ih ka decentralizaciji (dodatak 5.3.). Kada urbane vlasti dobiju politiku snagu i izgrade sposobnosti za upravljanje lokalnim razvojem, one svojim graanima mogu pomoi da se uhvate u koštac sa savremenom globalizirajuom ekonomijom. 20
O'Meara (1999).
144
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Zdravi i dinamini gradovi su integralni dio održivog ekonomskog rasta. Urbana podruja generiraju 55% GNP-a u zemljama niskih prihoda, 73% u zemljama srednjih prihoda i 85% u zemljama visokih prihoda. Izranjajui i rastui ekonomski sektori su pretežno koncentrirani u gradovima, u kojima ostvaruju prednosti aglomeracije ekonomije, prostranog tržišta inputa i outputa i rada, te brzo širenje ideja i znanja.21 Zašto se ekonomske aktivnosti radije koncentriraju u urbanim podrujima, gdje su cijene zemljišta 50 do 100 puta vee, nego na lokacijama koje se nalaze samo 30 ili 50 kilometara dalje? Zašto se toliko pojedinaca i firmi nastanjuje u velikim metropoliten podrujima, u kojima su troškovi života dva puta vei nego u manjim gradovima? Odgovor na ova pitanja je prilino jednostavan: vei troškovi se mogu pokriti beneficijama koje se ostvaruju aglomeracijom ekonomija.22 U urbaniim podrujima aglomeracija poveava produktivnost velikog broja ekonomskih aktivnosti. Njihova produktivnost raste kada i grad raste, pa, ukoliko se veliina grada i veliina lokalne industrije udvostrui, neka tipina firma može poveati produktivnost za 5% do 10%. U zemljama srednjih prihoda plae urbanih radnika su dva do etiri puta vee od plaa ruralnih radnika, što je rezultat vee produktivnosti nastale po osnovu aglomeracije ekonomija.23 Urbana podruja su historijski bila ekonomski znatno efikasnija nego ruralna podruja jer su gradovi imali dovoljno velika tržišta za inpute i outpute roba, što je stvaralo beneficije ekonomije obima. U manjim gradovima su te beneficije znatno sužene visokim transportnim troškovima do kupaca i do izvora snabdijevanja. Meutim, savremene inovacije su odnose izmeu veliine proizvodnih kapaciteta i veliine grada relativizirale, posebno kada su usluge i lake industrije poele da dominiraju u svjetskoj ekonomiji. U savremenoj ekonomiji blizina urbanih podruja omoguava beneficije koje izviru iz ekonomije prostora i ekonomije obima. Prisustvo zajednikog poola rada, materijala i usluga malim i velikim firmama omoguava korištenje beneficija ekonomije obima. Ekonomija prostora stupa na scenu onda kada prisustvo jedne ekonomske aktivnosti stvara uslove za razvoj jeftinijih komplementarnih aktivnosti putem diverzifikacije ponude i specijalizacije unutar firmi.24 Blizina firmi potstie difuziju znanja. Firme koje posluju u blizini drugih firmi koriste beneficije spillovera informacija, koje u nekim primjerima dolaze i iz posmatranja naina rada susjednih firmi. Evidencija patenata pokazuje da se poveavanjem distance informacijski tokovi slabe. Koncentriranjem firmi u gradovima padaju i njihovi transakcijski troškovi.25 Aglomeracija ekonomija (ponekad se mogu sresti i izrazi lokalizacija ekonomija, urbanizacija ekonomija) donosi niz beneficija. Naprimjer, ako se lokacija neke firme premjesti sa lokacije koju dijeli 1.000 radnika na lokaciju koju dijeli 10.000 radnika, output se može poveati u zavisnosti od poola specijaliziranih radnika i produbljivanja inputa i do 15%.26 Meutim, da li e neka industrija (odnosno firma) iskoristiti beneficije urbanizacije i lokalizacije prvenstveno zavisi od toga koliko je ona inovativna. Nove dinamine industrije e se vjerovatno locirati u velikim urbanim centrima gdje se beneficije stvaraju unakrsnom
21 22 23 24 25 26
Glaeser and Rappaport (1998). Richardson (1987). Shukla (1996); Mills (1998). Krugman (1993). Dumais, Ellison, and Glaeser (1997). Henderson (1998); Henderson, Lee, and Lee 1998.
Glava 5: Efekti demografskih promjena
145
fertilizacijijom razliitih aktera. Starije, zrele industrije e se koncentrirati u malim, specijaliziranijim gradovima, gdje su troškovi transportnih i informacijskih zagušenja manji, a ekonomija lokacije vea. Beneficije aglomerizacije nastaju i zbog diverzificirane ekonomske baze koja je manje osjetljiva na ekonomske fluktuacije. Naprimjer, zaposlenost se može pomicati sa jednog mjesta aglomeracije prema drugom mjestu aglomeracije, što u cjelini održava visoku zaposlenost.27 Veliki broj razliitih kupaca pruža neku vrstu zaštite jer im ta raznolikost omoguava bolji management zaliha, što donosi znaajne uštede. Veliki gradovi takoer obezbjeuju brojne usluge i mogunosti kupovine i zabave.
SLIKA 5.12. Dinamika rasta urbanih podruja 5
Prosjeni godišnji rast populacije (%)
4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5
Mali gradovi Gradovi srednje veliine Veliki gradovi Megapolisi
1 0,5 0 1970-75
1975-80
1980-85
1985-90
Izvor: World Bank (2000).
Meutim, iako je u metropoliten podrujima produktivnost vea, skoro 65% urbanih rezizdenata nastavlja da živi u malim i srednjim gradovima (slika 5.12.). Procjenjuje se da e i u budunosti veina urbane populacije živjeti u malim i srednjim gradovima, jer i sada oni brže rastu nego velika urbana poduja.28 Iako neke industrije po osnovu beneficija velikih metropoliten podruja mogu pokriti vee troškove rada i zemljišta, efekti beneficija iz veliine grada su esto minimalni. Tipian radnik je u manjem gradu zadovoljniji manjom plaom i nižim troškovima života nego tipian radnik iz velikog urbanog podruja, gdje su plae i troškovi života dvostruko vei.29 27
Lucas (1998).
28
Veliina gradova je relativan pojam. 1970. godine su srednje veliki gradovi bili definirani kao gradovi sa populacijom od
29
250.000 do 500.000, dok se danas gradovi srednje veliine definiraju kao gradovi ija populacija iznosi 1 milion. Thomas (1980).
146
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Velika metropoliten podruja predstavljaju veliku i raznovrsnu ekonomsku bazu za moderne usluge i inovativne industrije, što daje važne beneficije. Manja i srednja metropoliten podruja se specijaliziraju za proizvodnju roba za izvoz i fokusiraju se na monokulturne standardizirane proizvodne kao što su, naprimjer, primarni metali, prerada hrane, tekstilni proizvodi, papir, strojevi ili transportna oprema. Odnosi izmeu organizacije industrije i sistema gradova pomaže nam da bolje objasnimo izranjajue modele urbanizacije. Naime, u prvim fazama industrijalizacije, industrije, a posebno one koje su osjetljive na lokaciju kupaca, se esto clusteriziraju (roje) na jednom ili dva velika metropoliten podruja. Prva lokacija za ovakve aglomeracije je uobiajeno glavni grad države (Bangkok, Bogota, Džakarta, Meksiko Siti, Seul) ili neki veliki grad na obali (Kalkuta, Sao Paulo, Šangaj, Istanbul). Ovaj nain rojenja firmi i industrija štedi oskudne resurse i pomaže da se prevaziu poetni manjkovi obuenog rada, tehnikog znanja, business i finansijskih usluga i nedostatak moderne komunikacijske i transportne infrastrukture. Glavni grad je i za strane investitore i izvoznike primarna lokacija i najbolje mjesto za razvijanje modernih usluga. Osim toga, glavni gradovi država su i mjesta donošenja politika i utvrivanja regulativa.30 Napretkom industrijalizacije se manufakturne aktivnosti sele prema manjim gradovima. Ovaj pomak je rezultat poveanja troškova zagušenosti, kao i smanjivanja beneficija aglomeracije kod standardizirane proizvodnje “zrelih” tvornica. Prenos industrija iz prestonica i velikih gradova takoer podržava širenje efektivnih telekomunikacija i transprotnih tehnologija, prenos birokratskih procedura na lokalne vlasti i otvaranje tržišta kapitala.
Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj U zadnjih 50 godina se priroda odnosa izmeu urbanog i ruralnog razvoja iz osnova promijenila. 1950s se urbanizacija posmatrala kao poželjna alternativa za rješavanje problema ruralne prenaseljenosti, posebno u gusto naseljenim podrujima. Industrija se, takoer, tretirala kao klju ekonomskog rasta. Ali, ubrzo je postalo jasno da industrija sama nije mogla da otvara dovoljno radnih mjesta za ruralne migrante koji su se slijevali u gradove. U principu, urbane i ruralne ekonomije imaju simbiotine odnose. Gradovi imaju koristi od poveavanja produktivnosti u poljoprivredi. Bogatija ruralna podruja obezbjeuju nova tržišta za urbane usluge i industrijske robe; mehanizacija i upotreba vještakih ubriva, pesticida i herbicida pokree potražnju za tim proizvodima; boom komercijalne poljoprivrede poveava potražnju za marketingom, transportom, graevinarstvom i finansijama, koje obezbjeuje urbani sektor. Na drugoj strani, i ruralna podruja imaju koristi od rasta gradova. Najbliži gradovi su prirodna tržišta za poljoprivredne proizvode i za ruralne nepoljoprivredne outpute. Ruralne industrije isporuuju dijelove i komponente za susjedne urbane proizvoae. Urbanizacija pomaže da preko tehnoloških transfera, obrazovnih usluga i obuke ruralna produktivnost permanentno raste. Meutim, ruralno-urbani odnosi su puni politikih, socijalnih i ekonomskih suprotnosti i kontroverzi, ije rješavanje može biti usješno ili, što je eše, neuspješno. Dva primjera (disperzija industrije u Južnoj Koreji i iskustva regionalnog i lokalnog razvoja u Evropi) ilustriraju kompleksnost rješavanja tih kontroverzi. Iako u procesu urbanizacije Južne Koreje stanovništvo Seula stalno raste, njegov primat u sistemu korejskih gradova i u industrijskoj strukturi opada. Naime, Seul zaista raste, ali drugi korejski gradovi rastu 30
Ades and Glaeser (1995).
Glava 5: Efekti demografskih promjena
147
još brže, uz dramatini egzodus manufakturnih radnih mjesta iz metropolitanskog Seula u podurbana podruja. Naprimjer, 1970. godine je tri etvrtine metropolitenske manufakturne zaposlenosti bilo koncentrirano u Seulu, dok je 1993. godine ovaj udio smanjen na samo jednu treinu. Od sredine 1980s industrija se poela seliti iz korejskih metropoliten podruja (Seul, Pusan i Taegu) i njihovih satelitskih gradova na druge lokacije. Izmeu 1983. i 1993. godine je udio ostalih gradova i ruralnih podruja u ukupnoj zaposlenosti porastao sa 26% na 42%.31 Za ovu veliku seobu radnih mjesta su bile najodgovornije promjene razvojnih politika. 1970s je korejska vlada lansirala politike ohrabrivanja decentralizacije industrije iz metropolitanskog Seula. Kljuni elementi ovih politika su bili finansijske povlastice za realokacije, naredbe za direktne realokacije, te izgradnja industrijskih parkova. Meutim, uprkos visokim plaama i rentama ove prve mjere nisu proizvele neke naroite efekte. Jake centralne vlasti i nain birokratskog odluivanja u centralnoj vladi su spreavale procese seljenja na distance vee od 45. minutne vožnje od glavnog grada. Politike koje su nakon tih prvih neuspjeha uslijedile su zaista podstakle selidbu industrije iz Seula, Pusana i Taegua. Prvo, ranih 1980s je Koreja liberalizirala svoju ekonomiju i debirokratizirala snage koje su vezivale industriju za Seul. Drugo, centralna vlast je 1988. godine lokalnim vlastima vratila autonomiju, što im je omoguilo organiziranje izbora i sakupljanje poreza. I tree, centralna vlast je velikim investicijama izgradila komunikacijsku i saobraajnu strukturu i na prostorima izvan Seula i Pusana. Tokom 1980s je Evropa bila prisiljena da napusti centralno usmjeravanje industrijskih politika i njenih prostornih korelata – regionalnih ekonomskih razvojnih politika. Sve do ranih 1990s u cijeloj Zapadnoj Evropi nije bilo nekih posebnih inicijativa za donošenjem nacionalnih industrijskih politika, a nacionalne razvojne regionalne politike su bile vrlo rijetke. Napuštanje centralnog naina donošenja regionalnih razvojnih politika se može objasniti uz pomo dva faktora. Prvo, deindustrijalizacija u Evropi je uzimala maha i drugo, lokalne vlade su sve jae optuživale centralne vlasti za neuspjehe razvoja lokalnih ekonomija. Nastale promjene su prouzrokovale pad potrošnje resursa koji su ranije bili locirani za lokalne razvojne inicijative, te obezbjedile vei regionalni uticaj na korištenje razvojnih fondova. Poveana uloga regija je vodila do neke vrste ratova za privlaenje firmi, ali je, takoer, vodila prema znaajnim strategijskim unapreenjima. Irska je odlina ilustracija takvih promjena. Naime, irski razvojni program je nastao iz ekonomske krize sredinom 1980s, karakteristine po visokoj dugoronoj nezaposlenosti i prateim socijalnim slabostima. Napori centralne vlade da eliminira ili ublaži krizu godinama nisu uspijevali, a i budžetska sredstva su se usmjeravala na rješavanje socijalnih poteškoa. Izlaz iz krize je pronaen u novom „socijalnom partnerstvu” i u uspostavljanju decentraliziranih centara za upravljanje nezaposlenosti, koji su bili sastavljeni iz predstavnika lokalnih vlada, agencija za obuku i Ureda premijera centralne vlade.32 Centri su služili kao poluge za preusmjeravanje ciljeva socijalne pomoi na najranjivije socijalne grupe, te kao sredstvo za poveavanje resursa potrebnih za ekonomski razvoj. Komplementarno, vlada je jaala partnerstvo na nekim podrujima (zemljište i ruralna podruja) sa ciljem jaanja konkurentnosti lokalnih firmi. Konano, uz ogromnu podršku EU, vlada je osnovala Nacionalni 31
32
Henderson (1998); Henderson, Lee, and Lee 1998. Cooke and Morgan (1988); Sabel (1998).
148
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
savjet preduzea, koji je alocirao grantove za pojedine lokalne projekte u skladu sa nacionalnim kriterijima. Uprkos nekim slabostima „irsko partnerstvo” je, generalno, bilo vrlo uspješno. Kljuni elementi tog uspjeha su naroito bili: x x x
sposobnost direktnog oslonca na lokalne resurse, iskustva lokalnih businessmana u stvaranju novih firmi te kreiranje programa usmjerenih za zapošljavanje nezaposlenih; sposobnost za prilagoavanje ciljeva i resursa državnih agencija prema stvarnim lokalnim potrebama; kapacitet za preusmjeravanje socijalnog blagostanja i efikasnost obezbjeivanja pokrivanja troškova.
Iako se dio uspjeha irskog lokalnog partnerstva može pripisati i injenici da je program realiziran u periodima ekonomske ekspanzije, ipak su postignuti uspjesi neosporni dokaz da lokalizirano programiranje razvoja i partnerstvo javnog i privatnog sektora mogu funkcionirati dobro i efikasno. Snage globalizacije e i u budunosti nastaviti da ojaavaju važnost aglomeracije ekonomija. Pošto TNC i investitori stalno traže lokacije sa niskim troškovima, lokalizirane proizvodne mreže e biti vrlo važne.33 Otvorenost e poveati nestalnost urbanih ekonomija i pojaati konkurentnost gradova kao mjesta za stvaranje i eksploataciju konkurentskih prednosti. U svijetu današnjih tehnoloških dostignua geografska blizina je još uvijek jedan od najefektivnijih mehanizama za prenos znanja i razvoj businessa.34
33 34
Gertler 1997. Gaspar and Glaeser (1998).
Glava 5: Efekti demografskih promjena
149
REFERENCE Ades, Alberto, and E. Glaeser. 1995. "Trade and Circuses: Explaining Urban Giants." Quarterly Journal of Economics 110(1): 195-258. Borjas, George. 1995. The economic benefits from immigration. Journal of Economic Perspectives, vol. 9, No. 2. Castles, S. and Miller, M.J. 1993. The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World. New York: Guilford Press. Cohen, Joel. 1995. How Many People Can the Earth Support? New York: W. W. Norton. Cooke, Philip, and Kevin Morgan. 1998. The Associational Economy. Firms, Regions, and Innovation. Oxford: Oxford University Press. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dumais. Guy, Glenn Ellison, and Edward L Glaeser. 1997. "Geographic Concentration as a Dynamic Process." National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass. Ehrlich, Paul R. 1968. The Population Bomb. New York: Ballantine Books. Gaspar, Jess, and Edward L. Glaeser. 1998. "Information Technology and the Future of Cities." Journal of Urban Economics43 (136 ). Gertler, Meric S. 1997. "Globality and Locality: The Future of 'Geography' and the Nation-State." In Pacific Rim Developoment: Integration and Globalisation in the Asia-Pacific Econonomy, edited by Peter Rimmer. Canberra City, Australia: Aussie Print. Gieseck, A., U. Heilemann and H.D. von Loeffelholz. 1995. Economic implications of imigration into the Federal Republic of Germany, 1988-1992. The International Migration Review, vol. 29, No. 3. Gilbert, A. and Gugler, J. 1982. Cities, Poverty and Development: Urbanization in the Third World. Oxford: Oxford University Press. Glaeser, Edward L., and Jordan Rappaport. 1998. "Cities and Governments." Background Paper for World Development Report 1999/2000 , Washington, D.C.: World Bank. Henderson, J. Vernon. 1998. Urban Development: Theory, and Illusion. New York: Oxford University Press.
Henderson. J. Vernon, T. Lee, and J-Y Lee. 1998. "Externalities, Location, and Industrial Deconcentration in a Tiger Economy." Department of Economics, Brown University. International Labour Office. 2005. World Employment Report 2004-05. Geneva: ILO International Organization for Migration. 2001. World Migration Report. New York: IOM Krugman, Paul. 1993. "On the Number and Location of Cities." European Economic Review 37: 293-28. Livi-Bacci, Massimo. 1997. A Concise History of World Population. 2nd ed. Translated by Carl Ipsen. Malden, MA: Blackwell Publishers. Lucas. Robert. 1998. "Internal Migration and Urbanization: Recent Contributions and New Evidence." Background Paper for World Development Report 1999/2000. Washington. D.C.: World Bank Martin, Philip, and Widgren, Jonas. 2002. “International Migration: Facing the Challenge”, Population Bulletin 57, No.1. Washington, DC: Population Reference Bureau. Mills, Edwin S. 1998. "Internal Functioning of Urban Areas." Kellogg Graduate School of Management. O’Meara, M. 1999. Reinventing Cities for People and the Planet, Washington: Worldwatch Institute. Organisation for Economic Co-operation and Development. 2001. Trends in International Migration. Paris: OECD. Richardson, Harry W. 1987. "The Costs of Urbanizarion: A Four-Country Comparison." Economic Development and Cultural Change 35: 561 -80. Rostow, W. Walt. 1998. The Great Population Spike and After: Reflections on Population and the Economy in the 21st Century. New York: Oxford University Press. Sabel, Charles. 1998. Local Develoment in Ireland: Patnerhip, Innnovation and Social Justice. Paris: OECD Sander, M and S.M. Maimbo. 2003. Migrant Labour Remittances in Africa: Reducing Obstacles to Developmental Contributions. World Bank Group Africa Region Working Paper Series, No. 64. Washington, D.C.: World Bank
150
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Shukla. Vibhotti. 1996. Urbanizationz and Delhi: Himalaya Publishing House. Thomas, Vinod. 1980. "Spatial Differences in the Cost of Living." Journal of Urban Economics 8: 108-22. United Nation Centre for Human Settlements 1996. An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements 1996. Oxford: Oxford University Press. ________________ 2001. Cities in a Globalizing World: Global Report on Human Settlements, London: Earthscan. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 1998. World Population Prospects: The 1998 Revision. New York: UNDESA. ________________ 2000. World Population Prospects: The 2000 Revision. New York: UNDESA. ________________ 2003. Population, Education and Development, New York: UNDESA. ________________ 2004. World Economic and Social Survey 2004: International Migration. New York: UNDESA
________________ 2006a. World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, New York: UNDESA ________________ 2006b. World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III, New York: ODESA United Nations Development Program. 2002. Human Development Report: 2002. New York: UNDP. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Wells, H. G. 1931. The Work, Wealth, and Happiness of Mankind. Garden City, NY: Doubleday, Doran & Co. World Bank. 2000a. World Development Report 1999/200. New York: Oxford University Press. World Resourse Institute. 2001. Tomorrow's Markets: Global Trends and Their Implicationss, Washington DC: WRI Worldwatch Institute. 1998. "A Matter of Scale." World Watch 11 (May/June): 39.
WEB STRANICE 1. http://www.un.org/esa/population/ Web stranica Odjeljenja za ekonomske i socijalne poslove, divizije za populaciju. 2. http://www.prb.org/ Web stranica The Population Reference Bureau na kojoj se mogu nai brojne informacije i analize o populaciji, zdravlju i okolini. 3. http://www.unhabitat.org/ Web stranica programa UN za ljudska naselja, UN-HABITAT, koja promovira socijalno i okolinsko održive gradove i naselja. 4. http://www.iom/int Web stranica internacionalne organizacije za migracije sa mnogo dokumenata i analiza migracija. 5. http://www.unhcr.org/, http://ilo.org/, http://oecd.org Web stranice organizacija koje se bave izbjeglicama, radnicima migrantima i migracijama u zemljama OECD-a.
Glava 6: Fiziki kapital Glava 7: Humani kapital Glava 8: Tehnološke promjene Glava 9: Prirodni kapital Glava 10: Ekonomija resursa Glava 11: Rast, resursi i okolina Glava 12: Kultura i socijalni kapital Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
Glava 6: Fiziki kapital
SLIKA 6.1. GDP i kapital po radniku, 2000 1.000.000 SAD Kapital po radniku (2000 USD)
Japan 100.000
Meksiko Kina
10.000
Nigerija Indija
151
Kapital je ekonomski pojam za alate koji šire ljudske sposobnosti za obavljanje rada. To nije samo pojam koji se odnosi na strojeve i na zgrade u kojima se obavlja rad, to je pojam koji se odnosi i na fiziku infrastrukturu kao što su ceste, željeznike pruge, kanali, luke, aerodromi, transportna sredstva, neproizvodnu infrastrukturu i neopipljiva sredstva, kao i na finansijska sredstva kojima se upravljaju sadašnji i budui tokovi outputa.
Obavljanje bilo kojeg posla nije mogue bez upotrebe kapitala. Radnik koji posjeduje više kapitala ili radnik koji ima bolji kapital e proizvesti 100 više outputa. Razlikama u posjedovanju kapitala 1.000 10.000 100.000 se može lako objasniti zašto postoje razlike u GDP po radniku (2000 USD) prihodima izmeu pojedinih zemalja. Iz slike 6.1. Izvor: Weil (2005) se može uoiti da postoje jasne relacije izmeu ostvarenog nivoa outputa i posjedovanja kapitala po radniku. Naprimjer, 2000. godine je prosjeni ameriki radnik raspolagao sa 148.091 USD kapitala, meksiki sa 42.991 USD kapitala, a indijski sa samo 6.270 USD kapitala. Ali, prije nego što zakljuimo da su SAD bogatije od Meksika ili Indije samo zato što imaju više kapitala, ili više kapitala po radniku, ovaj problem moramo analizirati znatno serioznije. 1.000
Za razumijevanje uloge kapitala u ekonomskom rastu moramo detaljnije razmotriti pet kljunih karakteristika kapitala. Naime, kapital je produktivan, on se proizvodi, njegovo korištenje je ogranieno, on može davati povrate (engl. retourns) i on se iscrpljuje, troši, haba (engl. wears out). Prvo, kapital je produktivan jer njegovo korištenje poveava iznos outputa koji radnik može da proizvede. Ovim pitanjima emo se baviti nešto kasnije. Drugo, kapital se može proizvoditi – on se može izgraditi ili napraviti. Proces proizvodnje kapitala je investiranje. injenica da se kapital može proizvoditi razlikuje ga od prirodnih resursa, jer proizvedeni kapital omoguava radniku da proizvodi više outputa. Pošto se proizvodi, kapital zahtijeva žrtvovanje dijela potrošnje jer se resursi koji se koriste za proizvodnju dijela kapitala mogu upotrijebiti i u druge namjene. Napredne ekonomije troše veliki dio svog proizvoda na izgradnju novih dijelova kapitala. Naprimjer, 2000. godine su Sjedinjene Amerike Države potrošile 1,76 bilijardi USD ili 18% bruto domaeg proizvoda na investicije. Druge zemlje koje snižavaju svoje investicije, na raspolaganju imaju više resursa za potrošnju.
152 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Odluke da se „izgradi“ novi kapital mogu biti privatne ili državne. U oba sluaja odgovornost za stvaranje novog kapitala leži na inu investiranja, odnosno inu štednje. Ali, neko ko kontrolira resurse može ih danas usmjeriti na potrošnju umjesto na izgradnju dijela kapitala koji e biti uposlen u buduoj proizvodnji. Tree, kapital ima karakter rival robe. Naime, samo ogranieni broj ljudi može istovremeno da koristi konkretni dio kapitala. Naprimjer, jedan eki istovremeno može koristiti samo jedan ovjek. Ali, druge vrste kapitala, naprimjer ceste, mogu istovremeno da koriste veliki, ali ipak ogranien broj ljudi. Rivalstvo u korištenju kapitala je jedna od njegovih karakteristika koja, na prvi pogled, može da izgleda trivijalna jer je teško zamisliti da mnoge proizvodne alate istovremeno može koristiti proizvoljni broj ljudi. Meutim, takvi alati postoje - oni imaju oblik neke ideje. Slino kapitalu i ideja može napraviti radnika produktivnijim. Ideja i kapital dijele istu vrijednost jer su i ideja i kapital proizvod investiranja (kod ideja je to istraživanje i razvoj). Ali, za razliku od kapitala, neku ideju može istovremeno koristi neogranieni broj ljudi. etvrto, pošto je kapital produktivan i pošto je njegovo korištenje limitirano, on, naješe, zarauje povrate. Ako e korištenje nekog dijela kapitala napraviti radnika produktivnijim, onda e radnik biti u stanju da njegovo korištenje plati. Naprimjer, neki radnik (zanatlija) može investrirati sopstvena sredstva u neki potrebni alat, te zadržati vee povrate iz zarada koje su nastale njegovim korištenjem. Ili može, ako nema dovoljno sredstava, nedostajua sredstva posuditi. Kod obavljanja kompleksnijih ekonomskih aktivnosti, kao što je, naprimjer, proizvodnja automobila, veliku koliinu kapitala (tvornica) može koristiti i nekoliko hiljada radnika. Ali, u ovim sluajevima radnici ne kupuju ili posuuju potrebni kapital. Umjesto njih, vlasnici kapitala unajmljuju radnike, a profit koji ostaje nakon što se unajmljeni radnici isplate, predstavlja povrat vlasnika kapitala. Povrat koji kapital može da zaradi je esto podsticaj za njegovo stvaranje. Naprimjer, ako odluimo da ove godine ne potrošimo dio ostvarenih prihoda nego da ga investiramo u kapital neke korporacije, naš motiv za donošenje takve odluke je mogua zarada, koja, ustvari, predstavlja naknadu korporacije za korišenje našeg kapitala u nekim sljedeim godinama. Ali, kapital nije samo privatni, on može biti i državni. Transportna infrastruktura (ceste, luke) je tipian primjer državnog vlasništva kapitala. I peto, kapital se iscrpljuje (haba). Ekonomski izraz za proces habanja je amortizacija. Korištenje dijela kapitala uobiajeno prouzrokuje malo habanje. ak i kada njegovo korištenje ne proizrokuje habanje, kapital se obezvreuje zbog vremena - on e zahrati ili istruhnuti, ili e se njegova vrijednost vremenom smanjivati. Amortizacija je rutinski dio ekonomskog života u kojem niko nee da kupi dio kapitala bez zaraunavanja amortizacije. Veliki dio investicija u realnoj ekonomiji se potroši na zamjenu postojeeg kapitala kojem se iz raznih razloga vremenom smanjuje vrijednost. Iz glave 1. smo vidjeli da je ekonomski rast proizvod odreene kombinacije etiri vrste kapitala i njihovog produktivnog korištenja. Teorijski model rasta koji je baziran na samo jednoj vrsti kapitala ne može da objasni fenomene ekonomskog rasta, ali može da otkrije granice do kojih je model upotrebljiv. Zato ve na poetku ove glave moramo analizirati i prikazati najvažnije teorije ekonomskog rasta, kako bi kasnije mogli bolje shvatiti izuzetnu kompleksnost samog fenomena ekonomskog rasta i identificirati glavne faktore koji utiu na ekonomski rast. Tek nakon toga možemo bolje shvatiti realnu prirodu i funkciju fizikog kapitala u ekonomskom rastu, te ulogu i funkciju investicija i štednje u ekonomskom rastu. Glavu emo završiti najvažnijim pitanjima koja optereuju brži razvoj nerazvijenih zemalja, a koja se odnose na kapital u obliku razvojne pomoi i sužavanje pristupa inostranom kapitalu zbog optereenosti dugovima.
Glava 6: Fiziki kapital
153
6.1. KRATAK PREGLED DOKTRINA I TEORIJA EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA Teorijski model SLIKA 6.2. Teorijski okvir razvojnih doktrina Razvojni ciljevi i definicija razvoja
Razvojne teorije i hipoteze
Razvojne politike i strategije
Sistemi baza podataka i mjerenje performansi
Poslijeratna iskustva su pokazala da je za mnoge zemlje ekonomski rast bio mogu, ali da nije bio brz. U periodu od 1960 do 1997. godine je globalni GDP per capita rastao po stopi od 2,1%, što znai da se GDP per capita udvostruava svakih 35 godina.1 Ali, ti agregirani podaci prekrivaju velika kolebanja koja su se dešavala u pojedinim vremenskim razdobljima i u pojedinim državama. Naprimjer, 1960s i 1970s su stope rasta rasle veoma brzo, da bi se 1980s umirile, a 1990s postale izrazito kolebljive.
Mnogi teoretiari rasta su ulagali velike napore da otkriju uzroke zbog ega zemlje sa niskim stopama rasta imaju poteškoe kada žele da Izvor: Thorbecke (2006). primjene uspješne modele razvoja drugih zemalja. Brojne studije su pokušavale dokazati da e zemlje niskih prihoda rasti brže nego zemlje visokih prihoda ukoliko primjene mješavinu politika koje ohrabruju rast. Ali, šarolikost ostvarenih rezultata ilustrira visoku kompleksnost procesa rasta i multislojnost pristupa u ostvarivanju rasta.2 Razvojni modeli, tehnike, empirijske aplikacije
Dizajniranje, selekcija i usvajanje strategija rasta i razvoja, tj. skup manje ili više meuzavisnih i konzistentnih politika, zavise od: (i) – preovladajuih razvojnih ciljeva koji proizilaze iz preovladajueg gledanja na definiciju procesa rasta i razvoja; (ii) – koncepcijskog okvira u odnosu na postojee stanje teorija, hipoteza, modela, tehnika i empirijskih aplikacija i (iii) – raspoloživog sistema podataka za dijagnozu postojeeg stanja, mjerenje performansi i testiranje hipoteza. Slika 6.2. pokazuje meusobne relacije i meuzavisnosti izmeu razvojnih teorija i modela, ciljeva, sistema podataka i mjerenja performansi, te razvojnih politika, institucija i strategija. Ova etiri razliita elementa nalaze se u meusobnoj interakciji u bilo kojoj vremenskoj dimenziji. Tako su, naprimjer, današnje razvojne teorije, hipoteze i modeli rezultat preovladujuih razvojnih ciljeva i obratno, dok se sistemi podataka koje potiu iz postojee zbirke teorija i modela koriste za testiranje preovladujuih razvojnih hipoteza i razvoj novih hipoteza i teorija. Izbor razvojnih politika i strategija je determiniran i uslovljen sa preostala tri elementa - ciljevima, teorijama i podacima. Ovaj analitiki okvir nam može poslužiti da sistematiziramo mnogobrojne teorije rasta i razvoja koje su nastajale i dominirale u zadnjih šest decenija. Okvir nam takoer omoguava da sistematski potcrtamo glavne koncepcije razvojnih procesa od Drugog svjetskog rata do danas (tabela 6.1.). Pri tome treba imati u vidu da je izbor relevantnog vremenskog perioda, tj. decenije, arbitraran, jer su, ipak, sve dosadašnje razvojne teorije i procesi nastajali u nekom odreenom vremenskom kontinuitetu. 1 2
World Bank (2000). Mankiw, Romer, and Weil (1992); Sala-i-Martin (1997); Aziz and Wescott (1997); Stiglitz (1998).
154 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 6.1. Evolucija razvojnih doktrina, 1950-2005 Ciljevi
Politike i strategije
Teorije i modeli
Sistem podataka
1950s
Rast GNP-a
Supstitucija uvoza, industrijalizacija, socijalni opi kapital (SOC) i investicije u infrastrukturu urbanog sektora
Veliki prasak, Take-off i faze rasta, teze kritinih minimalnih napora, kriteriji agregatnih investicija. Harrod-Domarov model
Rauni nacionalnih prihoda (NIA – National income accounts)
1960s
Rast GNP-a, jednaina ravnoteže bilansa, zaposlenost
Fino podešavanje i odgovarajue cijene, balansirani rast izmeu poljoprivrede i industrije, promocija izvoza, strana pomo, regionalne integracije, poreske reforme, sektorski planovi
1970s
Rast GNP-a, zapošljavanje, distribucija prihoda, eliminiranje siromaštva, eksterna ravnoteža
Integrirani ruralni razvoj, obuhvatne strategije zapošljavanja, “redistribucija sa rastom”, “osnovne potrebe”, reformisti (redistribucija sredstava), radikalni kolektivisti
1980s
Stabilizacija, eksterna ravnoteža, interna (budžetska i monetarna) ravnoteža, strukturno prilagoavanje, efikasnost
Stabilizacija i strukturno prilagoavanje, izvozna orijentacija, oslanjanje na tržišta, privatizacija, minimiziranje uloge vlade
Ekonomski dualizam, balansirani vs nebalansirani rast, intersektorske veze, efektivna zaštita, humani kapital, shadow cijene, izbor tehnika, modeli rasta, uloga agrara. Modeli dva jaza, jednostavna opa jednaina, linearno programiranje “Paket” pristup u tradicionalnim ruralnim podrujima, uloga neformalnog sektora, urbane-ruralne migracije, odgovarajua tehnologija, odnosi i kompromisi izmeu outputa, zapošljavanja, distribucije prihoda i siromaštva, socio-ekonomski kriteriji investiranja, teorija zavisnosti, multipli ciljevi. Model raunanja generalne ravnoteže (Computable General Equilibrium - CGE), sektorski modeli Endogeni rast, veze izmeu trgovine i rasta, meurelacije izmeu humanog kapitala i transfera tehnologije, nova institucionalna ekonomija, blokirajui faktori tržišta, oslanjanje na tržište. Modeli: analiza politika i mjerenje uticaja fiskalnih i trgovinskih politika, CGE modeli primjenjeni na strukturno prilagoavanje
Prilagoavanje, dobro vladanje i izgradnja institucija, reurgencija eliminiranja siromaštva kao cilj, umirivanje 1990s efekata finansijske krize, limitiranje globalnog kapitalizma, liberalizacija i deregulacija Isti ciljevi kao gore, humani razvoj (obrazovanje i zdravlje, 2000s redukcija siromaštva i nejednakosti, milenijski razvojni ciljevi Izvor: Thorbecke (2006).
NIA, input–output, statistika zaposlenosti, socijalni nacionalni rauni (Social National Accounts (SNA) NIA, input–output (inter- i intra-sektorski), statistika zapošljavanja, potrošnja domainstva, integrirani ruralni pregledi, pregledi neformalnog sektora, demografski podaci Socijalna matrica (Social Accounting Matrix - SAMs) i podaci iz 1970s, disagregirani pregledi prihoda i rashoda domainstava (LSMS)
Stabilizacija i strukturno prilagoavanje, izvozna orijentacija, širenje uspješnih elemenata istonoazijskog “uda” na druge ZUR, deregulacija i liberalizacija, eliminiranje siromaštva i unapreenje socioekonomskog blagostanja, odgovarajua regulacija finansijskih kriza
Uloga institucija u razvoju-zavisnost od puta i endogenost politika, uloga tržišta i vlasti, ekonomika korupcije, socijalni kapital kao komplementarnost humanom kapitalu, uzroci rasta. Modeli: totalni faktori produktivnosti, regresije rasta, CGE modeli za istraživanje uticaja politika prilagoavanja
SAMs i podaci iz 1970s, LSMS, multipli godišnji pregledi (ukljuivo sa subjektivnom procjenom siromaštva), demografski i zdravstveni pregledi
Globalizacija kao razvojna strategija, traganje za razvojnim strategijama za rast siromašnih
Politika ekonomija razvoja i uloga institucija, veza rast-nejednakost, siromaštvo, multidimenzionalno siromaštvo. Model multiple ravnoteže, eksperimenti kontrole i stohastinosti, kritika regresija rasta
Isto kao gore, više mikro i panel izvora podataka, banke podataka
Historijski tok Prije nego što razmotrimo ulogu fizikog kapitala u ekonomskom rastu, korisno je historijski prikazati najvažnije teorije rasta (dodatak 6a). Te teorije su imale, a neke imaju ak i danas, veliki uticaj na kreatore politika i strategija rasta u meunarodnim razvojnim organizacijama, koje su uticale na globalni razvoj svijeta i usmjeravale finansijske i druge resurse prema pojedinim zemljama i regijama.
Glava 6: Fiziki kapital
155
Razvojni koncepti do 1980s Prije Drugog svjetskog rata ekonomski i socijalni razvoj zemalja “treeg svijeta” nije previše zanimao tadašnje kolonijalne sile, jer je razvoj kolonija bio nekonzistentan sa tadašnjom meunarodnom podjelom rada. O njihovom razvoju se poelo razmišljati tek krajem 1940s i u 1950s, kada se dekolonijalizacija zahuktavala. Kada je odmah poslije Drugog svjetskog rata na svjetsku scenu izašao veliki broj država u razvoju, razvojni ekonomisti industrijaliziranih zemalja su bili zateeni. Naime, njihov dotadašnji teorijski instrumentarij nije posjedovao instrumente kojim bi bilo mogue analizirati procese ekonomskog rasta u dominantno agrarnim društvima novonastalih država. Na raspolaganju su imali samo svježa iskustva Marschallovog plana, kojim je, uz pomo visokih investicija i tehnike pomoi iz SAD, obnovljena ekonomija Zapadne Evrope u ciglih nekoliko godina. Naglasak na velike invesiticije je bio pod jakim uticajem relativno uspješnog modela razvoja Sovjetskog Saveza u periodu od 1928. do 1940. godine, kao i analitikih jednosektorskih modela koji su, zbog njihove agragatne i jednostavne proizvodne funkcije, sa investicjama kao jedinim elementom, mogli dokazati implicitnost investicija u infrastrukturu i industriju. Ove preovladavajue teorije i strategije rasta i razvoja su bile direktna i logina posljedica teorijskog shvatanja da je industrijalizacija motor rasta koji e za sobom povui ostalu ekonomiju, koja e ponuditi zapošljavanje ruralne i agrarne polulacije i koja e poveati potražnju za hranom i sirovinama. Industrijski sektor je bio sinonim za visoku produktivnost investicija, pa je ogroman dio investicija bio usmjeravan u industrijske aktivnosti i projekte ope socijalne infrastukture. Usvajanje rasta GNP-a kao glavnog cilja i mjerila razvoja je bila direktna posljedica tadašnjih ekonomskih doktrina, koje su tvrdile da je ekonomski rast funkcija akumuliranog kapitala. Pri tome je najvažnije teorijsko i praktino pitanje bilo kako i na koji nain treba kombinirati faktore akumulacije fizikog kapitala da bi se postigle visoke stope rasta u nekom agregatnom okviru i ostvarile visoke invesicije u moderne ekonomske aktivnosti. Tadašnji razvojni modeli su se bazirali na teorijama kao što su “veliki proboj” (engl. big push), “balansirani rast”, “uzlet u održivi rast” i “teze kritikog minimuma napora”.3 Predlagani koncepcijski okvir, posebno u popularnim verzijama, je tražio jedinstvene i univerzalne kljueve razvoja, a kada neki odreeni klju nije otvarao razvojna vrata u nekim vremenskim periodima i na nekim mjestima, on bi bio odbaen kako bi se potražio novi. Popularni razvojni modeli su se koncentrirali na prepreke koje nastaju zbog limitirane akumulacije kapitala i neefikasne alokacije resursa. Pri tome je poveanje investicija (transferi iz inostranstva ili domaa štednja) bio glavni cilj. Ali, iskustva su pokazala da je fokus na investicije zanemarivao druge važne aspekte procesa rasta. Naprimjer, stope investicija i stope rasta kod 160 zemalja svijeta u periodu od 1950. do 1990. godine su znaajno varirale (slika 6.3.).4 Neke zemlje koje su imale male investicije su rasle brže, dok su mnoge zemlje koje su imale visoke investicije ostvarile niske stope rasta. Ove teorije faznog i linearnog rasta, koje su trvdile da zemlje koje štede više svog GDP-a mogu da rastu mnogo brže nego zemlje koje štede manje, su u uslovima hladnog rata bile oportunistika podloga za usmjeravanje masivnih transfera kapitala i tehnike pomoi iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju. Ove politike su trebale biti neka nova vrsta „Marshallovog plana“ za zemlje u razvoju. Meutim, mehanizmi teorija faznog i linearnog rasta nisu proizvodili rezultate. Razlozi nisu ležali u nedostatku dovoljnih iznosa domae i inostrane štednje, nego u nepostojanju odgovarajuih uslova. 3 4
Leibenstein (1957); Nurkse (1953); Rostow (1956); Rosenstein-Rodan (1943). Kenny and Williams (1999).
156 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Marshallov plan je mogao biti uspješan u Evropi zato što su evropske zemlje posjedovale potrebne strukturne, institucionalne i prostorne uslove (dobro integrirano tržište roba i novca, visoko razvijenu transportnu infrastrukturu, dobro obuenu i obrazovanu radnu snagu, motivaciju za uspjeh, te efikasnu državnu birokraciju) za pretvaranje novopristiglog kapitala u vei output.
SLIKA 6.3. Investicije i stope rasta, neke zemlje, 1950-1990 14
Stope rasta GDP-a (procenti)
12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Investicije kao procenat GDP-a
Izvor: Kenny and Williams (1999).
Fazni i linearni modeli, koji su se primjenjivali u zemljama u razvoju, su odreda bili neuspješni. Oni nisu uzimali u obzir krucijalnu injenicu da nerazvijeni svijet nema skoro nijedan od uslova, koje su imale razvijene zemlje, kao ni injenicu da su nacije u razvoju dio visokokompleksnog meunarodnog sistema u kojem zemlja koja upražnjava i najinteligentije strategije rasta može, zbog niza eksternih sila na kojima nema efektivnu kontrolu, ostvarivati minorne rezultate. Osim toga, politikama cijena je veliki dio potrebnog kapitala za industrijalizaciju ispumpavan iz tradicionalnog agrara kako bi se obezbjedila jeftina hrana za industrijske radnike, politikama supstitucije uvoza, posebno industrijskih proizvoda, su izgraene brojne neefikasne industrije, a i problemi platnog bilansa su se sve više usložnjavali. Pod pritiskom brojnih neuspjeha, razvojne doktrine su se 1960s poele mijenjati. Jednosektorski modeli su poeli ustupati mjesto analitikim okvirima koji su uvažavali ulogu dualizma u razvojnom procesu. Prvi, prilino naivni dvosektorski modeli à la Lewis su nastavili da poljoprivredi kao potencijalnom izvoru “nelimitiranog rada” i “agrarnih viškova” za moderni sektor dodjeljuju esencijalno pasivnu ulogu Ali, kako su dualni ekonomski modeli postajali sve sofisticiraniji, to se je sve više uvažavala meusobna uzronost “vidljive” uloge modernog sektora i “pozadinske” uloge agrarnog sektora u procesu ekonomskog rasta.5 Ovo je bio važan korak naprijed u odnosu na raniju “slijepu opijenost” industrijalizacijom. Postepeni pomak u priznavanju agrara kao faktora rasta je postao vidljiv u drugoj polovini 1960s, kada su se razvile mnoge debate o “balansiranom”, odnosno “nebalansiranom” rastu. Oba ova pristupa su naglašavala ulogu intersektorskih veza u razvojnom procesu, a u odreenom smislu je okvir dualne ekonomije prerastao u multisektorski okvir, ali bez uvažavanja esencijalnih razlika u tehnologiji i oblicima 5
Fei and Ranis (1964).
Glava 6: Fiziki kapital
157
organizacije izmeu modernih i tradicionalnih aktivnosti. Kasnih 1960s su se razvile mnoge intersektorske (input-output) analize tipa teorije efektivne zaštite, historijske analize uticaja ponude i potražnje velikog broja zemalja na ekonomski rast i regresijske analize strukturnih fenomena procesa rasta.6 Najpoznatiji model strukturnih promjena je model koji je u empirijskim istraživanjima modela razvoja velikog broja zemalja u razvoju razvio Hollis Chenery sa svojim harvardskim kolegama. Njihova istraživanja su identificirala nekoliko karakteristinih osobina razvojnog procesa - pomak od agrarne prema industrijskoj proizvodnji, stabilnu akumulaciju fizikog i humanog kapitala, promjene potražnje kupaca od naglaska na hranu i osnovne potrebe ka potražnji kupaca za raznolikom industrijskom robom i uslugama, rast gradova i urbanih industrija zbog migracije ljudi sa farmi i iz malih gradova, opadanje veliine porodice i opeg rasta populacije zbog smanjivanja ekonomske vrijednosti djeijeg rada i poveanja kvaliteta djece (obrazovanje) itd. Zagovornici ovog modela esto tvrde da „injenicama treba pustiti da govore same za sebe“ namjesto da se upliemo u zamršenost i tajanstvenost teorija rasta. Glavne komponente razvoja nerazvijenog svijeta od 1950s do kasnih 1970s i ranih 1980s je jedan od vodeih teoretiara globalne proizvodnje John Dunning generalno oznaio kao staru razvojnu paradigmu, ija precizna forma varira u odnosu na specifine faktore neke zemlje, nekog sektora ili nekih firmi.7 Njene kljune pretpostavke su se bazirale na premisi da su ciljevi i karakteristike zemalja u razvoju kao cjeline slini onim koje su razvijene zemlje imale u ranim fazama svog razvoja. Vjerovalo se da replikacija institucija i ekonomskih politika bogatijih nacija najbolji nain za podizanje životnog standarda siromašnih zemalja, pri emu se mala pažnja poklanjala socijalnim ciljevima i humanom razvoju.
Razvojni koncepti od 1980s do danas Sredinom 1960s je postalo jasno da se samo akumulacijom fizikog kapitala ne mogu objasniti razlozi zašto neke zemlje ostvaruju bolje performanse od drugih, ili objasniti injenicu zašto se stope rasta industrijskih zemalja meusobno znatno razlikuju. Empirijski radovi Solowa, Kendricka, Denisona, Jorgensona i Grilichesa, kao i mnogih drugih autora8 su potvrdili da se veliki dio poveanja rasta ne može pripisati samo faktorima kapitala i rada, nego i tzv. ”rezidualnim faktorima” kao što su, naprimjer, investicije u zdravstvo, obrazovanje, obuku, istraživanje i javnu infrastrukturu, nabavka i transmisija ”know-how-a” itd. Poetkom 1970s su nastale dramatine promjene prirode konkurentnosti. Globalna tržišta se više nisu širila na raniji nain, pa su strategije ekonomije obima postale nedovoljne. Konkurentnost nije više podrazumijevala samo širenje na nova tržišta, nego i grozniavu borbu za poveavanje tržišnih udjela na etabiliranim tržištima. Mnoge firme su svoje aktivnosti morale diverzificirati poveavanjem fleksibilnosti inputa (fiziki i intelektualni kapital, organizacijska struktura, istraživanje i razvoj i drugi oblici ”know-howa”). Teorijski odgovori su se kretali u varijantama neoklasinih škola, pa su nastali mnogi njeni derivati. Stara razvojna paradigma je poela ustupati mjesto novoj paradigmi. Prvo se fokus pomjerio prema humanom kapitalu, koji se naješe mjerio kroz stepen pohaanja škola (kao mjera obrazovanja) i kroz oekivano doba života (kao mjera stanja zdravlja), a zatim i na ostale faktore „nove konkurentnosti“. U zadnje dvije decenije 20. stoljea investicije u humani kapital su dale impresivne rezultate: stope povrata 6 7 8
Kuznets (1966); Chenery (1960); Chenery and Taylor (1968). Dunning (2006) Solow (1956); Kendrick (1956); Denison (1962), Jorgenson and Griliches (1967); OECD (1964).
158 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj investicija u primarnu edukaciju kod zemalja niskih prihoda su iznosile preko 23% godišnje.9 Ali, slino investicijama u fiziki kapital, investicije u zdravlje i obrazovanje nisu mogle da garantiraju rast i razvoj. Naprimjer, u zemljama Podsaharske Afrike su i oekivana dob života i stepen upisa na škole dramatino porasli, ali su sve zemlje te regije od ranih 1970s imale vrlo spor, ponegdje ak i negativni rast. Ubrzo je tradicionalni koncept komparativnih prednosti, po sugestijama Paqueta, Starra i Portera,10 bio zamijenjem konceptom konkurentskih prednosti. Iz kontroverzi komparativnih i konkurentskih prednosti su nastale nove terorije rasta, koje su se uskoro razdvojile u dva glavna pravca – na endogene teorije rasta i na evolucijske teorije rasta. Teorije endogenog rasta, iji su glavni zagovornici Romer, Lucas, Grossman, Helpman, Barro i Sala-i-Martin,11 su modelirale tehnološke promjene i faktore akumulacije, ukazujui i na ulogu ostalih podruja ekonomije (industrijska organizacija, humani kapital, ekonomika tehnoloških promjena), fokusirajui endogeni rast na akumulaciju znanja koja je osnovni izvor rasta i na ekonomske mehanizme koji ga ine endogenim.12 Evolucijski pristup teorijama rasta se ne odnosi samo na objašnjavanje rasta, nego i na podruja ukupnih procesa promjena, inovacija i tehnološkog progresa. Osnovna razlika izmeu endogenih i evolucijskih teorija rasta leži u injenici da prve posmatraju alokaciju limitiranih resursa, dok druge, kao centralnu temu, posmatraju procese uenja i otkrivanja.13 Neoklasina teorija rasta, koja proizvodnom funkcijom opisuje proces transformacije inputa u output, i koja nastoji da rašlanjivanjem reziduala na pojedine komponente utvrdi izvore rasta, otvorila je prostor za otkrivanje „tajni” rasta koje su sakrivene u rezidualu. To je postavilo temelje za teorijsko obrazloženje onoga što je kasnije nastalo pod pojmom „nova ekonomija”. Poetkom 1980s je kombinacija ekstremno visokih inostranih dugova, platno-bilansnih poteškoa, visokih kamata i recesije u bogatim zemljama-kreditorima radikalno izmjenila okolinu za razvoj “treeg svijeta”. Meksika finansijska kriza iz 1982. godine se brzo proširila na ostale zemlje u razvoju, a džinovske dimenzije dužnike krize su dovele u pitanje preživljavanje meunarodnog finansijskog sistema. Dužnika kriza je 1980s pretvorila u “dekadu izgubljenog razvoja”. Meutim, iako je razvojni proces bio privremeno blokiran, a razvojna zajednica bila preusmjerena na pitanja prilagoavanja, ipak su se razvile mnoge nove teorije rasta. Prije svega, teorijski i empirijski je znatno obogaeno razumjevanje uloge humanog kapitala kao primarnog pokretaa savremenog razvoja. Razne škole endogenog rasta su identificirale injenicu da je nizak nivo humanog kapitala osnovna prepreka za postizanja mogueg obima ekonomije industrijalizacije.14 Novi koncept humanog kapitala je pomogao da se tehnološki progres pretvori iz esencijalno egzogenih determinirajuih faktora u djelomino endogene determinirajue faktore. Sljedei važan doprinos teorijskom razvoju, baziran na velikom broju kvantitativnih i kvalitativnih empirijskih studija, je bilo otkrivanje veza izmeu trgovine i rasta. Brojne studije su pokazale da je izvozna 9 10 11 12 13 14
Psacharopoulos (1994). Paquet (1990); Starr (1988): Porter (1990). Romer (1990, 1994); Lucas (1988); Grossman and Helpman (1991); Barro and Sala-i-Martin (1995). Nelson and Winter (1982); Dosi (1988); Dosi and Orsenigo (1988); Amendola i Gaffard (1988): Carlsson and Taymaz (1991) Dosi (1992). Lucas (1988); Romer (1990).
Glava 6: Fiziki kapital
159
orijentacija država povezana sa rastom, i da su zemlje, koje su liberalizirale i ohrabrivale trgovinu, rasle mnogo brže nego zemlje koje su primjenjivale strategije zatvaranja.15 I trei set doprinosa se odnosi na ono što se može generalno klasificirati u “novu institucionalnu ekonomiju” i kolektivne akcije.16 Ovaj neoinstitucionalni okvir se kasnije pokazao kao esencijalni faktor za obezbjeenje pro-razvojnih i antikorupcijskih povlastica, te poslužio kao dobar vodi za izgradnju institucija koje reduciraju prostor oportunistikih ponašanja. 1980s su, takoer, bile godine napora za bolje razumjevanje koncepta siromaštva i njenog mjerenja. Pionirsku ulogu, kao i operativno korisni pristup analizi siromaštva je razvio nobelovac Amartia Sen u svom teorijskom pristupu siromaštvu i slobodi izbora.17 Ogromne dimenzije krize dugova i masivne interne i eksterne neravnoteže koje su pogodile veinu zemalja u Africi i Latinskoj Americi i neke zemlje Azije su, ustvari, znaile da je prolagoavanje postalo neophodan uslov za povratak rastu. Dizajniran je itav set politika za reduciranje platnih (devalvacija) i budžetskih deficita (kresanje) prezaduženih zemalja, odstranjivanje vještakih distorzija cijena, za liberalizaciju trgovine i izvoenje institucionalnih promjena na sektorskom nivou. Komplementarni elementi strategija prilagoavanja su bili otvaranje prema inostranstvu, vee oslanjanje na tržišne mehanizme i minimiziranje uloge vlasti. Otvaranje prema inostranstvu je znailo ohrabrivanje izvoza i industrijalizaciju u radno intenzivnim sektorima proizvodnje potrošakih roba u zamjenu za uvoz savremenih tehnologija, što je pokrenulo endogene procese rasta, investicije u humani kapital i znanje radnika i inženjera, te spillover efekte. Pod uticajem ideoloških promjena u zapadom svijetu (reganizam i taerizam) zemlje u razvoju su prisiljavane da se više oslanjaju na tržišne sile i da na veini podruja minimiziraju aktivnosti svojih vlasti. Ali, kontradikcije izmeu širokih strategija prilagoavanja i konkretnih ciljeva stabilizacije su prouzrokovali brojne konflikte. Naprimjer, implementacija politika prilagoavanja je zahtijevala jaku vladu; vea uloga vlade je bila potrebna u sferi obrazovanja i generiranja socijalnih spillovera, te kod redukcije platne neravnoteže i smanjivanja trgovinskih debalansa. U prvoj polovini 1990s strategije stabilizacije i prilagoavanja su još uvijek bile dominirajue. Dok je veina latinskoamerikih zemalja i azijskih zemalja pogoenih dužnikom krizom prolazilo kroz bolne procese prilagoavanja, dotle je u ostalim podrujima nerazvijenog vladala stagflacija, posebno u Podsaharskoj Africi i veini tranzicijskih zemalja Istone Evrope. Postajalo je sve jasnije da su za reduciranje korupcije i olakšavanje tranzicije iz komandne ekonomije na kapitalistiku ekonomiju potrebne fundamentalne institucionalne promjene. Smatralo se da institucije i politike zemalja koje su ostvarile “istonoazijsko udo” mogu ponuditi odgovarajui model. Ali, u drugoj polovini 1990s je azijska finansijska kriza pogodila i Istonu i Jugoistonu Aziju, a skoro simultano, socioekonomski uslovi su se drastino pogoršali i u bivšim sovjetskim republikama. Velika finansijska kriza je dovela u pitanje Washingtonski i IMF konsenzus deregulacije finansijskog sistema i liberalizacije trgovine. I danas brojne zemlje još pate zbog ekstremne deregulacije bankarskog sektora i divljih tokova kapitala. Koncepcijski, teorije iz 1990s su, generalno, produbljivale ranije koncepte. To se posebno odnosilo na ulogu države i tržišta, kao i na identificiranje institucija koje su najprijemivije za ubrzanje procesa ekonomskog rasta i socijalnog i ekonomskog razvoja. Debata o tome koja je prava mješavina izmeu 15 16 17
Winters (2004). North (1990); Williamson (1991); Nabli and Nugent (1989). Sen (1985).
160 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj stepena državne intervencije i oslanjanja na tržište je još uvijek vrlo živa, a neoinstitucionalne škole i škole javnog izbora su pomogle da se razjasni kako država može da utie na razvojne rezultate. To se prvenstveno odnosilo na: (i) – obezbjeenje makroekonomskog i mikroekonomskog okruženja koje je prijemivo za efikasnije obavljanje ekonomske aktivnosti; (ii) – obezbjeenje institucionalne infrastrukture za zaštitu imovinskih prava, mira, zakona i reda i (iii) – osiguranje osnovne edukacije, brige o zdravlju i infrastrukture za efektivno obavljanje ekonomskih aktivnosti.18 Razvojne strategije iz 1990s su zadržale osnovne strategijske elemente iz prethodne decenije, posebno u prvoj polovini decenije, nakon ega su, poslije azijske finansijske krize, znatno modificirane. 1990s su nastala i dva nova teorijska pristupa. Prvi se odnosio na koncept socijalnog kapitala kao faktora koji je komplementaran humanom kapitalu. Drugo, spektakularni rast istonoazijskih zemalja prije 1997. godine je obnovio interes za teorijskom identifikacijom, objašnjavanjem i mjerenjem izvora rasta, što je vodilo ka boljem objašnjenju reziduala i totalnih faktora produktivnosti. Kako je vrijeme odmicalo i kako je, posebno u Podsaharskoj Africi veliki broj zemalja imao i dalje teške probleme u prilagoavanju, razvila se široka diskusija da li politike prilagoavanja iz 1980s per se mogu obezbjediti potrebne uslove za dostizanje održivog rasta i ublažavanje siromaštva. Iz diskusija su se profilirala dva pogleda - “ortodoksni” pogled, koji je naroito zagovarala Svjetska banka, koji je insistirao na postojeim paketima prilagoavanja i “heterodoksni” pogled prilagoavanja “sa humanim licem”, kojeg je artikulirao UNICEF.19 Ali, azijska finansijska kriza, koja je napravila pustoš u velikom dijelu istone i jugoistone Azije, je tražila kritiko preispitivanje trgovinskih i finansijskih sistema baziranih na ekstenzivnoj liberalizaciji trgovine i kapitala, te finansijskoj deregulaciji. Veliko poveavanje siromaštva je natjeralo razvojnu zajednicu da se još jedanput usmjeri na smanjivanje siromaštva. Krajem 20. stoljea je Svjetska banka jasno deklarirala da je redukcija siromaštva primarni cilj kojem ona teži. Danas se esto može uti tvrdnja da je razvojna zajednica na poetku novog milenija ostala bez “velikih ideja”. Prve godine novog milenija su protekle u kritikom preispitivanju i konsolidaciji ranijih koncepata i tehnika rasta i u daljem razvoju analitikih i ekonometrijskih tehnika. Novi iskorak je napravljen samo na podrujima širih koncepata politike ekonomije razvoja i uloge institucija. Takoer je razvijena mnogo opširnija i multidimenzionalnija definicija humanog blagostanja, pa je rašireni koncept humanog razvoja (zdravlje, obrazovanje, ishrana, stanovanje, pristup informacijama, uestvovanje, priroda režima sa aspekta stepena demokracije i sloboda itd.), sve više postajao krajnji cilj razvoja.
Neke nauene lekcije Sredinom 1980s je povjerenje u državno planiranje rasta dramatino poljuljano. Kako su tržišne imperfekcije bile mnogo raširenije nego što se vjerovalo, to se lijek za neefikasnost javnog sektora tražio u rješenjima bliskom tržištu – eliminiranju uticaja države u odnosu na protekcionizam, povlastice i javno vlasništvo. Reduciranje distorzija, vea strogost i prilagoavanje su postali centralni elementi razvojne agende u 1980s i 1990s. I lekcije o ulozi države su bile manje jasnije nego što se to oekivalo. Naprimjer, prelazak sa centralnog planiranja i državnog vlasništva na decentralizirane tržišne mehanizme i privatno vlasništvo je teorijski u Ruskoj Federaciji trebao poveati output, uz lagano poveavanje nejednakosti. Ali, u stvarnosti, ruska ekonomija se suzila za skoro jednu treinu, dok se nejednakost dramatino poveala. 18 19
Commander et al. (1996). Cornia et al. (1987).
Glava 6: Fiziki kapital
161
Neke druge zemlje su ostvarile suprotna iskustva. Istonoazijske zemlje, koje su u ranim fazama razvoja „propustile” da implementiraju mnoge principe liberalizacije, su 1980s i 1990s svoje ekonomije potpuno transformirale. U promociji odreenih sektora su njihove vlasti esto primjenjivale specifine industrijske politike, esto intervenirale u trgovini, agresivno promovirale izvoz, strogo kontrolirale finansijska tržišta, pojedincima i sektorima otvarale investicijske mogunosti, ohrabrivale štednju, smanjivale kamate, poveavale profitabilnost banaka i firmi itd. Njihove politike su, takoer, davale visok prioritet obrazovanju, nauci i tehnologiji i u sužavanju ili zatvaranju tehnološkog i inovacijskog jaza sa razvijenim zemljama. Okolnosti pod kojima se dešavaju razvojni uspjesi i neuspjesi pojedinih zemalja se meusobno toliko razlikuju da se njihova iskustva ne mogu koristiti kao neke odreene, univerzalno primjenljive pouke. Nekoliko faktora, najodgovornijih za najimpresivniju razvojnu priu nekih zemalja Istone Azije u zadnjih 50 godina, su, in general, bili visoka štednja, visok povrat investicija, obrazovanje, trgovina i vrsta makroekonomska politika. Istovremeno, razvojni neuspjesi mnogih zemalja su ukazali na važnost institucionalnih struktura, konkurencije i kontrole korupcije (boks 6.1.).
Boks 6.1. Pouke iz istone Azije i istone Evrope Razvojni uspjeh zemalja istone Azije pruža nekoliko važnih pouka o strategijama rasta: x Štednja. Istonoazijske zemlje imaju mnogo vee stope štednje nego ostale zemlje u razvoju. Naprimjer, u periodu od 1990. do 1997. godine je njihova bruto domaa štednja iznosila 36%, u Latinskoj Americi i Karibima 20%, a u Podsaharskoj Africi 17%. x Investicije. Istonoazijske zemlje su štednju investirale produktivno, pa su njihovi investicijski povrati bili vei nego investicijski povrati drugih zemalja u razvoju. x Obrazovanje. Ove ekonomije su snažno investirale u obrazovanje, ukljuujui i obrazovanje žena, što je imalo znaajne efekte na ekonomski rast. x Znanje. Ove zemlje su sužavale jaz u znanju sa visokorazvijenim zemljama visokim investicijama u nauku i obrazovanje inženjera, te ponegdje i ohrabrivanjem inostranih investicija. x Globalne integracije. Iskustva istonoazijskih ekonomija pokazuju da zemlje u razvoju imaju mnogo veu sposobnost izlaska na globalno tržište proizvodnje i izvozna tržišta manufakturnih roba nego što se smatralo prije nekoliko decenija. x Makroekonomske politike. Istonoazijske zemlje su upotrebljavale jasne i vrste ekonomske politike koje su pomogle da se kontrolira inflacija i izbjegne recesija. Naprimjer, od 1970. do 1996. godine Indonezija i Tajland su stalno imale realan rast GDP-a, dok su Malezija i Južna Koreja imali negativan rast samo u jednoj jedinoj godini. I iz razvojnih neuspjeha se mogu izvui dobre lekcije. Možda su najpouniji primjeri neuspjeh Rusije, nekih tranzicijskih zemalja Centralne i Istone Evrope, te nekih istonoazijskih zemalja pogoenih ekonomskom i finansijskom krizom sredinom 1990s. Njihova iskustva ukazuju i na druge faktore koji utiu na ekonomski rast, ukljuujui korporacijsko i javno upravljanje i konkurenciju: x Pravni okvir. vrsti pravni okvir pomaže da se manageri i veinski dioniari u korporacijskom carstvu usmjere na izgradnju firmi, a ne na njihovu pljaku. x Korupcija. Reduciranje korupcije u javnom sektoru ini zemlju atraktivnijom za inostrane investicije. Mnogi privatizacijski napori su korupcijom bili uništeni, a ona je uticala i na smanjenje opeg povjerenja graana u demokratske vlade i tržišnu ekonomiju. x Konkurencija. Konkurencija je za ekonomski rast esencijalna jer ohrabruje veu efikasnost i obezbjeuje potreban milje za stvaranje inovacija. Adaptirano prema: World Bank (2000), str. 17.
162 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 6.2. ULOGA FIZIKOG KAPITALA U prvoj glavi smo fiziki kapital (proizvedeni, izraeni, man-made) definirali kao proizvedena sredstva u proizvodnji kao što su, naprimjer, strojevi, oprema i graevine, ali i neproizvodna infrastruktura, neopipljiva sredstva i finansijska sredstva koja obezbjeuju upravljanje sadašnjim i buduim tokovima outputa.
SLIKA 6.4. Proizvodna funkcija
Output po radniku (y)
f (k) MPK 2
MPK 1
Najvažnija osobina fizikog kapitala je njegova produktivnost koja omoguava radnicima da proizvedu više outputa. Kako su odnosi izmeu kapitala i outputa vrlo važni za ekonomski rast, to se njima, kao što smo vidjeli iz predhodnog poglavlja, bave mnoge teorije. Veina teorija kao osnovu koristi koncept proizvodne funkcije, kojom se mogu objasniti zašto se zemlje meusobno razlikuju po nivou prihoda, naravno sa aspekata elemenata koji su ukljueni u proizvodnu funkciju (slika 6.4.).
MPK - marginalni proizvod kapitala
Koncept proizvodne funkcije omoguava utvrivanje stopa ekonomskog rasta u zavisnosti od osnovnih faktora proizvodnje, kao i ocjenu njihovih doprinosa ostvarenoj stopi ekonomskog Kapital po radniku (k) rasta. Proizvodna funkcija se pojavljuje u obliku neke jednaine koja pokazuje zavisnost proizvedenog outputa od inputa, tj. faktora proizvodnje. Proizvodne funkcije pružaju preciznije odgovore na tri pitanja: (i) - kolika je efektivnost pojedinih proizvodnih faktora; (ii) - kakve su mogunosti i kakvi su efekti zamjene pojedinih faktora drugim faktorima proizvodnje (naprimjer supstitucija izmeu rada i kapitala) i (iii) - kakvo je dejstvo ostalih faktora (naprimjer tehnološkog progresa) na proizvodnju, tj. na stopu rasta. Kod analize uloge kapitala u formiranju outputa naješe se koristi proizvodna funkcija sa dva inputa u proizvodnji - kapital i rad. Tu proizvodnu funkciju, koju su razvili ameriki ekonomista P. Douglas i matematiar C. Cobb,20 možemo izraziti na sljedei nain:
Y
AK D L1D
U gornjoj jednaini Y predstavlja bruto nacionalni proizvod (GDP), K fondove kapitala (koji mogu ukljuivati i humani i fiziki kapital), L rad, A mjerilo za produktivnost rada koja raste na egzogeni nain, dok je D elastinost outputa u odnosu na kapital i uobiajeno se mjeri statistiki kao udio kapitala u nacionalnom bruto proizvodu. U ovoj raspravi o rastu nas posebno zanimaju parametri A i D. Parametar A treba shvatiti kao mjerilo produktivnosti. Za datu koliinu kapitala K i rada L, zemlja koja ima viši A e proizvoditi vei obim outputa. Parametar D, koji ima vrijednost izmeu 0 i 1, odreuje kako je u proizvodnju outputa kombiniran kapital i rad. 20
Cobb and Douglas (1928).
Glava 6: Fiziki kapital
163
U analizama performansi neke zemlje se esto namjesto mjerila outputa po stanovniku koristi mjerilo output po radniku, što daje mnogo realniju sliku naina korištenja rada i kapitala. Naime, svi stanovnici neke zemlje nisu radnici, a osim toga, odnosi broja radnika i ukupnog broja stanovnika su vrlo razliiti kod veine zemalja svijeta. Cobb-Douglasova proizvodna funkcija izražena u proizvodnji po radniku glasi:
J
AK D
Kao što povrati zaraeni kapitalom motiviraju investicije koje stvaraju novi kapital, tako i povrati zaraeni radom, tj. plae, motiviraju ljude da svoj rad ponude ekonomiji. U kasnijim glavama vidjeemo da i drugi faktori proizvodnje zarauju povrate. Analiza faktora povrata nam koristi da utvrdimo visinu ueša pojedinih parametara kao što je, naprimjer, D. Udio kapitala u nacionalnom prihodu D je dio nacionalnog prihoda Y koji je isplaen kao renta kapitala. Pošto se analiziraju samo dva faktora proizvodnje (kapital i rad), udio rada u nacionalnom prihodu iznosi 1-D, što znai da udjeli koliine kapitala i rada u nekoj ekonomiji variraju od 0 do 1. Ovo, jednostavno, znai da visinu (udio) kapitala u nacionalnom prihodu D možemo samo procijeniti. Empirijske procjene govore da ovaj udio iznosi oko jedne treine. U analizi ekonomskog rasta je udio kapitala u nacionalnom prihodu, tj. udio nacionalnog prihoda koji su zaradili vlasnici kapitala jedan od najvažnijih podataka. Veliina tog dijela nacionalnog prihoda dae nam parametre za procjenu vrijednosti za D, naravno pod uslovom da se ekonomija jedne zemlje može prikazati Cobb-Douglasovom proizvodnom funkcijom. Slika 6.5. prikazuje udjele kapitala u nacionalnom prihodu ekonomija 53 zemalja.21 Prosjena vrijednost udjela kapitala tih zemalja u 2000. godini je iznosila 0,35 ili oko jedne treine nacionalnog prihoda. Iz slike se, takoer, može zapaziti da ne postoje sistemske relacije izmeu udjela kapitala u nacionalnom prihodu i nivoa GDP per capita. Bogate zemlje, u pravilu, nemaju vee ili manje udjele kapitala u svom prihodu od siromašnih zemalja. Naprimjer, u periodu od 1935. do 2000. godine se udio kapitala u SAD kretao u granicama od 25% do 35%.22 Ne postoji neka validna teorija kojom se mogu objasniti zbog ega se udjeli kapitala u nacionalnom prihodu razlikuju od zemlje do zemlje. Jedno od moguih objašnjenja se odnosi na nedostatak standardnih i harmoniziranih procedura mjerenja u svim zemljama. Jer, uoava se da su varijacije rezultata mnogo manje kod razvijenih zemalja, koje imaju sigurnije podatke i ureeniju statistiku. Pomou proizvodne funkcije, koja pokazuje koliko se rada i kapitala transformira u output, se mogu razviti jednostavni modeli ekonomskog rasta pomou kojih se može objasniti uloga fizikog kapitala u nastajanju razlika u visini prihoda per capita izmeu pojedinih zemalja. Jedan od takvih modela je pojednostavljeni Solow model, pomou kojeg se mogu objasniti razlike u prihodima po radniku izmeu pojedinih zemalja, kao i neke razlike u stopama rasta izmeu pojedinih zemalja (dodatak 6b.). Ali, Solow model, zbog svoje nekompletnosti, ne može objasniti zašto se dešavaju znatna odstupanja od modela, kao ni ukazati na izvore tih odstupanja ili pojava. To znai da se model mora proširiti i na druge faktore proizvodnje, na razlike proizvodnih funkcija izmeu zemalja, te na tehnološke promjene tokom vremena. 21 22
Bernanke and Gürkaynak (2002). Gollin (2002).
164 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 6.5. Udio kapitala u prihodu, neke zemlje, 2000 100 Udio kapitala u nacionalnom prihodu
0,9 0,8 0,7
Ekvador
0,6 Bocuana
0,5
Prosjek = 0,35
0,4 0,3 Juzna Koreja
0,2 0,1
SAD Grka
Kanada
Španija
Sri Lanka
0,0 0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
30.000
35.000
40.000
GDP per capita u 2000 (USD)
Izvor: Bernanke and Gürkaynak (2002).
I nabolji teorijski modeli, kao što je to, naprimjer, Solow model, ne mogu da objasne sve injenice koje se dešavaju u realnom svijetu ekonomije. Uloga i znaaj kapitala kao faktora proizvodnje su se historijski mijenjali (boks 6.2.), pa se zato modeli rasta moraju stalno prilagoavati praksi.
Boks 6.2. Uspon i pad uloge kapitala Analiza rasta u ovoj glavi je izvršena sa samo dva faktora: kapitalom i radom. Ovaj pristup je u ovoj fazi logian iz dva razloga. Prvi se odnosi na injenicu da je analizu rasta mnogo lakše razumjeti sa dva faktora, dok se drugi odnosi na dejstvo da ostale faktore proizvodnje (humani, prirodni i socijalni kapital) za sada još ne poznajemo. Sve do sredine 19. stoljea najznaajniji faktor proizvodnje je, pored rada, bila zemlja. Svi klasini ekonomisti, kao naprimjer David Ricardo (1772-1823) i Thomas Malthus (1766-1834), su polazili od izuzetne važnosti zemlje kao faktora proizvodnje. Meutim, promjena historijski uspostavljene ravnoteže izmeu zemlje i kapitala, koja se može pratiti odnosima njihovih udjela u nacionalnom prihodu (zemlja i kapital se mogu kupiti ili prodati, pa se njihova vrijednost može lako utvrditi), je poela napretkom industrijalizacije. Te promjene se najbolje mogu vidjeti na primjeru Velike Britanije kod koje je u zadnja tri stoljea došlo do dramatinog pada udjela zemlje u nacionalnom bogatstvu. Naprimjer, udio zemlje u ukupnom bogastvu u 1688. godini je iznosio 64%, da bi 1798. godine iznosio 55%, 1885. godine 18%, 1927. godine 4%, a 1958. godine samo 3%. Ove promjene demonstriraju uspon kapitala kao faktora proizvodnje. Zašto je kapital zamijenio zemlju kao kljuni input u proizvodnji? Najvažniji razlog su, bez sumnje, tehnološke promjene. Industrijska revolucija, koja se zahuktavala 1760s, je pokazala da tehnološke invencije, naprimjer, parni stroj, prave kapital znatno produktivnijim. Takoer, napredak u agrarnoj tehnologiji je omoguavao drugim inputima, naprimjer, vještakim ubrivima, da supstituira koliinu zemlje. Tehnološke promjene su dramatino mijenjale kompoziciju outputa - od hrane, za iju proizvodnju je potrebna zemlja, prema robama, za iju proizvodnju je potreban kapital. Uvjerenje da je akumulacija kapitala klju za ekonomski rast je dostiglo vrhunac odmah poslije Drugog svjetskog rata. Arthur Lewis, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, je 1954. godine glorificirao ulogu kapitala na sljedei nain: "Centralni problem teorije ekonomskog razvoja je razumijevanje procesa kojim se društvo koje štedi i
Glava 6: Fiziki kapital
165
investira 4% do 5% svog nacionalnog prihoda ... pretvara u ekonomiju u kojoj se dobrovoljna štednja kree oko 12% do 13%. Ovo je centralni problem jer je centralni problem ekonomskog razvoja brza akumulacija kapitala“. I Rostow je u svojoj uticajnoj teoriji faza ekonomskog rasta tvrdio da je poveanje stope investicija neophodan dio „uzleta“ do održivog rasta. Oevidan ekonomski uspjeh Sovjetskog Saveza (za kojeg se sada zna da je bio velika iluzija) je utvrivao pogled da je akumulacija kapitala klju ekonomskog rasta. U svojoj uvenoj knjizi Ekonomija, Paul Samuelson, navodei neefikasnost sovjetskog sistema, tvrdi da je uspjeh u proizvodnji rasta nastao jednostavno zbog "odluka o nemilosrdnom kresanju tekue potrošnje u cilju poveanja tokova stvaranja kapitala i ekonomskog razvoja." Ovi pogledi najuticajnijih ekonomista na ulogu kapitala u proizvodnji rasta su imali veliki uticaj na politike promocije ekonomskog rasta koje su sprovodile zemlje u razvoju i meunarodne razvojne agencije. U prvim poslijeratnim decenijama zemljama u razvoju je savjetovano da svoj fokus usmjere na stope investiranja, dok je meunarodna pomo bila usmjeravana na nabavku što više kapitala. Ove politike su se pokazale kao neuspješne. U skoro svim sluajevima injekcije kapitala nisu proizvele znaajan rast zemalja u razvoju. Bivši Sovjetski Savez, sa svojim zahralim i nekorisnim tvornicama, pruža najubjedljivije kontraargumente tvrdnjama onih ekonomista koji glorificiraju akumulaciju kapitala. Naprimjer, izmeu 1960. i 1989. godine je Sovjetski Savez usmjeravao 29% svog GDP-a u investicije, a SAD samo 21%. „Posmrtna“ analiza Sovjetskog Saveza pokazuje da masovnu akumulaciju kapitala nije pratio rast produktivnosti, što je odvelo SSSR u ekonomsku stagnaciju i na kraju u raspad. U zadnjih nekoliko decenija su pogledi na razvoj, koji su akumulaciju kapitala postavljali na centralno mjesto, odbaeni. Pažnja je usmjeravana na druge faktore; kao što su obrazovanje, tehnološke promjene i ekonomske institucije. Svrgavanje kapitala sa njegove centralne pozicije ne znai da je njegova uloga sada mala. Savremena razvojna misao smatra da je akumulacija kapitala jedan od mnogih aspekata ekonomskog rasta. Da li je rast kapitala, kao faktora proizvodnje, permanentna karakteristika ekonomskog rasta? Ne uvijek i ne obavezno. U mnogim razvijenim zemljama na djelu je „postindustrijska ekonomija“, kod koje su znanje i obuka potisnuli fiziki kapital kao kljuni input u proizvodnji. Ako je arhetipski radnik u 1950s radio u tvornici sa velikim brojem strojeva, arhetipski radnik u 2000. godini koristi laptop. Ali, neki drugi analitiari rasta smatraju da je reducirana važnost zemlje (ili uopenije prirodnih resursa) kao najvažnijeg faktora proizvodnje samo privremeni fenomen. Po njihovom mišljenju, skori nedostatak prirodnih resursa e omoguiti da udio nacionalnog prihoda, koji se plaa vlasnicima prirodnih resursa, vremenom raste. Adaptirano prema Weil (2005) str. 58. i 76.
6.3. INVESTICIJE I ŠTEDNJA Svaki akt investiranja odgovara nekom aktu štednje jer izgradnja novog kapitala zahtijeva korištenje resursa koji se mogu iskoristiti i za nešto drugo. Neki entitet (osoba, porodica ili vlada) koji štednju koristi za izgradnju kapitala se, ustvari, odrie mogunosti da štednju iskoristi za potrošnju, oekujui da e u budunosti svojom štednjom postati vlasnik novih dijelova kapitala. Zato, ako želimo saznati zašto se stope investiranja izmeu pojedinih država meusobno razlikuju, moramo prvo poeti analizirati štednju. Vjerovatno, stope investiranja se meusobno razlikuju, jer se razlikuju njihove stope štednje. Ali, pri tome može iskrsnuti jedan dodatni problem. Naime, iako svaki akt investiranja odgovara nekom aktu štednje, ipak iznos investicija u nekoj datoj zemlji ne odgovara nivou njene štednje. Razlog je prilino jednostavan – investicije, odnosno štednja, mogu prelaziti državne granice, jer vlasnik štednje u nekoj zemlji može odluiti da dio svog ušteenog kapitala investira u neku drugu zemlju. To znai da preispitivanje razloga zašto su kod pojedinih zemalja stope investiranja razliite mora obuhvatiti i preispitivanje razloga zbog ega se stope štednje izmeu pojedinih zemalja razlikuju kao i preispitivanje izvora štednje, tj. da li
166 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj meunarodni tokovi investicijskog kapitala u ukupnom iznosu investicija ine iznos štednje u nekoj zemlji relevantnim (ili nerelevantnim).
Inostrani kapital SLIKA 6.6. Ukupni finansijski tokovi u zemlje u razvoju, 1970-2002 200
Milijardi USD
150
Direktne strane investicije
100
Doznake
50 Oficijelna razvojna pomo Portfolio investicije 0
-50
1970 1972 1974 1976 1978 19801982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Izvor: Goldin and Reinert (2006).
Kada neka država nije u stanju da finansira investicije iz vlastitih izvora štednje, ona je prinuena da razne oblike inostrane štednje (grantovi, zajmovi, investicije, inostrane doznake) investira u fiziki ili humani kapital. Izvori ovog inostranog kapitala mogu biti državni ili privatni. Državna ili javna pomo za razvoj može imati ili bilateralne ili multilateralne izvore. Bilateralna pomo za razvoj se sastoji od grantova ili vrlo jeftinih kredita koje bogate zemlje daju siromašnim zemljama. Mnoge zemlje u razvoju, takoer, primaju multilateralnu razvojnu pomo od meunarodnih i regionalnih razvojnih institucija kao što su Svjetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, Islamska banka, razvojni programi Ujedinjenih naroda (UNDP) itd. Pored toga, zemlje mogu posuivati novac i od IMF-a, naroito u trenucima finansijske krize. Privatne inostrane investicije se odnose na one investicije koje obavljaju privatne kompanije ili pojedinci. Inostrane direktne investicije (FDI) se dogaaju kada kompanije ili pojedinci kupuju ili kreiraju sredstva za vlastite business operacije (naprimjer, kada neka inostrana kompanija izgradi tvornicu kože u Bosni i Hercegovini). FDI mogu, a i ne moraju, poveati kapitalne fondove u zemlji prijema investicija, jer se one mogu upotrijebiti za kupovinu ve postojeeg kapitala ili portfelja. Privatni finansijski tokovi mogu obuhvatiti i kredite privatnih banaka.
167
Glava 6: Fiziki kapital
U snabdijevanju zemalja u razvoju potrebnim kapitalom su tokovi privatnog kapitala, naroito u posljednje dvije decenije, postali od velike važnosti (slika 6.6.). Neto privatni tokovi kapitala prema zemljama u razvoju su porasli jer su investitori oekivali visoke povrate iz “izranjajuih tržišta” (engl. emerging markets). Takoer, uoava se i znatno poveanje važnosti radnikih doznaka, koje postaju vrlo važan izvor, kako za investiranje, tako i za održavanje platnog bilansa. Brojne studije su pokazale da se ove doznake esto troše na investicije domainstava u obrazovanje, zdravlje i malo preduzetništvo. Generalno, tokovi oficijelne razvojne pomoi imaju tendenciju pada, pri emu se bilateralni grantovi i oficijelna pomo zadržavaju na ranijim nivoima, dok su multilateralni investicijski tokovi u padu. Empirijske evidencije o doprinosu javnih i privatnih inostranih kapitalnih tokova ekonomskom rastu su vrlo kontroverzne. Neke zemlje koje se još uvijek nalaze u grupi najsiromašnijih zemalja su i najvei primaoci pomoi. U nekim sluajevima ova pomo se pretvara u korupciju. Mnoge siromašne zemlje su sada visoko zadužene, i troše više novaca na servisiranje dugova nego na zdravstvenu zaštitu svog stanovništva. Zbog toga e biti neophodno ovu problematiku posebno tretirati.
Domaa štednja SLIKA 6.7. Udio investicijskog kapitala u prihodu, neke zemlje, 1990-2003 Razvijene zemlje 6000
1800
Domae investicije
Domae investicije Ulazni FDI tokovi
1600
Ulazni FDI tokovi
1400 Milijardi USD
5000 4000 3000 2000
1200 1000 800 600 400
1000
200 2002
2000
1998
1996
1994
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1992
0
0
1990
Milijardi USD
Zemlje u razvoju
Izvor: UNCTAD (2005).
Iako meunarodni finansijski i investicijski tokovi za neke zemlje mogu u nekom vremenu biti važni, ipak su domae investicije, koje potiu iz domae štednje, najznaajnije determinante investicija neke zemlje. To pokazuje prilino nisko ueše FDI u ukupnim investicijama, kako kod razvijenih zemalja, tako i kod zemalja u razvoju (slika 6.7.). Naprimjer, 2003. godine je udio FDI u formiranju bruto fiksnog kapitala u razvijenim zemljama iznosio 7,7% (5.100 milijardi USD prema 400 milijardi USD), a u zemljama u razvoju 13,8% (1.300 milijardi USD prema 180 milijardi USD). Zbog toga i neemo napraviti kardinalnu grešku ako u analizi uticaja stope štednje na output za sada zanemarimo komponentu inostranog investiranja. Empirijska istraživanja odnosa izmeu stopa štednje i prihoda po glavi, koja su vršena na uzorku od 150 zemalja, su pokazala da postoji jaka korelacija izmeu stopa štednje i prihoda per capita. Naime, odnosi izmeu prosjenih stopa štednje za jednu desetinu zemalja (najsiromašnijih 10% zemalja, sljedeih siromašnih 10% zemalja itd.) pokazuju da je prosjena stopa štednje u 10% najsiromašnijih zemalja
168 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj svijeta za jednu šestinu manja nego kod 10% najbogatijih zemalja svijeta.23 To i nije neko iznenaenje jer i analiza po neoklasinom modelu rasta pokazuje da zemlje koje imaju vee stope investicija imaju vee nivoe prihoda. Ali, šta je to što zaista odreuje stope štednje u nekoj državi?
Boks 6.3. Državne politike i stope štednje Pomou Solow modela se može objasniti zašto zemlje koje imaju veu štednju imaju vee prihode po stanovniku. To znai da i državne politike koje stimuliraju štednju mogu biti dobar alat za poveavanje nacionalnog prihoda. Najdirektniji nain državne intervencije za podizanje nivoa štednje je državni budžet. Naime, nacionalna štednja ima dvije komponente: privatnu štednju, koju vrše domainstva i kompanije, te državnu štednju, tj. razliku izmeu onoga što država prikupi iz raznih taksi i poreza i onoga što država potroši. Budžetski deficit, koji predstavlja negativnu stopu štednje, reducira nacionalnu stopu štednje, ime reducira investicije i smanjuje ekonomski rast. Država može uticati i na nivo privatne štednje. Jedan od najboljih naina stimuliranja je preko nacionalnog penzijskog plana. Programi kojima se penzijske i druge beneficije starijem stanovništvu obezbjeuju pretežno oporezovanjem ljudi koji rade, ne potstiu štednju (prema tome ni investicije). Ali, programi preko kojih namjenskom štednjom pojedinci tokom svoje radne karijere sami sebi obezbjeuju penzije, akumuliraju ogromne koliine kapitala. Naprimjer, ranih 1980s, ile je uveo novi penzijski sistem u kojem su radnici deponirali dio svojih zarada na raune privatne penzijske kompanije. Zahvaljujui, djelimino, rezultatima ovog programa, ile je štednju, koja je poetkom 1980s bila praktino na nuli, do 1991. godine popeo na 17% GDP-a. Uspjeh ileanskog programa je inspirirao Argentinu, Boliviju, Kolumbiju, Meksiko, Peru i Urugvaj da 1990s primjene sline planove. Mnogo ekstremnija politika podsticanja štednje je upotrijebljena u Singapuru. Poetkom 1950s je singapurska vlada usmjeravala dio plaa svih radnika u Centralni štedni fond, preko kojeg su finansirane penzije, te pokrivali troškovi lijeenja i stanovanja. Stopa štednje, koju je odreivala vlada je ranih 1980s iznosila 40% plaa radnika. Ovakav nain forsiranja štednje je bio jedan od najvažnijih razloga za fenomenalan rast štednje u Singapuru, odnosno za fenomenalan rast singapurske ekonomije. Politike podsticanja štednje u nekim drugim zemljama nisu bile tako prisilne. Naprimjer, japanska vlada je svoje graane ubjeivala da dobrovoljno štede. Kampanja za ohrabrivanje marljivosti i štedljivosti (1924-1926) je poruke za veu štednju agresivno i masovno promovirala svuda: u vozovima, hramovima, novinama, filmovima, radioemisijama, pa ak i u bolnicama i oporavilištima. Nakon Drugog svjetskog rata je japanski Centralni savjet za promociju štednje lansirao poslijeratnu seriju publicistikih kampanja za podsticanje štednje, ukljuujui i programe za edukaciju djece o prednostima štednje, te otvaranje posebnih djejih banaka u okviru škola. Rezultati su bili fascinantni. Poslije Drugog svjetskog rata, u itavom svijetu je Japan imao najveu stopu štednje.24 Adaptirano prema Weil (2005), str. 73.
Jedan od moguih pristupa u analizi razlika u stopama štednje izmeu zemalja je tretiranje štednje kao egzogene varijabile. Po toj interpretaciji se zemlje meusobno razlikuju u stopi štednje zbog toga što one nisu u relaciji sa njihovim nivoom prihoda per capita. Razlike u štednji vode ka razlikama u stopama investicija, koje dalje vode do razlika u nivou prihoda per capita.25 Ovaj pristup nam može pomoi da shvatimo da izmeu zemalja postoje razlike u prihodima, ali, pored toga, moramo pronai i odgovor zašto se stope štednje razlikuju izmeu zemalja. Na štednju mogu
23 24 25
Weil (2005). Garon (1998). U ekonomskim modelima ekonomisti razlikuju dva tipa varijabila. Endogene varijabile su one varijabile koje su odreene unutra modela, dok su egzogene varijabile one koje se kod analize modela uzimaju kao dane, tj. varijabile koje su odreene izvan modela. Naprimjer, kod modela ponude i potražnje na tržištu hljeba, cijena hljeba i prodana koliina su endogene varijabile, dok su faktori koji pomiu krivulju ponude i potražnje, kao što su cijene brašna ili butera, egzogene varijabile.
Glava 6: Fiziki kapital
169
djelovati mnoge „fundamentalne“ determinante ekonomskog rasta. Naprimjer, državne politike (boks 6.3.), nejednakost u raspodjeli prihoda, kultura i geografija mogu znatno uticati na stope štednje neke zemlje. Pored toga, moramo razmotriti i sluajeve kada stope štednje odreuju i sami prihod, tj. sluajeve kada je štednja endogena. Ako štednju posmatramo na takav nain, onda jaka korelacija izmeu stope štednje i prihoda poinje biti upitna. Naprimjer, neko ko ne smatra da je kapital važan input u proizvodnji može zagovarati tezu da endogenost štednje odreuje da bogatije zemlje štede više, ali i da ta viša štednja zemlju ne pravi bogatijom. Objašnjenje za niske stope štednje u siromašnim zemljama se esto svodi na tvrdnju da ljudi jednostavno „ne mogu podnijeti da štede“. Kako tamo ljudi žive na rubu preživljavanja, oni jednostavno nisu u stanju da svoju sadašnju potrošnju reduciraju u korist štednje za budunost. Jedna od varijanti ovih argumenata se ne bazira samo na svakodnevnim opasnostima preživljavanja, nego i na mogunostima izbora. Ideja da se radije štedi nego troši, ustvari, predstavlja izbor izmeu sadašnjeg i budueg zadovoljstva, tj. ovjek koji se ne brine o svojoj budunosti nee ni štedjeti, i obratno, siromaštvo tjera ljude da se manje brinu o svojoj budunosti. Ovu ideju je efektno sublimirao George Orwell, kada je u knjizi Down and Out in Paris and London napisao da siromaštvo „ubija budunost.“26
6.4. INOSTRANA POMO, DOZNAKE I DUGOVI Inostrana pomo Termin pomo ili zvanina razvojna pomo (the Official Development Assistance - ODA) podrazumijeva široki spektar finansijskih i nefinansijskih komponenti pomoi. Finansijski transferi su od suštinske važnosti za zemlje u razvoju, ali, trenutno, u ovom obliku se usmjerava manje od polovine ukupne pomoi. Nefinansijske forme pomoi podrazumijevaju donacije opreme i postrojenja, kao i nematerijalne oblike pomoi u vidu tehnikih analiza, savjeta i izgradnje kapaciteta. Mnogi donatori u pomo ukljuuju i vlastite administrativne troškove, kao i druge oblike finansijskih alokacija koja nikada ne doe u zemlje korisnice pomoi. Za zemlje koje se nalaze u post-ratnom periodu, u kojima su institucije izrazito slabe i gdje postoji visoki stepen korupcije, tehnika pomo proizvodi pozitivnije efekte nego finansijska pomo. Meutim, u veini zemalja gotovinski transferi koji služe kao podrška reformskih programa lokalnih vlasti su praktino najefikasniji nain za ekonomski rast i suzbijanje siromaštva. Tokovi inostrane pomoi se ne mogu posmatrati odvojeno od razvoja meunarodnog finansijskog sistema i uloge meunarodnih institucija kao što su, naprimjer, Svjetska banka, Meunarodni monetarni fond, itd. Historijski posmatrano, kolonijalna i savremena pomo su meusobno jako sline. Kolonijalna politika je bila voena idejom stimuliranja, a zatim eksploatiranja ekonomskih aktivnosti. To je podrazumijevalo investiranje kapitala, tehnologije i tehnike pomoi u kolonijama. Naprimjer, Belgija je izgradila željezniku mrežu u Kongu da omogui eksploataciju rudnog bogatsva, dok su druge kolonijalne sile iz istih namjera izgradile Suecki i Panamski kanal. Kljuno obilježje ovih ranih oblika razvojne pomoi je njihova „povezana“ priroda, što podrazumijeva da država koja prima pomo nju uvozi iskljuivo iz zemlje donatora pomoi. Obzirom na ovakav nain 26
Weil (2005).
170 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj uslovljavanja, zemlje primaoci pomoi su naješe imale poteškoe u ostvarivanju koristi u skladu sa lokalnim prioritetima. Naizgled velikodušne donacije su, zapravo, imale štetne posljedice za razvoj domae industrije i endogenih faktora rasta.
SLIKA 6.8. Veliina i starost glavnih organizacija za pomo, 1910-2005 OPIC
Finansiranje privatnog sektora
IFC
IMF
EIB
Multilateralna pomo IBRD EHK Izvozni krediti USExim 1910
1930
IDB IDA Francuska Njemaka Kanada
EBRD
Proparco
OECF
USAID
Bilateralna pomo
FMO
IFU
MCC
AusAID
CAF
ADB
MIGA GFAT
IsDB i drugi
Japan 1950
1970
1990
2010
Agencije su prikazane u godini osnivanja, sa površinom koja je proporcionalna njihovim zadnjim godišnjim doprinosom pomoi u USD. Kratice za agencije: ADB- Asian Development Bank; AusAID-Austrailian Agency for International Development; CAF-Corporation Andina de Fomento; EHKEuier Hermes Kreditversicherungs; EIB-European Investment Bank; FMO-Netherlands Development Finance Company; GFAT- Global Fund to Fight Aids, Tuberculosis, and Malaria; IBRD-International Bank for Reconstruction and Development; IDA-International Development Association; IDS-Inter-American Development Bank; IFC-International Finance Corporation; IFU-Industrialisation Fund for Developing Countries; IMFInternational Monetary Fund; MCC-Millenium Challenge Corporation; MIGA-Multilateral Investment Guarantee Agency; OECF-Overseas Economic Corporation Fund; OPIC-Overseas Private Investment Corporation; and USEx'Im-Export-Import Bank of the United States. "IsDB and others" ukljuuju the Islamic Development Bank, the OPEC Fund i the Arab Monetary Fund. Organizacije sa pomoi ispod 1,75 miliona nisu oznaene
Izvor: Goldin and Reinert (2006).
Pojava savremenijih vidova strane pomoi poklapa se sa Marshallovim planom bilateralne pomoi SAD razrušenoj atlantskoj Evropi, kao i osnivanjem stalnih multilateralnih institucija za obezbjeivanje meunarodne pomoi i saradnje. Od 1944. godine Svjetska banka i IMF su svoju pomo usmjeravali na obnavljanje razrušene Evrope i na osiguranje stabilnosti svjetskog finansijskog sistema, pri emu razvoj siromašnih zemalja nije bio prioritet. Meutim, brzim progresom obnove i poveanim zahtjevima za pomo drugim zemljama svijeta, strategijama pridobijanja saveznika i satelitskih država u “hladnom ratu”, stanje se brzo mijenjalo, pa su i zemlje malih i niskih prihoda poele dobijati sve vee iznose meunarodne pomoi. Zajedno sa mnogo manjom, ali jako znaajnom pomoi privatnih fondacija, kombinirana bilateralna pomo i pomo multilateralnih institucija su bili, sve do danas, dominirajua paradigma meunarodnih tokova pomoi (slika 6.8. i tabela 6.2.).27
27
Goldin and Reinert (2006).
171
Glava 6: Fiziki kapital
TABELA 6.2. Prosjeni tokovi pomoi per capita, 1960-2003, realni 2000 USD Kategorije primalaca Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje visokoh prihoda
1960-69 14.72 6.86 3.38
1970-79 16.85 9.43 4.16
1980-89 16.23 8.52 3.94
1990-99 13.82 10.78 2.94
2000-03 11.41 8.34 1.50
Izvor: Goldin and Reinert (2006).
Tabela 6.3. prikazuje promjenjenu prirodu agencija za pomo, od agencija koje su bile ekskluzivno usmjerene na promociju izvoza do agencija za podršku privatnog sektora. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), osnovana 1991. godine nakon pada Berlinskog zida sa ciljem da podrži proces tranzicije zemalja Srednje i Istone Evrope, je najmlaa i najsavremenija meunarodna razvojna banka koja kombinira pozajmljivanje javnom i privatnom sektoru sa ili bez garancije vlade.
Tabela 6.3. Historijski razvoj inostrane pomoi Decenija
Dominantne institucije
Ideologija donatora
Fokus donatora
Vrste pomoi
1940s
Marshallov plan, Bretton Woods i UN sistem
Planiranje
Rekonstrukcija
Program pomoi
1950s
SAD i SSSR
Anti- ili pro-komunistika, izgradnja kapaciteta režima
Razvoj zajednice
Pomo u hrani i finansiranje projekata
1960s
Bilateralni programi
Anti- ili pro-komunistika, izgradnja kapaciteta režima
Produktivni sektori (napr. zelena revolucija), infrastruktura
Tehnika pomo, podrška budžetima
1970s
Ekspanzija multilateralnih organizacija (Svjetska banka i IMF)
Izgradnja kapaciteta države, ispunjavanje osnovnih potreba
Siromaštvo i osnovne potrebe
Podrška uvozu
1980s
Nevladine organizacije
Strukturno prilagoavanje
Istona Evropa i zemlje bivšeg SSSR-a Sigurnost i G-8, agenda 2000s MDGs Izvor: Goldin and Reinert (2006).
1990s
Strukturno prilagoavanje, a zatim kapacitet države Efektivnost pomoi, partnerstvo, koherencija
Makroekonomske reforme Makroekonomske reforme i institucije Mjerenje rezultata, vladanje, post konflikti
Programska, oslobaanje Humani razvoj i sektorski fokusirana pomo Podrška budžetu, globalni programi (napr. HIV/AIDS)
Iako su motivi obezbjeenja pomoi neposredno poslije Drugog svjetskog rata bili pokretani potrebama rekonstrukcije, oni su brzo preusmjereni prema potrebama “hladnog rata”. Od sredine 1950s pa sve do pada Berlinskog zida 1990. godine, pomo se intenzivno koristila kao sredstvo za pomo prijateljskim zemljama. Kao posljedica uticaja inostrane politike SAD iz prvih godina hladnog rata, ekonomska i vojna pomo su bile jako povezane, pa je pomo bila više geopolitika nego humanitarna. Kada se pomo daje iz politikih ili vojnih razloga, uz podršku izvoza zemlje donatora, ili kada se usmjerava na tranziciju ili podršku post-konfliktne stabilizacije, pozitivni efekti za siromašno stanovništvo dolaze sa velikim zakašnjenjem. Kraj hladnog rata i napredak tranzicijskih zemalja je omoguio direktnije usmjeravanje pomoi na ciljeve smanjivanja siromaštva. Ali, nažalost, poveavanje efektivnosti pomoi od 2001. godine nije praeno poveanjem njene raspoloživosti. Poslije brzog rasta od 1945. do ranih 1960s, pomo je poela opadati. Naprimjer, pomo izražena u odnosu na prihod razvijenih država je pala sa 0,35% u 1960. godini na 0,25% u 2001. godini. Meutim, poslije održavanja meunarodne konferencije o
Šv eds k a N orv eš k a Luk s em burg H olandija D ans k a Belgija Aus trija F ranc us k a Britanija F ins k a Šv ic ars k a Irs k a N jem a k a Kanada Italija J apan Španija N ov i Z eland Aus tralija SAD Portugal Gr k a U k upno D AC
28
1
0,6
Chuhan and Bhargava (2005). 0,4
0,2
Izvor: Chuhan and Bhargava (2005). 0,72 0,38
Irska Grka
Ukupno DAC
Luksemburg 0,26
Novi Zeland 0,27
Portugal 0,38
0,9
Finska
1,57
Australija Austrija
1,77 1,68
Švicarska
2,11 1,96
Belgija
3,02 2,79
Španija Norveška Danska
3,36
Kanada Švedska
5,09 3,76
Italija
10,03 5,11
Francuska Holandija
13,15 10,77 10,08
Britanija
5
Njemaka
10
0,36 0,34 0,29 0,28 0,27 0,27 0,25 0,22 0,21 0,17
0,84 0,82 0,82
SAD
0 Japan
15
0,94 0,94
Milijarde dolara 27,62
30
0,53 0,52 0,47 0,47 0,46 0,44 0,42
% GN I
172 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
monetarnim finansijama za razvoj, obim pomoi se poeo znatno poveavati (u periodu od 1997. do 2005. godine ukupna ODA pomo je udvostruena, sa godišnjom stopom rasta od 11,6%).28
SLIKA 6.9. Neto ODA pomo, lanice DAC-a, milijarde USD, 2005
25 106,28
20
Izvor: Chuhan and Bhargava (2005).
SLIKA 6.10. Neto ODA pomo, lanice DAC-a, % GNI, 2005
0,8 Cilj UN 0,7
Prosjeni iznos pomoi 0,47
0,33
0
Glava 6: Fiziki kapital
173
Obim pomoi, koju su pojedine zemlje DAC-a usmjerile kao razvojnu pomo u 2005. godini je prikazan na slici 6.9. Dogovoreni cilj lanica DAC-a je izdvajanje 0,7% GNI-a za pomo zemljama u razvoju. Ali, iako se obim pomoi poveava, samo pet zemalja je izvršilo dogovoreni cilj i to Danska, Luksemburg, Holandija, Norveška i Švedska (slika 6.10.). I privatne doznake bilježe porast. Donacije nevladinih organizacija su u periodu od 2001. do 2004. godine rasle, uglavnom zbog velikih prirodnih katastrofa koje su se dogodile u pomenutom periodu.
Boks 6.4. OECD i ekonomska pomo Zemlje OECD-a inostranu pomo tretiraju kao jedan od važnih stupova meunarodne saradnje svojih lanica. Prema OECD-u, osnovni vokabular razvojne pomoi je: x Obavezujua pomo (engl.aid commitment). Obaveza firmi izražena u pismenom obliku i poduprta potrebnim fondovima, koju preduzima oficijelni donator u cilju obezbjeenja specifine pomoi ili direktno zemlji primaocu ili nekoj multilateralnoj organizaciji. x Restrukturiranje duga (engl. debt restructuring). Svaka oficijelno dogovorena akcija promjene prethodno dogovorenih uslova vraanja duga izmeu kreditora i dužnika. To podrazumijeva otpisivanje duga ili definiranje novog otplatnog plana koji se može odnositi na vremensko prolongiranje vraanja ili davanje novog zajma (refinansiranje). x Element granta (engl. grant element). Mjera pogodnosti zajma koja predstavlja razliku izmeu tržišne kamatne stope i kamatne stope datog zajma. x Donacija (engl. grant). Nepovratni (jednosmjerni) transfer izvršen u novcu, dobrima ili uslugama. x Zajam ili kredit (engl. loan or credit). Transfer sredstava koja se vraaju zajmodavcu (kreditoru). x Zvanina razvojna pomo (engl. official development assistance). Donacije ili zajmovi odobreni pod pogodnim finansijskim uslovima (sa grant elementima od najmanje 25%) od stane javnog sektora (vlade i vladine institucije) za promoviranje ekonomskog razvoja i blagostanja kao glavnog cilja. x Vezana pomo (engl. tied aid). Zvanina razvojna pomo koja se može koristiti iskljuivo za nabavke dobara ili usluga iz zemlje donatora ili grupe zemalja koje ne ukljuuju nužno sve zemlje u razvoju. Najorganizovanija i najvea organizacija za pružanje razvojne pomoi jeste Vijee za razvojnu pomo (the Development Assistance Committee – DAC) pri OECD-u, koja ima 23 zemlje lanice. Meutim, i zemlje nelanice DAC-a obezbjeuju znaajne iznose pomoi, kao što su Saudijska Arabija, Južna Koreja, Kuvajt, Tajvan, Turska, kao i Kina i Rusija. Adaptirano prema Chuhan and Bhargava (2005).
Pomo i ekonomski rast Teorijski, razvojna pomo može sniziti siromaštvo, jer generira ekonomski rast. Ona može mnogim siromašnim zemljama omoguiti prijeko potrebne investicije u infrastrukturu, produktivne sektore i socijalne usluge. Takoer, tehnika pomo može ubrzati transfer novih tehnologija i znanja, te poboljšati kvalitet postojeih institucija te pomoi da se izgrade nove institucije za podršku ekonomskom rastu. Meutim, brojne empirijske studije su pokazale da, generalno, postoje tri grupe razliitih mišljenja o efektima pomoi na ekonomski rast. Prva grupa studija je pokazala da su veze izmeu razvojne pomoi i ekonomskog rasta pozitivne, odnosno da pomo pozitivno utie na razvoj, ali su, takoer, konstatirale da poveanjem obima pomoi rast opada zbog granica apsorpcijskih kapaciteta i drugih ogranienja. Naime, pomo nije homogena. Jedan dio pomoi kratkorono ne pojaava ekonomski rast, jer se vei priliv pomoi usmjerava u projekte koji su vezani za humanitarne potrebe, odnosno za obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, promoviranje
174 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj demokracije i slino, tj. na faktore koji dugorono djeluju na ekonomski rast. Naprimjer, iako je u Africi od 1973. do 2001. godine ostvaren razoaravajui rast, on bi bez usmjerene pomoi bio mnogo gori.29 Druga grupa studija smatra da efekti pomoi zavise od kvaliteta politika i institucija ili od nekih drugih karakteristika zemalja koje primaju pomo. Jedna od najuticajnijih studija tvrdi da pomo može da ima najznaajniji uticaj na ekonomski rast ako zemlje ve imaju izgraene dobre politike i institucije.30 l najzad, trea grupa studija smatra da ne postoje direkne veze izmeu pomoi i rasta, nego, naprotiv, da postoje mnogi dokazi o negativnim efektima pomoi na rast. Ovo naroito važi u sluajevima kada se preko pomoi finansiraju neproduktivni projekti, kada u zemljama koje primaju pomo postoji korupcija i kada se potrebne reforme sporo provode. Pomo može takoer da prouzrokuje i „holandsku bolest“.31 Ova mješovita empirijska evidencija je otvorila žustre debate o korisnosti i efikasnosti razvojne pomoi. Žestoki kritiari sadašnjih modela pomoi smatraju da pomo koristi samo korumpiranim vladama i vjeitim birokratama, a nikako siromašnim ljudima.32 Meutim, ipak je mogue nai zemlje u kojima je oficijelna pomo pomogla da se generira ekonomski rast i razvoj. Kina, Indija, Mozambik, Poljska, Uganda i Vijetnam su zemlje koje su u posljednje dvije decenije doživjele ubrzani rast uz pomo razvojne pomoi, ali i zemlje koje su se jako oslanjale na reforme politika i institucija. Analize historijskih modela rasta i efekata razvojne pomoi iz 1990s može poslužiti da se identificiraju i utvrde injenice, koje mogu pomoi u definiranju novog pristupa problemima oficijelne pomoi. Kraj hladnog rata je smanjio geopolitiki pritisak na agencije za pomo, što im pruža veu nezavisnost u procjeni prioriteta. Takoer, prepoznat je razvojni uspjeh Indije, Kine i drugih zemalja u razvoju koje su promjenjujui sopstvene modele rasta i razvoja postigle makroekonomsku stabilnost i održivi rast. Kruti modeli prilagoavanja, koji su masovno primjenjivani u afrikim zemljama i drugim visoko zaduženim zemljama su odreda bili neuspješni. Za razliku od njih, obuhvatniji pristupi pitanjima rasta i jasnije shvatanje siromaštva, koji su se fokusirali na humani kapital (zdravlje, obrazovanje), fiziki kapital (infrastruktura), kao i na državne institucije, su bili mnogo uspješniji. U nekoliko poslijednjih godina novi, redefinirani ciljevi pomoi, obuhvataju smanjenje siromaštva u svim aspektima (mali prihodi, nepismenost, nedovoljna zdravstvena zaštita, nesigurnost prihoda i nemo). Takoer, postignut je meunarodni konsenzus da rast i razvoj zapravo znae poveanje kontrole siromašnih ljudi nad svojim životima, kako kroz edukaciju, zdravstvo i participaciju tako i preko poveanja prihoda. Ovaj stav je potvdio koncepcijska shvatanja razvoja izražena kroz Milenijske razvojne ciljeve.
Doznake Definicije, faktori i trendovi U predhodnoj glavi smo konstatirali da je obim doznaka migranata u zemlje u razvoju druga grupa finansijskih tokova po veliini - one su manje od FDI, ali su vee od razvojne pomoi (slika 6.6.). Njihov visok obim i strategijski znaaj zahtijeva preciznije definiranje termina i nešto širi prikaz.
29 30 31 32
Clemens, Radelet, and Bhavnani (2004). Burnside and Dollar (2000). Rajan and Subramanian (2005). Easterly (2006).
175
Glava 6: Fiziki kapital
Prema definiciji Svjetske banke, doznake migranata (engl. migrants remittances) su suma doznaka od radnika, kompenzacija radnika i transfera migranata. Doznake radnika su tekui privatni transferi radnika iz inostranstva, koji se smatraju „rezidentima“ zemlje domaina, u zemlju porijekla radnika. Radnik se smatra rezidentom zemlje domaina ukoliko u njoj boravi više od godinu dana. Ukoliko je boravak krai od godinu dana, prihod radnika u inostranstvu klasificira se kao kompenzacija. Transferi migranata su neto vrijednost transfera migranata jedne zemlje sa ostalim zemljama u periodu od godinu dana. Za razliku od doznaka i kompenzatornih plaanja kao tekuih transfera, transferi migranata registriraju se u okviru kapitalnih transfera platnog bilansa. Identifikacija i klasifikacija doznaka je znaajna naroito zbog injenice da se one esto klasificiraju kao prihodi od izvoza, turizma, nerezidentni depoziti ili FDI.33 Generalno, tokovi doznaka su se u poslijednjih nekoliko godina znatno poveali zbog kombinacije mnogih faktora kao što su bolje prikupljanje podataka, shvatanje uticaja doznaka na rast, niži troškovi transakcija, širenje proizvodnih mreža u industrijama koje podstiu doznake, poveanje broja migranata i njihovih prihoda i drugih faktora (bolja kontrola pranja novca i finansiranja teroristikih aktivnosti). Politike vlade usmjerene na jaanje bankarskog sistema i poboljšanje usluga novanih transfera su, takoer, znatno uticale na poveanje tokova doznaka i njihovih transfera preko formalnih kanala. U mnogim zemljama su tokovi doznaka vei od tokova privatnog kapitala, kao i od ukupnog obima izvoza roba (Albanija, Bosna i Hercegovina, Haiti, Gaza, Liban, Srbija, Crna Gora itd).34 Tokovi doznaka po širim regijama u periodu od 1990. do 2005. godine su prikazani u tabeli 6.4. Meutim, iako su doznake u ekonomskim istraživanjima sve znaajnija tema, još uvijek se malo zna o tome koliko iznose transferi iz jedne zemlje u drugu. Ali, na osnovu praenja migracije radne snage se ipak može procjeniti da se skoro 30% ukupnih tokova doznaka odvija izmeu pojedinih zemalja u razvoju. Tokovi doznaka se mogu prikazivati i u iznosima per capita i kao udio doznaka u ukupnom GDP-u.
Tabela 6.4. Radnike doznake, šire regije, 1990–2005, milijarde USD Svijet (ukupno) Industrijalizirane zemlje Zemlje u razvoju Zemlje donjih srednjih prihoda Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje niskih prihoda Izvor: World Bank (2006).
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
68.6 37.4 31.2 13.9 9.1 8.1
101.6 44.2 57.8 30.0 14.5 13.3
131.5 45.9 85.6 42.6 20.0 22.8
147.1 51.4 96.5 47.4 22.3 26.8
166.2 52.8 113.4 57.3 23.0 33.1
200.2 58.1 142.1 72.5 27.8 41.8
225.8 65.4 160.4 83.5 33.0 43.9
232.3 65.4 166.9 88.0 33.8 45.0
2005/ 2001 58 27 73 86 52 68
Makroekonomski efekti Visok obim i dinamika rasta tokova doznaka proizvode mnoge pozitivne makroefekte na zemlje primaoce doznaka. One se direktno odražavaju na devizne teajeve lokalne valute, na domae kamatne stope i na ravnotežu platnog bilansa, a indirektno na pojedine makroekonomske varijable. Njihova relativna stabilnost i usmjerenost na domainstva donosi pozitivne efekte, ali mogui su i neki negativni efekti.
33 34
World Bank (2006). U Meksiku su tokovi doznaka vei od FDI; u Sri Lanki su vei od izvoza aja, a u Maroku su vei od prihoda od turizma.
176 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Jedna od “dobrih” osobina doznaka jeste da se njihov obim poveava kada ekonomija stagnira uslijed makroekonomskih šokova, finansijskih kriza, prirodnih katastrofa, politikih sukoba i sl. U tim sluajevima migrantski tokovi novca prema porodicama doprinose stabilizaciji opeg stanja poboljšavajui narušene odnose u meunarodnoj trgovini u vrijeme šokova. Visoki obim doznaka u pojedinim zemljama ima znaajne makroekonomske implikacije. Generiranje ravnomjernog toka doznaka doprinosi poboljšanju kreditnog rejtinga zemlje, što im može, preko inovativnih finansijskih mehanizama, olakšati pristup meunarodnom kapitalu i sniziti troškove njegovog posuivanja. Naprimjer, visok iznos doznaka u GDP-u u 2004. godini je poveao Standard and Poors kreditni rejting Srbije sa B+ na BB-. Jedan od ugodnijih makroekonomskih efekata doznaka jeste olakšani pristup meunarodnom tržištu kapitala putem takozvane sekuritizacije buduih tokova doznaka. Naime, sekuritizacija doznaka predstavlja posuivanje kapitala stavljanjem buduih tokova doznaka u zalog. Meksiko je 1994. godine napravio jednu od najveih transakcija ove vrste.35 Pozitivan efekat priliva doznaka ostvaruje se ukoliko se one usmjeravaju u finansiranje obrazovanja, zdravstvene zaštite i investiranje uope. Obzirom da se poveava potrošnja, na indirektan nain se poveava dohodak per capita i smanjuje siromaštvo i nejednakost. Na drugoj strani, odliv radne snage, naroito visoko-kvalificirane, može znatno usporiti razvoj. Veliki i stalni prilivi doznaka mogu biti uzrok aprecijacije deviznog teaja i pojedine djelatnosti uiniti manje profitabilnim. Iako ne postoje pouzdani podaci o štetnosti visokih priliva doznaka, injenica je da je u malim ekonomijama ovaj efekat dosta izražen. Ali, vlade mogu ublažiti štetne efekte poveanjem ulaganja u infrastrukturu, primjenom liberalnije trgovinske politiku, poveanjem izvoza i poboljšanjem produktivnosti i konkurentnosti.
Dugovi Akumulacija domaih i vanjskih dugova je standardni problem zemalja u razvoju koji nastaje u onoj fazi ekonomskog rasta kada je priliv domae štednje nizak, a deficit platnog bilansa visok. Kada mali dužnik ne može da vrati dug, onda je to iskljuivo njegov problem, ali, kada veliki dužnik ne može da vrati dug, onda to postaje problem i onoga koji mu je posudio novac. Finansijska nestabilnost neke zemlje nije samo njen problem, jer njena nestabilnost može da proširi zonu nestabilnosti i na njene susjede, pa i šire.
Inostrani dugovi Svjetske dužnike krize se smatraju jednim od najveih ekonomskih problema savremenog svijeta. Iako se sve zemlje svijeta zadužuju u inostranstvu preko razliitih aranžmana, ovdje se problem dugova odnosi na grupu visokozaduženih zemalja koje ne mogu, ili koje teško otplauju dospjele kreditne rate. Finansiranje vraanja dugova je stoljeima bio važan dio ukupnih finansija zemalja u razvoju. Prva savremena velika kriza dugova je nastala na vrhuncu naftne krize i globalne recesije kasnih 1970s i ranih 1980s. Distorzija relativnih cijena izmeu uvoznih cijena nafte i izvoznih cijena ostalih roba je onemoguila mnoge zemlje u razvoju da istovremeno finansiraju uvoz potrebnih energenata, materijala i potrošake robe i da servisiraju otplate dugova. Uz to, rast kamatnih stopa na tržištu kapitala je povealo oficijelno zaduživanje namjenjeno ublažavanju efekata eksternih šokova, dok je alternativno finansiranje iz komercijalnih izvora za mnoge zemlje postalo nedostupno.
35
World Bank (2006).
177
Glava 6: Fiziki kapital
Kod svih zemalja, ukljuivo i zemlje u razvoju, se svi deficiti tekuih nacionalnih rauna, kao i trgovinski deficiti, koji se ne mogu pokriti iz neto primanja po osnovu inostrane pomoi, FDI ili smanjivanja deviznih rezervi, moraju pretvoriti u inostrane dugove. Njih je mogue pokriti ili prodavanjem državnih finansijskih obveznica ili kratkoronim pozajmicama koje pokrivaju kratkorone finansijske deficite. U “zlatnom periodu” poslijeratnog razvoja su zemlje u razvoju imale kvalitetan pristup dugoronim zajmovima koji su dobro pokrivali njihove potrebe. Meutim, u zemljama gdje takva zaduživanja nisu upotrijebljena za produktivne investicije koje su poveavale outpute trgovinskih sektora ekonomije (tj. koje su poveavale izvoz u odnosu na uvoz), platni deficiti su vrlo brzo porasli do neodrživih visina. U mnogim prezaduženim zemljama planirane performanse nisu bile materijalizirane, bilo zbog nedovoljne aktivnosti zajmodavaca, bilo zbog nepoklanjanja dovoljno pažnje politikim i ekonomskim reformama, slabog kvaliteta vladanja, visoke korupcije ili netraženja odgovora na narasle socijalne prijetnje. U drugim zemljama su se reforme implementirale na pogrešan nain, pa one nisu vodile ka poveanju ponude i rasta. Krajnji rezultat je bio prilino katastrofalan. Naprimjer, u periodu od 1980. i 1987. godine su 33 najzaduženije zemlje svijeta ostvarile prosjene stope rasta GDP-a od samo 1,9%, što je zbog brzog rasta populacije brzo reduciralo nivoe prihoda per capita. Kumulativni efekat eksternih šokova i ekonomske distorzije se odrazio na neodrživost vraanja dugova, pa je u periodu od 1982. i 1992. godine odnos dugova i izvoza 33 najzaduženije zemlje povean sa 266% na 620%.
Kriza dugova SLIKA 6.11. Eksterni dugovi zemalja u razvoju 600
3.000 Eksterni dugovi per capita Eksterni dugovi (tekui USD)
2.500
400
2.000
300
1.500
200
1.000
100
500
Milijarde USD
Tekui US dolari per capita
500
0
0 1970
1974
1978
1982
1986
1990
1994
1998
2002
Izvor: World Development Indicators (2005).
Tendencije kretanja eksternih dugova zemalja u razvoju su prikazane na slici 6.11. Znatnije poveavanje nivoa dugova, kako u ukupnom obimu (desna ordinata) tako i u obimu dugova per capita (lijeva ordinata) je poelo sredinom 1970s, uprkos upozorenjima IMF-a na neodrživost vraanja dugova zemalja u razvoju komercijalnom bankarskom sistemu. Upozorenja IMF su postala oigledna u prvoj velikoj “meksikoj krizi
178 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj dugova” 1982. godine, kada je vlada Meksika javno objavila da mora prestati vraati svoje inostrane dugove. Nakon toga se za samo nekoliko mjeseci kriza dugova preselila u Brazil i Argentinu. 1982 su ukupni eksterni dugovi zemalja u razvoju iznosili 750 milijardi USD ili 200 USD per capita, a ve 1999. godine su oni narasli na 2.400 milijardi USD ili 470 USD per capita. Kontinuirani rast dugova, posebno u zemljama srednjih prihoda, je usporio njihov rast i raširio siromaštvo u svim dimenzijama. Naime, otplaivanje prevelikih nivoa dugova ostavlja vrlo malo, a esto nimalo, resursa za investiranje u infrastrukturu, tehnologiju, istraživanja i industriju uope. Prezaduženim vladama nedostaju sredstva za održavanje osnovnih elemenata socijalnog standarda. Mnoge zemlje ubrzano iscrpljuju svoja prirodna bogatstva kako bi servisirale otplatu kredita, umjesto da ih usmjeravaju za razvoj sopstvene ekonomije. Procjenjuje se da su zemlje Podsaharske Afrike na raun otplate kredita razvijenim zemljama vratile mnogo vee iznose nego što su ih dobile preko oficijelne pomoi. Programi stabilizacije u pravilu pogaaju najsiromašnije slojeve stanovništva, a esti nemiri i plemenski ratovi probleme još više produbljuju. Prezaduženost najsiromašnijih zemalja svijeta je danas postao globalni problem (slika 6.12.). U periodu od 1970. do 2000. godine je eksterni dug zemalja u razvoju porastao sa 68,4 milijardi USD na 2,14 bilijardi USD ili preko 3.000%.36 Krajem 1980s su pokrenute mnoge inicijative, prijedlozi i planovi za prevazilaženje problema dugova visokozaduženih siromašnih zemalja (the Heavily Indebted Poor Countries - HIPC), od kojih je najznaajnija inicijativa Svjetske banke iz 1996. godine, koja urgentne izlaze iz sadašnjeg teškog ekonomskog i socijalnog stanja najsiromašnijih zemalja vidi u otpisivanju dugova.
SLIKA 6.12. Dugovi u visokozaduženim zemljama, 1979-2001, % 180
1.000 Odnos dugovi-bruto nacionalni prihod (desna osa) Odnos dugovi-izvoz (lijeva osa) Odnos servisiranje dugova-izvoz (desna osa)
800
160 140 120
600
100 80
400 60 40
200
20 0
0 1978
1980
1982
1984
1986
Izvor: World Development indicators (2005).
36
Todaro and Smith (2005).
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
Glava 6: Fiziki kapital
179
REFERENCE Amendola, M. and J.L. Gaffard. 1988. The Innovative Choice, Oxford: Oxford University Press. Aziz, Jahangir, and Robert F. Wescott. 1997. "Policy Complementarities and the Washington Consensus. " Working Paper 97/118. International Monetary Fund, Washington, D.C. Barro, Robert J. and Xavier Sala-I-Martin. 1995. Economic Growth, Advanced Series in Economics, New York: McGraw-Hill. Bernanke, Ben S., and Refet S. Gürkaynak. 2001. "Is Growth Exogenous? Taking Mankiw, Romer, and Weil Seriously." In NBER MacroeconomicsAnnual 16, edited by Bernanke and Rogoff. Cambridge, MA: MIT Press. Burnside, Craig, and David Dollar. 2000. "Aid, Policies, and Growth. " American Economic Review 90(4): 847-68. Carlsson, B. and E. Taymaz. 1991. “The Role of Technological Progress and Economic Competence in Economic Growth”, Working Paper, IUI, Stockholm. Chenery, HL, .B. 1960. ‘Patterns of Industrial Growth’, American Economic Review 50 (4): 624-54. Chenery, H.B., and L. Taylor. 1968. ‘Development Patterns: Among Countries and Over Time’, Review of Economics and Statistics 50(4): 391-416. Chuhan, Punam, and Bhargava, Vinay. 2005. Global Issues for Global Citizens, Washington D.C.: World Bank Clemens, Michael, Steven Radelet, and Rikhil Bhavnani. 2004. "Counting Chickens When They Match: The Short-Term Effect of Aid on Growth." Working Paper 44, Center for Global Development, Washington, DC. Cobb, C.W and P.H. Douglas. (1928). “A Theory of Production”, American Economic Review, Vol. XVIII, pp. 139-165. Cornia, G., R. Jolly, and F. Stewart (1987). Adjustment with a Human Face: Protecting the Vulnerable and Promoting Growth, Clarendon Press: Oxford. Commander, S., H. Davoodi, and U.J. Lee (1996). ‘The Causes and Consequences of Government for Growth and Wellbeing’, background paper for World Development Report 1997, World Bank: Washington DC. Denison, E.F. 1962. The Sources of Economic Growth in the United States and the Alternatives Before Us, New York: UN, Committee for Economic Development, Supplementary Paper No. 13. Dosi, Giovanni. 1988. “Sources, Procedures and Microeconomic Effects of Innovation”, Journal of Economic Literature, Vol. XXVI, September, pp. 11201171. ___________ 1992. “Industrial Organisation, Competitiveness and Growth”, Revue d’économie Industrielle, No. 59.
Dosi, Giovanni and L. Orsenigo. 1988. “Coordination and Transformation: An Overview of Structures, Behaviours and Change in Evolutionary Environments”, in Dosi, G., Freeman, C., et al. (eds.), Technical Change and Economic Theory, London: Pinter Publishers. Dunning, John (2006) Towards a new paradigm of development: implications for the determinants of international business. Transnational Corporations, Vol. 156, No 1 Easterly, William. 2006. The White Man 's Burden: Why the West 's Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good. London: Penguin Press. Fei, John C.H. and Gustav Ranis. (1964). Development of theLabor Surplus Economy: Theory and Policy. Homewood, Ill.: Irwin. Garon, Sheldon. 1998. "Fashioning a Culture of Diligence and Thrift: Savings and Frugality Campaigns in Japan, 190031?' In Japan's Competing Modernities: Issues in Culture and Democracy, 1900-1930, edited by S. Minichiello. Honolulu: University of Hawaii Press. Goldin, Ian, and Reinert Kemmeth. 2006. Globalization for Development. New York: Palgrave Macmillan (2006). Gollin, Douglas. 2002. "Getting Income Shares Right." Journal of Political Economy 110 (April): 458- 474. Grossman, Gene and Elhanan Helpman. 1991. Innovation and Growth. Technological Competition in the Global Economy, Cambridge, MA: MIT Press. Jorgenson, D.W. and A. Griliches. 1967. “The Explanation of Productivity Change” Review of Economic Studies, July Kendrick, J.W. (1956), “Productivity Trends: Capital and Labour”, Review of Economics and Statistics, May. Kenny, Charles J., and David Williams. 1999. "What Do We Know about Economic Growth? or Why Don ' t We Know Very Much?" Lady Margaret Hall, Oxford University. Processed. Kuznets, Simon. 1966. Modern Economic Growth, Yale University Press: New Haven. Leibenstein, H. 1957. Economic Backwardness and Economic Growth, Wiley: New York. Lucas, Robert. 1988. “On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, Vol. 22, No. 2. Mankiw, Gregory, David Romer, and David N. Weil. (1992) “A contribution to the empirics of economic growth,” Quarterly Journal of Economics 107 (May 1992): 407–437. Nabli, M.K., and J.B. Nugent. 1989. ‘The New Institutional Economics and Its Applicability to Development’, World Development 17(9): 1333-48.
180 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Nelson, R.R. and S.G. Winter. 1982. An Evolutionary Theory of Economic Change, Cambridge (Ma): Harvard University Press. North, Douglas, (1990). Institutions Institutional Change and Economic Performance (Cambridge: Cambridge University Press). Nurkse, R. 1953. Problems of Capital Formation in Underdeveloped Countries, Oxford University Press: New York. Organization for Economic Cooperation and Development. 1964. The Residual Factor and Economic Growth, Paris: OECD. Paquet, G. 1990. “Internationalization of Domestic Firms and Governments: Anamorphosis of a Palaver”, Science and Public Policy Vol. 17, No. 5, October pp. 327-332. Porter, Michael. E.1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. Psacharopoulos, George. 1994. " Returns to Investment in Education: A Global Update," World Development 22(9): 1325-43. Rajan, Raghuram, and Arvind Subramanian. 2005. "What Undermines Aid 's Impact on Growth?" Working Paper WP/05/126, International Monetary Fund, Washington, DC. Rosenstein-Rodan, P.M. 1943. ‘Problems of Industrialization of Eastern and South-Eastern Europe’, Economic Journal 53(210): 202-11. Romer, Paul M. 1990. “Endogenous Technical Change”, Journal of Political Economy, Vol. 98, pp. 71-102. ___________ 1994. „The Origins of Endogenous Growth“, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 8. Rostow, W.Walt. 1956. ‘The Take-Off into Self-Sustained Growth’, Economic Journal 66: 25-48.
Sala-i-Martin, Xavier. 1997. " I Just Ran Four Million Regressions. " Working Paper Series 6252. National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass. Sen, Amartia, K. 1985. Commodities and Capabilities, North Holland: Amsterdam. Solow M. Robert. 1956. “A contribution to the theory of economic growth,” Quarterly Journal of Economics 70 (1956): 65–94. Starr, M.K. .1988. Global Competitiveness, New York: Norton. Stiglitz, Joseph E. 1998. "More Instruments and Broader Goals: Moving toward the Post-Washington Consensus." The 1998 WIDER Annual Lecture. Helsinki, January 7. Todaro, Michael P. and Stephen C. Smith. 2005. Economic Development, 9/e, New York: Addison-Wesley. Thorbecke, Erik. 2006. The Evolution of the Development Doctrine, 1950-2005, Research Paper No. 2006/155, Helsinki: UNU World Institute for Development Economics Research (UNU-WIDER) UNCTAD .2005. World Investment Report 2005. Geneva: UNCTAD. Williamson, O. 1991. ‘Comparative Economic Organization: The Analysis of Discreet Structural Alternatives’, Administrative Science Quarterly 36(2): 269-96. Winters, L.A. 2004. ‘Trade Liberalization and Economic Performance: An Overview’, Economic Journal 114: F4-F21. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: PearsonAddison-Wesley. World Bank. 2000. World Development Report 1999/2000: Entering 21st Century. New York: Oxford University Press. ___________ 2006. Global Economic Prospects 2006. New York: Oxford University Press.
WEB STRANICE 1. http://worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai svi izvještaji o stanju svjetskog razvoja i njihovi bazini papiri (World Development Report). 2. http://hdr.undp.org/ Web stranica razvojnog programa Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai izvještaji o humanom razvoju za tekuu i prošle godine. 3. http://www.bris.ac.uk/ Web stranica Univerziteta u Bristolu koja omoguava uvid u brojnu literatutu o ekonomskom rastu. 4. Web stranice o vanjskim dugovima: http://www.development-finance.org; http://www.eurodad.org; http://www.cidse.org; http://www.jubileedebtcampaign.org.uk; http://www.jubileeusa.org; http://vvww.netaid.org; http://www.unmillenniumproject.org; http://wvvw.worldbank.org/debt.
181
Glava 7: Humani kapital
SLIKA 7.1. Gana, Južna Koreja, trendovi rasta GDP po stanovniku
Realni GDP/capita (hiljade 1985 dolara)
8 7
Republika Koreja 6 5 Razlike u sposobnostima za stvaranje, sticanje i korištenje znanja
4 3 2
Razlike u sposobnostima za akumulaciju fizikog i humanog kapitala
1 Gana 0 1958
1962
1966
1970
1974
1978
1982
1986
1990
Izvor: World Bank (1999)
U prethodnoj glavi smo vidjeli ulogu rada u ekonomskom rastu sa aspekta humanog inputa u proizvodnju. Meutim, rad nije konstantna determinanta u vremenu i prostoru, a njegov kvalitet se može enormno razlikovati. Radnik može biti slab ili jak, zdrav ili bolestan, neobrazovan ili obrazovan, neobuen ili obuen, nezainteresiran ili inovativan, neiskusan ili iskusan. Zato rad u obliku humanog kapitala može imati mnoge komponente koje razliito utiu na proizvodnju blagostanja. Znanje je najvažnija i najsloženija komponenta humanog kapitala. Ono je kao svjetlost - neopipljivo je i bez težine, nesmetano se širi cijelim svijetom i modelira ljudske živote. Meutim, još uvijek milijarde ljudi žive u tami neznanja. Siromašne zemlje i siromašni ljudi se razlikuju od bogatih zemalja i bogatih ljudi ne samo što posjeduju manje fizikog i prirodnog kapitala, nego i zbog toga što imaju manje znanja. Stvaranje i proizvodnja znanja su vrlo skupe operacije, pa se zato i najvei dio znanja stvara u bogatim i razvijenim zemljama. Meutim, i zemljama u razvoju su na raspolaganju brojne mogunosti stvaranja ili nabave znanja. U tome su neke zemlje uspješnije od drugih. Naprimjer, prije pola stoljea Gana i Južna Koreja su imale isti nivo prihoda po stanovniku, ali je ve poetkom 1990s Južna Koreja ostvarivala 7 puta vei prihod po stanovniku od Gane (slika 7.1.). Dio tih razlika se može empirijski objasniti razliitim
182
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
sposobnostima akumulacije fizikog i humanog kapitala, ali veina razlika proistie iz injenice da je u posmatranom periodu Južna Koreja imala mnogo više uspjeha u sticanju i korištenju znanja nego Gana.1 Ova i sljedea glava se pretežno bave onom komponentom humanog kapitala, koju smo u glavi 1. definirali kao “znanje, obuka, kompetencije i atributi ukljueni u pojedince koji olakšavaju stvaranje linog, socijalnog i ekonomskog blagostanja”. Ovako definiran humani kapital ima nekoliko važnih analogija sa ostalim vrstama kapitala, a posebno sa fizikim kapitalom. Prvo, akumulacija humanog kapitala i njegov uticaj na proizvodnju dobara i usluga je u veini primjera analogan sa akumulacijom fizikog kapitala. Drugo, sredstva koja se troše na obrazovanje, koje proizvodi veinu humanog kapitala, su i po obimu i po funkciji slina sredstvima koja se investiraju u proizvodnju fizikog kapitala. Tree, humani kapital, isto kao i fiziki kapital, proizvodi povrate (engl. returns), iji se obim razlikuje kod pojedinih ljudi, pojedinih preduzea i pojedinih država. I etvrto, isto kao i fiziki kapital, i humani kapital se amortizira. Ali, izmeu humanog kapitala i fizikog kapitala postoje i neke znaajne razlike. Glavni razlog za investiranje u fiziki kapital je ekonomski. Ako se od investicija u fiziki kapital ne ostvaruju povrati, niko nee htjeti da svoja sredstva investira u proizvodnju fizikog kapitala. Kod humanog kapitala je stvar znatno drugaija. Naprimjer, humani kapital koji se ispoljava u obliku zdravlja ljudi uglavnom se vrednuje neekonomskim kategorijama. Odluka o investiranju u sticanje humanog kapitala putem obrazovanja je samo djelomino utemeljena na ekonomskim kriterijima, jer ljudi obrazovanje vrednuju i kao sredstvo pomou kojeg mogu ostvariti vee prihode i kao nain za obogaivanje svog intelektualnog i duhovnog života. I najzad, humani kapital u obliku znanja omoguava ljudima koji ga posjeduju vee zarade samo onda kada ga tokom rada i koriste, dok fiziki kapital svojim vlasnicima zarauje povrate i onda kada spavaju ili se relaksiraju na plaži i rekreacijskim terenima. Postoji mnogo vrsta znanja, obuke, kompetencije i atributa, koji utiu na stvaranje humanog blagostanja. Sve te raznolikosti humanog kapitala je nemogue obraditi samo u jednoj glavi. Zato e u ovoj glavi fokus biti usmjeren na objašnjavanje klasinih i tradicionalnih oblika humanog kapitala, kao što su humani kapital u obliku zdravlja, humani kapital u obliku obrazovanja, kao i na objašnjavanje osnovnih pojmova koji se odnose na znanja, naine njihovog sticanja i apsorbiranja, kao i na glavna pitanja uticaja humanog kapitala na ekonomski rast. Uticaj tehnologije, tehnoloških promjena i tehnoloških znanja, kao najvažnijih determinanti savremenog ekonomskog rasta, detaljnije e se obraditi u sljedeoj glavi. Ovim pitanjima znanja i tehnologije baviemo se i u drugim glavama, ali u onim oblicima i u onom obimu koji su dovoljni za objašnjavanje savremenih fenomena znanja i tehnologije.
1
World Bank (1999).
Glava 7: Humani kapital
183
7.1. HUMANI KAPITAL U OBLIKU ZDRAVLJA Stanje zdravlja predstavlja opu vrijednost svakog pojedinca. Ali, zdravlje ima i svoju produktivnu stranu: zdraviji ljudi mogu raditi napornije i duže, zdraviji studenti mogu uiti više i duže. Zato se produktivna strana zdravlja može posmatrati i kao jedna od komponenti humanog kapitala. Ekonomskim napredovanjem neke zemlje napreduje i ope stanje zdravlja njenog stanovništva. Empirijski je dokazano da sa razvojem blagostanja ljudi postaju viši. Naprimjer, u Velikoj Britaniji je izmeu 1755. i 1975. godine prosjena visina ljudi poveana za 9,1 centimetara, a u Južnoj Koreji izmeu 1962. i 1995. godine za 5 centimetara. Osnovno objašnjenje ovih fenomena je bolja ishrana. Naime, u Velikoj Britaniji je u navedenom periodu dnevna potrošnja kalorija porasla sa 2.944 kalorija na 3.701 kaloriju, a u Južnoj Koreji sa 2.214 kalorija na 3.183 kalorije.2 Neishranjeni ljudi su manje zdravi i manje sposobni za obavljanje rada. Ekonomski historiar Robert Fogel je analizirajui uticaj poboljšane ishrane na ekonomski rast Velike Britanije ustanovio da je 1780. godine najsiromašnijih 20% slojeva odraslog stanovništva bilo toliko loše hranjeno da u prosjeku nije mogli raditi niti jedan sat dnevno. 1980. godine, kada je neishranjenost bila potpuno eliminirana, svi radno sposobni ljudi su bez problema mogli da obavljaju rad u propisanom radnom vremenu. Ovo enormno poboljšanje ishrane je, po Fogelu, doprinijelo poveanju GDP-a per capita za skoro jednu treinu.3 U razvijenom svijetu su problemi neishranjenosti davno riješeni. Ali, u veini zemalja u razvoju je neishranjenost svakodnevna bolna realnost. Slika 7.2. pokazuje odnos izmeu GDP-a per capita i broja kalorija koje su raspoložive za dnevnu potrošnju (najbogatije zemlje imaju na raspolaganju izmeu 3.000 i 3.500 kalorija na dan, a najsiromašnije zemlje manje od 2.000 kalorija na dan). Pri tome nikako ne treba smetnuti sa uma injenicu da nivo ishranjenosti, prikazan na slici, u mnogim zemljama potcjenjuje stvarne dimenzije neishranjenosti, jer nacionalni prosjek ne pokazuje nejednakost u distribuciji hrane. Naprimjer, u Latinskoj Americi, najbogatijih 20% stanovnika ima 50% veu potrošnju hrane nego 20% najsiromašnijih stanovnika. U itavom svijetu je 1999. godine zbog neishranjenosti patilo 774 miliona ljudi.4 Razlike u ishranjenosti su analogne razlikama u zdravlju. Jedan od naina mjerenja prosjenog stanja zdravlja je oekivano doba života pri roenju. Slika 7.3. pokazuje jake relacije izmeu oekivanog doba života i GDP-a per capita. U veini najsiromašnijih zemalja svijeta oekivano doba života je ispod 60 godina, dok se kod najbogatijih zemalja ono kree od 75 do 80 godina. I druga mjerila zdravlja pokazuju sline odnose. To ukazuju da u svijetu postoji ogromna razlika u stanju zdravlja bogatih i siromašnih zemalja, što proizvodi još i dodatne razlike u prihodima.
2 3
4
Weil (2005). Ova promjena modela ishrane sama po sebi može poveati output po odraslom stanovniku po faktoru 1,25. Kod odraslih radnika poveanje kalorine vrijednosti omoguava 56% poveanje radnog optereenja, što znai da bolja ishrana podiže output za 1,25 x 1,56 = 1,95, odnosno da se za posmatranih 200 godina zbog bolje ishrane radna sposobnost poveala za 0,33% godišnje. Kako se u istom periodu prihod po glavi poveavao po stopi od 1,15% godišnje, znai da je poboljšana ishrana doprinjijela poveanju GDP per capita za skoro jednu treinu (Fogel, 1997). Rosen and Shapouri (2001).
184
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Dnevna per capita potrošnja kalorija, 1997
SLIKA 7.2. Ishrana vs GDP per capita 4.000
Portugal SAD
3.500 Egipat 3.000
Kina
Japan
Nigerija
Južna Koreja
2.500 Nikaragva 2.000 Etiopija 1.500 100
10.000
1.000
100.000
GDP per capita (2000 USD)
Izvor: Weil (2005).
Oekivano doba pri roenju, 2000. godine
SLIKA 7.3. Oekivano doba života vs GDP per capita 90
Japan Kostarika
SAD
80 Kina
Danska
70 60 Indija Gabon
50
Južna Afrika 40
Kenija
Etiopija
Bocuana
30 100
1.000
10.000
100.000
GDP per capita, 2000
Izvor: Weil (2005).
Bolja ishrana ne samo što doprinosi poveanju prihoda per capita, nego je ona i posljedica veih prihoda, jer bogatiji ljudi mogu da kupe više kvalitetnije hrane. Takoer, bogatiji ljudi mogu sebi priuštiti bolje inpute u svoje zdravlje, kao naprimjer vakcine, istu vodu i sigurnije uslove rada. Naprimjer, zemlje OECD-a kao
Glava 7: Humani kapital
185
cjelina imaju 2,2 ljekara na 1000 stanovnika, dok prosjek u zemljama u razvoju iznosi 0,8, a u Podsaharskoj Africi samo 0,3.5 A dokazano je da su zdraviji ljudi i bolji i produktivniji radnici. Za bolje razumijevanje odnosa izmeu humanog zdravlja i prihoda treba svakako dovesti u vezu ove dvije endogene varijabile (dodatak 7a.).
7.2. HUMANI KAPITAL U OBLIKU EDUKACIJE Obrazovanje i ekonomski rast Stvaranje humanog kapitala se vrši na mnogo naina - formalnom edukacijom, formalnim programima obuke, neformalnim interakcijama sa drugim ljudima, nizom razliitih procesa samoobrazovanja itd. Iako su sve forme obrazovanja važne, ipak se najviše humanog kapitala izgradi kroz formalno obrazovanje i obuku, koja poveava linu produktivnost ljudi i omoguava im ostvarivanje veih prihoda. Iako su beneficije iz edukacije usmjerene prema pojedincima, njihovo obrazovanje proizvodi mnoge javne beneficije (vei porezi, efektivnije preduzetništvo, vea ukupna dodana vrijednost, demokratinije društvo). Naprimjer, novoindustrijalizirane azijske zemlje su u periodu enormnog rasta mlade populacije investirale ogromna sredstva u njihovo obrazovanje, što je u znatnoj mjeri uticalo na kasnije „dogaanje“ ekonomskog uda.6 Kvalitetom njihovog humanog kapitala – akumuliranih vještina obrazovanih radnika – se može objasniti 38% njihovog ekonomskog rasta tokom 1980s.7 Države, poslodavci i pojedinci investiraju u proizvodnju humanog kapitala iz razliitih motiva. Države usmjeravaju javne fondove u obrazovanje stanovništva jer vjeruju da e bolje obrazovana populacija obezbijediti brži razvoj zemlje. Poslodavci oekuju da e obueni radnici ostvariti veu produktivnost, koja e pokriti troškove njihove obuke i obezbijediti dodatni profit. Pojedinci su spremni da potroše i vrijeme i novac u obrazovanje i obuku, koje e im omoguiti vee zarade i obezbijediti bolja i sigurnija radna mjesta. Ali, ekonomski prinosi iz obrazovanja nisu uvijek isti. Oni mogu biti smanjeni ako je: x x x
kvalitet edukacije nizak ili ako steena obuka nije u skladu sa tržišnom potražnjom. U ovim primjerima investicije u humani kapital nisu dovoljno efikasne; potražnja za humanim kapitalom zbog sporog ekonomskog rasta u zemlji mala. U ovom sluaju humani kapital radnika može biti neiskorišten i vrijednosno potcijenjen; napravljena sistemska jednakost plaa radnika sa nižom i radnika sa veom edukacijom i obukom, kao što je to bio sluaj u bivšim socijalistikim državama.
Visina nacionalnih fondova humanog kapitala i stopa njegovog uveavanja je kritina za ekonomski rast svake zemlje, jer je humani kapital najvažnija determinanta sposobnosti neke zemlje da proizvodi i usvaja tehnološke inovacije. Mnoge empirijske studije su potvrdile da je relacija izmeu prosjenog vremena školovanja i nivoa prihoda po stanovniku vrlo jaka (slika 7.4.). Meutim, samo investiranje u humani
5 6 7
United Nations Development Program (2000). OECD (2000b). Bhargava (2006).
186
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
kapital nije dovoljno za ekonomski rast. Takve investicije moraju biti praene odgovarajuim politikama i strategijama (slika 7.5.). Nedavne studije su potvrdile da kvalitet i pravovremenost tih akcija podržavaju i ojaavaju kapacitete zemalja za stvaranje jakog nacionalnog liderstva i nacionalne vizije, obezbjeuju stabilan i omoguavajui makroekonomski okvir koji promovira investicijsku klimu i otvara radna mjesta, stvara kapacitete za isporuku kvalitetnih usluga za sve graane, generira resurse i alocira ih efektivno, te prati i mjeri rezultate efikasnosti i konkurentnosti.8
SLIKA 7.4. Prosjene godine školovanja vs GDP-a per capita, 2000 Prosjene godine školovanja, 2000
14 SAD
Južna Koreja
12 10
Južna Afrika
Japan
8 Kina 6 Portugal
Kenija
4
Indija Kongo
2 0 100
1.000
Brazil Gvatemala
10.000 100.000 GDP per capita (2000, log. skala)
Izvor: Weil (2005).
Izmeu bogatih zemalja i siromašnih zemalja postoji veliki jaz u obrazovanju. Finski i britanski petogodišnjaci mogu oekivati da e u budunosti obrazovati 20 godina, dok njihovi vršnjaci u Kambodži, Maliju i Mozambiku nee završiti više od pet ili šest razreda škole. Od 100 djevojica, koje upišu neku osnovnu školu u Maliju, samo 30 djevojica e je i završiti, za razliku od djevojica iz bilo koje razvijene zemlje, u kojim stepen završavanja osnovnih škola iznosi 100%. Ove geografske razlike se šire kako se penjemo po ljestvicama obrazovanja. U SAD se 83% srednješkolske generacije upisuje na neki od oblika tercijarne edukacije, a u Indoneziji samo 16%, u Mozambiku 0,9% i 9% u Republici Jemen.9 Obrazovni jaz izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju se sporo sužava (tabela 7.1.). U veini država u razvoju je u prvim decenijama nakon završetka Drugog svjetskog rata obrazovanje bilo visoki prioritet, pa su obrazovni sistemi doživjeli brzu ekspanziju. Ali, poev od ranih 1970s, zbog energetskih kriza, krize dugova i programa strukturnih prilagoavanja, budžeti za obrazovanje su znatno skresani. Sredinom 1980s je došlo do novog preokreta jer je u veini država u razvoju javno finansiranje obrazovanja ponovo
8 9
Bhargava (2006). Bhargava (2006)
187
Glava 7: Humani kapital
poelo da igra aktivniju ulogu. Ali, velike razlike su i dalje ostale. 2000. godine 34% odrasle populacije zemalja u razvoju nije imalo nikakvo obrazovanje, dok je taj udio u razvijenim zemljama iznosio 3,7%, a u SAD samo 0,8%. Sa druge strane, samo 3% odraslog stanovništva zemalja u razvoju je završilo neko tercijarno obrazovanje, u uporeenju sa 13,0% u razvijenim zemljama i 24,5% u SAD.10
SLIKA 7.5. arobni krug edukacije i razvoja SEKUNDARNA EDUKACIJA Vještine i obuka
PRIMARNA EDUKACIJA Utemeljenje
OMOGUUJUE OKRUŽENJE Makroekonomske politike Politika ekonomija Pravni i regulatorni sistemi Kultura i vrijednosti Fizika i nauna infrastruktura
TERCIJARNA EDUKACIJA Uenje za inovacijska društva
KVALITET EDUKACIJE
NAUKA, TEHNOLOGIJA I INOVACIJE
SOCIJALNA I EKONOMSKA TRANSFORMACIJA
Adaptivna R&D ICT Inovacije
KVALITET EDUKACIJE
MIKROEKONOMSKO OKRUŽENJE Infrastruktura Firme FDI Konkurencija
Izvor: Bhargava (2006).
TABELA 7.1. Promjene u nivoima obrazovanja, 1960-2000 Grupe zemlja
Zemlje u razvoju Razvijene zemlje SAD Izvor: Weil (2005).
10
Weil (2005).
Godine
Prosjene godine školovanja
bez škole
1960 2000 1960 2000 1960 2000
2,05 5,13 7,06 9,76 8,49 12,05
64,1 34,4 6,1 3,7 2,0 0,8
Udio odrasle populacije sa kompletnom kompletnom primarnom sekundarnom edukacijom edukacijom 17,1 2,5 43,0 14,8 72,9 20,2 84,6 44,7 78,4 31,0 94,9 68,1
kompletnom visokom edukacijom 0,4 3,0 3,0 13,0 7,0 24,5
188
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Obrazovanje je investicija kojom se proizvodi humani kapital. Razlike u visini javne potrošnje koje pojedine države troše na obrazovanje, reflektiraju razlike u politikama poveavanja nacionalnih fondova humanog kapitala. Iako zemlje u razvoju danas troše vei udio svog GDP-a na obrazovanje nego u 1980s, ti udjeli su znatno manji nego relevantni udjeli razvijenih zemalja. Ovaj jaz je važna manifestacija "zaaranog kruga siromaštva“ - mali prihodi usporavaju investicije u humani kapital, što dalje usporava rast produktivnosti, ne dozvoljava poveavanje prihoda, rast štednje i investicija. Pored toga, unutar pojedinih zemalja se uoava i znatna obrazovna nejednakost, koja je u odnosu na porast prosjenog broja godina obrazovanja stanovništva u stalnom padu (slika 7.6. i boks 7.1.).
SLIKA 7.6. Obrazovni Gini koeficijent, 1990 Mali
1,0
Obrazovni Gini koeficijent
0,8
Indija
0,6
Hong Kong
0,4
Južna Koreja
0,2 Sri Lanka Poljska
SAD
0,0 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Prosjene godine obrazovanja
Izvor: Thomas (2000)
Statistika evidencija investicija u obrazovanje ne daje kompletnu sliku investicija u humani kapital jer ne sadrži privatnu potrošnju za obrazovanje, niti oportunitetne troškove obrazovanja. Ako se uzmu u obzir svi ti troškovi, investicije u humani kapital, slino investicijama u fiziki kapital, mogu biti vrlo visoke. Naprimjer, SAD su 2000. godine na obrazovanje potrošile 443 milijarde dolara, dok su privatne investicije pojedinaca za obrazovanje iznosile 164 milijardi dolara. Ako se tome dodaju još i oportunitetni troškovi obrazovanja (izgubljeni prihodi lica u toku školovanja), koji iznose oko 600 milijardi dolara, nije teško izraunati da su ukupni troškovi obrazovanja u 2000. godini iznosili 12,4% GDP-a. Te iste godine su investicije u fiziki kapital iznosile 17,9% GDP-a.11
11
Weil (2005).
189
Glava 7: Humani kapital
Boks 7.1. Nejednakost u obrazovanju: Gini koeficijent obrazovanja Lorenzova krivulja, standardni alat za analizu nejednakosti prihoda, se može upotrijebiti i za mjerenje nejednakosti u obrazovanju. Obrazovni Gini koeficijent se izraunava iz podataka o upisu, finansiranju ili završavanju školovanja razliitih generacija populacije koja se obrazuje. Empiriske studije o distribuciji obrazovanja su pokazale da izmeu pojedinih zemalja postoje drastine razlike. Naprimjer, Južna Koreja je imala najbržu ekspanziju pokrivanja školovanja i najbrže opadanje obrazovnog Gini koeficijenta, koji je za samo 20 godina pao sa 0,51 na 0,22.
SlIKA 7.7. Obrazovni Gini koeficijent, Indija i Južna Koreja Kumulativni udio školovanja, Južna Koreja (%)
Kumulativni udio školovanja, Indija (%) 100 91,0 83,8
100 80 63,3
60
100
100
89,2 78,3
80 60
40
40 23,8
20
24,9
20
10,9
0 0
0,2
0 0
20
60
40
80
100
Kumulativni udio populacije (15 i više) (procenata) Sredina = 2,95 godina
Obrazovni Gini = 0,69
0
0
20
9,4 40
60
80
100
Kumulativni udio populacije (15 i više) (procenata) Sredina = 10,04 godina
Obrazovni Gini = 0,22
Uporedna analiza obrazovne Lorenzove krivulje Indije i Južne Koreje za 1990 godinu pokazuje velike meusobne razlike (slika 7.7.). Uprkos ekspanziji primarnog i sekundarnog obrazovanja u Indiji, više od polovine populacije starije od 15 godina nije dobilo nikakvo obrazovanje, dok je 10% populacije dobilo 40% akumuliranih godina školovanja. Obezbjeenje pristupa osnovnom obrazovanju je ostao veliki izazov. Južna Koreja je osnovno obrazovanje širila mnogo brže, sa znatno ravnomjernijom distribucijom obrazovanja, što se vidi iz ravnije Lorenzove krivulje i manjeg Gini koeficijenta. ak i onda kada je GDP per capita u Južnoj Koreji bio blizak GDP-u Indije, korejski obrazovni Gini koeficijent (0,55) je bio mnogo manji nego indijski u 1990. godini. Pri tome treba imati u vidu da je u Koreji distribucija obrazovanja mnogo ravnomjernija nego distribucija prihoda, dok je u Indiji stanje obrnuto. Neravnomjerna distribucija obrazovanja implicira na teške socijalne gubitke koji nastaju zbog neiskorištenosti potencijala humanog kapitala. Adaptirano prema: Thomas (2000),
Vrlo važno pitanje proizvodnje humanog kapitala se odnosi na kvalitet obrazovanja. Kvalitet obrazovanja se može mjeriti kvallitetom inputa u obrazovanje, naprimjer brojem nastavnika i knjiga po ueniku, i outputom obrazovanja, naprimjer znanjem studenata. Postoji jasna evidencija da bogatije zemlje imaju kvalitetnije inpute u obrazovanje. Naprimjer, 1997. godine je u osnovnom obrazovanju razvijenih zemalja odnos uenik/uitelj iznosio 16,7; u zemljama u razvoju 29,7, a u Africi samo 34,2. Pored toga, u zemljama u razvoju su uitelji manje obueni, udžbenici su nedovoljni i rijetki, a zbog slabijeg kvaliteta zdravlja,
190
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
uenici su manje sposobni za uenje. Mnogi empirijski testovi su pokazali da uenici i studenti iz bogatijih zemalja ostvaruju bolje školske rezultate nego njihovi vršnjaci iz zemalja u razvoju. Nekvalitetno školovanje najviše pogaa siromašne i limitira njihove mogunosti za bijeg iz siromaštva. Ako siromašni moraju da idu u nekvalitetne škole, njihove mogunosti za dobijanje bolje plaenih poslova su male, pa ih roditelji esto ispisuju iz škola. Najbolja solucija je efektivno kombiniranje politike kvantiteta i kvaliteta edukacije. Naprimjer, programi reduciranja rada djece i zadržavanja djece u školama sadrže kombinaciju plaenih školskih rukova i cash stipendija i obuku uitelja za unapreenje kvaliteta rada.
Mapa 7.1. Pismenost odraslih, u procentima (%), 2001
Izvor: World Bank Atlas 2003
Nepismenost odraslih je jedan od velikih problema nerazvijenog svijeta. Iako se u zadnjih trideset godina smanjila, nepismenost je, još uvijek, zajednika karakteristika velikog broja nerazvijenih zemalja. Naprimjer, 2000. godine je 862 miliona ljudi iz zemalja u razvoju i polovina stanovništva najnerazvijenih zemalja bilo nepismeno (mapa 7.1.). Broj nepismenih odraslih osoba se praktino ne smanjuje, a ponegdje se ak i poveava (Podsaharska Afrika, arapske zemlje i Sjeverna Afrika, Južna i Zapadna Azija imaju 70% nepismene svjetske populacije, od ega je veina žena). Nepismenost mlade populacije je nešto manja – ona iznosi oko 13%.
Glava 7: Humani kapital
191
Edukacija i zarade Humani kapital u obliku edukacije ima mnogo slinosti sa fizikim kapitalom, Za stvaranje obje vrste kapitala su potrebne investicije, a, kada se stvore, obje vrste kapitala imaju neku ekonomsku vrijednost. Ali, za razliku od fizikog kapitala, kod kojeg je izraunavanje stope povrata relativno jednostavno, izraunavanje stope povrata humanog kapitala je mnogo kompliciranije, jer je humani kapital uvijek ugraen u svoje vlasnike.
Plae u odnosu na neškolovane (log. skala)
SLIKA 7.8. Efekat edukacije na plae 4 3
2
Izraunavanja stope povrata humanog kapitala je mogue znatno pojednostaviti ako se povrati iz investicija za stvaranje humanog kapitala vežu za zarade pojedinaca. Naime, vee zarade, koje ostvaruju ljudi sa višim nivoom obrazovanja, se mogu smatrati kao tržišna vrijednost humanog kapitala. Zato se i povrati investicija uloženih u obrazovanje mogu izjednaavati sa poveanjem plae koju radnik dobija svakom dodatnom godinom školovanja.
1
Slika 7.8. ilustrira primjer empirijskih rezultata istraživanja odnosa izmeu plaa i školovanja u razvijenim zemljama i Izvor: Barro and Lee (2000). zemljama u razvoju.12 U konkretnom primjeru je povrat investicija iz prve etiri godine edukacije iznosio 13,4% godišnje; iz sljedeih etiri godine školovanja 10,1% godišnje, a iz edukacije od preko 8 godina 6,8% godišnje. 0
1
2 3
4
5 6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 Godine školovanja
Analizom odnosa izmeu nivoa obrazovanja i nivoa plaa se može procijeniti koliko iznosi udio humanog kapitala, a koliki je udio „sirovog“, tj neobuenog rada u troškovima rada. Iz slike 7.8. se može izraunati da e radnik sa, naprimjer, 5 godina obrazovanja imati 1,82 puta veu plau nego radnik koji nema obrazovanje. To praktino znai da e, u uslovima kada neobrazovan radnik zaradi 1,00 USD, a radnik sa pet godina obrazovanja 1,82 USD, plaa obrazovanog radnika biti sastavljena iz 1,00 USD sirovog rada i 0,82 USD humanog kapitala (odnos 45/55). Ako podatke o obrazovanju apliciramo na cjelokupnu radnu snagu ekonomije neke zemlje, možemo doi do grube procjene visine povrata humanog kapitala steenog edukacijom, te izvršiti relevantna uporeenja izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju (tabela 7.2. i slika 7.9.).
12
Barro and Lee (2000).
192
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 7.9. Udio humanog kapitala u plaama Razvijene zemlje
Zemlje u razvoju 5
4
3 Plae
2
Plae za humani kapital (49%)
Plaa za radnika bez škole 1 Plae za sirovi rad (51%) 0 0
20
40
60 80 100 Procenti radne snage
Plae u odnosu na neškolovane
Plae u odnosu na neškolovane
5
4 Plae 3 Plae za humani kapital (65%)
2
Plaa za radnika bez škole 1 Plae za sirovi rad (35%) 0 0
20
40
80 60 Procenti radne snage
100
Izvor: Weil (2005).
TABELA 7.2. Odnos izmeu populacije, godina školovanja i plaa Najvei nivo edukacije
Godine školovanja
Bez škole Nekompletna primarna Kompletna primarna Nekompletna sekundarna Kompletna sekundarna Nekompletna viskoka Kompletna visoka
0 4 8 10 12 14 16
Primanja u odnosu na neškolovane 1,00 1,65 2,43 2,77 3,16 3,61 4,11
Udio populacije Zemlje u Razvijene razvoju zemlje 34,4 3,7 22,6 11,7 11,9 13,4 16,3 26,5 8,3 16,6 3,5 15,1 3,0 13,0
Izvor: Barro and Lee (2000).
U nerazvijenim zemljama je udio nacionalnog prihoda koji se odnosi na humani kapital jednak udjelu nacionalnog prihoda koji se odnosi na fiziki kapital, dok je u razvijenim zemljama udio prihoda steenog iz humanog kapitala znatno vei nego udio steen iz fizikog kapitala. Drugim rijeima, obrazovani radnici igraju ulogu „kapitaliste“, jer ostvaruju povrate iz svojih investicija u humani kapital. Kako se širom svijeta nivo edukacije stalno poveava, ova mješavina „radnika“ i „kapitaliste“ postaje sve uticajnija. Narasla snaga humanog kapitala je, kako smatraju mnogi, uzrok opadanja važnosti klase politiara. Jer, ako su sada radnici i kapitalisti združeni u jednoj te istoj osobi, to klasna borba skoro da i nema smisla.13
13
Weil (2005).
Glava 7: Humani kapital
193
Tranzicija obrazovanja za 21 vijek Sadašnje dinamine promjene socio-ekonomske strukture svijeta ukazuju da e u treoj deceniji 21. stoljea svakodnevni život biti radikalno drugaiji nego što je bio u zadnjoj deceniji 20. stoljea.14 Mnoge šanse i mnogi rizici koje donose brze tehnološke i ekonomske promjene su glavni pokretai budue tranzicije naina sticanja humanog kapitala. Sadašnje tehnološke promjene imaju potencijal prožimanja koji nimalo nije manji nego što su u prošlosti bili potencijali prožimanja parnih strojeva, elektrine struje ili automobila. Moderne informacijske i komunikacijske tehnologije (Information and Communication Technologies - ICT) oblikuju kontinuirani sistem globalnog dijeljenja znanja na svim podrujima ljudske aktivnosti. Umreženost, velike baze podataka i razvoj inteligentnog softwarea e zasigurno transformirati nain kada, gdje i kako ljudi rade, zabavljaju se i odmaraju. Biotehnologije poinju obezbjeivati nove alate za borbu protiv bolesti i redukciju ekološkog „otiska“ (engl. footprint) mnogih industrija i poljoprivrede. Razvoj novih materijala i novih naina graenja, proizvodnje i transporta dramatino unapreuje efikasnost i upotrebljivost mnogih proizvoda, od zgrada i vozila do odjee i pribora. Rastua raznolikost sastava socijalnih tkiva humanih društava je važan peat tranzicije 21. stoljea. Ona donosi krucijalne promjene u demografskoj strukturi stanovništva, distribuciji prihoda, migracijama i erodira tradicionalne kulturne vrijednosti. U takvim uslovima sadašnji oblici i naini upravljanja (engl. governance) javnim dobrima i javnim sektorima postaju manje efektivni. Savremena tranzicija zahtijeva odgovarajue promjene, posebno kod alokacije moi, koja je ugraena u strukture i stvaranje mnogih novih socijalnih i interesnih organizacija. Sadašnji univerzalni obrazovni sistemi nisu u stanju da odgovore izazovima tranzicije 21. stoljea. Stvoreni u 19. stoljeu i razvijani za potrebe industrijskog društva 20. stoljea, ti sistemi se moraju postaviti u novom kontekstu, koji e odgovarati potrebama 21.stoljea. Pomak ka globalnoj ekonomiji i globalnom društvu traži temeljitu reviziju sadašnjih ciljeva, uloge, finansiranja, organiziranja i metoda obrazovanja. Tranzicija ka novom, ueem društvu (engl. learning society), znai pomak sa sadašnjeg naina stvaranja masovnog identiteta i donošenja odluka ka novom nainu stvaranja indetiteta. Naime, kroz itavo 20. stoljee su ljudi nastojali da budu velika, jasno definirana grupa, koja ima jasne moralne, politike i vrijednosne kodove. Nacionalni, klasni i religijski indentiteti su bili jasno artikulirani i široko dijeljeni i zbog uticaja sadašnjeg sistema i naina školovanja. Socijalizacija e ostati jedan od glavnih ciljeva obrazovanja i u 21. stoljeu. Ali, izranjanje ueeg društva e tražiti znaajne izmjene sadašnjeg konteksta socijalizacije. Novi ciljevi osnovnog obrazovanja bie usmjereni ka pripremi djece za svijet u kojem e njihov indentitet biti odreen postojanjem velikog broja specifinih (a ne opih, kao do sada) društava, koja e omoguavati široke mogunosti izbora. Nova društva e biti radikalno drugaija od sadašnjih društava u kojima vlada prvenstvo normi nacionalne pripadnosti, pripadnost zajednikoj kulturi i poslušnost prema hijerarhiji.
14
OECD (2001)
194
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
SLIKA 7.10: Uloga edukacije u ueem društvu
Kua i zajednica
Posao
Nove institucije i metode za vrednovanje šta ljudi znaju
Izranjajue uee društvo ve sada zahtijeva prekid sa školama „masovne ere“. Za razliku od dosadašnjeg naina obrazovanja, kada su dobijeni certifikati i diplome znaili završetak obaveznog školovanja i bili precizan nain iza indentifikaciju osnovnih kompetencija neke osobe, u ueem društvu je uloga edukacije postavljena na novim, potpuno drugaijim temeljima (slika 7.10.)
Za to postoje najmanje dva razloga. Prvo, u kontekstu gdje se cjeloživotno uenje razvija i koristi nezavisno od prirode njegovog Istraživanje Obrazovanje sticanja, javlja se potreba za formalnim priznavanjem kompetencija, znanja, vještina, certifikata i diploma od svih izvora edukacije (lekcije nauene na ulici, prodavnicama, Izvor: OECD (2001). radionicama ili iskustva neuspjeha ili uspjeha tek stvorenih preduzea, kao i lekcije nauene u tradicionalnim akademskim dvoranama). Drugo, u ueoj ekonomiji e sticanje prednosti nad konkurencijom biti odreeno vrlo preciznim kompetencijama ljudi koji mogu da kreiraju zajednike supply-side mreže, sposobne da brzo odgovore na zahtjeve aktivnih kupaca, koji e radije željeti da uestvuju u koproizvodnji proizvoda koji e zadovoljiti njihove line želje, nego da budu pasivni sudionici ili samo obini potrošai. U tranziciji obrazovanja za 21. stoljee su važna sva mjesta na kojima se može sticati potrebna znanja, obuke i kompetnecije. To zahtijeva razvoj novih institucija i novih metoda vrednovanja ljudskog znanja, koje više nee imati prethodne i unaprijed steene interese, i koje nee imati zauvijek steena prava za izdavanje certifikata o bilo kakvom obliku edukacije.
7.3. HUMANI KAPITAL U OBLIKU ZNANJA Koncepcijski okvir Kapital u obliku znanja je najvažniji i najkritiniji dio i oblik humanog kapitala. Za održavanje ekonomskih aktivnosti i proizvodnju blagostanja se raspoloživi resursi moraju pretvoriti u korisne stvari, a to možemo napraviti samo ako posjedujemo relevantna znanja o transformaciji resursa. A ako želimo da sutra živimo bolje nego danas ili ako želimo poveati životni standard, unaprijediti zdravlje, kvalitetnije i bolje obrazovati djecu ili zaštititi zajednika dobra i okolinu, moraemo namjesto jednostavne transformacije više resursa u više proizvoda raspoložive resurse koristiti produktivnije. Za ovo nam je potrebno mnogo više znanja nego što nam je to bilo potrebno kod transformacije resursa.
Glava 7: Humani kapital
195
esto se u akademskim krugovima, a pogotovo u realnoj svakodnevnici, brkaju ili zamagljuju pojmovi kao što su znanje, tehnologija i proizvodnja. Prirodu odnosa izmeu znanja, tehnologije i proizvodnje možemo najbolje razumjeti ako osnovne komponente znanja posmatramo u sklopu nekog loginog koncepcijskog okvira. Prva komponenta znanja je nauka, tj. evolucija spekulativne misli, koja proizvodi znanja razumijevanjem prirodnih zakona i socijalnih fenomena i koja nudi objašnjenja o smislu ovjekovog postojanja i o njegovoj misiji. Druga komponenta znanja je tehnologija, koja omoguava korisnicima da vrstom organiziranih odgovora (tehnika) nau rješenja za izazove fizikog i socijalnog okruženja, kao i da uspostave kriterije za selekciju tih odgovora. Trea komponenta znanja je nain proizvodnje roba i usluga za zadovoljavanje potreba pojedinaca i društava i širenje tih aktivnosti širom svijeta. Ove tri komponente su prepletene setom institucionalnih dogovora (društveno ureenje) u okviru socijalnog, kulturološkog i politikog konteksta, u kojem djeluju humana društva (slika 7.11)15
SLIKA 7.11. Odnosi izmeu nauke, tehnologije i proizvodnje Zemlje sa endogenom naunom i tehnološkom bazom (industrijalizirane zemlje)
N
T
P N – nauka T – tehnologija P - proizvodnja
Jake veze Slabe veze Vrlo slabe veze
Moderna
Moderna
Moderna
N tradicionalna
T tradicionalna
P tradicionalna
Zemlje sa egzogenom naunom i tehnološkom bazom (nerazvijene zemlje) Izvor: Sagasti (1979)
Sa aspekta „zapadne vizije progresa“, koja je, nakon nekoliko stoljea uspona, danas postala univerzalni razvojni standard, mogue je identificirati dvije grupe zemalja: x zemlje kod kojih je evolucija naunih aktivnosti direktno uticala na unapreenje proizvodnih tehnika i
15
Sagasti (1979).
196
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
x zemlje kod kojih aktivnosti generiranja znanja nisu vezane na proizvodne aktivnosti. Prvu grupu zemalja sa endogenom naunom i tehnološkom bazom ine industrijski razvijene zemlje, dok u drugu grupu zemalja sa egzogenom naunom i tehnološkom bazom spadaju zemlje u razvoju. Koncepcijski okvir za analiziranje odnosa izmeu nauke, tehnologije i proizvodnje je sastavljen iz nekoliko elemenata i komponenti: x x x
x
tri glavne matice humanih aktivnosti (evolucija spekulativne misli, transformacija tehnološke baze i modifikacija proizvodnih i uslužnih aktivnosti); socijalni, kulturološki i politiki kontekst i institucionalno ureenje u kojem se šire ove tri glavne matice humanih aktivnosti; interakcije izmeu tri glavne matice, kao i interakcije izmeu njih i njihovog konteksta i njih i njihovih partnera u drugim društvima; globalno usmjeravanje dalje evolucije matica, konteksta i interakcija (koncepti potvrivanja i razvoja) te instrumenata za razvoj endogene naune i tehnološke baze.
Dosadašnji historijski tokovi humane civilizacije karakteristini su po nainima kako su tekle glavne matice humanih aktivnosti, kako su se vršile promjene odnosa izmeu komponenti znanja i kako su se stvarale konkretne forme tih odnosa. Naime, iz historijske analize evolucije procesa stvaranja znanja i institucija koje su to stvaranje omoguavale, može se nauiti jedna od najvažnijih lekcija o endogenosti znanja. Ako neke zemlje žele ostvariti prednosti iz sadašnje eksplozije znanja i informacija, one moraju izgraditi vlastite kapacitete za proizvodnju i sticanje znanja, te kreirati i konsolidirati odgovarajue institucionalno ureenje za diseminaciju i korištenje tih znanja.
Znanje i humani kapital Mada je znanje, kao jedna od najvažnih odlika ljudskog bia, oduvijek igralo važnu ulogu u ekonomskom razvoju, njegova uloga je dugo bila nejasna. Ona je preciznije sagledana i definirana tek u zadnjim decenijama 20. stoljea (boks 7.2. i dodatak 7c). U prvim godinama puta ka priznanju, humani kapital se, naješe, definirao i mjerio referencama steene kognitivne obuke i eksplicitnog znanja. Njegova kasnija šira definicija, koja ukljuuje kompetencije i atribute, mnogo adekvatnije odražava nain na koji razliite nekognitivne obuke i ostali atributi doprinose blagostanju, te bolje objašnjava njegove promjene, koje se dešavaju pod uticajem eksternog okruženja, ukljuujui i sam proces uenja. Obrazovanje i sticanje znanja se vrši od roenja do smrti. Pri tome treba imati u vidu da se humani kapital može sticati i razvijati u mnogim kontekstima, kao što su: x x
uenje u porodici i organiziranim formama brige o maloj djeci; formalno obrazovanje i obuka, ukljuujui djetinjstvo, obrazovanje u zakonima propisanom školskom i obrazovnom sistemu, postškolsko usmjereno ili generalno obrazovanje i obuka, tercijarna edukacija, javna obuka, obrazovanje odraslih itd.;
Glava 7: Humani kapital
x x
197
obuka na radnom mjestu, kao i neformalno obrazovanje putem specifinih aktivnosti, kao što su istraživanja i inovativnost, ili saradnja u raznim profesionalnim mrežama; Neformalno obrazovanje “pri poslu”, u svakodnevnom životu i uestvovanjem u raznim socijalnim aktivnostima.
Boks 7.2. Širenje znanja i smrtnost djece U zadnjih nekoliko decenija je širom svijeta smrtnost djece dramatino snižena. Glavni faktor su bili viši prihodi, ali oni nisu potpuno 250 zaslužni za ovaj visoki pad. Naprimjer, zemlja sa prihodima per capita od 8.000 USD u 1950. godini je imala stopu smrtnosti djece od 200 45 na 1.000 živoroenih; zemlja sa istim prihodima u 1970. godini od 30 na 1.000, a 1995. godine samo 15 na hiljadu (slika 7.12). 150 Šta je to što može objasniti ovaj pomak 1900 odnosa izmeu smrtnosti djece i realnih prihoda? Narasla snaga i bogatsvo znanja i 100 praktinog know-how-a su, posmatrano dugorono, najvažniji faktor. Pronalazak antibakterijskih lijekova i vakcina 50 u 1930s, uz kontinuirani progres razvoja 1950 lijekova, vakcina i epidemiološkog znanja su 1970 pomogli da se savlada veina zaraznih 1995 bolesti. Edukacija, vitalna za usvajanje i 0 10 20 25 15 5 efektivno korištenje znanja o zdravlju, se Realni prihod per capita raširila u skoro svim zemljama. Mnoge (hiljade 1985 internacionalnih dolara) studije su potvrdile da je koliina znanja Primjedba: podaci za 10 zemalja (1900), 59 zemalja (1950), 125 prenešena djevojkama i ženama znaajna zemalja (1970) i 144 zemalja (1995). determinanta djeijeg zdravlja. Naprimjer, studija o stanju zdravlja u 45 zemalja u razvoju je pokazala da je prosjena stopa smrtnosi djece mlae od 5 godina bila 144 na 1.000 živoroenih kod neobrazovanih majki, 106 na 1.000 kod majki koje su imale samo osnovno obrazovanje i 68 na 1.000 kod majki koje sui male sekundarno obrazovanje. Napredak informacijskih tehnologija je ubrzao diseminaciju medicinskog znanja i sanitarnih informacija, što je medicinske savjete širilo znatno brže nego ranije. Tradicija i drugi socijalni faktori su, takoer, imali odreeni uticaj na usvajanje medicinskog znanja. Ljudi ne prihvataju moderna medicinska znanja sve dok se ne razvije lokalno znanje i osjetljivost na kulturološke norme. Pored toga, znanje ne može automatski nai svoj put do ljudi i mjesta kojima je potrebno. Za njegovo širenje i usvajanje su potrebne odgovarajue javne ili privatne institucije. Umrli na 1.000 živoroenih
SLIKA 7.12. Smrtnost djece vs prihodi per capita
Adaptirano prema: World Bank (1999).
Gornji pristup problemima humanog kapitala pomaže da se shvati da humani kapital ima puno lica. Obuka i kompetencije mogu biti uopene (slino kao kapaciteti itanja, pisanja i govora) ili visokospecijalizirane i prilagoene za razliite kontekste. Specifine obuke i znanja, potrebna za obavljanje specifinih poslova u
198
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
preduzeima, se stiu putem uenja “na poslu”. Mnoga znanja i mnoge obuke su mnogo više “tacit”16 (mirno, tiho, preutno, podrazumjevajue znanje), nego kodificirana i na drugi nain, dokumentirana, pa ih je zato mnogo teže mjeriti, dijeliti ili razmjenjivati. Za razumijevanje prirode znanja je bitno napraviti distinkciju izmeu podataka, informacija i znanja. Podaci su set izolovanih objektivnih fakata o dogaajima. U organizacijskom kontekstu su podaci, ustvari, strukturalni zapisi transakcija koji ne obezbjeuju presuivanja, ili interpretaciju, ili osnovu za preduzimanje akcija. Informacija je poruka, uobiajeno u obliku ili dokumenta, ili ujne, ili vidljive komunikacije. Ona ima pošiljaoca i primaoca i, za razliku od podataka, ima neko znaenje. Podaci postaju informacije kada stvaraoci informacija podacima daju znaenje. Rije znanje je vrlo teško definirati jer treba prvo definirati šta znai znati nešto. Vodei teoretiati znanja Davenport i Prusak ak se i ne trude da nam daju definiciju znanja, nego insistiraju na njegovoj radnoj definiciji: “Znanje je fluidna mješavina uokvirenih iskustava, vrijednosti, kontekstualnih informacija i unutrašnjih vještina koja obezbjeuje okvir za procjenjivanje i inkorporiranje novih iskustava i informacija. U organizacijama znanje esto postaje ugraeno ne samo u dokumente ili arhive, nego i u organizacijske rutine, procese, prakse i norme”.17 Znanje proistie iz informacija, a informacije proistiu iz podataka. Znanje se proteže u nekom kontinuumu od eksplicitnog do tacit znanja. Na jednom kraju tog kontinuuma je eksplicitno znanje, tj. znanje koje vodi ka procedurama, koracima i provjerama i kojeg je relativno lako zahvatiti i pohraniti u bazama podataka i dokumentima. Ono može biti ili strukturirano, kod kojeg su pojedini elementi organizirani na odreeni nain za budue korištenje (naprimjer, dokumenti, baze podataka i preglednice), ili nestrukturirano, kod kojeg informacije nisu pogodne za budue korištenje (naprimjer, e-mail poruke, slike, kursevi obuke i audio i video selekcije). Na drugom kraju kontinuuma je znanje koje se prvenstveno nalazi u glavama ljudi – tacit znanje. Ovom znanju je teško pristupiti jer ljudi ne znaju koliko ga posjeduju i da li e ono biti korisno za druge. Smatra se da je tacit znanje vrednije, jer obezbjeuje kontekst za ljude, mjesta, ideje i iskustva. Transfer ovog znanja generalno podrazumjeva ekstenzivni lini kontakt i povjerenje. Obzirom na mnoga lica, Lundvall i Johnson sva znanja klasificiraju na etiri šire kategorije (slika 7.13.):18 x
x
16 17 18
Know-what (znati što) znanje, koje se odnosi na znanje injenica. Tipini primjeri ove vrste znanja su odgovori na pitanja: Koliko ljudi živi u Sarajevu; koji su sastojci bureka i kada je „Željezniar” bio prvak države u fudbalu? Ova znanja su blizu pojmu koji se oznaava kao tana informacija. Za obavljanje svojih poslova, eksperti u nekim podrujima (advokati, medicinski radnici) moraju akumulirati mnogo ovakvih vrsta znanja. Know-why (znati zašto) znanje, koje se odnosi na znanja o principima i zakonima prirode. Ovim znanjima se može objasniti tehnološki progres u veini industrija. Proizvodnja i reprodukcija ovih
Polanyi je bio prvi autor koji je ovaj izraz uveo u moderni rijenik oznaavajui ga kao komponentu humanog znanja koja se razlikuje, ali i koja je komplementarna) eksplicitnom znanju u konciznim procesima spoznaja (Polanyi, 1962). Davenport and Prousak (1990). Lundvall and Johnson (1994).
Glava 7: Humani kapital
x
x
199
znanja je organizirana u specijaliziranim organizacijama kao što su istraživake laboratorije i univerziteti. Za pristup ovoj vrsti znanja, firme moraju razviti saradnju sa tim organizacijama ili moraju zapošljavati naune radnike. Know-how (znati kako) znanje, koje se odnosi na obuku ili sposobnost da se iz nje napravi neki proces ili proizvod. Naprimjer, marketing manager svoje know-how znanje upotrebljava kada procjenjuje tržišne šanse novog proizvoda, ili manager kadrova kada selektira i obuava osoblje, ili obueni radnik kada upravlja kompliciranim strojevima i alatima. Know-how znanje je tipina vrsta znanja koje je razvijeno unutar neke organizacije. Posjedovanje know-how znanja je postalo izuzetno važno jer je to „ulaznica” za rad u savremenim industrijskim mrežama, u kojima veliki broj firmi svoja know-how znanja dijele ili kombiniraju sa drugim firmama. Know-who (znati ko) znanje, koje obuhvata posjedovanje informacija o tome ko nešto zna i ko zna nešto da radi. Ova vrsta znanja, koja omoguava pristup ekspertima i efikasno korištenje njihovih znanja, je posebno važna za ekonomska podruja u kojima su znanja i obuke široko dispergirani. Poveano korištenje ove vrste znanja je savremeni managerski i organizacijski odgovor na akceleracije tehnoloških promjena.
SLIKA 7.13. Taksonomija znanja KNOW-WHAT: Informacije ili znanja o injenicama
KNOW-HOW: Obuke ili kapaciteti da se izvrši zadatak
WETWARE: Tacit znanje pohranjeno u ljudskim glavama (vjerovanja, telenti, obuke)
KNOW-WHO: Znati “šta ko zna” (naprimjer eksperti)
SOFTWARE: Kodificirajue znanje (knjige, CDROMs, programi)
HARDWARE: Materijalizirane stvari (oprema, zgrade, zamlja)
KNOW-WHY: Znanje o naunim principima i objašnjavajuim teorijama
Izvor: OECD (1999).
Sticanje pojedinih vrsta znanja se može vršiti preko razliitih kanala. Dok se know-what i know-why znanje može sticati itanjem knjiga, pohaanjem predavanja i posjedovanjem baza podataka, dotle je sticanje know-how i know-who znanja oslonjeno na praktina iskustva. Know-who znanje se, uglavnom, stie u socijalnoj praksi, a tek ponekad u specijalnom edukativnom okruženju. Ono se, takoer, razvija u svakodnevnom kontaktu sa kupcima, dobavljaima, kooperantima i nezavisnim organizacijama, te pristupom mrežama akademskih eksperata, što je posebno važno za razvoj inovativnih sposobnosti u
200
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
preduzeu. Know-who znanje je, ustvari, socijalno znanje, koje se ne može transferirati preko formalnih kanala obrazovanja.
SLIKA 7.14. Osnovne razlike izmeu stare i nove ekonomije Nova Ekonomija
Stara ekonomija • • • • • • • • • • • • • • • • •
Obuka Rad vs management Business vs okolina Sigurnost Monopoli Ouvanje radnih mjesta Plae Pogon, oprema Nacionalno Status quo Standardizacija Od vrha ka dolje Hijerarhijski Regulacije Nulti zbir Traženje mira Ostati na nogama
• • • • • • • • • • • • • • • • •
Cjeloživotno uenje Uslovi Ohrabrivanje rasta Preuzimanje rizika Konkurencija Kreiranje radnih mjesta Vlasništvo, opcije Intelektualno vlasništvo Globalno Brzina, promjene Po želji,izbor Distribuirano Umreženo Javno/privatno Win-win Investiranje Ii naprijed
Humani kapital je ugraen u pojedince. Kvalitet i kvantitet humanog kapitala raste upotrebom i iskustvom. Ali, ukoliko se ne koristi, humanom kapitalu opada vrijednost. Pored toga, neka znanja i obuke starenjem ljudi opadaju. Humani kapital se ne može konceptualizirati kao homogeni i statini skup obuka ili kompetencija, koje se jedanput stiu i koje traju do groba. Neke kljune obuke i neki kljuni atributi pojedinaca se mogu kategorizirati na sljedei nain:19 x x x x x
19
Komunikacija (ukljuujui kompetencije znanja stranih jezika u razumijevanju, govoru, itanju i pisanju); Raunanje; Intrapersonalna obuka (motivacija i istrajnost, “uenje kako se ui”, samodisciplina, kapacitet donošenja presuda baziranih na setu etikih vrijednosti i na životnim ciljevima); Meupersonalna obuka (rad u timu, liderstvo); Druge obuke i atributi relevantni za mnoga gornja podruja (vještina korištenja informacija, “tacit” znanje, sposobnost rješavanja problema).
OECD (2001b).
Glava 7: Humani kapital
201
Ali, humani kapital se ne odnosi samo na pojedince. Francis Fukuyama tvrdi da “se sve ekonomske aktivnosti izvode ne sa pojedincima nego sa organizacijama, što zahtijeva visoki stepen socijalne kooperacije”.20 Ovaj “organizacijski” kapital reflektira podjeljeno znanje, timski rad, norme ponašanja i interakcije unutar neke organizacije. Ustvari, humani kapital na nivou neke organizacije je neka verzija socijalnog kapitala. Management znanja i dijeljenje znanja postaju centralna odlika “nove ekonomije” (slika 7.14., dodatak 7c.). Mnogi autori vežu “novu ekonomiju” za “ueu ekonomiju”, kod koje se kapaciteti mreža, firmi i pojedinaca za uenjem mijenjaju a sposobnost komuniciranja postaje sve znaajnija.21
Mjerenje i prikazivanje znanja Standardni ekonomski indikatori izvedeni iz nacionalnih rauna, su mjerila koja pokazuju nain na koji neki ekonomski sistem funkcionira. Ali, oni nisu precizno mjerilo jer ne registriraju ekonomske performanse koje se ostvaruju izvan sfere proizvodnje roba i usluga. Feministkinje osporavaju koncept GDP-a jer on ne uzima u obzir uloženi rad u domainstvima; borci za zaštitu okoline tvrde da tradicionalni indikatori ignoriraju cijenu posljedica sve veeg zagaivanja okoline, uništavanja ozonskog omotaa i iscrpljivanja prirodnih resursa, a sociolozi, kao predmet svog nezadovoljstva, navode jaz izmeu tradicionalnih ekonomskih performansi i ostalih aspekata ljudskog blagostanja. Mjerenje performansi ekonomije znanja predstavlja mnogo vei izazov jer postoje brojne prepreke za njegovo objektivno vrednovanje. Znanje je teško izmjeriti i odrediti mu realnu cijenu. Koliina znanja koja je pohranjena u glavama ljudi je nepoznata i nemjerljiva, a pojmovi kao što su fondovi i tokovi znanja, distribucija znanja i odnos izmeu stvaranja znanja i njegove upotrebe su još uvijek nerazjašnjeni. Znanje nije tradicionalna ekonomska sirovina kao što su, naprimjer, željezo ili rad. Više rada može do neke granice poveati GDP, što zavisi od produktivnosti rada; više željeza može da povea obim proizvodnje automobila, ali samo do granice koja zavisi od tržišnog i ekonomskog stanja. Ali, za razliku od željeza ili rada, više znanja enormno može poveati ekonomske performanse. U osnovi, znanje mijenja postojee ”recepte”, tj. više znanja stvara nove opcije u proizvodnim i poslovnim procesima, koje su prije toga bile nepoznate i nedostupne. Dok nova znanja mogu poveati proizvodnju i output, njihov kvantitet i kvalitet nikada nisu unaprijed poznati. U zavisnosti od vrste businessa, konkurencije i ekonomskih prilika, neka nova ideja može prouzrokovati ogromne, srednje ili nikakve promjene. Zbog toga je vrlo teško iz standardnih proizvodnih funkcija preciznije utvrditi odnose izmeu sredstava, znanja i proizvodnje, kao i standardizirati cijenu znanja. Stvaranje novih znanja ne znai automatski i poveavanje fondova postojeih znanja, jer esto nova znanja zamjenjuju stara i zastarjela znanja. Ima mnogo razloga zbog ega indikatori znanja, ma koliko oni bili pažljivo konstruirani, ne mogu zamijeniti sistematinost tradicionalnih ekonomskih indikatora. Problem razvoja indikatora znanja pokazuje svu kompleksnost ekonomije znanja. Ali, ipak, u današnjoj praksi možemo sresti niz koncepata i teorija koji se bave mjerenjem doprinosa znanja ekonomskom rastu. Pored ve uvedenih indikatora znanja, kao što su
20 21
Fukuyama (1995). OECD (2000a).
202
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
troškovi razvojnog sektora, broj zaposlenih inženjera i tehnikog osoblja, broj patenata i meunarodni platni bilans tehnologije, razvijaju se i novi indikatori, kojima se pokušava preciznije izmjeriti ulaganja u znanje, te izmjeriti fondove znanja, tokove znanja, mreže znanja itd.22 Sve metode i teorije mjerenja humanog kapitala koji se pojavljuje u obliku znanja se mogu svrstati u etiri grupe i to: (i) – metode tržišne kapitalizacije; (ii) – direktne metode; (iii) – metode pokazatelja dohodovnosti sredstava i (iv) – metode zbirki indikatora.23 Neke od njih vrednuju znanje u novanom obliku i upotrebljavaju se za vrednovanje tržišne vrijednosti firme, dok su druge mnogo kompleksnije.
7.4. HUMANI KAPITAL U OBLIKU TEHNOLOGIJE Tehnologija je druga komponenta humanog kapitala iz našeg koncepcijskog okvira (slika 7.11.). Danas su proizvodi naunih istraživanja i tehnoloških inovacija postali dio ljudske svakodnevnice. Poveana meuzavisnost i meusobna prožetost naunih istraživanja, tehnoloških inovacija i transformacija proizvodnih aktivnosti su promijenili tradicionalno shvatanje uloge nauke i tehnologije u ljudskim aktivnostima. U savremenom svijetu nauka se sve više transformira u tehnologiju, dok tehnologija sve više postaje nauka.24 Mada emo ova pitanja detaljnije razmatrati u sljedeoj glavi, ovdje emo pogledati glavne promjene koje se odnose na promjenu mjesta izvoenja naunih istraživanja, afirmaciju sistemskog karaktera tehnoloških inovacija i izranjanje nove tehno-ekonomske paradigme. Potraga za znanjem uvijek poinje saznanjem da se znanje ne može kupiti u trgovini ili samoposluzi. Njegov marketibilitet limitiraju dvije karakteristike, koje se ne mogu sresti kod tradicionalnih trgovinskih roba. Prva se odnosi na injenicu da, ako jedna osoba koristi neki komadi znanja, to ne znai da i druga osoba istovremeno ne može koristiti taj isti komadi znanja (tzv. non-rival robe).25 Druga karakteristika se odnosi na ekskluzivitet znanja. Kada jednom neki komadi znanja pree u javno vlasništvo, njegov tvorac više ne može sprijeiti druge osobe da ga koriste. Naprimjer, kada se javno objave, nova matematika teorema ili novo razumijevanje površinske fizike su dostupni svima onima koji su sposobni da na osnovu publiciranih znanja naprave novi software ili da na tržište lansiraju novu vrstu deterdženta. Ove dvije karakteristike znanja unose nove momente u stare sheme proizvodnje i sticanja znanja, koji se, zbog implikacija na budui razvoj, moraju detaljnije sagledati. Promjenjeni karakter naunih istraživanja Za eksplozivni rast znanja je najzaslužnije omasovljenje naunih istraživanja, koje je omoguilo fantastian napredak informacijskih i komunikacijskih nauka i tehnologija. Pored toga, znaajne efekte su
22 23 24 25
Smith (1995). Sveiby (2002). Petrella (1983). Rival robe su robe kod kojih se za njihovo korištenje bori nekoliko korisnika (isti objekat istovremeno ne mogu koristiti dvije osobe). Non-rival robe su one robe u ijem korištenju nema rivalstva (tvoje korištenje ne sprjeava moju sposobnost korištenja). Naprimjer, non-rival robe su iste informacije, ASCII kodovi, digitalno kodiranje muzike na CD-ovima, koncept tene (engl. lean) proizvodnje, matematiki zapisi itd.
Glava 7: Humani kapital
203
imali i jae povezivanje naunih istraživanja i tehnoloških inovacija i brza komercijalna eksploatacija rezultata istraživanja. U novim okolnostima je tehnološki progres poeo dobijati mnogo važniju ulogu. Industrije visokih tehnologija, kao i brojne inovacije u medicini, poljoprivredi, energiji, biotehnologiji i nanotehnologiji su stalno nametale nove izazove, koje je trebalo rješavati novim istraživanjima. U takvim oklnostima je vrijeme tranzicije od naunih otkria do ekonomske eksploatacije rezultata istraživanja drastino reducirano (boks 7.3.).26 Pod pritiskom novih promjena, tradicionalni nacionalni nauni sistemi, bazirani na velikim državnim laboratorijima i univerzitetima, su se morali mijenjati (boks 7.4.). Te promjene, koje su ukljuivale inoviranje institucionalnih okvira za obavljanje bazinih istraživanja, primjenjenih istraživanja i razvoja novih proizvoda i procesa, su nastale, ne samo kao posljedica smanjivanja državnih fondova za finansiranje istraživanja, nego i kao posljedica narasle uloge privatnog sektora. Veze izmeu univerziteta i industrije su znatno ojaane, a u nekim najnaprednijim podrujima zajednika istraživanja i tehnološke alijanse su postale imperativ. Pored toga, kod obezbjeivanja kapitala za nove tehnološke businesse, rizini kapital i specijalizirane državne agencije su poele igrati znaajnu ulogu. Promjene su poele prvo u razvijenim zemljama, ali su ih ubrzo poele slijediti novoindustrijalizirane zemlje.
Boks 7.3. Ubrzavanje tehnološkog razvoja Jedna od najvažnijih osobina savremenog tehnološkog razvoja je njegovo ubrzavanje. Period od datuma otkria do praktinih inovacija je znatno ubrzan (slika 7.15.). Upotrebu vodene Software (4 i manje godine) pare u praktine svrhe je prvi sugerirao Godina pronalaska Huyghens 1666. godine, ali je Watt patentirao Laser (8 godina) Godina eksploatacije 1958 1965 prvi parni stroj stoljee kasnije (1769. godine), a Tranzistor (10 godina) Stephenson proizveo parnu lokomotivu 1825. 1948 1958 godine, sa 159 godina kašnjenja. Ampere i Volta Kompjuter (19 godina) 1925 1944 su razvili teoriju elektriciteta 1800. godine, ali je Atom. energija (45 godina) 79 godina kasnije Edison izumio prvu elektrinu 1900 1945 Radio (47 godina) žarulju. Maxwellove teorije elektromagnetnih 1873 1920 valova su objavljene 1873. godine, ali je prva Elektricitet (79 godina) 1800 1879 komercijalna radiostanica otvorena 1920. Para (159 godina) godine, a prva televizijska stanica 1939. godine. 1825 1666 Radovi Plancka i Einsteina o teoriji nuklearne Godine fisije su objavljeni izmeu 1900. i 1905. godine, Izvor: ulahovi (2001). ali se prva atomska eksplozija desila 1945. godine. Prvi analogni kompjuter je sagraen 1925. godine, ali je prvi digitalni kompjuter napravljen 1944. godine, poslije zaostatka od 19 godina. 20 godina je proteklo od Watson i Crickovih otkria strukture DNA u 1953. godini do prve transplatacije gena 1973. godine, te 6 godina od Esakijevog otkria tunel efekta elektrona 1957 do prve komercijalne aplikacije poluprovodnikih dioda 1963. godine. Tranzistorima je trebalo 10 godina do komercijalne Godine
SLIKA 7.15. Vrijeme otkria inovacije vs vrijeme njene komercijalne aplikacije
26
Mowery and Rosenberg (1989); Rosenberg (1982).
204
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Godine
eksploatacije - od 1948. do 1958. godine, laserima 9 godina - od 1958. do 1965. godine, a prvim software tehnologijama samo nekoliko godina. Periodi udvostruavanja fondova znanja se SLIKA 7.16. Ubrzavanje znanja stalno skrauju. Za prvo dupliranje znanja, od Broj patenata nove ere do sredine 18. stoljea, je trebalo skoro 8.000 18. stoljea; za sljedee novo udvosruavanje je trebalo 150 godina, za sljedee 50 godina, a 6.000 danas periodi udvostruavanja nisu duži od 4 do 4.000 Trend linija 5 godina. Više novih inovacija je proizvedeno u zadnjih trideset godina nego u prethodnih 5.000 2.000 godina. Periodi udvostruavanja znanja zavise 1990 1997 1985 od tehnologija koje u datom momentu predvode 1977 1980 tehnološki napredak. Oliver predvia da e se znanje u biotehnologiji, kada bude na vrhuncu 8 Udvostruavanje znanja svoje moi, udvostruavati svakog dana. To znai da e ciklus tehnologija biomaterijala biti 6 jako kratak i pretežno vertikalan u trajektoriji, za razliku od dužih i horizontalnijih stopa rasta u 4 industrijskim i informacijskim tehnologijama. Ove procjene se temelje na analizi prijavljenih 2 patenata u patentnom uredu SAD (slika 7.16.). Iz podataka koji se odnose na broj i strukturu izdatih patenata od 1977. do 1997. godine, 1977 1980 1990 1985 1995 može se vidjeti da je u tom periodu broj Izvor: ulahovi (2002). patenata, koji se odnosi na biotehnike nauke i tehnologije porastao sedam puta (prosjena godišnja stopa rasta od 10%), a da je ukupan broj patenata porastao samo za 60% (od 130.553 u 1977. godini na 203.410 u 1997. godini). Istovremeno, broj izdatih patenata iz oblasti elektrine energije se smanjuje, dok trendovi broja patenata informacijskih i komunikacijskih tehnologija imaju tendenciju ravne linije. Ako se dinamika udvostruavanja znanja nastavi, fondovi znanja o biotehnologijama i biomaterijalima e se 2005. godine udvostruavati mjeseno, 2010. godine nedeljno, a 2016. godine dnevno. 27 I to bez efekata koji e biti naslonjeni na rezultate Human Genome projekta. Adaptirano prema: ulahovi (2001) i ulahovi (2002).
Promjena modela finansiranje i izvoenje naunih i tehnoloških aktivnosti je zahtijevala veu koncentraciju nauno-istraživakih kapaciteta, jer su skupa i dugotrajna istraživanja novih tehnologija i proizvoda tražila vee nauno-istraživake kapacitete i skuplju i sofisticiranu opremu. Ovi trendovi su imali izvjesne negativne efekte na univerzitetske laboratorije i istraživake kapacitete zemalja u razvoju. Ali, napredak u mikroelektronici, informacijskim i komunikacijskim tehnologijama je smanjio cijenu istraživanja, što je otvorilo mogunosti za aktivnije ueše istraživaa iz svih dijelova svijeta, ak i na podrujima koja su za njih bila potpuno zatvorena.28
27 28
Dahlman (1994); Oliver (2000). Salam (1991).
Glava 7: Humani kapital
205
Boks 7.4. Nauka i tehnologija - glavne razlike Do sredine 19. stoljea nauka i tehnologija su obuhvatale razliite socijalne grupe ljudi, koje su se meusobno jasno razlikovale. Naukom (bolje reeno razvojem spekulativne misli) su se bavili obrazovani ljudi, koji su radili na koledžima, univerzitetima i u muzejima, dok su tehnologiju prakticirali majstori, koji su u radionicama i tvornicama sticali praktina znanja o mogunostima tehnologije na principu proba-greška. Razlika izmeu nauke i tehnologije je u suštini bila socijalna razlika - jedna grupa ljudi je u okviru svoje vjekovne tradicije obavljala tehnike poslove, dok je druga grupa ljudi proglašavana za naunike. Kako se je 19. stoljee bližilo svom kraju, poelo se vjerovati da e, ukoliko majstori naue naune principe, tehnološki progres dobiti na kvalitetu i kvantitetu. S takvim pretpostavkama su osnovani mnogi novi koledži i univerziteti. Formirana je nova socijalna i intelektualna hijerarhija - i nauka i tehnologija su vrlo važne, ali je nauka ”bolja” ili ”fundamentalnija” nego tehnologija, a istraživai ”bolji i pametniji” nego inženjeri. Ovaj stereotip odnosa, u kojoj nauka otkriva, a tehnologija primjenjuje, bilo je preovladujui na prelazu iz 19. u 20. stoljea. Nakon 1945. godine, kada su nauna istraživanja postala skuplja i kada su naunici na univerzitetima postali zavisniji od privatih fondova za finansiranje istraživanja, linija koja je dijelila nauku i tehnologiju je postajala sve nejasnija. Istraživanja su sada zavisila od kompleksnih strojeva i ureaja (linearni akcelerator i elektronski mikroskop) i strojnih procesa (gel elektrofereza, probne linije ili kompjutersko modeliranje). Tehnologija je sve više postajala sastavni dio nauke. Novi materijali, informacijske i komunikacijske tehnologije i biotehnologije su klasini primjeri preplitajuih i nejasnih granica izmeu nauke i tehnologije. Pri tome nauni, tehnološki i inovacijski sistemi neke zemlje su poeli igrati veoma važnu ulogu u njenom razvoju. Ekonomija znanja je tu ulogu još više potencirala. Srce modernog nacionalnog naunog i inovacijskog sistema su postali javni istraživaki laboratoriji i institucije za visoko obrazovanje, a pored njih nacionalni nauni i inovacijski sistem obuhvata ministarstva za nauku i tehnologiju, razne državne specijalizirane agencije, istraživake centre u preduzetnikim firmama, ostala javna i preduzetnika tijela, kao i prateu infrastrukturu. U strunim krugovima vlada razmimoilaženje oko pitanja da li se može precizno povui granica koja dijeli nauku od tehnologije, kao i oko pitanja da li je nacionalni nauni i inovacijski sistem jedini ili glavni izvor sticanja novih saznanja. Pojam nauno znanje se upotrebljava za širi spektar ljudskih napora, dok se pojam tehnološko znanje upotrebljava više u smislu preišavanja i upotrebe naunog znanja kod rješavanja praktinih problema. Naukom se smatra onaj dio znanja koji ne može i ne smije prisvajati ni pojedinac, niti grupa ljudi, nego ono mora biti svima na raspolaganju. Nauka je fundamentalna baza znanja, koja služi kao osnova za tehnološki razvoj. Zbog toga se dobar dio nauke smatra ”javnim dobrom”, kojeg mogu koristiti svi za poboljšanje opeg socijalnog blagostanja. Adaptirano prema: ulahovi (2001).
Sistemski karakter tehnoloških inovacija U zadnjih nekoliko decenija se promijenila i priroda inovacijskih procesa, posebno u industrijama koje su intenzivne znanjem. Istraživanja su zahtijevala primjenu novih tehnika istraživanja; pojavile su se nove forme prisvajanja tehnološkog znanja; intenzivirana je meunarodna saradnja i konkurencija, a transformirana je i uloga države u finansiranju inovacija. Inovacije su postale izvangranine, tj. postale su više fuzija razliitih vrsta tehnologija nego serija tehnikih prodora u samo jednoj tehnologiji. „Fuzija je više nego kombinacija razliitih tehnologija: ona je sinergija u kojoj je jedan plus jedan tri”.29 Sistemska priroda inovacija se manifestira na dva naina. Prvo, novi, komplementarni karakter tehnoloških unapreenja zahtjeva da se odreene inovacije u raznim tehnologijama efektivno materijaliziraju. I drugo,
29
Kodama (1995).
206
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
da bi se to dogodilo, potrebno je izgraditi znatno veu i kompleksniju mrežu potrebnih institucija te potpornih industrija i usluga. Naprimjer, razvoj proizvodnje hrane u farmaceutskim industrijama je zahtijevao konvergenciju kompetencija niza razliitih tehnologija, kao što su biotehnologija, molekularna biologija i napredni elektronski instrumenti.30 Sistemski karakter inovacija se ogleda i kroz veliki broj aktera koji uestvuju u procesu stvaranja i lansiranja inovacija na tržište. Pored preduzea, koja su direktni nosioci, u ovom procesu uestvuju i brojni podugovarai (engl. subcontractors), dobavljai inputa i opreme, laboratorije, organizacije koje obezbjeuju tehnološke usluge, management konsultanti, obrazovne i istraživake institucije, jedinice za istraživanje tržišta, distributeri i trgovake kompanije, finansijske institucije i firme za investiranje rizinog kapitala. Ovu široku mrežu današnjih aktera dopunjuju mnoge razliite državne agencije i odjeljenja ministarstava koja su angažirana u formulaciji i implementaciji politika koje direktno ili indirektno utiu na proces inovacija. Novi koncept “nacionalnih sistema inovacija” mora raunati na rastuu kompleksnost institucionalnih aranžmana za ubrzavanje inovacijskih procesa.31 Posljedice sistemskog karaktera inovacija su višedimenzionalne. Multidisciplinarna istraživanja su izbacila mnoge nove proizvode na tržište; vei troškovi inovacija i vei rizici kojima su firme ispostavljene, su poveale barijere za ulazak na mnoga industrijska podruja. Poveani konkurentski pritisak je generirao ogroman broj ugovora o zajednikoj industrijskoj saradnji; nove tehnologije su omoguile troškovno efektivnu proizvodnju diferenciranih proizvoda; fleksibilna automatizacija je u mnogim industrijama „snizila” minimalnu veliinu efikasne tvornice, napredak u komunikacijskim i informacijskim tehnologijama je promovirao „just-in-time” itd. Krajnji rezultat je disperzija kapaciteta za proizvodnju mnogih industrijskih roba i usluga širom svijeta. Promjene prirode inovacijskih procesa su imale razliite efekte na zemlje u razvoju. Zbog uspješnog inkomporiranja naprednih tehnoloških komponenti u tradicionalne i konvencionalne tehnologije (technology blending), mnoge zemlje u razvoju su došle do primjerenih (odgovarajuih) tehnologija.32 Ali, njihove komparativne prednosti su se poele preusmjeravati sa podruja nižih troškova rada i prirodnih resursa na podruja višeg nivoa obrazovanja, industrijalizacije i savremenih okolinskih politika. Najnoviji razvoj debata o nauci i tehnologiji je rezultat naraslog spekticizma zbog masovne poplave novih naunih i tehnoloških fenomena (nove bolesti, klimatske promjene, genetiki modificirana hrana, kloniranje ljudi itd). Javna debata o savremenoj ulozi nauke i tehnologije je sve življa i traži uspostavljanje veza izmeu civilnog društva, vlasti i businessa. Naime, odluke o nauci i tehnologiji su se do sada skoro uvijek donosile u ekskluzivnoj konverzaciji izmeu naunika i njihovih institucionalnih, vladajuih i industrijskih impresarija. Uloga društva se svodila na adaptiranje prema odlukama tih visokih autoriteta. Sadašnja narasla uloga nauke i tehnologije u svakodnevnom životu traži manje linearni, manje autoritarni i kompleksniji nain organiziranja povezanosti nauke, donošenja odluka i civilnog društva (slika 7.17.). Kriza
30 31 32
Mowery and Rosenberg (1989). Dosi et all (1988); Nelson (1993). Ernst and O'Connor (1989); Bhalla and Reihner (1993).
Glava 7: Humani kapital
207
“naune etike” i neodgovornih vlada i korporacija traži uspostavljanje novog dijaloga o socijalnoj odgovornosti nauke i tehnologije, mnogo veu transparentnost istraživanja i njihovu javnu potvrdu.33
SLIKA 7.17. Novi oblici upravljanja naukom? Tradicionalni model (linearno donošenje odluka)
Naune institucije (laboratorije, univerziteti, eksperti)
Institucionalne organizacije Državne organizacije
Civilno društvo
Javni model (dijeljeno donošenje odluka)
Institucionalne organizacije Državne organizacije
Naune institucije (laboratorije, univerziteti, eksperti)
Civilno društvo
Izvor: UNESCO (2005).
Promjena tehnoekonomske paradigme Interakcija nauke, tehnologije i ekonomskog rasta su u toku zadnjih 200 godina vodile prema konceptu „dugoronih valova” ekonomskog rasta, iji su glavni teorijski promotori bili Nikolaj Kondratjev i Joseph Schumpeter.34 Carlota Perez i Christopher Freeman su krajem 1980s predložili novu interpretaciju koncepta „dugoronih valova”, koja tvrdi da se u procesu tranzicije sa jednog na drugi dugoroni val dogaaju suštinske promjene u do tada dominirajuoj „tehno-ekonomskoj paradigmi”).35 Naime, u svim dosadašnjim „tehno-ekonomskim paradigmama“ odreeni input ili set inputa je morao da ima: x x
33 34 35
niske i rapidno opadajue relativne troškove u realnom vremenu; vidljivu i skoro neogranienu dugoronu sposobnost generiranja ponude, što je bio esencijalni uslov za sticanje povjerenja investitora i
UNESCO (2005). Freeman (1983); Freeman and Peres (1988) Pod pojmom „tehno-ekonomska paradigma” se podrazumjeva kombinacija meusobno povezanih proizvoda i procesa, tehnikih, organizacijskih i managerskih inovacija, koja omoguava znatan skok u produktivnosti ekonomije i otvorenost za znatno vee investiranje. Glavna karakteristika difuzije nove tehno-ekonomske paradigme je njeno širenje sa inicijalnih industrija na ekonomiju kao cjelinu
208 x
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
jasan difuzijski potencijal novog seta inputa u široku paletu razliitih proizvoda i procesa u cijelom ekonomskom sistemu, koji reducira troškove, mijenja kvalitet kapitalne opreme i inputa.
U zadnjoj tehnoekonomskoj paradigmi kljuni faktor je bila energija (posebno nafta), iji su opadajui troškovi, neograniena ponuda i široka lepeza korištenja, poev od 1930s, iz temelja reorganizirali proizvodnju roba i usluga. Transportne industrije (automobili, kamioni, traktori, avioni), potrošaka roba i na nafti bazirani proizvodi (petrokemikalije, sintetiki materijali), zajedno sa ekspanzijom fizike i institucionalne infrastrukture, koja omoguava efikasno korištenje ovih proizvoda (autoputevi, aerodromi, distrubucijski sistemi, potrošaki krediti), su omoguili ekonomski rast u „kondratjevskom dugoronom valu“, koji se u literaturi oznaava pod imenom “fordistika masovna produkcija”. Ovaj val se širio sve do 1980s i ranih 1990s, ukljuujui i “zlatne godine” ekonomskog rasta (1950.-1973. godine). Nova tehno-ekonomska paradigma, koja je poela da izranja 1980s i 1990s, temelji se na mikroipu kao kljunom faktoru i pripadajuim proizvodima (kompjuteri, elektronski kapital i elektronska potrošna roba, robotika, telekomunikacijska oprema, optika vlakna, keramika, software i informacijske usluge). Sateliti, digitalne telekomunikacijske mreže i kompjuteri specijalne namjene su stvorili novu infrastrukturu potrebnu za dalju ekspanziju informacijskih i komunikacijskih usluga kroz 21. stoljee. Prema Perezovoj, tranzicija sa jedne paradigme na drugu, te preklapanje zrele faze stare paradigme i poetne faze nove paradigme otvara ogroman prostor za sticanje konkurentskih prednosti. U tom prostoru sve firme i sve zemlje se susreu sa „prozorom dvostrukih šansi” u kojem se može ostvariti pristup do onoga što je bilo „staro primjenjeno znanje” kao i do onoga što e u novoj paradigmi postati „novo znanje”. Pored toga, „zaostajanje” difuzije tehnoloških inovacija, na prelazu iz jedne paradigme u drugu, produžuje „prozor dvostrukih šansi” na vremenski interval od najmanje jedne decenije. Sve ovo omoguava firmama i zemljama da istovremeno ulaze u pažljivo selektirana podruja novih proizvoda i tehnologija i da uspješno konkuriraju sa podmlaenim proizvodima stare tehno-ekonomske paradigme. Ova tranzicija pruža dobre šanse srednje razvijenim i nerazvijenim zemljama, koje su dobro pozicionirane, ne samo u odnosu na tehniko-tehnološke sposobnosti, nego i u odnosu na managersku obuku, institucionalnu prilagodljivost i kreativnost. Zemlje, koje e iskoristiti prednosti “prozora dvostrukih šansi”, možda nee biti tehnološki najnaprednije, ali e morati ostvariti najbolje slaganje tehnološkog potencijala, institucionalnog okvira i socijalnog konsenzusa. Uspjeh Japana i ostalih novoindustrijaliziranih zemalja Jugoistone Azije je proizvod njegovih socio-ekonomskih karakteristika na podruju znanja. Centralno pitanje tehnološke politike Japana nije bilo pitanje kako napraviti najbolje tehnološke sposobnosti, nego pitanje kako razviti sposobnosti da se postojea tehnologija iskoristi na najbolji mogui nain.36 Zbog ogromne brzine naunog napretka i novih tehnoloških inovacija, u sada vodeim tehnologijama, “prozor dvostrukih šansi” e, najvjerovatnije, biti mali za sve zemlje, a može se i brzo “zatvoriti” za mnoge zemlje u razvoju. Ukoliko žele da prekinu svoje mnoge “zaarane krugove”, zemlje u razvoju e morati poveati napore na mobiliziranju nauke i tehnologije i na unapreenju opih humanih uslova.
36
Kodama (1995).
Glava 7: Humani kapital
209
REFERENCE Barro, Robert. J., and Jong-Wha Lee. 2000. International Data on Educational Attainment: Updates and Implications. CID Working Paper, No. 42. Cambridge, Massachusetts: Harvard University. Bhargava, Vinay. 2006. Global Issues for Global Citizens, eds. Washington, D.C.: World Bank Bhalla, Agit and Lynne Rienner. 1993. “Technology Choice and Development”, in Jean-Jacques Salomon, Francisco Sagasti and Celine Sachs (eds.) The Uncertain Quest: Science, Technology and Development, Tokyo: The United Nations University Press ulahovi, Besim. 2001. Tehnološki razvoj i okolina: prvi dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. __________________ 2002. Tehnološki razvoj i okolina, drugi dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dahlman, Carl. 1994) The Third Industrial Revolution: Trends and Implications for Developing Countries. The Foro International Conference on the New International Order, Rio de Janeiro. Davenport, Thomas H., Laurence, Prusak. 1990. Working knowledge: how organizations manage what they know. Boston,Mass.: Harvard Business school press. Dosi, Giovanni, Freeman, Christopher, Nelson, Richard. Silverberg, Gerald and Soete, Lutz (eds.) 1988. Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter Ernst, Dieter and O'Connor, David. 1989. Technology and Global Competition: The Challenge for the Newly Industrialized Economies, Paris: OECD Development Center. Fogel, Robert W. 1997. "New Findings on Secular Trends in Nutrition and Mortality: Some Implications for Population Theory." In Handbook of Population and Family Economics, edited by Mark R. Rosenzweig and Oded Stark. Vol. IA. Amsterdam: North Holland. Freeman, Christopher and Perez, Carlota. 1988. “Structural Cycles of Adjustment, Business Cycles and Investment Behavior”, in Giovanni Dosi, Christopher Freeman, et. all (eds). Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter.
Fukuyama, Francis. 1995. Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, New York: The Free Press. Kodama, Fumio. 1995. Emerging Patterns of Innovation: Sources of Japan’s Technological Edge. Harvard: Harvard Business School Press Lundvall, B. and Johnson, B. 1994. The Learning Economy, Journal of Industry Studies, Vol. 1, No. 2. Mowery, David, and Rosenberg, Nathan. 1989. Technology and the Pursuit of Economic Growth, London: Cambridge University Press. Oliver R.W. 2000. The Coming Biotech Age: The Business of Bio-materials, New York: McGraw-Hill. Organisation for Economic Co-operation and Development. 1999. The Future of the Global Economy: Towards a Long Boom?, Paris: OECD __________________ 2000a. Knowledge Management in the Learning Society. Paris: OECD. __________________ 2000b. The Creative Society of the 21st Century, Paris: OECD __________________ 2001. Schooling for Tomorrow: What Schools for the Future? Paris: OECD. Petrella, Ricardo. 1983. „Le Changement dans l’ Environement Externe a la R&D: la Dimension Europeene”, Forecasting and assessment of technology (FAST) occasional paper No. 64. Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Rosenberg, Nathan. 1982. Inside the Black Box: Technology and Economics. London: Cambridge University Press. Sagasti, Francisco. 1979. Towards Endogenous Science and Technology for Another Development, Development dialogue, mimeo Salam, Abdus. 1991. Science, Technology and Science Education in the Development of the South, Trieste, The Third World Academy of Sciences Smith K. 1995. „Interactions in Knowledge Systems: Foundations, Policy Implications and Empirical Methods“, STI Review, No. 16, Paris: OECD. Sveyby, Karl Erik. 2002. Methods for Measuring Intangible Assets.
210
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.html), downloaded 20. 04. 04 Thomas V., Dailami M., Dhareshwar A., Kaufmann D., Kishor N., López R., Wang Y. 2000. The Quality of Growth. New York: Oxford University Press. United Nations Development Program. 2000. Human Development Report: 2000. New York: UNDP.
United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization (UNESCO). 2005. Towards Knowledge Societies. Paris: UNESCO Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, New York: Oxford University Press.
WEB STRANICE 1. http://www.who.int/ Web stranica Svjetske zdravstvene organizacije na kojoj se mogu nai izvještaji o stanju zdravlja u svijetu kao cjelini, regijama i zemljama. 2. http://www.worldbank.org/hnp/ Web stranica Svjetske banke koja tretira probleme zdravstva i ekonomskog razvoja. 3. http://www.unesco.org/ Web stranica Agencije UN za obrazovanje, nauku i kulturu koja omoguava uvid u stanje nauke u svijetu 4. http://www.oecd.org/. Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj sa brojnom literaturom i informacijama o stanju obrazovanja, nauke i tehnologije u svijetu i OECD zemljama. Na stranici su dostupne i mnoge elektronske knjige (pretežno samo za itanje) i brojna literature iz ovih oblasti. 5. http://www.unido.org/ Web stranica Agencije UN za industrijski razvoj sa velikim brojem informacija i lanaka iz oblasti industrije i tehnologije. 6. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTEDUCATION/ Web stranica Svjetske banke koja tretira probleme obrazovanjava i ekonomskog razvoja.
Glava 8: Tehnološke promjene
SLIKA 8.1. Univerzalna krivulja razvoja proizvoda 4
3.000 sirovih ideja (nenapisanih)
Log broja ideja
3 300 ideja podnešenih 125 malih projekata
2
1
9 razvoja u ranim fazama 4 glavna razvoja 1,7 lansiranja 1 uspjeh
211
Za razumjevanje uloge i znaaja tehnologije u ekonomskom rastu dovoljno je osvrnuti se oko sebe. Rast životnog standarda je toliko prepleten sa tehnološkim progresom da ih je ponekad nemogue rastaviti. Savremene invencije su iz osnova promijenile nain na koji se proizvode robe i pružaju usluge, a radnicima omoguile da proizvode znatno više roba i usluga nego nekoliko ranijih generacija. Tehnološki progres je, takoer, omoguio proizvodnju i potrošnju novih roba i usluga koje nisu postojale prije 100 godina.
Ali put do novog proizvoda, od poetnog koncepta do uspješnog lansiranja proizvoda, je težak, kompliciran i skup. Empirijska Izvor: Stevens and Burley (2003). istraživanja su pokazala da je za lansiranje jednog uspješnog proizvoda potrebno generirati 3.000 sirovih, nenapisanih ideja. Kako sirove ideje, korak po korak, prolaze kroz proces transformacije, one se transformiraju, razješavaju se neizvjesnosti, gradi se povjerenje u uspjeh, da bi se na kraju komercijalizirala jedna jedina ideja (slika 8.1.). 0
1
4 2 3 5 6 Faze procesa razvoja novih businessa
7
Slino kao i u gornjem primjeru, gdje tehnologija igra odluujuu ulogu u transformaciji 3.000 ideja u jedan proizvod, tehnologija je u itavoj historiji humane civilizacije imala presudan uticaj na rast mnogih humanih civilizacija i njihov napredak, odnosno nazadak. Za mnoge ljude je tehnologija bila misteriozna sila koja upravlja ekonomskim i socijalnim aktivnostima svijeta i koja iz temelja mijenja ljudske sudbine. Zato je oduvijek bilo komplicirano postaviti definiciju šta je to zaista tehnologija. Osim toga, shvatanje tehnologije se mijenjalo sa globalnim socijalnim i ekonomskim promjenama (dodatak 8a.). Zato je i logino da poetak ove glave posvetimo samim definicijama tehnologije. Tehnologija se može definirati kao sva znanja, proizvodi, procesi, alati, metode i sistemi koji se primjenjuju u stvaranju roba ili pružanju usluga. Tehnologija je nain na koji pravimo stvari i nain na koji ostvarujemo ciljeve. Tehnologija je praktina primjena znanja, odnosno sredstvo koje olakšava ljudske napore.1 Tehnologija se tradicionalno vezuje za neku stvar, kao naprimjer stroj, kompjuter ili neku naprednu elektronsku napravu. Meutim, tehnologija je mnogo više od toga. Postoji još niz drugih važnijih entiteta
1
Khalil (2000).
212 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj koji su sastavni dio tehnologije. Naglašavajui tu kompleksnost, Zelenyi tvrdi da se svaka tehnologija sastoji od etiri meusobno zavisne i podjednako važne komponente:2 x x x x
Hardware: fizika struktura i raspored (engl. layout) opreme ili strojeva koji e se upotrijebiti da se obave zahtijevani zadaci; Software: znanje kako se upotrebljava hardware u cilju obavljanja zahtijevanih zadataka; Brainware: rezoni za upotrebu tehnologije na odreeni nain; Know-how: naueno ili nabavljeno znanje ili tehnika obuka u odnosu na to kako stvari radimo dobro. Know-how može biti produkt iskustva, transfera znanja ili prakse.
Basant i Chandra konceptualiziraju tehnologiju kao znanja koja su ugraena u “tri P”- proizvode, procese i praksu.3 U svakom od ova tri entiteta su prisutna i “tacit” i kodificirana znanja. Pri tome proizvodi sadrže znanja o tome kako stvar djeluje, njihov dizajn i njihovo sadejstvo sa drugim proizvodima; procesi sadrže znanja o zakonima transformacije, kao i znanja o odnosima koji vladaju izmeu razliitih komponenti koji sastavljaju proces, a prakse se sastoje od gramatike (pravila) ili jezika (rutina) koje su potrebne za upravljanje kombinacijom proizvod-proces i znanja potrebnih za regeneraciju procesa. Naprimjer, u bankarskom sektoru proizvodi su razliiti instrumenti kreditiranja i štednje, razliite investicijske sheme, usluge pružene klijentima; procesi su software za management sredstava koji je razvijen za odjeljenje investicijskog bankarstva, razliite bankarske norme, procedure prognoziranja itd, dok su prakse pravila rada, planiranje, zapošljavanje i alociranje blagajnika, dizajniranje kvaliteta usluga, istraživanje novih investicijskih opcija za podršku razvoja. Neka pitanja tehnologije smo osvijetlili u prethodnoj glavi. U ovoj glavi prikazaemo najvažnije aspekte tehnološkog progresa i tehnoloških promjena koje imaju uticaje na ekonomski rast. To se, u prvom redu, odnosi na prirodu inovacija, prirodu i dinamiku tehnoloških promjena, kao i prirodu tehnološkog progresa. Fokus e takoer biti usmjeren na kreiranje tehnologija u nacionalnim inovacijskim sistemima.
8.1. TEHNOLOŠKE PROMJENE I INOVACIJE Tehnološke promjene su srce svih procesa ekonomskog rasta. Joseph Schumpeter, jedan od glavnih teoretiara tehnoloških promjena, je ukazao da „temeljni impulsi koji postavljaju i održavaju kapitalistiki motor u kretanju dolaze od novih potrošakih roba, novih metoda proizvodnje ili transporta, novih sila organizacije industrije koje kreira kapitalistiko preduzee”.4 Tehnološka promjena je „prvi motor kapitalizma” i „veliki brekui motor promjena”;5 „fundamentalna sila u oblikovanju modela transformacije ekonomije;6 „hronini uznemiriva komparativne prednosti”.7 Iako tehnologije u obliku invencija i inovacija vode porijeklo iz nekog specifinog mjesta, one nisu ograniene na ta mjesta. One se, pod odreenim
2 3 4 5 6 7
Zeleny (1986). Basant and Chandra (1999). Schumpeter (1943). Toffler (1971). Freeman (1987). Chesnais (1986).
Glava 8: Tehnološke promjene
213
okolnostima, velikom brzinom šire u okolinu, dok neke tehnologije, kao, naprimjer, telekomunikacije, po svojoj prirodi ubrzavaju difuziju. Tehnološke promjene su najznaajniji faktor koji potstie razvoj, internacionalizaciju i globalizaciju ekonomskih aktivnosti. Svojim uticajem na ekonomiju one su bile glavni faktor uspostavljanja odreene strukture industrije na nacionalnim nivoima. Dugoroni tehnološki valovi i tehnološki napredak su odgovorni za današnje redefiniranje pojma i suštine lokacije, vlasništva i managementa raznih vrsta produktivnih aktivnosti na lokalnom, državnom, regionalnom i globalnom nivou. Tehnološke promjene su omoguile brzi rast transnacionalnih korporacija i njihovih podružnica u mnogim zemljama. Ali, nacionalne business strategije (industrijske politike) se još uvijek odreuju u okvirima nacionalne države.8 Tehnologija, sama po sebi, ne prouzrokuje neku posebnu vrstu promjena. Ona je omoguavajui ili olakšavajui agent koji nove strukture ini moguim, te omoguava nove geografske aranžmane ekonomskih aktivnosti, nove proizvode i procese. Ali, pod specifinim okolnostima, tehnologija može biti i imperativ. Naprimjer, ako u visokokonkurentnom okruženju neku odreenu tehnologiju koristi neka vodea firma, ostalim firmama ne preostaje ništa drugo nego da brzim usvajanjem te tehnologije i one stvore uslove za preživljavanja. Ili, reeno univerzalnije, za sve busines firme je “neinoviranje ustvari umiranje”.9
Vrste i prostor inovacija Tehnološka promjena je jedan od oblika uenja kako se rješavaju specifini problemi u visokodivezificiranom i nestabilnom okruženju. Ona je više od usko definiranog pojma „tehniki progres”. Tehnologija nije nezavisna i autonomna i nema svoj vlastiti život; ona je i socijalni proces i institucionalni proces, nju kreiraju i (ne) usvajaju humani agenti: pojedinci, organizacije, društva. Nain njenog korištenja je uslovljen njenim socijalnim i ekonomskim kontekstom i pod uticajem je profita, akumulacije kapitala i investicija, poveanja tržišnog udjela itd. Freeman i Perez razlikuju etiri tipa tehnoloških promjena i to:10 x
x
x
8 9 10
Inkrementalne inovacije: male, progresivne modifikacije postojeih proizvoda i procesa. Ove inovacije su više plod invencija i unapreenja inženjera i radnika angažiranih u proizvodnom procesu ili prijedloga i želja korisnika (learning by doing i learning by using) nego organiziranih istraživakih i razvojnih aktivnosti (research and development – R&D). Iako je njihov efekat na rast produktivnosti jako važan, nijedna inkrementalna inovacija ne proizvodi dramatine efekte; Radikalne inovacije: diskontinuirani dogaaji koji dramatino mijenjaju postojee proizvode i procese. Pojedinana radikalna inovacija nee prouzrokovati široke efekte, a njen uticaj ostae mali i lokaliziran sve dok se ne stvori itav grozd (engl. cluster) radikalnih inovacija koje e pokrenuti stvaranje novih industrija i usluga; Promjene “tehnoloških sistema”: ove inovacije vrše dalekosežne promjene, koje pogaaju nekoliko grana ekonomije i iz kojih izviru novi ekonomski sektori. Ove inovacije kombiniraju radikalne i inkrementalne inovacije, organizacijske i managerske inovacije. Naprimjer, pet “generikih tehnologija” (informacijske tehnologije, biotehnologije, tehnologije materijala, energetske tehnologije i svemirske tehnologije) kreiraju današnje savremene tehnološke sisteme;
Brooks and Guile (1987). Freeman (1982). Freeman i Perez (1988).
214 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x
Promjene tehno-ekonomske paradigme: masovne revolucionarne promjene koje su „kreativna tornada destrukcije” i koje su u srcu teorija dugoronih business ciklusa. Primjeri ovakvih tehnologija su parni strojevi, elektrina energija ili elektronski kompjuteri, koji su, svaka u svoje vrijeme, direktno ili indirektno prožimali sve grane ekonomije.
Prije nego što otvorimo druga pitanja, neophodno je definirati šta su to inovacije, koje, ustvari, proizvode tehnološke promjene. Šta mi zaista podrazumijevamo pod pojmom inovacija? Stvaralaštvo je uvijek tijesno povezano sa procesom invencija i inovacija. Pri tome, u širem smislu, termin invencija znai nešto totalno novo, nešto što do sada nije postojalo (ideja, teorija, princip ili zamisao neke naprave), dok se termin inovacija odnosi na modifikaciju neke invencije, koja je preduzeta sa ciljem da se ona napravi korisnom, primjenljivom ili ekonominom.
Boks 8.1. Definicija inovacija Rije inovacija potie iz latinske rijei innovare, koja znai napraviti nešto novo. Ustvari, inovacija je proces pretvaranja šansi u nove ideje i njihovo uvoenje u široku upotrebu. Nekoliko sljedeih definicija najpoznatijih teoretiara inovacija odražavaju suštinu savremenog shvatanja pojma inovacija: x Freeman: Industrijska inovacija obuhvata tehnike, dizajn, proizvodne, management i komercijalne aktivnosti ukljuene u marketing novih (ili poboljšanih) proizvoda ili je to prva komercijalna upotreba novih (ili poboljšanih) procesa ili opreme;11 x Rothwell i Gardiner: ... inovacija ne znai implikaciju komercijalizacije samo glavnih prednosti tehnološkog vrhunca (radikalna inovacija), nego ona ukljuuje takoer iskorištavanje ak i malih promjena u tehnološkom know-howu (unapreenje ili inkrementalna inovacija);12 x Drucker: Inovacija je specifini alat preduzetnika, stvar sa kojom oni koriste promjene kao mogunosti za razliiti business ili usluge. Ona je u stanju da bude predstavljena kao disciplina, u stanju je da bude nauena i u stanju je da bude prakticirana;13 x Porter: Kompanije stiu konkurentske prednosti putem akata inovacija. One pristupaju inovacijama u njihovom širem znaenju, ukljuujui, kako nove tehnologije, tako i nove naine za izradu stvari;14 x Morton: Inovacija nije samo jedan jednostavan akt. Ona nije samo novo razumijevanje ili otkrie novog fenomena, niti samo bljesak stvaralake invencije, niti samo razvoj novog proizvoda ili proizvodnog procesa, niti jednostavna kreacija novog kapitala i tržišta. Inovacija ukljuuje odgovarajue kreaktivne aktivnosti na svim tim podrujima. To je povezan proces u kojem su mnogi i dovoljno kreativni akti, od istraživanja do servisiranja, na integrativni nain povezani zajedno radi ostvarenja zajednikog cilja”.15 Adaptirano prema: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Inovacije, odnosno tehnološke promjene se pojavljuju u etiri oblika („4Ps inovacije“):16 x x x x 11 12 13 14 15 16
inovacija proizvoda – promjene u stvarima (proizvod/usluge) koje nudi neka organizacija; inovacija procesa – promjene u nainima na koji su one stvorene i isporuene; inovacija pozicije – promjene u kontekstu u kojem se proizvodi/usluge uvode; inovacija paradigme – promjene u preovladujuim mentalnim modelima.
Freeman (1982). Rothwell and Gardiner (1985). Drucker (1985). Porter (1990). Morton (1971). Francis and Bessant (2005).
Glava 8: Tehnološke promjene
215
Naprimjer, novi dizajn automobila, ili novi paket osiguranja su klasini primjeri za inovaciju proizvoda; promjene u proizvodnim metodama ili opremi koja se koristi u proizvodnji automobila su primjeri inovacije procesa; repozicioniranje percepcije nekog ve uvedenog proizvoda ili procesa u kontekstu posebne primjene je primjer inovacije pozicije,17 dok je Fordova fundamentalna promjena svrhe i socijalizacije transporta tipian primjer za inovaciju paradigme.
SLIKA 8.2. Prostor za inovacije Inkrementalne ... Radikalne
PARADIGMA (MENTALNI MODEL)
INOVACIJA
PROCES
Inkrementalne ... Radikalne Inkrementalne ... Radikalne
Inkrementalne ... Radikalne
PROIZVOD (USLUGA)
POZICIJA
Izvor: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Stepen uvedenih novina je sljedea dimenzija promjene. Naprimjer, redizajniranje sadašnjeg koncepta automobila sa unutrašnjim sagorjevanjem nije isto kao izlazak potpuno novog koncepta automobila sa elektrinim ili hibridnim motorom i kompozitnim materijalima namjesto elika i stakla. Stepen uvoenja noviteta može biti postepen, poevši od minornih, inkrementalnih poboljšanja, do radikalnih promjena koje transformiraju nain našeg mišljenja i korištenja. Ponekad su te promjene zajednike za odreeni sektor ili aktivnosti, ali ponekad su one toliko radikalne i dalekosežne da mogu promijeniti i samu osnovu društva (naprimjer, para u Industrijskoj revoluciji ili informacijske i komunikacijske tehnologije danas. Svaka od gornjih 4Ps inovacija može zauzeti bilo koje mjesto na osovinama kontinuuma, na ijim se polovima nalaze inkrementalne i radikalne inovacije (slika 8.2.). Podruja unutar kruga su prostori za inovacije u okviru u kojem se neka organizacija može kretati. Da li se ti raspoloživi prostori istražuju i eksploatiraju zavisi od inovacijskih politika i strategija. Pri tome treba imati u vidu i razliitost percepcija 17
U Velikoj Britaniji je Lucozade, pie na bazi glukoze, korišten kao lijek za brži oporavak bolesne djece i invalida. Njegovu povezanost sa bolestinma je prekinuta oodmah kada je isti proizvod lansiran kao energetsko pie za rastue fitness tržište.
216 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj prema inovacijama. Naprimjer, u gigantskim tehnološki naprednim organizacijama, kao što su IBM, napredni umreženi informacijski sistemi su standardni business alati, dok je za malog preduzetnika ak i najjednostavnija konekcija raunara na Internet velika promjena.
Inovacije kao proces baziran na znanju Inovacija je proces baziran na znanju u kojem se nove mogunosti stvaraju kombiniranjem razliitih vrsta znanja. Ta znanja mogu ve postojati u našim prethodnim iskustvima (bazirana na onome što smo ve vidjeli ili napravil) ili mogu rezultirati iz procesa traženja znanja (istraživanja tehnologije, tržišta, akcija konkurenata i sl.). Ona mogu biti ili u eksplicitnom obliku, kodificirana kako bi i drugi mogli pristupiti, raspravljati, transferirati itd, ili u tacitnom obliku, u kojim spoznaja nije ukalupljena u obliku neke formule.18 Proces tkanja razliitih vrsta znanja u neku uspješnu inovaciju se, kao što smo vidjeli na samom poetku glave, odvija u uslovima visoke neizvjesnosti. U tom procesu tkanja mi zapravo i ne znamo kako e završna konfiguracija inovacije izgledati. Zato se kaže da je management inovacije sam po sebi pretvaranje brojnih neizvjesnosti u znanje kojim reduciramo broj neizvjesnosti. Posmatrano sa tog aspekta, može se zakljuiti da su, iako nema inovacija koje su osloboenje rizika, inkrementalne inovacije najlakše za upravljanje. Kod njih poinjemo sa neke osnove u kojoj posjedujemo neka izvjesna znanja, od nje poinjemo razvijati dalja unapreenja.19 Ova dinamika ima svoje utemeljenje u mehanizmima procesa uenja koje postoje u firmama (slika 8.3.). Ovaj proces uenja proizilazi iz modela u kojem se novi produkcijski faktori uvode u sistem, a firma ih usvaja i ui kako da ih iskoristi na najbolji nain. Ovi mehanizmi ponavljajuih ciklusa adaptacije i uenja usmjeravaju funkciju troškova nadolje i poboljšavaju produktivnost.
Vrijeme rada
SLIKA 8.3. Krivulja uenja
Usvajanje Uenje i usvajanje
Ali, što se više kreemo prema radikalnijim opcijama, neizvjesnost se poveava jer ulazimo u podruja za koja nemamo unaprijed odreene ideje šta da razvijamo i Vrijeme kako emo to razvijati. Pri tome treba imati u vidu da se kod ovih vrsta inovacija vrlo rijetko Izvor: Cimoli and della Giusta (1998) koriste znanja koja se odnose samo za jednu tehnologiju ili samo za jedno tržište, jer na ovom podruju inovacija su potrebni snopovi razliitih znanja, pomou kojih se mogu konfigurirati ovakve inovacije (arhitektura inovacija).20
18 19 20
Usvajanje
Uenje i usvajanje
Nonaka, Keigo and Ahmed (2003). Cimoli and della Giusta (1998). Henderson and Clark (1990).
Usvajanje
Glava 8: Tehnološke promjene
217
8.2. DINAMIKA TEHNOLOŠKIH PROMJENA Evoluciju dosadašnjeg tehnološkog progresa nikako ne smijemo ocjenjivati sa aspekta važnosti inovacija jer je nemogue presuditi redosljed važnosti neke velike invencije u odnosu na drugu veliku invenciju. Uvid u listu najvažnijih invencija-prelomnica (boks 8.2.) pokazuje da se veina invencija-prelomnica dogodila u zadnjih nekoliko stoljea. Ali, ne treba zanemariti niti efekte tehnološkog progresa prije 18. stoljea (dodatak 8b.), niti efekte subjektivne procjene važnosti pojedinih inovacija-prelomnica.
Boks 8.2. Tehnološke prelomnice x x x x x x
x x x x x x
x
Proizvodnja hrane (8500 godina p.n.e.) – važan korak od lovakog i skupljakog naina života ka sijanju usjeva i uzgoju stoke, što je omoguilo veu gustou populacije i uspon kompleksnih socijalnih društava; Toak (3400 godina p.n.e.) – izumljen na podruju Crnog mora, toak se u nekoliko stoljea proširio širom Evrope i Azije. Toak je izumljen prije invazije Španaca i u Meksiku, ali nije imao praktinu aplikaciju; Pismo – izumljeno je u Mesopotaniji oko 3000 godine p.n.e.; ono je, takoer, nezavisno razvijeno i u Centralnoj Americi 600 godina p.n.e. Konjski jaram – izumljen u Kini oko 250 godine p.n.e. i nezavisno u Evropi u 9. stoljeu, jaram je omoguio vuu teških tereta i produktivno korištenje životinjske snage. Mehaniki sat (oko 1275. godine) - ova invencija je revolucionizirala organizaciju ekonomskih aktivnosti i omoguila koordinaciju ljudskih akcija; Pokretna slova (1453. godine) - ova Gutenbergova invencija je omoguila proizvodnju knjiga i drugih štampanih materijala na štamparskoj presi. Samo 50 godina nakon izuma u Evropi je oštampano više knjiga nego u svim prethodnim milenijima. Šest stoljea prije Gutembergovog izuma pokretna slova su izumljena i u Kini, ali bez praktinog efekta; Parni stroj (1768. godine) – ova inovacija je bila prva praktina metoda konverzije hemijske energije u mehaniku energiju; Prerada tekstila (druga polovina 18. stoljea) – serijom invencija je mehanizirano predenje i tkanje pamunih tekstilija, ime je roena prva industrija Industrijske revolucije. Izmeu 1780. i 1850. godine cijene pamune odjee su pale za 85%. Elektrina mreža (zadnja etvrtina 19. stoljea) – ova serija invencija (dinamo, žarulja, transformator i elektromotor na naizmjeninu struju) je revolucionirala prenos i korištenje energije; Masovna proizvodnja automobila (1908. godine) - Henry Ford nije izumio automobil nego je standardizirao konstrukciju, uveo tekuu proizvodnju i drastino skresao cijene, ime je automobil napravio dostupnim prosjenoj amerikoj porodici; Tranzistor (1947. godine) – ovaj tanki elektrini prekida je ubrzo postao baza za moderne kompjutere i telekomunikacije; ARPANET (1969. godine) – ovaj prethodnik interneta je kreiran u Ministarstvu odbrane SAD, kako bi spojio 4 vojna host kompjutera. Deceniju kasnije internet je spajao 188 host kompjutera, a 2002. godine 147 miliona internet host kompjutera; Polimerazna lanana reakcija (1985. godine) – ova tehnika, kojom se dijelovi DNA molekule brzo reproduciraju, je kljuni alat za eksplozivni rast genetskog inženjeringa.
Adaptirano prema Weil (2005).
Dugoroni valovi Teorija da se globalni ekonomski rast u zadnja dva stoljea odvija u seriji pedesetogodišnjih dugoronih valova se veže na radove ruskog ekonomiste Nikolaja Kondratjeva iz 1920s. Iz slike 8.4. i tabele 8.1., u
218 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj kojima su prikazani Kondratjevi dugoroni valovi ekonomskog rasta, se prilino jasno uoava da su etiri vala, odnosno ciklusa, ve završena, a da je poela rana faza petog ciklusa. Svaki val je trajao približno 50 godina i svaki val je prošao kroz etiri tipine faze: fazu prosperiteta, fazu recesije, fazu depresiju i fazu oporavka. Svaka faza je karakteristina po tipinim tehnološkim promjenama oko kojih su se sakupljale ostale inovacije u proizvodnji, distribuciji i organizaciji, koje se brzo širile kroz ekonomiju. Ova difuzija je stimulirala ekonomski rast i zaposlenost. Tehnologija, sama po sebi, nije jedini potrebni uzronik ekonomskog rasta – za rast su potrebni i drugi demografski, socijalni, industrijski, finansijski i drugi faktori. Na nekoj taki se rast usporava - potražnja postaje zasiena ili povrati poinju opadati zbog intenzivne konkurencije. Krajnji rezultat - nivo novih investicija poinje opadati, firme su prinuene da racionaliziraju i restrukturiraju svoje operacije, a nezaposlenost poinje da raste. U toku depresije poinje izranjanje novih kljunih tehnologija, koje e u sljedeem dugoronom valu pokrenuti nove ekonomske aktivnosti.
SLIKA 8.4. Kondratjevi dugoroni valovi K1
K2
K3
Rana modernizacija
Parni pogon i željeznica
Elektrika i teška industrija
K4
K5
Fordistika mas- Informacije i proizvodnja komunikacije
Indeksi ekonomskih aktivnosti
Prosperitet
Oporavak
Recesija
?
Depresija 1770s/80s
1830s/40s
1880s/90s
1930s/40s
1980s/90s
Izvor: Freeman and Perez (1988).
Iako ne postoje precizni vremenski intervali raanja i umiranja dugoronih valova, meu analitiarima dugoronog rasta postoji generalni konsenzus da su dugoroni valovi vezani za tehnološke promjene. Ustvari, svaki dugoroni val je povezan sa promjenama tehno-ekonomske paradigme (glava 7.), te sa zamjenom jednog seta tehnološke prakse drugim setom tehnološke prakse. Ovo, naravno, nije proces koji se odvija naglo, nego proces koji se odvija postepeno na putu prema krajnjoj “kristalizaciji” nove paradigme. Svaki val ima svoje karakteristine forme ekonomskog organiziranja i specifinu geografiju. Tehnološko liderstvo u jednom valu ne znai i zadržavanje liderstva u sljedeem valu. Naprimjer, u prvom valu tehnološki lideri su bili Britanija, Francuska i Belgija; u drugom valu su se njima prikljuili Njemaka i SAD; u treem valu Njemaka i SAD su preuzele liderstvo, a njima su se prikljuili Holandija i Švicarska; u etvrtom valu tehnološkim liderima su se prikljuili još i Japan, Švedska i druge industrijalizirane zemlje, dok je u petom valu Japan poeo igrati prominentniju ulogu, a ranijim liderima su se prikljuila i dva nova istonoazijska “tigra” – Južna Koreja i Tajvan.
Glava 8: Tehnološke promjene
219
TABELA 8.1. Kondratjevi dugoroni valovi i njihove osnovne karakteristike Glavne “nosee” grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rješenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne “nosee” grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rješenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne “nosee” grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rješenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne “nosee” grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rješenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne “nosee” grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rješenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus
K1: Rana mehanizacija, 1770s/80s Tekstil, tekstilne hemikalije, tekstilni strojevi, prerada željeza, vodeni toak, grnarija Meugradski kanali, nasipani putevi Ogranienja obima, kontrole porocesa i mehanizacije u domaem “putting out” sistemu, rune operacije alatima i procesima. Rješenja su napredak u veoj produktivnosti i profitabilnosti preko mehanizacije i organizacije tvornica kod vodeih industrija Konkurencija individualnih preduzetnika i malih firmi. Partnerska struktura olakšava kooperaciju tehnikih inovatora i finansijera. Lokalni kapital i individualno bogatstvo. Britanija, Francuska, Belgija K2: Parni pogon i željeznica, 1830s/40s Parni strojevi, parobrodi, strojni alati, željezo i elik, oprema za željeznicu Željeznica, brodovi Ogranienja vodenog kola: nefleksibilnost lokacije, obim proizvodnje, pouzdanost i obim aplikacija, restriktivan razvoj mehanizacije i proizvodnje tvornica za ekonomiju kao cjelinu. Parni strojevi i novi transportni sistemi su uvelike prevazišli ove probleme Visoka konkurencija malih firmi, ali sada velike firme zapošljavaju hiljade radnika. Kako firme i tržišta rastu, društva sa ogranienom odgovornošu i dionika društva dozvoljavaju nove modele investiranja, preuzimanja rizika i vlasništva Britanija, Francuska, Belgija, Njemaka, SAD K3: Elektrika i teška industrija; 1880s/90s Elektrini inženjering, elektrini strojevi, kablovi i žice, teški inžinjering, oružje, elini brodovi, teške hemikalije, sintetike boje Ponuda i distribucija elektrine energije Ogranienja željeza kao inženjering materijala prevaziena univerzalnom dostupnošu jeftinog elika i legura. Ogranienja nefleksibilnih pogonskih remenova pokretanih jednim velikim parnim strojem prevaziena pojedinanim ili grupnim pogonom elektrinih strojeva, kranovi, poboljšanje layouta i štednje kapitala. Standardizacija kao pokreta. Izrastanje gigantskih firmi, karteli, trustovi, monopoli i oligopoli kao tipine forme. Regulacija državnog vlasništva “prirodnih monopola” i javnih preduzea. Koncentracija bankarskog i finansijskog kapitala. Izranjanje “middle” managementa u velikim firmama Njemaka, SAD, Britanija, Francuska, Belgija, Holandija, Švicarska K4: Fordistika masovna proizvodnja, 1930s/40s Automobili, tenkovi, avioni, potrošna roba, oprema, sintetiki materijali, petrokemikalije Autoputevi, aerodromi i avioprevoz Ogranienja obima radionike proizvodnje prevaziena tekuim procesima i montažom na tekuim trakama, puna standardizacija komponenti i materijala i obilje jeftine energije. Novi modeli industrijske lokacije i urbanog razvoja sa fleksibilnošu automobilskog i zranog transporta. Pojeftinjenje proizvoda masovne potrošnje Oligopolna konkurencija, TNC bazirane na FDI i multipogonskim lokacijama. Konkurentsko podugovaranje na bliskoj saradnji ili vertikalnim integracijama, poveana koncentracija, divizionalizacija i hijerarhijska kontrola. Tehnostrukture u korporacijama SAD, Njemaka, zapadnoevropske zemlje, Japan, Švicarska, Švedska, Kanada, Australija K5: Informacije i komunikacije, 1980s/90s Kompjuteri, elektronske kapitalne robe, software, telekomunikacije, optika vlakna, keramike, robotika, baze podataka, informacijske usluge Digitalne mreže, sateliti Deekonomija obima i nefleksibilnost specijaliziranih montažnih linija djelimino prevaziena fleksibilnim proizvodnim sistemima, umrežavanje i ekonomija prostora. Ogranienja zbog intenziteta energije i materijala djelomino prevaziena elektronskim kontrolnim sistemima. Ogranienja hijerarhijske organizacije djelomino prevaziena sistemizacijom, umrežavanjem i integracijom dizajniranja, proizvodnje i marketinga Mreže velikih i malih firmi bazirane na kompjuterskim mrežama i tijesnoj saradnjom na tehnologijama, kontroli kvaliteta, obuci, planiranju investicija i proizvodnom planiranju (just in time). Keiretsu i sline strukture nude interno tržište kapitala Japan, SAD, Njemaka, zapadnoevropske zemlje, Tajvan, Južna Koreja, Kanada i Australija
220 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pored ovih promjena, u pojedinim zemljama su se desile i promjene geografskog podruje Berlina i koridor Boston-New York, koji su bili glavni centri inovacija dugoronom valu, su u etvrtom valu bili ili potisnuti ili zamjenjeni novim urbanim južna Kalifornija, Silikonska dolina, „Zapadni polumjesec” oko Londona, koridor Tokaido Megapolis.21
liderstva. Naprimjer, u drugom i treem centrima kao što su Stuttgart-Munchen i
Kljune generike tehnologije Svaki dugoroni val ima svoje generike (bazine ili general-purpose) tehnologije, koje imaju dvije važne karakteristike: (i) - u mnogim ekonomskim sektorima one mijenjaju nain proizvodnje i (ii) - one pokreu lananu reakciju komplementarnih invencija sa ciljem da se iskoriste prednosti nove tehno-ekonomske paradigme. Ali, zbog vremenskog zaostajanja komplementarnih invencija, period rasta, koji je nastao kao posljedica nosee generine tehnologije, može trajati i po nekoliko decenija (boks 8.3.).
Boks 8.3. Dalekosežni efekti generikih tehnologija Elektrini motor je korisna ilustracija za dugosežne promjene nastajale zbog kljune nosee tehnologije. Iako je elektrini motor prvi put bio upotrijebljen 1883. godine, njegova difuzija je bila vrlo spora. Naprimjer, poetkom 20. stoljea parni strojevi su u SAD obezbjeivali 80% mehanike snage, dok su ostatak snage obezbjeivali vodeno kolo i parne turbine. Ali, ve 1929. godine su elektrini motori obezbjeivali 79% mehanike snage. Poveanje energetske efikasnosti je bio prvi efekat primjene elektrine struje. A, što je bilo mnogo važnije, elektricitet je mijenjao prirodu proizvodnih procesa. U tvornicama sa parnim strojevima velikcascatusi parni stroj je pokretao centralnu osovinu smještenu uzduž cijele tvornice, dok su pojedinani strojevi dobijali pogonsku energiju preko pogonskih remenica i remenova spojenih sa centralnom osovinom. Zbog takvog sistema napajanja energijom, svi strojevi su morali biti montirani blizu centralne pogonske osovine, koja se morala okretati ak i kada je samo jedan stroj bio u pogonu. U poetku primjene je elektrini motor jednostavno zamijenio centralni parni stroj, ali su inženjeri kasnije ipak shvatili da elektromotor nosi velike potencijale za radikalne promjene layouta tvornica. Naime, kada mali nezavisni eletromotori pokreu pojedine strojeve, tvornica se može sa aspekta potrošnje kapitala, rada i repromaterijala organizirati na mnogo efikasniji nain. Rastom primjene elektromotora je rasla i produktivnost. Naprimjer, u periodu od 1899. do 1929. godine je industrijski output po satu rastao po stopi od 2,6% godišnje. Pojedinani motori su štedjeli i energiju, jer više nije bilo potrebno pokretati centralni motor kada je radio samo mali dio opreme. Današnja kljuna nosea tehnologija su poluprovodnici (tranzistori i integrirani krugovi, koji su srce kompjuterskog ipa), koji su baza moderne informacijske i komunikacijske tehnologije. I kod njih je, slino kao i kod drugih vodeih tehnologija u prošlosti, poetna difuzija bila spora (prvi proizvod koji je ranih 1950s koristio tranzistore su bili slušni aparati za nagluhe). Vremenom su kompjuteri izraeni na bazi poluprovodnika penetrirali u apsolutno svaki sektor ekonomije. Ali, kada se upotreba kompjutera tokom 1980s naglo širila, rast produktivnosti je i dalje bio nizak. Produktivnost je poela rasti tek u drugoj polovini 1990s, kada su kompjuteri definitivno „ušli” u ljude, tj. kada su ljudi shvatili da su oni instrument produktivnosti. Ustvari, kompjuterima se desilo isto ono isto što se desilo elektromotorima – tadašnjim businessima su trebale decenije da naue kako da upotrijebe elektromotore za redizajniranje svojih proizvodnih procesa, a i današnjim businessima su trebale decenije da naue kako treba eksploatirati potencijale poluprovodnika. Adaptirano prema Weil (2005) i Dicken (2004).
21
Hall and Preston (1988).
Glava 8: Tehnološke promjene
221
SLIKA 8.5. Konvergencija komunikacijskih i kompjuterskih tehnologija In te gr ira ne
Di re kt
Pe rs on aln e
E us Po Tr Ko Dig lek ne luž m Pa ve Ši an ob m ita tro n P m ro ke s u l n iln T n e m ko P e d ers zan nik e sk ikr t e n O e C L i i u o e l sij M o ek ok e u ri git n ac ko o p p ko an Kab ota gra V v p t a ik id on al lula mr va aln aln ide ob ov Vi ijs mu re m ob je lo las ds Vid f ak iln e de Te a eo fe ne rn ež tn e i t k un k o n iln na vs e i n ke so i r ziv ot le vl di re m i r av i s m ele us sa ika lap ot e ika Ra i r k ek te ak sk nc re ad an ate re fo v l tra a ra a v a a v t u c i e e e d cij n n dio ad k m ge liti ije je ku TV ze ze ke io e a io je st st na ovi ije že io je liti že ni
Vo jn im
Sn im
M
1940
1950
1960
Komunikacijske tehnologije
1970
1980 1990 On-line zahjevi Profesiionalne baze podataka Management informacioni sistemi Integrirani tekstovi i obrada podataka Klirinški transakcijski sistemi Profesionalno rješavanje problema
2000
Informacijske tehnologije
Kompjuterske tehnologije
Planiranje materijala, kontrola zaliha i vremensko planiranje Elektronska pošta i telekonferencije Dizajniranje pomou kompjutera Proizvodnja pomou kompjutera Dijagnosticiranje pomou kompjutera Daljinski osjetljivi ureaji
1960 1980 1990 2000 1970 i ri ka SI cija ori aze etsi SI teri ovi mi sa ka ovi nje nja ika vi vi vi ri teri ori je i v a e r n t t a o a e a s u L e t o e o t te j u pj is ira oda L likaoce ke b she V pju disk sist e gl dat ip esir t u jez ip ip troje m ug ju p r m j o id c pju mp om ranz ih i io m i kr p s i p na s i a p ijs ad ko tik rtn van a p sen pro no odn tik B tni ni kom ogra om i ko inik T za e a or ro ac re k r i p r i n i l at Mik Rel Sp able Op spe zna kov ij-ar lno sob prir Op en r in ba M p n r a i l g g ir o j i o rt te M ne Ek epo ri to al rale Spo nje el na erci te rn tem In G a Po int a Ge cio pju ktu t sis Pr eso P av m nk Kom tra ru c l t n o n u o f z U S r e K o o P m dn ep ge Pr Je na a M 1940
1950
e jen
Izvor: Dicken (2004).
Peti Kondratjev ciklus, koji je poeo sredinom 1980s, se naslanja na prvu od pet savremenih generikih tehnologija: na informacijsku i komunikacijsku tehnologiju (ICT). Ova savremena paradigma je bazirana na tehnologijama jeftinih inputa informacija razvijenih napretkom mikroelektronike i telekomunikacijskih tehnologija. ICT, same po sebi, nisu neka nova stvar. Hiljadama godina, poev od prvih slika u peinama i izuma pisma, ljudi su koristili alate i tehnike da saberu, proizvedu i zapišu podatke. Hall i Preston indentificiraju tri glavne faze razvoja informacijskih i komunikacijskih tehnologija: 1. jednostavna slikovna prezentacija i pisani jezik, koji je prerastao u štampanje - njeni osnovni elementi su bili papir, alati za pisanje, tinta i prese za štampanje; 2. mehanike, elektromehanike i rane elektronske tehnologije razvijene krajem 19. i poetkom 20. stoljea - njeni osnovni elementi su bili telefon, pisai stroj, gramofon, kamera, tabularni stroj za raunanje, radio i televizija; 3. mikroelektronske tehnologije, koje su se pojavile u drugoj polovini 20. stoljea – njeni osnovni elementi su kompjuteri, roboti i druga informatika, komunikacijska i uredska oprema. Hall i Preston su prvu fazu nazvali “stara ICT”, a drugu i treu fazu “nova ICT”. Pored toga, oni su uveli i novi izraz “konvergentna ICT” za unapreenja iz 1970s i 1980s, kad su se kompjuteri i telekomunikacije poeli integrirati u sisteme za obradu i razmjenu informacija (slika 8.5.). Ova konvergencija dvije razliite tehnologije je bila od ogromne važnosti za razvoj internacionalinih i globalnih ekonomskih aktivnosti.
222 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 8.3. PRIRODA TEHNOLOŠKOG PROGRESA Korištenje nekog softwarea je klasina ilustracija tehnološkog progresa. Kada software instaliramo na kompjuter, naš kapital (kompjuter) i naš rad (korisnik), koji su ukljueni u proizvodnu funkciju, se ne mijenjaju. Ali, kada radimo sa instaliranim softwareom, on može podii koliinu proizvedenog outputa. Kako tehnologija mijenja nain na koji se proizvodni faktori meusobno kombiniraju u proizvodnji outputa, to i promjene u tehnologiji utiu na proces ekonomskog rasta. Ono što je krucijalno kod uticaja tehnoloških promjena u procesu ekonomskog rasta je injenica da tehnološki progres omoguava nekoj ekonomiji da prekorai ogranienja koja nastaju iz osnova opadajuih prinosa. Naime, što je u Cobb-Douglasovoj proizvodnoj funkciji (y = Ak h1-) parametar A vei, to e prihod per capita nastaviti svoj rast. To jednostavno znai da produktivnost neke nacije (ili nekog ekonomskog subjekta) zavisi od njene sposobnosti stvaranja i usvajanja znanja i tehnologije.
Kreiranje znanja i tehnologije i nacionalni inovacijski sistemi Za stvaranje i usvajanje novih tehnologija su potrebne investicije. Slino kao i kod formiranja fizikog kapitala, i ovdje neko, ako želi da unaprijedi i uvede neku novu produktivnu ideju, mora upotrijebiti resurse koji su možda bili namijenjeni neem drugom. Priroda investicija u znanje i tehnologiju je u dosadašnjoj historiji varirala i u prostoru i vremenu, što je modeliralo sadašnju naunu i tehnološku sliku svijeta. Za razliku od prošlosti, u kojoj su sve do sredine 19. stoljea tehnološka unapreenja bila prvenstveno proizvod “mislilaca-inovatora”, sadašnji sistem proizvodnje znanja i tehnologije se bazira na organiziranim naporima društva neke zemlje na stvaranju sistema pomou kojeg e “raditi” nauku i tehnologiju i razvijati svoje tehnološke sposobnosti. Dosadašnja iskustva tehnološkog razvoja su pokazala da zemlje, koje nisu bile u stanju da na nacionalnom nivou razviju tehnološke sposobnosti i smanje jaz u produktivnosti sa razvijenim zemljama, zaostaju u kreiranju blagostanja. Te zemlje su kasnile i u diseminaciji (širenju) nove tehnoekonomske paradigme. Na signale iz svoje okoline firme odgovaraju nabavkom i usvajanjem tehnologije, te njenim unapreenjem, ime ojaavaju svoje tehnološke kapacitete i poboljšavaju svoje konkurentske prednosti. Njihove odluke su pod uticajem nacionalnih sistema povlastica, faktora i resursa tržišta (obuka, kapital, tehnologija, dobavljai) i institucija (na podruju obrazovanja i obuke, finansija itd). Stvaranje novih znanja, tehnologija i inovacija je interaktivni proces, koji povezuje agente koji reaguju na povlastice sa tržišta, druge institucije koje djeluju na bazi strategija i pravila koji su nezavisni od tržišnih mehanizama. Kombinacija agenata, institucija i pravila, na kojima se bazira proizvodnja i apsorpcija znanja i tehnologija, se naziva nacionalni inovacijski sistem, koji odreuje stepen stvaranja i diseminacije znanja i tehnološkog know-howa u svim proizvodnim aktivnostima u nekoj zemlji (slika 8.6.).22 Glavne komponente nacionalnog inovacijskog sistema su meusobno povezane i djeluju na tri razliita nivoa, od kojih svaki nivo pruža poseban i razliit okvir u kojem se može formulirati i promovirati odgovarajua nauno-tehnološka i ekonomska politika:23
22 23
Nelson (1988). Freeman (1987); Nelson (1993); Cimoli and Dosi (1995).
Glava 8: Tehnološke promjene
223
SLIKA 8.6. Nacionalni naunotehnološki i inovacijski sistem Potražnja
Okvir uslova
Kupci (krajnja potražnja) Proizvoai (intermedijarna potražnja)
Finansijsko okruženje, porezi i povlastice, naklonost prema inovacijama i preduzetništvu, mobilnost
Industrijski sistem
Obrazovanje i istraživanje
Politiki sistem
Velike kompanije
Profesionalno obrazovanje i obuka
Vlada
Visoko obrazovanje i istraživanje
Upravljanje
Istraživanje javnog sektora
Politike istraživanja, tehnologije i razvoja
Zrela SMEs
Intermedijari Istraživaki instituti, brokeri
Nove tehnološki bazirane firme
Infrastruktura Bankarstvo, investicijski kapital
IPR i informacije
Podrška inovacijama i businessu
Standardi i norme
Izvor: Andersson et al (2004).
x
x
x
Prvo, firme i njihovi proizvodni sistemi su krucijalni (iako ne i ekskluzivni) recipijenti know-howa, koji je veim dijelom apsorbiran u operacijske rutine i vremenom modificiran na bazi pravila prenosa i strategija na višem nivou (istraživake aktivnosti, odluke o vertikalnim integracijama i horizontalnim diverzifikacijama itd.); Drugo, firme se sa drugim firmama povezuju u mreže, a te mreže sa drugim firmama i neprofitnim institucijama, državnim agencijama, univerzitetima i organizacijama za promoviranje proizvodnih aktivnosti. Ove mreže i politike, ija svrha je poboljšanje okruženja za stvaranje i izvoenje naunih i tehnoloških aktivnosti, igraju fundamentalnu ulogu u jaanju tehnoloških kapaciteta. Tree, na širem nacionalnom nivou naini ponašanja (engl. behaviour) na mikroekonomskom nivou stvaraju mreže u kojima se proizvode razne kombinacije makroekonomskih efekata, socijalnih odnosa, pravila i politikih ogranienja.
Stvaranje i usvajanje znanja i tehnologije (konsekventno, i poboljšanje meunarodne konkurentnosti) su sistemski procesi, u kojima performanse nekog inovacijskog sistema zavise od vrste sinergija i eksternaliteta mnogih razliitih stvari. Tehnološke šanse i prepreke, zajedno sa iskustvima i steenom obukom razliitih agenata inovacijskog sistema, predstavljaju specifian kontekst za svaku zemlju, grupaciju zemalja ili regiju.
224 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Jedinstvena priroda nauke i tehnologije je bila glavni razlog zbog kojeg su državne vlasti bile jako involvirane u stvaranje nauke i tehnologije. Iako je veliki dio sredstava za istraživanje i razvoj bio usmjeravan u razvoj vojnih tehnologija, ipak je u mnogim ekonomskim sektorima u promociji bazinih i primjenjenih istraživanja i izgradnji relevantnih institucija javni sektor imao vodeu ulogu. Ove strategije su bile posebno uoljive u poljoprivredi, atomskoj energiji i telekomunikacijama (razvoj interneta se odvijao pod direktnom kontrolom države), širokom spektru zdravstvenih disciplina (ukljuivo razvoj humanih genoma) itd. Isto, ili vrlo slino, se dešavalo i na podrujima koja su jako osjetljiva na meunarodnu konkurentnost, u kojima su vlade mnogih razvijenih država nastojale da izgrade institucionalnu bazu i nacionalne tehnološke kapacitete pomou kojih e privatni sektor konsolidirati svoje konkurentske prednosti i izgraditi nove. Državne politike igraju, takoer, vrlo važnu ulogu u pravnoj zaštiti inventora i njihovih patenata, licenci i drugih oblika intelektualnog vlasništva.
Ko finansira stvaranje nauke i tehnologije? Tradicionalni pogled na ulogu javnog sektora u razvoju naunih i R&D aktivnosti je zavisio od vrste i podruja aktivnosti. Za aktivnosti u kojima je država jedini akter, kao, naprimjer, odbrana, vrijeme, neke transportne i komunikacijske aktivnosti, država je prava adresa za sponzoriranje tih aktivnosti. Uloga države je, takoer, dosta jasna i kod razvoja fundamentalnih naunih disciplina, kao što su ista matematika, okeanografija, fizika, hemija itd, kod kojih su mogui rezultati ope ljudske vrijednosti koje su prilino udaljene od moguih komercijalnih aplikacija. U ovu grupu spadaju i ona istraživanja koja se odnose na imperfekcije tržišta, energetska pitanja zaštite životne sredine koja predstavljaju dio nacionalne sigurnosti (naprimjer globalno zagrijavanje, biodiverzitet), obrazovanje i unapreenje infrastrukture. Uloga države postaje problematina u razvoju civilnih tehnologija. Pri tome se otvaraju važna pitanja kao što su: koliko je za neku zemlju dovoljno R&D, sa koliko sredstava e država uestvovati u finansiranju, ko donosi i kako se donose odluke o alokaciji državnih resursa, ko e raditi R&D projekte (državne laboratorije, univerziteti, industrijske laboratorije), kojim e se mjerama podržavati R&D (depresirane cijene, trgovake restrikcije, dobiti i troškovi koji ne reflektiraju tržišne cijene, neprisvojivost (engl. nonappropriability) rezultata, politika indukcija neizvjesnosti itd.). Ova pitanja su prilino teška, jer se svako mogue pitanje mora ocjeniti sa aspekta izbora alternativa koje se odnose na nefiziku prirodu tehnologije i na vlasništvo tehnnologije. Razlika izmeu tehnologije i konvencijalnih faktora proizvodnje (fiziki i humani kapital) je u tome što su konvencionalni faktori proizvodnje objekti, dok su tehnologije esencijalno ideje koje nemaju konkretni fiziki oblik. Jedan od glavnih rezultata nefizike prirode tehnologije je taj što su, za razliku od konvencijalnih faktora proizvodnje, tehnologije „nonrival” robe. Rival robe su robe kod kojih se nekoliko korisnika bori za njihovu upotrebu (isti objekat istovremeno ne mogu koristiti dva ovjeka), a non-rival robe su one robe kod kojih nema rivalstva u njihovom korištenju (tvoje korištenje te robe ne sprjeava moju sposobnost da je i ja istovremeno koristim). Naprimjer, non-rival robe su iste informacije, ASCII kodovi za obradu teksta, digitalno kodiranje muzike na CD-ovima, koncepti „lean proizvodnje”, matematiki zapisi itd. „Nonrivalna” priroda tehnologije znai da se tehnologija može mnogo slobodnije kretati izmeu firmi ili država nego tradicionalni faktori proizvodnje. Meutim, ova udesna ideja nonrivalstva je jako ograniena sa onim što se zove prisvojivost tehnologije, koja sprjeava druge da nonrival robe koriste bez dozvole. Tipian primjer je snaga vlasnikog prava. Za mnoge vrste roba je održavanje kontrole vlasništva vrlo lako
Glava 8: Tehnološke promjene
225
(automobil, zemlja, odjea), ali kod drugih roba je održavanje kontrole mnogo teže ili je esto nemogue (ribe u moru). Neke vrste non-rival roba je lako zaštititi, kao što su, naprimjer, satelitske TV stanice, ije kodirane programe mogu gledati samo pretplatnici. Ali, kod muzikih i video snimaka, zbog mogunosti piratskog kopiranja, vlasnika prava nisu suviše jaka. Osim toga, prisvojivost ili neprisvojivost nisu vlasništva koja su sama po sebi inherentna, jer o njima odluuje i država. Izbor izmeu nonrival i rival stanja, kao i izmeu prisvojivosti i neprisvojivosti je vrlo kontroverzan, jer ga prate brojni pro et contra argumenti. Naprimjer, da li e socijalne beneficije biti vee ako je znanje dobijeno iz ulaganja u R&D dostupno svim ljudima, ili e to znanje biti korisnije i efikasnije upotrijebljeno ako ga prisvoji privatni sektor. Kompliciranost postaje mnogo jasnija ako se ta pitanja detaljnije pogledaju u kontekstu odnosa izmeu bazinih i primjenjenih istraživanja na tzv. Stokesovoj matrici (slika 8.7.).
SLIKA 8.7. Matrica R&D aktivnosti i vlasništva Istraživanja vode ka razumjevanju principa
Istraživanja vode ka primjenjenoj upotrebi
Da
Ne
BOHR polje: ista bazina istraživanja
Da PASTEUR polje: Bazina istraživanja inspirirana primjenom
Gornji lijevi kvadrant matrice odgovara fundamentalnim istraživanjima, iji je cilj širenje granica ljudskih spoznaja koja sada nemaju neku praktinu aplikaciju. Tipian primjer je istraživanje strukture atoma, koje je poetkom 20. stoljea obavio veliki danski fiziar Niels Bohr. Ta istraživanja su tada bila ista nauna otkria, koja su nekoliko decenija kasnije proizvela enormne praktine efekte.
Ne
Donji desni kvadrant matrice se odnosi na istraživanja koja se izvode samostalno, sa vrlo praktinim ciljevima, i bez namjere da se unaprijedi ope znanje na odreenom naunom i tehnološkom podruju. Tipian primjer su eksperimenti Thomasa Alve Edisona, koji su postojea nauna znanja pretvarali u praktine komercijalne inovacije. U istu kategoriju spadaju i industrijska istraživanja. EDISON polje: ista primjenjena istraživanja
Gornji desni kvadrant matrice se odnosi na bazina istraživanja, koja su stimulirana potrebom za praktinim rezultatima. Tipian primjer su istraživanja Louisa Pasteura, kojeg su vrlo praktini ciljevi lijeenja zaraznih bolesti ljudi i životinja i spreavanja kvarenja mlijeka i drugih namirnica odveli do fundamentalnih istraživanja na podruju mikrobiologije. Pogledajmo i pitanje kako locirati vlasništvo za tehnologije koja se kreiraju R&D aktivnostima? Odgovor se nalazi izmeu dva mogua izbora - znanje je dostupno svim ljudima i cjelokupno znanje zahvata privatni sektor. Odgovor zavisi od pozicije vrste znanja u Stokesovoj matrici: x
Edisonov kvadrant: Izbor je jasan - privatno vlasništvo. Preduzetnici e investirati u R&D aktivnosti ako je znanje blizu tržišta, ako je oekivani povrat investicija srazmjeran rizicima (tržišnim, tehnološkim, rizicima intelektualnih prava) i ako se može obavljati njegov management (tajnost, brzina, patentni i copyright sistem). Javno finansiranje ovih istraživanja i opa difuzija rezultata može prouzrokovati nesagledive probleme.
226 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x x
Bohrov kvadrant: Izbor je takoer vrlo jasan - javno vlasništvo. Investiranje u R&D aktivnosti je javno (državno), širenje rezultata istraživanja je nerestriktivno i besplatno, ali uz ”plemiku” ulogu vladinih birokrata kod odluivanja o prioritetima I&R. Pasteurov kvadrant: Kod nekih fundamentalnih istraživanja koja su usmjerena prema misiji države je izbor jasan - javno finansiranje. Ali, u ovom kvadrantu neka istraživanja nisu u skladu sa misijom države, nego su orijentirana na komercijalne aplikacije (naprimjer hemijski inžinjering, industrijske tehnologije, novi kompjuterski jezici). Ako ta istraživanja prepustimo samo preduzetnicima, ona e biti ili podinvestirana ili e znanje koje je važno za ukupno društvo i njegov ekonomski rast, zbog jake zaštite intelektualnih prava, biti vrlo usko distribuirano. Sa druge strane, ako se ta istraživanja prepuste samo državi, ona e odreivati prioritete, što zahtijeva posjedovanje mnogo više znanja o tržištu,nego što ga tipina državna birokracija ima. Mogue rješenje je svakako u zajednikom finansiranju R&D djelatnosti (javni fondovi i preduzetnike istraživake laboratorije).
Inovativni sistemi: glavni trendovi Sadašnja struktura i veliina nacionalnih inovacijskih sistema u svijetu vue duboke korjene iz prošlosti, a posebno iz perioda ubrzane industrijalizacije, kada su se ogromna javna sredstva usmjeravala u R&D laboratorije, firme, institute i univerzitete. Javne razvojne banke su, takoer, bile u funkciji razvoja i širenja proizvodne i tehnološke infrastrukture, obuke humanih resursa, stvaranja inovativne infrastrukture i velikih javnih kompanija i konglomerata, u kojima su se koncentrirala industrijska istraživanja.
TABELA 8.2. Svijet, kljuni indikatori (GDP, populacija i GERDa, 2002. %
(milioni)
%
47.599,4 28.256,5 18.606,5 736,4
100,0 59,4 39,1 1,5
6.176,2 1.195,1 4.294,2 686,9
100,0 19,3 69,5 11,1
829,9 645,8 183,6 0,5
100,0 77,8 22,1 0,1
% GERD/ GDP 1,7 2,3 1,0 0,1
1.300,3 5.791,7 1.608,8 2.226,1 2.777,8 3.481,3 1.164,7 1.574,5 10.414,3
2,7 12,2 3,4 4,7 5,8 7,3 2,4 3,3 21,9
174,5 1.280,4 59,5 82,5 1.048,6 127,2 144,1 59,2 288,4
2,8 20,7 1,0 1,3 17,0 2,1 2,3 1,0 4,7
13,1 72,0 35,2 56,0 20,8 106,4 14,7 29,0 290,1
1,6 8,7 4,2 6,7 2,5 12,8 1,8 3,5 35,0
1,0 1,2 2,2 2,5 0,7 3,1 1,3 1,8 2,8
75,0 56,2 591,5 678,3 19,8 836,6 102,3 490,4 1005,9
28.540,0 10.706,4 2.305,5
60,0 22,5 4,8
1.144,1 453,7 374,6
18,5 7,3 6,1
655,1 195,9 53,5
78,9 23,6 6,4
2,3 1,8 2,3
572,6 431,8 142,8
GDP (milijardi) Svijet Razvijene zemlje Zemje u razvoju Najmanje razv. zemlje Neke važnije zemlje Brazil Kina Francuska Njemaka Indija Japan Ruska federacija Velika Britanija SAD Ekonomske regije OECD zemlje Evropska unija Novoindustrijaliz. Azija a
Populacija
GERD (milijardi)
%
- GERD (Gross Expenditure on R&D) – Bruto potrošnja na istraživanja i razvoj. Izvor. UNESCO (2005).
GERD per capita 134,4 540,4 42,8 0,7
Glava 8: Tehnološke promjene
227
Stoga ne udi što su nauni i tehnološki kapaciteti izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju distribuirani neravnomjernije nego što je distribuirana ekonomska snaga (tabela 8.2, i slika 8.8.). Naime, svijet je u 2002. godini na R&D izdvojio 1,7% GDP-a, ili 830 milijardi USD, ali distribucija ulaganja reflektira enormne podjele svijeta u odnosu na razvoj, prosperitet, zdravlje i participaciju u svjetskoj ekonomiji, kao i u svjetskim poslovima. U ukupnim svjetskim ulaganjima u nauku i tehnologiju udio zemalja OECD-a iznosi 78,9%, Indije, Kine i novoindustrijaliziranih istonoazijskih zemalja 17,4%, a itavog ostatka svijeta samo 3,7%.24 Ili, prosjena potrošnja za nauku i tehnologiju po stanovniku zemalja OECD-a je 818 puta vea nego prosjena potrošnja 52 najsiromašnije zemlje svijeta.
SLIKA 8.8. Regionalni udjeli ulaganja u R&D Latinska Amerika 2,6%
Okeanija 1,1%
Azija 31.5 %
Sjeverna Amerika 37.0%
Evropa 27.3%
Izvor: UNESCO (2005)
Afrika 0,6%
Zemlje OECD-a, a posebno zemlje Trijade (SAD, Japan, EU), su najvei svjetski investitori u znanje. Zbir njihovih investicija u nauna istraživanja, software i visoko obrazovanje je u 2000. godini iznosio oko 4,8% GDP-a. Meutim, ako se uzmu u obzir troškovi svih nivoa školovanja, ukupna potrošnja iznosi ak 10% GDP-a.25 Regionalne razlike u potrošnji za naunoistraživake aktivnosti u odnosu na GDP, takoer, ukazuju na veliinu jaza izmeu naune i tehnološke baze siromašnih i razvijenih zemalja (najmanje razvijene zemlje troše samo 0,1% GDP-a na GERD, Zemlje u razvoju 1,0%, dok je taj iznos u razvijenim zemljama 2,3%. Jedini pozitivni trendovi su se dogodili u Aziji, gdje je udio ukupnog azijskog GERD-a u ukupnom svjetskom GERD-u porastao sa 27,9% u 1997. godini na 31,5% u 2002. godini.
Poslije Drugog svjetskog rata (a negdje i prije) širenjem ideja slobodnog tržišta je došlo do krupnih promjena u nacionalnim inovacijskim sistemima. Tradicionalni nacionalni nauni sistem sa svojom trostrukom ulogom: proizvodnja znanja (istraživanja), transmisija znanja (obrazovanje i obuka) i transfer znanja na preduzea i preduzetniki sektor, koji se bazirao na velikim državnim laboratorijima i univerzitetima se pod pritiskom smanjivanja državnih fondova i jaanjem uloge privatnog sektora znatno promijenio, prvo u razvijenim zemljama, a zatim i u novoindustrijaliziranim zemljama Jugoistone Azije. U zadnje dvije decenije se u razvijenim zemljama udio ukupnih naunoistraživakih aktivnosti, koje finansira industrija, znatno poveao u odnosu na udio koje finansira država (slika 8.9.). U zemljama OECD-a je business sektor bio glavni izvor finansiranja domaih nauno-istraživakih aktivnosti, sa udjelom u 2001. godini od 63,6%. Njegov doprinos u ukupnim troškovima istraživanja je poeo da raste od 24
25
UNESCO (2005). OECD (2004)
228 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj sredine 1990s, a u 2001. godini je potrošio preko 70% istraživakih fondova, dok su univerziteti i državne laboratorije potrošile ostalih 30%. Business sektor je bio i najvei finansijer javnih naunoistraživakih aktivnosti, što je znatno unaprijedilo saradnju sa univerzitetima, povealo broj zajednikih patenata i ohrabrilo ekspanziju javno/privatnog partnerstva.
SLIKA 8.9. Dinamika ulaganja u R&D aktivnosti, OECD zemlje, 1990-2001 75
9000 Javni sektor Business sektor
8000 7000
55
Business sektor Javni sektor
45
Milioni PPP USD
Procenti (%)
65
6000 5000 4000 3000 2000
35
1000
25
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
0
Izvor: OECD (2004)
TABELA 8.3. Broj istraživaa u svijetu, 2002 Svijet Razvijene zemlje Zemje u razvoju Najmanje razvijene zemlje Neke važnije zemlje Brazil Kina Francuska Njemaka Indija Japan Ruska Federacija Velika Britanija SAD Ekonomske regije OECD zemlje Evropska Unija Novoindustrijalizirana Azija Izvor. UNESCO (2005).
Istraživaa (hiljade) 5.521,4 3.911,1 1.607,2 3,1 54,9 810,5 177,4 264,7 117,5 646,5 491,9 157,7 1.261,2
100,0 70,8 29,1 0,1
Istraživaa na milion stanovnika 894,0 3.272,7 374,3 4,5
GERD po istraživau (000 USD) 150,3 165,1 114,3 153,7
1,0 14,7 3,2 4,8 2,1 11,7 8,9 2,9 22,8
314,9 633,0 2.981,8 3.208,5 112,1 5.084,9 3.414,6 2.661,9 4.373,7
238,0 88,8 198,4 211,4 176,8 164,5 30,0 184,2 230,0
%
3.414,3
61,8
2.984,4
191,9
1.106,5 291,1
20,0 5,3
2.438,9 777,2
177,0 183,7
Glava 8: Tehnološke promjene
229
Distribucija humanih resursa na podruju nauke i tehnologije je nešto ravnomjernija (tabela 8.3.). U 2002. godini je 61,8% svjetske ponude istraživaa bilo koncentrirano u zemljama OECD-a, 11,2% u zemljama bivšeg socijalistikog bloka, 22,5% u Indiji i Kini i novoindustrijaliziranim zemljama Istone Azije. U odnosu na veliinu populacije, jaz izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju je opet vrlo veliki: 4,5 istraživaa na milion stanovnika u najmanje razvijenim zemljama, 374 istraživaa na milion stanovnika u zemljama u razvoju i 3.273 istraživaa na milion stanovnika u razvijenim zemljama. Distribucija svjetskih naunih i tehnoloških outputa, mjerena naunim publikacijama i brojem patenata, pokazuje ekstremni stepen koncentracije moderne nauke i tehnologije. U 2002. godini je 87,6% svih naunih publikacija „proizvedeno“ u razvijenim zemljama, od ega 32,7% u SAD, 40,3% u EU, 10,8% u Japanu. Slina koncentracija je i u broju patenata: 93,4% patenata je registrirano u razvijenim zemljama, od ega 54,0% u SAD, 17,5% u EU i 20,3% u Japanu. Najviše patenata po glavi stanovnika imaju Švicarska i Švedska (119 odnosno 107), a zatim Japan (81), Finska (75), Njemaka (70) i SAD (52).
SLIKA 8.10. OECD trgovina po tehnološkom intenzitetu, 1994-2003 200 Visoka tehnologija
190 180 170
Srednjevisoka tehnologija
160
Ukupno manufaktura
150 140 130 120
Niska tehnologija
110
Srednjeniska tehnologija
100 90
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Izvor: OECD (2004).
Ekonomije visokoindustrijaliziranih zemalja su danas više nego ikada zavisne od proizvodnje, dustribucije i upotrebe znanja, jer output i zaposlenost u visokotehnološkim proizvodnim i uslužnim sektorima raste znatno brže nego u ostalim ekonomskim sektorima. U zemljama OECD-a je 2000. godine proizvodnja visokih i srednjevisokih tehnoloških proizvoda, zajedno sa uslugama koje se baziraju na znanju, obrazovanju i zdravstvu ostvarivala 57,5% ukupne vrijednosti. Izvoz tehnološki naprednih proizvoda, takoer, raste brže nego ukupan izvoz (slika 8.10.). Izvoz visokotehnoloških industrija uestvuje sa etvrtinom u ukupnom izvozu OECD zemalja, a zajedno sa industrijama srednje visoke tehnologije (automobili, hemikalije, strojevi i oprema) ueše je prilino visoko i iznosi oko 65%.
230 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Sposobnost zemalja u razvoju da se uhvate u koštac sa brojnim izazovima ekonomskog napretka, socijalnog progresa i okolinske stabilnosti su vrlo limitirane.26 Uz izuzetak nekoliko velikih zemalja (Indija, Kina, Brazil, Meksiko) i nekih novoindustrijaliziranih zemalja (Južna Koreja, Singapur, Tajvan, Malezija), koje imaju respektabilnu i prepoznatljivu naunu i tehnološku bazu, sve ostale zemlje niskih i srednjih prihoda nemaju sposobnosti za generiranje vlastitog tehnološkog znanja, te selektiranja, apsorbiranja, adaptiranja i korištenja uvezenih znanja.
Mapa 8.1. Tehnološka podjela svijeta
Tehnološki inovatori Tehnološki adapteri Tehnološki iskljuene zemlje Izvor: Sachs (2000)
Iz podataka o stvaranju znanja i tehnologije nije teško uoiti da se sve vei broj nerazvijenih zemalja nalazi u „zaaranim krugovima” nauke i tehnologije. Meunarodne inicijative, dizajnirane da ohrabre formiranje endogenih naunih i tehnoloških sposobnosti u zemljama u razvoju, se nisu pokazale efektivnim. Naprimjer, Generalna skupština Ujedinjenih naroda je 1980. godine usvojila Beki program akcija nauke i tehnologije za razvoj, iji su ciljevi bili usmjereni na kreiranje endogenih naunih i tehnoloških sposobnosti u zemljama u razvoju. Dvadeset godina kasnije se može konstantirati da su postavljeni ciljevi bili samo pusta želja.
26
Abdus Salam, jedan od malobrojnih dobitnika Nobelove nagrade iz zemalja u razvoju, kada se zalaže za ravnomjerniju distribuciju svjetskih naunih i tehnoloških napora, ukazuje na “supkritinu veliinu nauke i tehnologije na Jugu”. Salam (1989).
231
Glava 8: Tehnološke promjene
Inovacijske aktivnosti, koje su izvor novih tehnologija, su koncentrirane u malom broju industrijski razvijenih zemalja (mapa 8.1.).27 15% cjelokupnog svjetskog stanovništva, koje ostvaruje oko 55,5% svjetskog GDP-ja, uestvuje u stvaranju skoro svih svjetskih tehnoloških inovacija. Drugi dio svijeta, u kojem živi polovina svjetskog stanovništva, može prihvatiti nove tehnologije i upotrijebiti ih u proizvodnji i potrošnji. Preostali dio, skoro treina svjetskog stanovništva, je potpuno iskljuen iz svijeta tehnoloških inovacija, bilo da se radi o proizvodnji ili o sposobnosti prihvatanja. Tehnološki „iskljuene” regije se ne podudaraju sa državnim granicama. Veina tih regija, kao što su, naprimjer, južni Meksiko, dijelovi srednje Amerike, Andske zemlje, vei dio Brazila, tropski saharski dijelovi Afrike, veina zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza, izuzev dijelova blizu evropskim i azijskim tržištima, Laos i Kambodža i kineske provincije u dubokoj unutrašnjosti su, izgleda, definitivno uhvaene u „zamku tehnološkog siromaštva”.
8.4. TEHNOLOŠKI PROGRES I EKONOMSKI RAST SLIKA 8.11. Trendovi inovacija u Evropskoj uniji, 2000-2003 Gubljenje momenta
0,9
Indeks inovacija , 2003
0,8
Napredovanje
Japan Švedska
SAD
Finska
0,7
Švicarska V. Britanija Njemaka Danska
0,6
Holandija Francuska
0,5 0,4
Belgija
Island Norveška
Austrija Luksemburg eška Irska
0,3 Italija Bugarska
0,2
Slovaka
0,1
Španija
Rumunija
Dalje padanje
Maarska
Slovenija Litvanija Poljska Grka Kipar Portugal
Estonija Latvija
Turska
Hvatanje
0,0 0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Prosjena promjena u indikatorima trendova (%)
Izvor: UNESCO (2005).
Stvaranje i nain pridobivanja i korištenja nauke i tehnologije utie na ekonomski rast. Prethodno smo vidjeli da zemlje sa razliitim stepenom tehnološke razvijenosti imaju razliite faktore društvenog bogatstva i ekonomsko-politike moi. Kako je tehnološki progres sistemski neutralan (detaljnija rasprava o ovome, kao i o pitanjima produktivnosti i efikasnosti vodie se u sljedeim glavama), to neka država, ako hoe da raste, mora da stvara i razvija nove tehnologije i inovacije, da podstie ugraivanje tehnološkog progresa u aktivnost firmi i da svoju ukupnu ekonomsku i socijalnu strukturu usmjerava prema tehnološkom progresu.
27
Sachs (2000).
232 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pri tome je uoljiv napor mnogih zemalja da zahvate i izmjere, ne samo inpute u nauku i tehnologiju i output istraživanja, nego i inovacije kao takve i mehanizme preko kojih se nauka i tehnologija “isporuuje”. Ovaj napor mjerenja efekata inovacija se, naprimjer, u Evropskoj uniji pokušava ostvariti mjerenjem tzv. indeksa inovacija. Ovaj indeks je sastavljen iz razliitih indikatora za mjerenje humanih resursa (broj diplomiranih studenata prirodnih i tehnikih nauka, investicije u cjeloživotno uenje i zaposlenost u visokotehnološkim sektorima); transmisije i primjene znanja (broj inovativnih malih i srednjih preduzea) i finansiranja inovacija, outputa i tržišta (raspoloživost rizinog kapitala i udjela visoke tehnologije u manufakturnoj industriji). Ako se tome dodaju još i prosjene godišnje promjene u svim navedenim indikatorima u zadnjih tri godine, možemo dobiti dinaminu sliku pozicije zemalja u odnosu na inovacije. Slika 8.11. ilustrira poziciju 25 lanova EU i nekih drugih zemalja, ukljuujui i SAD i Japan. Pri tome treba imati u vidu da je zbog jakog tehnološkog zaostajanja u ovu vrstu dijagrama nije racionalno ukljuivati i mnoge zemlje u razvoju, ali treba svakako napomenuti da smanjivanje zaostajanja za razvijenim, na znanju baziranim društvima, zahtijeva primjenu razvojnog puta prikazanog na slikama ovog tipa.
Transfer tehnologije Nakon uspjeha tehnološkog booma, koji je zapoeo 1950s, poela se kristalizirati vrlo važna dimenzija tehnologije, danas poznata pod imenom transfer, odnosno prenos tehnologije. Neopipljiva i komplementarna sredstva, tj. razliita tehnološka znanja potrebna za zadovoljavanje razliitih socijalnih potreba, su jedna od najbitnijih komponenti tehnologije. Ove komponente se mogu pojaviti u obliku roba koje se kupuju, u obliku koji se može više puta prodati, a da pri tome ne izgube svoju upotrebnu vrijednost, i u obliku roba kod kojih njen prodavac i nakon prodaje ostaje njen vlasnik. Obzirom na razna lica tehnologije, njen transfer se odnosi na sve oblike njenog prenosa: od mjesta gdje ona nastaje do mjesta gdje se ona koristi. Transfer tehnologije je proces u kojem se nauka i tehnologija šire kroz sve sfere humane djelatnosti. To može biti transfer iz bazine nauke u primjenjenu tehnologiju ili adaptiranje postojee tehnologije za nova podruja korištenja. Transfer tehnologije se razlikuje od transfera informacija, jer transfer tehnologije podrazumjeva neki od oblika stvarne aktivnosti. U literaturi se mogu sresti razliiti pristupi u definiranju pojma transfera tehnologije, poev od pristupa koji posmatra zajednike efekte generiranja i transformacije tehnologije, do pristupa koji te pojave tretiraju izolirano. Takoer se uoavaju i dva naina gledanja transfera u odnosu na nivo posmatranja: nivo meunarodnih odnosa i nivo konkretnih preduzea. Generalno, pod pojmom transfer tehnologije se podrazumijeva proces prenošenja tehnoloških znanja iz jedne zemlje u drugu ili u okviru jedne zemlje prijenos tehnološkog znanja sa jednog podruja na drugo, odnosno iz jedne radne sredine u drugu. Pri tome tehnološka znanja mogu, pored proizvodnih, obuhvatati i informacije i metode o razvoju, projektiranju, komercijalizaciji, managementu i drugim business elementima, koji istovremeno obezbeuju uslove za stvaranje vlastite tehnologije i njenu difuziju. Karakter tehnološkog transfera je uvijek dvosmjeran. On treba prodavcu radi sticanja profita ili novih tržišta, ali treba i kupcu radi boljeg korištenja svojih resursa i stvaranja uslova za razvoj vlastitih R&D aktivnosti, inovacija i difuzije inovacija. Zato se transfer tehnologije može posmatrati i kao jedna od najvažnijih determinanti rasta nacionalnih ekonomija.
Glava 8: Tehnološke promjene
233
Ne postoji jedinstvena metodologija klasifikacije razliitih oblika tehnološkog transfera, ali se, naješe, mogu sresti principi klasifikacije oblika tehnološkog transfera: x x x x
prema predmetu razmjene: patenti, proizvodna rješenja i znanja, usluge vezane za tehnike i upravljake aktivnosti, tehnika dokumentacija, patetna literatura i dr; prema nainu primanja informacija: razmjena naunika i specijalista, tehniki podaci u vezi sa nabavom resursa, industrijska kooperacija, saradnja i dr; prema karakteru uzajamnih veza: zajednika proizvodnja, naune konferencije, zajednike R&D aktivnosti i inženjersko-konstrukcijski poslovi, mješovite organizacije i dr; prema kanalima primanja informacija: meunarodni ugovori, povezanost meu organizacijama iz razliitih zemalja i unutar samih organizacija, tj. povezanost kooperativnih formi u razliitim sistemima i mrežama.
U današnjoj globaliziranoj ekonomiji se veliki dio potrebnih tehnoloških inputa nabavlja iz inostranstva putem globalne proizvodnje, direktne nabave, ili prenosa know-howa, dizajna proizvoda, prava na upotrebu patentiranog znanja ili zaštienih znakova i dizajna. Današnje svjetsko tržište tehnologije je karakteristino po potpunoj dominaciji industrijski razvijenih zemalja, kao i po tehnološkim aktivnostima TNC, koje dominiraju u mnogim industrijskim granama. Meunarodni sistem reguliranja trgovine tehnologije je stvaran na valovima tehnonacionalizma i tehnološkog protekcionizma industrijaliziranog svijeta. Meunarodni model generiranja tehnologije je usvajanjem Sporazuma o trgovini sa intelektualnim pravima (Agreement on Trade Related Intellectual Property Rights - TRIPs) kao dijela Urugvajske runde o liberalizaciji svjetske trgovine, harmonizirao nacionalne sisteme zaštite intelektualnih prava i ojaao meunarodni sistem njihove zaštite. Dublje ekonomske integracije u Evropi i Sjevernoj Americi su vodile prema restrukturiranju R&D aktivnosti velikih korporacija, a internacionalizacija R&D aktivnosti je postala prepoznatljiv trend u meunarodnim tehnološkim transakcijama. Složenost pitanja tehnološkog transfera ilustrira injenica da transfer tehnologije izmeu bogatih zemalja daje odgovarajue rezultate ekonomskog rasta, dok u najsiromašnijim zemljama ne proizvodi neke vee efekte. To otvara mnoga nova pitanja. Možda tehnologije razvijene u razvijenim zemljama nisu „pogodne“ (engl. appropriate) za siromašne zemlje.28 Naprimjer, tehnologije magnetskih lebdeih vlakova (kapitalno vrlo intenzivna forma transporta) nisu prihvatljive za siromašne zemlje u kojima se transport putnika obavlja biciklima ili pretrpanim autobusima. Ili, sjemena koja su podigla produktivnost poljoprivrede u razvijenim zemljama, koje se, uglavnom, nalaze u podrujima sa umjerenom klimom, nisu upotrebljiva u siromašnim zemljama koje se, pretežno, nalaze u predjelima sa tropskom klimom. Može se postaviti i pitanje: zašto R&D laboratorije razvijenog svijeta ne kreiraju tehnologije koje su korisne zemljama u razvoju? Jedan od razloga svakako leži u injenici da su sistemi zaštite vlasnikih prava novih tehnologija u zemljama u razvoju prilino komotni. Drugi razlog je injenica što izumitelj i vlasnik tehnologije, koja može koristiti siromašnim zemljama, tamo ne može da nae proizvoaa koji je dovoljno bogat da mu tu invenciju i plati.
28
Atkinson and Stiglitz (1969); Basu and Weil (1998); Acemoglu (2002).
234 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Gornji primjeri nas navode da potražimo odgovor na pitanje šta je to odgovarajua tehnologija. Odgovarajua tehnologija je ona tehnologija koja odgovara njenom korisniku. To, ustvari, znai da je, u principu, svaka tehnologija, koja se koristi u bogatim zemljama, raspoloživa za korištenje u siromašnim zemljama, pri emu je neke siromašne zemlje mogu samo upotrebljavati, dok druge siromašne zemlje nisu sposobne da je koriste. Teorijsku raspravu o odgovarajuoj tehnologiji možemo grafiki ilustrirati pomou proizvodne funkcije koja analizira odnose izmeu fizikog kapitala po radniku i outputa po radniku (slika 8.12.). Ako zamislimo neku situaciju u kojoj je tehnološki progres „neutralan“, tj. da se ne razlikuje u razliitim odnosima faktora proizvodnje, onda e neko tehnološko unapreenje proporcionalno poveati output po radniku duž cijele proizvodne funkcije, i to i u siromašnim i u bogatim zemljama. To, ustvari, znai da e, naravno ako tehnološka promjena ima neutralan oblik, siromašna zemlja profitirati isto kao i bogata zemlja, ak i kada se invencija dogodi u bogatoj zemlji (slika 8.12. lijevo). Meutim, ako je tehnika promjena „nakošena“ prema kapitalu, ona e biti od koristi samo bogatoj zemlji (slika 8.12. desno). To znai da e nakošena tehnika promjena u zemlji sa višim kapitalom po radniku voditi ka poveanju outputa po radniku, dok e u zemlji sa nižim kapitalom po radniku doi do malog ili nikakvog poveanja outputa. Zašto tehnološki progres može biti „nakošen“ prema višem nivou kapitala po radniku? Razlog je dosta banalan - zemlje koje obavljaju više R&D aktivnosti imaju više nivoe kapitala po radniku pa njihove firme izvode R&D aktivnosti kako bi poboljšale produktivnost mješavine faktora sa kojim rade. Uostalom, bruto potrošnja za R&D u razvijenim zemljama u 2002. godini je iznosila 540 USD per capita, u zemljama u razvoju 43 USD per capita, a u najmanje razvijenim zemljama svijeta samo 0,7 USD per capita.
SLIKA 8.12. Neutralni i nakošeni tehnološki progres Proizvodna funkcija
Output po radniku
Output po radniku
Proizvodna funkcija
Siromašna zemlja
Izvor: Weil (2005).
Bogata zemlja
Kapital po radniku
Siromašna zemlja
Bogata zemlja
Kapital po radniku
Glava 8: Tehnološke promjene
235
Brojne barijere spreavaju transfer tehnologija izmeu bogatih i siromašnih zemalja. Prvo, tu su vremenska ogranienja transfera tehnologije. Naprimjer, važnost patenata prestaje za 15 ili 20 godina, nakon ega su te tehnologije univerzalno i slobodno dostupne. To, ustvari, znai da vrijeme prenosa nekih tehnologija iz bogatih u siromašne zemlje traje i po nekoliko decenija. Drugo, transfer tehnologije usložnjava njena tacitnost. Iskustva transfera tehnologije iz bogatih u siromašne zemlje su pokazala da je transfer tehnologije mnogo složeniji nego što je to samo prenos skica za nove proizvodne procese preko nacionalnih granica. Pored kodificiranog znanja, koje je ugraeno u skice, postoji i nagomilano tacitno znanje koje se nalazi u glavama inženjera i koje se sastoji od hiljadu malih detalja o tome kako tehnologija „radi“. Zato samo goli transfer skica i uputstava u nerazvijene zemlje može voditi ka velikim neuspjesima. Michael Polanyi, koji je prvi promovirao ideju o tacit znanju, je tacitnost tehnologije ilustrirao razliitim iskustvima zemalja koje su proizvodile elektrine žarulje. Naprimjer, strojevi za proizvodnju žarulja uvezeni u Maarsku 1950s u prvoj godini rada nisu proizveli niti jednu ispravnu žarulju, dok su, istovremeno, identini strojevi u Njemakoj proizvodili najkvalitetnije žarulje. 1960s je amerika kompanija Cummings Engine u Japanu i Indiji osnovala dvije identine mješovite firme za proizvodnju kamionskih motora. I dok je japanska tvornica vrlo brzo postigla isti nivo kvaliteta i produktivnosti kao u Cummingsovim pogonima u SAD, indijski pogon je imao tri puta vee troškove proizvodnje od amerikog pogona, te nisku produktivnost i nizak kvalitet. Ove drastine razlike u performansama pogona u SAD i Indiji nisu bile posljedica razlika u kvalitetu fizikog kapitala i formalne obuke radnika, nego posljedica razlika u iskustvima kljunih inženjera i managera.29 Tacit znanje znatno komplicira tehnološke transfere. Prvo, tacit znanje prelaz tehnologije iz razvijene u nerazvijenu zemlju ini mnogo težim nego što je prelaz tehnologije iz jedne razvijene u drugu razvijenu zemlju, jer mnoga tacit znanja nisu specifina za neku datu tehnologiju nego za neki dati tip tehnologije. Drugo, ako je sadržaj tacit znanja u nekoj tehnologiji važan, to uspješan transfer neke pojedinane tehnologije u neku zemlju u razvoju može proizvesti velike eksternalitete, jer se u procesu transfera stvaraju fondovi tacit znanja, koji omoguuju lakše transfere sljedeih tehnologija. Ova kumulacija tacit znanja objašnjava uspjeh nekih zemalja (Južna Koreja i Tajvan) koje su za samo nekoliko decenija uhvatile korak sa najaktuelnijim današnjim tehnologijama. Na transfer tehnologije utie i injenica da su kod mnogih proizvoda nove tehnologije ugraene u specifine kapitalne robe. Ova povezanost tehnologije i specifinih dijelova kapitala se esto naziva ugraeni tehnološki progres (embodied technological progres). Ovo se odnosi i na tehnološki progres koji je ugraen u humani kapital, koji se stie školovanjem ili obukom. injenica da je tehnologija ugraena u fiziki i humani kapital znai da se faktori akumulacije ne mogu baš tako jednostavno odvojiti od tehnološkog progresa. Zemlje sa visokim stopama investicija u prosjeku imaju kapitalne robe koje su mlae i tehnološki savremenije. Takoer, zemlje koje imaju stariju populaciju imaju više problema sa tehnološkom efikasnošu. Efekti ugraene tehnologije se mogu lako uoiti na primjeru usvajanja tehnologije bazinih kisinih konventora (jedna od najvažnijih inovacija u industriji elika, lansirana ranih 1950s) u SAD i Japanu. 29
Polanyi (1962); Acemoglu and Zilibotti (2001).
236 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Poslije Drugog svjetskog rata se industrija elika u SAD širila vrlo sporo pa je i difuzija nove tehnologije proizvodnje elika tekla vrlo sporo, dok je u Japanu industrija elika rasla veoma brzo, pa su nove japanske eliane novu tehnologiju ugradile vrlo brzo. Razlike širenja nove tehnologije su bile drastine. 1968. godine je u Japanu 75% elika bilo proizvedeno po novoj tehnologiji, a u SAD samo 40%.30 Ugraenost tehnologije u kapitalna dobra otvara prostor za brze tehnološke skokove. U zemljama gdje je savremena tehnologija inkorporirana u kapitalne robe, firme, vjerovatno, nee baciti postojee kapitalne robe u „staro željezo“ samo zato da bi usvojile nove inovacije. Meutim, zemlje koje tehnološki zaostaju to mogu uiniti mnogo lakše. Telefonski sistem je prilino dobar primjer. U zemljama gdje su telefoni bili uvedeni mnogo ranije, izgraena je ekstenzivna fiksna telefonska mreža koja povezuje praktino svaki dom i svaki business. Realnost ovih velikih fiksnih mreža je u 1990s reducirala potražnju za novom celularnom telefonskom tehnologijom. Meutim, mnoge zemlje, koje su imale nerazvijenu fiksnu mrežu, su celularne tehnologije usvojile brzo. Naprimjer, 1995. godine je srednje razvijena Malezija imala više celularnih telefona (49 na 1.000 stanovnika) nego visokorazvijena Holandija (35 na 1.000 stanovnika). 31
Implikacije za budunost SLIKA 8.13. Broj R&D istraživaa u G5 zemljama, 1950-1999 Istraživaa (hiljada) 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
0
1950
500
Izvor: Jones (2002).
Koncept tehnološke proizvodne funkcije može da objasni odnose izmeu outputa novih tehnologija i inputa potrebnih za njihovo kreiranje na slian nain kao što poizvodna funkcija objašnjava odnose izmeu koliine inputa (faktora proizvodnje) i koliine outputa. Inputi u tehnološku proizvodnu funkciju su rad i humani kapital istraživaa, zajedno sa kapitalom koji se pri tome koristi (laboratorije, kompjuteri i sl.). Kod tehnološke proizvodne funkcije inpute možemo mjeriti brojem istraživaa koji su angažirani na R&D aktivnostima (slika 8.13. prikazuje te podatke za G-5 zemlje za period od 1950. do 1999. godine).32 Za mjerenje outputa je mnogo teže nai odgovarajue mjerilo, jer ne postoji neko posebno mjerilo za 30 31
32
Ruttan (2001). International Telecommunication Union statistics Web site.
G-5 zemlje:SAD, Velika Britanija, Francuska, Njemaka i Japan.
237
Glava 8: Tehnološke promjene
tehnološke promjene (možda je najpribližnije mjerilo rast produktivnosti). Osim toga, kumulativna priroda tehnološkog progresa ima i pozitivne i negativne efekte na rezultate R&D aktivnosti. Pozitivni efekti se odnose na dejstvo da današnji istraživai imaju mnogo veu naunu bazu i daleko sofisticiraniju opremu, što im omoguuje veu produktivnost istraživanja. Ali, sa druge strane, „efekat izribljavanja“ pokazuje da je danas mnogo teže otkriti neku inovaciju jer su sve „lakše“ inovacije ve davno otkrivene. Obzirom na gornja ogranienja, tehnološku proizvodnu funkciju možemo opisati na sljedei nain: (i) – poveavanjem nivoa tehnologije pronalaženje novih otkria postaje sve teže, i (ii) – poveavanjem napora usmjerenih na R&D se efektivnost svakog novog istraživaa smanjuje. To znai da e za održavanje sadašnje dinamike tehnološkog progresa i u budunosti e trebati poveati inpute u R&D aktivnosti. To znai i sljedee: ako su G-5 zemlje u periodu od 1950. godine do 1999. godine broj istraživaa poveale 10 puta (sa 251.000 na 2,5 miliona), one e za održavanje iste dimanike tehnološkog progresa u sljedeih 49 godina morati angažirati 25 miliona istraživaa, a u 2097. godini 250 miliona istraživaa. Jesu li ove procjene zaista realne?
TABELA 8.4. SAD patenti i patenti na milion stanovnika, 2001. Zemlja
Patenti
Tajvan Japan Švedska Švicarska Izrael
6.545 34.891 1.935 1.557 1.031
Finska Njemaka Kanada Luksemburg Danska Holandija Hong Kong
Patenti na milion stanovnika 298,9 274,7 217,4 216,3 161,1
769
147,9
11.895 4.063 48 556 1.494 620
144,5 130,6 120,0 103,0 93,4 92,5
Zemlja Južna Koreja Austrija Belgija Francuska Singapur Velika Britanija Island Norveška Australija Irska Novi Zeland Italija
3.763 632 796 4.456 304 4.356
Patenti na milion stanovnika 79,6 78,0 77,3 75,3 74,1 74,1
21 283 1.031 166 160 1.978
70,0 62,9 53,1 43,7 42,1 34,2
Patenti
Izvor: U.S. Patent and Trademark Office (2002).
Prvo, istraživaka radna snaga e i dalje rasti. Opi rast populacije u drugoj polovini 20.stoljea, a posebno udio žena u populaciji, je omoguio sadašnji rast broja R&D istraživaa. Meutim, u razvijenim zemljama se u sljedeih nekoliko decenija ne oekuje rast populacije, a, osim toga, udio žena u aktuelnom broju R&D istraživaa je blizu 50%. Ovi trendovi e imati odgovarajue posljedice na distribuciju istraživaa izmeu bogatih zemalja i zemalja u razvoju, kao i na migracije ljudi i R&D kapaciteta . Drugo, udio radne snage koja je angažirana na istraživanjima e i dalje rasti. Naprimjer, udio istraživaa u radnoj snazi SAD je povean sa 0,25% u 1950. godini na 0,90% u 1999. godini. Slini trendovi preovlauju i u ostalim tehnološki naprednim zemljama. Ali, posmatrano dugorono, ovi trendovi se u nee moi održati u razvijenim zemljama. Tree, današnjem spisku tehnološki naprednih zemalja treba dodati nove zemlje. Mnoge zemlje, koje 1950s nisu bile na spisku tehnološki naprednih zemalja (Japan, Tajvan, Izrael, Južna Koreja, Singapur),
238 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj su danas postale tehnološki inovatori (tabela 8.4.). Dodavanje novih zemalja e biti neminovno jer se današnji mali broj istraživake radne snage u zemljama u razvoju mora poveati, a, osim toga, i vrlo mali udio svjetske populacije živi u zemljama-tehnološkim liderima. To, jednostavno, znai da e u budunosti zemlje u razvoju imati puno prostora za poveanje broja istraživaa i dalji rast tehnološkog progresa. I etvrto, tehnološki progres u uslužnim sektorima e rasti znatno brže nego u industrijskim sektorima. Danas se kod razliitih ekonomskih sektora dinamika tehnološkog progresa radikalno razlikuje. Proizvodni sektori su se jako promijenili, što je imalo veliki odraz na relativne cijene roba, a, u meuvremenu, su se pojavili i potpuno novi sektori, posebno na podruju usluga. Naprimjer, 1927. godine je jedan megavatsat elektrine energije koštao skoro isto kao i fino muško odijelo (55 USD prema 43 USD), da bi 1997. godine ista koliina elektrine energije koštala samo 16% odijela (84 USD prema 525 USD). Ili, 1927. godine je Levi's jeans bio 13 puta skuplji od ženske trajne frizure, da bi 1997. godine jeans bio skuplji samo tri puta.33 To znai da e jedno od važnijih pitanja u budunosti biti vrijeme premještanja tehnološkog progresa sa sektora proizvodnje roba, gdje je historiski bio mnogo brži, na sektor usluga, gdje je tehnološki progres bio znatno sporiji.
REFERENCE Acemoglu, Daron. 2002. "Directed Technical Change." Review of Economic Studies 69 (October): 781-810. Acemoglu, Daron, and Fabrizio Zilibotti. 2001. "Productivity Differences." Quarterly Journal of Economics 116 (May): 563-606. Andersson, Thomas, Sylvia Schwaag-Serger, Jens Sörvik and Emily Wise Hansson. 2004. The Cluster Policies Whitebook, Malmö: IKED - International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development Atkinson, Anthony B., and Joseph E. Stiglitz. 1969. "A New View of Technological Change." Economic Journal 79 (September): 573-578. Basant, R and Chandra, P. 1999. “Building Technological Capabilities in a Liberalising Developing Economy: Firm Strategies and Public Policy”. United Nations University International Workshop: The Political Economy of Technology in Developing Countries, Brighton, October Basu, Susanto, and David N. Weil. 1998. "Appropriate Technology and Growth." Quarterly Journal of Economics 113 (November): 1025-1054.
33
Brooks, H.E. and Guile, B.R. 1987. „Overview“, in B.R. Guile and H.E. Brooks (eds) Technology and Global Industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington (DC): National Academy Press. Chesnais, François. 1993. “Globalization, world oligopoly and some of their implications”, The Impact of Globalization on Europe’s Firms and Industries, Marc Humbert (ed.), London: Pinter. Cimoli, Mario and Giovanni Dosi. 1995. „Technological Paradigms, Patterns of Learning and Development: An Introductory Roadmap“, Journal of Evolutionary Economics, vol. 5, No. 3. Cimoli, Mario and Marina della Giusta. 1998. The Nature of Technological Change and Its Main Implications on National and Local Systems of Innovation, Laxenberg: International Institute for Applied Systems Analysis. ulahovi, Besim. 2001. Tehnološki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage
Federal Reserve Bank of Dallas (1997); U.S. Department of Energy (2001).
Glava 8: Tehnološke promjene Federal Reserve Bank of Dallas. 1997. Time Well Spent: The Declining Real Cost of Living in America. Francis, D. and J. Bessant 2005. „Targeting innovation and implications for capability development’, Technovation, 25(3), pp 171–183. Freeman, Christopher. 1982. The Economics of Industriai Innovation, London: Pinter. ___________ 1987. Technology Policy and Economic Performance: Lessons From Japan, London: Pinter. Freeman, Christopher and Perez, Carlota. 1988. “Structural Cycles of Adjustment, Business Cycles and Investment Behavior”, in Giovanni Dosi, Christopher Freeman, et. all (eds). Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter. Hall, P. and Preston, P. 1988. The Carrier Wave: New Information Technology and the Geography of Innovation, 1846-2003, London: Unwin Hyman. Henderson, Rebeca and Keneth Clark .1990. „Architectural innovation: the reconfiguration of existing product technologies and the failure of established firms“, Administrative Science Quarterly, 35, 9–30. Jones, Eric L. 1987. The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press. Khalil, Tarek. 2000. Management of Technology: the Key to Competitiveness and Wealth Creation. New York: McGraw-Hill. Morton J.A. 1971. Organizing for Innovation, New York: McGraw-Hill. Nelson, Richard. 1988. “National systems of innovation”, in Giovanni Dosi and others (eds.) Technical Change and Economic Theory, London: Pinter Publishers. ___________ 1993. National Innovation Systems: A Comparative Analysis, Oxford: Oxford University Press. Nonaka, I., S. Keigo and M. Ahmed. 2003. Continuous Innovation: The power of tacit knowledge, in
239
Shavinina, L. (ed.), International Handbook of Innovation. New York: Elsevier. Organisation for Economic Co-operation and Development. 2004a. Science and Technology Statistical Compendium 2004, Paris: OECD Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Porter, Michael. E.1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. Rothwell, Roy and Paul Gardiner. 1985. „Invention, innovation, re-inovation and the role of the user“, Technovation, 3, 168. Ruttan, Vernon W 2001. Technology, Growth, and Development: An Induced Innovation Perspective. New York: Oxford University Press. Sachs, Jefrey. 2000. „A New Map of the World“, The Economist, 24 june Salam, Abdus. 1989. Notes on Science, Technology and Science Education in the Development of the South, Trieste, Third World Academy of Sciences. Schumpeter, Joseph. 1943. Capitalism, Socialism and Democracy, London. Allen & Unwin. Stevens and Burley 2003. Plotting the rocket of radical innovation, mimeo. Tidd, Joe, John Bessant and Keith Pavitt. 2005. Managing Innovation: Chichester: John Wiley & Sons, Ltd. Toffler, A. (1971) Future Shock. London: Pan. United Nations Education, Scientific, and Cultural Organization. 1998. World Science Report 1998, Paris: UNESCO. ______________ 2005. UNESCO Science Report 2005. Paris: UNESCO. U.S. Department of Energy. 2001. Annual Energy Review. Washington, DC. U.S. Patent and Trademark Office. 2002. "Patent Counts by Country/State and Year, All Patents, All Types." Washington, DC. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley.
240 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj WEB STRANICE 1. http://www.unesco.org/ Web stranica UN Agencije za kulturu i nauku koja omoguava uvid u stanje nauke u svijetu i relevantnu statistiku.
2. http://www.oecd.org/. Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj sa brojnom literaturom, informacijama i statistikama o stanju obrazovanja, nauke i tehnologije u svijetu i zemljama OECD-a.. 3. http://www.unido.org/ Web stranica UN Agencije za industrijski razvoj sa velikim brojem informacija i lanaka iz industrije i tehnologije.
Glava 9: Prirodni kapital
241
Za proizvodnju bilo koje vrste outputa je, pored fizikog i humanog kapitala, potreban još i prirodni kapital, kao što su zemlja, šume, minerali, hrana, klima, geografija itd. Na prvi pogled se ini da su zemlje koje imaju bolji pristup prirodnom kapitalu i koje imaju više prirodnog kapitala po glavi stanovnika bogatije nego zemlje koje su siromašnije prirodnim resursima. Meutim, relacije izmeu prirodnog kapitala i prihoda per capita su mnogo kompleksnije nego što to na prvi pogled izgleda. U prvoj glavi smo utvrdili da prirodni kapital sainjavaju obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi, koji ulaze u proizvodne procese i zadovoljavaju potrebe potrošnje, te okolinska sredstva koja pružaju uživanje i produktivnu upotrebu i koja su esencijalna za funkcioniranje sistema koji podržavaju život. Iz te definicije nije teško uoiti da se prirodnim kapitalom proizvode tri kljune stvari koje su najvažnije za blagostanje ljudi: hrana, materijalne robe i energija. Meutim, suština prirodnog kapitala otvara i mnoga teška pitanja. Da li globalna ekonomija može da raste neogranieno na sistemski ogranienoj planeti? Kako populacija stalno raste i kako se ekonomija stalno širi, prirodni resursi se više iscrpljuju, što e, po zakonima ponude i potražnje, dovesti do rasta njihovih cijena. Posljedice mogu biti teške jer e sada siromašne generacije, kao i sve budue generacije, biti izložene velikim patnjama. Zato je za pesimiste neophodna radikalna akcija, koja e promijeniti sadašnji model ekonomskih, tehnoloških i socijalnih aktivnosti ovjeanstva. Optimisti tvrde da sadašnja dinamika ekonomskog rasta, u kojoj više ne dominira prirodni kapital, ne daje ubjedljive dokaze da e sadašnji modeli potrošnje prirodnog kapitala ograniiti budui ekonomski rast. Po njima, kada ponuda nekog resursa postaje manja od potražnje, njegova cijena se poveava, što reducira njegovu potrošnju i stimulira njegovu supstituciju. To znai da u postojeim modelima ekonomskog rasta ne treba vršiti drastine promjene, jer e se one dogoditi same, kao što su se dogaale i u dosadašnjoj ekonomskoj historiji svijeta. Ekonomski rast utie na okolinu iz koje se crpi prirodni kapital. Degradacija okoline i ekosistema koji su odgovorni za „proizvodnju“ prirodnog kapitala i održavanje života, namee drugu vrstu problema koja je vezana za održivost života. Zagaivanje okoline, snižavanje proizvodnih kapaciteta globalnih ekosistema, te iscrpljivanje resursa su problemi koji su vrlo tijesno povezani sa ekonomskim rastom. Neka od ovih najvažnijih pitanja se obrauju u okviru tri glave. U ovoj glavi se razmatraju pitanja koja se odnose na prirodne resurse, relacije izmeu prirodnih resursa i ekonomskog rasta, uticaj klimatskih i geografskih faktora na obdarenost resursima i na efekte te obdarenosti. Sljedea, 10. glava se bavi konkretnim aspektima prirodnog kapitala u proizvodnji hrane, materijala i roba i energije, ili, ukratko, resursnom ekonomijom, dok se 11. glava bavi najvažnijim odnosima izmeu resursa, ekonomskog rasta i okolinskih pitanja, koja sve više zabrinjavaju itav svijet.
242 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 9.1. PRIRODNI SISTEMI I RESURSI Pojam resursi se upotrebljava u razliitim kontestima. Ekonomisti taj pojam upotrebljavaju kada opisuju faktore proizvodnje. Naprimer, pojam fiziki resursi upotrebljavaju kada žele vrednovati doprinos prirodnih sirovina u proizvodnji energije, hrane ili materijala; pojam finansijski resursi kada žele prikazati potrebe za investicijama u nove kapacitete i nove tehnologije, a pojam humani resursi kada žele ukazati na potrebe za stvaranjem inovacija ili managementom business procesa. Pod ovim pojmom environmentalisti podrazumijevaju robe i usluge koje se proizvode u prirodnim ekosistemima, a, esto, taj pojam upotrebljavaju i kada vrednuju uticaj antropoloških sistema na produktivnost prirodnih ekosistema. Rije resursi tehnolozi upotrebljavaju u kontekstu izvoenja operacija ekstrakcije prirodnih materijala iz prirodnih ekosistema ili u kontekstu njihove prerade u poluproizvode, materijale ili gotove proizvode. U ekonomskom životu se pojam resursi simultano upotrebljava sa faktorima proizvodnje.1 Naprimjer, klasina proizvodna funkcija: Q = f (L, K, D, E) u kojoj je Q maksimalna koliina outputa za date vrijednosti faktora proizvodnje, L koliina utrošenog rada, K koliina utrošenog kapitala, D koliina utrošene zemlje i E koliina potrošene energije, sadrži prirodni kapital u obliku zemlje i to ne samo izraženo kroz njenu površinu, nego i kroz njenu plodnost i biološki potencijal za rast. Meutim, ovakvo prikazivanje prirodnog kapitala nije dovoljno iz najmanje dva razloga. Prvo, vrijednosti za površinu zemlje mogu sadržavati zalihe neobnovljivih i obnovljivih prirodnih resursa koje uestvuju u raznim inputima proizvodnih procesa na podrujima koja su dosta udaljena od njihovih nalazišta. Drugo, konvencionalna interpretacija zemlje i energetskih resursa ignorira itav niz proizvodnih usluga koje obavljaju okolinski resursi, i koji, bez posebnog finansijskog zaraunavanja, vrše: (i) asimilaciju otpada i njihovo procesiranje u ekosistemima, (ii) – direktno obezbjeivanje okolinskih inputa (isti zrak, voda za pranje i kuhanje) i (iii) – održavanje procesa koji obezbjeuju isti zrak, reguliraju plodnost tla, podržavaju fondove održivih resursa (ribe, drvo) i reguliraju tokove vode u rijenim slivovima i akvatorijama. Ako se resursi posmatraju samo kao sinonim koji je vezan za faktore proizvodnje roba i usluga za zadovoljavanje potrošnje, onda dobijamo restriktivnu definiciju resursa, koja ne prikazuje mnoge njihove korisne aspekte. Naprimjer, ako se pojam zemlja interpretira šire, vidjeemo da zemlja kreira mnoge korisnosti kao što su klima, ugodan život, rekreacija, lijep pogled itd. Svi prirodni resursi kreiraju vrijednosti direktno (potrošnja okolinskih prijatnosti) i indirektno (proizvodnja roba i usluga). Zbog njihove multifunkcionalne uloge i nemogunosti da se preciznije definiraju, izmjere i vrednuju njihovi doprinosi ekonomskom rastu, njihovi troškovi i korisnosti se ne mogu prikazati potpuno objektivno. Jedan dio odnosa troškovi/beneficije se svakako mogu prikazati tržišnim cijenama, ali je drugi, vei dio, potpuno “slobodan” u monetarnom smislu. Neuraunavanje te „slobode“ je logino ako je u pitanju neograniena ponuda resursa ili ako su u pitanju non-rival usluge. Meutim, kako ekonomske aktivnosti rastu sa vremenom, najvei broj resursa poinje biti sve oskudniji, kako sa aspekta direktnih, tako i sa aspekta indirektnih korisnosti. Oni, ustvari, postaju ili preeksploatirani ili degradirani.
Dobra i usluge prirodnih sistema Blagostanje humane civilizacije se ne može zamisliti bez prirodnih sistema planete (dodatak 9a.). Oni ovjeanstvu pružaju brojna dobra i usluge, kao što su, naprimjer, hrana, ista voda, ogrijevno drvo, vlakna, spreavanje epidemija bolesti, poplava, suša, lokalnih i globalnih klimatskih promjena. Oni ljudima obezbjeuju i duhovna, rekreacijska, obrazovna i ostala nematerijalna dobra. Promjene u raspoloživosti tih 1
Perman at al. (1996).
Glava 9: Prirodni kapital
243
dobara i usluga mogu ugroziti mnoge aspekte humanog blagostanja, poev od ekonomskog rasta, zdravlja, sigurnosti i smanjivanja siromaštva. Rastom ljudske populacije i standarda rastu i potrebe ljudi za dobrima i uslugama prirodnih sistema. Ali, istovremeno, svojim aktivnostima ljudi prekrajaju sposobnost prirodnih sistema i produktivnost stvaranja dobara i usluga. Mnogi signali neodrživosti sadašnjih modela rasta upozoravaju da je management odnosa izmeu ljudi i prirodnih sistema postao vrlo bitan, kako sa aspekta participacije prirodnih sistema u poveanju ljudskog blagostanja, tako i sa aspekta spreavanja ugrožavanja kapaciteta prirodnih sistema za proizvodnju dobara i usluga. Sve ekonomije svijeta zavise od isporuenih dobara i usluga prirodnih sistema. Naprimjer, vrijednost proizvodnje i prerade proizvoda iz drveta je 1990s iznosila 400 milijardi USD godišnje; ribarstvo je u 2000. godini izvezlo 55 milijardi USD proizvoda; globalna poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo raspolažu sa 50% svih globalnih radnih mjesta, a samo poljoprivredni sektor proizvodi hrane i vlakana u iznosu od 1,3 bilijardi USD godišnje.2 Prirodni sistemi su posebno važni za ekonomije zemalja u razvoju. U periodu od 1996. do 1998. godine je poljoprivredni sektor obezbjeivao jednu etvrtinu njihovog ukupnog GDP-a.3 Neka dobra i usluge, naprimjer, domae ribarstvo i proizvodnja ogrijevnog drveta, su posebno važne za najsiromašnije slojeve stanovništva. Ribarstvo je primarni izvor animalnih proteina za jednu milijardu ljudi,4 a više od dvije milijarde ljudi direktno zavisi od energije biomase. Pored toga, siromašni su jako osjetljivi na zdravstvene rizike koji su povezani sa ekosistemima - svake godine nekoliko miliona ljudi umire od malarije, od ega 90% u Africi, gdje je inae problem siromaštva najžeši. U velikom broju usluga ekosistema još uvijek se nije prepoznala njihova globalna važnost ili vodea uloga koju igraju u obezbjeenju potreba pojedinih zemalja ili regija. Naprimjer, terestrijalni i okeanski ekosistemi obezbjeuju ovjeanstvu ogromne usluge apsorbiranjem skoro 60% humanih emisija ugljika, ime se usporava dinamika globalnog zagrijavanja. Mnogi gradovi svijeta imaju niske troškove tretmana otpadnih voda zbog dobrih usluga lokalnih ekosistema, dok se doprinos polinacije svjetskoj proizvodnji 30 glavnih vrsta voa ocjenjuje na 54 milijardi USD. Dakle, “prirodni kapital”, tj. njegovi živi i neživi resursi, su jedna od kljunih determinanti ljudskog blagostanja. ovjeanstvo je, zahvaljujui obilnoj ponudi prirodnog kapitala i novim tehnologijama za poveanje proizvodnje kljunih dobara i usluga prirodnih sistema, do sada uspijevalo da zadovolji potražnju sve veeg broja stanovnika. Naprimjer, u periodu od 1967. do 1982. godine je novim tehnologijama poljoprivredne proizvodnje ostvarena prosjena godišnja stopa rasta proizvodnje žitarica od 2,2%, što je omoguilo ishranu poveanog obima populacije.5 Meutim, poveana ponuda nekih roba, naprimjer hrane, esto znai i smanjenu ponudu drugih roba i usluga kao, naprimjer, kvalitetne pitke vode. Tekua potražnja za robama i uslugama prirodnih sistema raste vrlo brzo i esto potražnja premašuje njihovu ponudu. Predvia se da e u periodu od 1993. do 2020. godine svjetska potražnja žitarica porasti za 40%, a mesa za 60%. Kako ve sada ljudi zahvataju 20% svih rijenih tokova i kako je u 20. stoljeu zahvatanje vode raslo dva puta brže od svjetske 2 3 4 5
ulahovi (2002). Wood et al. (2000). WRI (2000); Matthews et al. (2000); WHO (1997). Pinstrup-Andersen et al. (1997).
244 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj populacije,6 te kako e do 2020. godine potrošnja industrijskog drveta premašiti nivo potrošnje u 1998. godini za 23-55%, to se prognozirana potražnja žitarica u 2020. godini nee moi zadovoljiti daljom konverzijom šumskog i pašnjakog zemljišta u poljoprivredno i poveanim navodnjavanjem. Osim toga, u posljednjih 50 godina je 40% poljoprivrednog zemljišta jako degradirano erozijom, salinizacijom, kompaktizacijom, biološkom degradacijom ili zagaenjem.7 Veze izmeu dobara i usluga ekosistema i determinanti i konstituenti blagostanja su prostorno i vremenski vrlo složene. Neke relacije su trenutne, dok se druge odvijaju sa zakašnjenjem. Naprimjer, pogoršanje sistema za proizvodnje hrane odmah proizvodi glad i neishranjenost, što smanjuje vrijednost humanog kapitala. Historijske emisije ugljika u atmosferu dugorono djeluju na izvore globalnog zagrijavanja. Pojedini veliki okolinski stresovi poveavaju tenzije izmeu država i vode do oštrih i krvavih sukoba. 40% svjetske populacije iz 80 zemalja svijeta pati od nestašice vode.8 Izgradnja visokih brana, pored koristi za navodnjavanje i proizvodnju struje, može stvoriti nove stresove – poveanje obima parazitskih i infektivnih bolesti i masovne migracije ljudi sa podruja koja e se potopiti.9
Klasifikacija prirodnih resursa SLIKA 9.1. Klasifikacija resursa Neobnovljivi
Izvori materijala
Izvori energije
Obnovljivi
Kemijske sirovine za mnoge procese
Metali, kamen, cement
Guma, drvo, tekstil, papir
Kemijske sirovine i mediji za procese
Fosilna ugljikova jedinjenja
Minerali
Biljke, životinje itd.
Zrak i voda
Ugalj, nafta, prirodni plin
Geotermalna energija, uranij
Alkohol, izmet, drvo
Ekstraktivni
Energija vjetra Energija valova Energija plime
Solarna svjetlost
Solarna energija
Neekstaktivni
Izvor: ulahovi (2002)
Ovaj kratki uvid u prirodne sisteme je bio neophodan zbog jasnijeg definiranja suštine i pojma prirodnih resursa. Naime, pod ovim pojmom podrazumijevamo sve okolinske resurse planete, bez kojih je nemogue odvijanje života ljudi, te proizvodnja roba i usluga. Prirodni resursi su sve zalihe ili sve koliine svih organskih i neorganskih materija žive i mrtve prirode, koje se nalaze u okolinskim sferama planete, a koje su sada, ili e biti u budunosti, raspoloživi za humanu direktnu ili indirektnu upotrebu (slika 9.1.). 6 7 8 9
Shiklomanov (1997). WRI et al. (2000). Gleick (2000). World Commission on Dams (2000).
Glava 9: Prirodni kapital
245
Prirodni resursi služe ili za dobijanje energije ili za dobijanje materijala. Njih možemo klasificirati u dvije kategorije: (i) - obnovljive resurse, koji su rezultat funkcioniranja prirodnih procesa koji se mogu fiziki ili biološki regenerirati u relativno kraem vremenskom periodu (naprimjer voda, biljke i životinje) i (ii) neobnovljive resurse, koje je nemogue regenerirati sa aspekta normalnih vremenskih dimenzija. Pored toga, sve resurse možemo klasificirati i po nainu dobijanja na: (i) - ekstraktivne tj. resurse koji se izvlae iz bioloških (biljke i životinje) ili fizikih (fosilna goriva, mineralne strukture tla itd.) struktura i (ii) neekstraktivne, tj. resurse iji su tokovi direktno na raspolaganju (zrak, voda, sunana svjetlost).
Obnovljivi prirodni resursi Obnovljivi prirodni resursi se obnavljaju prirodnim procesima. Njihova koliina u datom trenutku zavisi od protekle potrošnje. Zalihe bioloških resursa kao što su, naprimjer, populacije riba i životinja, šume i druge biomase su obnovljive, ali mogu biti i iscrpljive. Ako je obim resursnih zaliha ili nivo resursne populacije dovoljno veliki, a okolinski uslovi benigni, potrošeni resursi se mogu regenerirati biološkim procesima rasta. Meutim, ako se ti resursi troše iznad svojih granica rasta, mogue je smanjivanje njihovih zaliha. Kao ilustraciju ovog procesa regeneracije upotrijebiemo jednostavan matematiki okvir. Ako sa St definiramo zalihe resursa na poetku perioda t, sa Ht koliinu resursa potrošenu u periodu t, i sa Gt novoproizvedenu koliinu resursa u periodu t, možemo izraunati promjenu zaliha od jednog do drugog vremenskog perioda sljedeom jednainom: St = St-1 - St = Gt - Ht Rast prirodnih resursa je funkcija dvije promjenljive: postojeih zaliha resursa i noseih kapaciteta (engl. carrying capacity) okoline, tj. najvee koliine resursa koja postoji u prirodi i koju ovjek nikada nije trošio. Ako je zaliha resursa jednaka noseem kapacitetu okoline, rast e biti jednak nuli, jer ne postoji prostor za dodatni rast. Ako je odreeni nivo zaliha resursa blizu noseeg kapaciteta okoline, niži nivo zaliha e voditi ka veem rastu. Ali, ako su zalihe resursa suviše niske, onda e stopa rasta zaliha zavisiti od koliine zaliha. Naprimjer, kod riba ili životinja, ukoliko zbog izlovljavanja ili prevelikog lova i potrošnje ostane samo mali broj vrsta, smanjie se njihova reproduktivna sposobnost i nee doi do regeneracije zaliha.
Rast resursa za period, G
SLIKA 9.2. Rast obnovljivih resursa Maksimalni održivi prinos
Optimalne zalihe, S*
Nosei kapacitet Zalihe resursa, S
Slika 9.2. prikazuje rast obnovljivih resursa kao funkciju njihovih zaliha. Taan oblik krivulje zavisi od vrste resursa. Žive vrste koje se mogu reproducirati brzo, mogu dostii vrh krivulje (maksimalni održivi prinos) kada su zalihe vrlo male u odnosu na nosei kapacitet. Za vrste koje se reproduciraju vrlo sporo, maksimalni rast e se dogoditi na najvišem nivou zaliha u odnosu na nosei kapacitet (vrh krivulje je pomjeren udesno). Vrh krivulje ili maksimalni održivi prinos, je najvea koliina resursa koja se može proizvesti za odreeni vremenski period bez umanjivanja resursa za budue korištenje. Ovom maksimalnom održivom prinosu
246 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj odgovara optimalna zaliha resursa S*. Za resurse koji nikada nisu bili korišteni, zalihe su jednake noseem kapacitetu. Ako se zatim resursi koriste po maksimalnom održivom prinosu, zalihe e se privremeno smanjiti prije stabiliziranja na optimalnom nivou S*. Ako je u dužem vremenskom periodu korištenje resursa vee nego što je maksimalni održivi prinos, zalihe e pasti ispod take S* i ii prema nuli. To znai da se u toj zoni zalihe resursa ne mogu obnavljati jednostavnim reduciranjem korištenja do nivoa maksimalnog održivog prinosa. Za restauraciju zaliha resursa do optimalnog nivoa e biti potreban neki period korištenja ispod maksimalnog održivog prinosa. Nažalost, kod mnogih obnovljivih prirodnih resursa je njihovo korištenje iznad maksimalnog održivog prinosa. Jedan od najistraženijih sluajeva se odnosi na prekomjerno izlovljavanje riba. Naprimjer, kompanija Georges Bank, sa obala Nove Engleske, SAD, gdje je održivi rast osnovnih vrsta riba iznosio 99 miliona tona riba godišnje, je 1960s ulovila 682 hiljada tona ribe godišnje, da bi 1993. godine ulov kompanije, iako su njeni ribari upotrebljavali najmoderniju tehnologiju, pao na svega 30 hiljada tona. Drugi važni obnovljivi resursi koji su osjetljivi na prekomjernu potrošnju, su podzemni rezervoari svježe vode. Ako se iz njih ispumpava više vode nego što iznosi njihovo prirodno punjenje, ti rezervoari e ubrzo postati nekorisni. Naprimjer, u pojasu Gaze, ekstenzivno ispumpavanje pitke vode iz podzemnih rezervoara, koji se nalaze blizu morske vode, su prouzrokovali prodor morske vode u rezervoare. Procjenjuje se da e, ukoliko se ispumpavanje vode nastavi sadašnjom dinamikom, u sljedee dvije ili tri decenije doi do potpunog kolapsa podzemnih rezervoara pitke vode u itavom pojasu Gaze.10
Neobnovljivi resursi Neobnovljivi resursi su fiksne koncentracije prirodno nastalih tenih, vrstih ili plinskih materijala u ili na kori zemlje, koji se nalaze u takvom obliku u kojem je njihova ekstrakcija sada ili u budunosti ekonomski izvodljiva. Prema shemi iz tzv. McKelvey matrice, svi resursi se u odnosu na njihovu geološku dimenziju mogu klasificirati na identificirane i neotkrivene resurse.11 Identificirani resursi su depoziti, koji imaju poznatu lokaciju, koncentraciju, kvalitet i kvantitet ili koji se mogu geološki pouzdano procijeniti. Identificirani resursi se dalje mogu klasificirati na: (i) - dokazane resurse, koji mogu biti potvreni (njihova lokacija, kvantitet i kvalitet su poznati) ili vjerovatni (njihova lokacija, kvalitet i kvantitet se baziraju na ocjenama postavljenim ispitivanjem uzoraka) i (ii) - mogue resurse, iju je lokaciju, kvalitet i kvantitet vjerovatno mogue utvrditi na osnovu provjerene ocjene bazirane na sadašnjim tehnologijama utvrivanja i eksploatacije resursa. Rezerve resursa sainjavaju svi dokazani i vjerovatni resursi, dok su neotkriveni resursi oni resursi za koje se pretpostavlja da postoje pod analognim geološkim uslovima. Sva ostala nalazišta su nekovencijalni materijali, koje nije mogue tehniki ili ekonomski ekstrahirati. Granica izmeu rezervi, resursa i ostalih nalazišta je postavljena ekonominošu eksploatacije. Razvoj novih tehnologija ispitivanja i ekstrakcije resursa, ili promjene relativnih cijena pojedinih resursa zahtijeva reviziju te granice. Naprimjer, proizvodnja materijala bespovratno smanjuje rezerve i iscrpljuje depozite, dok otkrivanje novih nalazišta dodaje novoutvrene rezerve i resurse starim. Cijene resursa poveavaju ili smanjuju rezerve ili resurse prekategorizacijom resursa u rezerve i obratno. Tehnološka unapreenja 10 11
UNEP (2002). US Bureau of Mines and US Geological Survey (1976).
Glava 9: Prirodni kapital
247
kontinuirano prebacuju resurse u kategoriju rezervi, a tehnološki progres može znatan dio nekonvencionalnih materijala i materijala sa niskom koncentracijom unaprijediti u resurse. Za ilustraciju odnosa izmeu resursa i rezervi uzeemo primjer nafte, koja u komercijalnoj potrošnji energije uestvuje sa 40%. Nakon poetnog sporog rasta potrošnje, proizvodnja nafte se od 1960. godine do danas utrostruila (slika 9.3.). Podaci o rezervama, proizvodnji i novoutvrenim rezervama (tabela 9.1.) za period od 1945. do 2002. godine ukazuju na model koji je est kod neobnovljivih resursa. Iako je proizvodnja u proteklim periodima bila visoka u odnosu na rezerve, obim rezervi je stalno rastao. Ili, drugim rijeima, mnogo više nafte je otkriveno nego što je potrošeno. Naprimjer, u periodu od 1945. do 2002. godine je ispumpano 925 milijardi barela nafte, ali je otkriveno novih 1.922 milijardi barela nafte.
SLIKA 9.3. Svjetska proizvodnja sirove nafte, 1900-2002 30
Milijardi barela na dan
25 20
15 10
2000
1980
1960
1940
1920
0
1900
5
Izvori: Jenkins (1977); U.S Department of Energy, Energy Information Administration (2003).
TABELA 9.1. Svjetska proizvodnja sirove nafte i rezerve (milijardi barela) Rezerve na poetku perioda - proizvodnja + dodaci rezervama = rezerve na kraju perioda
1945-1960 51 77 318 291
1961-1970 291 119 439 611
1971-1980 611 205 242 648
1981-1990 649 217 577 1.009
1991-2002 1.009 307 346 1.048
Izvori: Adelman (1995), BP (2003).
Kako je nafta neobnovljivi izvor, pitanje kada e se nafta zaista iscrpiti se namee samo po sebi. Jedna studija, koja je analizirala 40 raznih procjena konanih rezervi nafte, je pokazala da se kod 70% procjena konane rezerve nafte kretale u intervalu od 2,0 do 2,4 bilijardi barela.12 Ako uzmemo u obzir najveu procjenjenu vrijednost kao ukupnu koliinu zaliha nafte prije nego što ju je ovjek poeo trošiti, injenicu 12
Woodward (1993); World Resources Institute (2000).
248 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj da je do kraja 2002. godine bilo potrošeno 40% svih zaliha, da je još ostalo 11% otkrivenih zaliha i da e se otkriti 16% novih zaliha, može se izraunati da e, pod uslovima sadašnje potrošnje od 25 milijardi barela godišnje, nafte biti još za 57 godina. Meutim, potrošnja nafte je u periodu od 1983. do 2002. godine rasla po stopi od 1,2% godišnje. To znai da e se zalihe nafte iscrpiti za 43 godina.
TABELA 9.2. Potencijal potrošnje nekih minerala, godine, baza potrošnja 1977 Ocjenjene krajnje iskoristive rezerve 340 2.657 162 618 68.066 102 8.455 5.119 1.601 630 6.897
Poznate rezerve 45 117 10 21 23 9 50 2.736 481 65 30
Bakar Željezo Olovo Cink Aluminij Zlato Uran Ugalj Fosfor Molibden Sumpor
Ocjenjena totalna raspoloživost 242 x 106 1815 x 106 85 x 106 409 x 106 38.500 x 106 57 x 106 14.855 x 106 n.a. 870 x 106 422 x 106 n.a.
Izvor: Weil (2005)
SLIKA 9.4. Željezo, cijene vs troškovi po jedin. Troškovi po jedinici Cijena
120
250
100
200
80
150
60
100
40
50
20
0
0 1890
1910
Izvor: Brown and Field (1978).
1930
1950
1970
Cijena (USD/toni)
Troškovi po jedinici (USD/toni)
300
Za procjenjivanje ukupne koliine ostalih minerala se upotrebljava više mjerila. Totalna raspoloživost minerala je mjerilo koje se odnosi na ukupne koliine nekog minerala u zemljinoj kori. To mjerilo je informativnog karaktera, jer ono obuhvata i rude sa malom koncentracijom minerala, ije iskorištavanje uope nije mogue. Mnogo je realnije mjerilo koje se odnosi na iskoristive rezerve, tj. mjerilo koje pokazuje ukupnu koliinu svih rezervi minerala, koja se može eksploatirati. Vidjeli smo da je ovo mjerilo okvirno, jer zavisi od kretanja cijena minerala i razvoja tehnologije. Ako se ova dva mjerila uporede, može se sa velikom vjerovatnoom zakljuiti da rezerve minerala još dugo nee biti ograniavajui faktor za ekonomski rast (tabela 9.2.). Intenzivna upotreba materijala, koja je procvjetala u 20. stoljeu, ima svoje duboke korijene. Od industrijske revolucije do danas su
Glava 9: Prirodni kapital
249
tehnološke, socijalne i ekonomske promjene razvijale ekonomije koje ekstrahiraju, prerauju, troše i odlažu u okolinu ogromne koliine materijala.13 Primjer željeza, simbolnog materijala industrijske revolucije i skoro cijelog 20. stoljea, ilustrira nain na koji tehnološki napredak vue potrošnju (slika 9.4.). 1879. godine je otkriven proces izrade elika iz jeftinijih ruda, što je skresalo troškove proizvodnje za 80–90%. Jeftiniji elik je proizvodnju elika usmjerio ka vrhuncima. U periodu od 1870. do 1913. godine se proizvodnja elika u Velikoj Britaniji, Njemakoj i Francuskoj poveala 83 puta. Dalje inovacije u metalurgiji i robusna potražnja u periodu od 1913. do 1995. godine je ponovo poveala svjetsku proizvodnju elika. Slini trendovi su se odvijali i u proizvodnji drugih metala. Naprimjer, 1900. godine nije bilo ekonomino proizvoditi bakar iz ruda koje su sadržavale manje od 3% metala, a danas je, zahvaljujui novim tehnologijama, mogua ekonomina proizvodnja bakra iz ruda sa 0,3% metala, što je raširilo lokacije vaenja rude i povealo proizvodnju bakra u 20. stoljeu za preko 22 puta.14 Razvoj transporta i proizvodnje energije je doveo do još veeg booma potrošnje materijala. Ekspanzijom cestovnih, kanalnih, željeznikih i avionskih mreža je olakšana dostava velikih koliina materijala do tvornica i tržišta. Raspoloživost jeftine nafte je uinilo proizvodnju materijala još jeftinijom, što je ekspandiralo industriju materijala i održavalo cikluse ekspoatacije i proizvodnje u stalnom pokretu. Ali, vjerovatno, najvee zasluge za eksploziju ekstrakcije i prerade materijala ipak pripadaju ogromnim ekonomskim povlasticama, subvencijama, grantovima i drugim pogodnostima koje su sve države obezbjeivale rudarima i proizvoaima materijala.
SLIKA 9.5. Proizvodnja materijala u svijetu, 1963-1995
Sintetika
Proizvodnja (milijardi tona)
8 Proizvodi iz drveta 6
Metali
4 Minerali 2
0 1963
1970
Izvor: Gardner and Samprat (1998).
13 14
Stearns (1993). Gardner and Samprat (1998).
1980
1990
1995
250 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Rast industrije i uvoenje standardizacije dijelova i novih naina organizacije proizvodnje, prvo u automobilskoj industriji, a zatim i u drugim industrijama (bijela tehnika, radio i druge potrošake robe), dali su sline rezultate. Urbanizacija i raanje srednje klase, te kreditno finansiranje potrošnje je definitivno stvorilo potrošako društvo. Ono je još više pospješilo potrošnju klasinih materijala, te stvaranje sasvim novih materijala (plastine mase, biomaterijali itd). Vojni faktor je, takoer, bio zaslužan za proizvodnju mnogih novih materijala (aluminij, amonijak, poljoprivredne hemikalije) koji su poslije Drugog svjetskog rata našli primjenu u masovnoj proizvodnji. Naprimjer, kao rezultat tzv. „zelene revolucije“, je proizvodnja vještakih ubriva poveana sa 4 miliona tona u 1950. godini na 129 miliona tona u 1996. godini.15 „Zlatne godine“ obnove donijele su novu eksploziju proizvodnje i portrošnje materijala. U mnogim zemljama u razvoju je zapoeo razvoj industrije; odvijala se obnova i rekonstrukcija ekonomije starih industrijskih nacija kao i izgradnja infrastrukture, što je sve zajedno dovelo do snažnog rasta potrošnje materijala (slika 9.5. i dodatak 9b.). Naprimjer, 1995. godine je izvaeno ili proizvedeno 10 milijardi tona industrijskih i graevinskih minerala, metala, drveta i proizvoda iz drveta, te sintetikih materijala, duplo više nego 1963. godine, i to bez skrivenih tokova materijala, koji su znatno vei.
9.2. PRIRODNI RESURSI I EKONOMSKI RAST Resursi i ekonomski rast Sve do industrijske revolucije je plodna zemlja bila najvažniji prirodni resurs koji je odreivao dinamiku ekonomskog rasta. Važnost zemlje nije iznenaujua, jer je prije industrijalizacije ona bila mnogo važniji faktor proizvodnje nego kapital. Novonaseljene, plodnom zemljom obdarene zemlje, su u 19. stoljeu bile najbogatije zemlje svijeta. Naprimjer, 1870. godine su Australija, SAD i Kanada imale vee realne plae nego bilo koja evropska zemlja, dok je od evropskih zemalja samo Velika Britanija imala vee realne plae od Argentine. Ove zemljom bogate zemlje su postale magnet za mnoge migrante: za samo stotinu godina (od 1820. godine) 60 miliona Evropljana je otputovalo u „novi svijet“.16 Paralelno sa tokovima rada su se poeli globalizirati i finansijski tokovi. Veliki dio razvoja Novog svijeta je finansiran iz Evrope, pa je rast mnogih zemalja zapadne hemisfere bio „pokretan resursima“, a bogatsvo prirodnim resursima primarna determinanta ekonomskog uspjeha. Meutim, neke zemlje bogate prirodnim resursima nisu imale trajan ekonomski rast. Naprimjer, Meksiko i Peru su, zbog svog bogatstva u srebru i zlatu, bile najvažnije španske kolonije, ali, uprkos tome, nisu ostvarili održivi rast. U 19. stojeu su mnoge resursne zemlje doživjele procvat u proizvodnji pamuka (Egipat), bakra (ile), šeera (Kuba), kafe (Brazil, Kolumbija i Kostarika), guana (Peru) i nitrata (ile), ali su te zemlje kasnije izgubile podlogu za utemeljenje faktora koji obezbjeuju dugoroni rast. I nakon Drugog svjetskog rata su odnosi izmeu ekonomskog rasta i obdarenosti prirodnim resursima bili nejasni. Mnoge zemlje su, posebno zemlje izvoznice nafte iz Perzijskog zaliva, zahvaljujui energetskim resursima preko noi postale bogate. Ali, postoje i brojni primjeri gdje su zemlje siromašne resursima, ukljuujui i Japan, ostvarile snažan rast, ili primjeri gdje su zemlje izuzetno bogate resursima, kao naprimjer Nigerija i Rusija, ostale i dalje siromašne. 15 16
Brown at al. (1998). O’Rourke and Williamson (1999).
Glava 9: Prirodni kapital
251
Za ocjenu uloge prirodnih resursa u ostvarivanju prihoda, koristiemo metodologiju i podatke Svjetske banke o prirodnom kapitalu. Po Svjetskoj banci, prirodni kapital neke zemlje je vrijednost njene poljoprivredne površine, pašnjaka, šuma i podzemnih resursa, ukljuujui metale, ugalj, naftu i prirodni plin.17 Za razliku od fizikog i humanog kapitala, prirodni kapital se ne stvara investicijama, nego on predstavlja postojee resurse nezavisno od humanih aktivnosti. Generalno, prirodni kapital i GDP per capita su u pozitivnim relacijama: zemlje sa više prirodnog kapitala imaju više prihode (slika 9.6.). Ali, postoje i brojni izuzeci od pravila da resursi ine zemlje bogatijim. Belgija, Japan i Švicarska spadaju u grupu zemalja koje su najsiromašnije prirodnim kapitalom, ali spadaju i u grupu najbogatijih zemalja svijeta. Mnoge zemlje, meu kojim su Nigar, Gvineja Bisao, Venecuela i Ekvador, su bogate resursima, ali imaju niske prihode.
SLIKA 9.6. Prirodni kapital vs GDP per capita, u USD Argentina
100.000 Japan
Švicarska
SAD
Meksiko
Norveška
ile
Novi Zeland
GDP per capita, 2000
Belgija 10.000
Kanada
Mauricijus Brazil Južna Koreja Peru Egipat
Australija Venecuela Saudi Arabija Kostarika Ekvador
Mozambik 1.000
Kolumbija Niger
Malavi Tanzanija
100 100
1.000
Gvineja Bisao
10.000
100.000
Prirodni kapital per capita, 1997
Izvori: World Bank (1997); Heston et al. (2002).
Sve to, ustvari, znai da su prirodni resursi korisni za ekonomski rast, ali nisu niti obavezni niti dovoljni faktori za postizanje ekonomskog rasta. Ako se sline analize naprave sa stopama rasta prihoda, može se doi do zakljuaka koji još manje favoriziraju prirodne resurse. Neke studije su, istražujui ulogu prirodnih resursa preraunavanjem udjela prirodnog kapitala u ukupnom nacionalnom blagostanju (zbir prirodnog, fizikog i humanog kapitala), došle do zakljuka da su u periodu od 1965. do 1998. godine zemlje u kojima prirodni kapital predstavlja veliki udio nacionalnog blagostanja, rasle sporije nego zemlje u kojima prirodni kapital predstavlja mali udio nacionalnog blagostanja. Neke druge studije su pokazale da su zemlje bazirane na prirodnim resursima u periodu od 1970. do 1990. godine imale sporiji rast izvoza nego zemlje koje se nisu oslanjale na takav izvoz. To znai da zemlje u kojima u izvozu dominira izvoz primarnih proizvoda, u principu spadaju u grupu najsiromašnijih zemalja svijeta (slika 9.7.). 18 17 18
World Bank (1997). Gylfason (2001); Sachs and Warner (2001).
252 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 9.7. Primarni izvoz u ukupnom izvozu vs GDP per capita
GDP per capita, 1995 (USD)
100.000 Finska Norveška Švedska Danska 10.000
Island Sejšeli
Saudi Arabija
Novi Zeland
Meksiko
Venecuela Obala Slonovae
1.000 Ekvador Kongo Nigerija 100 0,0
Ruanda 0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
Udio primarnog izvoza u ukupnom izvozu u 1995
Izvor: Gylfason (2001).
Resursno „prokletstvo“ Obilje prirodnih resursa esto podstie ekonomski rast, ali to obilje ponegdje esto daje razoaravajue efekte. U literaturi se ovaj fenomen negativnih iskustava koja efektivno usporavaju ekonomski rast, naziva „resursno prokletstvo“. Izvori ovog prokletsva se nalaze u kulturološkim i ekonomskim faktorima.
Potrošnja Resursno prokletsvo se esto ispoljava u zemljama u kojima se prihodi po osnovu otkria novih koliina resursa ili brzog poveanja njihovih cijena naglo poveavaju. Meutim, pravi problemi tih zemalja poinju kada se resursi poinju iscrpljivati, kada cijene na svjetskom tržištu padaju, kada zemlja uvoznik pronae neki odgovarajui supstitut, ili kada na svjetsko tržište stupi neki novi proizvoa resursa. Naime, visoki poetni prilivi prihoda ostvareni iz izvoza resursa, se uobiajeno pretvaraju u rast potrošnje, koja naraste na nivo koji se nakon prestanka resursnog booma ne može održati. Takve zemlje imaju niže stope štednje, koje ne obezbjeuju rast koji može da održava novostvorenu potrošnju. U nekim zemljama stanje je još gore. Tokom resursnog booma se vlade mnogih zemalja u razvoju ponašaju tako kao da se prihodi od izvoza resursa nikada nee ni smanjiti ni presušiti. One se na raun oekivanih buduih prihoda zadužuju na tržištima svjetskog kapitala, posuene novce investiraju u sumnjive javne investicijske projekte, a kada se resursni boom završi, one ne mogu ak ni da servisiraju otplate inozemnih dugova.19 Neki izvori „resursnog prokletstva“ se nalaze u modelima potrošnje resursa u proizvodnji outputa. Posebno ilustrativna je potrošnja energije, bez koje je nezamislivo obavljanje bilo kakvih ekonomskih aktivnosti i života uope. Generalno, potrošnja energije raste sa rastom prihoda per capita. Ali, najbogatije zemlje troše deset puta više energije nego najsiromašnije zemlje.20 19 20
Rodriguez and Sachs (1999). Ako pretpostavimo da svi ljudi troše onoliko energije per capita koliko troše ljudi iz grupe najrazvijenijih zemalja svijeta ili SAD, onda bi svjetska potrošnja energije porasla 3,3 puta, odnosno 4,9 puta.
Glava 9: Prirodni kapital
253
Za ocjenu uloge resursa u proizvodnji korisno je pogledati koncept resursnog intenziteta u proizvodnji, tj. koliinu resursa koja je potrebna za proizvodnju jedne jedinice outputa. Ovaj koncept može objasniti meusobne relacije izmeu ekonomskog rasta, rasta populacije i rasta potrošnje resursa. Ako sa y oznaimo GDP per capita, sa L veliinu populacije, sa I resursni intenzitet, i sa R potrošnju resursa, onda jednaine za resursni intenzitet i potrošnju resursa možemo napisati u sljedeem obliku: I = R/yL; R = IyL Gornje jednaine znae da, generalno, zemlje koje su bogatije prirodnim resursima troše više resursa za proizvodnju jedinice GDP-a nego zemlje siromašnije resursima. Meutim, treba imati u vidu i injenice da intenzitet korištenja može porasti ili pasti u zavisnosti od tehnoloških promjena, promjena u kompoziciji outputa (naprimjer robe vs usluge), promjena u cijenama resursa i promjena u cijenama resursa u trenutcima supstitucije resursa. Naprimjer, kao odgovor na poveanje cijena energije u periodima naftnih šokova je energetski intenzitet SAD u periodu od 1973. do 2000. godine padao po stopi od 1,9% godišnje.
Dinamika industrijalizacije Sljedei izvori „resursnog prokletstva“ su vezani na distorziju strukture ekonomije koju prouzrokuju kratkorone beneficije i dugoroni troškovi nastali kao rezultat izvoza prirodnih resursa i uvoza industrijskih roba za vlastitu potrošnju. Ova orijentacija prema uvozu industrijskih roba e prouzrokovati kontrakciju vlastitog industrijskog sektora. Ako su efekti kratkoroni, kontrakcija predstavlja efikasno prilagoavanje konkurenciji. Ali, opasnost vreba na drugoj strani. Preraivake industrije su industrije sa najbržim tehnološkim progresom pa e zemlje koje uvoze industrijske proizvode zakasniti da se prikljue tehnološkom progresu i tehnološki e sve više zaostajati za zemljama koje nemaju prirodne resurse. Ovaj proces u kojem domai prirodni resursi ostvaruju dugorone štetne uticaje na domae industrijske sektore, u strunoj literaturi se susree pod nazivom „holandska bolest“ (engl. Dutch disease). Jedan od najeklatantnijih primjera „holandske bolesti“ se odnosi na dogaanja u Španiji nakon otkria i osvajanja Novog svijeta. Naime, Španija je, zahvaljujui enormnom prilivu srebra i zlata iz Amerike postala jako bogata zemlja. Ovaj priliv je na špansku ekonomiju prouzrokovao iste efekte kao da su izvori resursa bili u samoj Španiji - srebro i zlato su razmjenjivani za industrijsku robu iz drugih evropskih zemalja. Ali, kada su se tokovi srebra i zlata umanjili ili presahli, zemlje koje su razvijale industriju ili triagularnu trgovinu (Portugal, Holandija) su napredovale, a Španija je poela ekonomski nazadovati. Efekti resursa na ekonomski rast zavise prvenstveno od stepena po kojem eksploatacija prirodnih resursa stimulira ili ometa proizvodnju drugih ekonomskih sektora. Ekstrakcija resursa može stimulirati proizvodnju u drugim sektorima preko uzvodnih veza (engl. backward linkages), u kojima se lokalno proizvedene robe koriste kao inputi u resursnim industrijama, te preko nizvodnih veza, (engl. forward linkages), u kojima se prirodni resursi koriste za proizvodnju drugih roba. U principu, kada su uzvodne i nizvodne veze razvijene, eksploatacija resursa može pokretati cijelu ekonomiju i stimulirati rast ostalih ekonomskih sektora. Razvoj uzvodnih i nizvodnih veza, odnosno ekonomski rast ostvaren na ovaj nain, zavisi od niza faktora kao što su priroda resursa, transportni troškovi, ope stanje ekonomije, veliina zemlje itd. U velikim državama bogatim zemljom, kao što su to, naprimjer, bile SAD u 19. stoljeu, izvoz žitarica i resursima intenzivnih proizvoda je ukljuivao veliku gamu uzvodnih i nizvodnih veza. Ekonomija je trebala strojeve za sjetve i žetve, željeznicu za transport do luka, veliki bankarski sistem za finansiranje svih tih operacija itd.
254 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Meutim, rapidno smanjivanje transportnih troškova u zadnjih 200 godina je uticalo da se sve više prirodnih resursa prerauje u mjestima i državama gdje se ti resursi ne proizvode. Naprimjer, krajem 19. stoljea su, zahvaljujui raspoloživosti domaih ruda željeza i uglja, SAD, Velika Britanija i Njemaka imale ogroman rast svojih metalnih sektora. Ali, nekoliko decenija poslije Drugog svjetskog rata Japan i Južna Koreja su postali najvei proizvoai elika u svijetu, iako su uvozile skoro sav repromaterijal i energiju. Ove oštre redukcije transportnih troškova su zemljama proizvoaima resursa stavile do znanja da se proizvodnja prirodnih resursa ne može racionalno kombinirati sa neracionalnim i neefikasnim uzvodnim i nizvodnim vezama.
Politike U preokretu od „resursnog prokletstva“ do „resursnog blagoslova“ državne mjere i akcije mogu odigrati znaajnu ulogu. Odgovarajue politike mogu prihode od resursa usmjeriti u korisne investicije ili ih ostaviti za „crne“ dane. Takoer, pošto su u veini zemalja industrije za ekstrakciju resursa u vlasništvu ili pod kontrolom države, odgovarajuim politikama se može uspostaviti ili podsticati razvoj uzvodnih i nizvodnih veza izmeu ekstraktivnih i drugih sektora ekonomije. Vlade mogu carinama na izvoz resursa prikupiti dosta sredstava i usmjeriti ih na obezbjeenje javnih dobara (infrastruktura, obrazovanje, zdravstvo). injenica da u mnogim zemljama prirodni resursi ne proizvode ekonomski rast navodi na zakljuak da njihove politike nisu ni efikasne ni efektivne. Mnogi analitiari tvrde da prisustvo prirodnih resursa „tjera“ vlasti da donose lošije politike nego što bi to radile da nemaju resurse. Jednostavno, prirodni resursi mogu imati i toksine efekte na politiki sistem i ekonomski rast. Negativni efekti prirodnih resursa na državne politike se ispoljavaju preko dva kanala. Prvo, prirodni resursi esto vode ka prekomjernom širenju javnog sektora. Napuhavanje državnih budžeta omoguava vlastima da prihode iz resursa legalno ili skriveno raspodjeljuju grupama sa kojima su u politikim ili drugim odnosima, ili sa jakim pojedincima u zemlji. Drugo, poveanjem prihoda, koje e vlasti podijeliti privilegiranim grupama, jaa njihovu mo. Primjer Venecuele u boomu cijena nafte 1970s ilustrira nain na koji se prihodi od prirodnih resursa redistribuiraju u korist favoriziranih grupa: zakljuivanje ugovora bez javne procedure nabavki, transferi velikih iznosa novca preko državnih agencija bez ikakve kontrole, milionski zajmovi bez regulacija, garancija i osiguranja itd. U periodu od 1970. do 1978. godine se veliina javnog sektora u Venecueli udvostruila, a inostrani dug se poveao devet puta.21 Bitka za kontrolu vlasti u cilju prisvajanja dijela prihoda iz prirodnih resursa može imati razliite oblike, od politike moi, politike korupcije, graanskih ratova do strane vojne intervencije. Desetogodišnji rat koji je 1990s raselio treinu polulacije Sijera Leone-a je imao u pozadini izvoz dijamanata. Stanje je još mnogo gore u zemljama u kojima su prirodni resursi neravnomjerno rasporeeni uzduž etnikih linija. Naprimjer, dvadesetogodišnji graanski rat u Sudanu, koji se vodi izmeu politiki dominantnih muslimana na sjeveru i nemuslimanskog, naftom bogatog juga, je do sada prouzrokovao preko dva miliona žrtava. Toksini efekti prirodnih resursa na politiki sistem su najvei u sluaju kada se od prirodnih resursa ostvaruju ogromne ekonomske rente (velike razlike izmeu cijena ekstrakcije i tržišnih cijena). Naprimjer, u Saudi Arabiji troškovi proizvodnje barela sirove nafte su 2000. godine iznose samo 2,5 USD, dok su 21
Karl (1997).
Glava 9: Prirodni kapital
255
prodajne cijene za saudijsku naftu iznosile oko 24 USD po barelu.22 Resursi proizvode visoke rente i kada ekstrakciju obavljaju stranci. Naprimjer, u Angoli ispumpavanje nafte obavljaju inostrane kompanije i za to, jednostavno, uplauju rojalitete angolskoj vladi. Prisustvo resursa koji proizvode rentu ne vodi uvijek ka problemima. U Norveškoj, naprimjer, veliki izvoz nafte i plina svakodnevno puni prihode vlasti, ali je Norveška ipak zemlja koja je „slobodna“ od traženja renti, korupcije i mismanagementa, što je tipino za skoro sve zemlje-izvoznice nafte. I Bocuana, afrika zemlja u razvoju, ima vlasti koje su prilino imune na toksine efekte prirodnih resursa. Uprkos teškoj zavisnosti od proizvodnje dijamanata (33% GDP-a), Bocuana održava stabilnu, demokratsku, efikasnu i poštenu vladu, i ostvaruje stalan ekonomski rast (u periodu od 1960. do 2000. godine GDP per capita je rastao po stopi od 5,2% godišnje).
Imovinska prava Pitanja imovinskih prava i cijena resursa su vezana kako za odnose resursa i ekonomskog rasta, tako i za odnose izmeu resursa, ekonomskog rasta i okoline. Svi resursi se mogu klasificirati prema nainu i stepenu njihove kontrole (pojedinci, korporacije, država). Na jednoj strani resursnog spektra se nalaze plodno zemljište i rude, kod kojih su vlasnika prava generalno dobro uspostavljena, dok se na drugoj strani spektra nalaze ribe u morima, koje su vrlo malo ili nikako pokrivene vlasnikim pravima. Resursi koji nisu pokriveni vlasnikim pravima su znatno osjetljiviji na stepen njihovog korištenja. U primjerima previsoke eksploatacije neobnovljivih resursa, krajnji rezultat se ispoljava u isuviše brzom iscrpljivanju, dok je kod previsoke eksploatacije obnovljivih resursa krajnja konsekvencija ekstrakcija iznad maksimalnog održivog prinosa. U oba primjera odsustvo vlasnikih prava oduzima proizvoau mogunost da ogranii sadašnju proizvodnju u cilju poveavanja buduih zaliha. Naprimjer, ribar koji reducira svoj lov na „svojoj“ teritoriji u cilju održavanja ribljih fondova e vrlo brzo sresti druge ribare kako love „njegove“ ribe. Ili, ako više lica dobije prava na eksploataciju neobnovljivih resursa na nekoj ogranienoj teriroriji, svako takvo lice dobija povlastice da te resurse eksploatira brže nego ostala lica. U literaturi se ove tendencije preeksploatiranja resursa na kojima nisu uspostavljena vlasnika prava nazivaju „tragedija zajednica“ (engl. tragedy of the commons). Ovaj izraz je izronio iz prakse u predindustrijskoj Engleskoj koja je jedan dio seoske zemlje tretirala kao „zajedništvo“ na kojoj su svi stanovnici sela mogli slobodno da vrše ispašu svoje stoke. 1832. godine je ekonomista William Forster Lloyd uoio jak kontrast izmeu zajednike zemlje i privatne zemlje, jer je stoka koja je pasla na zajednikoj zemlji bila slaba i mršava, dok je stoka koja ja pasla na privatnoj zemlji bila uhranjena i zdrava. Naime, dok su vlasnici zemlje limitirali ispaše u cilju sauvanja plodnosti svoje zemlje za budunost, zajednika zemlja je neogranienim ispašama postala neproduktivnom.23 Jedno od rješenja za „tragediju zajednica“ je uspostavljanje vlasnikih prava, ali, ponekad, to nije mogue napraviti (podzemni akvatoriji koji obuhvataju teritorij nekoliko vlasnika zemlje). Alternativni put privatnim vlasnikim pravima je uspostavljanje kontrole korištenja resursa, koja izima u obzir stvorene eksternalitete iz osnova korištenja resursa. Naprimjer, kod zajednikih pašnjaka, vlasti svojim odlukama mogu ograniiti broj grla stoke koji mogu dolaziti na ispašu. 22 23
International Energy Agency (2000). Lloyd (1883); Hardin (1968).
256 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Meutim, pravini management resursnog zajedništva zahtijeva mudru i poštenu vlast koja nije samo u stanju da objektivno odredi koliinu resursa koja se treba iskoristiti, nego koja može da obezbjedi potrebna sredstva za realizaciju takvih odluka. Naprimjer, u mnogim zemljama u razvoju su šume resursi koji se najviše eksploatiraju. Formalno, vlasti posjeduju veinu šumskih resursa, ali su esto nemone da sprijee nelegalnu sjeu. Neka istraživanja su pokazala da je tokom 1990s 80% sjee u brazilskim amazonskim šumama obavljano nelegalno.24 Ili, politika ekspeditivnost (želja da se pobijedi na predstojeim izborima ili da se izae u susret uticajnim grupama) esto favorizira preveliku budžetsku potrošnju. Najteži i najkompliciraniji sluajevi tragedije zajedništva se dogaaju u primjerima kada resurse ne kontrolira neka odreena vlast. To se naroito odnosi na okeane i atmosferu. U zadnjih nekoliko decenija su u cilju ostvarivanja prava na ribarenje mnoge pomorske zemlje proširile svoju jurisdikciju daleko od svojih obalnih linija (naprimjer islandska deklaracija o zoni iskljuenja ribolova bakalara na 200 milja ili 320 kilometara od obale Islanda), ali, uprkos tim zabranama i oranienjima, ogromne koliine riba u meunarodnim vodama su ve izlovljene. Procjenjuje se da je ukupna koliina ulovljenjih riba porasla sa 20 miliona tona u 1950. godini na 84 miliona tona u 1998. godini. Prema podacima Svjetske organizacije za hranu i poljoprivredu (the Food and Agriculture Organization – FAO), u 2000. godini 47% svjetskih fondova riba se eksploatira na nivou maksimalnog održivog prinosa, a 28% iznad tog nivoa.25 Kod atmosfere problem nije u iscrpljivanju resursa nego u zagaivanju. I ovdje je problem tragedije zajedništva u osnovi isti. Pošto nezagaena atmosfera nema konkretnog „vlasnika“, to proizvoai polucija neometano ispuštaju svoje polutanate u atmosferu.
Cijene Cijene prirodnih resursa nisu samo važne sa aspekta njihovih realnih kalkulacija ili tzv. „zelenog“ GDP-a, nego igraju i važnu ulogu u procesima supstitucije i tehnološkog progresa. Visoke cijene resursa obezbjeuju korisnicima podsticaj za pronalaženje supstituta, dok niske cijene resursa podstiu pronalazak tehnoloških rješenja koja takvu proizvodnju ini profatabilnom. Pored toga, treba pogledati i aspekt buduih cijena, tj. da li sadašnje cijene resursa reflektiraju njihove budue oskudice. Mnogi environmentalisti tvrde da sadašnje cijene resursa moraju odražavati njihovu buduu vrijednost. Ako sada neki resurs ima nisku cijenu, ali se oekuje da e zbog oskudice u budunosti imati vrlo visoku cijenu, njegov vlasnik e nastojati da uspori njegovu prodaju kako bi u kasnijim periodima ostvario više prihode po višim cijenama. Ali, manja ponuda e poveati cijene, što e vlasnika resursa natjerati na veu eksploataciju. Suprotno, ako su današnje cijene resursa visoke, a predvianja govore da e u budunosti one biti niže, vlasnik resursa e nastojati da ekstrahira resurse što brže kako bi iskoristio prednosti trenutno visokih cijena. Ovaj višak ponude e sniziti cijene resursa, što e smanjiti ponudu i podii cijene u budunosti. Kako u oba sluaja vlasnici resursa žele da danas ostvare više prihode nego u nekoj dalekoj budunosti, to environmentalistika teza da osnovne cijene resursa trebaju da rastu u skladu sa rastom kamatnih stopa izgleda logina.26 Ali, ovaj mehanizam, po kojem tekue cijene resursa reflektiraju njihove budue oskudice, se može prekinuti iz mnogih razloga (sadašnja sebinost, slabo definirana vlasnika prava, diktiranje cijena od strane kartel proizvoaa, trgovinske barijere).
24 25 26
Schemo (1997). United Nations Food and Agriculture Organization (2002). Hotelling (1931).
Glava 9: Prirodni kapital
257
Sljedei problem se odnosi na dejstvo da su mehanizmi koji povezuju tekue cijene i budue oskudice ustvari samo predvianja. Aktuelne cijene ne moraju biti neminovno cijene koje smo imali u nekom prošlom vremenu. Stvari se ne odvijaju uvijek na nain koji oekujemo. Kod nekih resursa mogu iskrsnuti novi i neoekivani izvori potražnje, dok se kod nekih resursa mogu desiti ili neoekivana otkria ili novi naini njihove supstitucije. Naprimjer, kada je otkriven, cijena aluminija je bila vea od cijene zlata. Ali, otkrie Hall-Heroultovog procesa dobijanja aluminija iz boksita 1886. godine je znatno reduciralo troškove dobijanja aluminija i uinilo ga konkurentnim. I razvoj optikih vlakana je snizio potražnju za bakrom. Iz dugoronih trendova cijena prirodnih resursa se mogu nauiti neke lekcije. Ako njihove cijene lagano rastu sa vremenom, mehanizmi koji povezuju budue oskudice i tekuu produkciju resursa e uglavnom funkcionirati. Ali, ako cijene resursa rastu vrlo brzo, onda je to jasan znak da odluke o sadašnjoj eksploataciji resursa ne uzimaju u obzir njihove budue oskudice.
SLIKA 9.8. Cijene prirodnih resursa, 1862-1999 160 140
Indeks realnih cijena
120 100 80 60 40
1992
1982
1972
1962
1952
1942
1932
1922
1912
1902
1892
1882
1872
0
1862
20
Izvor: Cashin and McDermott (2002).
Ali, provjera gornjih teorijskih principa na dva primjera pokazuje neke druge tendencije. Slika 9.8. pokazuje jasan trend opadanja cijena prirodnih resursa u periodu od 1862. do 1999. godine, koji se prekida samo u trenucima povezanim sa ratovima, ekonomskim usponima i krizama. U cijelom posmatranom periodu od 137 godina su prosjene cijene korpe prirodnih resursa pale za cijelih 83%. Slini trendovi se uoavaju i kod cijena sirove nafte u periodu od 1861. do 2002. godine. I ovdje su se najznaajnije promjene cijena dogodile u godinama arapskog naftnog embarga (1973), iranske revolucije (1979), prvog zalivskog rata (1990-1991) i irake krize (2005-2006). Iako u itavom periodu cijene nafte pokazuju lagani trend rasta, cijene nafte su bile mnogo više osjetljive na politike faktore nego na smanjivanje raspoloživih zaliha. Iz gornjih primjera se može zakljuiti da mehanizmi koji povezuju tekue korištenje resursa sa njihovim buduim cijenama u praksi ne funkcioniraju u skladu sa teorijom. Razvijeni svijet sa visokom potrošnjom resursa podržava njihove niske cijene jer time nastoje da zaštite dostignuti nivo životnog standarda i da zadrže sadašnji model raspodjele svjetskog blagostanja koji radi u njihovu korist.
258 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 9.3. RESURSI I GRANICE RASTA U dosadašnjim raspravama o budunosti ovjeanstva su evidentirani mnogi pogledi i pristupi, koji sainjavaju neku liniju kontinuuma. Na prvom polu kontinuuma su smještena uvjerenja da e sadašnja dinamika rasta humane populacije i njene potražnje ubrzo iscpriti sve osnovne prirodne resurse, što e ovjeanstvo odvesti u resursnu katastrofu. Drugi pol kontinuuma pripada uvjerenjima da dinamika tehnološkog razvoja uope ne daje dokaze za tvrdnju prvih da e sadašnji model potrošnje prirodnih resursa ograniiti budui ekonomski rast. Argumenti kojima se zagovara zaštita prirodnih resursa od prevelike potrošnje su dugo bili religiozni ili moralni. Mnogi ljudi su uvjereni da ovjeanstvo ima obavezu da zaštiti sve ono što je stvorio Bog. Kod mnogih naroda je ovjek kao božija kreacija osnovni kulturološki koncept, iz ega se izvlai etika i duhovna filozofija zaštite prirodnih sistema i prirodnih resursa. Prezervacionisti su još u 19. stoljeu postavili etike i duhovne principe opisa prirode ne kao sistema koji proizvode robe i usluge za humano blagostanje nego kao druga koji je svetinja, bez obzira da li su prirodni resursi oskudni ili ne. Danas se upotrebljavaju neki drugi pristupi i argumenti. Diskusije o odnosima prirodnih resursa i ekonomskog rasta se esto vrte oko koncepta održivog razvoja (glava 1.), uz estu upotrebu argumenata da se resursi ubrzano iscrpljuju i uz tvrdnju da se paralelno sa ekonomskim rastom odvija i kolaps globalnih prirodnih ekosistema, od kojih zavisi humanitet. Takve tvrdnje, kao i prognoze o definitivnoj iscrpljivosti resursa u postindustrijskom društvu i virtualnom svijetu interneta izgledaju mnogo ubjedljivije, objektivnije i naunije nego klasini religiozni i moralni argumenti prezervacionista. Ali, vidjeli smo da postoje brojni problemi u implementaciji koncepta održivog razvoja. Prvo, nejasno je šta su to potrebe (engl. needs), posebno sa stanovišta bogatih zemalja, iji nivo sadašnjih potreba višestruko nadmašuje njihove biološke potrebe. Drugi problem se odnosi na pitanje da li e uope i koliko e biti budui prihodi vei od današnjih. Obje ove varijante mogu biti održive, ali kriteriji održivosti nam nee pomoi u postupku obavljanja sadašnjeg ogdovarajueg izbora. I zadnji problem sa održivim razvojem je taj što ga je mnogo lakše primijeniti u ex post smislu nego u ex ante smislu. Ako oskudica resursa prouzrokuje opadanje životnog standarda, onda e analitiari korektno zakljuiti da je ekonomski rast, kojeg upravo sada prakticiramo, neodrživ. Nasuprot, ako je svjetski prihod per capita u proteklih 200 godina imao stabilan rast, onda je potpuno jasno da je sadašnji model ekonomskog rasta održiv. injenice da su resursi važni za proizvodnju i da imaju ogranienu ponudu esto generiraju prognoze da e resursna ogranienja prigušiti ekonomski rast. Vidjeli smo da je intelektualni otac ove škole mišljenja Thomas Malthus, koji je tvrdio da je „mo populacije toliko superiorna u odnosu na mo zemlje za proizvodnju sredstava za ljudski opstanak, da e prijevremena smrt morati u nekom ili drugom obliku posjetiti humanu rasu“.27 Ovo Malthusovo proroanstvo je bilo generalno, on, naime, nije utvrdio ni datum ni vrijeme ove prognozirane apokalipse.
27
Malthus (1798), Chapter 7.
Glava 9: Prirodni kapital
259
SLIKA 9.9. Meadows prognoza rasta, 1972 Resursi
Populacija
Hrana per capita
Polucije
2100
2050
2000
1950
1900
Output industrije per capita
Izvor: Meadows at al. (1972).
Mnogi Malhusovi „nasljednici“ su o vremenu i prirodi predstojee resursne kataklizme bili mnogo odreeniji. 1865. godine je ekonomista Stanley Jevons prognozirao da e Velika Britanija brzo ostati bez uglja, što e prouzrokovati katastrofalne posljedice. U svojoj procjeni razvoja za 1930s je Englez H. G. Wells tvrdio da je fiksirana ponuda fosfornih ubriva faktor koji e limitirati budui rast.28 Pesimizam o raspoložovosti resursima je dostigla vrhunac 1970s i 1980s, kada su mnogi environmentalisti i meunarodne think thank organizacije objavile tada vrlo uticajne knjige i stavove.29 Ovaj period pesimizma je bio ohrabrivan, nimalo sluajno, valovima rasta cijena, politikog osamostaljivanja Treeg svijeta i kulminacijom hladnog rata. Najtipiniji primjer ovog pesimizma je studija Granice rasta (the Limits to Growth)30, u kojoj su njeni autori pomou kompjuteriziranog „modela svijeta“ prikazali odnose izmeu ekonomskog rasta, stopa nataliteta i mortaliteta, fondova obnovljivih i neobnovljivih resursa i polucije za period od 1900. do 1970. godine, te na osnovu tih trendova izvršili modelsku prognozu dešavanja za period od 1970. do 2100. godine (slika 9.9.). Prema ovako razvijenom modelu, proizvodnja hrane i industrijskih roba bi trebala dostii vrhunac oko 2000. godine, nakon ega e, zbog nedostatka neobnovljivih resursa, proizvodnja hrane i industrijskih roba poeti opadati.
28 29 30
Jevons (1865); Wells (1931). Meadows et al. (1972); Ehrlich (1968 i 1974); Barney (1980). Meadows et al. (1972).
260 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 9.10. Meadows prognoza rasta, 1992.
Output industrije per capita Populacija Resursi
Hrana per capita
2100
2050
2000
1950
1900
Polucije
Izvor: Meadows at al. (1992).
Ove pesimistike prognoze su širom svijeta izazvale brojne kritike reakcije, koje su opovrgle glavne postavke pesimista.31 Meutim, ono što je mnogo znaajnije je injenica da su se ovakva pesimistika predvianja u realnom životu pokazala sasvim pogrešna. Poljoprivredna produktivnost je rasla brže nego populacija, što je omoguilo svijetu da izbjegne masovnu glad, koju je predviao Malthus. Jevons je u svojim analizama potcijenio koliine raspoloživog uglja, sposobnost inženjera za stvaranjem novih tehnologija kao i ulogu koju je nafta odigrala u 20. stoljeu. Meadowsi su potcijenili uticaj tehnoloških promjena i humanog kapitala na proizvodnju resursa i polucije. Njihov pokušaj ponovnog aktueliziranja ranijeg pristupa i novog, optimistinijeg modeliranja (slika 9.10.), nije naišao na neki veliki odjek.32 Meutim, loše raunice proroka propasti ne garantiraju sa e i sadašnji zagovornici optimizma biti u pravu. Iako nema znakova za planetarnu resursnu kataklizmu, ipak se dogaaju lokalizirane resursne katastrofe. Arheolozi stalno pronalaze dokaze prošlih lokalnih katastrofa, od kojih je, možda, najkarakteristinija ona koja se je dogodila na pacifikim Uskršnjim ostrvima. Ova ostrva, prekrivena gustim šumama palmi, je u 400 godini naselilo samo 40 polinezijskih migranata. Naseljenici su imali izuzetne uslove za lako preživljavanje. Na ostrvima je bilo mnogo drveta za izgradnju brodova i naselja, u okolnim okeanskim vodama je riba bilo u izobilju, kao i ptica u šumama, a bilo je i obilje plodne zemlje za uzgoj žitarica i povra. Uz obilje hrane i laku dostupnost ostalih resursa je doseljenika populacija brzo rasla. Na svom vrhuncu, u periodu od 1100. do 1400. godine, su Uskršnja ostrva mogla podržavati lagodan život 10.000 31 32
Simon (1981). Meadows et al. (1992).
Glava 9: Prirodni kapital
261
stanovnika. U tom periodu je ostrvsko društvo bilo toliko bogato da je moglo izdržavali posebnu vrstu umjetnika, koji su u ast lagodnog života klesali goleme statue, koje su danas glavne znamenitosti ostrva. Ali, rast stanovnika je bio vei nego što su ostrvski resursi to omoguavali. Šume su krene brže nego što su se mogle regenerirati, ptice su, kako zbog smanjivanja šumskih površina, tako i zbog prekomjernog lova poele proreivati, pa se je kvalitet drveta za izradu brodova i amaca pogoršavao. Tla su se poela erodirati, stanovnici su poeli meusobne ratove za resurse, a izgradnja statua je potpuno prestala. Kada su Evropljani 1722. godine stigli na Uskršnja ostrva, zatekli su samo 3.000 uroenika, koji su bili znatno ispod nivoa civilizacije koja je klesala statue. Ostrva su bila gola, bez drvea, pa nikome nije bilo jasno kako su velike i teške statue mogle da se odkotrljaju na njihove sadašnje lokacije. Zatucani uroenici su vjerovali da su kamene statue tamo same odšetale. Uskršnja ostrva nisu jedini primjer degradacije civilizacije nastale zbog oskudice prirodnih resursa. Sumerska civilizacija, koja je u treem mileniju stare ere cvjetala u južnom Iraku, je bila prva civilizacija na svijetu koja je razvila pismo; prva civilizacija koja je imala produktivne farme za izdržavanje velike državne birokracije i vojske. Ali, sumerska praksa intenzivnog navodnjavanja je napunila tla vodom, prouzrokovala postepeno zasoljavanje tla, pa su prinosi žetvi izmeu 2400. i 1700. godine prije nove ere pali za 65%. Danas je sumerska regija uvelike „zasoljena“ i bez vegetacije.33
Faktori sprijeavanja resursne katastrofe Dosadašnji tehnološki razvoj i uloga humanog kapitala su znatno poljuljali argumente pesimista koji tvrde da priroda postavlja fizike granice ekonomskom rastu i da e vrlo brzo doi do kritinog iscrpljivanja prirodnih resursa, što e drastino poveati cijene hrane, pitke vode, energije, metala, papira i drugih prirodnih sirovina. Meutim, u realnom životu cijene sirovina su stalno smanjivane, što je demantiralo teoriju da jeftine sirovine vode ka njihovom bržem iscrpljivanju. Paradoksalno, dok su cijene resursa opadale, utvrene rezerve veine prirodnih materijala su se poveavale. Ovaj paradoks je, možda, mogue objasniti na sljedei nain:34 x
x x
33 34
Svijet je postao vještiji i u otkrivanju novih i u eksploataciji starih rezervi podzemnih resursa. Naprimjer, istraživanja rezervi nafte tradicionalnim tehnologijama su pokazivala sve više „suhih“ bušotina, dok današnje tehnologije istraživanja zaliha nafte pomou seizmikih talasa i kompjuterske obrade podataka, mnogo preciznije utvruju realnu sliku podzemlja. Naprednijim tehnologijama istraživanja su rezerve postajale vee i obnovljivije, što na neki nain znai da su rezerve i resursi postali funkcija tehnologije. Mnogi novi resursi su zamijenili stare, klasine i oskudne resurse. Tehnologije supstitucije zamjenjuju tradicionalne resurse: keramika umjesto tungstena, staklena vlakna umjesto bakra, polimeri umjesto metala, aluminijske limenke umjesto elinih limenki itd. Što su znanja o materijalima vea, to se materijali efikasnije upotrebljavaju. Naprimjer, tehnološki progres od svijee, preko ugljikovih filamenata do tungstena je višestruko smanjio koliinu energije potrebne za proizvodnju jedne jedinice svjetlosnog toka. Frižideri, automobili,
Ponting (1991). Sagoff (1997).
262 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj komunikacije, kompjuteri i kamere su takoer tipini primjeri proizvoda koji su tehnološkim unapreenjima postali lakši, manji i bolji. Gornji primjeri ukazuju na trendove smanjivanja intenzivnosti materijala, o kojima smo ve govorili. Nobelovac Robert Solow, tvorac neoklasine teorije rasta, smatra da e budunost ”prolongirati trajanje resursa, jer e doi do supstancijalne redukcije potreba po prirodnim resursima po jedinici realnog outputa ... Ukoliko je budunost slina prošlosti, zašto onda u njoj produktivnost najznaajnijih prirodnih resursa ne može rasti, više ili manje stabilno, kao što je u prošlosti rasla produktivnost rada?”. Najvažniji faktori koji spreavaju resursnu katastrofu su supstitucija materijala i tehnološki progres u proizvodnji hrane (dodatak 9c.). Jedno od najvažnijih resursnih pitanja je pitanje je da li su sadašnji resursi planete Zemlje dovoljni da 2100. godine ishrane oko 10 milijardi ljudi. Da li e mnogi obnovljivi resursi, koji se i sada nalaze pod intenzivnim pritiskom (ribe, šume, vode, tla) 6,5 milijardi ljudi, biti produktivni za ishranu novih 4 milijarde stanovnika? Ako pretpostavimo da danas svi ljudi žive na vegetarijanskom režimu ishrane, onda se može izraunati da e i današnja proizvodnja cerealija i uljarica biti dovoljna da prehrani 10 milijardi ljudi. Meutim, ako slinu raunicu napravimo za kombinirani nain ishrane (meso i cerealije), onda se za ishranu 10 milijardi ljudi proizvodnja žitarica i uljarica, zbog tova i ishrane riba, peradi i stoke, mora poveati tri puta. Da li je to sa aspekta produktivnosti sadašnjih ekosistema zaista mogue? Za proizvodnju hrane koja e u kombiniranom režimu ishrane moi zadovoljiti potrebe 10 milijardi ljudi, farmeri mogu da udvostrue agrarnu površinu. Bolja sjemena, viši stepen irigacije, multižetve i poveana upotreba vještakih ubriva može znatno poveati sadašnje niske agrarne prinose u zemljama u razvoju, koji su dvostruko manji od prinosa u industrijaliziranim zemljama. Biogenetski je postalo mogue poveati prinose riže i do etiri puta u odnosu na sadašnje prinose u zemljama u razvoju, dok je prinos kasave, afrikog korijenja slinog krompiru, mogue poveati ak deset puta. Biolozi užurbano rade na genetski modificiranim sjemenima, koji e, slino kao i kod povra, moi fiksirati vlastiti azot i tako smanjiti upotrebu fertilizera; na razvoju biljaka koje e biti sposobne da se same štite od biljnih bolesti i insekata. Ali, sama biotehnologija ne može savladati glavne uzronike sadašnje gladi - siromaštvo, trgovinske barijere, korupciju, nedostatak managementa, etnike antagonizme, anarhiju, lokalne ratove i patrijarhalna društva. ovjek stie odreena iskustva i u ”farmerskom” nainu kultiviranja ribe. On je putem genetskog inženjeringa ve proizveo ribe koje imaju bolji ukus, boju i brži rast; ribe koje su otpornije na bolesti i druge opasnosti. Kapaciteti akvakulture, koje su u 1993. godini proizvele više od 16 miliona tona ribe, rastu prosjenom stopom rasta od 10% po obimu, i 14% po vrijednosti. Oko 1/4 svih riba i 90% svih školjki je danas proizvedeno na ”vodenim farmama”, ukljuujui i plemenite i osjetljive vrste ribe kao što je losos. Ali, slina tranzicija u šumarstvu se odvija mnogo sporije. Razlog leži u injenici što još uvijek nema dovoljno upozoravajuih znakova o nedostatku drvene mase. Napredak ”farmerskog” naina proizvodnje drvene mase može dati fantastine rezultate. Naprimjer, površina potrebna za plantažnu proizvodnju industrijskih stabala, koja može da podmiri sve sadašnje potrebe drvne industrije, iznosi samo 5% današnjih šumskih površina. Plantažne ”industrijske šume” mogu postati najefikasniji model zaštite prirodnih šuma i svih drugih resursa i ekosistema koji se oslanjaju na njih.
Glava 9: Prirodni kapital
263
Najvea zabrinutost za oskudicu resursa vlada u sektoru energije. Ali, još uvijek nema oštrijih znakova upozorenja o globalnom nedostatku fosilnih goriva, jer su njihove dokazane rezerve dovoljne za sljedeih 70-100 godina, bez drugih otkrivenih resursa kao što su, naprimjer, naftni škriljci, teška ulja i nekonvencionalni izvori prirodnog plina. ini se ipak da je zabrinutost za globalne energetske probleme, koji su posljedica ogromnih energetskih polucija, znatno vea nego što je zabrinutost za probleme raspoloživosti resursa. Pod pritiskom environmentalista danas se mnoge tehnologije za proizvodnju novih vidova energije iz obnovljivih izvora nalaze u poodmakloj razvojnoj fazi. Pored obeavajueg razvoja proizvodnje energije iz obnovljivih izvora, na energetskoj sceni su i mnoga nova rješenja za efikasnije korištenje fosilnih goriva. U razvijenim zemljama se energetski intenzitet proizvodnje (koliina potrošenog goriva za dolar ekonomskog outputa) smanjuje po stopi od 2% godišnje, posebno od 1973. godine.
9.4. GEOGRAFIJA, KLIMA I PRIRODNI RESURSI SLIKA 9.11. Odnos geografske širine i GDP per capita, 2000 100.000 GDP per capita, 2000 (USD)
Singapur
SAD
Velika Britanija
Island Norveška
Turska
10.000
Moldova Mongolija
Kina 1.000
Indija
Tadžikistan
100 0
10
20
30
40
50
60
70
80
Geografska širina (apsolutni stepeni udaljenosti od ekvatora)
Izvor: Heston at al (2002)
Je li geografija sudbina, kao što je tvrdio slavni Napoleon? Pošto geografija, klima i prirodni resursi nisu predodreeni humanim aktivnostima, njihove karakteristike se esto koriste kao glavna objašnjenja za razlike u ekonomskim rezultatima izmeu pojedinih zemalja. Naime, intelektualno je mnogo lakše tvrditi da je zemlja A razvijenija od zemlje B zbog razlika u geografskim i klimatskim karakteristikama nego tražiti suprotne primjere iz ekonomske historije i teorije. U ovom poglavlju vidjeemo da izmeu klimatskih i geografskih karakteristika i ekonomskih rezultata postoje jake veze. Slika 9.11. prikazuje odnose izmeu prihoda per capita neke zemlje i njene geografske širine. Na slici je uoljiva jaka korelacija izmeu ova dva parametra. Generalno, što je zemlja udaljenija od ekvatora, ona je
264 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj bogatija. Ali, šta nam te relacije zaista pokazuju? Da li postoje validni teorijski rezoni i dovoljno vrsti empirijski dokazi koji mogu da objasne ovaj fenomen?
Geografija 2003. godine je probližno 6,3 milijardi ljudi naseljavalo 150 miliona kvadratnih kilometara kopnene površine planete, što znai da je prosjena gustina naseljenosti iznosila 42 lica na kvadratni kilometar. Ali, populacija nije ravnomjerno rasporeena na Zemlji. Planine, pustinje i polarni predjeli imaju izuzetno malu gustinu naseljenosti. U stvarnosti, 90% ljudske populacije živi na samo 10% površine kopna. To što je u nekim dijelovima gustina populacije niska nije nikakvo iznenaenje - tamo se zaista teško živi. Veina ljudi živi tamo gdje postoje dobri uslovi za proizvodnju i život, gdje su temperature i padavina umjerene, zemlja ravna a tlo plodno.
Geografija, trgovina i ekonomski rast Meunarodna trgovina utie na ekonomski rast. Otvorenost ubrzava tehnološki transfer, vodi do bolje organizacije ekonomije i uveava prihode specijalizacijom u proizvodnji roba koje neka zemlja može najbolje da proizvodi. Najvažnija geografska determinanta koja odreuje sposobnost neke zemlje da uestvuje u meunarodnoj trgovini je njena udaljenost od mora i okeana. Naime, okeanski transport je danas najjeftiniji nain za prevoz robe sa jednog kraja svijeta na drugi. Geografska evidencija ukazuje na uticaj okeanskog transporta na odreivanje mjesta gdje ljudi žive i kakav standard ostvaruju. Naprimjer, na samo 17,4% kopnene površine, udaljene do 100 km od morskih obala ili plovnih rijeka, živi 49,4% svjetske populacije koja proizvodi 67,6% svjetskog GDP-a. Na ovim geografskim podrujima je GDP per capita približno dva puta vei nego na udaljenijim podrujima. Udaljenost od mora može objasniti velike razike u prihodima izmeu glavnih regija svijeta. Posebno uoljiva je injenica što samo 21% stanovništva Podsaharske Afrike ima pristup do morskih obala. Za to postoje nekoliko razloga: nedostatak prirodnih luka i odsustvo plovnih rijeka (veliki rijeni sistem Kongo je blokiran velikim vodopadom na samo 120 km od mora). Pored toga, Podsaharska Afrika ima mali odnos morske obale prema površini kopna (dužina obale Zapadne Evrope, koja je velika kao osmina kopna Afrike, je 50% vea od cijele afrike obale). Pored toga, afrika populacija je koncentrirana pretežno na visoravnima, na kojima su tropske vruine reducirane. Pored pristupa vodenim putevima, vrlo važna je i lokacija neke države u odnosu na glavne centre ekonomskih aktivnosti. U prosjeku, 1.000 kilometara udaljenosti od jednog od tri najrazvijenija dijela svijeta (SAD, Evropa i Japan) poveava transportne troškove za 1%. Takoer, poveanje udaljenosti izmeu dvije zemlje za 1% smanjuje obim meusobne trgovine za 0,85%. Razlike u transportnim troškovima su u korelaciji sa razlikama u obimu trgovine i prihodima per capita.35 Pristup svjetskim tržištima može objasniti razlike u prihodima ne samo izmeu zemalja, nego i izmeu regija u istoj zemlji. Kina je dobra ilustracija. 1978. godine je državna politika kinesku ekonomiju usmjerila na vanjsku trgovinu (politika otvorenih vrata). U sljedeih 25 godina se udio trgovine u GDP-u
35
Gallup (1998); Frankel and Romer (1999).
Glava 9: Prirodni kapital
265
uetvorostruio. Najbrži ekonomski rast se dogodio u priobalnim podrujima, što je povealo nejednakost izmeu obalnih i kopnenih kineskih regija.
Geografska koncentracija i spilloveri Ako se pažljivije pogleda ekonomska mapa svijeta, nije teško uoiti da se bogatije zemlje nalaze jedna pored druge. Evropa je najbolji primjer. I u drugim dijelovima svjeta se mogu uoiti snažni efekti okupljanja bogatijih zemalja (Kanada i SAD, Japan i Južna Koreja, Australija i Novi Zeland). Mogue objašnjenje za ove tendencije clusteriranja se odnosi na spillover efekte zemalja na svoje susjede. Zemlje koje su meusobno blizu, meusobno e više trgovati. Bogate zemlje nastoje da dislociraju jeftiniji rad kod svojih siromašnijih susjeda i tako iskoriste prednosti nižih nadnica (meksiki maquiladoras pogoni su klasini primjeri). Bogatiji susjedi takoer služe kao pozitivni primjeri, oni su izvor ideja za kopiranje, one daju dobre mogunosti za obuku. Ali, politiki nestabilni susjed e, najvjerovatnije, biti izvor izbjeglica ili vojnike agresije. Pošto su siromašne zemlje generalno nestabilnije, to bogatiji susjed može biti izvor ekonomskog rasta i kasnije stabilnosti. Drugo mogue objašnjenje za clustering zemalja je dejstvo da bliske zemlje dijele neke zajednike karakteristike, koje su važne za ekonomski rast. Naprimjer, zemlje koje su blizu, imaju istu ili približno istu klimu. Susjedne zemlje mogu imati i neke druge zajednike karakteristike koje je teško ekonomski izmjeriti i vrednovati. Naprimjer, brzorastue zemlje Istone Azije dijele istu konfuijansku kulturu, što je ekonometrijski izuzetno teško, možda ak i nemogue, izmjeriti. Meutim, injenica da su zemlje geografski clusterirane može predstavljati i dodatnu prepreku za razvoj mnogih siromašnih zemalja. Specifinije, ako je ekonomski rast clusteriranih zemalja rezultat spillover efekata, onda je to dobra vijest samo za one zemlje u razvoju koje se nalaze u blizini bogatih zemalja (Meksiko, Maroko i Kina), ali i slaba vijest za veliku veinu ostalih zemalja u razvoju, posebno za zemlje Podsaharske Afrike.
Geografski efekti na nain vladanja Drugi pristup u teorijskom razmatranju efekata geografije na ekonomski rast se odnosi na uticaj geografije na veliinu država, kao i na nain upravljanja. Podloga ove teorije je komparativna analiza uzroka razliitosti historijskih faktora na formiranje država u Evropi i drugim dijelovima svijeta, te posebno analiza kineskih uskustava u periodu prije industrijske revolucije. Ono što je bilo karakteristino za Evropu je dugi period nedostatka unificirane vlasti. Podjela Evrope na veliki broj malih nezavisnih država je bila odlika evropske historije još od raspada Rimskog carstva. Naprimjer, 1600. godine je u Evropi bilo preko 500 manje ili više nezavisnih država. Suprotno tome, Kina je bila mnogo više centralizirana. Još od prve unifikacije kineske države u 221. godini p.n.e. zemljom se upravljalo kao sa jedinstvenom jedinicom, ak i onda kada su Kinu pokorili stranci (Mongoli u 13. stoljeu i Manu dinastija 1644. godine). Je li nedostatak unifikacije u Evropi bio zaslužan za njen kasniji ekonomski rast? Apriori, na ovo pitanje bi trebali oekivati negativan odgovor. Naime, velika, jedinstvena zemlja ima veliko tržište i visoke potencijale za lokacijske specijalizacije. Proizvodne ideje se lakše šire u jedinstvenoj i velikoj zemlji. Osim toga, nejedinstvo esto prouzrokuje napetosti i ratove izmeu susjednih država, koji uništavaju resurse. I zaista, predindustrijska Evropa je prošla kroz velike i krvave sukobe izmeu svojih susjednih država.
266 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Meutim, historijsko iskustvo ukazuje na brojne primjere kod kojih je nedostatak centralizacije omoguio ekonomski rast. Prvo, bliska konkurencija je služila za provjeru snage vlastite moi. Iako su vladari esto bili u iskušenju da u cilju održavanja postojeeg stanja nameu politike kojima se guše ekonomske inovacije, uvijek je postojala mogunost da te inovacije prigrle susjedne zemlje i tako ostvare odreene prednosti. Isto se dogaalo sa vlasnicima kapitala, koji su svoje bogatstvo premještali iz jedne zemlje u drugu uvijek kada su porezi ili neke druge restrikcije postali previsoki. Ove prijetnje su evropske monarhe tjerale da budu manje prijemivi za beskorisne ekstravagancije od svojih kolega u drugim carstvima. U Evropi su inovatori, trgovci i bankari, uvijek kada su lokalne vlastele pokušavale ugušiti za njih destabilizirajue ideje ili ekonomske inovacije, masovno bježali u susjedne države. Suprotno, u Kini vanjska konkurencija nije postojala, niti je bilo bliskih država u koje bi se proganjani inovatori mogli skloniti. Opasnosti unificirane kineske vlasti po ekonomski rast su se najviše ispoljile u 15. stoljeu, kada se imperija totalno okrenula protiv okeanskih istraživanja. Ogromna kineska flota, koja je bez problema dolazila do istonih obala Afrike, se poela raspadati, a 1500 godine se izgradnja brodova sa više od dva jarbola kažnjavala smru. Prednost evropske fragmentacije se ispoljavala na suprotan nain. Kada enovski moreplovac Christopher Columbo u Portugalu nije našao finansijere za svoja putovanja otkria, on se obratio portugalskom susjedu i konkurentu Španiji. Ali, i Evropljani nisu nimalo zaostajali u ugušivanju novih ideja, što se naroito pokazalo na suenju Galileu 1633. godine, na kojem se od velikog astronoma zahtijevalo da se odrekne svojih ideja o okretanju zemlje oko sunca (njegovi spisi su bili u indeksu zabranjenih knjiga katolike crkve sve do 1835. godine). Ali, iako su Galilejevi radovi u katolikom svijetu bili ugušeni, njegove ideje su nastavile da se razvijaju na protestantskim teritorijima. Pravila konkurencije se ne ispoljavaju samo izmeu firmi, nego i izmeu država. Možda je ovdje pravo pitanje zašto je Evropa bila politiki fragmentirana, dok su za itavi ostali svijet velika carstva bila univerzalno pravilo. Logian odgovor se može potražiti u geografiji. Naime, veina evropske plodne zemlje se nalazi na tri glavna podruja - Londonski bazen, Ile de France i Lombardijska ravnica rijeke Po. Ova tri podruja su postala jezgro modernih nacionalnih država, koje su bile meusobno razdvojene velikim podrujima sa reduciranom plodnosti, brojnim prirodnim barijerama (Pirineji i Alpe, Engleski kanal).36 Iako su ovi razdvojeni dijelovi kontinenta meusobno komunicirali i trgovali, njima se nije moglo upravljati kao sa jednom jedinicom. Suprotno Evropi, Kina je bila sastavljena od samo etiri velike regije, od koje su dvije, orjentirane oko Žute rijeke i Yangtze rijeke bile dominirajue.37 Osim toga, ova dva glavna kljuna podruja su bila povezana Velikim kanalom još u 4. vijeku p.n.e. Dakle, geografija je omoguila kineskim carevima da upravljaju Kinom kao jednom jedinicom. Suprotno iskustvo nam dolazi iz historije indijskog potkontinenta, ija je geografija slina evropskoj geografiji, sa malim podrujima plodne zemlje koja su odvojena pustinjama, planinama i džunglom. Zahvaljujui geografiji, Indija nije bila politiki ujedinjena ni za vrijeme Gupta carstva u etvrtom stoljeu nove ere, niti pod Mogulskom dinastijom u 16. stoljeu. Ali, za razliku od Evrope, politika fragmentacija Indije nije proizvela pozitivne efekte na ekonomski rast. Ovaj primjer je korisno podsjeanje da ipak geografija nije sudbina. Ona može djelomino objasniti zašto se Evropa razvila prije drugih (dodatak 9d.). 36 37
Pounds and Ball (1964); Jones (1987). Chi (1963).
Glava 9: Prirodni kapital
267
Klima Jedan od najvažnijih aspekata geografije neke zemlje je klima – tj. sezonski model kretanja tempretature, padavina, vjetra i oblanosti. Ona utie na prinose prirodnog kapitala i na kvalitet humanog kapitala. Na ovom mjestu prikazaemo samo uticaj klime na produktivnost proizvodnje prirodnog kapitala, dok su ostali aspekti klime prikazani u dodatku 9e. Vidjeli smo da postoje direktni odnosi izmeu udaljenosti neke države od ekvatora i njenog prihoda per capita. Kako je ta udaljenost povezana sa klimom, to jednostavno znai da klima igra važnu ulogu u ostvarivanju visine prihoda per capita. Ali, klima neke zemlje ne zavisi samo od geografske širine, jer i ostali faktori, kao što su preovladavajui vremenski sistem, razdalja od okeana i geografska visina imaju veliki uticaj. Naprimjer, atlantske države Zapadne Evrope nisu „hladne“ kao zemlje sa drugih kontinenata koje se nalaze na istoj geografskoj širini, jer ih zagrijava Golfska stuja. Geografska visina objašnjava zašto Kenija, koja se nalazi na visoravni, ima relativno umjerenu klimu, uprkos što je blizu ekvatora. Za procjenu uloge klime u ostvarivanju visine prihoda per capita moraju se uzeti u obzir još i glavne karakteristike 12 glavnih klimatskih zona.
SLIKA 9.12. Geografska širina vs agrarni GDP po radniku, 2000
Agrarni GDP po radniku, USD, 2000
Belgija
SAD
100.000
Japan
Kanada
Australija Malezija
Danska
Velika Britanija
10.000 Meksiko
Estonija Ruska Federacija
1.000
Poljska Indija
100
Tanzanija Burundi Kenija
Kina
Mozambik Eritreja
10 0
10
20
30
40
50
60
70
Širina (stepeni apsolutne razdalje od ekvatora)
Izvor: United Nations Food and Agriculture Organization (2003).
Poljoprivreda je najvažnije zanimanje na svijetu. 2000. godine je poljoprivreda zapošljavala 44% ukupne radne snage i 55% radne snage zemalja u razvoju. Ali, agrarni output po radniku se jako razlikuje u odnosu na geografsku širinu zemalja i proizvodnju po radniku u agraru (slika 9.12).38 Razlike izmeu pojedinih zemalja su ogromne, jer je agrarni output po agrarnom radniku bogatih zemalja sa umjerenom klimom 300 puta vei od agrarnog outputa po radniku siromašnih tropskih zemalja. Gornja injenica automatski ne znai da su tropi slabo mjesto za bavljenje poljoprivredom. Pored klime, postoje još i brojni drugi uzroci: razlike u opremljenosti faktorima proizvodnje kao što su agrarna oprema i 38
United Nations Food and Agriculture Organization (2003).
268 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj fertilizeri, humani kapital farmera te koliina raspoložive zemlje po farmeru. Razlike u agrarnoj produktivnosti mogu biti i rezultat razlika u institucionalnom okruženju i kvalitetu vlasti. Istraživanja agrarne proizvodne funkcije, u kojima se upotrebljava standardni analitiki instrumentarij kao kod proizvodne funkcije za zemlju u cjelini, pokazuju da je, ak i kad se uzmu u obzir razlike u poljoprivrednoj opremi, fertilizerima i humanom kapitalu farmera, agrarna proizvodnja u tropima manja nego u umjerenim zonama. Procjenjuje se da e pod istim uslovima korištenja inputa kapitala, rada i fertilizera, zemlja u vlažnim tropskim predjelima proizvoditi 27%, zemlja u suhim tropskim predjelima 31%, a zemlja u suhim umjerenim zonama 15% manje outputa nego zemlja u vlažnim umjerenim zonama.39 Konstatacije da je tropska klima „neugodna“ za poljoprivredu mogu biti iznenaujue, jer tropska klima proizvodi bujnu vegetaciju. Tropska podruja, takoer, imaju dužu sezonu rasta nego regije sa umjerenom klimom. Ali, detaljniji uvid pokazuje da tropska klima ima nekoliko slabosti koje utuu na proizvodnju korisnih usjeva. Iako tropski predjeli nemaju višak padavina, modeli padavina nisu dobri za poljoprivredu. U mnogim tropima kiše padaju sezonski, a „provalni“ monsuni se smjenjuju sa dugim suhim sezonama. Tropske kiše esto prouzrokuju poplave, koje erodiraju plodno tlo. Naprimjer, na Javi, na kojoj živi veina indonežanske populacije, etvrtina svih godišnjih padavina se dešava u obliku olujnih kiša sa 60 milimetara padavina na sat. Sezonski sunani modeli u umjerenim zonama – dugi ljetlji dani i kratki zimski dani su optimalni za rast žitarica kao što su pšenica i kukuruz. Odsustvo mraza je takoer važan faktor koji pogaa agrarnu proizvodnju u tropima. Mraz, tj. temperatura tla ispod take smrzavanja, je ustvari „veliki ista prirode“, jer ubija mnoge štetne organizme. Tropska podruja su bogata insektima, koji su glavni konkurenti za ljudsku ishranu. Mraz ubija mikroorganizme u tlu i tako smanjuje raspad organske materije. Naime, brži raspad organske materije u njene sastavne mineralne komponente je razlog što obradivo zemljište u tropima gubi svoju plodnost brže nego što se to dešava u umjerenim podrujima. I na kraju, mraz kontrolira bolesti životinja, koje su, zbog njegovog nedostatka, vrlo obimne i burne u tropskoj poljoprivredi.40
39 40
Gallup (1998). Masters and McMillan (2001); Sachs (2000).
Glava 9: Prirodni kapital
269
REFERENCE BP Statistical Review of World Energy. 2003. (June). Barney, Gerald. O. 1980. The Global 2000 Report to the President, Volumes 1, 2, and 3. Washington: U.S. Government Printing Office and New York: Pergamon Press. Brown, G.M. and Field, B.C. 1978. The adequacy of measures for signalling natural resources scarcity, in Smith, V.K. (carcity and Growth Reconsidered, Baltimore, MD, John Hopkins University ress/Resources for the Future Brown, Lester, Renner, Mickael and Flavin, Christopher. 1998. Vital Signs 1998. New York: W.W. Norton & Company Cashin, P., and C. J. McDermott. 2002. "The Long-Run Behavior of Commodity Prices: Small Trends and Big Variability." IMF Staff Papers 49:175-199. Chi, Chao-Ting. 1963. Key Economic Areas in Chinese History: As Revealed in the Development of Public Works for Water-Control. New York: Paragon Book Reprint Corp ulahovi, Besim. 2002. Tehnološki razvoj i okolina, 2. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Daily, G.C. 1997a. Nature’s Services: Societal Dependence on Natural Systems (ed). Washington DC: Island Press. Ehrlich, Paul R. 1968. The Population Bomb. New York: Ballantine Books. ______________ 1974. The End of Affluence: A Blueprint for Your Future. Ballantine Books, New York. Jevons, W. Stanley. 1865. The Coal Question: An Inquiry Concerning the Progress of the Nation, and the Probable Exhaustion of our Coal-Mines. London: Macmillan. Frankel, J. and D. Romer. 1999. "Does Trade Cause Growth? " American Economic Review 89 (June): 379-399. Gallup, John L. 1998. "Agricultural Productivity and Geography." Harvard Institute of International Development. Gardner, Gary and Sampat, Payal, 1998. Mind Over Matter:Recasting the Role of Materials in Our Lives, Worldwatch Paper No 144. Danvers, MA: Worldwatch Institute Gylfason, Thorvaldur. 2001. " Natural Resources, Education, and Economic Development? European Economic Review 45 (May): 847-859. Hardin, Garret. 1968. "The Tragedy of the Commons." Science 162 (December): 1243-1248. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hotelling, H. 1931. "The Economics of Exhaustible Resources." Journal of Political Economy 39 (April): 137175.
International Energy Agency. 2000. Oil Prices and Taxes in the Year 2000: An IEA Statistical Fact Sheet. Jenkins, Gilbert. 1977. Oil Economists' Handbook. New York: Applied Science Publishers. Jones, Eric L. 1987. The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press. Karl, Terry Lynn. 1997. The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States. Berkeley: University of California Press. Kenmore, P. and R. Krell, 1998: Global perspective and pollination in agriculture and agroecosystem management. International Workshop on the Conservation and Sustainable Use of Pollinators in Agriculture with Emphasis on Bees. FAO, São Paulo, Brazil. Lloyd, William F. 1833. Two Lectures on the Checks to Population. Oxford: Oxford University Press. Masters, William A., and Margaret S. McMillan. 2001. "Climate and Scale in Economic Growth." Journal of Economic Growth 6 (September): 167-186. Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: Printed for J. Johnson in St. Paul's Church-Yard. Matthews, Emily and Allen Hammond. 1999. Critical Consumption Trends and Implications: Degrading Earth’s Ecosystems. Wachington, D.C.: The World Resources Institute Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jurgen Randers, and William W. Behrens III. 1972. TheLimits to Growth: A Report for the Club of Rome's Project on the Predicament of Mankind. New York: Universe Books. Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jurgen Randers. 1992. Beyond the Limits. Post Mill, VT: Chelsea Green Publishing. Perman, Roger, McGilvray James and Ma, Yue. 1996. Natural Resource and Environmental Economics. London: Addison Wesley Longman. Pinstrup-Andersen, P., R. Pandya-Lorch, and M.W. Rosegrant, 1997: The World Food Situation: Recent Developments, Emerging Issues and Long-Term Prospects. Washington, DC: International Food Policy Research Institute. Ponting, Clive. 1991. A Green History of the World: The Environment and the Collapse of Great Civilizations. New York: Penguin. Pounds, Norman J. G., and Sue Simmons Ball. 1964. "CoreAreas and the Development of the European States System." Annals of the Association of American Geographers 54 (1): 24-40.
270 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Rodriguez, Francisco, and Jeffrey D. Sachs. 1999. "Why Do Resource-Abundant Economies Grow More Slowly?" Journal of Economic Growth 4 (September): 277-303. Sachs, Jefrey. 2000. „A New Map of the World“, The Economist, 24 june Sachs, Jeffrey. D., A. Mellinger, and J. L. Gallup. 2001. The Geography of Poverty and Wealth. Scientific American, 284(3): 70–75. Sachs, Jeffrey D., and Andrew Warner. 2001. " The Curse of Natural Resources?' European Economic Review 45 (May): 827-838. Sagoff, M. 1997. Do We Consume Too Much; The Atlantic Monthly; June, Vol. 279, No. 6, pp. 80-96 Schemo, Diana Jean. 1997. "To Fight Outlaws, Brazil Opens Rain Forest to Loggers." New York Times. July 21. Shiklomanov, Igor, A. 1997. Comprehensive Assessment of the FreshwaterResources of the World: Assessment of Water Resources and WaterAvailability in the World. Stockholm: WMO and Stockholm Environment Institute. Simon, Julian L. 1981. The Ultimate Resource Princeton, NJ: Princeton University Press, 1981. Stearns, Peter N. 1993. The Industrial Revolution in World History. Boulder, CO: Westview Press. United Nations Environmental Program. 2002. Desk Study on the Environment in the Occupied Palestinian Territories? New York: UN. United Nation Food and Agriculture Organization 2000. FAO Yearbook 2000: Fishery Statistics. Vol. 91. Rome: FAO. ______________ 2002. The State of the World 's Fisheries: 2000. New York: United Nations. ______________ 2003. FAOSTAT Database. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
U.S. Bureau of Mines and the U.S. Geological Survey. 1976. "Principle of the Mineral Resource Classification System of the U.S. Bureau of Mines and the U.S. Geological Survey," Geological Survey Bulletin 1450-A. U.S. Department of Energy. 2003. Annual Energy Review 2002. Washington, DC. Watson, R.T., I. Noble, B. Bolin, N. Ravidranath, D. Verardo, and D. Dokken (eds.). 2000. Land Use, Land-Use Change, and Forestry. Cambridge: Cambridge University Press. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: PearsonAddison-Wesley. Wood, S.K., K. Sebastian, and S.J. Scherr, 2000: Pilot Analysis of Global Ecosystems: Agroecosystems. Wells, H. G. 1931. The Work, Wealth, and Happiness of Mankind. Garden City, NY: Doubleday, Doran & Co. Washington, DC: International Food Policy Research Institute and World Resources Institute, Woodward, David. 1993. "2020 Vision: A Look at the Oil Industry in the 21st Century." Middle East Well Evaluation Review, November 14. World Bank. 1997. "Expanding the Measure of Wealth: Indicators of Environmentally Sustainable Development." Environmentally Sustainable Development Studies and Monographs Series, no. 17 (June). World Commission on Dams. 2000. Dams and Developmen. London: Earthscan. World Health Organisation. 1997. The World Health Report 1997. Geneva: WHO. World Resource Institute, UNDProgram, UNEP and World Bank. 2000. World Resources 2000–2001: People and Ecosystems: TheFraying Web of Life. Washington, DC: World Resources Institute.
WEB STRANICE 1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvještaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Worldwatch institute na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnoštvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnoštvom informacija i studija o poljoprivredi, šumarstvu, ribarstvu i vodama.
Glava 10: Ekonomija resursa
271
U vrijeme kada su amerike kolonije završavale borbu za nezavisnost, uveni historiar Edward Gibbon (1737-1794) je završavao svoj višetomni monumentalni rad „Historija opadanja i propasti Rimskog carstva“, u kojem je tražio uzroke smrti velikog i jakog carstva – misterije koja je vijekovima muila mislei svijet zapadne civilizacije. Gibbon je uzroke propasti dokazivao kompleksnim tezama koje su tvrdile da je sjeme svoje destrukcije posijala sama Rimska imperija. Naime, ranjivost Imperije je postajala sve vea kako su jaale njene interne slabosti. Kasniji požari, nedovoljna proizvodnja resursa, kršanstvo i invazije varvara su brzo srušile ono što je izgledalo da se praktino ne može nikada srušiti.1 Rim nije jedini historijski primjer snažnog društva koje je samo krenulo na put samouništenja. Napredna i jaka Maya civilizacija se poela raspadati kada je koncentracija njene populacije postala isuviše visoka za kapacitete podržavajuih prirodnih resursa. To isto se desilo i velikoj Sumerskoj civilizaciji u Mesopotamiji, te naprednoj civilizaciji Uskršnjih ostrva.2 Premisa da snažna društva omoguavaju klijanje sjemena svoje vlastite destrukcije dugo zaokuplja mislioce. Na prekretnici 18. i 19. stoljea je Thomas Malthus, britanski svještenik, ekonomista i mislilac, u svom uvenom djelu „Esej o principima populacije” upozoravao da eksponencijalni rast populacije vrši kontinuirani pritisak na raspoloživu ponudu hrane, što e neminovno dovesti do rasta cijena hrane, ope gladi i velikih patnji.3 Dvjesta godina kasnije, na prekretnici 20. i 21. stoljea, iako je glad est gost mnogih siromašnih zemalja, ipak se može konstatirati da je tokom zadnja dva stoljea u proizvodnji hrane postignut fantastian napredak, koji je pokrio potrebe enormnog rasta stanovništva. Outputi svjetskih agrosistema prate rast globalne populacije. Oni su 1997. godine proizveli 24% više hrane per capita nego 1961. godine, iako je u istom periodu svjetska populacija porasla za 89% (slika 10.1. lijevo). Znaajna poveanja produktivnosti svjetskih agrosistema, podstaknuta globalnim ekonomskim šokovima sredinom 1970s i u ranim 1980s, su u prosjeku oborila realne cijene agrarnih proizvoda za 40% (slika 10.1. desno). Ovi globalni trendovi su znaajno unaprijedili blagostanje ljudi, posebno najsiromašnih slojeva stanovništva, koji na ishranu troše lavovski dio svojih prihoda; kao i blagostanje seoskih domainstava koja su imala pristup do novih proizvodnih tehnologija. Meutim, iako su u zadnjih 50 godina farmeri utrostruili proizvodnju žitarica, 1998. godine je od gladi i neuhranjenosti patilo približno onoliko ljudi koliko ih je živjelo u periodu kada je Malthus objavio svoj esej. Ali, od Malthusa do danas, priroda gladi se iz temelja promijenila. Nekada je glad bila vezana za podruja koja su bila siromašna žetvama, dok je danas glad pratilac siromašnih zemalja niskih prihoda i stanovništva koji nemaju dovoljno novaca da kupe hranu.
1 2 3
Gibbon (2005) Sabloff (1971); Brown (2001). Malthus (1798).
272 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 10.1. Globalni trendovi u proizvodnji hrane, 1961-1998 200
140
180 160
Obradiva i stalna zemlja za žetve
100
Populacija 80 Proizvodnja žitarica 60 1980 vrijednosti: 1430 miliona hektara 4450 miliona stanovnika 1550 metrikih tona žita
40 20
Indeks (1961 = 100)
Indeks (1980 = 100)
120
140
Hrana per capita
120 100 80 60 Cijene hrane
40 20
0
0
1961
1971
1981
1991 1996
1960
Izvor: Matthews (1999).
1970
1980
1990
1998
Izvori: FAOSTAT (output hrane) i MMF (cijene)
Mnogi ljudi smatraju da su i današnja moderna društva, slino antikim društvima, krenula na put koji ih vodi prema samouništenju. Moderni environmentalisti, naprimjer, smatraju da okolina ima fiksni kapacitet za podržavanje populacije, i da, kada se taj kapacitet premaši, dolazi do katastrofinih posljedica po humanitet. Po njima, fokus više ne treba usmjeravati na pojedinana društva, nego na preživljavanje planete. Humana civilizacija se mora uputiti na tranzicijski put koji vodi od „prilagoavanja prirodi“ prema „managementu prirode“. Management prirode obuhvata veliko podruje ljudskih aktivnosti koje pogaaju životne procese planete i njenu resursnu bazu. Proizvodnja hrane, biomase i iste vode su podruja koja su vrlo važna za preživljavanje ljudi, ali i podruja na kojima sadašnji modeli ekonomskih aktivnosti ugrožavaju održivost prirodnih resursnih sistema. Zbog izuzetne kompleksnosti tih pitanja ova problematika je podijeljena na dvije glave. U ovoj glavi se razmatraju odnosi izmeu resursne ekonomije i resursnih sistema. Ona poinje razmatranjem najvažnijih pitanja proizvodnje i trgovine hranom, nastavlja se analizom funkcioniranja šumskih i vodenih resursnih sistema, a završava se nekim najbitnijim pitanjima korištenja prirodnih resursa za proizvodnju energije. U sljedeoj glavi su obraena krucijalna pitanja odnosa izmeu stanovništva, resursne ekonomije, resursnih sistema i okoline, te naznaena najvažnija okolinska pitanja koja su još uvijek otvorena u dosadašnjim modelima ekonomskog rasta.
10.1. POLJOPRIVREDA Uprkos izrazitom optimizmu veine svjetskih razvojnih organizacija o globalnim potencijalima proizvodnje hrane, hronina neishranjenost je još uvijek prisutna u zabrinjavajuem obimu. Svjetska zdravstvena organizacija (The World Health Organization - WHO) upozorava da svakog dana od neishranjenosti i gladi umire 19.000 ljudi, i to veinom djece. Stanje još više pogoršavaju epidemije AIDS-a, nedostatak iste vode i sanitarija, te krvavi etniki sukobi. Prema posljednjim FAO analizama, u periodu od 2000. do 2002.
Glava 10: Ekonomija resursa
273
godine je u itavom svijetu bilo 852 miliona hronino pothranjenih ljudi, od ega 815 miliona, ili 95,5%, u zemljama u razvoju (slika 10.2.). Najvei broj gladnih i pothranjenih ljudi još uvijek žive u Aziji i Pacifiku i Africi. U odnosu na ukupan broj stanovnika, najviše gladnih ljudi živi u Podsaharskoj Africi: 1/3 njene ukupne populacije.4 Postoje jasne korelacije izmeu populacije, poljoprivrede i okoline. Prvo, u nekoliko prvih Zemlje u tranziciji Bliski Istok i Razvijene tržišne 25 Sjeverna Afrika decenija nakon Drugog svjetskog rata je ekonomije 38 površina poljoprivrednog zemljišta jako 9 Latinska poveana, da bi se u zadnje dvije decenije Amerika i Karibi zbog rasta produktivnosti po hektaru 52 obradive zemlje ti trendovi usporili. Drugo, postojea ponuda hrane se usmjerava prema tržišnoj potražnji, što favorizira Podsaharska Azija i Pacifik Afrika bogatije kupce. Naprimjer, potrošnja žita per 525 206 capita u SAD je tri puta vea nego potrošnja žita u zemljama u razvoju (potrošnja nije vea zbog toga što Amerikanci jedu više žita, nego zbog toga što se tri etvrtine ukupne potrošnje žita koristi za uzgoj stoke). Tree, u prosjeku se proizvodi dovoljno Izvor: FAO (2006) hrane za prehranu ukupnog svjetsko stanovništvo. Meutim, praksa je drugaija: siromašne regije pate zbog deficita hrane. I etvrto, što više se poveavaju obradive površine i primjenjuje bolja tehnologija, to se sve više zemlje degradira.
SLIKA 10.2. Pothranjenost, 2000-2002, milioni
Gornji faktori zahtijevaju sofistiraniju percepciju problema ishrane rastueg broja stanovništva. Nije dovoljno fokusirati samo odnose populacije i hrane, potrebno je ispitati i interakcije izmeu populacije, potrošnje hrane per capita i okoline. Ako rast populacije automatski ne znai nastup gladi, možda taj rast vrši pritisak na postojee poljoprivredne površine i iscrpljuje poljoprivrednu bazu za sljedee generacije.
Globalna agrarna proizvodnja i trgovina Tokom itave humane historije rast agrarnog outputa je bio povezan sa pretvaranjem šuma i prirodnih pašnjaka u oranice. Ali, ograniena koliina zemlje koja je bila sposobna za proizvodnju jednogodišnjih žitarica, poveana koncentracija ljudi i urbanizacija humanih naselja, te rastua konkurencija drugih korisnika te iste zemlje je ograniavala dalje širenje poljoprivrednog zemljišta. Ono je još prije mnogo godina u gusto naseljenim dijelovima Indije, Kine, Egipta, Jave i Zapadne Evrope dostiglo svoj geografski limit. FAO procjenjuje da e 2050. godine u zemljama u razvoju zbog rasta populacije i narasle konkurencije odnos zemlja-ovjek opasti sa današnjih 0,3 hektara po osobi na 0,1-0,2 hektara po osobi.5 U mnogim dijelovima svijeta je intenzifikacija agrarne proizvodnje - dobiti što više outputa sa date površine zemlje - postala kljuna agrarna strategija (boks 10.1.). U nekim regijama, posebno u Aziji, ciljevi su 4 5
WHO (1997); FAO (2005). FAO (2000).
274 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj postizani višestrukim godišnjim žetvama, navodnjavanjem i uvoenjem novih sorti žitarica. U mnogim zemljama u razvoju je strategija intenzifikacije proizvodnje primjenjivana na zemljištima nižeg kvaliteta, na kojima je živjela velika ruralna populacija, kao i na zemljištima na rubovima velikih gradova, posebno za proizvodnju visokovrijedne i brzokvarljive robe, kao što su sirevi i povre. U zadnjim decenijama su mnoge razvijene zemlje niskokvalitetnu poljoprivrednu zemlju i movarna tla pretvorile u travnjake i šume, bilo zbog tržišnih faktora (niže realne cijene hrane) i tehnološkog razvoja koji favorizira intenzivnu obradu visokokvalitetne zemlje, bilo zbog politika korištenja manje produktivne zemlje za okolinske prijatnosti. U periodu od ranih 1960s do sredine 1990s su ukupne koliine poljoprivredne zemlje u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi, po prvi put u modernoj historiji zapadne civilizacije, znatno smanjene.6
Boks 10.1. „Zelena revolucija“ Izraz "zelena revolucija" se esto može sresti u globalnim agrarnim studijama i analizama. On ilustrira spektakularna poboljšanja prinosa glavnih vrsta žita (riža, pšenica, kukuruz), koja su se ostvarivala krajem 1960s i poetkom 1970s godina, a naroito u Aziji. Spektakularna poveanja prinosa su pomogla da se u najnaseljenijim zemljama svijeta pokrije deficit proizvodnje hrane i da se, u roku od samo nekoliko godina, mnoge regije osposobe za zadovoljavanje vlastitih potreba u hrani. „Zelena revolucija“ je sprijeila velike krize hrane u Aziji i postavila temelje za poetak ekonomskog rasta Kine i zemalja Jugoistone i Južne Azije. Glavne karakteristike „zelene revolucije“ su brza diseminacija visokoprinosnih hibridnih sjemena, brojna tehnološka unapreenja u navodnjavanju (kontrolirana ponuda vode i poboljšano korištenje vlažnosti), primjena vještakih ubriva (fertilizeri) i preparata za suzbijanje štetoina (pesticidi), razvoj managementa obuke i odgovarajuih socioekonomskih i institucionalnih kapaciteta, te aktivnije otvaranje agrarnog internog i eksternog tržišta. Za samo 20 godina je skoro 50% obradivog zemljišta bilo zasijano novim hibridnim sortama pšenice, kukuruza i riže. U Aziji je ak 90% svih pšeninih polja plantažirano modernim hibridnim sjemenima, dok je plantažiranje visokoprinosnih sorti riže poraslo sa 12% na 67%. Najvea poveanja outputa su ostvarena u prvim decenijama „zelene revolucije“, tj u periodu od 1963. do 1983. godine, kada je u zemljama u razvoju kao cjelini ukupna proizvodnja riže, pšenice i kukuruza rasla po prosjenim godišnjim stopama od 3,1%, 5,1% i 3,8%. U sljedeoj deceniji (1983-1993. godine) su prosjene godišnje stope rasta proizvodnje smanjene na 1,8%, 2,5% i 3,4%. Primjena tehnologija „zelene revolucije“ nije prolazila bez velikih problema. Intenzivno korištenje agrohemikalija za kontrolu štetoina i korova su dovele do rasta zabrinutosti za okolinu i zdravlje ljudi; širenje površine zemlje pod navodnjavanjem i management voda je tražio odgovarajuu obuku, koja uvijek nije bila na raspolaganju; gender uloga je premještena iz dotadašnjeg historijskog konteksta, a otvoreni su i mnogi novi izazovi za agrarnu nauku. Potrošai su najvei dobitnici „zelene revolucije“. Zahvaljujui poveanju agrarnih prinosa, masovnoj primjeni tehnologija koje boljom kontrolom odnosa sjeme/fertilizer/kontrola korova snižavaju troškove, realne cijene hrane su u zadnjih tridesetak godina oštro reducirane, posebno u Aziji. Niže realne cijene hrane su više beneficirale siromašne nego bogate, jer siromašni ljudi veinu svojih prihoda troše na ishranu. Osim toga, tehnologije „zelene revolucije“ su poveavale prihode ruralnog stanovništva. Adaptirano prema: FAO: The State of Food and Agriculture: 2000 (2000).
Ekspanzija i intenzifikacija agrara je donijela i dvije velike okolinske brige. Prva briga se odnosi na ranjivost kapaciteta agrarnih sistema na intenzivne agrarne tehnologije. Na mnogim agrarnim lokacijama su zbog lošeg upravljanja irigacijskim sistemima evidentirani procesi salinizacije tla, gubici plodnosti tla zbog prekomjerne kultivacije krhkih humusnih slojeva tropskih savana i snižavanje nivoa podzemnih vodenih horizonata zbog intenzivnog ispumpavanja vode za navodnjavanje. Druga briga je vezana za 6
FAOSTAT (1999).
275
Glava 10: Ekonomija resursa
negativne uticaje ubrzane erozije tla sa brdskih farmi, zagaenja sistema pitke vode, te gubitke biodiverziteta. Prekrajanjem ugljikovog, azotnog i hidrološkog ciklusa i agrar utie na klimatske promjene.
Proizvodnja Sadašnji model agrarne proizvodnje je rezultat promjene važnosti agrarnog sektora u pojedinim zemljama i regijama. Neposredno nakon Drugog svjetskog rata svijet je proizvodio 5%-15% manje hrane per capita nego pred poetak rata, a u ratu su agrarni, ribarski i šumski sektori bili masovno devastirani, posebno u nekim zemljama Centralne i Istone Evrope, evropskom dijelu bivšeg SSSR-a i na Dalekom Istoku U globalu, veina ljudi se suoavala sa ogromnim nestašicama hrane i sa glau. U prvim godinama nakon rata ulogu svjetskog dobavljaa hrane, slino kao i u periodima nakon Prvog svjetskog rata, preuzele su Kanada, Sjedinjene Amerike Države, Australija i Argentina. U periodu od 1950. do 2000. godine svjetska proizvodnja žitarica se u apsolutnom iznosu utrostruila. Zahvaljujui ogromnom rastu proizvodnje hrane, obezbjeena je ishrana velikog broja ljudi, ali poslije 1984. godine se rast proizvodnje hrane per capita usporio i sišao ispod nivoa rasta populacije. U odnosu na najviše dostignute vrijednosti iz prošlosti, proizvodnja žitarica je 2000. godine pala za 11% (slika 10.3.). Najvei pad je zabilježen u Africi, gdje proizvodnja žitarica nije mogla da prati brzi rast populacije, te u zemljama bivšeg SSSR-a, gdje se ekonomija prepolovila, a životni standard ljudi znatno opao.7 Pored pada proizvodnje žitarica per capita, padala je proizvodnja per capita i druge vrste hrane. Poveana potražnja životinjskih proteina u zadnjoj polovini 20. stolea (dodatak 10a.) je pretežno zadovoljavana outputom mesa sa pašnjaka i okeanskim ribarenjem.
2,3
475
2,1
450
1,9
425
Gt
1,7
400
1,5
375
1,3
350
1,1
kg/capita
325
0,9
300
0,7
275
0,5 1960 1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
Proizvodnja žitarica (kg/capita
Proizvodnja žitarica (Gt - gigatona)
SLIKA 10.3. Svjetska proizvodnja žitarica, 1961-2003
250 2000 2005
Izvor: FAO (2005)
Da li su gornje promjene u skladu sa promjenama dinamike svjetske ekonomije ili se radi o fundamentalnim promjenama modela proizvodnje hrane, koje e imati velike posljedice na budue generacije? Neki istraživai, kao, naprimjer, Lester Brown iz Worldwatch instituta, smatraju da su na djelu 7
U.S. Department of Agriculture (2001).
276 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ipak drastinije promjene. Naime, rast proizvodnje hrane je mogue obezbijediti ili poveanjem površine obradive zemlje, ili poveanjem prinosa po sjemenu, ili poveanjem broja žetvi godišnje ili pretvaranjem žetvi u proteine (meso, jaja i mlijeko). Poveanje obradive zemlje je samo po sebi problematino, jer zahtijeva masovniju konverziju šuma, pašnjaka i movarnih tla u oranice. Poveanje poduktivnosti sjemena postaje sve teže. Uzgajivai sjemena su u 20. stoljeu dramatino unaprijedili potencijal genetskih prinosa svih vodeih žitarica, pa su mnoga sjemena dostigla svoj teorijski limit sadržaja fotosintata potrebnih za rast zrna (60% za rast zrna, ostalih 40% za rast korijenja, stabljike i liša).8 Za poveanje prinosa žitarica i za multiple žetve potrebne su dodatne koliine vještakih ubriva, pesticida i vlage, što donosi dodatne okolinske probleme. U mnogim dijelovima svijeta, posebno razvijenog, ogromne akumulacije nitrata u podzemnim vodama prouzrokuju niz poteškoa, pa se potrošnja fertilizera destimulira raznim politikama.9 Osim toga, u mnogim dijelovima svijeta je stanje navodnjavanja vrlo slino stanju žetvi krajem 20. stoljea - mogunosti za razvoj novih izvorišta vode brzo izezavaju.10 A i pretvaranja biljne hrane u animalne proteine je povezano sa mnogim, vrlo slinim, problemima. U zemljama visokih, srednjih i niskih prihoda agrarni sektori ostvaruju 2%, 9% i 23% GDP-a. Iako u industrijski razvijenim zemljama Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike agrarni sektori u nacionalnom GDP-u uestvuju sa 1%-3%, sve razvijene zemlje umjerene klime ostvaruju oko 78% globalnog agrarnog GDP-a. Inae, globalna vrijednost poljoprivrednog outputa iznosi 1,3 bilijardi USD godišnje, u emu žitarice uestvuju sa 38%, voe sa 12%, uljne žitarice sa 11%, te meso sa 39%.11 Za ruralna podruja i siromašne zajednice, koje sainjavaju veinu ovjeanstva, poljoprivreda je dominirajui, a ponekad i jedini izvor prihoda i održavanja života. FAO procjenjuje da skoro 2,5 milijardi ljudi živi u domainstvima koja su pretežno upuena na poljoprivredu, da je u agrarnim sektorima zaposleno oko 1,3 milijardi ljudi, a da globalna dodana vrijednost agrarne proizvodnje po radniku iznosi 1.027 dolara godišnje, sa ogromnim regionalnim razlikama.12
Meunarodna trgovina U zadnjih nekoliko decenija su se u modelima trgovine agrarnim proizvodima desile krupne promjene. Izvoz mnogih zemalja u razvoju se diverzificirao, pa su one postale manje zavisne od izvoza agrarnih proizvoda. Štaviše, zemlje u razvoju su same sebi postale najbolje agrarno tržište. Izvoz preraenih agrarnih proizvoda se znatno poveao tako da zauzima polovinu ukupne agrarne trgovine. Ove promjene su posljedica demografskih, socijalnih i ekonomskih trendova koji su transformirali globalno agrarno tržište i tržište hrane, posebno u zemljama u razvoju. Danas su mreže supermarketa glavna tržišna sila. Iako meunarodna trgovina agrarnim proizvodima raste brže nego globalni agrarni GDP, ona znatno zaostaje i za rastom ukupnog outputa i ukupne trgovine robama i uslugama. Sporiji rast agrarne trgovine reflektira opadanje relativne važnosti agrara u svjetskoj ekonomiji i trgovini. Naime, iako se apsolutno
8 9 10 11 12
Evans (1993). Prud'homme (2000). Evans (1993). FAOSTAT, razna godišta. World Bank Development Indicators, razna godišta.
277
Glava 10: Ekonomija resursa
trgovina agrarom poveava, njen udio u robnom izvozu kontinuirano pada - sa jedne treine u 1961. godini na oko 10% u 2004. godini (slika 10.4.).
SLIKA 10.4. Svjetski agrarni izvoz, 1961-2004 30
600 Agrarni izvoz, vrijednost 500
20
400
15
300
10
200
5
100
0
Milijarde USD
Procenti
Agrarni izvoz kao udio ukupnog robnog izvoza (%) 25
0 61 63
65 67 69 71 73 75
77 79 81 83 85 87 89 91 93
95 97 99
01 03
Izvor: FAO 2006
SLIKA 10.5. Najsiromašnije zemlje: agrarni deficit, 1961-2003 14 Ukupni agrarni izvoz Ukupni agrarni uvoz
12
Milijarde USD
10 8 6 4 2 0 61
65
69
73
77
81
85
89
93
97
01
03
Izvor: FAO 2005
Poveani globalni agrarni izvoz potie iz razvijenih država. Zemlje Evropske unije (EU15) su zaslužne za veinu tog rasta. Njihov udio u ukupnom agrarnom izvozu se poveao sa 20% u ranim 1960s na preko 40% u 2003. godini. Najvei dio poveanja se odnosi na meusobnu trgovinu izmeu zemalja EU, koja
278 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj iznosi 30% svjetske agrarne trgovine. Zemlje u razvoju su svoj udio u agrarnom izvozu smanjile sa 40% u 1961. godini na 25% u ranim 1990s i na 30% 2003. godine. Ali, u istom periodu su zemlje u razvoju svoj udio u globalnom agrarnom uvozu poveale sa 20% na 30%. U zadnje etiri decenije zemlje u razvoju su se transformirale od velikog neto izvoznika hrane u neto uvoznika hrane. Ono što posebno zabrinjava je injenica da najsiromašnije zemlje svijeta svoj agrarni trgovinski deficit stalno produbljavaju (slika 10.5.). U formiranju gornjih trendova su promjene relativnih cijena odigrale znaajnu ulogu. Tokom 1950s i 1960s su cijene hrane i ostalih poljoprivrednih proizvoda bile relativno stabilne i malo su zaostajale za cijenama industrijskih roba. Meutim, poev od 1970s, razlike izmeu cijena poljoprivrednih i industrijskih proizvoda su se poele poveavati na štetu realnih cijena poljoprivrednog izvoza. Pad realnih agrarnih cijena je bio izražajniji u razvijenim nego nerazvijenim zemljama, što reflektira robnu strukturu njihovog izvoza. Poluvjekovno iskustvo funkcioniranja globalnog agrarnog sektora je pokazalo da su državne politike mnogih zemalja srušile normalno funkcioniranje globalnog tržišnog sistema cijena. Pri tome su su naješe primjenjivale kombinacije tri vrste agrarnih politika: (i) – povlastice za specifine farmerske inpute kao što su oprema, vještaka ubriva i pesticidi, (ii) – garantirane cijene za otkup agrarnih outputa i (iii) trgovinske barijere za zaštitu domae proizvodnje od uvozne konkurencije.13 Sadašnji agrarni modeli proizvodnje i trgovine su odraz globalne zaštite, koja se esto sprovodila pod okriljem GATT-a i WTO-a (dodatak 10b.). Granina zaštita agrarnog sektora u bogatim zemljama je visoka, netransparentna i antirazvojna, što zemljama u razvoju limitira pristup bogatim tržištima preraene hrane. U zemljama u razvoju se skoro sva državna podrška ostvaruje uz pomo uvoznih barijera.
Izgledi za budunost Dva glavna pitanja budunosti agrarne proizvodnje se odnose na koliine hrane koje treba proizvesti kako bi se zadovoljile potrebe novog stanovništva, te na okolinske probleme agrarnog sektora. I faktori vezani za relativne cijene mogu, takoer, imati znaajan uticaj (dodatak 10c.). Projekcija populacije za prvu polovinu 21. stoljea pokazuje da e 2025. godine ukupna svjetska populacija dostii nivo od blizu 8 milijardi ljudi. Da li ovim rastom premašujemo agrarne nosee kapacitete, kao što su to prije nekoliko milenija uinile Maje i sumerska civilizacija? Da li emo, kao i oni, doživjeti one drastine nestašice hrane, koje su uništile stare civilizacije? Proizvodnja žitarica, prikazana u tabeli 10.1., implicira neka predvianja. 2003. godine je u itavom svijetu bilo proizvedeno 2 milijarde tona žita ili 337 kilograma žitarica per capita ili približno 1 kilogram žitarica na dan. To predstavlja polovinu poljoprivrednih prinosa, dok drugu polivinu prinosa sainjavaju povre, voe, uljarice, korijenja i nejestive žetve (pamuk).14 Ve smo konstatirali da je distribucija postojeih agrarnih outputa vrlo neravnomjerna. Naprimjer, godišnja potrošnja žita u SAD iznosi 900 kg per capita, ukljuujui direktnu potrošnju i ishranu stoke. U zemljama u razvoju potrošnja iznosi 270 kg per capita, ali je i tamo potrošnja u poojedinim zemljama vrlo neravnomjerno rasporeena. Ako uzmemo u obzir da e se (po srednjem scenariju rasta) preko 95% rasta populacije ostvariti u zemljama u razvoju, to, ustvari, znai da e se u zemljama u razvoju potrošnja 13 14
Schiff and Valdes (1992). Harris (2006).
Glava 10: Ekonomija resursa
279
žitarica skoro udvostruiti. Kako se pri tome obradivo zemljište može poveati samo neznatno, to e se output žitarica po hektaru morati poveati za najmanje 50%-75%.
TABELA 10.1. Projekcija potrošnje žitarica do 2025. godine Populacija (milioni) Svijet Razvijene zemlje Zemlje u razvoju ZUR (bez Kine) Afrika Latinska Amerika Azija Azija (bez Kine) Kina SAD i Kanada Evropa bez Rusije Rusija Okeanija
6,301 1,329 4,973 3,661 851 543 3,823 2,512 1,312 326 583 143 32
2003 Proizvodnja žitarica (Mmt) 2,120 891 1,228 829 125 151 1005 605 400 391 343 75 32
Prinos žitarica (Kg/h) 3,153 3,783 2,813 2,325 1,254 3,012 3,221 2,610 4,984 5,339 4,271 1,891 1,748
Populacija (milioni) 7,934 1,257 6,677 5,201 1,323 685 4,778 3,302 1,476 386 585 137 41
Projekcija 2025 Potrebe žitarica (Mmt) 2,911 774 2,136 1,534 291 223 1,648 1,026 603 372 319 61 16
Prinosi za samozadov. (Kg/h) 3,940 3,381 4,189 3,618 2,720 4,281 5,119 4,351 7,019 4,384 3,895 1,238 1,258
Mmt = million metrikih tona (1.000 kg.); Mh – million hektara; Izvor: Harris (2006).
To jednostavno znai da u uslovima samozadovoljavanja (domaa potrošnja bez uvoza) prosjeni prinosi žitarica u zemljama u razvoju moraju porasti sa sadašnjih 2,8 metrikih tona po hektaru na preko 4 metrike tone po hektaru.15 Ali, kako svaka regija ne može ostvariti proizvodnju žitarica koja e zadovoljiti njene potrebe, to znai da e neke zemlje morati proizvoditi tržišne viškove. Prema nekim novijim studijama neto uvoz žitarica zemalja u razvoju e se do 2020. godine udvostruiti – sa sadašnjih 104 miliona tona na 201 miliona tona.16 Ovo udvostruenje uvoza otvara jedno od teških globalnih pitanja - odakle e se uvesti ove dodatne koliine žitarica? Sadašnji glavni izvoznici žitarica, prvenstveno Sjeverna Amerika i Evropa, i sada imaju vrlo visoke prinose, pa e tamo dalji rast prinosa biti možda teško ostvarljiv. Osim toga, modeli ishrane u ovim regijama se oslanjaju na proteine, što znai da pritisak na potražnju žitarica može dovesti do rasta njihovih cijena, pa e najsiromašnije zemlje svijeta upasti u nove probleme u nabavci skuplje hrane iz uvoza. To znai da e morati doi ili do redukcije populacije (što nije vjerovatno), ili do daljeg poveanja prinosa.17 Pored toga, kritino pitanje za budunost postaje okolinska održivost agrarne proizvodnje.
15 16 17
Pinstrup-Andersen and Pandya-Lorch (2001). Seckler (1994). Wagoner (1994).
280 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 10.2. ŠUMARSTVO Šume su prvenstveno biološki sistemi koji ljudima obezbjeuju mnoga dobra i usluge. Njihova prirodna stopa prirasta predstavlja loginu vezu izmeu okolinskih i ekonomskih aspekata rasta. Pri tome je kumulativna priroda prirasta šumskih sistema vrlo važan faktor. Biomasa se akumulira godinama, decenijama, pa ak i vjekovima, da bi tek poslije toga bila raspoloživa za korištenje. Model korištenja šumskih sistema se mijenjao kroz historiju u zavisnosti od vrste društava i njihovih prioriteta. U prethistorijskim i medijevalnim stoljeima šume su, naješe, bile povezane sa mrakom i strahom i koristile su se kao izvor ogrjevnog drveta za grijanje i kuhanje, izvor graevinskog materijala i hrane, za lov i za održavanje prestižnih religijskih i drugih ceremonija. Poetkom 16. stoljea su rast populacije i ekonomska ekspanzija Evrope promijenili dotadašnje modele korištenja šuma. Šuma je postala mnogo važnija zbog stabala koja su se upotrebljavala za izradu graevinskih konstrukcija i brodova trgovake i vojne mornarice, pa su se poele dramatino proreivati. Poetak industrijske revolucije je glad za drvetom još više pojaao, jer je na prelazu iz merkantilizma u industrijalizaciju šuma postala znaajan izvor komercijalne energije (drveni ugalj). Razvojem i širenjem energetski mnogo efikasnijih fosilnih izvora komercijalne energije pritisak na šume smanjen sa aspekta njene upotrebe kao energenta u industriji, ali je krenje šuma i pretvaranje šumskog zemljišta u agrarno ili urbano zemljište znatno ubrzano. Ovaj model se održavao sve do sredine druge polovine 20. stoljea, kada je, zahvaljujui efikasnom managementu i ekstenzivnoj trgovini drvetom, veina razvijenih zemalja zadovoljila vlastite potrebe za drvetom. Ali, efikasna proizvodnja drvene mase je postignuta na raun drugih šumskih roba, a posebno na raun gubitka biodiverziteta. Modeli korištenja šumskih sistema u zemljama u razvoju su potpuno drugaiji i više lie modelima koje su imale industrijalizirane zemlje sredinom industrijske revolucije. Izvoz drveta, drveni elementi i okviri, željezniki pragovi, telefonski stubovi i rudarska okna su postala najvažniji inputi industrijskog razvoja. Energija biomase, u kojoj je drvo najvažnija komponenta, je i sada veini zemalja u razvoju najvei izvor energije (33% ukupne energije) i jedini energetski izvor za skoro 2 milijarde ljudi iz ruralnih podruja. Šume u manje razvijenim podrujima su pod znatno veim pritiskom nego što su to ikada bile na industrijaliziranom Zapadu. Siromaštvo se ne smanjuje, a rast populacije ubrzava konverziju šumskih površina u poljoprivredna zemljišta. Bogata nalazišta važnih industrijskih minerala stimuliraju razvoj rudarstva, koje guta ogromne šumske površine. Ponuda industrijskog drveta za izvoz raste, jer su nerazvijenom svijetu devize nužno potrebne za industrijski razvoj i druge namjene. Ovo sadašnje preklapanje predindustrijskih, industrijskih i postindustrijskih modela korištenja šuma, koji se dešavaju, preklapaju i sudaraju istovremeno, donosi velike okolinske probleme, od kojih je najvei gubitak biodiverziteta. O tome emo raspravljati u sljedeem poglavlju, a u sekcijama koje slijede analiziraemo neka pitanja uzgoja i eksploatacije šuma, te politike za ublažavanje posljedica ekonomskog i demografskog pritiska na šume.
Raširenost šuma i konverzija tla Poetkom 20. stoljea je ukupna porvršina kopna pod šumama iznosila oko 5 milijardi hektara, ali je od tada pa do danas ta površina smanjena na 3,9 milijardi hektara, što ini 30% ukupne površine kopna ili
Glava 10: Ekonomija resursa
281
oko 0,62 hektara šuma per capita. Podruja pod šumom su u odnosu na vrstu šuma vrlo neravnomjerno distribuirana (slika 10.6.). Naprimjer, 64 zemlje, u kojima živi 2 milijarde ljudi, imaju ispod 0,1 hektara šuma per capita. Površina ostalog kopna obrasla drveem (makije, polušume, grmlje itd), iznosi 1.376 miliona hektara, što je treina ukupnih površina pod šumama.18
SLIKA 10.6. Geografija šuma, 2005
Zatvorene netropske šume
Zatvorene tropske šume
Nepošumljena podruja
Otvorene netropske šume
Otvorene tropske šume
Podruja pod vodom
Izvor: World Conservation Monitoring centre (2006)
TABELA 10.2. Distribucija šuma po regijama, 2005 Regija Afrika Azija Evropa Sjeverna i Centralna Amerika Okeanija Južna Amerika Svijet
Šumska površina (000 ha) 635.412 571.577 1.001.394 705.849 206.254 831.540 3.952.025
% globalnih šuma 16,1 14,5 25,3 17,9 5,2 21,0 100,0
Regionalna distribucija šumskih površina je prikazana u tabeli 10.2. Evropa posjeduje etvrtinu svih svjetskih šuma, a nakon nje slijede Južna Amerika, Sjeverna i Srednja Amerika sa 21% odnosno 18% šuma. Pet najbogatijig država šumama (Rusija, Brazil, Kanada, SAD i Kina) posjeduju preko polovine svjetskih šuma, a sama Rusija cijelih 20%.
Protekli procesi industrijalizacije, kao i sadašnja eksplozija populacije progutali su Izvor: FAO (2006) ogromne koliine šuma. Procjenjuje se da je sjeom, požarima ili na drugi nain za samo dva vijeka površina pod šumama smanjena za 50%. Oko 60% evropskih, 30% sjevernoamerikih i 35% šuma zemalja bivšeg SSSR-a je ve iskreno, uglavnom za potrebe poljoprivrede. Najvee sjee šuma se trenutno dešavaju u tropskim šumama. 18
FAO (2006).
282 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 10.7. Deforestacija i populacija, 1860-1980 Tropske šume
4.5
8.2
7.7
4.0 3.5 3.0
7.2
2.5 6.7 Šume u umjerenom pojasu 6.2
Milijarde ljudi
Milijarde akri
Populacija
2.0
Ekonomske sile koje podstiu sjeu šuma su brojne, poev od stabilne potražnje drveta i proizvoda drvno-preraivake industrije, preko odnosa relativnih cijena izmeu poljoprivreda i šumarstva, pa sve do lošeg managementa šuma. Meutim, gledano na duge staze, demografski pritisci su ipak glavni uzrok za ubrzanu deforestaciju (slika 10.7.). Svjetska banka procjenjuje da je od 1960. godine naovamo iskreno preko petine tropskih šuma, u kojima je, inae, biodiverzitet najrazvijeniji.19
1.5
Potvrdu o uzajamnosti odnosa izmeu populacije, površina pod šumama i agrara 1860 1880 1900 1920 1940 1960 možemo nai u aktuelnom poveavanju Izvor: Harris (2006). šumskih površina u razvijenim zemljama, u kojima je aforestacija, reforestacija i prirodni prirast na napuštenim agrarnim zemljištima bila vea nego što je bio gubitak šumskih površina zbog urbanizacije i razvoja infrastrukture. 5.7
1.0 1980
Management šuma
Procenat zemlje pod drveem
SLIKA 10.8. Deforestacija i pokrivenost šumama
Ukupne šume
Plantažne i sekundarne šume Iskonske šume Gustina populacije
Izvor: Harris (2006).
Vidjeli smo da su u nekim primjerima humane aktivnosti smanjile šumske površine, a u nekim poveale šumske površine. Kako je ljudska populacija rasla, tako su se modeli bezuslovnog krenja šuma morali mijenjati. Paralelno sa sjeom starih šuma na njihovo mjesto su zasaivane nove šume. Ovaj novi model je donio i nove izvore klasifikacija šuma na: (i) - primarne šume (esto se zovu i prirodne, stare ili iskonske šume, zatvorene šume), (ii) – sekundarne šume ili poluprirodne šume i (iii) – plantažne šume. Historijski odnosi izmeu klasificiranih šuma, njihovog korištenja i gustine populacije prikazuje slika 10.8.
Najviše drvene mase se dobija sjeom zrelih stabala u prirodnim šumama. Ovaj nain je veoma rasprostranjen, posebno u ogromnim šumskim rezervoarima Amazonije, Kanade ili Sibira. Ovo u suštini vodi ka velikim gubicima tropskih šuma. U
19
World Bank Atlas (2003).
Glava 10: Ekonomija resursa
283
predjelima sa umjerenom klimom najviše šumske mase se proizvodi u sekundarnim šumama, tj. prirodnim šumama koje su nekada bile iskorištene, ali su kasnije ponovno kultivirane (ponekad i nekoliko puta). Primarne i sekundarne šume daju 78% svjetske ponude industrijskog drveta. Nema znakova za radikalnu promjenu sadašnjeg modela ponude, jer su sekundarne šume ve zamijenile skoro sve primarne šume u istonim dijelovima Sjeverne Amerike, Evrope i veeg dijela Južne Amerike i Azije. Danas sekundarne šume sainjavaju 80-90% svih šuma u Evropi, 90% u Australiji, 60% na Novom Zelandu, 85% u SAD i 50% svih šuma u Kanadi. Najintenzivniji oblik proizvodnje drvene mase se obavlja na plantažnim šumama. Treba napomenuti da se razlike izmeu poluprirodnih šuma i plantažnih šuma odnose na vrstu izbora politika i prakse intenzivnog kultiviranja šuma. Ovo se posebno odnosi na šumska podruja sa umjerenom klimom, u kojim se plantažne šume neznatno razlikuju od sekundarnih šuma. Plantažne šume je mnogo lakše identificirati u tropskim i suptropskim državama, jer su ili relativno mlade ili se naješe radi o brzorastuim i egzotinim vrstama drvea. Plantaže industrijskog drveta mogu biti visokoprofitabilne i zato se one brzo šire. Naprimjer, od 1980. godine do 1995. godine su površine pod plantažnim šumama poveane za 60%. Procjenjuje se da su 1995. godine plantaže industrijskog drveta pokrivale približno 1,03 miliona km 2 zemljišta. Iako je ova površina u odnosu na ukupnu površinu pokrivenu šumama relativno mala, plantaže proizvode 22% svjetske ponude industrijskog drveta.20 Pet zemalja - Kina, Rusija, SAD, Indija i Japan posjeduju 65% svih globalnih plantažnih resursa. Tradicionalni management šumskih resursa, koji se bazira na održavanje ravnoteže izmeu prirasta drvene mase i obima sjee, se pod uticajem okolinskih i socijalnih aspekata poeo mijenjati. Proizvodnja drveta se danas posmatra i sa aspekta rekreacije, zaštite vodotokova i slivova, konzerviranja divljine i zaštite biodiverziteta. I ne sluajno, broj podruja i površine zaštienih šuma, u kojima je sjea zabranjena ili limitirana, se širom svijeta poveava.
10.3. SVJEŽA VODA Voda je najraširenija supstanca na planeti, ima je na svakom mjestu i igra važnu ulogu u ljudskom životu i okolini. Za ovjeka i njegove aktivnosti je najvažnija svježa voda jer se ona ne može niim supstituirati. Hiljadama godina je uticaj ovjeka na vodene resurse bio beznaajan i to uglavnom na lokalnim nivoima. Magina osobina vode da se u hidrološkom ciklusu stalno regenerira i samopreišava je dugo obezbjeivala relativnu istou, kvalitet i kvantitet pitke vode. Ali, ta maginost je stvorila iluziju o neuništivosti i neiscrpljivosti vodenih resursa i bajku o vodi kao besplatnom daru majke prirode. Te iluzije i bajke su izvori tradicionalne nebrige o vodenim resursima i uzroci malih izdvajanja za preišavanje upotrijebljene vode i zaštitu vodenih izvora. Kada je u mnogim regijama i zemljama vjekovna nebriga poela da uzima danak, stanje je poelo da se drastino mijenja. Najvei uticaj na promjene je izvršilo drastino poveanje globalnog iscrpljivanja vode od 1950s dalje, koje je bilo posljedica intenzivnog razvoja proizvodnih, a posebno agrarnih kapaciteta, te naglog rasta potreba sve veeg broja stanovnika za istom vodom. Danas se sa svih strana svijeta sve 20
Brown (1999).
284 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj glasnije uju prie o vodi kao o jednom od najveih problema današnjice. Mnogi futurolozi predviaju da se budui ratovi nee voditi za naftne resurse, kao što je to sluaj danas, nego za vodene resurse.
SLIKA 10. 9. Globalni bilans svježe vode 68,9 % voda u lednjacima i stalnom snježnom pokrivau
2,5 % svježa voda
97,5 % slana voda 0,3 % svježa voda u jezerima i rijenim bazenima
0,9 % ostalo (vlaga u tlu, movarama i vjeitom ledu 29,9 % svježa podzemna voda
Izvor: Shiklomanov (2002).
Iako na prvi pogled izgleda da su zalihe vode na Zemlji neizmjerne, jer sve koliine vode na Zemlji iznose ogromnih 1,386 milijardi km3, 97,5% svih voda su slane morske vode, dok se samo 2,5% voda odnosi na slatke svježe vode. Ali, veliki dio svježih voda (68,7%) je zarobljen u obliku leda i stalnih snježnih nanosa na Antarktiku, Arktiku i na visokim planinama, 29,9% se nalazi u podzemnim rezervoarima, a samo 0,26% koliina vode je koncentrirano u jezerima, rezervoarima i rijenim sistemima (slika 10.9.).21 Ove vode su sa aspekta ekonomskih potreba i najvažnije. Rijene vode su od najvee važnosti za snabdijevanje ovjeanstva svježom vodom, jer uloga pojedinih komponenti u vodenom sistemu zemlje zavisi od koliine vode i njene dinamike (perioda potpune obnove u hidrološkom ciklusu). Ti periodi su negdje jako dugi i kod okeanskih voda iznose 2.500 godina, kod trajnog i polarnog leda 10.000 godina, kod dubokih podzemnih rezervoara i planinskih lednjaka 1.500 godina, kod jezera 17 godina i kod rijeka samo 16 dana. To praktino znai da su rijeni tokovi jedini izvori svježe vode koji su obnovljivi u realnom vremenu i da su oni, ustvari, zaduženi za obezbjeenje daleko najvee koliine svježe vode.22 Ali, ove relativno skromne koliine svježe vode se nalaze pod rastuim pritiskom sve veeg broja ljudi i njihovih ekonomskih aktivnosti. Sistem svježe vode u rijekama, jezerima i podzemnim rezervoarima, iako sadrži jednu stotinku procenta ukupnih koliina vode i zauzima manje od 1% zemljine površine, godišnje 21
22
Shiklomanov (2002). Shiklomanov (1997).
Glava 10: Ekonomija resursa
285
isporui ovjeanstvu dobara i usluga u enormnim iznosima. Neki istraživai procjenjuju da vrijednost tih usluga iznosi nekoliko bilijardi USD godišnje.23 Zbog ogranienja obima knjige ovu veliku ekonomsku, socijalnu i okolinsku temu moramo suziti na samo dvije oblasti. Prva se odnosi na najvažnija pitanja ponude i potražnje svježe vode, što, možda, na najbolji nain osvjetljava strategijska pitanja budunosti vodenih resursa i sigurnost snabdijevanja vodom. Druga oblast je vezana za neke ekonomske aktivnosti koje su usko povezane sa vodom.
Ponuda i potražnja vode TABELA 10.3. Obnovljivi vodni resursi i raspoloživost vode po kontinentima, 1995 Kontinent Evropa Sjeverna i Centr. Amerika Afrika Azija Južna Amerika Australija i Okeanija Svijet Izvor: Shiklomanov (1997).
Površina
Populacija
10,46 24,3 30,1 43,5 17,9 8,95 135
685 453 708 3.445 315 28,7 5.633
Vodni resursi (km3/g) Prosjek 2.900 7.890 4.050 13.510 12.030 2.404 42.785
Max 3.410 8.917 5.082 15.008 14.350 2.880 44.751
Min 2.254 6.895 3.073 11.800 10.320 1.891 39.775
Raspoloživost (1000m3/g) per 1 km2 per capita 277 4,23 324 17,40 134 5,72 311 3,92 672 38,20 269 83,70 317 7,60
Procjenjuje se da svi obnovljivi globalni resursi pitke vode iznose 42,7 hiljada km3. Tabela 10.3. prikazuje distribuciju vodnih resursa i raspoloživost svježe vode po kontinentima, s tim što treba znati da obim vodnih resursa u odnosu na pojedine godine može varirati u intervalu od ± 15-25%. Iz tabele nije teško uoiti da su Evropa, Afrika i Azija u najtežem položaju, jer imaju najmanje vode po stanovniku, a i njihovi udjeli u svjetskoj populaciji su vei nego što su njihovi udjeli u ukupnim vodnim resursima. 2000. godine je udio Evrope u svjetskim resursima slatke vode iznosio 8%, a u svjetskom stanovništvu 13%, dok su relevantni udjeli Azije iznosili 36%, odnosno 60%, te Afrike 11%, odnosno 13%.24 Zbog rapidnog rasta populacije raspoloživost vodnih resursa se stalno smanjuje. Naprimjer, u periodu od 1970. do 1994. godine je raspoloživost vode smanjena sa 12,9 hiljada km3 per capita na 7,6 hiljada km3 per capita. Meutim, ove raspoložive koliine vode ne znae da e se one moi i potrošiti. Najvee koliine vode se pojavljuju tokom poplava, pa su te koliine praktino neupotrebljive. Za održavanje hidrološkog ciklusa, kao i za funkcioniranje akvatinih ekosistema, veliki dio vodnih resursa mora ostati u rijenim koritima i pripadajuim podzemnim rezervoarima. Velike koliine vode su zagaene antropološkim emisijama, a za eliminiranje zagaenja na svaki litar zagaene vode treba imati na raspolaganju 8-9 litara iste vode. Od na prvi pogled velikih globalnih vodnih resursa, de facto je za potrošnju raspoloživo tek oko 9.000 km3, te oko 3.500 km3 za skladištenje u vodnim rezervoarima. Globalno, 2000. godine je itav svijet
23 24
Postel and Carpenter (1997); Watson et al. (1996). UNESCO (2003).
286 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj za potrebe domainstva, industrije i poljoprivrede iscrpio oko 4.000 km3 vode ili oko 20% svih rijenih tokova, dok je realna potrošnja bila znatno manja: oko 2.200 km3 vode godišnje.25 I globalna potražnja vode je vrlo neravnomjerno rasporeena po kontinentima. Neka podruja raspolažu vodenim izobiljem, dok su druga potpuno suha. Naprimjer, pustinjske i polupustinjske regije primaju samo 2% svjetskih vodnih tokova, iako oni zauzimaju 40% površine kopna. U mnogim regijama i zemljama oskudice vode nisu nastale samo zbog narasle potražnje, nego i zbog rapidnog rasta polucija urbanih centara, industrije i agrarnih sistema. U zemljama u razvoju se 90% otpadnih voda ispušta direktno u vodotokove. Ironino, degeneracije svježe vode su mnogo eše u podrujima gdje je voda rijetka stvar. Za razumijevanje mehanizama ponude i potražnje svježe vode, kao i za realniju procjenu dugoronih globalnih dimenzija vodosnabdijevanja, nije dovoljno analizirati stanje voda na nivou pojedinih država ili kontinenata. Problem vodnih resursa se mora posmatrati ex-granino, tj. mora se uzeti u obzir per capita ponuda cjelokupnog rijenog bazena, kao i koliina vodenog toka u suhoj sezoni. Naime, procjene stanja vodosistema koje se baziraju samo na njihovom stanju u pojedinim zemljama ili na prosjenim stanjima, sadrže mnoge iskrivljene podatke o strukturi i obimu ponude i potražnje.
SLIKA 10.10. Odnos raspoloživosti pitke vode i populacije, 2000
Nestresno
Malo ili bez
Stresno
Izvor: UNESCO (2006).
esto se u literaturi može sresti pojam „vodeni stres“ koji, ustvari, kazuje koliko je ponuda vode u nekom bazenu, zemlji ili regiji daleko od granine vrijednosti ponude vode od 1.700 m3/godišnje po osobi, koja se tretira kao minimalni prag za održavanje normalnog života, ukljuujui i privredne aktivnosti. Prema nekim analizama, 41% svjetske populacije ili 2,3 milijardi ljudi žive u rijenim bazenima koji se nalaze pod “vodenim stresom”, sa per capita ponudom vode ispod 1.700 m3/godišnje (slika 10.10.). ak 1,7 milijardi ljudi živi u visokostresnim rjenim bazenima u kojima je ponuda vode ispod 1.000 m3/godišnje. Ako se sadašnji modeli ponude i potražnje vode nastave i u budunosti, i ako se sadašnji trendovi rasta
25
Shiklomanov (1997).
Glava 10: Ekonomija resursa
287
populacije nastave, vjerovatno e 2025. godine 3,5 milijardi ljudi ili 48% svjetske populacije živjeti u stresnim vodenim bazenima, dok e 2,4 miljardi ljudi živjeti u uslovima visokog stresa ponude pitke vode.
Voda i ekonomske aktivnosti Još od prvih poetaka ljudske civilizacije ljudi su modificirali prirodne sisteme svježe vode za svoje ekonomske potrebe. Meutim, sve te modifikacije su u odnosu na veliinu sistema bile minorne i bez nekog veeg uticaja. Intenzivne modifikacije su poele na prelazu 19. i 20. stoljea, kada su nastali veliki projekti unapreenja plovidbe, drenaže movara, izgradnje brana, ustava i kanala za navodnjavanje i proizvodnju elektrine energije, izgradnje akumulacijskih bazena i vodovodnih mreža, te njihove interkonekcije i transferi vode sa jednog podruja na drugo. Ove promjene su poboljšale transport, obezbijedile bolju kontrolu poplava i hidroenergiju, unaprijedile agrarni output i snabdijevanje industrije i stanovništva potrebnim koliinama vode. Ali, ove krupne promjene u hidrološkom ciklusu su razdvojile rijeke od njihovih prirodnih rezervoara i usporile brzinu vodotokova, što je donijelo mnoge probleme. etiri glavna sektora potrošnje svježe vode su poljoprivreda, industrija, domainstva i rezervoari (slika 10.11.). Poljoprivreda je daleko najvei potroša vode, koja troši preko 3.000 jedne treine ukupne svjetske potrošnje 2.500 svježe vode. Iako se 83% svjetskih žetvi Svijet ukupno napaja kišom, preostalih 17% žetvi, koje 2.000 proizvode 40% svjetske hrane, treba navodnjavati.26 Zemlje sa suhom ili 1.500 polusuhom klimom, od kojih se veina nalazi Poljoprivreda 1.000 u zemljama u razvoju, su u proizvodnji hrane Rezervoari Industrija zavisne od navodnjavanja. Navodnjavanje je 500 Domainstva kljuni kamen temeljac za obezbjeivanje globalne sigurnosti ishrane. Meutim, u 0 1975 1925 2000 1950 2025 1900 mnogim podrujima svijeta je sadašnja Izvor: Gleick (2000). potražnja vode za navodnjavanje ili pod velikim okolinskim pritiskom ili prevazilazi trenutne kapacitete snabdijevanja svježom vodom. Jedan od uzroka usporavanja dinamike proizvodnje hrane je smanjivanje ekspanzije irigacijskih sistema. Potrošnja vode, kubnih kilometara
SLIKA 10.11. Struktura potrošnje vode, 1900-2000, prognoza do 2025
Industrijska potražnja, takoer, rapidno raste u svijetu u razvoju. Kao posljedica globalizacije se mnogi sektori industrije sele iz razvijenog svijeta u zemlje koje se ubrzano industrijaliziraju, a veina tih industrija je intenzivni korisnik svježe vode. Urbanizacija i unapreenje životnog standarda promoviraju rast potrošnje vode u domainstvima. Naprimjer, izmeu 1900. i 2000. godine potrošnja svježe vode u domainstvima je porasla šest puta, dvostruko više nego što je raslo svjetsko stanovništvo.27 Modeli krajnje potrošnje vode po glavnim korisnicima se u odnosu na nivo dostignutog razvoja jako razlikuju. Te razlike su u prvom redu rezultat razliite uloge poljoprivrede u ekonomijama razvijenih 26 27
Postel (1999). Postel (1992); Gleick (2000).
288 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj zemalja i zemalja u razvoju. Naprimjer, 2000. godine su u zemljama OECD-a poljoprivredni sektori potrošili 45% ukupne pitke vode, a energetiski sektori 31%, dok su u ostatku nerazvijenog svijeta poljoprivredni sektori potrošili 81% ukupne ponude vode. Ono što je u budunosti sasvim izvjesno je dalje usložnjavanje odnosa na relaciji ponude i potražnje pitke vode. Projektirani kombinirani rast urbane, industrijske i agrarne potražnje vode e znatno poveati potražnju vode, posebno u zemljama u razvoju, što e stvoriti nove probleme i napetosti (dodatak 10e.).
10.4. ENERGIJA Ako se dosadašnji humani razvoj posmatra sa aspekta izbora mogunosti koje su ovjeku bile na raspolaganju, nije teško uoiti da je izbor energije bio jedan od glavnih faktora koji je dramatino proširio njegovu mo. Naprimjer, energija životinja je ovjeku poveala raspoloživu snagu 10 puta; izum vertikalnog vodenog kola dodatnih 6 puta; izum parnog stroja je koliinu energije poveao u ogromnim razmjerama, dok su motorna vozila reducirala vrijeme putovanja i enormno proširila ovjekove sposobnosti transporta roba do tržišta. Današnja visoka raspoloživost jeftine energije obezbjeuje mnogim ljudima izuzetni komfor, visoku mobilnost i ogromnu produktivnost. U industrijaliziranim državama ljudi troše 100 puta više energije per capita nego praljudi u trenucima kada su nauili da eksploatiraju energetski potencijal vatre. Iako energija u globalnom GDP-u uestvuje sa 5%, preostalih 95% GDP-a nije mogue ostvariti bez energetskih inputa. Energija napaja ekonomski rast. Gledano samo sa ekonomskog aspekta, energija je uvijek bila, i uvijek e to biti, vrlo vrua tema. Ona je najvei business na svijetu, sa godišnjim obrtom od 1,7 - 2,0 bilijardi USD. Svjetski savjet za energiju (The World Energy Council - WEC), krovna organizacija razliitih energetskih lobija, procjenjuje da e u periodu od 1990. do 2020. godine ukupne investicije u energiju iznositi 30 bilijardi USD.28 Ali, i narasla okolinska svijest o energiji kao velikom destruktoru prirode, globalnom zagrijavanju, kiselim kišama, radioaktivnim otpadom itd., sve snažnije utie na formiranje globalne energetske politike. Razumijevanje energetike znai razumijevanje funkcioniranja energetskog lanca (dodatak 10f.), poznavanje raspoloživosti energetskih resursa na globalnom, regionalnom i lokalnom planu, te sagledavanje njenih okolinskih efekata i posljedica. Od mnogih velikih energetskih tema ovdje emo se baviti samo sa dvije. Za prvu temu (odnos izmeu energije i energetskih resursa) smo teorijski uvod dali u prethodnoj glavi. Druga tema se bavi pitanjima odnosa izmeu energije i ekonomskog rasta, i ona slijedi upotrijebljeni pristup iz prethodnih glava. Trea velika tema - energija, ljudi i okolina e biti predmet sljedee glave.
Energija i energetski resursi U diskusijama oko energije i energetskih resursa se stalno vrti nekoliko „master“ pitanja. Prvo pitanje se odnosi na cijene po kojima se postojei energetski resursi pomou postojeih tehnologija mogu pretvoriti u ekonomski konkurentne energetske usluge. Drugo pitanje je vezano za dugoronu raspoloživost ponude svih postojeih energetskih resursa (obnovljivih i neobnovljivih). I, najzad, tree pitanje, koje je mnogo više
28
Economist (2001).
Glava 10: Ekonomija resursa
289
vezano za budunost nego za sadašnjost, bavi se balansiranjem ekonomskih i okolinskih tokova, kako bi se bolje kontrolirale emisije GHG plinova i internalizirali sadašnji eksternaliteti.
Trendovi i projekcije Od Industrijske revolucije do danas je globalna potrošnja energije rasla veoma brzo, pogotovo fosilnih goriva, te posebno nafte (dodatak 10g.). Danas se preko 80% potrebne energije dobija iz fosilnih goriva, a od preostalih izvora primarne energije nuklearna energija uestvuje sa 7%, hidroenergija i ”novi obnovljivi izvori” sa 2%, dok tradicionalni (ili nekomercijalni) izvori energije sudjeluju sa 11%.29 Sliku odnosa izmeu ekonomskog rasta i potrošnje energije daje potrošnja komercijalne energije i struktura te potrošnje (tabela 10.4.). Iz tabele se jasno uoava razliitost modela potrošnje energije po glavnim ekonomskim regijama, kao i razliitost energetskih politika koje su naslonjene na te modele. Modeli potrošnje energije razvijenih zemalja baziraju se na nafti i prirodnom plinu, dok modeli potrošnje energije zemalja u razvoju preferiraju ugalj i naftu.
TABELA 10.4. Komercijalna potrošnja energenata, glavne ekonomske regije, 2005 Nafta Svijet, ukupno (%) Evropska Unija (25)* (%) Ostale zemlje OECD-a (%) Zemlje bivšeg SSSR-a (%) Ostale zemlje u razvoju (%)
3.836,8 36,4% 700,4 40,8% 2.270,7 40,9% 186,3 18,4% 1.379,9 34,7%
Prirodni plin 2.474,7 23,5% 424,1 24,7% 1.275,1 23,0% 536,3 52,9% 663,2 16,6%
Ugalj 2.929,8 27,8% 299,0 14,4% 1.168,5 21,1% 178,2 17,5% 1.583,1 39,8%
Nuklearna energija 627,2 5,9% 220,9 12,9% 531,3 9,6% 56,9 5,6% 38,9 1,0%
Hidroenergija 668,7 6,3% 70,8 4,1% 296,8 5,3% 56,5 5,6% 315,3 7,9%
Ukupno 10.537,1 100,0% 1.715,1 100,0% 5.542,4 100,0% 1.014,3 100,0% 3.980,4 100,0%
* - samo komercijalna goriva, bez ogrijevnog drveta i drugih biomasa, u milionima tona ekvivalenata nafte Izvor: BP (2006).
Potrošnja energije po zemljama i glavnim ekonomskim regijama je vrlo neravnomjerna. Izvori nekomercijalnih izvora energije u industrijaliziranim državama u ukupnim izvorima energije uestvuju samo sa 2%, meutim, u zemljama u razvoju ti izvori uestvuju sa 30%. U nekim najsiromašnijim zemljama tradicionalne biomase sainjavaju preko 90% svih energetskih izvora. U potrošnji energije po glavi stanovnika izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta postoje ogromne razlike. Naprimjer, u zemljama OECD-a je potrošnja energije iznosila 4,68 ekvivalentnih tona nafte per capita, dok je u veini zemalja u razvoju potrošnja bila samo 0,60-0,70 ekvivalentnih tona nafte per capita.30 Iako u mnogim dijelovima nerazvijenog svijeta potrošnja energije po glavi stanovnika raste, ipak se ogromni zaostaci za razvijenim državama ne smanjuju. ak i danas, na poetku 21. stoljea, preko jedne treine ovjeanstva još uvijek nema pristup komercijalnim izvorima energije.
29 30
IEA (2005) IEA (2002)
290 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Još uvijek nema jasnih signala da e se u budunosti prekinuti sadašnji trendovi potražnje energije. Potrošnja energije se u periodu od 1970. do 2000. godine udvostruila. Do 2030. godine treba oekivati novo udvostruenje potrošnje, koje e se desiti uglavnom u zemljama u razvoju. Da li za ovo novo poveanje imamo dovoljno energetskih resursa? Da li e se zadržati sadašnji modeli resursne potrošnje, bazirani na fosilnim gorivima, koji prouzrokuju velike okolinske probleme? Prognoze poveane potrošnje otvaraju mnoga pitanja. Da li e se nastaviti sadašnja dominacija fosilnih goriva, iji su izvori, uprkos raznim špekulacijama, ipak dovoljno veliki da pokriju oekivanu potrošnju i poslije 21. stoljea?31 Da li e razvijene zemlje, koje posjeduju tehnologiju i novac, biti u stanju da brzo i efikasno razviju ekonominu proizvodnju energije iz alternativnih nefosilnih izvora (sunce, vjetar, biomase, geotermalna energija)? Kojim e tempom ii razvoj nuklearnih elektrana i kako e napredovati razvoj tehnologija nuklearne fusije? Da li e transfer savremenih energetskih i ostalih tehnologija u zemlje u razvoju biti dovoljno masovan i brz da obezbjedi racionalnije korištenje fosilnih izvora energije?
SLIKA 10.12. Energijska tranzicija globalnog energetskog sistema vrste tvari
100
1997
plinovi Vodik
Drvo i slama Tržišni udio (%)
80 Ugalj i nuklearke 60
Poveano održivi ekonomski rast Decentralizirane kapitalno manje intenzivne tehnologije
Neodrživi ekonomski rast Centralizirane kapitalno intenzivne tehnologije
40
Nafta i hidro Prirodni plin
Petrolejsko ulje 20
Nafta i tekui prirodni plin
Gradski plin Kitovo ulje
Prirodni plin
tenosti
0 1850
1900
1950
2000
2050
2100
2150
Izvor: Economist (2001).
Projekcija poveane potrošnje energije otvara i mnoga krucijalna okolinska pitanja, od kojih su najsloženija ona koja se odnose na usporavanje emisije ugljendioksida i globalno zagrijavanje. Cjelokupna humana historija potrošnje energije je, ustvari, historija ”dekarbonizacije” goriva. Naime, kako su humane generacije postajale zdravije i bogatije, one su se sve više udaljavale od ”prljavih” vrstih goriva sa visokim 31
Iako su procjene nekih organizacija i pojedinaca dosta pesimistike, ipak e se budui intergeneracijski konflikti oko raspoloživosti resursa i troškova uravnoteživati tehnološkim progresom. Naime, sada poznata fosilna resursna baza konvencionalnih i nekonvencionalnih fosilnih goriva je 600 puta vea od trenutne potrošnje fosilnih goriva, ili 16 puta vea nego što je bila kumulativna potrošnja fosilnih goriva u periodu od 1860 do 1998. godine. (UNDP 2000).
Glava 10: Ekonomija resursa
291
sadržajem ugljika i sve više približavale gorivima koja su imala manji sadržaj ugljika (slika 10.12.).32 John McNeill, historiar sa Georgetown univerziteta, analizirajui historiju potrošnje prirodnih resursa u 20. stoljeu, tvrdi da je u njemu broj stanovnika na zemlji povean 4 puta, a potrošnja energije 16 puta. Za njega poveana potrošnja ne samo što predstavlja ogranienje za budui rast, nego je i nemoralna.33 Velika tema 21. stoljea e biti pomirenje velikih apetita ljudi za energijom sa ouvanjem okoline i ljudskog zdravlja. Ako se uzme u obzir injenica da je za trendove dekarbonizacije goriva najodgovornije bilo tržište, to okolinski pritisci i deregulacija tržišta energije mogu znatno ubrzati procese dekarbonizacije u pravcu veeg korištenja prirodnog plina, vodika i obnovljivih izvora energije. Procjenjuje se da e 2050. godine potrošnja plina i vodika premašiti potrošnju uglja i nafte, a da e krajem 21. stoljea 75% energetskog tržišta pokrivati plinska goriva.34
Modeli proizvodnje i potrošnje Preispitivanje sadašnjih modela proizvodnje i potrošnje fosilnih goriva je najbolje izvršiti na primjeru nafte, najvažnijeg i najzastupljenijeg energetskog goriva. Modeli proizvodnje i potrošnje prirodnog plina su u osnovi vrlo slini, pa ih nema potrebe posebno analizirati, dok su modeli proizvodnje i potrošnje uglja problematini više sa aspekta okoline nego aspekta rezervi. Ukupne potvrene rezerve sirove nafte su krajem 2005. Procjene rezervi Rezerve/ (000 miliona barela) krajem godine iznosile 1.200,7 milijardi Udio proizvodnja 1985 1995 2005 barela, što je po sadašnjem Svijet 770,4 1.027,0 1.200,7 100,0% 40,6 modelu potrošnje dovoljno za OECD 118,6 111,3 80,6 6,7% 11,2 sljedeih 40,6 godina (tabela OPEC 535,8 785,1 902,4 75,2% 73,1 10.5.). Iako su rezerve nafte Non-OPEC* 172,0 179,8 175,4 14,6% 13,6 locirane širom svijeta, glavnina Bivši SSSR 62,7 62,1 122,9 10,2% 28,4 potvrenih rezervi se nalazi na * - bez zemalja bivšeg SSSR-a, 1 barrel (bbl) = 42 galona ili 158,8 litara. Bliskom Istoku, koji posjeduje Izvor: BP (2006). preko 65% svih potvrenih rezervi nafte. Ukupne rezerve i resursi nafte su nepoznati, jer se mnoge neistražene rezerve nalaze u velikim morskim dubinama i utrobi zemlje. Osim toga, postoje i mnogi drugi izvori nafte, ija je eksploatacija po sadašnjim tehnologijama ekonomski neracionalna (nafta iz bituminoznih pjeskovitih nalazišta u Zapadnoj Kanadi, teško i ekstrateško ulje iz Venecuele, ije se rezerve procjenjuju na 1 milijardu barrela, naftonosni škriljci ije rezerve iznose 15 milijardi barrela).35
TABELA 10.5. Nafta, potvrene rezerve, 1985, 1995, 2005
Proizvodnja i potrošnja nafte raste i globalno i regionalno. Najvei proizvoai su zemlje OPEC-a,36 koje 32 33 34 35 36
Economist (2001). McNeill (2000). International Institute for Applied Systems and the World Energy Council (1998). UNDP (2000). OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries) je formiran 1960. godine sa ciljem da sistemom proizvodnih kvota utie na ponudu i potražnju nafte, tj. na cijene. Uloga OPEC-a je bila naroito izražena u 70-im i 80-im godinama 20. stoljea, kada je naglim porastom cijena (poznati ”naftni šokovi” iz 1973. i 1980. godine) došlo do nagle promjene odnosa u relativnim cijenama. lanice OPEC-a su Alžir, Ekvador, Gabon, Indonezija, Iran, Irak, Kuvajt, Libija, Nigerija, Katar, Saudijska Arabija, Venecuela i Emirati.
292 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj su 2005. godine proizvele 41,7% sirove nafte. Najvei potrošai su zemlje OECD-a, koje su u 2005. godini potrošile 60% proizvedene nafte. Ove disproporcije izmeu glavnih proizvoaa i glavnih potrošaa sirove nafte modeliraju sistem svjetske trgovine naftom i naftinim derivatima. Cijene nafte su, izuzev kratkih perioda stabilnosti, bile vrlo kolebljive i bile su pod stalnom presijom mnogih globalnih politikih faktora, regionalnih dogaaja i otkria novih izvora (slika 10.13.).
TABELA 10.6. Nafta, proizvodnja i potrošnja po glavnim regijama, 2005 Proizvodnja (000 barela na dan) 2005 2005/ 2004 Svijet 81.088 1,0% OECD 19.763 -4,7% OPEC 33.836 2,5% Non-OPEC 35.408 -1,1% Bivši SSSR 11.844 3,7%
Udio 100,0% 23,8% 41,7% 43,4% 14,8%
Potrošnja (000 barela na dan) 2005 2005/2004 Svijet 82.459 1,3% EU (25) 14.772 0,7% OECD 49.254 0,4% Bivši SSSR 3.936 1,9% ZUR 29.270 2,6%
Udio 100,0% 18,3% 59,2% 4,9% 36,0%
Izvor: BP (2006).
SLIKA 10.13. Cijene sirove nafte vs historijski dogaaji, 1986-2005 Boom u Pennsyl vaniji
Poetak izvoza ruske nafte
110
Poetak proizv. na Sumatri
Otkrie nafte u Teksasu
Rast proizvodnje u Venecueli Strah od nestašica u SAD
Iranska nacionalizacija Otkria u istonom Teksasu
Poratna rekonstrukcija
Suecka kriza
Primjena netback cijena Iranska revolucija
Yom Kippurski rat
Azijska finansijska kriza Irak Iraka okupirao kriza Kuvajt
USD za barel (stalne cijene 2005)
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
1861-69 1870-79 1880-89 1890-99 1900-09 1910-19 1920-29 1930-39 1940-49 1950-59 1960-69 1970-79 1980-89 1990-99 2000-05
Izvor: BP (2006).
Business naftom i njenim derivatima je dugo bio pod neposrednim uticajem sedam velikih multinacionalnih naftnih kompanija: Esso, Shell, BP, Gulf, Chevron, Texaco i Mobil, koje su tržišta industrijaliziranih zemalja snabdijevale jeftinom naftom. Meutim, poev od kraja 1960s su zemlje-izvoznice nafte, organizirane u OPEC, poele igrati znatno veu ulogu. Njihov uticaj na cijene je posebno pojaan tokom izraelskoarapskog rata i iranske revolucije (prvi i drugi naftni šok). Ali, kasnija ekonomska recesija i mjere supstitucije i štednje energije su dovele do viška ponude, što je, uz pojavu novih proizvoaa (V. Britanija, Norveška, Meksiko), sredinom 1980s stabiliziralo cijene na relativno niskom nivou. Iako su niske cijene
Glava 10: Ekonomija resursa
293
sirove nafte i njenih derivata jedan od kljueva stabilnog ekonomskog rasta, one, gledano dugorono, obeshrabruju racionalizaciju njene potrošnje i razvoj novih tehnologija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Naroito su na este promjene cijena nafte osjetljive zemlje u razvoju, u kojima nedostatak deviznih sredstava za uvoz energenata proizvodi nestašice roba i ekonomske recesije.
SLIKA 10.14. Hubertove krive 7
Potrošnja
6 5 Proizvodnja (ukupno) 4 3 2 1
Krivulja proizvodnje 0 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 2040 2060
Nafta (milijarde barela godišnje)
Nafta (milijarde barela godišnje)
8
40 35 30 25 Svjetska proizvodnja 20 15 10 5 0 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 20402060
Izvor: Harris (2006).
Proizvodnju nafte treba pogledati i iz nekih drugih dimenzija. Prema teoriji naftnog geologa Kinga Huberta iz 1956. godine, tipini vremenski model korištenja energijskih resursa ima oblik zvonaste krivulje. U ranoj fazi eksploatacije resursa njihove cijene padaju, otkrivanje novih rezervi ubrzava proizvodnju, a potrošnja raste eksponencijalno. Nakon nekog vremena zbog ogranienja ponude, stalnog rasta troškova, obnavljanja resursa i pada potrošnje, proizvodnja opada. Projekcije Hubert krive dobro odgovaraju realnim dogaanjima u proizvodnji sirove nafte u SAD (slika 10.14.). Output je dostigao vrh 1980. godine, nakon ega je poeo da opada. Ako e se budua proizvodnja nafte odvijati u skladu sa Hubertovim modelom, rezerve nafte e se iscrpiti 2040. godine. Isti model se može primjeniti i kod analize proizvodnje i iscrpivosti prirodnog plina. Slika svjetske proizvodnje sirove nafte je nekoliko drugaija (slika 10.14 desno). Svjetska proizvodnja nafte je sve do 1980. godine slijedila model modificirane Hubertove krivulje. Meutim, poslije oštrog skoka cijena u 1970s su se odnosi globalne proizvodnje i globalne potrošnje poremetili. Prema Hubertovom modelu svjetska proizvodnja sirove nafte je trebala dostii vrhunac 2000. godine na nivou od milijardu barela godišnje, ali je usporavanje potrošnje produžilo projektirani životni vijek svjetskih rezervi nafte. Ponuda i potražnja nafte predstavlja krucijalni element budue energetske slike svijeta. Novije analize obnavljaju brige o buduim ogranienjima potrošnje nafte. Ako se prognoze Meunarodne agencije za energiju o daljem rastu potrošnje sirove nafte ostvare, glavno pitanje e biti kada e se ostvariti vrhunac proizvodnje.37 Naftni geolozi Colin Campbell i Jean Laherrere tvrde da, za razliku od krize 1970s, sljedei
37
MacKenzie (1996).
294 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj naftni udari nee biti privremeni, jer ponuda konvencionalnih nalazišta nafte ve u sljedeoj deceniji nee biti u mogunosti da zadovolji potražnju.38
Alternativni izvori energije Prognoze o buduim energetskim krizama mogu poljuljati samo dva faktora - poveana efikasnost krajnje potrošnje energije i vee korištenje obnovljivih izvora energije, koji danas obezbjeuju mali dio energetskih potreba. Meutim, za promjene sadašnjih modela su potrebne kombinacije tržišnih i energetskih politika koje promoviraju energetsku efikasnost i vee korištenje obnovljivih izvora energije.
SLIKA 10.15. Obnovljivi izvori i ukupna ponuda primarne energije, 2003 Prirodni plin 21,2%
Valovi – 0,00005% Nuklearke 6,5% Obnovljivi izvori 13,3%
Nafta 34,4%
Hidro 2,2%
Vjetar 0,051% Solarna 0,039%
Biomase za spaljivanje i otpad 10,6%
Geotermalna 0,416%
Ugalj 24,4% Ostalo 0,5%
Izvor: IEA (2006).
Svake godine se, uz pomo energije sunca, stvara ogromna koliina obnovljivih energetskih resursa. Potencijal ove energetske osnove utvren na bazi efikasnosti postojeih tehnologija, je 136 puta vei nego što iznosi sadašnja potrošnja energije iz obnovljivih goriva. Ali, mogui potencijal ovih izvora je praktino neogranien.39 U odnosu na nain korištenja, obnovljivi energetski resursi mogu biti hidroenergija, energija biomase, energija vjetra, direktno i indirektno korištenje solarne energije (za grijanje i elektrinu energiju), energija mora (naprimjer, energija valova, energija plime, energija morskih struja) i geotermalna energija (toplota pohranjena u stijenama i prirodni tokovi toplote Zemlje). Svi obnovljivi izvori energije se mogu konvertirati u elektrinu energiju. 2003. godine su svi izvori obnovljive energije obezbijedili 1.400 Mtoe energije, ili 13,3% svjetske potrošnje primarne energije (slika 10.15.). U ukupnoj ponudi su dominirale komercijalne i nekomercijalne biomase za spaljivanje (80,0%) i energija dobijena iz velikih hidrocentrala (16,2%), dok je ueše svih drugih obnovljivih izvora – malih hidrocentrala, geotermalne energije, sunane energije, energije vjetra i energije mora bilo samo 3,8%. U periodu od 1970. do 2003. godine ponuda obnovljivih izvora je rasla po godišnjoj stopi od 2,3%, nešto više od stope rasta ukupne energetske ponude. Meutim, „novi obnovljivi izvori“
38 39
Campbell and Laherrere (1998). UNDP (2000).
Glava 10: Ekonomija resursa
295
(geotermalna i solarna energija, energija vjetra) su imali znatno brži rast od 8% godišnje. Najvee poveanje su imali energija vjetra (49% godišnje) i solarna energija (29% godišnje). Obnovljivi izvori energije otvaraju brojna pitanja. Zašto se ne mogu iskoristiti potencijali i okolinske prednosti obnovljivih izvora? Je li i kako je mogue ostvariti scenario dekarbonizacije energetskih goriva u budunosti? Kako ubrzati rast ponude obnovljivih izvora kada niske cijene nafte i prirodnog plina na svjetskim energetskim tržištima kontinuirano smanjuju potencijale za rast obnovljivih izvora energije? Kako obezbijediti efikasnu energetsku budunost?
Komercijalna cijena (centi/kwh)
SLIKA 10.16. Cijene obnovljivih izvora energije 25 20 Solarne elije
Vjetar 15 10 5
Biomase
Tržišni nivo cijena
Svi odgovori na gornja pitanja moraju uvažavati injenicu da su sadašnje cijene energije niske. ak i da se povea energetska efikasnost za dva puta, ne znai da e energija biti ekonomski profitabilna. Sve dok su cijene energije niske, energetski intenzivne metode e biti optimalna business strategija. U uslovima niskih cijena energije, kada nije mogue ostvariti vei povrat, druga business podruja e privlaiti investitore.
Za razvoj obnovljivih izvora energije su cijene energije kljuni faktor. Cijene Izvor: UNDP (2000). energije vjetra i solarne energije, kao i energije biomase, se od 1980. godine rapidno smanjuju (slika 10.16.). Neki alternativni izvori elektrine energije, kao, naprimjer, vjetar i biomase, su dostigli zonu konkurentnosti na tržištu energije, ali je još uvijek obim njihove ponude za masovniju komercijalnu konkurentnost mali. Solarna energija je konkurentna za grijanje prostorija i proizvodnju tople vode, ali se u proizvodnji elektrine energije nalazi dosta daleko od komercijalne zone. Pored cijena, i druga institucionalna pitanja su vrlo „zaslužna“ što alternativni izvori energije još uvijek nemaju vei tržišni udio (dodatak 10h.) 0
1990
1995
2000
2005
2010
2015
2020
Energija i ekonomski rast Energija je duboko involvirana u ekonomske, socijalne i okolinske dimenzije humanog razvoja. Energija sama nije dovoljna za kreiranje uslova za rast, ali je neophodna za odvijanje ekonomskih aktivnosti kojima se ostvaruje rast. Ekonomski rast uvijek vodi ka poveanju potrošnje energije, posebno u ranim fazama razvoja. Ekonomske analize pokazuju izuzetnu važnost energije u pokretanju ekonomskog rasta. Doprinos energije ekonomskom rastu neke države se može procjeniti ako se u standardnu CobbDouglasovu proizvodnu funkciju ugradi energija. U tom sluaju proizvodna fuknkcija ima sljedei oblik: Yt = At . (Kt)(Lt)1-(Et)1--,
296 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj gdje je Y output, K fond kapitala, L radna snaga, E potrošnja primarne energije, A totalni faktori produktivnosti (TPF) i t vrijeme. Istraživanja tih doprinosa su pokazala da su kombinacije kapitala, rada i energije dale vei doprinos ekonomskom rastu nego poveanje produktivnosti (tabela 10.7.).40
TABELA 10.7. Doprinos faktora proizvodnje i produktivnosti rastu GDP-a, 1980-2001 Prosjeni godišnji rast GDP-a, (%) Brazil Kina Indija Indonezija Koreja Meksiko Turska SAD
2,4 9,6 5,6 5,1 7,2 2,2 3,7 3,2
Doprinos faktora proizvodnje i produktivnosti na rast GDP-a (% rasta GDP-a) Energija Rad Kapital TPF 77 20 11 -8 13 7 26 54 15 22 19 43 19 34 12 35 50 11 16 23 30 60 6 4 71 17 15 -3 11 24 18 47
Izvor: IEA (2004).
Energija je dala znaajne doprinose ekonomskom rastu svih zemalja, a posebno Brazila, Turske i Južne Koreje, dok je njen doprinos u Indiji, Kini i SAD bio manji. Energija igra veu ulogu u zemljama koje se nalaze u intermedijarnoj fazi razvoja, kada industrija igra najznaajniju ulogu. Kako ekonomija sazrijeva, energetski efikasnije tehnologije, koje se mogu tretirati i kao dio totalnih faktora produktivnosti, istiskuju energetski intenzivne tehnologije zbog ega se, posljedino, smanjuje koliina energije koja je potrebna za proizvodnju jedinice GDP-a. Rezultati, takoer, reflektiraju državne politike i obdarenost resurima. Brazil i Meksiko, gdje energija igra vodeu ulogu u ekonomskom rastu, su se industrijalizirali veoma brzo. U Indoneziji relativno manja važnost energije reflektira politiku uvoza sofisticiranih manufakturnih tehnologija preko direktnih stranih investicija. Koreja jako zavisi od hemijske industrije koja je glavni motor rasta. Niži nivo potrošnje energije per capita u Indiji sugerira nedostatak energije per capita, što usporava ekonomski rast. Siromaštvo je jedno od najtežih globalnih pitanja koje mui savremeni svijet. Brojka od 1,3 milijardi ljudi koji žive sa manje od 1 dolara prihoda dnevno ne ilustrira samo opu mizeriju i nedostatak izbora. Modeli potrošnje energije siromašnih prave ih još siromašnijim. Postoje brojne uzrono-posljedine veze izmeu energije i siromaštva. Energetsko siromaštvo se može definirati kao nedostatak izbora u zahvatanju adekvatnih, dostupnih, pouzdanih, visokokvalitetnih, sigurnih i okolinski benignih energetskih usluga koje podržavaju ekonomski rast i humani razvoj. Statistika zna biti tvrdoglava. Dvije milijarde ljudi nemaju pristup do istih i sigurnih goriva za kuhanje i grijanje i zavise iskljuivo od tradicionalnih izvora biomase, a 1,7 milijardi ljudi nemaju pristup elektrinoj energiji. Siromašni slojevi koriste potpuno razliite kombinacije nosilaca energije nego bogati slojevi. Oni proporcionalno koriste više drveta, baljege i drugih tradicionalnih biomasa nego elektrine energije i tenih petrolejskih goriva (tabela 10.7.). Drvo, baljega i ostala tradicionalna goriva iz biomase se nalaze na najnižim energetskim nivoima, drveni ugalj i ugalj, te kerozin na nešto veim nivoima, dok se elektrina 40
Ayres and Warr (2003).
Glava 10: Ekonomija resursa
297
struja i plin nalaze na najvišim energetskim nivoima. Viši energetski nivo znai veu efikasnost i istou energijskog sistema. Naprimjer, termika efikasnost pei za kuhanje na drvo iznosi 15%, na kerozin 50% i na plin 65%, dok se emisije ugljendioksida, sumpordioksida i ai rastom termike efikasnosti smanjuju. Meutim, ljudi vrše izbor nosilaca energije ne na osnovu termike efikasnosti i istoe goriva, nego na osnovu socijalno-ekonomskih karakteristika društava kojima pripadaju, gdje na izbor energenata nivoi prihoda imaju najvei uticaj.
TABELA 10.8. Dominirajue gorivo u zemljama u razvoju po krajnjim korisnicima Sektor/krajnja upotreba Domainstva Kuhanje Osvjetljenje
Niski prihodi
Urbana podruja Visoki prihodi
Drvo, drveni ugalj, ugalj Svijee, kerozin (ili ništa)
Ruralna podruja Niski prihodi Visoki prihodi Kerozin, bioplin, LPG, drveni ugalj Kerozin, LPG, elektricitet
LPG, kerozin, ugalj
Drvo, otpaci, baljega
Elektricitet, LPG
Svijee (ili ništa) Drvo, otpaci, baljega (ili ništa) Ništa (ili baterije)
Elektricitet
Grijanje
Drvo, ostaci, ugalj
Ureaji Agrar Oranje Navodnjavanje Prerada hrane Industrija Mehanika
Baterije (ili ništa)
Drvo, ugalj, kerozin, LPG Elektricitet
– –
– –
Manualno, životinje Manualno, životinje Manualno, životinje
Dizel, životinje Dizel, elektricitet Dizel, elektricitet
Manualno, dizel
Manualno, životinje
Procesna
Drvo, drveni ugalj
Dizel, elektrcitet Ugalj, drveni ugalj, kerozin
Dizel, elektricitet Ugalj, drveni ugalj, kerozin
Drvo, ostaci, kerozin
Drvo, ugalj
Izvor: World Bank/WLPGA (2002).
Siromašni ljudi u ruralnim podrujima, posebno žene i djeca, troše mnogo vremena na skupljanje ogrijeva. Generalno, ova praksa vodi ka oskudicama i ekološkim ošteenjima u gusto naseljenim podrujima, te visokom potražnjom za ogrijevnim drvetom. Ova visoka potrošnja biomase može reducirati agrarnu produktivnost, jer spaljeni ostaci i baljega umanjuju prirodnu sposobnost ubrenja obradivih površina. Neefikasno sagorijevanje biomase proizvodi unutrašnja zagaivanja dimom. Svjetska zdravstvena organizacija procjenjuje da svake godine ovakva dimna zagaenja ubiju preko 1,6 miliona žena i djece. Brojne studije potrošnje energije u zemljama u razvoju su utvrdile da se 2,4 milijardi ljudi oslanja na energiju biomase, što zadovoljava preko 80% njihovih energetskih potreba, a da 1,6 milijardi ljudi uope nema elektrine energije. Veina tih ljudi živi u Južnoj Aziji i Podsaharskoj Africi.41 Pristup elektrinoj energiji je posebno važan za nivo humanog razvoja. Naime, kao što emo vidjeti, korelacija izmeu potrošnje elektrine struje per capita i indeksa humanog razvoja je vrlo jaka i nelinearna. Poveanje indeksa humanog razvoja je relativno mnogo brže u podruju niskih nivoa potrošnje energije. To, ustvari, znai da umjerena poveanja potrošnje elektrine struje per capita može dovesti do mnogo veeg poveanja indeksa humanog razvoja. 41
IEA (2002).
298 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Elektrina energija je nazamjenljiva za mnoge aktivnosti koje su povezane sa humanim razvojem, kao što su, naprimjer, osvjetljenje, hlaenje, korištenje savremenih kuanskih aparata, te posebno informacijskih i komunikacijskih tehnologija. Indeks humanog razvoja dostiže zadovoljavajui nivo na nivou potrošnje elektrine struje per capita od oko 5.000 kWh godišnje. To u praksi znai da se glavna poboljšanja na podrujima ublažavanja siromaštva mogu postii relativno malim poveanjima inputa iste energije, što može dramatino poveati životni standard ljudi - tzv. razvojni scenario 1 kilovat po glavi stanovnika.42
SLIKA 10.17. HDI i potrošnja elektrine energije per capita, 2002 1,0 Italija Indeks humanog razvoja
0,9
SAD Finska
Argentina Brazil
UAR
0,8
Švedska Kanada Katar
Kina
0,7
J. Afrika Maroko Indija
0,6 0,5
Bangladeš Zimbabve
0,4
Zambija Etiopija
0,3 0,2 0
15.000 5.000 10.000 Potrošnja elektrine energije (kWh per capita)
20.000
Izvor: IEA World Energy Outlook (2004).
Za bolje razumijevanje odnosa izmeu potrošnje energije i razvoja treba detaljnije pogledati tri najvažnija aspekta potrošnje energije: (i) – potrošnju per capita, (ii) – udio modernih energetskih usluga u ukupnoj potrošnji energije i (iii) – udio svjetske populacije koja uope nema pristup elektrinoj struji. Historijski, apsolutni iznos energije koju je koristio neki pojedinac, je bio kljuni faktor humanog razvoja. Izmeu potrošnje energije per capita i indeksa humanog razvoja postoji jaka uzajamnost (slika 10.17.). Veze su posebno jake kod zemalja u razvoju. Kada neka zemlja dostigne odgovarajui nivo indeksa humanog razvoja, njena potrošnja energije per capita poinje da zavisi od strukturnih, geografskih i klimatskih faktora. U najsiromašnijim zemljama svijeta vei indeks humanog razvoja je u tijesnoj vezi sa poveanjem potrošnje energije per capita. Pristup modernim energetskim uslugama je bitan i neophodan elemenat savremenog razvoja. On ne doprinosi samo ekonomskom rastu i poveanju prihoda domainstava, nego, takoer, utie na unapreenje kvaliteta života. Bez adekvatnog pristupa modernim komercijalnim energijama, siromašne zemlje e ostati u zaaranom krugu siromaštva, socijalne nestabilnosti i razvojnog zastoja. Ueše modernih izvora energije u ukupnoj potrošnji energije jako zavisi od indikatora humanog razvoja i obratno.
42
Goldemberg at al (1985).
Glava 10: Ekonomija resursa
299
REFERENCE Ayres, Robert and Benjamin Warr. 2003. Accounting for Growth: The Role of Physical Work, Centre for the Management of Environmental Resources, INSEAD, Fontainebleau. BP Statistical Review of World Energy. 2006. (June). Brown, C. 1999. Global Forest Products Outlook Study: Thematic Study on Plantations. Working Paper No. GFPOS/WP/03. Rome: FAO Brown, Lester, R. 2001. Eco-Economy: Building an Economy for the Earth. New York: W. Norton & Co. Campbell, Colin, and Jean Laherrere. 1998. "The End of Cheap Oil." Scientific American, March 1998, 78-83. Economist. 2000. The Human Genome: The Proper Study of Mankind, London: The Economist, 01.07.2000. Economist. 2001. Survey: Energy, London: The Economist, 10.02.2001 Evans, L.T. 1993. Crop Evolution, Adaptation and Yield. Cambridge: Cambridge University Press Gibbon, Edward. 2005. The Decline and Fall of the Roman Empire, Phoenix: Phoenix Press. Gleick, Peter H. 2000. The World's Water 2000-2001: The Biennial Report on Freshwater Resources. Washington, D.C.: Island Press. Goldemberg J., Johansson T.B., Reddy A.K.N. i Williams R.H. 1985. Basic Needs and Much Morewith One Kilowatt per Capita, Ambio 14 (4-5) Harris M Jonathan. 2006. Environmental and Natural Resource Economics: A Contemporary Approach, Boston: Houghton Mifflin Company International Energy Agency. 2002. World Energy Outlook 2002. Paris: IEA _____________ 2004. World Energy Outlook 2004. Paris: IEA _____________ 2005. World Energy Outlook 2005. Paris: IEA _____________ 2006. Renewables in global energy supply: an IEA fact sheet, Paris: IEA International Institute for Applied Systems (IIASA) and the World Energy Council ( WEC). 1998. Global Energy Perspectives. Laxenburg, Austria, Available at http:llwww.worldenergy.org. MacKenzie, James J. 1996. Oil as a Finite Resource: When is Global Production Likely to Peak? Washington, D.C.: World Resources Institute.
Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: St. Paul's Church Matthews, Emily and Allen Hammond. 1999. Critical Consumption Trends and Implications: Degrading Earth’s Ecosystems. Wachington, D.C.: The World Resources Institute McNeill J. 2000. Something New Under the Sun: an Environmental History of the 20th Century, London: Penguin Pinstrup-Andersen, Per, and Rajul Pandya-Lorch. 2001. The Unfinished Agenda: Perspectives on Overcoming Hunger, Poverty, and Environmental Degradation. Washington, D.C.: International Food Research Institute. Postel, Sandra. 1992. Last Oasis: Facing Water Scarcity. Worldwatch Environmental Alert Series, edited by Linda Starke. New York: Norton. _____________ 1999. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? New York: Norton. Postel, S. and S. Carpenter. 1997. “Freshwater Ecosystem Services,” pp. 195–214 in Nature’s Services: Societal Dependence on Natural Ecosystems. G. C. Daily, ed. Washington, DC: Island Press. Prud’homme M. and K.G. Soh. 2000. Short Term Prospects for World Agriculture and Fertilizer Use. Paris: IFA Sabloff, Jeremy. 1971. “The Collapse of Classic Maya Civilization”, in Patient Earth, John Harte and Robert h. Socolow, eds. New York: Holt, Rinehart and Winston. Schiff, M. and Valdés, A. 1998. The plundering of agriculture in developing countries. In C.K. Eicher & J. Schaatz, eds. International agricultural development. Third edition, pp. 226–233. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Shiklomanov, Igor, A. 1997. Comprehensive Assessment of the FreshwaterResources of the World: Assessment of Water Resources and WaterAvailability in the World. Stockholm: World Meteorological Organization.
300 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj _____________ 2002. World Water Resources by the Beginning of the 21st Century, Paris: UNESCO Seckler, David.1994. Trends in World Food Needs: Toward Zero Growth in the 21st Century. Winrock International Institute for Agricultural Development, Center for Economic Policy Studies Discussion Paper No. 18, 1994. United Nations Development Program and World Energy Council. 2000. Energy and the Challenge of Sustainability, New York: UNDP UNESCO. 2003. Water for People, Water for Life - UN World Water Development Report . Paris: UNESCO. _____________ 2006. Water: a shared responsibility, Report 2. Paris: UNESCO. United Nation Food and Agriculture Organization 2000. FAO Yearbook 2000. Rome: FAO. United Nations Food and Agriculture Organization. 2005. The State of Food and Agriculture: 2005. New York: UN. _____________ 2006. The State of Food and Agriculture: 2006. New York: United Nations.
U.S. Department of Agriculture. 2001. Production, Supply, and Distribution, Electronic database, Washington, DC Waggoner, Paul E. 1994. How Much Land Can Ten Billion People Spare for Nature? Council for Agricultural Science and Technology, Task Force Report No. 121. Watson, R. T., M. C. Zinyowera, and R. H. Moss. 1996. Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific Technical Analyses. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. World Bank and World LP Gas Association (WLPGA). 2002. The Role of LP Gas in Meeting the Goals of Sustainable Development, Paris:WLPGA. World Conservation Monitoring Centre (WCMC). 2006. Analysis of the Protection Status of the World’s Forests. Cambridge, U.K.: WCMC. World Health Organisation. 1997. The World Health Report 1997: Conquering Suffering, Enriching Humanity. Geneva: WHO.
WEB STRANICE 1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvještaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Worldwatch institute na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnoštvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnoštvom informacija i studija o poljoprivredi, šumarstvu, ribarstvu i vodama. 5. http://www.iea.org, http://www.bp.com/, http://www.energy.gov/ - web stranice Meunarodne agencije za energiju, British Petroleuma i Ministarstva energije SAD sa najkompleksnijim statistikim podacima o izvorima i potrošnji energije.
Glava 11: Rast, resursi i okolina
301
U zadnjih nekoliko zadnjih decenija je zabrinutost o okolinskim problemima kojim su ispostavljene lokalne zajednice, države i svijet znatno narasla. Kao odgovor na narasle polucije zraka i vode je u SAD 1970. godine osnovana prva agencija za zaštitu okoline u svijetu, a u Stokholmu je 1972. godine održana i prva velika konferencija Ujedinjenih nacija o humanoj okolini. Da li se ekonomski rast, koji zahtijeva prirodne resurse za proizvodnju materijala i energije, kao i okolinu za odlaganje otpada, odvija po visokoj cijeni upropaštavanja okoline? Da li je, uprkos tome što ekonomski rast do neke mjere mora pogoditi okolinu, mogu „okolini prijeteljski“ (engl. environment-friendly) razvoj? Ako se mora napraviti neki kompromis izmeu razvoja i okoline, ko i kako treba da odredi pravi balans? Pitanja gornjeg tipa potctavaju važnost odnosa izmeu ljudi, rasta, resursa i okoline. U mnogobrojnoj literatuti koja tretira ove teme se mogu identificirati dva pristupa. Prvi, tradicionalni pristup koristi cijelu vrstu modela i tehnika koji se naslanjaju na standardni neoklasini pristup okolini. Drugi pristup, koji se esto susree pod nazivom okolinska ekonomija, razmatra ekonomske aktivnosti u kontekstu bioloških i fizikalnih sistema koji podržavaju život, ukljuujui i sve humane aktivnosti. U tradicionalnim ekonomskim pristupima nekoliko modela dotie okolinska pitanja. Analiza alokacije neobnovljivih resursa u odnosu na vrijeme je vrlo važna za probleme iscrpljivanje nafte i mineralnih resursa, a može se primjeniti i kod podruja koja se odnose na iscrpljivanje nekih obnovljivih resursa, kao, naprimjer, agrarno zemljište. Ekonomskim analizama ovog tipa se mogu objasniti i neka pitanja sa podruja zajednikih dobara kao što su atmosfera i okeani, nacionalni parkovi i ouvanje divljine. Ovdje spadaju i pitanja koja se odnose na eksternalitete, odnosno eksterne troškove i beneficije, jer teorije eksternaliteta pružaju ekonomski okvir za analizu okolinskih šteta koje prouzrokuju ekonomske aktivnosti ili analizu socijalnih beneficija koje stvaraju one ekonomske aktivnosti koje unapreuju okolinu. U tretiranju okolinskih pitanja okolinska ekonomija upotrebljava širi pristup koji se bazira na prirodnom zakonima.1 Naprimjer, u traženju uzroka za kolaps okeanskog ribarenja okolinska ekonomija upotrebljava populacijsku biologiju i ekonomiju. Okolinski ekonomisti potcrtavaju važnost fosilnih goriva u sadašnjim ekonomskim sistemima, ali je njihovo centralno pitanje ipak usmjereno na obezbjeenje energije i okolinske implikacije potrošnje energije, kao i na principe ograniavanja ekonomskih aktivnosti u skladu sa noseim kapacitetima okoline. Obzirom na koncep knjige, u našoj analizi upotrijebiemo oba pristupa (ili njihovu kombinaciju) u zavisnosti od problematike koju smo izabrali za analizu. Veliki broj okolinskih pitanja smo suzili na samo
1
Bromley (1995); Costanza (1991); Grafton et al. (2001); Krishnan et al. (1995) ; Markandya (2001); Markandya and Richardson (1993); Stavins (2000); van den Bergh (1999).
302
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
nekoliko kljunih pitanja. To se, prije svega, odnosi na relacije izmeu populacije i polucija, agrara i okoline, energije i okoline, kao i na klimatske promjene. Pri razmatranju odnosa izmeu ekonomskih aktivnosti i okoline koristiemo pojednostavljeni model kružnih tokova. U njemu se meusobni odnosi izmeu domainstava i business firmi, tržišta roba i usluga i tržišta faktora proizvodnje odvijaju u smjeru kazaljke na satu, a njihove ekonomske vrijednosti, izražene u novanim tokovima, u suprotnom smjeru. Uspostavljeni odnosi izmeu ponude i potražnje odreuju cijene razmjene i utvruju ravnotežni nivo outputa.
SLIKA 11.1. Širi kružni model tokova Ekološki ciklus Solarna energija
Outputi (polucije i otpad)
B
I
O
S
F
E
R
A
Robe i usluge Ekonomski Firme
Domainstva ciklus
Faktori proizvodnje
Prirodni inputi (tokovi prirodnih resursa i okolinske usluge
Otpadna toplota
Izvor: Harris (2006).
Meutim, ukoliko želimo da u ovaj model ugradimo prirodne resurse i okolinu, onda u model moramo ugraditi još i procese koji se dogaaju u ekosistemima, te efekte koje proizrokuje otpad firmi i domainstava, a koji mora završiti u ekosistemima. Slika 11.1. prikazuje širi okvir u kojem je ekonomski sistem smješten u njegov okolinski (ekološki) kontekst. Ekološki sistem ima svoj sopstveni kružni tok, koji je odreen fizikim i biološkim zakonima, a ne ekonomskim zakonima. On ima samo jedan „neto“ input solarnu energiju i samo jedan „neto“ output - otpadnu toplotu. Sve ostalo mora biti ili reciklirano ili ugraeno u planetarni ekosistem. To znai da za razumijevanje odnosa izmeu ekosistema, prirodnih resursa i ovjekovih aktivnosti moramo razumjeti i dvije osnovne funkcije prirodnih sistema. Prva funkcija je okolinska funkcija ili sposobnost sistema da obezbjeuje usluge i materijale za ljudsku upotrebu. Degradacija ove funkcije može nastupiti iz dva razloga: (i) – iscrpljivanja resursa (koliina resursa u vremenu opada, jer ih ljudi crpe mnogo brže nego što se mogu regenerirati) i (ii) – polucije (kontaminacija resursa reducira njihov kvalitet i korisnost).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
303
Druga funkcija je okolinska funkcija taloženja (eng. sink) ili sposobnost sistema da apsorbira i preradi neškodljive otpadne by-produkte ljudskih aktivnosti. Ova funkcija se može preopteretiti kada je obim otpada isuviše visok u odreenom vremenskom periodu ili kada je otpad toksian. Kada se to dogodi, okolina (naješe tlo, voda i atmosfera) postane ošteena, zagaena ili zatrovana. Gornje relacije izmeu humanih aktivnosti i okoline odreuju take kontakta izmeu unutrašnjeg kruga ekonomskih tokova i vanjskog kruga ekoloških tokova. Sljedee sekcije analiziraju meusobne relacije izmeu dva cirkularna toka: ekonomskog i okolinskog.
11.1. EKONOMSKI RAST I OKOLINA U procesu ekonomskog rasta se koliine inputa, a naroito materijala i energije, poveavaju. Gledano samo sa ovog aspekta, ekonomski rast poveava negativne uticaje na okolinu. Tamo gdje supstitucija nije mogua, prirodni zakoni o održavanju materije e zahtijevati usklaivanje materijalnih i energetskih tokova sa obimom ekonomskih aktivnosti, što e neizbježno voditi ka pogoršavanju stanja okoline. Meutim, u procesu rasta se dešavaju kvalitativne i kvantitativne promjene, kao i procesi supstitucije. Zato vei ekonomski rast automatski ne znai i veu potrošnju inputa. Kako se relativna oskudnost resursa (kao i relativne cijene) mijenja, te promjene pokreu procese supstitucije i na strani ponude i na strani potražnje ekonomskih aktivnosti. To, ustvari, znai da ne postoje neki fiksni odnosi izmeu obima ekonomskih aktivnosti, obima potrošnje inputa i obima odlaganja otpada, odnosno emisija moguih polutanata Mišljenja o okolinskim posljedicama ekonomskog rasta se razlikuju u odnosu na to kako se srednjerono i dugorono odreuju granice supstitucije. Neki naunici tvrde da su, dugorono, mogunosti supstitucije vrlo ograniene i da praktino ne postoje, pa su zato tokovi otpada i koliina štetnih polutanata, koji proizilaze iz ekonomskih aktivnosti direktno proporcionalni obimu ekonomskih aktivnosti. Drugi naunici zagovaraju dijametralno suprotne stavove - odgovarajui nivoi relativnih cijena omoguavaju postizanje željenih odnosa izmeu ekonomskih aktivnosti, potrošnje resursa i stvaranja polucija. Postoje i mnogi drugi oblici ograniavanja ekonomskog rasta. Hirsch tvrdi da procesi ekonomskog rasta ne mogu zadovoljiti potrebe onih pojedinaca koji su ve zadovoljili svoje prioritetne biološke potrebe. Po njemu, granice rasta postoje, ali one više nisu materijalne, nego socijalne prirode.2 Daly smatra da postoje i etiko-socijalne i bio-fizike granice rasta. Prva vrsta ogranienja je povezana sa smanjivanjem rasta zbog troškova (koji e se morati ispostaviti buduim generacijama) izumiranja i redukcije broja živih vrsta, samodestruktivnih efekata rasta blagostanja i korozije moralnih standarda. Druga vrsta ogranienja je posljedica biofizikih limita. Prvo, konanost sveopih sistema podrazumijeva postojanje apsolutnih granica rasta, jer i male entropije materijala za konverziju inputa u output i visoke entropije otpada negdje moraju imati svoj kraj. Drugo, fiziki zakoni entropije (drugi zakon termodinamike) spreavaju potpuno recikliranje svih materijala. I tree, nered i pretumbacije u sistemu, koji su povezani sa ekonomskim aktivnostima, remete stabilne, složene i meusobno zavisne operacije ekosistema.3
2 3
Hirsch (1977). Daly (1987).
304
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Iz gornjih ogranienja izvire vrlo važno pitanje za budunost ovjeanstva - da li ekonomski rast može da koristi okolini, a da je pri tome ne ugrozi? Kljuna ideja za odgovor na ovo pitanje se nalazi u premisi da je ista okolina resurs kao i svaki drugi resurs. Pošto zagaujemo okolinu, mi je moramo „oistiti”.4 Za rješavanje okolinskih pitanja možemo upotrijebiti iste koncepte koje smo koristili kod prouavanja resursa. Polucije možemo tretirati tako da imaju obnovljivu i neobnovljivu komponentu. Naprimjer, odsustvo otplaka u jezeru je obnovljivi resurs. Ako u jezero dovedemo samo male koliine otplaka, jezero e nakon izvjesnog vremena prirodnim putem obnoviti svoju istou. Kapacitet neke okoline za prihvat polucija se može izraunati na slian nain kao što smo kod obnovljivih resursa izraunavali održive prinose. Ako se u okolinu uvede manje otpada od kritine koliine, koliina polucija e u nekom vremenu postati stabilna, a ako uvedemo više otpada, nagomilavanje polucija e uništiti sposobnost okoline za samoobnavljanje. Neki polutanti se u nekom okruženju ne mogu preistiti na prirodni nain, pa je njihova akumulacija analogna potrošnji neobnovljivih resursa. Kljuna razlika izmeu okoline i prirodnih resursa se nalazi u vlasnikim pravima. Kako niko ne posjeduje istu okolinu, to je pristup resursima emiterima polucije besplatan. To znai da je kod okolinskih polucija „tragedija zajedništva“ posebno akutna. I kod okoline je uloga cijena, supstitucije i tehnološkog progresa slina njihovim ulogama kod konvencionalnih resursa. Ako je emitiranje polucija besplatno, proizvoai nemaju motive za ograniavanje polucija. Visoke cijene emitiranja polucija e natjerati emitere polucija na razvijanje naina i metoda za ograniavanje emisija. Druga važna karakteristika polucija je injenica da osobe kojima šteti degradacija okoline nisu iste osobe koje ostvaruju koristi od aktivnosti koje stvaraju polucije. Polucije su klasini negativni eksternaliteti. Kada polucija pogodi osobe koje se nalaze blizu mjesta polucije, naprimjer, kada neka tvornica ispusti svoj otpad u lokalno jezero, politiki mehanizmi za prevazilaženje problema eksternaliteta mogu biti dovoljni. Ovo posebno važi za zemlje koje imaju efikasne vlasti. Ali, ako su ljudi koji su pogoeni polucijama isuviše daleko, naprimjer, ako emisije neke termocentrale u Bosni i Hercegovini proizvedu kisele kiše u Austriji, politike prepreke za kontrolu negativnih eksternaliteta postaju visoke. Kada su na sceni velike geografske dimenzije ili globalni efekti polucija, naprimjer, globalno zagrijavanje, teškoe postaju veoma ozbiljne. Odnose izmeu polucija i ekonomskog rasta možemo analizirati tzv. okolinskom Kuznets krivuljom, tj. obrnutim U relacijama izmeu nivoa polucija i nivoa ekonomskog razvoja.5 Logika ove krivulje je vrlo prosta. Zemlje na vrlo niskom nivou ekonomskog razvoja nemaju dovoljno sredstava za angažman u proizvodnji dobara, pa zato i ne proizvode znaajne polucije. Rastom prihoda per capita rastu i okolinske štete. Na nekom visokom nivou ekonomskog rasta dolazi do preobrata. Ljudi su ve dovoljno bogati da mogu da preduzimaju korake za smanjivanje polucija. Gledano sa mikroekonomskog aspekta, ista okolina je luksuzna roba koju ljudi, kako im bogatsvo raste, sve više troše. Slika 11.2. prikazuje jedan konkretan primjer okolinske Kuznets krivulje zagaenja zraka vrstim suspendiranim esticama u atmosferi u 48 gradova iz 31 zemlje u 1986. godini. Iz slike se vidi da 4 5
Perman at al, (2003). Krivulja je dobila ime po nobelovcu-ekonomisti Simonu Kuznetsu, koji je 1960s utvrdio da na poetku svog razvoja mnoge zemlje prolaze kroz period poveanja nejednakosti u prihodima, nakon ega se sa rastom nejednakost poinje smanjivati.
Glava 11: Rast, resursi i okolina
305
koncentracija vrstih estica raste sa poveanjem prihoda do nivoa od 4.717 USD, nakon ega poinje da pada. Zemlje koje, naprimjer, imaju pet puta vei nivo GDP-a od granine vrijednosti, imaju polovinu kritinog nivoa suspendiranih vrstih estica.
SLIKA 11.2. Okolinska Kuznetz krivulja Suspendirane vrste estice (mikrograma po kubnom metru)
100 90 80 70 60 50 40 30 20
Logika okolinske Kuznets krivulje proizvodi znatne implikacije i na bogate i na siromašne zemlje. Prvo, kako zemlje postaju bogatije, one postaju spremnije da ulažu više sredstava za smanjivanje polucija (dodatak 11a.). Drugo, razlog niskih polucija u siromašnim zemljama nije njihova visoka svijest o istoj okolini, nego injenica što te zemlje nemaju mogunost da „prodaju“ vee polucije u zamjenu za vee prihode.
Razlike u tretiranju polucija u bogatim i siromašnim zemljama ukazuju na mogue 1.000 10.000 100.000 dobitke iz meusobne trgovine polucijama. GDP per capita, 1985 (2000 dolara) Potencijal ovakve trgovine je dosada esto Izvor: Shafik (1994). korišten za masovnu i nekritiku migraciju prljavih industrija iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju. Te migracije su esto bile „upakovane“ kao pomo nerazvijenim zemljama u zamjenu za uživanje razvijenih zemalja u ištijoj okolini. 10
0 100
SLIKA 11.3. Pucanje veza izmeu rasta i polucija
Indeks kvantiteta
GDP
Polucije
Vrijeme
Izvoz prljavih industrija je postalo sporno pitanje u sadašnjoj Doha rundi trgovinskih pregovora. Environmentalisti iz razvijenih država zahtijevaju ista ogranienja za polucije i za siromašne i za bogate države, ime žele sprijeiti da prljave industrije samo promijene državu polucije, namjesto da potraže druge naine za opu redukciju polucija. Ali, paradoksalno, mnoge zemlje u razvoju se suprostavljaju tim prijedlozima. Njima trebaju radna mjesta, pa makar i po cijenu proizvodnje teških polucija.
Ponovo se vraamo na pitanje da li je mogue raskinuti veze izmeu polucija i Izvor. Pezzey (1992) ekonomskog rasta (slika 11.3.).6 Tri razloga nas ubjeuju da povjerujemo da se veze izmeu ekonomskog rasta i rasta polucija mogu prekinuti. Prvo, pošto ekonomski rast vodi ka poveanju bogatstva, to e stimulansi za bolju zaštitu okoline biti sve prioritetniji i sve važniji. To podrazumijeva bržu supstituciju resursa, brže tehnološke inovacije i promjenu modela potražnje u odnosu na promjene relativnih cijena. Drugi razlog se oslanja na empirijske odnose Uvedene povlastice za zaštitu okoline
6
Pezzey (1992).
Usvojene istije i efikasnije tehnologije kao odgovor
306
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
izmeu nivoa dohotka i indeksa polucije u pojedinim zemljama i u odreenim vremenskim periodima, koji pokazuju da do raskida uvijek dolazi u nekom vremenu i na nekom nivou GDP-a. I trei razlog, koji se bazira na rezultatima mnogih stimulacijskih studija, je realna mogunost za ostvarivanje visokih redukcija nekih emisija prekrajanjem postojee strukture relativnih cijena i uvoenjem odreenih povlastica. Iako okolinska Kuznets krivulja nije savršen instrument, koji podržava hipotezu o prekidanju veze izmeu ekonomskog rasta i polucija, njena snaga izvire iz premise da je ekonomski rast nain za obezbjeenje zaštite okoline, a ne nain za njenu degradaciju. Ona pomaže da se identificiraju mnoga otvorena pitanja zaštite okoline u nekim najvažnijim podrujima ljudske aktivnosti, kao što su proizvodnja hrane i energije.
11.2. AGRAR I OKOLINA U prethodnoj glavi smo vidjeli da je ovjeanstvo zadovoljavalo svoje potrebe u ishrani intezifikacijom agrarne proizvodnje i niskim cijenama hrane, koje nisu ukljuivale troškove kompenzacije okolinskih šteta nastalih kao posljedica upotrijebljenih modela proizvodnje.7 Negativni okolinski eksternaliteti agrarne proizvodnje su najuoljiviji na podrujima gubitka kvaliteta tla, zagaivanja podzemnih rezervoara svježe vode, atmosferskih polucija i gubitka diverziteta.
Agrar i okolinski eksternaliteti Tlo Cjelokupna agrarna proizvodnja, osim malog dijela akvakulture, zavisi od kvaliteta i sastava tla. Tlo, kao što smo ve ranije rekli, može biti ili obnovljivi ili neobnovljivi resurs. U idealnom primjeru upotrijebljene agrarne tehnike ne degradiraju tlo i omoguavaju povratak njegove produktivnosti kruženjem hranilaca iz ostataka žetvi. U ovom sluaju se može govoriti o održivim agrarnim outputima. Meutim, u praksi, u skoro svim osnovnim agrarnim podrujima je stanje sasvim drugaije - erozija tla i njegova degradacija je intenzivna i široko rasprostranjena. Štete prouzrokovane erozijom tla smanjuju produktivnost žetvi, jer reduciraju raspoloživost vode, hranilaca i organske materije. Vodeni resursi se, takoer, degradiraju sedimentacijom tla i polucijama povezanim sa erozijom tla. Stope gubitka plodnog tla su najvee u zemljama u razvoju, tj. tamo gdje je hrana i najpotrebnija. U mnogim sluajevima farmeri mogu reducirati eroziju tla rotacijom žetvi, alternativnim uzgojem žitarica i višegodišnjim „odmaranjem” tla od proizvodnje, pri emu treba izgraditi dugoroni pristup i dugorone ekonomske kalkulacije, dizajnirati i implementirati odgovarajue politike podrške koje e izbalansirati sadašnje i budue prihode, te obezbijediti finansijsku fleksibilnost.
Fertilizeri (vještaka ubriva) Poveanje prosjenih prinosa žetvi jako zavisi od poveanja potrošnje vještakih ubriva. Slike 11.4. i 11.5. prikazuju trendove poveanja potrošnje fertilizera od 1950. godine do danas, kao i modele njihove potrošnje u glavnim regijama svijeta. Kako je poveana potrošnja fertilizera jako povezana sa veim
7
Shortle and Abler (1999).
307
Glava 11: Rast, resursi i okolina
prinosima, to je poveana potrošnja fertilizera znatno doprinijela da proizvodnja hrane premaši rast populacije. Ali, cijenu poveanja proizvodnje je platila, i još uvijek plaa, okolina. Tranzicija sa tradicionalne agrarne proizvodnje, karakteristine po niskim 160 inputima fertilizera na modernu agrarnu proizvodnju karakteristinu po visokoj 120 upotrebi fertilizera je znatno usložila agrarne okolinske probleme. Naime, veina fertilizera (azotnih, fosfornih i 85 kalijevih ubriva) obezbjeuje biljkama potrebne hranioce preko tla, ali se veliki 40 dio korištenih fertilizera ne potroši na hranjenje biljki, nego migrira u dubinu tla i 0 u podzemne vode. Na taj nain fertilizeri 1960 2000 1950 1990 1970 1980 postaju ozbiljni polutanti, ije su visoke Izvor: Worldwatch Institute (2006). koncentracije opasne po ljudsko zdravlje. Pored toga, nitratni i fosfatni fertilizeri podržavaju bujni rast neželjenih algi, koje u rijekama, jezerima i okeanima ugrožavaju životni prostor drugih biljnih i životinjskih vrsta. Trenutno, mnoga agrarna podruja u Americi, Evropi i Japanu pate od velikih problema nastalih intenzivnom upotrebom fertilizera. U Meksikom zalivu, na Mediteranu i na Crnom i Kaspijskom moru postoje velike “mrtve” zone ogromnih kolonija algi, koje ugrožavaju komercijalno ribarstvo, te uništavaju autohtone biljne i životinjske vrste. Miliona tona
SLIKA 11.4. Potrošnja fertilizera, 1950-2000
SLIKA 11.5. Odnosi izmeu prinosa i fertilizera, glavne regije, 1961-2000 6.000 Japan
5.000
Sjeverna Amerika
Kina
Prinos žitarica (kg/ha)
4.000 Zapadna Evropa 3.000 Periodi: 1961-1970 1971-1980 1981-1990 1991-2000
Istona i Jugoistona Azija
2.000
Južna Azija 1.000
0 0
Južna Amerika Supsaharska Afrika 50
100
150
200
250
300
Fertilizeri u kg/ha obradive i permanentne zemlje
Izvor: FAOSTAT (2004).
350
400
450
308
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Ostali negativni efekti ekstenzivne upotrebe fertilizera su manje vidljivi. Velike koliine nitrata, fosfata i kalijevih soli koje se iz godine u godinu dodaju tlu, isoljavaju ostale hranioce iz originalnog tla, a posebno mikrohranioce, koji su vrlo važni za kvalitet rasta, što postepeno smanjuje i prinose i hranljivu vrijednost žetvi. Osim toga, proizvodnja fertilizera je energetski intenzivna, pa fertilizeri, direktno ili indirektno, utiu na rast globalnih okolinskih problema, ukljuujui iscrpljivanje ozonskog omotaa i globalno zagrijavanje.
Pesticidi Uvoenjem modenih agrarnih tehnologija se potrošnja pesticida rapidno širi. Naprimjer, u SAD je u periodu od 1960s do 1980s njihova upotreba udvostruena, a i u ostalim dijelovima svijeta njihova potrošnja stalno raste. Rastom potrošnje rastu i brojni zdravstveni i okolinski problemi. Naime, pesticidi vrlo direktno pogaaju ljude. Nisu rijetki sluajevi trovanja poljoprivrednih radnika, pogotovu u zemljama u razvoju. I ostaci žetvi pogaaju ljude. Visoki nivoi hloriranih pesticida se mogu nai u mlijeku, a njihovo kumulativno dejstvo prouzrokuje mnoge bolesti, ukljuujui i rak, te smanjenje reproduktivne sposobnosti. Pesticidi pogaaju agrosisteme na mnoge naine (dodatak 11b.). Najvei problemi se odnose na polucije podzemnih i tekuih voda, posebno u agrarnim dijelovima Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike. Posebna zabrinutost vlada za akumulacije nitrata i pesticida u podzemnim vodama, koje se koriste za snabdjevanje velikih urbanih vodovodnih sistema.8 Efekti polucija nitratima i pesticidima nisu vidljivi samo u bogatim zemljama. Mnoge zemlje u razvoju rapidno poveavaju potrošnju pesticida, herbicida i neorganskih fertilizera, što je jedna od njihovih osnovnih strategija razvoja agrara. Iako su fertilizeri i pesticidi dali veliki doprinos proizvodnji hrane i spreavanju masovne gladi, ini se da su njihove beneficije uveliane, a opasnosti za okolinu i ljudsko zdravlje umanjene. Agrarna intenzifikacija, u savezništvu sa dugoronim klimatskim promjenama, postepeno prouzrokuje gubitak plodnosti tla i poveava dezertifikaciju tla.
Navodnjavanje i vodeni resursi Za poveanje agrarnog outputa širenje navodnjavanja ima isti red važnosti kao što ima poveana upotreba fertilizera i pesticida. U podrujima sezonskih kiša je navodnjavanje uvelike unaprijedilo prinose i omoguilo multiple žetve, a u mnogim suhim i polusuhim predjelima je omoguilo produktivnije žetve. Meutim, slino kao i kod korištenja pesticida i fertilizera, kratkorone beneficije po osnovu navodnjavanja su esto povezane sa dugoronim okolinskim štetama. Loša drenaža tla stvara podzemna polja voda koje su se koristile za navodnjavanje. U tropskim predjelima na površini tla voda brzo isparava i iza sebe ostavlja nerastvorene soli, koje zasoljavaju i alkaliziraju tla. Navodnjavanje, takoer, poveava emigraciju fertilizera i pesticida, što zagauje lokalne površine i podzemne vode. Polja koja treba navodnjavati se naješe nalaze u podrujima gdje je mala ponuda vode, što vodi do prevelikog ispumpavanja podzemnih rezervoara, koji se u realnom vremenu ne mogu napuniti prirodnim hidrološkim ciklusima. Konani rezultat je stvaranje velikih površina zasoljene zemlje, koja predstavlja veliki problem. Najgori primjer ekstenzivne irigacije se može sresti na podruju Aralskog mora, gdje je itavo more isušeno zbog crpljenja vode iz rijeka koje su se nekada ulivale u Aralsko more.9
8 9
OECD (2002). Postel (1999).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
309
Polucija zraka I agrarne aktivnosti, mada se to na prvi pogled ne ini, znatno doprinose atmosferskim polucijama. Agrarne aktivnosti utiu na gubitak azota u atmosferi (denitrifikacija i isparavanje), u zemljama koje intenzivno primjenjuju fertilizere one su jedan od važnijih uesnika zakiseljavanja atmosfere i tla, a agrar je i veliki izvor emisija plinova koji pojaavaju efekat staklene bašte (engl. greenhouse gases ili GHG). Procjenjuje se da su agrarne aktivnosti odgovorne za 20% ukupnih godišnjih GHG emisija.10 Agrarne aktivnosti koje emitiraju ugljik su, naprimjer, krenje šuma i drvenastih savana za potrebe agrara, spaljivanje ostataka žetvi i pašnjaka u cilju kontrole širenja štetoina i bolesti, te poboljšanje plodnosti tla, izvoenje drenažnih radova, kultiviranje i degradacija tla.11 Agrarne emisije ugljika se, poev od 1850s dramatino poveavaju, posebno u zemljama u razvoju. Danas su one postale glavni emiteri agrarnog ugljika, dok se zbog pošumljavanja agrarne emisije razvijenih zemalja postepeno smanjuju. Agrarne emisije metana postaju sve vei problem. Iako je metan (CH4) mnogo rjei plin nego ugljendioksid (CO2), njegov uticaj na globalno zagrijavanje je 20 puta vei. Njegova koncentracija u atmosferi se poveala od predindustrijskih 700 ppb (dijelova na milijardu) na 1721 ppb u 1994. godini, a od tada se njegova koncentracija poveava za 4-8 ppb godišnje).12 Agrarne aktivnosti su najvei antropogeni izvor metana, koji se oslobaa kod tova žive stoke (44% svih emisija), odlaganja animalnog otpada (25%), kultiviranja riže (13%) i spaljivanja biomase (6%). Slika 11.6. prikazuje rast antropoloških emisija metana po glavnim izvorima GHG emisija od 1860. do 2000. godine.13
Emisije metana (Teragrama (10x1012) godišnje)
SLIKA 11.6. Globalne emisije metana po izvorima, 1860-1994 400 350
Drugo (neagrarno) Živa grla Uzgoj riže Spaljivanje biomase
300 250 200 150 100 50 0 1860
1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Izvor: Wood and Scherr (2000).
10 11 12 13
Watson et al (1996); IPCC (2000). Lal (2000). IPCC (2000). Delgado et al. (1999).
310
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Gubitak biološkog diverziteta Iako se gubitak diverziteta naješe veže za izlovljavanje faune ili berbe pojedinih vrsta flore u rekreacijske ili komercijalne svrhe, ipak najvei gubici diverziteta nastaju zbog generalnih ekonomskih aktivnosti. Drenaže movara za poljoprivredu, izgradnja brana i pregradnja dolina za proizvodnju struje, korištenje pesticida, razvoj rezervata i toksine kontaminacije tla su usko povezani sa kolapsima ili izumiranjem biljnih i životinjskih vrsta. Uzroka za opadanje diverziteta ima mnogo. Oni mogu biti neposredni i osnovni. Neposredni uzroci se odnose na mehanizme koji pokreu gubitak biološkog diverziteta, neposrednog susjeda u lancu uzroka, dok su osnovni uzroci uslovi (kulturni, ekonomski i institucionalni) koji pokreu i održavaju neposredne uzroke (dodatak 11c.). Poznavanje razlika je važno sa aspekta donošenja politika za zaštitu diverziteta.
Agrar i održivost Erozije i degeneracija tla su obradivu zemlju pretvorile u iscrpljive resurse i buduim generacijama nametnule troškove korištenja. Izlivi fertilizera i polucije pesticidima su klasini primjeri tih eksternaliteta. Intenzivno ispumpavanje vode iz rijeka i podzemnih rezervoara predstavlja problem prekomjernog korištenja resursa kao zajednikog vlasništva. Ti problemi, kao i problemi vezani za otporne vrste štetoina i gubitak biodiverziteta prouzrokuju troškove, koje je u monetarnom smislu teško procjeniti. Okolinska ekonomija nudi nešto drugaije razumijevanje relacija izmeu poljoprivrede i okoline. Dok klasini ekonomisti agrarnu proizvodnju vide kao proces kombiniranja inputa (tlo, voda, fertilizeri i pesticidi) u cilju maksimiranja outputa, okolinski ekonomisti smatraju da je agrar proces humane intervencije u prirodne geobiofizikalne cikluse (ugljikov, azotni, hidro ciklusi i ciklusi drugih hranilaca), koji su odgovorni za rast biljaka. Tradicionalna poljoprivreda se neznatno udaljava od prirodnih ciklusa, dok se modernizirani agrar oslanja na dodatne inpute energije, vode, azota i sintetikih hemikalija. To daje vee prinose, ali i kreira neravnoteže u prirodnim biofizikalnim ciklusima. Degradacija tla, polucije fertilizera i pesticida, te iscrpljivanje vode su posljedice remeenja prirodnih ciklusa. Posmatrano sa aspekta okolinskog koncepta, moderni agrar širi nosei kapacitet zemlje samo na raun troškova ekoloških stresova. Definicija održivog agrara je kombinacija ekonomskih i ekoloških perspektiva. Održivi agrarni sistem mora proizvoditi stabilni nivo outputa bez degradiranja podržavajuih okolinskih sistema. U ekonomskom smislu to znai izbjegavanje znaajnih neinternaliziranih eksternaliteta, troškova korištenja ili ekstenzivnog korištenja resursa koji su zajedniko vlasništvo. Sa okolinskog aspekta održivi sistem minimizira remeenje prirodnih ciklusa, što zahtijeva promjenu supply-side i demand-side tehnika u tehnike koje su odgovarajue održivom agraru. Proizvodne tehnike, kao što su, naprimjer, organsko ubrivo iz recikliranih biljaka i životinjskog otpada, rotacija usjeva i meusobne promjene žetvi žita i povra pomažu postizanje bolje ravnoteže hranilaca tla i minimiziraju potrebu za vještakim ubrivima. Primjena tehnika reduciranog oranja, terasinga, ugara i agrošumarstva (plantažiranje stabala oko polja) smanjuje eroziju tla. Integrirani management štetoina primjenom prirodne kontrole kao što su, naprimjer, ptice grabljivice, rotacija usjeva i radno intenzivno rano otklanjanje korova, pomaže da se upotreba hemijskih pesticida minimizira. Efikasne tehnike navodnjavanja i uzgajanje biljaka koje su tolerantnije na sušu i slani ambijent može reducirati korištenje vode. Diverzitet vrsta se bolje promovira multiplim usjevima (uzgoj nekoliko razliitih
Glava 11: Rast, resursi i okolina
311
vrsta usjeva na istom polju) nego uzgojem monokultura, što je tipino za savremeni visokoproduktivni agrar. U zadnjih nekoliko godina se na farmama promovira upotreba organskih tehnika, koje sa prilinim uspjehom kombiniraju ekonomske i okolinske pristupe. Ovo je pozitivan indikator da tvrdnje da okolini prijateljske tehnike mogu biti ekonomski isplative i na širem planu (boks 11.1.).
Boks 11.1. Proizvodnja organske hrane Proizvodnja organske hrane, koja je 2002. godine ostvarila oko 26 milijardi USD prihoda, je najbrže rastui agrarni Kanada ($850 mio) sektor. OECD procjenjuje da organska Japan ($350 mio) proizvodnja ini 2% agrarne proizvodnje Ostali ($725 mio) zemalja OECD-a, sa godišnjim stopama rasta od 15-30%. Visoki rast je odgovor Njemaka na potražnju kupaca u zemljama visokih ($2,8 milijardi) SAD ($11 milijardi) prihoda, koji su spremni da plate više troškove proizvodnje hrane bez pesticida ili genetskih modifikacija. Proizvodnja organske hrane obezbjeuje mnoge zdravstvene i okolinske beneficije, bolji V. Britanija ($1.6 kvalitet i ukus hrane, obezbjeuje pristup milijardi) Ostala Evropa svježim proizvodima i pruža pomo Italija ($1.2 milijardi) ($3.2 milijardi) malim proizvoaima. Francuska ($1.2 milijardi) Kako su prinosi organske hrane niži, a troškovi rada na organskim farmama viši, Izvor: OECD (2003). obezbjeenje profitabilnost se esto podržava premijama na cijene, a u nekim zemljama i budžetskom podrškom. Pristupi tržišno orijentiranih politika za promociju organske proizvodnje obuhvataju sheme certifikacije i oznaavanja (engl. labeling) koje su uvedene u skoro svim OECD zemljama. Evropska unija je razvila jedinstveni, "harmonizirani" standard za organsku poljoprivredu, a SAD su uvele federalne organske standarde. Neke evropske vlade preduzimaju promocijske kampanje za ohrabrivanje potrošnje organskih proizvoda. Neke zemlje zahtijevaju od javnih institucija kao što su, naprimjer, škole i bolnice da kupuju organsku hranu. Mnoge zemlje obezbjeuju direktnu finansijsku podršku organskim farmerima, pravdajui te povlastice kao eksterne beneficije zaštite okoline (reduciranje nitratnih, fosfatnih i pesticidnih tokova u vodorezervoare). I finansiranje javnih agrarnih istraživanja sadrži budžete namjenjene podršci razvoja sistema za proizvodnju organske hrane. Adaptirano prema: OECD (2003).
SLIKA 11.7. Globalna prodaja organske hrane, 2002
Politike Tradicionalno, poljoprivredne politike su bile usmjerene na održavanje i stabiliziranje prihoda farmi (ili poljoprivrednih cijena) i na promociju (ili regulaciju) poljoprivredne trgovine. U zadnjih nekoliko decenija je kontrola okolinskih uticaja postala vrlo važan dio agrarnih politika. Politike reguliranja agrarnih politika kasne za politikama reguliranja industrijskih polucija. Donedavno, politike polucije su bile koncentrirane na pojedinane (engl. point) izvore polucije, dok su ostali izvori (engl. non-point) bili uvelike ignorirani, Ne udi što je takva praksa bila uglavnom troškovno neefikasna.14 14
Freeman (1990).
312
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Dizajniranje, implementacija i monitoring non-point izvora i instrumenata kontrole polucije i uvoenje atraktivnih troškovno-efektivnih politika je vrlo težak i složen posao. Naime, monitoring pojedinanih izvora agrarnih emisija je zbog njihovog velikog broja izuzetno nepraktian, a odreivanje uticaja polucije na individualne izvore, ak i kada su individualne emisije poznate, je nemogue zbog vrlo kompleksnih puteva i složenih difuzijskih procesa. Tehnika kontrola polucija, koordinirana mjerama za usvajanje okolinski benignih tehnologija, bez finansijske pomoi ima limitirani uticaj. Instrumenti koji se odnose na kontrolu poljoprivrednih inputa, kao što su, naprimjer, kontrola pesticida, korišenje kvota fertilizacije na farmama u Holandiji, shema managementa štetoina itd. u nekim zemljama i pod nekim uslovima mogu biti uspješni. Narasli okolinski problemi donose ozbiljnu potrebu za dubokim reformama sadašnjih agrarnih politika. Pri tome je mogue identificirati najmanje nekoliko prioritetnih strategijskih podruja: (i) – koordinacija i integracija agrarnih politika, (ii) – odstranjivanje distorzije politika, (iii) – razdvajanje troškova i prihoda farmi od ostvarenog obima agrarnog outputa i (iv) – kontrola korištenja tla, konverzije i degradacije tla. Najveu zagonetku predstavljaju okolinske komponente agrara i agrarnih politika, te njihova dvostruka uloga u obezbjeenju Bolje politike Bolje tehnologije ekonomskih i okolinskih ugodnosti. Glavni Bolje institucije izazovi buduih politika su u tome kako se Vei prihodi može obezbijediti poveanje proizvodnje hrane uz istovremeno poveanje okolinskih 2050? prijatnosti i usluga. U tom smislu nekoliko 2020? meusobno povezanih strategijskih ciljeva zaslužuju posebnu pažnju: (i) – poveana produktivnost, gdje se produktivnost definira 2000 kao smanjivanje potrošnje inputa prirodnih Agrarna dobra i usluge iz agroekosistema resursa, kao i reduciranje rada i kapitala; (ii) – smanjenje negativnih okolinskih eksternaliteta Izvor: Wood (2000). i (iii) – rehabilitiranje okolinskih roba i usluga unutra i izvan agroekosistema, kao što su, naprimjer, svježa voda, staništa za biljke, oprašivai i grabljivice. Ali, ovako definiran strategijski pristup zahtijeva vea znanja i mnogo bolju obuku. Okolinska dobra i usluge iz agroekosistema
SLIKA 11.8. Unapreenje agroekosistema
Raste uvjerenje da se gornji strategijski ciljevi mogu postii poboljšanjem tehnologija, managementom sistema prirodnih resursa, planiranjem pejzaža, trgovinskim politikama kao i politikama i institucijama koje pomažu integraciji okolinskih vrijednosti u agrarne investicije i odluke. Širenje granica agrarno-okolinskih inputa (slika 11.8.) u sljedeim godinama godina predstavlja jedan od najvažnijih globalnih izazova za ovjeanstvo. Za mnoge porodice u zemljama gdje je siromaštvo endemsko, rast populacije visok, a sigurnost ishrane vezana za sile prirode i okolinske robe i usluge, ovi izazovi su i urgentni i zastarašujui.
Glava 11: Rast, resursi i okolina
313
11.3. ENERGIJA I OKOLINA Sve globalne i regionalne antropogene emisije mogu se podijeliti na emisije koje su posljedica energetskih aktivnosti (sagorijevanje, ekstrakcija, prerada i distribucija fosilnih goriva i biogoriva) i na emisije koje su proizvod neenergetskih aktivnosti (razni industrijski procesi, deforestacija, savanski požari, spaljivanje poljoprivrednog otpada, nekontrolirano spaljivanje otpada itd.). Energetske aktivnosti su odgovorne za 82% antropogenih emisija sumpordioksida, 76% emisija azotnih oksida, 56% emisija nemetanskih isparljivih organskih jedinjenja, 46% emisija ugljenmonoksida i 34% emisija metana. 15 Polucije se dešavaju na mnogim nivoima: nivo domainstva, urbane zajednice, radnog mjesta, uže regije, države, regije, kontinenta i cijelog svijeta. Neki polutanti kreiraju probleme na svim nivoima, naprimjer, aerosoli. Na nivou domainstava i urbanih zajednica su polutanti iz emisija energetskog sistema glavni izvor ljudskih bolesti; na nivou radnih mjesta aerosoli su glavni uzronici mnogih akutnih, hroninih i profesionalnih bolesti; na regionalnom nivou sekundarne estice sumpornih i azotnih plinova utiu na bolesti respiratornih organa i stvaraju bazu za kisele depozite, dok na globalnom nivou ti polutanti utiu na klimatske promjene. Sve zajednice nastoje da okolinske probleme premjeste sa nižih na vee nivoe. U siromašnijim dijelovima svijeta dominiraju emisije goriva za domainstvo, dok u gradovima zemalja sa srednjim nivoom prihoda dominiraju industrijske i automobilske polucije. U bogatim zemljama su okolinski problemi domainstava i urbanih zajednica naješe premješteni na globalni nivo zbog emisija GHG plinova. To znai da se tranzicija okolinskog rizika odvija premještanjem okolinskih problema lokalnog nivoa na probleme globalnog nivoa; premještanjem okolinskih efekata trenutnog dejstva na okolinske efekte usporenog dejstva i premještanjem emisija koje ugrožavaju zdravlje na emisije koje ugrožavaju prirodne ekosisteme. Cilj ovog poglavlja nije analiza svih nivoa polucija i svih polutanata, ili analiza Kuznetsove okolinske krivulje za svaki pojedinani sluaj. Našu pažnju usmjeriemo samo na dva nivoa i dvije vrste polucija. Prvi se odnosi na regionalni nivo i na efekat kiselih kiša, uglavnom zbog problema koje sa njima sada imamo u Bosni i Hercegovini. Glavnu pažnju usmjeriemo na najvei okolinski problem današnjice klimatske promjene, odnosno globalno zagrijavanje.
Kisele kiše Kisele kiše su popularni izraz za suhe i mokre atmosferske depozite supstanci koje poveavaju prirodnu kiselost atmosferskih padavina, površinskih voda i tla. Fenomen kiselih kiša je prvi put uoen 1950s u Skandinaviji, kada su naunici, tražei objašnjenje za masovni pomor riba u rijekama i jezerima, otkrili da je razlog smrti bila zakiseljena voda. Od kraja 1970s je acidifikacija prepoznata kao jedan od glavnih prijetnji okolini. Veliki istraživaki programi u SAD i Evropi su ovaj efekat dobro izuili, stvorili naunu bazu, otkrili uzroke, posljedice i naine ublažavanja i otklanjanja, a lokalne i meunarodne vlasti su donijele odgovarajue nacionalne i multilatelarne politike za redukciju emisija koje vode ka acidifikaciji okoline. Kisele kiše su posljedica emisija sumpordioksida i azotnih oksida koje nastaju spaljivanjem uglja i derivata teške nafte, te posljedice emisije spaljivanja ugljikovodika i azotnih oksida u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem. Sve do sredine 1960s su dominirale sumporne emisije, nakon ega su dominaciju 15
UNDP and WEC (2000).
314
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
preuzele azotne emisije. Sumpordioksid i azotni oksidi sa vodom i drugim esticama u srednjem i gornjem sloju atmosfere stvaraju kisele radikale, koje padaju na zemlju u obliku tzv. „kiselih kiša” daleko od mjesta polucije i preko nacionalnih granica.16 Emisije polutanata, nastale spaljivanjem uglja u parnim kotlovima termoelektrana i energana, te sagorijevanjem benzina i nafte u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem se, zahvaljujui atmosferskim turbulencijama šire na velikom prostoru. Visoki dimnjak, tehnološko otkrie 19. stoljea, ija je namjena, pored boljeg sagorijevanja, i transportiranje neželjenih emisija sa mjesta njihove proizvodnje, je uzronik mnogih okolinskih problema. Da nema dimnjaka, emisije bi se obarale u vidu suhih depozita oko samog izvora emisija. Ali, transportiranjem okolinskih troškova na udaljenije lokacije se transportiraju i problemi i troškovi sanacije okolinskih posljedica emisija. Naprimjer, termoelektrana u Kaknju, koja nema savremene ureaje za okolinsku zaštitu, ne mora plaati troškove otklanjanja posljedica emisija, koje su sa mokrim depozitima stigle iz Kaknja u Sarajevo, jer ne postoje tržišni mehanizmi, kojima bi se moglo vršiti balansiranje beneficija proizvodnje elektrine energije u Kaknju i troškova otklanjanja posljedica zagaivanja okoline u Sarajevu. Problemi se posebno usložnjavaju kada kisele emisije zbog strujanja zraka i vjetrova prelaze državne granice. Kisele kiše i njihove kisele deponije proizvode mnoge negativne reperkusije na prirodne ekosisteme, ljude i okolinu, od kojih su najvee poveavanje kiselosti jezera i rijeka, destrukcija biosfere, ugrožavanje graevina i spomenika, te ugrožavanje ljudskih života. Poveanje kiselosti jezera može da ubije životinjski i biljni svijet. Zakiseljavanje vode je rezultat isoljavanja aluminijskih soli iz tla, što konsekventno poveava trovanje vode, smanjivanje rastvorenog kisika, smanjivanje reproduktivnih kapaciteta i na kraju smrt vodenih biljaka i životinja. Na poveanu kiselost su posebno osjetljive plemenite vrste riba kao, naprimjer, pastrmka i losos. Poveanje kiselosti zemljišta reducira broj biljnih vrsta i smanjuje prinose usjeva. Osim toga, kisele kiše prouzrokuju smetnje u fotosintezi liša, te poveavaju osjetljivost biljaka na bolesti i insekte, što utie na produktivnost poljoprivredne proizvodnje. Isoljavanje hranljivih kalijumovih i natrijumovih soli i njihovo zamjenjivanje sa manganovim i aluminijevim solima smanjuje sposobnost ishrane šumske flore, jer te soli usporavaju rast korijena, a osim toga liše šumskih biljaka može biti ugroženo i direktnim trovanjem. Kisele kiše, zajedno sa troposferskim ozonom, poveavaju efekte prirodnih stresova na žive vrste, pa je u mnogim šumama, naroito planinskim, divlja znatno proreena. Jaka degradacija šumske mase je naroito prisutna u Evropi (Francuska, Njemaka, Švedska, bivše Istona Njemaka i ehoslovaka), sjevernoistonim državama SAD i jugoistonim djelovima Kanade. Acidifikacija izvora pitke vode, kao i sulfatne polucije, generalno ugrožavaju život i zdravlje ljudi. Mnoge bolesti disajnih organa, kao što su bronhitis i emfizem su posljedica iritacije sumpornih estica i azotnih oksida. Respiratorni problemi se posebno uoavaju kod djece i astmatiara koji žive u podrujima koja su izložena dejstvu kiselih kiša. Drugi mogui zdravstveni problemi nastaju zbog poveanih koncentracija toksinih metalnih soli, posebno aluminija, koje su, kao posljedica isoljavanja, dospjele u vodu za pie.
16
Normalne padavine su umjereno kisele i imaju PH vrijednost oko 5,0 pH (pH 7 vrijednost je neutralna). Kisele kiše imaju tipinu vrijednost pH od 3,0-4,5. Najekstremniji sluajevi su se dogodili u Škotskoj i Wheelingu, Zapadna Virginija, kada su kiše imale pH 1,5 (za uporeenje, kiselost automobilskih akumulatora iznosi pH 1).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
315
Pored ekoloških konsekvenci, kisele kiše prouzrokuju i neke neekološke konsekvence. Kiseli depoziti napadaju i razjedaju betonske i asfaltne površine i postepeno ih uništavaju. Kisele kiše ošteuju negalvanizirane i galvanizirane eline i željezne konstrukcije, bronzu i mesing, te obojeno staklo. Kako kisele kiše napadaju krenjake i druge karbonatne stijene, blokove i zidove, te mermer, to su mnogi historijski mermerni ili kameni spomenici, monumenti, graevine, oslikani zidovi itd. jako ošteeni ili uništeni (Akropolj u Grkoj ili Taj Mahal u Indiji). Polutanti koji prouzrokuju kisele kiše se emitiraju iz stacionarnih izvora, kao što su termocentrale na ugalj ili derivate nafte, topionice, industrijski kotlovi, ili iz mobilnih izvora kao što su automobili, teretna vozila, diesel lokomotive itd. Depoziti kiselih kiša su povezani sa emisijama iz visokoindustrijaliziranih podruja i regija u Evropi, SAD, Kanadi, zemljama nastalim raspadom bivšeg SSSR-a, Kini i Indiji. Najvei emiteri su zemlje Istone Evrope i bivšeg SSSR-a, SAD i Kina, a zbog meteorološkog modela kretanja vjetrova, najvei primaoci polucija su neka podruja Njemake, Holandije, Norveške i Švedske (slika 11.9.).17
SLIKA 11.9. Emisije i kritina kisela optereenja, Evropa, 2000 Emisije Prekoraenja Prekoraenja kritikih optereenja (kisjelost) (eq/ha godišnje)
Kritina optereenja Kritika optereenja Kritika optereena kisjelosti (eq/ha godišnje) 2000–25 000 (najneosjetljivije)
2000–25 000 1000–2000
1000–2000 500–1000
500–1000
200–500
200–500
0–200 (najosjetljivije)
0–200 <0
Izvor: EEA (1995).
Negativni uticaji kiselih emisija su natjerale vlade mnogih razvijenih zemalja da donesu propise, kojima su regulirali i ograniavali koliine dozvoljene emisije plinova koji prouzrokuju zakiseljavanje tla i atmosfere, posebno emisija koje nastaju spaljivanjem uglja. Te politike, zakoni i propisi su generirali mnoge tehnologije i strategije redukcije koliine štetnih plinova, koje su kisele emisije svele u okvire okolinske Kuznets krive (slika 11.10.). Prvi korak u tom pravcu je bio ameriki Clean Air Act iz 1970. godine. Prvi programi za redukciju emisija su dizajnirani u SAD poslije donošenja Akta o istom zraku. Tim programima su regulirana kvantitativna ogranienja emisija, kao i mjere i programi podrške odstranjivanju plinskih emisija i tvrdih dijelova prašine iz termoelektrana i toplana na ugalj. Obzirom na vrstu predloženih mjera, one se mogu klasificirati na primarne mjere, koje prije spaljivanja uglja spreavaju ili ograniavaju nastanak emisije i sekundarne mjere, koje se sprovode na emisijama poslije spaljivanja. Usvajanjem amandmana na Akt o istom zraku 1990. godine postavljena su nova ogranienja i nova sniženja maksimalno dozvoljenih emisija. Aktom se zahtijeva redukcija emisija sumpordioksida za 50%. U prvoj fazi 17
70% britanskih emisija, te veina emisija industrijaliziranih podruja Šlezije, Bjelorusije i Ukrajine je usmjereno na ta podruja
316
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
je predviena upotreba seta tehnoloških i drugih mjera za 110 velikih spaljivaa uglja, a u drugoj fazi asanacija 2.400 manjih emitera sumpordioksida. Zemlje Evrope su, polazei od koncepta kritinog optereenja, donijele sline 250 dobrovoljne programe smanjivanja kritinih optereenja, dok su neke zemlje (Švedska i 200 Francuska) uvele poreze na emisije sumpordioksida. Na internacionalnom planu 150 razvijen je tzv. sumporni protokol kao 100 integralni dio Konvencije o udaljenim prekograninim zranim polucijama (the 50 Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution - LRTAP), koja je potpisana u Helsinkiju 1993. godine i koja poziva 5.000 10.000 20.000 0 15.000 25.000 GNP per capita (USD) potpisnice da reduciraju sumporne emisije najmanje za 30% ispod nivoa emisija iz 1980. Izvor: Panayotou (1993). godine. Novi sumporni protokol o daljoj redukciji emisija sumpora, potpisan 1994. godine, predvia dalje redukcije. Zahvaljujui ovim akcijama, u mnogim evropskim zemljama su znatno reducirane sumporne i azotne emisije, ukljuujui i emisije iz Centralne i Istone Evrope.18 Kg SO2 per capita
SLIKA 11.10. Okolinska Kuznets kriva za SO2
Mnoge razvijene zemlje, posebno evropske, se nalaze na taki gdje dalja redukcija kiselih emisija zahtijeva vrlo velika ulaganja. Naime, najbolje dostupne tehnologije koje hemijskim putem vrše odstranjivanje sumordioksida i azotnih oksida (scrubberi) poveavaju investicije u termoelektane za najmanje jednu treinu i cijene elektrine energije za 0,08 USD/kWh (cijena preišavanja scrubberima je 100 USD po toni ukupnog sumpordioksida).19 Visoka cijena preišavanja je limitirajui faktor za ugradnju savremenih ureaja za preišavanje u veini tranzicijskih zemalja i zemalja u razvoju. Rješenje ovih problema se traži u mehanizmima trgovine emisijama izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju.
Globalno zagrijavanje Od industrijske revolucije do danas su u atmosferu ispuštene enormne emisije plinskih polutanata. Neki od njih su sposobni da mijenjaju tokove solarne svjetlosti i time mijenjaju globalnu temperaturu Zemlje. Naime, ako ona poraste za samo nekoliko stepeni, na scenu stupaju ogromne klimatske promjene, koje e dovesti do ireverzibilnih ekoloških promjena, sa enormnim ekonomskim i socijalnim posljedicama. Iako je apsolutna koliina plinova koje ljudske aktivnosti emitiraju u atmosferu u uporeenju sa ukupnom koliinom plinova u atmosferi ili u uporeenju sa tokovima tih plinova u globalnim prirodnim biohemijskim ciklusima mala, ove vještake pretumbacije prirodnih tokova imaju visok potencijal razaranja suptilne ravnoteže globalnog energetskog bilansa, koja održava sadašnju temperaturu površine Zemlje.
18 19
EEA (1995). MIT kurs: Aplication of Technology, www.mit.edu).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
317
Globalno zagrijavanje je, možda, najkompleksnije socijalno, okolinsko, ekonomsko i tehnološko pitanje koje mui savremeno ovjeanstvo. Prvo, razumijevanje pretpostravki o uticaju emisije plinova koji prouzrokuju efekte staklene bašte (GHG plinovi) na klimu je vrlo izazovno, a nauno verificiranje tih pretpostavki je još teže. Drugo, nepovoljni okolinski efekti su globalni i prevazilaze jednu lokaciju, državu, pa ak i regiju, što izuzetno komplicira postojee probleme balansiranja interesa zemalja o važnim okolinskim pitanjima. I tree, kao i mnoga druga savremena okolinska pitanja, i pitanje globalnog zagrijavanja je vrlo mlado pitanje koje se tek nalazi u fazi razvoja.
Šta je globalno zagrijavanje? U analizi okolinske Kuznets krive smo konstatirali da zemlje kada postaju bogatije, postaju sposobnije da proizvode više polucija, ali postaju i spremnije da za poboljšanje svoje prirodne okoline potroše više novaca. Predhodno smo vidjeli da „žrtvovanje“ za išu okolinu zavisi od beneficija koje se mogu ostvariti. Što je polucija „globalnija“, redukcija emisija beneficira manji broj ljudi. Najekstremnija verzija ovog fenomena je globalno zagrijavanje (boks 11.2.), koje je proizvod akumuliranih emisija GHG plinova koji poveavaju efekat staklene bašte, od kojih je po koliini najznaajniji ugljendioksid (CO2). Odnosi izmeu emisija CO2 per capita i GDP per capita, prikazani na slici 11.11., su jaki i pravolinijski, pa se u takvim uslovima okolinska Kuznets kriva ne može uspostaviti. Ova injenica je konzistentna sa opservacijom da e se, za razliku od efekata drugih oblika polucija, šteta napravljena emisijama iz neke zemlje usmjeravati na ljude koji žive u drugim, vrlo dalekim zemljama. Odsustvo Kuznetsove okolinske krive implicira da e sadašnje emisije CO2, ukoliko se ne dese neke promjene, znatno pogoršati ekonomski rast siromašnih zemalja.
SLIKA 11.11. GDP per capita vs CO2 emisije per capita, 1999 100 Emisije ugljendioksida per capita, 1999
Južna Koreja Rusija Meksiko
10
Izrael Velika Britanija SAD Australija Kanada
Azerbejdžan
Japan
Kina Indija
Grka
1 Egipat
Kenija
Brazil
Gvineja 0,1
0,01 100
Tanzanija
Namibija Pakistan Bangladeš ad 1.000
10.000
GDP per capita, 1999, stalne cijene
Izvor: Weil (2004).
100.000
318
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Boks 11.2. Mehanizam globalnog zagrijavanja Solarna energija koja dolazi na Zemlju je proizvod energijskog zraenja Sunca. Istovremeno, Zemlja reemitira u svemir svoju energiju zraenja. Da Zemlja nema atmosferu i da ne postoji efekat staklene bašte, sva reemitirana energija bi otišla u svemir, pa bi, shodno fizikim zakonima o energiji crnih tijela, temperatura Zemlje iznosila oko -18 0C. Na sreu živih bia Zemlja ima atmosferu. Jedan dio solarne emisije se reflektira od površine Zemlje i njene atmosfere, dok se drugi, najvei dio, apsorbira na površini Zemlje i tako je zagrijava. Jedan dio zemaljske radijacije se reemitira u svemir, dok se drugi dio zbog efekata staklene bašte reemitira na Zemlju i tako je dodatno zagrijava. Za efekat staklene bašte su najzaslužniji GHG plinovi. Koliina GHG plinova u atmosferi ima važan efekat na ravnotežu radijacije, a time i na globalnu temperaturu Zemlje. Kljuni GHG plinovi su ugljendioksid, metan, ozon, azotni oksidi i freoni. Njihov efekt na balans radijacije zavisi od mnogih faktora, kao što su njihova koncentracija u atmosferi, relativna sposobnost apsorpcije, prisustvo drugih reaktivnih materija itd. Najznaajniji i najvažniji GHG plin je ugljendioksid, ija koliina u atmosferi varira u odnosu na dogaanja u prirodnom biohemijskom ciklusu ugljika. Ugljendioksid u atmosferi uspostavlja vrlo važan sistem za održavanje globalne energetske ravnoteže Zemlje. Mogunost poveanja efekata staklene bašte zbog SLIKA 11.12. Mehanizam humanih aktivnosti prvi je uoio švedski fiziar Svante Arrhenius 1896. godine, kada je postavio hipotezu “da e intenzivno spaljivanje uglja, koje tee paralelno sa procesom industrijalizacije, voditi ka poveanoj koncentraciji ugljendioksida u atmosferi i zagrijavanju zemlje”. Od tada pa do danas su emisije GHG plinova dramatino narasle. Pored toga, poveano spaljivanje fosilnih goriva, vještakih hemijskih supstanci, kao i emisije metana i azotnih oksida iz poljoprivrede i industrije, doprinose rastu efekata staklene bašte. 1988. godine su osnovani UNEP (the United Nations Environment Programme) i Svjetski meteorološki panel o klimatskim promjenama (the Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), sa ciljem da se obezbjede autorativna meunarodna stajališta naunih opcija o klimatskim promjenama. IPCC je 2001. godine zakljuio da “postoji nova i jaka evidencija da je veina zatopljavanja koje je identificirano u zadnjih 50 godina rezultat humanih aktivnosti. Postojei trendovi emisija e do 2050. godine voditi ka udvostruenju koncentracije GHG plinova od predindustrijskog nivoa”. Koristei opi cirkulacijski matematiki model atmosfere, pomou kojeg je mogue simulirati efekte poveanja koncentracije GHG plinova, IPPC je projektirao poveanje temperature od 1 do 6 stepeni, što e imati znaajan uticaj na klimu u svijetu. Adaptirano prema: Cline (1992); Fankhauser (1995); IPCC (1996) ; IPPC (2001a).
Evidencija Mjerenja sadržaja ugljika u ledenoj kori, kao i redovna mjerenja njegovog sadržaja u atmosferi, koja su uspostavljena 1958. godine, su pokazala da se od 1800. godine koliina ugljendioksida u atmosferi konstantno poveava. Naime, prije 1800. godine je koncentracija ugljika u zraku iznosila 267-290 dijelova na milion volumenskih jedinica, dok je krajem 20. stoljea koncentracija iznosila 355 dijelova ugljika na milion volumenskih jedinica. Vjeruje se da je ovo 31% poveanje, koje sada raste po stopi od 0,5%
319
Glava 11: Rast, resursi i okolina
godišnje, rezultat poveanog obima spaljivanja fosilnih goriva (80%), a da je za ostalih 20% „zaslužna“ intenzivna deforestacija te ostale promjene u nainu korištenja tla.20 I rast populacije ima znaajne efekte na emisije ugljika. Slika 11.13. prikazuje odnose izmeu emisija ugljika i rasta populacije u periodu od 1860. do 1990. godine. Iz nje se može uoiti da su do 1950s vladale bliske korelacije izmeu populacije i emisija, nakon ega se rast emisija ugljika znatno ubrzao. Odnose izmeu populacije i emisija ilustriraju i neka druga uporeenja. Naime, da postoje bliski odnosi izmeu populacije i emisija onda bi zemlje sa velikom populacijom, naprimjer, Kina i Indija, dominirale u emisijama. Meutim, SAD, koje imaju samo 4% svjetske populacije uestvuju sa 23% u globalnim GHG emisijama. To znai da na nivoe emisija mnogo više utiu drugi faktori kao što su dohodak per capita, klima, lokacija, socioekonomski sistemi, cijene energije, stepen urbanizacije, obdarenost energijom itd.
6
24
5
20 Populacija
4
16
3
12 CO2 emisije
2
8
1
4
CO2 (milijarde tona)
Populacija (milijarde)
SLIKA 11.13. Populacija vs emisije ugljendioksida, 1860-1990
0 1990
1980
1970
1960
1950
1940
1930
1920
1910
1900
1890
1880
1870
1860
0
Izvor: Panayotou (2000).
Za odreivanje doprinosa rasta populacije emisijama GHG plinova, Holdren je uz pomo jednostavne matematike formule: I = P x A x T, gdje je I okolinski uticaj, tj, emisije ugljendioksida, P populacija, A bogatstvo ili nivo potrošnje per capita (potrošnja/populacija), T polucija per capita (emisije/potrošnja) izraunao da je u dva zadnja stoljea rast populacije bio odgovoran za 40% potrošnje energije, ukljuujui i tradicionalna goriva.21 Bongaarts je 20 21
IPCC (2001b); Lomborg (2001). Holdren (1991).
320
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
razvio mnogo širi pristup, uzimajui u obzir još i strukturu ekonomije neke države, njen energijski miks i emisije ugljika iz neto deforestacije: T = P x G x E x C+D, gdje je T ukupna godišnja ugljikova emisija, P veliina populacije, G GDP per capita, E energijski intenzitet GDP-a (po jedninici GDP), C ugljikov intenzitet potrošnje energije (po jedinici energije) i D emitirani ugljik iz deforestacija. Uz pomo gornje jednaine, Boongarst je na osnovu projektiranog rasta populacije sa 4,8 milijardi u 1985. godini na 10,5 milijardi u 2100. godini, projektiranog rasta GDP per capita sa 3.000 USD na 36.000 USD, opadanja energetskog intenziteta za 50%, stalnog intenziteta ugljika, opadanja emisija ugljika zbog deforestacije sa 12% na 3%, izraunao da e do 2100. godine emisije ugljika iz zemalja u razvoju porasti sedam puta, a iz razvijenih zemalja tri puta. Rast populacije, koji e do 2100. godine biti odgovoran za treinu globalnog poveanja emisija, e u zemljama u razvoju biti odgovoran za 53% CO2 emisija, dok e doprinos razvijenih zemalja iznositi samo 16%.22
Otklon od temperature od prosjeka za period 1961-1999 (0C)
SLIKA 11.14. Njihanja temperature površine zemlje u zadnjih 140 godina
Izvor: IPCC, COP-7 (2001)
Globalno zagrijavanje poveava prosjenu temperaturu zemlje. U periodu od 1860. godine, kada je poelo organizirano mjerenje temperature zemlje, pa do 1990. godine, prosjena temperatura zemlje je poveana za oko 0,8 0C, a samo u 20. stoljeu za 0,6 0C (slika 11.14.). I drugi indikatori potvruju realnost klimatskih promjena. Nivo mora u 20. stoljeu je povean izmeu 10 i 20 cm. Od poetka sistematskog satelitskog snimanja 1960s do danas je globalna površina zemlje pod snijegom smanjena za 10%. Širom svijeta je uoljivo sužavanje lednika na visokom planinama (Himalajski masiv, Alpi, Andski masiv, Kilimandžaro),
22
Bongaarts (1992).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
321
stanjivanje naslaga polarnog leda, te produžavanje sezone rasta biljaka na sjevernoj hemisferi za jedan do etiri dana.
Predvianja Fenomen globalnog zagrijavanja do danas još uvijek nije potpuno nauno razjašnjen, jer na njega utiu mnogi komplicirani i promjenljivi faktori kao što su golfske struje, oblanost, snijeg, aerosoli, padavine, morski led i vegetacija. Velika meunarodna zabrinutost o moguim posljedicama globalnog zagrijavanja je dovela do uspostavljanja meunarodne koordinacije u okviru meunarodnih klimatskih panela, sa ciljem da se ovaj okolinski globalni fenomen pokuša modelirati. Svrha modela globalnog zagrijavanja je stimulacija klimatskih promjena koje nastaju promjenom koliine emisija GHG plinova u atmosferi, sa ciljem da se otkriju kljuni faktori koji utiu na mehanizme globalnog zagrijavanja, utvrde i kvantificiraju socijalne, ekonomske i okolinske posljedice globalnog zagrijavanja i definiraju globalne i nacionalne politike i strategije za smanjivanje emisija GHG plinova. Gledano sa aspekta moguih socijalnih, ekoloških i ekonomskih posljedica globalnog zagrijavanja, regionalne varijacije porasta temperature e biti mnogo važnije od globalnog poveanja temperature. Generalno, poveavanjem koncentracije ugljendioksida u atmosferi se oekuju vlažnija i kišovitija klima, suvlja tla, povean nivo mora i okeana, te smanjenje površine i volumena morskog leda i polarnih ledenih kapa. Jaina uticaja klimatskih promjena e zavisiti od izabranog puta i vremena koje je potrebno da klimatski sistem Zemlje dostigne novo, stabilno stanje. Ako te promjene budu postepene u nekom dugom vremenskom periodu, vjerovatno e se antropološki i prirodni sistemi bolje prilagoditi nastupajuim promjenama. Ali, ako one budu nagle, nee biti mogunosti za njihovu postepenu tranziciju, pa e uticaj klimatskih promjena biti vrlo jak. Iako su sadašnji modeli klimatskih promjena još uvijek nesavršeni, posebno sa aspekta regionalnih posljedica i preciznijih kvantitativnih procjena, ipak se mogu postaviti preliminarni rezultati i procjene klimatskih promjena i njihovih uticaja: x
x x x x
Dosadašnji uslovi koji su odreivali šta e i gdje e nešto rasti na Zemlji, su rezultat dugovjekovne koevolucije tla, vegetacije i klime. Prilagoavanje klimatskim promjenama ne znai da e se sadašnji modeli žetvi i šumske karakteristike zadržati u novim klimatskim uslovima, jer su za dostizanje nove ravnoteže potrebna stoljea. Zima je najbolji pesticid, što objašnjava injenicu da su u tropima žetve najosjetljivije na štetoine, zarazne bolesti i patogene faktore. To jednostavno znai da e toplije zime u netropskim podrujima biti problematine sa aspekta proizvodnje hrane i širenja zaraznih bolesti. Toplija i vlažnija klima u umjerenim klimatskim zonama proširie broj i vrstu bolesti (malarija, kolera i žuta groznica). Sadašnji tehnološki i biološki naini odbrane protiv ovih bolesti mogu biti neefikasniji, jer otpornost mikroorganizama prema lijekovima jaa. U nekim podrujima e se poljoprivredna proizvodnja poveati, a u drugim, posebno u tropima i suptropima, smanjiti. Današnja populacija, koja živi u ruralnim poljoprivrednim sistemima u polusuhim i suhim podrujima bie posebno ugrožena. Zbog posljedica promjena režima podzemnih voda, najmanje 1/3 postojeih šumskih podruja e doživjeti drastine promjene sastava i vrste vegetacije. Najvee promjene treba oekivati u tropskim predjelima i u podrujima na visokim geografskim širinama.
322
x
x
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Klimatske promjene e imati niz negativnih uticaja na ljudsko zdravlje. Promjena geografske distribucije prenosioca zaraznih i infektivnih bolesti (malarini komarci) i promjene u dinamici životnih ciklusa virusa, bakterija i infektivnih parazita e poveati prenos mnogih bolesti na nova podruja. Takoer e se poveati broj ljudi koji e oboljeti od bolesti koje se šire zbog vee temperature i vlažnosti (kolera, salmoneloze). Klimatske promjene i poveanje nivoa mora i okeana mogu imati brojne negativne posljedice na energetsku, industrijsku i transportnu infrastrukturu, ljudska naselja, industriju osiguranja imovine, turizam te na kulturološki sistem vrijednosti.
Management globalnog zagrijavanja Loše prognoze posljedica globalnog zagrijavanja, posebno na sjevernoj hemisferi, su natjerale Kanadu i male evropske zemlje na vršenje intenzivnog pritiska za donošenje meunarodnih sporazuma, kojim bi se plafonirali ili reducirali postojei nivoi emisija ugljendioksida. Za bolje razumijevanje kasnijih dogaaja, kao i shvatanje prirode otpora prema ratifikaciji i implementaciji globalnih meunarodnih sporazuma o emisijama ugljika, treba detaljnije pogledati sadašnje stanje emisija ugljika, kao i u samu prirodu tzv. prirodnog duga ugljika.23
TABELA 11.1. Regionalne emisije CO2, 1973, 2003 Regija/zemlja Svijet OECD Srednji Istok Bivši SSSR Kina Azija Latinska Amerika Afrika Ostalo
Populacija (milioni) 6.268 1.154 177 286 1.295 2.018 432 851
2003 GDP CO2 (milijarde per USD) capita (t) 33.391 3,99 26.792 11,08 679 6,25 454 7,99 1.550 2,90 1.697 1,16 1.443 1,97 641 0,90
Kg CO2/ GDP (USD) 0,75 0,48 1,63 5,03 2,43 1,38 0,59 1,19
2003 CO2 emisije (mio t % CO2) 24.983 100,0 12.794 51,2 1.107 4,4 2.285 9,1 3.760 15,0 2.342 9,4 850 3,4 763 3,1 817 3.3
1973 CO2 emisije (mio Mt % CO2) 15.662 100,0 10.321 65,9 157 1,0 2.255 14,4 893 5,7 470 3,0 423 2,7 297 1,9 579 3,7
Izvor: IEA (2005)
Emisije ugljendioksida se razlikuju od zemlje do zemlje i od regije do regije u zavisnosti od mnogih faktora, prvenstveno energetskog intenziteta, strukture energetskih resursa i strukture sektorske potrošnje (tabela 11.1.). Globalne emisije ugljendioksida iz fosilnih goriva su 2003. godine iznosile 25 milijardi tona ugljendioksida, dok su 1973. godine ukupne emisije iznosile 16,6 milijardi tona ugljendioksida. Više od polovine ukupnih emisija su proizvele razvijene zemlje OECD-a. Najvei svjetski emiter su bile SAD (5.728 miliona tona ugljendioksida ili 19,68 tona per capita) i Kina (3.760 miliona tona ili 2,9 tona per capita). Kako je fenomen klimatskih promjena po svojoj prirodi globalni problem, on se može rješavati samo opom globalnom redukcijom ukupnih emisija ugljika. Sve racionalne politike globalnog zagrijavanja moraju biti usmjerene ka minimiziranju emisija ugljika, uz minimalne efekte na remeenje rasta GDP-a. To 23
Kaya (1989).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
323
podrazumijeva zamjenu postojeih tehnologija proizvodnje i potrošnje energije tehnologijama koje imaju manji energetski intenzitet i efikasnije korištenje energije, te tranziciju na energentska goriva sa manje ugljika, što iziskuje ogromna kapitalna ulaganja i tehnološke žrtve.24 Drugi problem koji otežava meunarodni management GHG plinova se odnosi na filozofiju ”prirodnog duga” industrijaliziranih zemalja. Naime, mnoge zemlje su tokom svog historijskog razvoja ispuštale polutante u atmosferu mnogo brže nego što se brzina polucija trebala ostvariti na prirodan nain, ime su od okoline ”posudile” kapacitete za asimilaciju polucija. Rezultat tih dugova je današnje stanje globalnog optereenja atmosfere ugljendioksidom i ostalim GHG plinovima. Prema tome, ovaj ukupni iznos dodatnog optereenja atmosfere GHG plinovima, umanjen optereenjem iz predindustrijskog vremena, predstavlja globalni prirodni dug, koji je i glavni uzrok sadašnjih klimatskih promjena. Najvei prirodni dug u proteklom stoljeu imaju visokoindustrijalizirane zemlje, koje su u globalnoj emisiji ugljika uestvovale sa 75%. Filozofija ”prirodnog” duga, koja je mnogo relevantnija za tekue klimatske promjene od tekuih emisija ugljika, nije po volji mnogih industrijaliziranih zemalja, a posebno SAD, najveeg emitera ugljika i najveeg „prirodnog“ dužnika. Njihovi argumenti odbrane od obaveza buduih redukcija se svode na tvrdnju da njihovi oevi nisu znali da e emitiranjem GHG plinova danas napraviti ovako velike probleme, pa zbog njihovog neznanja njihovi sadašnji potomci nisu dužni da plaaju njihove dugove. Te tvrdnje se mogu lako oboriti sa dva snažna kontraargumenta. Prvi se odnosi na princip da prirodni dug nije neka vrsta kazne, nego utvrivanje aktive i pasive kod primjene principa „zagaiva plaa“, jer sadašnje bogate populacije uživaju koristi iz ranijih aktivnosti koje su proizvodile GHG plinove, pa stoga, na osnovu steenih koristi, one moraju prihvatiti te dugove. Drugi argument je vezan za ohrabrivanje ignorancije, jer tvrdnja da neko nije odgovoran zato što nije znao da radi neke stvari koje e biti rizine u budunosti, je, ustvari, put prema neodrživom razvoju.25 Promocija meunarodnog managementa klimatskih promjena je poela na Prvoj meunarodnoj konferenciji o svjetskoj klimi 1979. godine, kada je utvreno da klimatske promjene predstavljaju ozbiljan problem i kada su pozvane vlade “da predvide i sprijee potencijalne promjene klime uzrokovane ljudskom aktivnosti, a koje bi mogle imati snažan negativan uticaj na dobrobit ovjeanstva.” Na konferenciji je uspostavljen Svjetski klimatski program pod zajednikim vostvom Svjetske meteorološke organizacije, Programa UN za okolinu (UNEP) i Meunarodnog vijea naunih ustanova. Od tada do danas je održan veliki broj konferencija i radnih tijela sa ciljem da se uspostavi efikasan management klimatskih promjena. Okvirna Konvencija o klimatskim promjenama, lansirana u Riu de Janeiru 1992. godine, je temeljni dokument kojim se nastojalo sprijeiti dalje globalno zagrijavanje zemlje. Konvencija je postavila principe ponašanja koji su poivali na naelu “zajednike, ali diferencirane odgovornosti”. Potpisivanjem konvencije su zemlje-potpisnice prihvatile brojne ope obaveze (sistem izvještavanja o GHG emisijama, usvajanje nacionalnih programa za ublažavanje klimatskih promjena i razvoj strategija prilagoavanja). Od industrijaliziranih zemalja je zatraženo da 2000. godine smanje emisije GHG plinova na nivo iz 1990. 24
25
Energetski intenzitet je odnos ukupnog outputa neke ekonomije u zavisnosti od njenog energetskog inputa. On zavisi od energetske efikasnosti kapitalnih dobara (kapaciteti i struktura opreme za proizvodnju i krajnju potrošnju elektrine energije) i broja motornih vozila. Intenzitet ugljika u energetskoj ponudi je mjerilo za koliinu ugljika koja je upotrebljena za jedinicu proizvedene energije. Izbor energetskog goriva je kljuni faktor za koliinu atmosferskih emisija CO2. Stiglitz, Aldy and Orszag (2001).
324
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
godine, dok je zemljama u razvoju ostavljen neki stepen fleksibilnosti. Formirano je i izvršno tijelo Konferencija lanica (Conference of Parties - COP), sa dvije podorganizacije za naune i tehnološke savjete i implementaciju. Od tada do danas je održano osam sesija COP-a, a njihov glavni rezulat je potpisivanje Protokola o klimatskim promjenama decembra 1997. godine u Kyotu.
Kyoto protokol Glavni cilj Kyoto Protokola UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama je jaanje meunarodnog odgovora na klimatske promjene kako bi se postigao konani cilj konvencije: spreavanje opasnog antropološkog uplitanja u klimatski sistem planete. Usvojen konsenzusom na treoj sjednici COP-a u decembru 1997. godine, Protokol sadrži pravno obvezujue ciljeve smanjenja emisije GHG plinova za zemlje iz Aneksa 1. (industrijske zemlje). Prema Protokolu, razvijene zemlje se obavezuju smanjiti kolektivnu emisiju šest GHG plinova u prosjeku za najmanje 5%.26 Ciljano smanjenje emisija zemlje trebaju ostvariti najkasnije u periodu od 2008. godine do 2012. godine. Za zemlje u razvoju nije predviena specifina redukcija emisija zbog niskih nivoa emisija per capita. Potpisnicama Protokola je dozvoljena odreena fleksibilnost u nainu redukcije emisije. Mehanizam istog razvoja (Clean Development Mechanism) omoguava izvoenje kooperativnih projekata izmeu dvije zemlje, naprimjer, finansiranje izgradnje visokoefikasnih energetskih postrojenja u zemljama u razvoju, ime bi industrijalizirane zemlje, kao zamjenu za finansiranje takvih projekata, dobile kredite za redukciju svojih emisija. Ostali kooperativni ili zajedniki implementirajui mehanizmi se odnose na programe konzervacije i reforestacije šuma u zemljama u razvoju. Iako Protokolom nije uspostavljen globalni sistem za trgovinu emisijama, omogueno je trgovanje kreditima za emisiju GHG plinova izmeu zemalja koje imaju utvrene limite emisija. Protokol sadrži i niz preporuka o nainima smanjivanja emisija u okviru novih energetskih i transportnih tehnologija i politika, te preporuka za novi pristup šumarstvu i poljoprivredi. Pored toga, Protokol istie potrebu promocije tehnoloških transfera, unapreenja obrazovanja i obuke, te osiguranja “novih i dodatnih” finansijskih izvora kako bi se pokrili troškovi onih zemalja u razvoju koje izvršavaju svoje obaveze iz Protokola. Nakon usvajanja Protokola, uslijedili su brojni problemi u njegovoj ratifikaciji. Naime, Protokol je trebao stupiti na snagu 90 dana nakon ratifikacije najmanje 55 lanica COP-a, ukljuujui i razvijene zemlje koje su 1990. godine bile odgovorne za najmanje 55% ukupnih emisija. Politike nesuglasice tokom 2000. i 2001. godine, koje su ublažene ratifikacijom Protokola u Rusiji i Japanu, kao i odbijanje i odustajanje SAD od ratificiranja sporazuma su znatno usporili implementaciju Kyoto protokola. Glavna pitanja koja su sada aktuelna se odnose na nain ukljuivanja velikih emitera, koji nisu ukljueni u Protokol - SAD, Kine i Indije - kao i na poveanje realtivno umjerenih ciljeva 5% redukcije emisija, što oigledno nije dovoljno za dobijanje bitke protiv globalnog zagrijavanja. Naime, 2003. godine su SAD, Kina i Indija emitirale ukupno 10.538 (5.728+3.760+1.050) miliona tona ugljendioksida, što predstavlja 42,2%
26
Specifini ciljevi smanjenja emisija za pojedine zemlje iznose 8% (Švicarska, veina zemalja Srednje i Istone Evrope, zemlje EU i SAD 7%, te 6% Kanada, Maarska, Poljska i Japan. Za Rusiju, Novi Zeland i Ukrajinu je predvieno stabiliziranje emisija,dok je nekim zemljama dozvoljeno poveanje emisija (Norveška 1%, Australija 8% i Island 10%). Svaka zemlja može kreirati svoju sopstvenu kombinaciju šest GHG plinova pomou ekvivalenata za CO2.
Glava 11: Rast, resursi i okolina
325
svih globalnih emisija.27 Pri tome treba imati u vidu da od 1999. godine emisije CO2 u SAD imaju tendenciju stabilnog rasta, da je Bushova administracija odbacila Kyoto Protokol, a da Kina i Indija zbog vrlo dinaminog rasta i energetske politike koja se bazira na uglju, imaju jako visok potencijal buduih emisija. Šta uraditi poslije Kyota je pitanje koje zaokuplja velili broj ljudi, poev od Alla Gore-a, Clintonovog potpredsjednika, do Nicolasa Sterna, donedavno glavnog ekonomiste Svjetske Banke.
Šta iza Kyota? Poteškoe u implementaciji Kyoto protokola, kao i narasla evidencija opasnosti od klimatskih promjena su natjerale mnoge ljude i nevladine organizacije da razmišljaju o alternativnim pristupima i predlažu mjere za smanjivanje emisija i stabilizaciju klime. Neke od predloženih mjera imaju restriktivni karakter prema onim zemljama koje ignoriraju ili loše sprovode svoje obaveze iz meunarodnih pollitika smanjivanja emisija ugljika, dok bi neke mjere podrazumijevale nagraivanje zemalja koje svoj zadatak dobro obavljaju.28 Restriktivne mjere mogu obuhvatati socijalne i ekonomske sankcije. Socijalne sankcije bi bile, naprimjer, iskljuivanje zemalja iz sudjelovanja u meunarodnim aktivnostima kao što su Olimpijske igre, iskljuivanje iz meunarodnih vladinih i nevladinih organizacija, bojkotiranje proizvoda i usluga porijeklom iz takvih zemalja, itd. Ekonomske sankcije se uglavnom odnose na meunarodnu trgovinu. Pri tome je otvoreno pitanje kako uskladiti ovaj vid predloženih mjera sa odredbama WTO-a o nediskriminaciji proizvoda po osnovu procesa i proizvodnih metoda. Ali, WTO ne zabranjuje uvoenje sankcija po osnovi zabrinutosti od ekoloških pitanja (20. lan GATT-a iz 1994. godine). Nagrade za „dobro” ponašanje bi se, naprimjer, mogle dati zemljama u razvoju kao pomo za efikasnije korištenje energije. Nadalje, sredstva prikupljena iz poreza na ugljik se mogu davati kao nagrada onim zemljama koje u smanjivanju GHG emisija postižu najbolje rezultate. U diskusijama oko budunosti globalnog zagrijavanja uoljiva su dva pristupa, koji se najdrastinije odražavaju u zakljucima dvije velike studije koje su se bavile cost/benefit analizama globalnog zagrijavanja. Prema studiji Williama Nordhausa, ekonomski optimum se nalazi u maloj redukciji emisija GHG plinova, tj. na nivou emisija neznatno manjem od nivoa emisija koje nastaju u standardnim, odnosno uobiajenim ekonomskim aktivnostima (eng. business-as-usual). To zahtijeva male promjene dosadašnjih, na ugljiku baziranih, energetskih modela.29 Studija Williama Clinea preporuuje “svjetski široke agresivne akcije ograniavanja globalnog zagrijavanja”, što ukljuuje znatno kresanje emisija ugljika ispod sadašnjeg nivoa, a zatim nihovo “zaleivanje” na nekom dostignutom nivou. To zahtijeva velike promjene u sadašnjem modelu potrošnje energije.30 Iako su obje studije koristile sline metode izraunavanja beneficija i troškova, glavna razlika je u vremenskoj dimenziji efekata globalnog zagrijavanja. U bilansiranju sadašnjih i buduih troškova Cline je analizirao dugorone efekte globalnog zagrijavanja, kod kojih se troškovi agresivnijih mjera zaštite postepeno diskontinuiraju u toku sljedeih nekoliko decenija u vidu veih dugoronih beneficija.
27
28 29 30
IEA (2005). Stiglitz, Aldy and Orszag (2001). Nordhaus (1993); Nordhaus and Boyer (2000). Cline (1992) i (2004).
326
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Okolinski ekonomisti smatraju da je osnovno pitanje dostizanje stabilnosti fizikih i ekoloških sistema kao planetarnih mehanizama za kontrolu klime. To znai da stabilizacija klime treba biti viši cilj u odnosu na ekonomsku optimizaciju troškova i beneficija. Samo stabiliziranje GHG emisija je nedovoljno, jer e sadašnji stepen emisija GHG plinova nastaviti njihovu akumulaciju u atmosferi. Stabilizacija akumulacije GHG plinova u atmosferi zahtijeva njihovo kresanje ispod sadašnjeg nivoa emisija. Mjere za sprjeavanje globalnih klimatskih promjena proizvode ekonomske efekte na GDP, potrošnju i zaposlenost, što objašnjava sadašnje protivljenje vlasti za primjenu drastinih mjera za redukciju emisija ugljika. Meutim, efekti i ne moraju biti baš negativni, oni mogu zavisiti od mnogih drugih faktora:31 x x x x x
efikasnost ili neefikasnost ekonomskih odgovora na promjene cijena energije, raspoloživost ili neraspoloživost nekarbonskih energetskih tehnologija, mogunost ili nemogunost trgovanja emisijama i obezbjeenje najnižih troškova redukcije emisija ugljika, politike koje omoguavaju ili neomoguavaju da se prihodi od poreza na fosilne energente koriste za sniženje ostalih poreza, mogunosti ili nemogunosti ostvarivanja eksternih beneficija redukcije ugljika, koje ukljuuju i redukcije zranih polucija “na tlu”.
Politike redukcije ugljika mogu se kretati u kontinuumu od minimalistikih redukcija emisija do dramatine redukcije ugljendioksida do iznad 50% sadašnjih emisija. Veina ekonomista se slaže da su neke akcije neophodne, ali da pri tome postoji i itav niz opcija veliine drastinosti i vremena njihove primjene. Naprimjer, u odgovoru na klimatske promjene se mogu koristiti preventivne politike i mjere, koje pokušavaju da smanje ili eliminiraju efekte staklene bašte i adaptivne politike i mjere koje pokušavaju da minimiziraju efekte staklene bašte i njihov uticaj. Preventivne mjere mogu biti: x x
reduciranje emisija GHG plinova ili reduciranje nivoa emisija koje se odnose na ekonomske aktivnosti ili preusmjeravanje prema energetski efikasnijim tehnologijama koje dozvoljavaju isti nivo ekonomskih aktivnosti na nižem nivou CO2 emisija, Poveanje rezervi ugljika. Pošto šume recikliraju CO2, to uvanje pošumljenih površina ili reforestacija tla imaju znaajne efekte na emisije ugljika.
Adaptivne mjere mogu biti: x x
Konstrukcija nasipa i valobrana u cilju borbe protiv poveanja nivoa mora i ekstremnih vremenskih uslova kao što su poplave i uragani, Promjena modela kultiviranja usjeva u agraru u cilju adaptiranja na promjene vremenskih uslova u razliitim podrujima.
Primjeri drugih prirodnih resursa sugeriraju da se klju za brzo i održivo opadanje intenziteta ugljika nalazi u cijenama, posebno cijenama emitiranja CO2. Sada je emitiranje CO2 besplatno. Uvoenje cijena za emisije e ohrabriti firme i potrošae da potraže supstitute i da tehnološki progres usmjere prema 31
Repetto and Austin (1997).
Glava 11: Rast, resursi i okolina
327
tehnologijama koje imaju manje emisije. Mjere iz dosta jednostavnih politika kao što su porezi na ugljik, tj. porezi na emisije CO2, bi mogli ispuniti dio tih ciljeva. Prema nekim procjenama, uvoenje poreza na emitiranje ugljika bi moglo dovesti SAD na nivo predvienih obaveza iz Kyoto protokola, što bi u 2010. godini smanjilo GDP per capita za iznos od 0,45% do 1,96%.32 Vjerovatno e se uskoro morati mijenjati i pristup prema emisijama pojedinih zemaljama koje su utvrene Kyoto obavezama i pristup u mehanizmima implementacije. Filozofija historijskog duga zanemaruje sadašnje, a posebno budue trendove rasta emisija nekih zemalja, posebno velikih mnogoljudnih zemalja kao što su Kina i Indija. I pristupi emisijama per capita, odnosno prihodima per capita, koji realnije tretiraju sadašnje emisije, imaju brojne manjkavosti. One, naprimjer, ne sagledavaju realne potrebe zemlje za energijom (hladnije zemlje imaju veu potrebu za energijom po glavi stanovnika, pa samim tim i potrebu po veim emisijama), nivo proizvodnje i nivo GDP-a (zemlje s veim nivoom GDP-a trebaju više energije za održavanje postojeih nivoa outputa), te lociranje emisija na zemlje sa velikim brojem stanovnika, ne vodei pri tome rauna o stvarnim potrebama zemlje.
Budunost politika klimatskih promjena Da li su konzervativne politike i mjere za kontrolu emisija GHG dovoljne za zaustavljanje globalnog zagrijavanja? Sadašnja evidencija ubrzavanja klimatskih promjena sugerira da kumulativni uticaj emisija može biti mnogo ozbiljniji nego što se nekada predvialo, sa znaajnim rizicima ili ozbiljnijim klimatskim promjenama. Zbog rasta globalne temperature arktiki ekosistemi pokazuju oigledne znakove raspada, što otvara mogunost topljenja tundri, što e dodatno ubrzati globalno zagrijavanje. Neki izvještaji pripremljeni za ministarstvo odbrane SAD navode mogunost izbijanja velikih suša u kritinim poljoprivrednim regijama, kolaps sjeveroatlantskog kraka Golfske struje, što e prouzrokovati mnogo niže temperature u Evropi i sjevernim dijelovima SAD, te prouzrokovati nerede i masovne migracije stanovništva zbog smetnji u snabdijevanju pitkom vodom i hranom. Troškovi ovakvog scenarija e sigurno biti jako visoki, i, najvjerovatnije, e biti vei od nekoliko stotina milijardi USD godišnje.33 IPCC procjenjuje da e stabiliziranje atmosferskog nivoa CO2, odnosno discipliniranje emisija i njihovo “utjerivanje” u okolinsku Kuznets krivu, zahtijevati oštre redukcije emisija ugljika na veoma mali dio postojeeg nivoa emisija. Pod takvim, vrlo radikalnim, pretpostavkama za stabilizaciju emisija CO2 bie potrebno najmanje 100-300 godina; za stabilizaciju temperature planete nekoliko stoljea, a za stabizaciju nivoa mora od nekoliko stoljea do jednog milenija (slika 11.15.). Ove alarmantne injenice zahtijevaju brzo i veliko preusmjeravanje svjetske ekonomije prema nekarbonskim energetskim izvorima. IPCC smatra da je 30-70% smanjenje GHG emisija mogue postii sa neto troškovima ispod 100 USD po toni ekvivalentnog ugljika, uz niske marginalne troškove. Prema procjenama IPCC-a, redukcija od 5 milijardi tona emisija ugljendioksida prouzrokovae neto troškove od nekoliko stotina milijardi USD, što predstavlja vrlo veliku sumu. Ali, ta suma je, možda, znatno manja od iznosa moguih šteta. Ekonomske analize sugeriraju primjenu mnogo agresivnije politike klimatskih promjena. Meutim, u nekim zemljama, posebno u SAD, postoje znaajne politike barijere prema agresivnijim politikama. Pažnja se 32 33
Nordhaus (1994). Richard B. Alley, "Abrupt Climate Change," Scientific American, November 2004; Clifford Kraus, "Eskimos Fret as Cliate Shifts and Wildlife Changes, " New York Times, September 6, 2004; Peter Schwartz and Doug Randall, "An Abrupt Climate Change Scenario and Its Implications for National Security," 2003, www.ems.org/climate/pentagon_climate_change.html.
328
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
sve više pomjera na politike “iza Kyota”, što jednostavno znai da e mjere ekonomske politike postati ona centralna orua pomou kojih e se pokušavati postii izabrani ciljevi.
SLIKA 11.15. Globalno zagrijavanje - problemi za budunost
Magnituda odgovora
Vrijeme potrebno za postizanje ravnoteže Dizanje nivoa mora zbog topljenja leda: nekoliko milenija Dizanje nivoa mora zbog temperaturne ekspanzije: nekoliko stoljea do nekoliko milenija
Vrh CO2 emisija 0-100 godina
Stabilizacija temperature: nekoliko stoljea Stabilizacija CO2: 100-300 godina
Emisije CO2 100 godina
1000 godina
Izvor: IPCC (2001a)
REFERENCE Bongaarts, John. 1992. “Population Growth and Global Warming.” Population and Development Review, vol. 37, pp. 289-319. Bromley, Daniel W., ed. 1995. The Handbook of Environmental Economics. Blackwell Handbooks in Economics series. Oxford, U.K., and Cambridge, U.S.: Basil Blackwell. Cline, William R.1992. The Economics of Global Warming. Washington, D.C.: Institute for International Economics, 1992. _______________ 2004. "Climate Change. " Chapter 1 in Bjorn Lomborg, ed., Global Crises, Global Solutions. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2004.
Costanza, Robert, ed. 1991. Ecological Economics: The Science and Management of Sustainability.New York: Columbia University Press, 1991. Daly, Herman. 1987. The economic growth debate: what some economists have learned but many have not. Journal of Environmental Economics and Management, December, Vol. 14, 4. Delgado, C., M. Rosegrant, H. Steinfeld, S. Ehui, C. Courbois. 1999. “Livestock to 2020: The Next Food Revolution.” Food, Agriculture, and the Environment Division Discussion Paper No. 28. Washington, D.C.: IFPRI. European Environment Agency (EEA). 1995. Europe’s environment: The Dobris assessment. Luxemburg: Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg.
Glava 11: Rast, resursi i okolina Fankhauser, Samuel.1995. Valuing Climate Change: The Economics of the Greenhouse. London, U.K.: Earthscan. Freeman, A.M. 1990. Water pollution policy. In P.R. Portney (ed) Public Policies for Environmental Protection. Washington D.C.: Resources for the Future Grafton, R. Quentin, Linwood H. Pendleton, and Harry W. Nelson. 2001. A Dictionary of Environmental Economics, Science, and Policy. Cheltenham, U.K.: Elgar. Harris M Jonathan. 2006. Environmental and Natural Resource Economics: A Contemporary Approach, Boston: Houghton Mifflin Company Hirsch, F. 1977. Social Limits to Growth. Routledge & Kegan Paul, London. Holdren, J.P. 1991. "Population and the Energy Problem." Population and Environment, vol. 12, no3. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). 1996. Climate Change 1995, Volume 1:The Science of Climate Change. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. _____________ 2000. R.T. Watson, I. Noble, B. Bolin, N. Ravidranath, D. Verardo, and D. Dokken (eds.). Land Use, Land-Use Change, and Forestry. Cambridge: Cambridge University Press. _______________ 2001a. Climate Change 2001, Volume 1: The Scientific Basis. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. _______________ 2001b. Briefing on the IPCC Synthesis Report at COP-7, Conference of the Parties to the UNFCCC, Sixth Session part two. July 2001 International Energy Agency. 2005. World Energy Outlook 2005. Paris: IEA Kaya Y., Yamaji K., Matsuhashi R. 1989. A Grand Strategy for Global Warming, Tokyo Conference on the Global Environment, September 11-13 Krishnan, Rajaram, Jonathan M. Harris, and Neva R. Goodwin, eds. 1995. A Survey of Ecological Economics. Washington, D.C.: Island Press. Lal, R. 2000. “Soil Management in the Developing Countries”. Soil Science 165. No 1: 57-72. Lomborg, Bjorn. 2001. The Skeptical Environmentalist: Measuring the Real State of the World. Cambridge: Cambridge University Press.
329
Markandya, Anil. 2001. Dictionary of Environmental Economics. London, U.K.: Earthscan. Markandya, Anil, and Julie Richardson. 1993. Environmental Economics: A Reader. New York: St. Martin's Press. Nordhaus, William. 1993. "Reflections on the Economics of Climate Change." Journal of Economic Perspectives 7 (Fall 1993): 11-25. _______________ 1994. Managing the Global Commons: The Economics of Climate Change.Cambridge, MA: MIT Press. Nordhaus, William D., and Joseph Boyer. 2000. Warming the World: Economic Models of Global Warming. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2000. OECD (Organisation for Economic Cooperation and Development) 2002. Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation.” Paris: OECD. _____________ 2003. Organic Agriculture: Sustainability, Markets, and Policies. Wallingford, U.K.: CABI, 2003. Panayotou, Theodore. 1993. "Empirical Tests and Policy Analysis of Environmental Degradation at Different Levels of Development." Geneva, Switzerland: International Labour Office Working Paper WP238. ____________ 2000. Population and Environment, CID Working Paper No. 54, Boston: Harward University. Perman, Roger, McGilvray James, Ma, Yue and Common, Michael. 2003. Natural Resource and Environmental Economics. 3rd ed. London: Addison Wesley Longman Pezzey, John. 1992. Sustainable Development Concepts: An Economic Analysis.Washington D.C. World Bank Postel, Sandra. 1999. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? New York: Norton. Repetto, Robert, and Duncan Austin. 1997. The Costs of Climate Protection: A Guide forthe Perplexed. Washington, D.C.: World Resources Institute. Rijsberman, Frank R., and Andre van Velzen. 1996. "Vulnerability and Adaptation Assessments of Climate Change and Sea Level Rise in the Coastal Zone: Perspectives from the Netherlands and Bangladesh? ' In Adapting toClimate Change: An International Perspective,edited by Joel B. Smith et al. New York: Springer.
330
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Shafik, Nemat. 1994. "Economic Development and Environmental Quality: An Econometric Analysis." Oxford Economic Papers 46 (October): 757-773. Shortle, J.S. and Abler, D.G. 1999. Agriculture and the Environment, in van den Bergh (edited): Handbook of Environmental and Resource Economics. Cheltenham: Edward Elgar. Stavins, Robert N., ed. 2000. Economics of the Environment: Selected Readings, 4th ed. New York: Norton. Stiglitz, Joseph E., Joseph E. Aldy, and Peter R. Orszag. 2001. Climate Change: An Agenda for Global Collective Action. Conference on “The Timing of Climate Change Policies” Pew Center on Global Climate Change. United Nations Development Program and World Energy Council. 2000. Energy and the Challenge of Sustainability, New York: UNDP
United Nations Food and Agriculture Organization. 2004. FAOSTAT Database. Rome: FAO. van den Bergh, Jeroen C. J. M. 1999. Handbook of Environmental and Resource Watson, R. T., M. C. Zinyowera, and R. H. Moss. 1996. Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific Technical Analyses. Contribution of Working Group II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Wood, S.K., K. Sebastian, and S.J. Scherr, 2000: Pilot Analysis of Global Ecosystems: Agroecosystems. Washington, DC: International Food Policy Research Institute and World Resources Institute, Worldwatch Institute. 2006. Vital sign 2006. New York: W.W. Norton & Company, Inc.
WEB STRANICE 1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvještaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Instituta za posmatranje svijeta (Worldwatch institute) na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnoštvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnoštvom informacija i studija o poljoprivredi, šumarstvu, ribarstvu i vodama. 5. http://www.ipcc.ch/ Web stranica Meuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC) sa najkompletnijim informacijama o klimi i globalnom zagrijavanju
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
331
Hipoteza da kultura proizvodi znaajne efekte na ekonomske performanse i ekonomski rast je jedno od krupnijih ekonomskih pitanja, koje još uvijek nije dovoljno osvjetljeno. Moderni neoklasini ekonomisti potcjenjuju važnost kulture. Standardni Solow model razmatra samo inpute kapitala i rada, a noviji endogeni modeli naglašavaju i ulogu tehnologije. Kod njih se kultura nalazi u rezidualnim faktorima koji se ne mogu rašlaniti. Sociolozi vjeruju da kulturne norme prožimaju ekonomski život, koji se ne može razumjeti bez dubljeg sagledavanja kulture.1 Naime, kultura utie na donošenje mnogih ekonomskih odluka (kako raditi, koliko štediti, koje obrazovanje obezbijediti djeci, kako saraivati sa vlastima, kako birati vlasti, kakvu socijalnu i business strukturu stvoriti itd). Kako se zemlje ili regije meusobno razlikuju po vrsti i snazi uticaja kulturoloških faktora, te razlike mogu imati enormne efekte na njihov rast. ak i danas uticaj kulture na razvoj je više predmet interesiranja socioloških nego klasinih ekonomista. Izuzetak su samo razvojni ekonomisti koji su se specijalizirali za rast manje razvijenih nezapadnih društava ili ekonomisti koji se bave kulturom organizacije, kroskulturnim managementom i ponašanjem. Kamen temeljac za prouavanje odnosa kulture i ekonomije je 1904. godine položio njemaki sociolog Max Weber knjigom Protestantska etika i duh kapitalizma, kojom je otvorio pitanja uticaja religije i kulture na ekonomski rast. Polovinom 20. stoljea je interes za kulturu porastao. Analitiari su razvijali teze da nedostatak kulturnih karakteristika u manje razvijenim društvima stvara brojne prepreke za ekonomski rast; neomarksistike doktrine su dokazivale da je kapitalistika struktura svjetske ekonomije izvor nerazvijenosti, dok su ortodoksni ekonomisti i dalje tvrdili da su kulturološki faktori metodološki vrlo teški za mjerenje i izoliranje od drugih mjerljivih varijabila i da se zato ne može napraviti standardni model rasta. 1980s i 1990s su u kulturološke interpretacije u ekonomskim analizama ponovo oživjele. Dio zasluga pripada institucionalnim ekonomistima na elu sa nobelovcem Douglasom Northom, koji su, priznavajui važnost normi u ekonomskom životu, tvrdili da su “institucije” kritine za reduciranje transakcijskih troškova i za promoviranje ekonomske efikasnosti.2 Drugi razlog za oživljavanje interesa je bio razliitost iskustava tranzicijskih ekonomija krajem 1980s i 1990s, kao i izazovi “azijskog ekonomskog uda”. Pod tim pritiscima su mnogi ekonomski praktiari u meunarodnim razvojnim i finansijskim institucijama poeli posmatrati kulturne faktore kao jedne od kljunih varijabila za postizanje uspješnih tranzicijskih strategija i strategija rasta. Iz obimne literature o odnosima kulture i ekonomije se mogu izdvojiti najmanje etiri vrste djelovanja kulturoloških faktora na ekonomsko ponašanje: (i) - preko uticaja na organizaciju i proizvodnju, (ii) – preko naklonosti prema potrošnji i radu; (iii) – preko sposobnosti za kreiranje i upravljanje institucijama i (iv) – preko stvaranja socijalnih mreža. Danas postoji obimna literatura o “organizacijskoj kulturi” koja prouava karakteristike normi i ponašanja pojedinih organizacija. Ona znatno varira unutar nacionalnih kultura, ali i izmeu religija, sektora pa ak i 1 2
Granovetter (1985). North (1990).
332 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj izmeu kompanija u pojedinim sektorima. Socijalne klase su, takoer, karakteristine po posebnim socijalnim normama koje utiu na stavove i ponašanja prema klasnoj solidarnosti, ekonomiji, businessu, obrazovanju. Postoji i obimna literatura o etici rada, kulturi siromašnih i kulturi bogatih, kod kojih razliite elite imaju razliite vrijednosti o radu i zadovoljstvu, što vodi ili ka potrošnji ili ka štedljivosti i reinvestiranju. Mnogi ekonomisti tvrde da se razlike u ekonomskim performansama izmeu društava mogu bolje objasniti razlikama u institucijama i politikama koje te institucije preduzimaju nego kulturološkim faktorima. Ali, kultura takoer pogaa sposobnost društava da izgrade te institucije i da upravljaju njima. Naprimjer, u poslijeratnom periodu su Japan, Južna Koreja i druge azijske zemlje primjenjivale industrijske politike kojima su alocirale resurse za ohrabrivanje ekonomskog rasta države, a ne tržišta. Nisu sva društva sposobna da izgrade birokracije za ekonomsko planranje istonoazijskog stila. Sline institucije formirane u Latinskoj Americi, Africi i drugim djelovima svijeta su pokazale mnogo manju efektivost i efikasnost. Zadnji nain na koji kultura pogaa ekonomsko ponašanje je stvaranje socijalnih mreža. Razliiti uticaj kulturoloških vrijednosti na mreže socijalnih relacija je, ustvari, baza za koncept socijalnog kapitala. Jedno od najvažnijih podruja analize uticaja kulture na razvoj u 1980s i 1990s je bila promocija socijalnog kapitala. Socijalni kapital je sastavljen iz normi ili vrijednosti koje dijeli grupa ljudi i koje promoviraju saradnju i povjerenje izmeu ljudi; socijalni kapital je, kao fiziki i humani kapital, izvor blagostanja.3 Izraz socijalni kapital u opu upotrebu je uveo sociolog James Coleman 1980s4, ali, sam koncept ima dugu historiju. Savremene studije socijalnog kapitala su pokazale da je u nekoj ekonomiji veoma važno razumjeti tokove informacija, jer socijalne mreže šire informacije o mogunostima zapošljavanja, relativnim cijenama i ostalim ekonomskim parametrima. Logino je da se pitanje odnosa izmeu kulture i ekonomije otvori tek sada, nakon što smo pregledali i razumjeli ostala tri faktora proizvodnje blagostanja (fiziki, humani i prirodni kapital). Ova glava se bavi odnosima izmeu kulture, socijalnog kapitala, ekonomskog rasta i naina obavljanja businessa, tj. najizazovnijom i najintrigantnijom temom savremene ekonomske analize. Razmatranja emo poeti širim predstavljanjem pojmova i determinanti kulture i socijalnog kapitala, što je neophodno za kasnije razumijevanje uticaja kulturoloških faktora i socijalnog kapitala na ekonomski rast i blagostanje, te uticaja vrijednosti i normi na obavljanje businessa i obrnuto, uticaja businessa na kulturu i vrijednosne norme.
12.1. KULTURA Definiranje i osnovni pojmovi Kultura je osnovna karakteristika humanih bia koja ih odvaja od drugih živih vrsta. Mada pojam kulture sadrži i pojam geografije (naprimjer zapadnoevropska kultura), materijalne objekte i artefakte, ona je prvenstveno sredstvo kojim ljudi komuniciraju i razvijaju svoje znanje o životu i utvruju stav prema njemu. Kultura je prtljag kojeg uvijek nosimo sa sobom, ona je skup ciljeva i subjektivnih elemenata koji oblikuju našu percepciju i definiraju naš pogled na svijet.
3 4
Putnam (1992). Coleman (1988).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
333
Antropolog Edward Tylor je 1871. godine definirao kulturu kao “cjeloviti kompleks koji obuhvata znanje, vjerovanje, umjetnost, moral, zakon, obiaje i druge sposobnosti koje posjeduje ovjek kao lan društva”.5 Do danas je ponueno na stotine definicija kulture. Geert Hofstede, guru kroskulturnog managementa je definirao kulturu kao “kolektivno programiranje mišljenja koje razlikuje lanove jedne grupe ljudi od drugih. Kultura obuhvata sisteme vrijednosti; a vrijednosti su jedan od konstruktivnih blokova kulture.”6 Važna definicija kulture dolazi i od Zvi Namenwirtha i Roberta Webera, koji kulturu vide kao sistem ideja koje konstituiraju dizajn za život.7 Iz gornjih ideja se može postaviti praktina definicija kulture kao sistema vrijednosti i normi koje se dijele izmeu grupa ljudi i koje zajedno konstituiraju dizajn za življenje. Pod vrijednostima podrazumijevamo apstraktne ideje o onome šta naša grupa vjeruje da je dobro, pravino i poželjno, dok pod normama podrazumijevamo socijalna pravila i uputstva koji obezbjeuju odgovarajue vrijednosti u odreenoj situaciji. Pri tome se pojam društvo odnosi na grupu ljudi koji dijele zajedniki skup vrijednosti i normi (ostali pojmovi koji su povezani sa kulturom, i koji se ponekad zamjenjuju, su prikazani u dodatku 12a). Izmeu društava i nacionalne države ne postoje striktno odreene relacije. Nacionalne države su politike kreacije, koje se mogu sastojati iz jedne ili više kultura. Naprimjer, francuska država je politiko utjelotvorenje francuske kulture, dok je Kanada sastavljena od tri kulture: engleske, francuske quebeck kulture i autohtone amerike kulture. Mnoge afrike države su sastavljene iz veeg broja plemena vrlo razliitih kultura, što proizvodi brojne lokalne i graanske sukobe i ratove. Indija je sastavljena iz mnoštva razliitih kulturnih grupa. Ali, postoje i kulture koje su nosee u nekoliko država, kao, naprimjer, islamska kultura u mnogim državama svijeta. Razumijevanje ekonomskog uspjeha ili neuspjeha neke zemlje zahtijeva i dobru dozu kulturološke pismenosti. Naprimjer, u nekim zemljama su kulturološki faktori snižavali troškove obavljanja businessa, što im je obezbjeivalo brži rast, dok su u drugim zemljama kulturološki faktori poveavali troškove obavaljanja businessa, što je te zemlje inilo manje konkurentnim. Treba imati u vidu i injenicu da kultura nije statian fenomen. Ona se mijenja pod uticajem mnogih faktora, pa brzina i kvalitet promjena može snižavati, odnosno poveavati ekonomski rast. U mnogim savremenim ekonomskim pitanjima kultura igra znaajnu ulogu. Naprimjer, je li euro, zajednika valuta mnogih evropskih zemalja, simbol politike unifikacije Evrope? Ili, hoe li trendovi sužavanja javnih usluga prema privatnim firmama, kao što je zdravstvo, potkopati dosadašnju etiku javnih usluga? Sa ekonomskog aspekta definicija kulture treba da sadrži elemente koji su zajedniki u gornjim ili slinim pitanjima. Kulturu možemo definirati kao dijeljene vrijednosti i vjerovanja koje se odnose na fundamentalna pitanja, skupa sa formama u kojima se oni izražavaju.8 Ova definicija sugerira da kultura ima: (i) - vrijednosti koje predstavljaju moralne aspekte kulture; (ii) - vjerovanja, koja predstavljaju tehnike aspekte kulture i (iii) – oblike ispoljavanja, koji predstavljaju simbolike i artistike aspekte kulture.
5 6 7 8
Tylor (1871). Hofstede (1984). Namenwirth and Weber (1987). Casson (2006).
334 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Kultura je neopipljivo dobro. Kulturna dobra i uvjerenja se mogu dijeliti, što ukazuje da kultura, slino kao i znanje, ima karakter javnog dobra. injenica da neka osoba koristi neka vjerovanja ne iskljuuje druga lica da koriste ta ista vjerovanja. Dakle, ne postoji rivalstvo u potrošnji kulture.9 Kultura može biti roba ili zato što ima suštinsku vrijednost ili zato što je instrument za ostvarivanje nekih namjera. Ljudi mogu vrednovati neka uvjerenja jer ih ona ine sretnim.10 Oni mogu vrednovati i druga uvjerenja, jer e uz njihovu pomo eliminirati neke greške i poboljšati materijalni dio svog životnog standarda. Ali, kultura može biti i “slaba”, tj. neka uvjerenja mogu ljude napraviti nesretnim. Gledano sa ekonomske perspektive, eliminiranje “slabih kulturoloških stvari” je isto toliko važno kao i proizvodnja “dobrih kulturoloških stvari”. Determinante kulture Sistemi vrijednosti i kulturne norme se nikada ne pojavljuju potpuno formirani. Oni su Religija evolucijski proizvod brojnih faktora kao što su preovladujue politike i ekonomske filozofije, socijalne strukture, dominantne religije, jezik i Socijalna Politika obrazovanje (slika 12.1.). Neke politike i struktura filozofija Kulturne ekonomske filozofije mogu znatno uticati na norme i sisteme vrijednosti. Naprimjer, vrijednosti koje sistemi vrijednosti Ekonomska su uspostavljene u Sjevernoj Koreji koje se Jezik filozofija odnose na slobodu, pravdu i individualizam su potpuno razliite od vrijednosti koje su uspostavljene u Južnoj Koreji. Iako se radi o Obrazovanje istom narodu, oba društva imaju razliite politike i ekonomske filozofije. Od svih Izvor: Hill (2007). faktora koji utiu na formiranje kulturnih formi i sistema vrijednosti i obratno na ovom mjestu razmotriemo religiju, jezik i obrazovanje, dok emo osnovne pojmove vezane za socijalnu strukturu i obrazovanje prikazati u dodatku 12b.
SLIKA 12.1. Determinante kulture
Religije i etiki sistemi Religija se naješe definira kao sistem dijeljenih vjerovanja i rituala koji se odnose na carstvo svetih, dok se etini sistemi definiraju kao skup moralnih principa ili oblikovanih vrijednosti.11 Veina svjetskih etikih sistema proistiu iz religije. Naprimjer, esto se govori o kršanskoj ili islamskoj etici. Ali, postoje i izuzeci od pravila da religije proizvode etike sisteme. Naprimjer, konfuijanizam i konfuijanska etika kreiraju vrijednosti i ispoljavaju kulturu u velikom dijelu Azije, iako sam konfuijanizam nema karakter religije. Odnosi izmeu religije, etike i društva su vrlo suptilni. Od nekoliko hiljada religija koje danas postoje na svijetu, po broju svojih pristalica dominiraju etiri religije - kršanstvo sa 2,0 milijardi pristalica, islam sa 1,2 milijarde pristalica, hinduizam sa 811 miliona pristalica i budizam sa 360 miliona pristalica (mapa 12.1 i tabela 12.1). Iako neke male religije u nekim dijelovima svijeta imaju znatan uticaj (naprimjer judaizam sa
9 10 11
Reisman (1990). Easterlin (1998); Easterlin (2001). Goodman (1991).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
335
14,4 miliona pristalica), u odnosu na etiri dominantne religije je njihov broj vrlo mali. Ali, kao prethodnica kršanstva i islama, indirektni uticaj judaizma znatno premašuje njegov direktan uticaj.
Mapa 12.1. Geografija religija
Kršanstvo Pretežno katolici Pretežno protestanti Pretežno pravoslavci Islam Suniti Šiiti Hinduizam Judaizam Budizam Kineske religije Šinto i budizam Tradicionalne i plemenske Plemenske i kršanstvo Plemenske, kršanstvo i islam
Izvor: http://www.wadsworth.com/religion_d/special_features/popups/maps/maps_f.html
TABELA 12.1. Rast broja pristalica glavnih svjetskih religija Kršani Muslimani Hindusi Budisti Jevreji Nereligiozni
1900 Milioni 558,1 199,9 203,0 127,0 12,3 3,0
% 34,5 12,3 2,5 7,8 0,8 0,2
1970 Milioni 1,236 553,5 462,5 233,4 14,7 532,0
% 33,5 15,0 12,5 6,3 0,4 14,4
1990 Milioni 1,747 962,3 685,9 323,1 13,1 707,1
% 33,2 18,3 13,0 6,1 0,3 13,4
2000 Milioni 1,999 1,188 811,3 359,9 14,4 768,1
% 33,0 19,6 13,4 5,9 0,2 12,7
Izvor: Barett, D, Kurian, G. and Johnson, T (eds). 2001. World Christian Encyclopedia. New York: Oxford University Press.
Mnogi ekonomisti i sociolozi su pokušavali pronai veze izmeu osnovnih karakteristika glavnih religija i njihovih implikacija na ekonomski rast. Iako mnogi autori tvrde da u nekim društvima postoje jasne relacije izmeu religije i ekonomskog rasta, dosta je opasno praviti generalizacije te vrste. U cijelom svijetu mnoge države sa pretežnim katolicima, protestantima, muslimanima, hindusima i budistima ohrabruju preduzetnike aktivnosti i ostvaruju održivi ekonomski rast. Izgleda da je uticaj religije na ekonomski rast manji u odnosu na uticaj ekonomskih politika. Novija istraživanja Roberta Barroa i Rachel McClearyjeve sugeriraju da jaka religiozna uvjerenja, bez obzira na religiju, imaju pozitivne efekte na ekonomski rast12.
12
Barro and McCleary (2003).
336 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Smatra se da u cijelom svijetu ima preko 15.000 razliitih religija i religijskih pokreta. Sve religije pozivaju svoje sljedbenike da slijede propisana moralna pravila i poštuju religijsku mo. Religija može imati znaajnu sekularnu i politiku mo, može biti glavna unificirajua sila u društvu, ali, religiozne podjele mogu biti znaajan uzrok napetosti u društvu. Najvei broj savremenih država poštuju prava svojih graana na religijske slobode i dozvoljavaju slobodno upražnjavanje više religija. Ali, postoje i države u kojima je prakticiranje neke odreene religije zabranjeno. Neke države imaju dominirajuu ili pak oficijelnu religiju, iako po pravilu veina modernih država slijedi princip odvajanja crkve od države. Religiozna pripadnost može koindicirati sa osjeajem pripadnosti naciji, kao što je to, naprimjer, sluaj u Poljskoj. Dvije najvee svjetske religije islam i kršanstvo su monoteistike, ali postoje i velike politeistike religije, naprimjer, hinduizam. Poev od 1970. godine broj muslimana raste brže nego broj kršana. Najvei broj kršana i muslimana živi u zemljama u razvoju. Osnovne karakteristike glavnih religioznih grupa su prikazane u dodatku 12c.
Jezik Mapa 12.2. Geografija najrasprostranjenijih govornih jezika
Regionalni Engleski Španski Francuski
Arapski Ruski Kineski Portugalski
Danski Turski Malajski Svahili
Njemaki Holandski Italijanski Korejski
Izvor: http:www.udon.de/sprachk.htm
Jezik, kao osnovno sredstvo komunikacije izmeu ljudi, unapreuje socijalne interakcije i uvršuje sistem dijeljenih vrijednosti i normi. Jezik je znatno više od vokabulara i gramatike, koji omoguavaju pismeno i usmeno izražavanje; on je sastavni dio kulture i sistema normi. Nain upotrebe jezika se razlikuje u
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
337
odnosu na vrstu kulture.13 U nekim kulturama komunikacija je jasna i direktna (SAD); u drugim kulturama pored govornog jezika se upotrebljava i jezik tijela i nain izražavanja koji podrazumijeva “itanje izmeu redova” i gdje je dvosmislenost standardizirana norma izražavanja, u kojoj se direktnost izbjegava (naprimjer, tradicionalne azijske kulture). Lingvistika porodica kineskog mandarinskog maternjeg jezika je najvea jezika porodica na svijetu, sa 885 miliona ljudi ili 14,8% ukupne svjetske populacije. Druga jezika grupa po veliini je grupa španskog maternjeg jezika (332 miliona ili 5,4% svjetske populacije), dok je grupa engleskog maternjeg jezika tek trea grupa sa 322 miliona ljudi ili 5,4% ukupne svjetske populacije (mapa 12.2.).14 U veini zemalja jedan ili više službenih jezika dominira nad jezicima manjina koje su naješe koncentrirane u specifinim geografskim regijama. Naprimjer, Kanada ima dva zvanina jezika: engleski i francuski, ali manjina kanadskih graana iji je maternji jezik francuski jezik je koncentrirana u pokrajini Qeuebek, koja ima dugu historiju separatistikog aktivizma. Nasuprot, Švicarska ima etiri zvanina jezika (njemaki, francuski, italijanski i retroromanski) koji se prakticiraju u odreenim kantonima, ali svi jezici koegzistiraju u meusobnoj harmoniji. Jezika raznolikost u nekoj državi može nastati na više naina. Prvo, manjinski jezik može predstavljati jezik ranije autohtone kulture, koju su osvajanjima, protjerivanjima i etnikim išenjem potisnule druge, na tim prostorima sada dominirajue kulture. Tipini primjeri su autohtone kulture indijanskih naroda koji su prije dolaska evropskih osvajaa i naseljenika naseljavali Sjevernu i Južnu Ameriku. SAD, Australija i Južna Afrika su tipina useljenika društva, u kojima su visoke tenzije izmeu došljaka i autohtonih kultura dovele do drastinog smanjenja autohtonih kultura. Ove tenzije su uoljive i danas, kao što pokazuje sadašnji status drugorazrednih graana autohtonih amerikih indijanaca i australijskih aboriana. Drugo, kolonijalne sile su pokorenim zemljama, kao jedno od najefikasnijih oružja za osvajanje, nametale svoje jezike (Španija, Portugal, Britanija, Francuska, Holandija, Belgija), koji su postali jezici kolonijalnih elita, vlada i administracije. U takvim uslovima su maternji jezici autohtonih uroenikih naroda skoro potpuno izezli. U veini zemalja Južne Amerike se danas govori španski (Brazil sa portugalskim jezikom je izuzetak). Veliki dio Afrike pripada ili francuskom govornom podruju ili engleskom govornom podruju. Kulturno naslijee nekih afrikih zemalja, kao, naprimjer, Zaira i Nigerije, je sastavljeno iz mnoštva plemenskih kultura koje imaju sopstvene jezike, pa su takve zemlje prisiljene da, u cilju prevazilaženja problema interkulturne komunikacije izmeu plemena, kao jezik sporazumijevanja koriste engleski jezik. Isti sluaj se može nai u nekim azijskim zemljama (Indija, Pakistan, Indonezija, Malezija itd). Tree, u nekim zemljama imigracija može stvoriti znaajne kulturne raznolikosti. U novim kulturama se imigranti susreu sa brojnim poteškoama prilagoavanja, što utie na zadržavanje ili jaanje svog originalnog identiteta. Na podrujima u kojima su imigranti geografski koncentrirani, imigranti esto stvaraju svoju supkulturu ili infrastrukturu (trgovine, restorani, škole, socijalne ustanove, komunikacijska sredstva itd.), ija je podloga vlastiti maternji jezik. U nekim zemljama i u velikim imigracijskim skupinama ove pojave imaju tendenciju rasta. Naprimjer, hispanska populacija u SAD, koja je 2003. godine sainjavala 13,3% ukupne populacije, e 2050. godine poveati svoje ueše na ak 24,4%. 13
14
Hall and Hall (1960). Summer Institute of linguistics (2000) Ethnoloque, na www.sil.org/lethnologue/.
338 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 12.2. Jezike paralele Jezici po roenju Kineski mandarinski 14,8%
Španski 5,4% Engleski 5,4% Bengali 3,2%
Ostali 57,6%
Hindi 3,0%
Kineski Wu 1,3%
Portugalski 2,8% Ruski 2,8% Japanski Njemaki 2,1% 1,6%
Jezici weba Italijanski Portugalski 1,6% 1,4% Ruski 1,9% Španski 2,4% Francuski 3,8% Kineski 3,9%
Korejski 1,3%
Ostali 4,6%
Njemaki 5,7%
Japanski 5,8% Engleski 67,7%
On-line jezici Interneta Italijanski 3,3% Portugalski 3,5% Francuski 3,8% Korejski 4,1% Njemaki 7,3%
Ruski 2,5%
Ostali 7,0%
Engleski 35,8%
Snaga jezika kao kulturološke sile se esto reflektira kroz politike nacionalnih vlada prema manjinama. Skoro sve vlade svijeta zagovaraju neki zvanini jezik i nastoje da kontroliraju upotrebu drugih jezika, posebno u školstvu, nacionalnoj štampi i medijima. Politike dominacije nacionalnog jezika u osnovi imaju dva cilja: (i) - gušenje razarajuih efekata koji nastaju upotrebom manjinskih jezika i (ii) – potiskivanje manjinskih jezika. Meutim, ove politike, posebno ako su rigidne, su ma sa dvije oštrice - jezike manjine mogu promovirati jak separatistiki identitet i mogu biti destabilizirajui faktor. Naprimjer, Baski i u Španiji i u Francuskoj dugo promoviraju svoj vlastiti kulturni identitet, a njihove zahtjeve za autonomijom ponekad prati i žestoka sila. Korzika je teritorijalni dio Francuske, ali njen separatistiki identitet i posebni jezik, te jake historijske i kulturne veze sa Italijom, francuskoj vladi prouzrokuju znatne poteškoe. Važnost engleskog jezika kao globalnog jezika znatno nadmašuje važnost ostalih maternjih jezika. Engleski je najrašireniji jezik globalnih medija i interneta i najrašireniji drugi jezik. Za mnoge ljude koji putuju i borave u inostranstvu je engleski jezik osnovno sredstvo komuniciranja, i to, ne samo za businessmene i diplomate, nego i za turiste, sportiste, akademski svijet i studente. U tom kontekstu je engleski jezik interkulturalno sredstvo komunikacije. U mnogim zemljama engleski jezik je sredstvo komunikacije izmeu grupa koje govore razliitim jezicima. Naprimjer, iako je u Indiji Hindu zvanini jezik, engleski jezik je drugi nacionalni jezik komunikacije izmeu mnogih grupa koje ne govore Hindu (Indija je jedna od najmultijezikih zemalja svijeta, sa 14 velikih jezika i mnogo manjih lokalnih jezika). Preko 50% indijske populacije govori engleski jezik, što Indiji, u savremenom boomu informacijskih i komunikacijskih industrija obezbjeuje znaajne lokacijske prednosti.
Svijet interneta je predominantno svijet engleskog jezika (slika 12.2.). Procjenjuje se da je od 313 milijardi web Japanski Kineski 9,6% 14,1% stranica u 2004. godini 68,4% stranica bilo na Izvor: Global Reach 2004. engleskom jeziku. Ovo ne znai da isti odnosi vladaju i kod on-line svijeta. Istraživanja su pokazala da kod svih glavnih jezikih grupa postoji jaka on-line Španski 9,0%
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
339
populacija, a da mnogi ljudi pristupaju internetu u dva jezika, od kojih je prvi jezik naješe maternji jezik. Naprimjer, od 204,3 miliona on-line Amerikanaca, 177 miliona pristupa internetu na engleskom jeziku. U itavom svijetu samo 35,8% ljudi pristupa Internetu na engleskom jeziku, što je znatno manje od broja engleskih web stranica.15
12.2. SOCIJALNI KAPITAL Definiranje socijalnog kapitala Termin socijalni kapital se prvi put pojavio 1916. godine, kada ga je Hanifan okarakterizirao kao: “aktive koje se u svakodnevnom životu ljudi naješe raunaju kao dobra volja, prijateljstvo, društveno i uzajamno razumijevanje izmeu pojedinaca i porodica koji sastavljaju društvenu jedinicu”. U širu upotrebu je pojam ušao 1960s i 1970s, kada je Jacobs njime objasnio važnost povezivanja ljudi u gradovima i kada ga je Loury upotrijebio za objašnjenje ekonomskih prilika mlade generacije u kontekstu njihovih socijalnih veza.16 Sredinom 1980 je zanimanje ekonomista i sociologa za socijalni kapital poelo naglo rasti. Prvo su Coleman, Putnam i Fukujama teorijski rasvjetlili ovaj fenomen, nakon ega su se i meunarodne razvojne organizacije i agencije angažirale na prouavanju ovog fenomena, posebno OECD i Svjetska banka. Coleman smatra da je “socijalni kapital odreen njegovim funkcijama, koje imaju niz zajednikih karakteristika, jer sadržavaju neke aspekte socijalne strukture i olakšavaju sigurnost postupaka uestvujiih pojedinaca ili grupa uesnika u tim stukturama. Socijalna organizacija konstituira socijalni kapital zbog postizanja ciljeva koji se ne mogu postii bez socijalnog kapitala ili se mogu postii samo sa višim troškovima”.17 Robert Putnam, bivši rektor Harvardskog univerziteta, koji je i najzaslužniji za promociju socijalnog kapitala, definira socijalni kapital na sljedei nain: “… socijalni kapital … se odnosi na karakteristike socijalne organizacije kao povjerenje, norme i mreže koji mogu poveati efikasnost društva”. Socijalni kapital je tip pozitivnih eksternaliteta koji izviru iz socijalne organizacije. U svojim kasnijim istraživanjima Putnam definira socijalni kapital kao “veze izmeu pojedinaca – socijalne mreže i norme reciprociteta i povjerenje koje izviru iz njih”.18 Francis Fukuyama smatra da se “socijalni kapital može jednostavno definirati kao prisutnost nekog skupa neformalnih pravila ili normi, koje dijele lanovi grupe, što omoguava saradnju izmeu njih. Dijeljenje vrijednosti i normi samo po sebi ne proizvodi socijalni kapital jer vrijednosti mogu biti pogrešne”.19 Za kompletiranje slike treba pogledati i pristup meunarodnih organizacija socijalnom kapitalu. Za OECD “socijalni kapital predstavljaju zajednike mreže sa zajednikim normama, vrijednostima i shvatanjima koje olakšavaju saradnju unutar ili oko grupa.”20 Socijalni kapital može rasti saradnjom pojedinaca i grupa sa 15 16 17 18 19 20
Global Reach (2004). “Global Internet Statistics (by Language)”, httpi/glreach.com/globstats/. Loury (1977, 1981). Coleman (1988, 1990). Putnam (1993, 2000). Fukuyama (1999). OECD (2001).
340 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj formalnim institucijama. Socijalni kapital se izgrauje na nivoima porodice, zajednica, preduzea te nacionalnih i lokalnih administrativnih jedinica. Po Svjetskoj banci, socijalni kapital se odnosi na norme i mreže koje omoguavaju kolektivnu akciju. Socijalna kohezija i socijalni kapital su kritini za ublažavanje siromaštva i za održivi humani i ekonomski razvoj.21 Iz gornjih definicija se mogu izvui tri glavne ideje koje definiraju socijalni kapital: (i) – socijalni kapital generira pozitivne eksternalitete za lanove grupe; (ii) – ti eksternaliteti se mogu postii dijeljenjem povjerenja, normi i vrijednosti, te njihovim konsekventnim efektima na oekivanja i ponašanja i (iii) – dijeljenje povjerenja, normi i vrijednosti izvire iz neformalnih oblika organizacije koje se zasnivaju na socijalnim mrežama i asocijacijama.22
Elementi socijalnog kapitala Socijalne norme SLIKA 12.3. Mreže povjerenja
Kljuni elementi socijalnog kapitala su socijalne norme, mreže i povjerenje. Socijalne norme predstavljaju zajednika shvatanja, neformalna pravila i sporazume koji odreuju, zabranjuju ili oblikuju odreena ponašanja u razliitim prilikama. Ope socijalne norme mogu ukljuivati poštenje, pravnu stabilnost, radnu etiku, uvažavanje ostalih, toleranciju i prihvatanje razliitosti, kao i pomo drugima kada im je potrebna. One esto olakšavaju predvidljivije ili korisnije ponašanje pojedinaca u društvu. Mnoge socijalne norme su ustvari Izvor: Fukuyama (1995). koncept reciprociteta, koji može biti ili poseban ili opi.23 Razliita društva imaju razliite norme. Neke norme djeluju u granicama socijalnih nivoa, druge grupe ljudi unutar jednog istog društva mogu imati svoje norme. Neslaganje sa normama može biti podstaknuto psihološkim sankcijama, kao što je krivica, ili eksternim sankcijama kao što su sram i izolacija. U nekim grupama ili društvima norme su grupirane kroz fizike sankcije ili prijetnje. Neformalne društvene norme mogu biti komplementarne pravnim normama i zakonima.
Mreže Mreža kao element socialnog kapitala predstavlja grupu meusobno povezanih aktera koji imaju neki zajedniki atribut. Jedan akter može istovremeno djelovati u više mreža. Slino kao u porodici, pojedini akteri mogu biti dio razliitih odnosa u mreži koji se baziraju na susjedstvu, rekreaciji, spolu, statusu, politici, religiji, rasi i/ili nacionalnom grupiranju (slika 12.3.). Svaki oblik grupiranja može imati aktere sa razliitim normama i nivoima zajednikih obaveza ili oekivanja, te može generirati razliite nivoe opeg povjerenja u odnosu na druge grupe u mreži.
21 22 23
http://www1.worldbank.org/prem/poverty/scapital/index.htm Durlauf and Fafchamps (2004). Hechter and Opp (2001).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
341
Postoje dvije vrste mreža: zbijene i razuene. Zbijene mreže imaju višecirkularne ili isprepletene veze izmeu lanova u mreži. Meupovezanost je slabija u razuenim mrežama, jer su kontakti slabiji i udaljeniji. lanstvo u mrežama pruža odreene beneficije, a posebno širu socijalnu podršku, bolji pristup informacijama i vee mogunosti.
Povjerenje Povjerenje je nivo vjerovanja ljudi jednih u druge, posebno u pogledu sprovoenja oekivanih namjera ili akcija. Iako se pojam povjerenja naješe odnosi na pojedince, on se može odnositi i na povjerenje prema grupama i institucijama unutar nekog društva, ukljuujui i vlasti. Mnogi autori tretiraju povjerenje kao jedan od najvažnijih elemenata socijalnog kapitala i kao važan izvor socijalnog kapitala.24 Ekonomske interakcije se esto zasnivaju na povjerenju. Radnik vjeruje da e mu na kraju mjeseca njegov šef isplatiti zaradu; trgovac oekuje da e kupac ispuniti svoje obeanje i platiti raune za isporuenu robu; investitor vjeruje da e za uloženi novac nakon dogovorenog vremena dobiti svoj dio zarade. Bez povjerenja ekonomske aktivnosti bi se srozale na sirove forme, koje zahtijevaju ogromne resurse, a društva bi izgubila prednosti kompleksnih organizacija, koje omoguavaju specijaliziranje i podjelu rada. Društva bez povjerenja su siromašnija od društava sa povjerenjem. Posmatrano iz gornje perspektive, nije teško uoiti da povjerenje ima mnogo dimenzija, ukljuujui vjerovanje u dobre namjere drugih, kao i u njihove kompentencije i pouzdanost. Odnosi koji se baziraju na meusobnom povjerenju uesnika u ekonomskim procesima mogu biti dio strategija konkurentskih prednosti, što što su pokazale mnoge firme u Njemakoj, Japanu i Treoj Italiji.25 U socijaliziranim odnosima, u kojima jaa povjerenje i umrežavanje, dobavljai i kupci lakše ostvaruju dugoronu kooperaciju i lakše ispunjavaju zajednike obaveze. U nekim industrijama, kao što su, naprimjer, razvoj softvera ili tekstilna industrija, umrežena preduzea mogu ostvariti prednosti ekonomije vremena i brže se prilagoditi zahtjevima kupaca. Neki istraživai socijalnog kapitala razlikuju ope i specijalizirano povjerenje. La Porta je, naprimjer, utvrdio da “dvadeset najveih svjetskih firmi postižu bolje rezultate u društvima gdje vlada vee ope povjerenje nego u društvima koja se baziraju na porodinom povjerenju i etnicitetu. Ovdje je, ustvari, rije o povjerenju kao egzogenom faktoru koji je oblikovan serijom historijskih i kulturoloških faktora koji olakšavaju kolektivne akcije i saradnju, ukljuujui veu angažiranost civilnog društva i veu efikasnost vlasti”.26 Istraživanja socijalnog kapitala su pokazala da unutrašnje mreže i norme mogu olakšati timski rad, poveati efikasnost i kvalitet, te poboljšati unutrašnji protok informacija i znanja. Povjerenje i reciprocitet obligacija izmeu radnika i managementa su glavni razlozi za visoku meunarodnu konkurentnost japanske automobilske industije. Regionalni industrijski sistemi bazirani na lokalnim mrežama uenja su fleksibilniji i dinaminiji od mreža u kojima je proces uenja ogranien samo na pojedine firme. Uspjeh Silikonske doline je “uspjeh u širenju horizontalnih mreža neformalne i formalne saradnje izmeu vodeih kompanija u ovoj oblasti.”27 Sline primjere možemo sresti u svim dijelovima svijeta.
24 25 26 27
Fukuyama (1995). Humprey and Schmitz (1998). La Porta (1997). Putnam (2000).
342 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Investicije kao procenat GDP-a (prosjek 1960-2000)
SLIKA 12.4. Odnosi izmeu povjerenja i investicija 35 30
Norveška
Japan
Italija
Švicarska 25 Brazil
20
Meksiko 15
Finska
Danska Kanada Švedska
Španija
Argentina
Turska
SAD Indija
10 Nigerija 5 0 0
10
20
30
40
50
60
Procenat populacije koja ima povjerenje
Izvor: Knack and Keefer (1997).
Pored koristi na mikronivou, socijalni kapital može proizvesti koristi i na makronivou. Makroekonomski efekti socijalnog kapitala se mogu pojaviti u nekoliko oblika. Interpersonalno povjerenje je u pozitivnim relacijama sa rastom GDP-a i poveanjem stopa štednje (slika 12.4.).28 Jedan od najznaajnijih efekata socijalnog kapitala se odnosi na poboljšanje funkcioniranja vlasti. Ljudi koji se brinu o lanovima svoje zajednice ostvaruju vee ueše na glasanju, a politiari koji djeluju tamo gdje je socijalni kapital visok, manje zloupotrebljavaju svoj položaj. Putmanova studija o odnosima izmeu stepena socijalnog kapitala i efikasnosti vlasti u nekim regijama u Italiji (socijalni kapital mjeren brojem ljudi koji participiraju u radu raznih grupa kao što su, naprimjer, klubovi i horovi), je zakljuila da u regijama sa višim socijalnim kapitalom lokalne vlasti funkcioniraju bolje.29 U svojoj popularnij knjizi Kuglati sam (Bowling alone) Putnam je utvrdio da socijalni kapital u SAD opada ve etiri decenije. Naprimjer, broj Amerikanaca koji su bili povezani u religiozne ili sindikalne mreže ili asocijacije je u 2000. godini prepolovljen u odnosu na 1960. godinu. Amerikanci su smanjili lanstvo u klubovima, kao i broj i obim dobrotvornih donacija. ak i kod kuglanja, najpopularnijeg masovnog takmiarskog sporta u SAD, je broj kuglaša smanjen. Iako je kuglanje i danas vrlo popularno, Amerikanci sada više kuglaju u manjim grupama prijatelja nego u organiziranim timovima. Ove promjene Putnam objašnjava mnogim faktorima, ukljuujui i rast gradova, izblijedjela sjeanja na Drugi svjetski rat i rast televizije i interneta. Logina manifestacija ovih trendova je opadanje ueša biraa na izborima.30
28 29 30
Knack i Keefer (1997). Putnam (1993). Putnam (2000).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
343
Oblici socijalnog kapitala Socijalni kapital ima tri glavna obika ili funkcije: (i) - uvezujui (engl bonding) , (ii) - premošavajui (engl. bridging) i (iii) - povezujui (engl. linking). Uvezujui socijalni kapital se odnosi na udruženja i mreže formalnih asocijacija. On služi kao kolektivni mehanizam za upravljanje rizikom u situacijama kada ne postoje fiziki resursi i mreže socijalne zaštite. Ovaj oblik socijalnog kapitala predstavlja odnose izmeu relativno homogenih etnikih, religijskih ili socioekonomskih grupa. Kako homogene grupe karakterizira jae unutrašnje povjerenje i saradnja, te slabije povjerenje i saradnja sa “ostatkom” društva, to uvezujue funkcije mogu biti i prepreka za socijalnu koheziju društva i lini razvoj pojedinaca. Premošavajui socijalni kapital predstavlja mreže i formalne asocijacije koje povezuju pojedince i grupe nezavisne od glavnih socijalnih kategorija i podjela. Ovaj kapital omoguuje pristup siromašnim grupama ka novim resursima, jaa ope povjerenje i reciprocitet. On igra kljunu ulogu u održivom razvoju, u smanjivanju razlika izmeu etnikih grupa, u iznalaženju novih radnih mjesta i novih oblika zapošljavanja. Povezujui socijalni kapital predstavlja veze koje pojedinci imaju sa nivoima na kojima se donose odluke i alociraju resursi, što omoguava pristup dodatnim resursima i politikoj relevantnosti. Povezujui socijalni kapital je posebno važan za rast i razvoj, jer bez uspostavljenih veza sa institucijama lokalne zajednice se ne može odgovarajue uticati na javne politike.
Izvori i determinante socijalnog kapitala Izvori Na formiranje ili destrukciju socijalnog kapitala utie osam izvora. To su porodica, škola, lokalna zajednica, firma, civilno društvo, javni sektor, pol i etnicitet. Porodica kreira norme i socijalne veze. Ona je primarni izvor uenja i mogui stimulator za uspjeh njenih lanova u opem obrazovanju. Posebno roditelji imaju odgovarajui intenzitet pažnje prema djeci. Ali, ovaj izvor socijalnog kapitala se može smanjiti manjom porodicom, nedostatkom roditelja, estim mijenjanjem mjesta prebivališta, razvodom roditelja itd. Škole i institucije obrazovanja igraju jaku ulogu. One mogu ohrabrivati jaanje socijalne saradnje i biti mjesto spajanja razliitih sudionika u procesu školovanja. Institucije obrazovanja, pismenost odraslih i profesionalna udruženja mogu ohrabrivati stvaranje i funkcioniranje mreža kroz razliite naine uenja, udruživanja i kreiranja volonterskih inicijativa. To ohrabruje timski rad na stvaraju novih ideja i spajanja kulturoloških razliitosti, što vodi ka rastu socijalnog kapitala. Lokalne zajednice i susjedstva, te društvene interakcije izmeu susjeda, prijatelja i grupa pospješuju stvaranje socijalnog kapitala i zajedniki rad u korist opeg dobra. Socijalni kapital je, ustvari, lokalno javno dobro koje proizvodi sama zajednica. Dok finansijski i humani kapital odreuju sposobnost neke firme da proizvodi neki proizvod ili uslugu, socijalni kapital odreuje obim i vrstu relacija unutra firme, te relacije firme sa njenim okruženjem. Tipini primjeri su inovativni i industrijski clusteri, koji mogu znatno poveati i svoje konkurentske prednosti i konkurentske prednosti regije i države kao cjeline.
344 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Civilno društvo je još jedan izvor socijalnog kapitala. Civilno društvo se sastoji od formalnih i neformalnih grupa i organizacija koje prema državi promoviraju razliite interese. Kako se ova dva pojma esto poistovjeuju, treba napomenuti da je socijalni kapital priroda i suština socijalnih odnosa u zajednici, a da je civilno društvo institucionalna manifestacija tih relacija. Socijalni kapital ne proizvodi samo bolje javno upravljanje i efikasnije politike institucije, nego utie na stvaranje komplementarnih mreža i jaanje povjerenja. Diskriminacija u pogledu spola, naroito prema ženama, proizvodi negativne efekte na stvaranje glavnih formi socijalnog kapitala. Etnike veze su klasian primjer kako se zajednike vrijednosti i kultura mogu uvezati u cilju stvaranja opeg blagostanja.
Determinante Jedna od najvažnijih determinanti socijalnog kapitala je njegova sposobnost. Ovaj termin je prvi upotrijebio Moses Abramovitz da oznai socijalne i kulturne kvalitete koji omoguavaju nekoj zemlji da iskoristi raspoložive ekonomske šanse.31 Naime, nerazvijene zemlje koje su socijalno sposobne mogu preko transfera tehnologije, trgovine ili tokova kapitala iskoristiti interakcije sa razvijenim svijetom i brže se razvijati, dok e zemlje bez socijalne sposobnosti biti osuene na stagnaciju. Socijalne sposobnosti obuhvataju sljedee elemente: x x x x
iskustvo u organiziranju i managementu velikih preduzea, sposobnost iskorištavanja prednosti tržišne ekonomije, specijalizacije rada i trgovine, perspektive kompatibilne sa empirijskom naukom, tj. vjerovanje u uzroke i njihove efekte namjesto vjerovanje u praznovjerje ili magiju, socijalni pogled fokusiran na zemaljski život namjesto na duhovni život.
Meutim, iako postoje dobri razlozi za vjerovanje da socijalne sposobnosti mogu prouzrokovati velike efekte na ekonomski rast, problemi nastaju kada se te sposobnosti pokušaju izmjeriti. Naime, prvo treba nai neko mjerilo socijalne sposobnosti koje važi za prethodnu godinu prve godine perioda kojeg analiziramo. Da bi prevazišli taj poetni problem, istraživai koriste tzv. Adelman-Morrisov indeks, konstruiran 1961 godine na bazi socijalnih i kulturoloških kvalitativnih i kvantitativnih elemenata 74 zemlje koje su se tada posmatrale kao zemlje u razvoju (naprimjer “perspektiva modernizacije” i “karakter osnovne socijalne organizacije”). Analiza odnosa izmeu Adelman-Morrisovog indeksa socijalog razvoja i novoa prihoda per capita u 1960. godini pokazuje da meu njima postoji jaka meusobna korelacija. Meutim, te odnose treba posmatrati u datom vremenu, kada su kulture bogatih zemalja bile uzor mnogim zemljama u razvoju. Zato se ti odnosi moraju “prevesti” na sadašnje stanje. Ako se naprave odreene korekcije koje uzimaju u obzir dešavanja u posmatranom periodu, posebno one koja se odnose na mjerenje jaza izmeu aktuelnog nivoa socijalne sposobnosi i predvienog nivoa socijalne sposobnosti (taj jaz se esto naziva i rezidual) i uporede se sa ostvarenom stopom ekonomskog rasta, mogu se dobiti prilino objektivne ocjene odnosa izmeu socijalne sposobnosti i ekonomskog rasta (slika 12.5.). Zemlje koje imaju visok nivo socijalnog kapitala u odnosu na prihode (Južna Koreja, Japan i Tajland) ostvaruju brži rast, a zemlje u kojima su socijalne sposobnosti niže u odnosu na prihode (Kamerun, Madagaskar i Venecuela), rastu znatno sporije.32 31 32
Abramovitz (1986). Temple and Johnson (1998).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
345
SLIKA 12.5. Socijalne sposobnosti vs ekonomski rast Stopa rasta GDP per capita (1960-2000)
7% J. Koreja
6% 5% Japan 4% 3%
Indonezija Maroko Meksiko
Gabon
2% 1%
Egipat Paragvaj
Kamerun Peru Venecuela Madagaskar Zambija
0% ad
-1% -2% -2,0
Tajland
-1,5
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
Rezidual socijalne sposobnosti, 1960
Izvor: Temple and Johnson (1998).
12.3. KULTURA, SOCIJALNI KAPITAL I EKONOMSKE PERFORMANSE Kultura i socijalni kapital mogu da proizvedu brojne direktne i indirektne efekte na ekonomski rast. Ovim problemima smo se poeli baviti još u 1. glavi, kada smo analizirali ulogu razliitih vrsta kapitala na proizvodnju humanog blagostanja (slika 1.5.). Iz voene diskusije smo vidjeli da postoji jaka obostrana komplementarnost izmeu humanog i socijalnog kapitala, te politikih institucija i zakonodavstva. Dobar kvalitet institucija, uz postojanje odgovarajuih vrijednosti, normi i socijalnih mreža, olakšavaju saradnju, što dovodi do viših nivoa investiranja u fiziki kapital i ojaava strategije obnove prirodnog kapitala (odnosi izmeu države i socijalnog kapitala su dati u dodatku 12d.). Prethodno razjašnjavanje pojmova i koncepta kulture i socijalnog kapitala može nam pomoi da bolje razumijemo glavne aspekte uticaja kulture i socijalnog kapitala na ekonomski rast i obratno. Kako je literatura sa ovog podruja jako difuzna, to emo se ovdje baviti samo sa nekoliko specifinih pitanja. To se u prvom redu odnosi na relacije izmeu gustine populacije i socijalne sposobnosti, efekte otvorenosti za nove ideje, religije i etnike fragmentacije na ekonomski rast, kao i na odnos kulturnih promjena i ekonomskog rasta i obrnuto. Ostali efekti kulture na ekonomski rast su pirikazani u dodatku 12e.
Gustina populacije i socijalna sposobnost Nerazvijene zemlje koje imaju visok nivo socijalne sposobnosti, tj. viši nivo socijalnih i kulturnih kvaliteta koji omoguavaju bolje korištenje mnogih ekonomskih mogunosti (transfer tehnologije, trgovina itd.), u principu imaju bolje mogunosti za smanjivanje jaza sa razvijenim svijetom. Ali, šta je to što nekim državama omoguava socijalnu sposobnost? Jedan od važnih faktora je gustina stanovništva, tj. broj ljudi koji živi na kvadratni kilometar (mapa 12.3.). Gusto naseljene zemlje u razvoju mogu posjedovati brojne aspekte socijalne sposobnosti. Naime, vea gustina populacije rastom broja potrošaa u neposrednom susjedstvu proizvoaa ohrabruje podjelu rada.
346 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Suprotno, u rijetko naseljenim podrujima samodovoljnost postaje pravilo, jer ljudi nemaju dovoljno iskustava sa ekonomskim transakcijama izvan njihove vlastite porodice ili sela.
Mapa 12.3. Gustina stanovništva, 2000
Broj ljudi na kvadratnu milju Nenaseljeno Manje od 2 2-25 26-50 51-150 151-300 Preko 300
Izvor: Rourke and Boyer (2002).
Guše naseljena podruja e, vjerovatno, imati ekstenzivnije vlasti i više historijskih iskustava u upravljanju državom nego rijetko naseljena podruja. To stanovništvu omoguava lakše shvatanje uloge i snage formalne organizacije, zakona, pisanih ugovora i drugih institucija, što pomaže u sticanju prednosti koje pruža ekonomska saradnja sa inostranstvom. Zemlje koje imaju dužu historiju centraliziranih vlasti (kraljevine, carevine ili države sa velikim brojem domainstava) se naješe mogu nai u Evropi, Aziji i na Srednjem Istoku. Ali, kod mnogih afrikih i južnoamerikih država historije vlasti su vrlo kratke.33 Ako je tano da vea gustina populacije poveava socijalnu sposobnost, onda e zemlje kod kojih je gustina populacije visoka, u povoljnim ekonomskim okolnostima rasti brže. Naprimjer, ako neka zemlja ima gustu populaciju, ali je zbog nedostatka obradive zemlje siromašna, ona na raspolaganju ima brže otvaranje prema meunarodnoj trgovini, što može omoguiti premoštavanje resursnih ogranienja i brži ekonomski rast. Slika 12.6., koja prikazuje odnose izmeu gustine populacije i ekonomskog rasta za period od 1960. do 2000. godine, je dobra ilustracija za gornji sluaj. Posmatrani period je bio period uspona globalizacije, u kojem su mnoge nerazvijene zemlje imale šansu da iskoriste prednosti ekonomske saradnje sa inostranstvom. Iz slike se može uoiti upadljiva korelacija izmeu gustine populacije zemalja i stopa rasta prihoda per capita. Zemlje koje su imale najbrži rast potiu iz Istone Azije; one imaju gustu populaciju, dugu tradiciju komercijalne kulture, ekonomske specijalizacije i jaku ulogu centralizirane vlade.
33
Burkett, Humblet, and Putterman (1999).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
347
Mnoge spororastue rijetko naseljene zemlje iz Afrike i Južne Amerike imaju visoko ueše poljoprivrede u GDP-u, niske nivoe ekonomske specijalizacije i kratku historiju centraliziranih vlasti.34
Stepen rasta GDP-a per capita (1960-2000)
SLIKA 12.6. Gustina stanovništva vs ekonomski rast 8% Singapur Kipar
6% Bocuana
J. Koreja Hong Kong
Kina Meksiko
4%
Izrael
Barbados
Gabon 2% 0%
Bolivija
Bangladeš
Mauritanija ad Nigerija
-2%
Zambija Kongo
-4% 0,001
0,01
0,1
1
10
100
Populacija po kvadratnoj milji u 1960
Izvor: Burkett, Humblet, and Putterman (1999).
Gustina stanovništva kao važan faktor za postizanje socijalne sposobnosti otvara pitanja uzroka stvaranja te gustine. Jedan od važnih faktora je geografija. Kvalitet tla, koliina padavina i dužina sezone žetve odreuju veliinu populacije koja se može ishraniti na datoj koliini zemlje. Drugi faktori su iz domena tehnologije (koliina hrane koja se može proizvesti na datom komadu zemlje), otvorenosti prema trgovini (koja omoguava uvoz hrane) i kvalitet vlasti.
Otvorenost za nove ideje Analitiari historijskih procesa ekonomskog rasta esto ukazuju na povezanost uticaja socijalne otvorenosti za nove ideje na ekonomski rast. Ali, historija je puna institucija, poev od Rimske imperije, katolike crkve pa do Komunistike partije SSSR-a koje su inile sve da u nove ideje sasjeku u korijenu. Ustvari, kulture koje su bile široko otvorene za nove ideje su historijski raritet. Razlike izmeu renesansne atlantske Evrope i feudalne Kine daju odlian pregled funkcioniranja glavnih sila koje su uticale na otvorenost Evrope, odnosno zatvorenost Kine. Evropljani su pokazali veliku spremnost i entuzijazam za kopiranje stvari koje su poticale iz drugih zemalja, dok su Kinezi svoje kontakte sa Evropljanima koristili za iskazivanje superiornosti kineske kulture i organizacije nad evropskom. Te razlike dobro ilustriraju pogledi tadašnjih uticajnih ljudi. Evropski pogled je najbolje sublimirao njemaki matematiar Gottfried Leibniz svojim savjetom evropskim trgovcima koji su putovali u Kinu: “Nemojte se mnogo brinuti za evropske proizvode koje nosite u Kinu, radije se pobrinite da nam donesete znaajne kineske invencije”. Odlina ilustracija tipinih kineskih stavova o drugim kulturama je pismo kineskog cara Qian Longa iz 1793. godine engleskom kralju Georgu III, kojim je odbio britanski zahtjev za otvaranje 34
Burkett, Humblet, and Putterman (1999); Chanda and Putterman (1999).
348 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj trgovake misije u Kini rijeima “velianstvene vrline naše dinastije su dosegle svaku zemlju pod nebesima. ... Kao što vaš ambasador može i sam vidjeti, mi posjedujemo sve stvari. Ja odreujem da nema cijene za naše udesne ili genijalne stvari i da se ne mogu koristiti za proizvoae iz vaše zemlje”.35 Ove razlike su bile kljune za zatvaranje tehnološkog jaza izmeu napredne Kine i zaostale Evrope. I paralela izmeu prihvatanja stranih ideja, koje su bile zaslužne za rast Japana, i odbacivanja novih ideja, koje su islamski svijet napravile siromašnim, može ilustrirati te razlike. Japan, danas ekonomski najuspješnija azijska zemlja, iji su socijalni i kulturni korjeni potpuno drugaiji od evropskih, je sredinom 19. stoljea, nakon 230 godina stroge izolacije od zapadnog svijeta i posveenosti tradicionalnim vrijednostima, sa velikim entuzijazmom prihvatio evropske tehnologije i ideje. Svjestan velike zaostalosti za najnaprednijim evropskim zemljama, Japan je agresivno poeo sa tehnološkom emulacijom, koja po obimu i entuzijazmu ni do danas nije prevaziena. Japanske delegacije su se “razmiljele” širom Evrope i Amerike i donosile u Japan ne samo proizvodne tehnologije, nego i institucije, pravne sisteme, zakone i vojnu organizaciju. Za samo dva vijeka se Japan od zaostale tradicionalne feudalne države pretvorio u drugu ekonomsku silu svijeta. Jedno od kulturoloških objašnjenja za ovaj dramatini uspjeh se odnosi na prethodna iskustva tradicionalnog japanskog „posuivanja” socijalnih i kulturoloških vrijednosti iz Kine. Islamski svijet je sasvim suprotan primjer - u njemu je odbacivanje stranih ideja zaustavilo ekonomski rast (boks 12.1.). Dok je Evropa spavala, islamska civilizacija je cvjetala. Ali, razlike su se poele smanjivati od onog trenutka kada su islamske vlasti poele kažnjavati novitete istom strašu kojom su ih zapadne kulture nagraivale. U „novoj” islamskoj tradiciji inovacije ili noviteti su smatrani zlom, bilo da su ih izmislili vjernici, bilo da su ih napravili nevjernici. Uostalom, i arapska rije bid'a ima dvosmisleno znaenje: novitet ili hereza. Najgora vrsta bid'e je imitiranje puteva nevjernika, jer “ko imitira te ljude postaje jedan od njih”.36 Otpor idejama iz inostranstva potie iz 13. i 14. stoljea. Pet vijekova ranije, kada je Evropa spavala u mraku, arapski naunici su usvojili i unaprijedili klasinu antiku nauku, matematiku i filozofiju, uveli decimalni sistem raunanja iz Indije, usvojili kinesku tehnologiju izrade papira i izmislili ideju o eksperimentima, koja je nekoliko vijekova kasnije promovirala evropsku nauku, na kojoj poiva današnja civilizacija. Razlog drastine promjene prema novitetima još nije ubjedljivo objašnjen. Neki historiari tvrde da islamska izoliranost vodi porijeklo iz trauma velike vojne katastrofe, kada su Mongoli 1258. godine sravnili sa zemljom Bagdad, najvei arapski komercijalni i kulturni centar i poklali preko 800.000 ljudi. Jedan od simbola islamskog otpora prema novitetima je odbacivanje Gutenbergove prese za štampanje kao instrumenta svetogra. Prva štamparska presa je došla u Otomansku imperiju tek 1728. godine, 275 godina nakon njenog pronalaska, i to za potrebe nekih istambulskih kršanskih kolonija. Praksa odbacivanja stranih ideja je nastavljena i danas. Naprimjer, više od 200 miliona ljudi na svijetu govori arapski jezik, ali se na arapski jezik prevede samo 330 stranih knjiga godišnje. Za uporeenje, na grki jezik, kojeg govori samo 12 miliona ljudi, se godišnje prevede pet puta više knjiga.37
35 36 37
Mokyr (1990); Backhouse and Bland (1914). Lewis (1982). United Nations Development Program (2002).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
349
Boks 12.1. Da li je islam prepreka za rast? Današnje siromaštvo velike veine islamskih zemalja je predmet mnogih žustrih rasprava koje pokušavaju nai odgovor na pitanje da li je islam prepreka za ekonomski rast. Postoji duga lista autora koja zaostajanje islamskih država pripisuje islamu samom, kao i duga lista autora koji to oponiraju.38 Nekoliko faktora su, naroito, predmet tih diskusija: zabrana kamata, fatalizam, zatvorenost za inovacije, nejednakost polova, institucije itd. Neki autori su na bazi Pregleda vrijednosti svijeta ak i zakljuili da je “islam u negativnim odnosima sa faktorima koji su prijemivi za rast” i “da su izmeu pristalica svih glavnih religija muslimani ostali najviše antitržišni.”39 Gornja mišljenja predstavljaju neku vrstu slagalice (engl. puzzle). Historijska istina je da je islamski svijet u 10. stoljeu bio razvijeniji nego Zapadna Evropa; da je Zapad poeo da ga sustiže u 16. ili 17. stoljeu; da je nakon toga Zapadna Evropa napredovala mnogo brže nego islamski svijet. Islam je u dugom periodu bio konzistentan, kako po relativno brzom rastu, tako i po sporijem rastu i zaostajanju. Za razvojno zaostajanje islamskog svijeta se mogu nai najmanje tri objašnjenja - intelektualni korijeni, sociološki razlozi i institucionalni razlozi. Prvo objašnjenje se bazira na ideji prekida, tj. teološkog prekida slinog protestantskoj reformaciji koja je promijenila modele ponašanja i napravila prelomnu taku izmeu dugog perioda relativno neuspješnog razvoja i relativno uspješnog razvoja. U muslimanskom svijetu se taj prelom desio retrogadno. Bernard Lewis tvrdi da su se u nekom periodu izmeu 9. i 11. stoljea “vrata nezavisnog razmišljanja” (the gate of ijtihad) zatvorila, tj. “svi odgovori su ve raspoloživi, pa zato nema potrebe za propitkivanjem, treba samo slijediti i slušati”.40 Muslimanski sistem obrazovanja se pod tim uticajima potpuno izmijenio. On je radije zagovarao konanost informacija nego što se upuštao u uenje kako da koristi svoje sopstvene presude, kako da vježba svoje kritike duhovne moi i kako da donosi sopstvene stavove. Po Weberu niti sufizam niti šiitizam, kao dva najprominentnija otklona od islamske ortodoksije, nisu bila u stanju da stvore osnovu za rigoroznu asketsku kritiku dominantne prakse, kao što je to bio sluaj sa protestantskim kršanstvom. Sociološke razloge za promjenu islamskih performansi Weber, sljedei ideje islamskog pisca iz 14. stoljea Ibn Khalduna, vidi u ponašanju osnivaa muslimanskih društava. Naime, ta društva su osnovala nomadski ratnici, ije družine je karakterizilala intenzivna grupna lojalnost. Kada su se naselili u osvojene gradove, njihov prezir prema gradskim arima je vrlo brzo zamjenjen oduševljenjem i novim, još veim valom plemenske socijalne kohezije. Niti ranija ratnika tradicija zasnovana na pljakaškoj etici, niti gradska dinastijska birokracija nije mogla da odgovori na nove izazove i intenzivira ve primjetno usporavanje rasta. I najzad, institucionalna analiza islamskog društva može pokazati kako je islamska praksa, naprimjer nasljedno pravo, usporavala razvoj komercijalnih institucija uporedivih sa institucijama koje su tokom renesanse razvijene na Zapadu. Ova “institucionalna klopka”, legat islamskog klasinog sistema, je onemoguavala ili usporavala institucionalne reforme, ukljuujui i one koje su se odnosile na razdvajanje države od religije ili jaanje prava graana. Konsekvencije su bile neumoljive: zaostajanje islamskih trgovaca u odnosu na njihove zapadne kolege, “slom” islamske nauke i tehnologije itd.41 Ova tri naina objašnjavanja mogu poslužiti da se objasni razvojno zaostajanje islamskih društava u dugom periodu. Ali, ako se pogledaju empirijski rezultati ekonomskog rasta islamskog svijeta u zadnjih 50 godina, stvari postaju malo drugaije. Empirijski podaci o prihodima per capita u periodu od 1950. do 1972. godine sugeriraju da su, ako ništa drugo, islamske zemlje Srednjeg Istoka imale nešto brži rast nego zemlje u razvoju kao cjelina, ali da su poslije “naftnih” šokova, zbog posljedica holandske bolesti i drugih razloga, stope rasta poele da stagniraju i zaostaju. Adaptirano prema Noland (2003).
38 39 40 41
Said (1978); Kuran (1997); Nafissi (1998) daju dobar pregled tih rasprava. Guiso, Sapienza, and Zingales (2002). Lewis (1982), Lewis (1993). Lal (1998); Kuran (2002).
350 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Kulturološka homogenost i socijalni kapital Etniki sukobi su važna deternimanta politike ekonomije mnogih država i lokacija. Ti sukobi vode ka politikoj nestabilnosti, slabom kvalitetu institucija, slabo dizajniranim ekonomskim politikama i razoaravajuim ekonomskim preformansama. Nas, naime, ne zanima da li su neke kulture bolje za rast od drugih kultura, nego nas zanima da li je za neku zemlju bolje da svi njeni stanovnici dijele istu kulturu ili, ipak, postoji neki stepen kulturoloških razliitosti koje promoviraju ekonomski rast. Ako ljudi u nekoj zemlji govore dva ili više razliitih jezika, njihova meusobna komunikacija je otežana, što e, vjerovatno, smanjiti dobitke iz ekonomske saradnje. Ako ljudi govore isti jezik, uloga kulturnog ili etnikog homogeniteta u ostvarivanju efikasnijeg funkcioniranja ekonomije e biti izraženija. Socijalni kapital i snaga socijalnih mreža su vei u zemljama u kojima stanovništvo pripada istoj etnikoj grupi. I povjerenje izmeu ljudi je vee tamo gdje vlada vea etnika homogenost, jer e se ljudi, vjerovatno, ponašati nepoštenije prema lanovima drugih etnikih grupa nego prema ljudima iz svoje etnike grupe. Historijska i novija iskustva pokazuju da se meunarodne trgovinske mreže naješe organiziraju duž etnikih linija (naprimjer kineske trgovinske mreže u Jugoistonoj Aziji ili indijske trgovinske mreže u Istonoj Africi). Neke studije su pokazale da je ak i stepen degradacije okoline manji u etniki homogenim selima i gradovima nego u etniki heterogenim selima i gradovima.42 U analizama uticaja etnike homogenosti neke zemlje na ekonomski rast se naješe koristi tzv. indeks etnike fragmentacije, tj. vjerovatnost da dvoje nasumice izabranih ljudi ne pripadaju istoj etnikoj grupi,43 koji se zatim komparira sa prihodom po stanovniku. Slika 12.7. pokazuje empirijske odnose izmeu indeksa etnike fragmentacije i nivoa GDP per capita.44 Iz slike se može uoiti da, generalno, izmeu stepena fragmetacije i nivoa prihoda postoji negativna korelacija. Veliki dio razvijenih zemalja je smješten u gornjem lijevom dijelu dijagrama (visoki prihodi per capita, mali indeks etnike fragmentacije). Nasuprot, 15 najfragmentiranijih država, koje su smještene u donjem desnom dijelu dijagrama, potiu iz Afrike. Ali, postoje i brojni izuzeci iz tih generaliziranih relacija. Naprimjer, SAD, Kanada, Belgija i Švicarska imaju relativno visok stepen fragmentacije, ali su bogate zemlje, dok su Bangladeš, Haiti i Armenija siromašne zemlje, iako su etniki homogene. Negativne korelacije izmeu etnike fragmentacije i prihoda per capita pokazuju da fragmentacija neke zemlje može usporiti njen ekonomski rast. I neki drugi pokazatelji podržavaju ovu teoriju. Zemlje sa visokim stepenom etnike fragmentacije imaju lošije vlade, korumpiranije zvaninike i inovnike, a esto nisu u mogunosti da stanovništvu obezbijede mnoga javna dobra. Ali, ovi i slini podaci ne znae da je etnika fragmentacija jedino odgovorna za siromaštvo, nego da postoji i neki drugi faktor koji je prouzrokovao i fragmentaciju i siromaštvo. Najvei kandidat je historijska 42
43
Ahuja (1998). Indeks etnike fragmentacije se definira kao izraz
1
I ¦ ni
2
i 1
44
gdje je I broj etnikih grupa u zemlji, a ni dio populacije koja pripada grupi i. Naprimjer, zemlja kod koje svi stanovnici pripadaju istoj etnikoj grupi ima indeks 0, zemlja koja ima dvije jednake etnike grupe ima indeks 0,5; zemlja sa 10 jednakih etnikih grupa ima indeks 0,9, dok zemlja kod koje svaki stanovnik pripada drugoj etnikoj grupi ima indeks 1. Alesina et al. (2003).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
351
kolonizacija, kada su evropske kolonijalne sile ucrtavale granice svojih kolonija, kasnije nezavisnih država, a da pri tom nisu vodile rauna ni o geografiji ni o distribuciji etnikih grupa. Drugi legat kolonizacije su slabe postkolonijalne vlade i institucije.
SLIKA 12.7. Etnika fragmentacija vs GDP per capita, 2000 100.000
Japan J. Koreja
SAD
Luksemburg
Norveška Bocuana Njemaka
Švicarska Kanada
GDP per capita, 2000
Belgija 10.000
Tajland J. Afrika
Haiti 1.000
Kenija Indija
Armenija
Butan
Bangladeš
Etiopija
Ruanda 100 0,0
0,1
0,2
0,3
Uganda Nigerija Sijera Leone
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
Kongo
0,9
1,0
Stepen etnike fragmentacije
Izvor: Alesina et all. (2003).
Ekonomski analitiari su prouavali i dvije ostale mjere heterogenosti: lingvistiku fragmentaciju i religioznu fragmentaciju. Lingvistika fragmentacija je vrlo slina etnikoj fragmentaciji. Obje fragmentacije su visoke u istim zemljama, dok siromašnije zemlje imaju vee nivoe lingvistike fragmentacije nego bogatije zemlje. Bogatije zemlje su religiozno fragmentiranije nego siromašnije zemlje, što je, najvjerovatnije, znak vee tolerancije vlasti prema pravima manjina.
Kulturne promjene i ekonomski rast Nakon što smo vidjeli kako kulturni faktori mijenjaju ekonomski rast, red je da pogledamo kako se relevantni aspekti kulture mijenjaju pod uticajem preduzetih akcija, ekonomskog rasta ili nekih drugih dogaaja. Historije Japana i islamskog svijeta demonstriraju važnost kulturnih promjena. Naklonost za prihvatanje, odnosno odbacivanje ideja iz inostranstva je kulturološki atribut, ali i atribut koji je promjenljiv.
Državne politike i kulturne promjene Vlasti su jedna od sila koja može da mijenja kulturu. Ponekad su državne politike eksplicitno usmjerene na mijenjanje kulture, bilo za postizanje nekih neekonomskih ciljeva (jaanje nacionalnog jedinstva) bilo da se kreira kultura koja je povoljnija za ekonomski rast. Klasini primjer politika koje imaju neekonomske ciljeve je lingvistika unifikacija. Francuska je jeziki ujedinjena samo zbog politika suzbijanja regionalnih bretanjskih i provansalskih jezika u 19. stoljeu. Danas mnoge zemlje u razvoju upotrebljavaju sline politike promocije nacionalnog jezika (Svahili u Tanzaniji i Bahasa u Indoneziji) u cilju jaanja nacionalnog identiteta i spreavanja separatistikih pokreta.
352 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Klasini primjer za politike koje su kombinirale ekonomske i neekonomske ciljeve je kolosalna kampanja Mustafe Kemala Ataturka (1881-1938) modernizacije i sekularizacije Turske. Poev od 1920s, Ataturk je sistematski približavao tursku kulturu evropskoj kulturi (zamjena arapskog alfabeta latinskim alfabetom, zamjena islamskog kalendara gregorijanskim kršanskim kalendarom, promoviranje politikih prava i obrazovanje žena, evropski nain oblaenja i zabrana nošenja tradicionalne turske nošnje i fesa itd.). Ove duboke promjene su imale dalekosežne posljedice na tursku kulturu, ekonomiju i politiku. Naprimjer, pismenost odraslih žena je znatno vea, a demokracija, uloga zakona i kontrola korupcije mnogo bolja nego u susjednim islamskim zemljama, koje su skupa sa Turskom sainjavale Otomansku imperiju. Japanske i singapurske kampanje štednje, kao i brojne kampanje planiranja porodice, su klasini primjeri eksplicitno usmjerenih politika na promjene kulturnih atributa za ostvarenje ekonomskih ciljeva. Ali, decenije sovjetskih napora za unapreenje vee radne etike (masovne propagandne kampanje sa posterima, filmovima, knjigama i pjesama koje su slavile uspjehe udarnika i heroja rada) su proizvele potpuno suprotne efekte.
Ekonomske i društvene slobode I ovo podruje je vrlo bitno za procjenu uticaja kulturoloških promjena na rast i mogunosti obavljanja businessa. Postoje brojni dokazi o uzajamnosti tih veza, posebno sa aspekta razmaha preduzetništva, ekonomskih i socijalnih sloboda i sekularizma. Ekonomista Eric Jones je, preispitivajui “uzlet” komercijalizma u Zapadnoj Evropi, došao do zakljuka da je preduzetništvo prirodno ljudsko ponašanje koje ohrabruje ljude na pokretanje inicijativa za preživljavanje i zadovoljenje materijalnih potreba. Preduzetništvo se može lako uništiti ili politikim tiranijama koje se zasnivaju na kolektivizmu i proceduralizmu, što je pokazalo iskustvo centralnih planskih ekonomija, ili monopoliziranjem poreskih prihoda u cilju podrške lagodnog stila života vladajuih elita, što je pokazalo iskustvo mnogih zemalja u razvoju. Gledano iz ove perspektive reformacija je bila protestni pokret koji je rušenjem parazitske vjerske elite oslobodio preduzetniku naklonost ljudi. Kina i druge azijske sile nisu se nikada “oslobaale” na ovaj nain. Kada je jedna elita bila svrgnuta, druga je samo zauzela njeno mjesto.45 Ovo objašnjenje može biti kulturološko - možda su zapadna društva bila netolerantna na politika ugnjetavanja za razliku od drugih društava, posebno azijskih. Pod tim stavovima su zagovarane i poslijeratne politike rasta nerazvijenih zemalja i politike hvatanja lidera. Moderniziranje postkolonijalnih društava i planska industrijalizacija 1960s je bio sekularni ekvivalent protestantske etike, isto kao što je to bila privatizacija i liberalizacija bivših planskih ekonomija 1990s.46 Meutim, glavna prepreka za ekonomski razvoj najsiromašnijih zemalja je, ipak, bila slaba interna komunikacija izmeu celularnih socijalnih struktura baziranih na lojalnosti prema lokalnim porodicama i plemena, što je proizvodilo nesretnu kombinaciju visokog nivoa lokalnog povjerenja i niskog nivoa nacionalnog povjerenja. To se posebno uoava u velikom broju afrikih država, ije korumpirane nacionalne vlasti nisu uspjevale (niti su htjele) da obezbjede transparentne i pravine tokove fondova izmeu nacionalnih agencija i lokalnih zajednica.
45 46
Jones (1981; 1988). Bardhan (2000).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
353
Dezintegracija komunizma “sovjetskog tipa” je pokazala da “sloboda” drži kljueve ekonomskih performansi. Pri tome se tvrdi da je liberalni ustav “a la SAD” garant ekonomskih sloboda, koje imaju znatan uticaj na životni standard ljudi i ekonomski rast. Upotrjebljene metodologije i regresije potvruju da, ukoliko su sve ostale stvari jednake, konkurentski individualizam promovira ekonomski rast.47 Historijska važnost kulturoloških faktora ima slian historijski znaaj kao i druga javna dobra (naprimjer tehnološki know-how). Ne iznenauje što moderni istraživai konvergencije nacionalnih stopa rasta sve više pokazuju interes za kulturološka pitanja. Naime, ne postoje razlozi da se, paralelno sa fokusiranjem difuzije tehnologije, ne ukljue i faktori difuzije kultura. Brzo širenje ideologije slobodnog tržišta u 1990s, uz jake redukcije carina, privatizaciju i deregulaciju komunalne infrastukture (engl. utilities), je oigledan primjer kulturne difuzije, koja vodi prema konvergenciji institucija i dinamici ekonomskog rasta.
Ekonomske sile i kulturne promjene Kultura nije neka konstanta, ona se, kao što smo vidjeli, vremenom mijenja. Ove promjene mogu biti spore i bolne. 1960s su se amerike vrijednosti u odnosu na ulogu žena, ljubav, seks i ženidbu znaajno promijenile, što se prvo reflektiralo kroz velike socijalne nemire tog vremena. Poetkom 1960s ideja da žena može zauzeti seniorsku management poziciju u velikim korporacijama nije bila široko prihvaena, ali je danas ta ideja postala realnost i uope nije upitna. I vrijednosni sistemi bivših komunistikih država se znaajno mijenjaju - vrijednosti koje naglašavaju kolektivizam se ekspresno zamjenjuju vrijednostima koje naglašavaju individualizam. I u tradicionalnoj japanskoj kulturi su uoljivi pomaci prema individualizmu.48 Model japanskog inovnika ili “salarimana,” lojalnog šefu i organizaciji za koju živi, zamjenjuje se “gaijian” modelom prozapadnog inovnika koji više ne živi za kompaniju, koju e napustiti kada dobije bolju ponudu. Nekoliko novijih studija sugerira da su ekonomski napredak i globalizacija važan faktor socijalnih promjena. Postoje jasni dokazi da je ekonomski progres povezan sa pomakom vrijednosti od kolektivizma prema individualizmu.49 Bogatija društva, u kojima su ljudi spospobniji da se brinu o svojim vlastitim potrebama, umanjuju vrijednosti socijalne i materijalne podrške koju omoguava kolektivizam, produžena porodica ili paternalistika kompanija. Kako društva postaju bogatija, njihova kultura se sve više mijenja, jer ekonomski progres dotie brojne faktore koji utiu na kulturu. Naprimjer, ubrzana urbanizacija i poboljšanje kvaliteta i raspoloživosti obrazovanja kao klasine funkcije ekonomskog progresa, smanjuje naglasak na tradicionalne vrijednosti siromašnih ruralnih društava. Popularna studija Pregled vrijednosti svijeta (the World Values Survey), koja prati i analizira stanje vrijednosti u 78 zemalja, jasno dokumentira kako se kulturološke vrijednosti ljudi mijenjaju u skladu sa nivoom ekonomskog razvoja zemlje.50 Pregled vrijednosti svijeta se bazira na opsežnom mjerenju glavnih podruja humane zainteresiranosti, od religije, politike, ekonomije pa do socijalnog života. U svojoj poznatoj kulturnoj mapi svijeta (slika 12.8.) Ronald Inglehart tvrdi da je veliki broj bazinih vrijednosti meusobno tijesno povezan i da se zato mogu prikazati u samo dvije glavne dimenzije kros-kulturalnih varijacija vrijednosti: (i)- tradicionalne/sekularno-
47 48 49 50
Gwartney and Lawson (2003). Inglehart ( 2000). Namenwirth and Weber (1987). Hofstede (1983); Inglehart (2000).
354 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj racionalne i (ii)- preživljavajue/samoizražavajue vrijednosti. Pomou ove dvije dimenzije se može objasniti preko 70% kros-nacionalnih varijacija u faktorskoj analizi deset glavnih indikatora kulture.
Tradicionalne vrijednosti
Sekularno-racionalne vrijednosti
Slika 12.8. Kulturološka mapa svijeta 2,0
1,5
1,0
Rusija
Bugarska Estonija Bjelorusija
Ukrajina
0,5
0
-0,5
Litva
Kina
n Ko
Rumunija
Japan
eška
Z. Njemaka Finska
Protestantska Švedska Evropa Norveška I. Njemaka
J. Koreja
Crna Gora Tajvan Latvija Albanija Srbija Slovaka Moldova Maarska
Bivše Makedonija komuniGruzija stike Azerbejdžan Jermenija
ske i j an u f
Slovenija Grka
Danska Holandija
Švicarska Francuska Luksemburg Austrija Island Belgija Izrael Italija V. Britanija BiH Hrvatska Novi Zeland Španija Katolika Evropa Englesko Kanada Poljska
Portugal
govorne
Australija
N. Irska
Južna Azija
Indija Turska
SAD
Vijetnam
Urugvaj Irska Indonezija ile Argentina Filipini Bangladeš Iran Domin. Rep. Latinska Peru Pakistan J. Afrika Brazil Amerika Jordan Meksiko Uganda Gana Nigerija Venecuela Zimbabve Alžir Egipat Maroko Tanzanija Kolumbija Portoriko Afrika Salvador
-1,0
-1,5
-2,0 -2,0
-1,5
-1,0
-0,5
Vrijednosti preživljavanja
0
0,5
1,0
1,5
2,0
Vrijednosti samoizražavanja
Izvor: www.worldvaluessurvey.org.
Dimenzija tradicionalno/sekularno-racionalnih vrijednosti odražava kontrast izmeu društava u kojim je religija vrlo važna i društava u kojima religija nije važna. Sa ovom dimenzijom je povezana široka lepeza drugih orijentacija. Društva koja se nalaze blizu tradicionalnih polova naglašavaju važnost veza roditeljidjeca i priklanjanje autoritetima kao apsolutni standard, tradicionalnim porodinim vrijednostima, te odbacuju razvod, abortus, eutanaziju i suicid. Ova društva imaju visok stepen nacionalnog ponosa i nacionalistike perspektive. Društva sa sekularno-racionalnim vrijednostima imaju suprotne preferencije. Druga glavna dimenzija kros-kulturnih varijacija je vezana na tranziciju od industrijskog ka postindustrijskim društvima, što prouzrokuje polarizaciju izmeu vrijednosti preživljavanja i vrijednosti samoizražavanja. Nezamislivo bogatstvo, koje je u naprednim društvima akumulirano u proteklim generacijama, ustvari znai da je vei dio populacije rastao u uslovima dodjeljenog (obezbjeenog) preživljavanja. Ovdje su se prioriteti pomakli sa naglaska prema subjektivnoj ekonomskoj i fizikoj sigurnosti ka naglasku prema subjektivnom blagostanju, samoizražavanju i kvalitetu života. Dakle, u skoro svim industrijskim društvima se orijentacija pomakla od tradicionalnih prema sekularno-racionalnim
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
355
vrijednostima. Ali, modernizacija nije linearna. Kada je neko društvo završilo industrijalizaciju i poelo se kretati prema društvu znanja, ono se poelo kretati u novom pravcu – sa preživljavanja ka veem naglasku na samoizražavajue vrijednosti. Centralna komponenta novih izranjanjuih dimenzija ukljuuje polarizaciju izmeu materijalistikih i postmaterijalistikih vrijednosti, što reflektira kulturni pomak iznikao u generacijama koje su rasle uz pomo “poklonjenog” preživljavanja. Nove samoizražavajue vrijednosti daju visok prioritet zaštiti okoline, toleranciji diverzirteta i rastuoj potražnji za uešem u procesu donošenja odluka u ekonomskom i politikom životu. Ove vrijednosti, takoer, reflektiraju masovnu polarizaciju prema toleranciji “vanjskih grupa”, ukljuujui strance, homoseksualce i lezbejke, kao i gender ravnopravnost. Ovaj pomak od vrijednosti preživljavanja ka vrijednosti samoizražavanja takoer obuhvata pomak u vrijednosti odgoja djece, od naglaska ka napornom radu prema naglasku ka imaginaciji i toleranciji.
Kultura i konkurentske prednosti Tema koja se namee sama po sebi je tema o odnosima izmeu kulture i nacionalnih konkurentnih prednosti. Naime, vrijednosni sistemi i norme koje dominiraju u nekoj zemlji utiu na troškove obavljanja businessa, a ti troškovi utiu na izgradnju konkurentskih prednosti na globalnom tržištu. Iz prethodnih izlaganja smo vidjeli da su i saradnja managementa i rada, i odnos prema radu i zabrana kamata uslovljene socijalnom strukturom i religijom pojedinih društava, da klasni sukobi u društvima koja su klasno strukturirana poveavaju troškove businessa, da “izvanzemaljska” etika hinduizma ne podupire kapitalizam na nain kako ga podupiru protestantizam i konfuijanstvo, a da islamski zakoni o kamatama mogu poveati troškove obavljanja businessa. Japan je klasian primjer za dokaz da kultura utie na smanjivanje troškova obavljanja businessa. Japanski sistem vrijednosti naglašava grupnu afilijaciju, lojalnost, recipronost, obligacije i obrazovanje, što, sve zajedno, podiže konkurentnost japanske ekonomije. Naglasak na grupnu afilijaciju i lojalnost usmjerava pojedince na identifikaciju sa kompanijama, što ojaava etiku napornog rada i saradnje izmeu managementa i radnika “za dobro kompanije”. Reciprone obligacije i poštenje pojaavaju povjerenje izmeu kompanije i njenih dobavljaa, što omoguava zajedniki rad na smanjivanju zaliha, kontroli kvaliteta i dizajnu, i tako poboljšava konkurentnost organizacije. Raspoloživost poola visokoobuenog rada, posebno inženjera, je unaprijedilo inovativnost, smanjilo troškove i povealo njihovu produktivnost. Ali, japanska kultura podržava preduzetnike aktivnosti slabije od amerikog društva. Preduzetništvo je proizvod individualistikog naina razmišljanja, što nije klasina karakteristika japanske kulture. Ovo objašnjava zašto amerike korporacije dominiraju u industrijama gdje su inovacije vrlo bitne, naprimjer u industrijama kompjutera i biotehnologija. Ali, postoje i mnogi izuzeci od ovih pravila. Dinamini japanski preduzetnici-pojedinci su svojevremeno osnovali današnje najvee japanske kompanije Sony i Matsushita. U globalnoj ekonomiji i meunarodnom businessu su veze izmeu kulture i konkurentskih prednosti važne iz najmanje dva razloga. Prvo, one sugeriraju koje e zemlje najvjerovatnije, proizvesti najvee konkurente. Naprimjer, kompanije iz SAD svoje najvee konkurente vide u agresivnim, troškovno efikasnim konkurentima iz država “Pacifikog Rima”, u kojima preovladava dobra kombinacija tržišne ekonomije, konfuijanske ideologije, grupno orjentirane socijalne strukture i naprednih obrazovnih sistema. Drugo, veze izmeu kulture i konkurentskih prednosti imaju važne implikacije na izbor zemalja u kojima e se alocirati proizvodni kapaciteti i business mreže.
356 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 12.4. KULTURA, BUSINESS I EKONOMSKI RAST Opi i historijski kontekst Iz prethodnih izlaganja smo vidjeli da kulturu treba posmatrati kao neko ekonomsko sredstvo. Ona je neopipljivo javno dobro, koje dijele lanovi socijalnih grupa. Pri tome kultura nije samo instrument za ostvarivanje materijalnih nagrada, ona je i direktan izvor emocionalnih nagrada. Ona je, ustvari, instrument pomou kojeg se stvara javna podrška za investicije u druga javna dobra (naprimjer vizuelna prijatnost, sigurnost na ulicama, ista okolina itd.). Iz dosadašnjih razmatranja se mogu uoiti glavne dimenzije kulture: individualizam, kolektivizam, pragmatizam, proceduralizam, stepen povjerenja i nivo tenzija.51 Pri tome individualizam naglašava personalnu anatomiju; kolektivizam tvrdi da je prirodno što su ljudi socijalno organizirani u vee grupe; pragmatizam favorizira improvizaciju i talenat u procesima donošenja odluka; proceduralizam naglašava oslonac na pravila; povjerenje odražava stepen vjerovanja koliko su drugi ljudi pošteni i radni, dok nivo tenzija reflektira nivo težnji ljudi i njihovo opredjeljenje za uspjeh. Neoklasini ekonomisti posmatraju zapadnu kulturu kao “konkurentski individualizam” kod kojeg preovladava nizak stepen povjerenja. Kolaps komunizma i “trijumf slobodnog tržišta” se interpretira kao dominacija individualne nad kolektivnom kulturom. Kasnija globalizacija je donijela velike promjene koje su vodile prema “kulturi preduzea”, koja je u procesu donošenja kljunih odluka više cijenila pragmatine improvizacije od rutinskih procedura. U takvim uslovima je glavni uzrok za nadmonost Zapada bila superiornost individualizma nad kolektivizmom i pragmatizma nad proceduralizmom. Takoer, i uspjesi novoindustrijaliziranih azijskih zemalja u dirigiranim izvoznim programima i programima rasta sugeriraju na zakljuak da je mogue da se u uslovima kada je država više pragmatina nego proceduralna ostvare znaajni rezultati. Zemlje zapadnog kapitalizma i sovjetskog komunizma su bile kulture sa visokom tenzijom, dok su zemlje u razvoju kao cjelina bile kulture sa niskim tenzijama. U njima su kulture sa visokim povjerenjem ostvarivale bolje preformanse nego kulture sa niskim povjerenjem.52 Kombinirajui gornja iskustva može se stei dojam da je za rast najobeavajua individualistika i pragmatika kultura u kojoj je stepen povjerenja visok, a i tenzije visoke. Ova mješavina kultura se esto naziva preduzetniki asocijacizam, tj. kultura koja ohrabruje ljude da se slobodno posvete ambicioznim, pragmatinim i na timu baziranim projektima. Ali, nema zemlje na svijetu koja može dugorono da održava preduzetniki asocijacizam, pa je zato konkurentski individualizam “druga najbolja” solucija.
Pristupi kulturi Razlike u nacionalnim vrijednostima i stavovima su bile predmet brojnih istaživanja. Pri tome su razvijeni mnogi razliiti pristupi i taksonomije, od kojih emo navesti one najuticajnije.
Hallove kulture niskog i visokog konteksta U knjizi “Iza kulture” je jedan od vodeih amerikih antropologa Edward Hall razvio hipotezu da su sve kulture svijeta smještene u kontinuumu od niskog do visokog konteksta. 53 Naprimjer, u kulturama niskog 51 52 53
Casson (2006). Sherman (1997). Hall (1976).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
357
konteksta informacije i pravila koriste linearnu logiku i direktni stil komuniciranja, dok se u kulturama visokog konteksta one naslanjaju na intuiciju i indirektni stil komuniciranja. U kulturama visokog konteksta odanost ljudi je vrlo jaka, a odgovornost prema drugom u odnosu na linu odgovornost ima pravo prvenstva, dok se u kulturama niskog konteksta naglasak daje pojedincu, labavim vezama izmeu ljudi i nižim opredjeljenjima za dugoronost odnosa. Klasini primjeri kultura visokog konteksta su azijske, latinoamerike i afrike zemlje, dok kulture niskog konteksta obuhvataju SAD i zapadnoevropske zemlje.
Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti SLIKA 12.9. Distanca moi vs individualizam 100
Latinoevropska Hijerarhijska/Individualistika
Malezija
Distanca moi
80
60
Meksiko Arapske zemlje Indija Singapur Francuska Brazil Tajland Hong Kong Japan Španija Tajvan
Indonezija
Italija 40
Azijska/Latinoamerika Hijerarhiska/Kolektivistika
UK Njemaka
Australija
Švedska Danska
20
0 0
Kanada SAD
20
40
Anglo-Saksonska/Skandinavska Eqalitarna/Individualistika 60 80 100
Individualizam
Izvor: Hofstede (1980).
Popularne Geert Hofstedeove studije kulturnih i socioloških razlika pojedinih zemalja koriste drugi pristup.54 Na osnovu empirijske analize ponašanja pojedinaca u 50 zemalja, Hofstede je identificirao etiri razliite dimenzije kulturnih razliitosti: distanca moi, izbjegavanje neizvjesnosti, individualizam vs kolektivizam i maizam vs feminizam. U kasnijim istraživanjima Hofstede je dopunio svoj raniji teorijski okvir petom dimenzijom: vremenskom orijentacijom (dodatak 12f). U cilju utvrivanja korelacija izmeu pojedinih dimenzija kulture Hofstede je sve analizirane zemlje grupirao u odnosu na distancu moi i stepen individualizma na tri glavna clustera (slika 12.9.).
Ostali pristupi Hofstedeovi kulturni modeli su podstakli brojne autore na dalja istraživanja odnosa izmeu kulture, ekonomije i businessa. Najviše pažnje su izazvali Trompenaars i Hampden-Turnerova klasifikacija, Ronen i Shenkarova teorija clustering kultura i Huntingtonova teorija clusteriranja religija i sukoba civilizacija
Fons Trompenaars je kod definiranja svojih pet dimenzija, odnosno orijentacija kulture, koristio metode kontunuuma ponašanja. Kasnije je Trompenaars u saradnji sa Hampden-Turnerom znatno proširio podruje i metodologiju istraživanja i identificirao sedam osnovnih dimenzija kulture: (i) - univerzalizam vs. partikularizam (šta je važnije – pravila ili odnosi); (ii) - individualizam vs. komunitarizam (da li funkcioniramo u grupi ili kao pojedinac); (iii) - specifine vs. difuzne kulture (koliko duboko smo involvirani); (iv) - afektivne vs. neutralne kulture (da li pokazujemo naše emocije); (v) - dostignua vs. pripisivanje (da li trebamo da dokažemo sebi da dobijemo status ili je on nama dat); (vi) - sekvencijalne vs sinhrone kulture
54
Hofstede (1980, 2001, 2005).
358 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj (da li imamo jednu misao u vremenu ili nekoliko misli odjednom) i (vii) - interna vs eksterna kontrola (da li kontroliramo našu okolinu ili radimo sa njom).55
Ronen i Shenkar su sve zemlje grupirali po njihovoj kulturološkoj slinosti u osam kulturnih clustera i to: bliskoistoni (Iran, Turska, Grka), nordijski (Finska, Norveška, Danska, Švedska), germanski (Austrija, Njemaka, Švicarska), anglo (SAD, Kanada, Australija, Novi Zeland, Velika Britanija, Irska, Južna Afrika), latinskoevropski (Francuska, Belgija, Italija, Španija, Portugal), latinskoameriki (Argentina, Venecuela, Meksiko, ile, Peru, Kolumbija), dalekoistoni (Singapur, Malezija, Hong Kong, Filipini, Vijetnam, Indonezija, Tajvan, Tajland) i arapski (Bahrein, Abu Dabi, Ujedinjeni Arapski Emirati, Kuvajt, Oman, Saudijska Arabija). Pored ovih 8 clustera predvien je i nezavisni cluster (Brazil, Izrael, Japan i Indija). Samuel Huntington je na bazi historijskih i politikih opservacija u svom kontroverznom i intrigantnom lanku Sudar civilizacija itav svijet podjelio na devet civilizacija: kinesku, japansku, hindu, islamsku, zapadnu, pravoslavnu, japansku, latinskoameriku i afriku (slika 12.10.). Po njemu, osnovni uzroci sukoba u novom svijetu nee više biti primarno ideološki ili primarno ekonomski, nego e dominantni izvori buduih konflikata biti kulturni i religiozni, tj. konflikti izmeu država i grupa razliitih civilizacija. U globalnoj politici e dominirati sudari civilizacija, dok e granice izmeu civilizacija biti podruja najveih sukoba.56
SLIKA 12.10. Clusteri civilizacija
Zapadni Pravoslavni Islamski Afriki Latinskoameriki Kineski Hindu Budistiki Japanski
Izvor: Huntington (1993).
55 56
Trompenaars (1994); Trompenaars and Hampden-Turner (1997). Huntington (1993).
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
359
REFERENCE Abramovitz, Moses. 1986. "Catching Up, Forging Ahead, and Falling Behind." Journal of Economic History 46 (June). Ahuja, Vinod. 1998. "Land Degradation, Agricultural Productivity, and Common Property: Evidence from Cote d'Ivoire." Environment and Development Economics 3 (February): 7-34. Alesina, Alberto, Arnaud Devleeschauwer, William Easterly, Sergio Kurlat, and Romain Wacziarg. 2003. "Fractionalization." Journal of Economic Growth 8 (June): 155-194. Backhouse, E., and J. O. P. Bland. 1914. Annals and Memoirs of the Court of Peking. Boston: Houghton Mifflin. Bardhan, P. 2000. The Nature of Institutional Impediments to Economic Development, in M. Olson and S. Kahkonen (eds), A Not-so-Dismal Science: A Broader View of Economies and Societies, Oxford: Oxford University Press. Barett, D, Kurian, G. and Johnson, T (eds). 2001. World Christian Encyclopedia. New York: Oxford University Press. Barro, Robert and McCleary, Rachel. 2003. "Religion and Economic Growth across Countries", American Sociological Review, October 2003, pp. 760-82. Burkett, John, Catherine Humblet, and Louis Putterman. 1999. "Pre-Industrial and Post-War Economic Development: Is There a Link? " Economic Development and Cultural Change 47 (3): 471-495. Casson, Mark. 2006. “Culture and Economic Performance” in Ginsburgh, Victor and Throsby, David (eds): Handbook of the economics of art and culture, 1, Amsterdam: Elsevier. Chanda, A. and L. Putterman. 1999. The Capacity for Growth: Society's Capital. Working paper, Brown University. Coleman, J. 1988, “Social Capital in the Creation of Human Capital,” American Journal of Sociology, 94, S95-S121. __________. 1990. The Foundations of Social Theory. Cambridge: Harvard University Press. Durlauf, Steven, Fafchamps, Marcel. 2004. Social Capital. NBER Working Paper 10485, May, Cambridge, NBER. Easterlin, Richard A. 1998. Growth Triumphant, Ann Arbor: University of Michigan Press. __________. 2001. “Income and Happiness: Towards a Unified Theory”, Economic Journal, 111, 465-484 Fukuyama, Francis. 1995, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Free Press, New York. __________. 1999. ‘Social capital and civil society’, IMF Conference on Second Generation Reforms, Washington. Goodman, N. 1991. An Introduction to Sociology. New York: HarperCollins.
Granovetter, M .S. 1985. Economic action and social structure: The problem of embeddedness. American Journal of Sociology, 91: 481-510 Guiso, Luigi, Paola Sapienza, and Luigi Zingales. 2002. “People’s Opium? Religion and Economic Activities,” NBER Working Paper 9237. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research. Gwartney, J. and Lawson, R. 2003. Economic Freedom of the World: 2003 Annual Report, Vancouver: Fraser Institute. Hall Edward T. 1976. Beyond Culture. New York: Doubleday. Hall, M.R. and Hall, E.T. 1960. “The silent language of overseas business” Harvard Business Review, 38(3): 8795. Hechter, M. and Opp, K. 2001, Social Norms, Russell Sage Foundation, New York Hofstede, Geert. 1983. "National Cultures in Four Dimensions," International Studies of Management and Organization 13, no. I, pp. 46-74 ___________. 1984. Culture’s Consequences: International Differences in Work-Related Values. Beverly Hills: Sage. ___________. 1980.Culture's consequences: International differences in work-related values. Newbury Park: Sage. ___________. 2001. Culture's Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions and Organizations Across Nations, 2nd Edition, Thousand Oaks CA: Sage Publications, 2001, ___________. 2005. Cultures and Organizations: Software of the Mind, 2nd Edition, New York: McGraw-Hill. Humprey, J. and Schmitz, H. 1998, Trust and Inter-firm Relations in Developing and Transition Economies, The Journal of Development Studies, 34 (4), pp. 32-45 Huntington, Samuel. 1993. “The Clash of Civilizations?”, Foreign Affairs, vol. 72, no. 3, Summer Inglehart. R. 2000. " Globalization and Postmodern Values, " The Washington Quarterly, Winter 2000, pp. 215-28. Knack, Stephen, and Philip Keefer. 1997. "Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-Country Investigation." Quarterly Journal of Economics 112 (November): 1251-1288. Jones, Eric L. 1981. The European Miracle, Cambridge: Cambridge University Press. ___________. 1988. Growth Recurring: Economic Change in World History, Oxford: Oxford University Press. Knack, Stephen, and Philip Keefer. 1997. "Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-Country Investigation." Quarterly Journal of Economics 112 (November): 1251-1288. Kuran, Timur. 1997. “Islam and Underdevelopment: An Old Puzzle Revisited,” Journal of Institutional and Theoretical Economics 153: 41–71.
360 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ___________. 2002. “The Islamic Commercial Crisis: Institutional Roots of Economic Underdevelopment in the Middle East,” Los Angeles: USC Center for Law, Economics, and Organization Research Paper No. C0112. Lal, Deepak. 1998. Unintended Consequences: The Impact of Factor Endowments, Culture, and Politics on Long-Run Economic Performance. Cambridge, MA: MIT Press. La Porta, R. 1997. , Trust in Large Organizations, American Economic Review, Papers and Proceedings, Vol. 87 (2). Lewis, Bernard. 1982. The Muslim Discovery of Europe, New York: Norton ___________. 1993. Islam in History (second edition). Chicago: Open Court. Loury, G., (1977), “A Dynamic Theory of Racial Income Differences,” in Women, Minorities, and Employment Discrimination, P. Wallace and A. LeMund, eds., Lexington: Lexington Books. Loury, G., (1981), “Intergenerational Transfers and the Distribution of Earnings,” Econometrica, 49, 843-867. Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Nafissi, Mohammad. 1998. “Reframing Orientalism: Weber and Islam,” in Ralph Schroeder ed. Max Weber, Democracy, and Modernization. New York: St. Martin’s Press. Namenwirth, J. Zvi and Robert Philip Weber. 1987. Dynamics of Culture. London: Unwin
North, Douglas. 1990. Institutions, Institutional Change, and Economic Performance. New York: Cambridge University Press. OECD. 2001. The Wellbeing of Nations: the Role of Human and Social Capital, Paris: OECD. Putnam, Robert. 1992. , Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton. ___________. 2000. Bowling Alone, New York: Simon and Schuster. Putnam, R. with R. Leonardi and R. Nanetti, (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press. Reisman, David. 1990. Theories of Collective Action: Downs, Olson and Hirsch, London: Macmillan Said, Edward. 1978. Orientalism. New York: Pantheon Books. Sherman, Andy L. 1997. The Soul of Development: Biblical Christianity and Economic Transformation in Guatemala, New York: Oxford University Press Temple, Jonathan, and Paul A. Johnson. 1998. "Social Capability and Economic Growth." Quarterly Journal of Economics 113 (August): 965-990 Trompenaars, Fons. 1994. Ruling the Waves of Culture. New York: Irwin. Trompenaars, Fons and Charles Hampden-Turner. 1997. Riding the Waves of Culture: Understanding Cultural Diversity in Business. London: Nicholas Brealey Publishing. Tylor, Edward. 1871. Primitive Culture. London: Muray United Nations Development Program. 2002. Arab Human Development Report. 2002, New York: UNDP.
WEB STRANICE 1. http://www1.worldbank.org/prem/poverty//poverty/scapital/index.htm. Web stranica Svjetske banke o socijalnom kapitalu. 2. http://www.ethnologue.com/ Web stranica na kojoj se mogu nai resursi o jezicima i kulturi. 3. http://www.clearlycultural.com/geert-hofstede-cultural-dimensions. Web stranica koja prezentira Hofstedeove teorije pet dimenzija kulture sa odgovarajuim mapama. 4. Religije:http://islam.org; http://www1.christianity.net/; http://buddhanet.net; http://hindu.org; http://judaism.com; http://www.adherents.com. 5. www.worldvaluessurvey.org Web stranica na kojoj se može nai Pregled svjetskih vrijednosti.
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
361
Jedan od praktinih naina za ocjenu uticaja vlasti na ekonomski rast je komparacija historijskih iskustava dvije vrlo sline zemlje koje se meusobno razlikuju u nainu organizacije vlasti. Historija “hladnog rata” za analizu nudi dva para takvih država - Sjevernu i Južnu Koreju, te Istonu i Zapadnu Njemaku. Nakon završetka Korejskog rata 1953. godine, Sjeverna Koreja i Južna Koreja su bile vrlo sline zemlje. Obje zemlje su bile u ratu jako razorene, imale su slinu obdarenost prirodnim resursima, slian nivo obrazovanja i sline prihode per capita, a uz to, obje zemlje su dijelile zajedniku kulturu i jezik, graenu u trinaestvjekovnoj državotvornoj tradiciji Koreje. Ali, Sjeverna Koreja je pod diktaturom Kim Il Sunga (poslije njegove smrti 1994. godine njegovog sina Kim Il Jonga) otišla na put komunizma, centralnog planiranja i ekonomske izolacije, dok se Južna Koreja opredjelila za relativno slobodnu tržišnu ekonomiju, jaku orijentaciju prema meunarodnoj trgovini i postepeni rast demokracije. Ostvarene ekonomske performanse dvije Koreje su bile veoma razliite. Od 1960. godine je Južna Koreja postala jedna od najbrže rastuih zemalja svijeta, dok je rast Sjeverne Koreje bio razoaravajui. Ona se od 2000. godine susrela sa nedostkom hrane, a zastarjela i neproduktivna industrija je na izdisaju. 2000. godine su prihodi per capita u Južnoj Koreji bili 16 puta vei od prihoda per capita u Sjevernoj Koreji. I dvije Njemake - Istona i Zapadna - su dijelile istu hiljadugodišnju kulturu i historiju, posjedovale sline prirodne resurse i imale slian stepen razorenosti u Drugom svjetskom ratu. Ali, ubrzo nakon rata je Istona Njemaka pristupila Varšavskom paktu i Savjetu za zajedniku ekonomsku saradnju, dok je Zapadna Njemaka postala lanica NATO-a i osniva Evropske ekonomske zajednice. Uz pomo Marshalovog plana je Zapadna Njemaka brzo povratila status jedne od najbogatijih zemalja svijeta. Iako je Istona Njemaka bila jedna od najuspješnijih zemalja komunistikog bloka, ona je za svojim zapadnim susjedom jako zaostajala. Razvojni uspjeh Zapadne Njemake simboliziraju blistavi i snažni MercedesBenz i BMW automobili, dok je simbol razvojnog neuspjeha Istone Njemake bio Trabant, skueni, buni, zagaujui automobil iz plastike i fiberglasa, sa maksimalnom brzinom od 97 kilometara na sat, na kojeg se godinama ekalo u redu za kupovinu. Ogromni kontrasti ekonomski uspješnog Zapada i depresivnog Istoka su 1990. godine srušili Berlinski zid, nakon ega se Istona Njemaka brzo raspala. Kina je, takoer, dobar primjer kako razliite politike mogu uticati na ekonomski rast. 1958. godine je generalni sekretar Komunistike partije Kine Mao Ce Tung lansirao “veliki skok” – paket politika kojima se nastojalo da Kina za samo nekoliko godina dostigne najnaprednije zemlje svijeta. Poljoprivreda je organizirana u okviru velikih komuna, dok je industrija “napustila” tradicionalne oblike organizacije (preduzea) i reorganizirana o oblike “dvorišnih visokih pei”. Ove politike su se ubrzo pokazale kao jako pogrešne. Politiki upravljai komuna su bili nekopetentni, seljaci nisu imali nikakav podsticaj za efikasniji rad, “dvorišne visoke pei” su proizvodile nekvalitetan i neupotrebljiv elik, a izvještaji o radu komuna i industrije su se pretjerano falsificirali. Lokalni monici su izvještavali centralnim vlastima namjesto o ogromnim neuspjesima o velikom poveanju proizvodnje hrane, što je navelo centralne planere da reduciraju površine za sjetvu žitarica i preusmjere 100 miliona seljaka na industrijske projekte i javne radove. Naprimjer, iako su prinosi žetvi od 1958. do 1960. godine
362 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj realno smanjeni za 25%, lokalni monici su izvještavali Peking o udvostruenju proizvodnje. Rezultat je bio katastrofalan. Kina je poveala izvoz žita, što je prouzrokovalo glad, od kojeg je umrlo 30 miliona ljudi.1 Dramatine promjene su se dogodile 1978. godine, kada je Deng Ksijao Ping poeo sprovoditi liberalne reforme. Kolektivizirana zemlja u komunama je iznajmljivana domainstvima, kojima je bilo dozvoljeno prodavati viškove proizvodnje. Vlasti su olabavile sistem centralnog planiranja, smanjile restrikcije za rad privatnih preduzea i kreirale specijalne ekonomske zone, koje su ohrabrivale inostrane investicije. Efekti promjena politika su bili kolosalni - od 1978. do 1998. godine je udio outputa državnih firmi u ukupnom outputu smanjen sa 78% na 27%, ueše vanjske trgovine u GDP-u je poraslo etiri puta, kao i prihod per capita. Rast Kine je jedan od najspektakularnijih primjera brzog rasta u dosadašnjoj humanoj historiji.
SLIKA 13.1. Institucije, organizacije i razvoj POJEDINCI Politiki pojedinci
Ekonomski pojedinci
INSTITUCIJE Politike institucije
Ekonomske institucije
Gornji primjeri pokazuju veliki uticaj vlasti na ekonomski rast. U ovoj glavi razmotriemo neke najvažnije interakcije izmeu vlasti i njenih institucija i ekonomskog rasta. Naime, pojedinci, ekonomske organizacije (firme i tržišta) i politike organizacije (interesne grupe, politike partije i vlasti) su u svakodnevnoj vezi koja kreira i podržava institucije koje odreuju model ekonomskog razvoja (slika 13.1.).2
Uticaj vlasti na ekonomski rast se može povezati preko faktora akumulacije. Vlasti direktno utiu na akumulaciju fizikog kapitala investiranjem u državni kapital (infrastruktura i ceste) ili ORGANIZACIJE indirektno preko budžeta (budžetski deficiti apsorbiraju štednju koja se može investirati u Ekonomski fiziki kapital). One, takoer, igraju ogromnu razvoj ulogu u akumulaciji humanog kapitala, jer Izvor: Borner, Bodmer and Kobler (2004). finansiraju veliki dio obrazovanja i istraživanja; utiu na rast populacije, brzinu tehnološkog progresa (preko fondova za R&D, administracije patenata i licenci i povlastica za inovacije). Vlasti igraju važnu ulogu u ostvarivanaju efikasnosti društva preko poreza, regulacija, zakona, sudstva itd, a država igra veoma znaajnu ulogu u održavanju i korištenju prirodnog kapitala, kao i u proizvodnji i održavanju socijalnog kapitala. Postavljanjem “pravila igre” država utie na ekonomski razvoj, meunarodnu trgovinu, FDI, regionalne politike i ekonomske integracije itd. Država
Tržište i firme
Ovaj izuzetno važan kompleks pitanja, koji se odnosi na ono “šta” država radi, odnosno zašto to država radi ili šta država ne treba da radi, zapoeemo raspravom o ulozi savremene države. Poslije toga pogledaemo najvažnija pitanja institucija i njihove uloge u ekonomskom rastu, pozitivne i negativne uticaje državnih politika na ekonomski rast, te pitanja zašto, u principu, siromašne zemlje imaju loše vlasti.
1 2
Ashton et at. (1984); Chen and Galenson (1969). Borner, Bodmer and Kobler (2004).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
363
13.1. DRŽAVA I NJENA ULOGA U EKONOMIJI U globalizacijskoj literaturi se esto može sresti tvrdnja da živimo u svijetu bez granica, u kojem država više nije važan akter. Ovo nije neki novi pogled, on se prvi put pojavio još prije 200 godina kada se raao industrijski kapitalizam. Savremeni uspon globalizacije je ove poglede znatno pojaao, što traži redefiniranje mjesta i uloge države, odnosno upravljanja (engl. governance). Više od trista godina, tj. od njene pojave sredinom 17 stoljea, je nacionalna država u meunarodnim ekonomskim relacijama bila kljuni igra. Upravljanje svjetskom ekonomijom je bilo zapravo upravljanje odnosima izmeu suverenih nacionalnih država, koje su samostalno regulirale svoje ekonomske sisteme. Iako je u savremenim globalizacijskim trendovima klasina uloga nacionalne države reducirana, proces njene redukcije nije tekao linearno. Država je još uvijek znaajna sila u svjetskoj ekonomiji, a, implicitno ili eksplicitno, država igra važnu ulogu u ekonomskom rastu. U današnjem svijetu, u kojem se stepen meupovezanosti drastino poveao, i u kojem je stvorena mreža nacionalnih vlada, meunarodnih organizacija (UN, IMF, Svjetska banka, WTO) i transnacionalnih organizacija (korporacije, trgovake komore, okolinske grupe, nevladine organizacije), uloga države je postala još znaajnija. Ali, šta se danas podrazumjeva pod pojmom država? Kako se taj pojam mijenjao tokom humane istorije? Ukoliko se žele razumjeti sadašnji trendovi, ova pitanja se moraju razmotriti u historijskom kontekstu. Naime, iako se na državu gleda kao na neku prirodnu instituciju, jer je ona uvijek postojala, ipak je nacionalna država relativno novi fenomen. Svaka država se zasniva na konceptu upravljanja, koje se može definirati kao primjena autoriteta ili distribucija vlasti. U suštini upravljanje se odnosi na pojam poretka ili donošenja odluka. Suprotan pojam upravljanju je anarhija ili odsustvo reda. Ali, autoriteti ili vlasti nisu monolitni i homogeni koncepti, jer se može mjeriti stepenom kontrole moi, što je dosta blizu ideji “uticaja”. Pomou koncepta autoriteta možemo prepoznati tri glavna globalna sistema upravljanja. Prvi sistem se odnosi na hegemoniju jedne sile. Ovaj model ili pax, kao naprimjer pax romana ili pax britannica, vodea sila (ili alijansa sila) koja namee apsolutnu vlast (imperiju) i diktira red mira po svojim uslovima. Koncept pax se razlikuje od pojma mir (engl. peace, arapski selam, hebrejski shalom ili indijski shanti), koji, ustvari, znai druželjubiv mir postignut harmonijom, prijateljstvom i podudarnošu ciljeva. Pax oznaava zakon i red koji je striktno nametnut nekom dominantnom silom. Naprimjer, instrument za pax romana su bile rimske legije, a za pax britannica iz 19. stoljea nadmo britanske mornarice. Drugi sistem je vezan za ravotežu moi. Mo je ograniena meusobno suprotstavljenim silama, pri emu univerzalni arbitar ne postoji. Demokracija je tipian primjer za sistem ravnoteže moi, u kojoj prava jednog igraa prestaju u sudaru sa pravom i prerogativima drugih igraa. U demokratskim sistemima se konflikti rješavaju pravilima majoriteta. Drugi primjer za ravnotežu moi je tržište, kod kojeg sile ponude i potražnje u meusobnoj konfrontaciji postižu ravnotežu, pri emu je krajnji arbitar mehanizam cijena. Trei sistem se odnosi na preureenje distribucije moi. Dobar primjer je federalizam, u kojem su nadležnosti centralne vlasti i lokalnih jedinica (država ili provincija) pažljivo definirane, mada u praksi esto dolazi do preklapanja nadležnosti. Distribuciju moi arbitrira i odreuje pravni sistem, koji se zasniva na ustavu, i koji je kljuni element za prearanžiranje distribucije sistema moi. Predwestphalska Evropa je u ranom periodu moderne ere bila mješavina opadajuih carstava, povlaenja feudalnih gospodarstava i izranjanja klase trgovaca i kapitalistikih preduzetnika, pri emi je crkva, kao jedan od glavnih instrumenata upravljanja evropskim poslovima, i dalje ostala vrlo uticajna. Westphalskom
364 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj poveljom 1648. godine je zaustavljen tridesetogodišnji rat (prvi panevropski rat u evropskoj historiji), te postavljeni temelji za izgradnju poretka koji je baziran na “sistemu država”. Kasnije je ova vrsta globalnog poretka zahvatila itavu planetu i dostigla kulminaciju 1945. godine. Evolucija “Westphalskih principa”, koja je trajala od 1648. do 2000. godine, je promovirala pet osnovnih karakteristika nacionalnih država: x x
x
x
x
Primat suvereniteta. Ovdje se radi o ekvivalentu za najvišu mo, koja je data suverenu ili narodu kao krajnjem vlasniku suvereniteta, koji mogu delegirati mo upravljanja nacionalnim vladama; Važnost kontrole geografske teritorije. Suverenitet nacije se ispoljava preko kontrole geografske teritorije, što je, ustvari, nasljee feudalnih principa “nema zemlje bez vlasnika” po kojim ekonomska i politika mo potie iz zemlje kao osnovnog proizvodnog faktora. Ovaj princip je naroito došao do izraza nakon Berlinskog kongresa, kada su u “jagmi za Afrikom” velike kolonijalne sile podijelile njene terirorije ne obazirajui se na etnike ili historijske injenice; Glavni igrai su nacionalne vlade. Pojava nacionalnih država je vezana sa apsolutnom moi, što je definitivno poslalo u ropotarnicu historije sve predwestphalske aktere moi. Najvei gubitnici su bili feudalni plemii, te papa i katolika crkva. Mo je prešla u ruke izabranih demokratskih vlada, koje su nacionalne ekonomije posmatrale kao nastavak politike promocije nacionalne države; Pojava meunarodnog zakonodavstva baziranog na poveljama i ugovorima sklopljenim izmeu suverenih država. Kako su se meunarodne aktivnosti u 18. i 19. stoljeu intenzivirale, to je obim meunarodnog zakonodavstva rastao, bilo na osnovu ugovora izmeu suverenih država, bilo na osnovu zakona o univerzalnim vrijednostima (ljudska prava i slobode itd.); Rat je priznat kao instrument za rješavanje meunarodnih odnosa. uvene Clausewitzeve rijei “rat je nastavak politike drugim sredstvima” su postale logini nastavak primata suvereniteta, a “rat po pravilima ženevske konvencije” legitimno sredstvo za rješavanje teških sporova.
Nakon potpisivanja Westphalske povelje su se granice nacionalnih država kontinuirano mijenjale, ponekad miroljubivo i postepeno, ali naješe nasilno i revolucionarno. Pri tome se može uoiti nekoliko faza:3 x x x x x
krajem 18. stoljea su amerika i francuska revolucija kreirale potpuno nove politike strukture, koje su imale ogroman uticaj na dalje politike promjene; sredinom 19. stoljea su ujedinjenjem slobodnih gradova-država stvorene, prvo, moderna Njemaka, a zatim i Italija; u prvoj polovini 20. stoljea je svjetska geopolitika mapa drastino izmjenjena, posebno nakon raanja boljševikog carstva nakon završetka dva svjetska rata; ogromni valovi dekolonizacije koji su 1960s preplavili Afriku i Aziju, su stvorili veliku grupu novih nacionalnih država; kolapsom bivšeg SSSR-a 1982. godine i raspadom SFRJ 1991. godine je došlo do stvaranja velikog broja nezavisnih država.
Kao posljedica gornjih dogaaja je sredinom jula 2006. godine broj nacionalnih država strmoglavo narastao na 192 (mapa 13.1.). Ali, to nije kraj. Jedna od karakteristika današnjeg svijeta su tenzije koje se stvaraju izmeu nacija, država i nacionalizma. Ali, ini se da je danas sve više “nacija bez država”.4 Prisutne tenzije u prvim godinama 21. stoljea nas podsjeaju na taj problem.
3 4
Valaskakis (2001). Guibernau (1999).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
365
Mapa 13.1. Politika mapa svijeta, juni 2006. godine
Izvor: http://www.lib.utexas.edu/maps/world_maps/world_pol_2006.pdf
Sadašnja globalizacija je, bez sumnje, najvažniji aspekt savremene faze naina organiziranja nacionalnih država. Danas smo svjedoci uspona transnacionalnih korporacija, koje nameu globalnu proizvodnju, koja forsira i ubrzava prekogranino kretanje skoro svih proizvodnih faktora, ukljuujui preduzetnike, neobueni i obueni rad, finansijski i realni kapital i, prije svega, tehnologiju. Stare teorije komparativnih prednosti, koje su se bazirale na nemobilnim faktorima proizvodnje prepuštaju mjesto novim teorijama dinamikih komparativnih prednosti, koje su fleksibilne, pomjerljive i osjetljive na ekonomske politike. Druga važna karakteristika savremene globalizacije je njen asimetrini i neravnomjerni geografski karakter, koji kreira pobjednike i gubitnike i ugrožava socijalno tkivo mnogih zemalja i stvara velike razlike u prihodima, koje zatim kompliciraju probleme raspodjele prihoda i u okviru nacije i izmeu država. Zato se kod procjene efekata globalizacije na ulogu vlasti i država naroita pažnja mora posvetiti smanjivanju kapaciteta nacionalnih vlada za donošenje politika i smanjivanje politikog legitimiteta nacionalnih vlada. Dosta faktora utie na redukciju uloge klasine westphalske države (slika 13.2.). Narasla mo TNC polako pomjera težište donošenja odluka sa politike sfere na ekonomsku sferu, pa se sve više politikih odluka donosi pod pritiskom tržišnih sila. Odnos u ekonomskoj snazi kompanija i vlada (mjeren godišnjim obimom prodaja, odnosno visinom budžeta) se pomjera u korist korporacija. Naprimjer, krajem 2000. godine, od 100 najveih ekonomskih entiteta 52 entita su bile korporacije, a 48 entiteta države. Osim toga, mnoge lanice UN su mikrodržave, suverene samo na papiru i vrlo ranjive na meunarodne finansijske tokove. Stvaranje meuvladinih organizacija kao što su UN, EU, OECD, WTO je preusmjerilo jedan dio moi originalnih Westphalskih država ka supranacionalnim entitetima. Dogovorena globalna jurisdikcija tih entiteta ograniava kapacitete pojedinih nacionalnih vlada u donošenju mnogih odluka. Danas su mnogi izazovi sa kojima su se borile nacionalne države postali globalni. Stara izreka “misli globalno, djeluj lokalno”, elokventni slogan iz 1980s, izgleda da više ne vrijedi, jer se u mnogim podrujima zamjenjuje
366 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj novim sloganom “misli globalno, djeluj globalno”.5 Globalni mediji esto dovode u pitanje legitimnost politika nekih vlada, jer su ljudska prava i meunarodna pravila postala jako oružje u kreiranju globalnog mnjenja, što pokazuju primjeri Bosne i Hercegovine, Kosova, Haškog tribunala, Iraka, Sjeverne Koreje itd.
SLIKA 13.2. Model savremenog svjetskog ekonomskog sistema MEUNARODNE INTERVLADINE INSTITUCIJE
Meunarodne neprofitne nevladine organizacije
REGIONALNE INTERVLADINE INSTITUCIJE
Meunarodni preduzetniki sektor
NACIONALNA DRŽAVA Lokalne neprofitne nevladine organizacije
Domai preduzetniki sektor
INSTITUCIJE LOKALNIH VLASI
Izvor: Gerši (2003).
U susretu sa rastuom globalnom meuzavisnosti država i nesposobnosti Westphalskog poretka da sprijei Drugi svjetski rat, svjetska zajednica se okrenula multilateralizmu i multilateralnim organizacijama kao nainu za rješavanje globalnih problema. U tu svrhu su formirane brojne regionalne i globalne organizacije kao što su multilateralne intervladine organizacije, iji su lanovi suverene vlade; nevladine organizacije, iji su lanovi ljudi iz privatnog sektora i hibridne organizacije sa privatnim i javnim elementima pomješanim na razliite naine. Dalja razmatranja savremene uloge države koncentriraemo na etiri klasine uloge države: (i) – države kao “kontejnera” karakteristinih institucija i praksi; (ii) – države kao regulatora specifinih podruja politika, gledano kroz prizmu globalizacije; (iii) – države kao konkurenta na svjetskom tržištu država i (iv) – države kao saradnika, angažirane u bilateralnim i multilateralnim aranžmanima sa drugim državama.
Država kao kontejner Sve ekonomske aktivnosti su ugraene u šire kulturološke strukture i obiaje, koji utiu na ekonomski rast. Pri tome je nacionalna država jedan od primarnih “kontejnera” koji drži na okupu njene kulturološke strukture i obiaje, tj. “nain obavljanja stvari”. Termin “kontejner” ovdje ne treba shvatiti u bukvalnom smislu. Mi ga ovdje upotrebljavamo kao metaforu za objašnjavanje ideje da je nacionalna država jedan od glavnih naina zajednikog povezivanja institucija i obiaja. Takoer, treba razumjeti i to da “kontejneri” nisu hermetiki zatvoreni prema vanjskom svijetu, nego da su do nekog odreenog stepena propusni.6
5 6
Hirst and Thompson (1999). Dicken (2004).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
367
U prethodnoj glavi smo vidjeli da, posmatrano sa ekonomske perspektive, kultura varira od zemlje do zemlje, pri emu smo posebno akcentirali nacionalne razliitosti u kulturološkim karakteristikama i kulturološkim orijentacijama. Te razlike su posebno uoljive ako pogledamo kako su konstituirane razliitosti kapitalizma u tri vodee ekonomske nacije svijeta. Tokom vremena i pod specifinim historijskim okolnostima su neka društva u okviru univerzalne ideologije kapitalizma razvila specifine naine organiziranja svojih ekonomija. Iako se kapitalizam može odvijati na mnogo razliitih naina, ipak se sve njegove pojedinane forme mogu grupirati u nekoliko karakteristinih modela. Sa aspekta savremene ekonomske prakse, uoavaju se jasne razlike izmeu neoliberalnog tržišnog kapitalizma, iji su vodei predstavnici SAD i Velika Britanija, socijalno-tržišnog kapitalizma, kojeg upražnjavaju Njemaka, skandinavske države i mnoge evropske zemlje i razvojnog kapitalizma, iji su predstavnici Japan, Južna Koreja, Tajvan, Singapur i mnoge druge južnoazijske države (tabela 13.1.).
TABELA 13.1. Tri glavne razliice modernog kapitalizma Dominirajua ideologija Politike institucije
Ekonomske institucije
SAD model Liberalizam slobodnog preduzetništva Liberalna demokracija Podijeljene vlade Liberalizam interesnih grupa Decentralizirano, otvoreno tržište Nekoncentrirano fluidno tržište kapitala Antitrustna tradicija
Njemaki model
Japanski model
Socijalno partnerstvo
Tehnonacionalizam
Socijalna demokracija Slaba birokracija Korporacijski legitimitet Organizirano tržište Povezivanje firmi Na bankama usmjereno tržište kapitala Malo kartelizirano tržište
Razvojna demokracija Jaka birokracija Reciprocitet izmeu države i firmi Voeno, zatvoreno ravasto tržište Na bankama usmjereno tržište kapitala Tijesne business mreže Karteli u naprednim industrijama
Izvor: Doremus et al. (1998).
Suština razlika se nalazi u konceptima “prave uloge” države u reguliranju ekonomije. U neoliberalnom tržišnom kapitalizmu za reguliranje ekonomskih aspekata se koriste tržišni mehanizmi; individalizam je dominantna kategorija, preovladavaju kratkoroni business ciljevi, a država ne želi da strategijski planira ekonomiju. Dominanta filozofija je “vrijednost dioniara”, koja zagovara maksimalne povrate vlasnicima kapitala. U socijalno-tržišnom kapitalizmu više pažnje se posveuje saradnji izmeu razliitih aktera u ekonomiji, uz širu identifikaciju “dioniara” u odnosu na vlasnike kapitala. U razvojnom kapitalizmu država igra mnogo znaajniju ulogu, posebno na podrujima industrijskih politika i meunarodne konkurentnosti.
Država kao regulator Bez obzira na nain i dubinu integriranja u globalni svijet, kao i na ulogu faktora kao što su kultura i socijalno-ekonomski sistem, nacionalna država u nacionalnoj ekonomiji obavlja dvije kljune uloge – sistemsku i operativnu.7 U okviru sistemske uloge država uspostavlja, nadzire i upravlja vlastiti ekonomski sistem, te rješava suprotnosti koje nastaju unutra njega. Operativna uloga države se odnosi na djelovanje sistema kao takvog i na obim do kojeg država intervenira u rad pojedinih tržišta (rada, kapitala, roba itd). Veina analiza uloge države u nacionalnoj ekonomiji se odnosi na njenu kljunu ulogu u razvoju ekonomije, bez obzira da li se radi o državama koje se zaklinju na mehanizme slobodnog tržišta ili o
7
Dunning (1999).
368 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj državama koje su sklone estim intervencijama.8 Po Michaelu Porteru, kljune uloge neke države su: (i) postizanje makroekonomske i politike stabilnosti, (ii) – poboljšanje opih mikroekonomskih sposobnosti ekonomije, (iii) – uspostavljanje cjelovitih mikroekonomskih pravila i podsticaja za razvoj konkurentske okoline koja usmjerava ekonomiju na rast produktivnosti i (iv) - oblikovanje dugoronog ekonomskog programa promjena koji aktivira državu, preduzea, institucije i državljane. Guru marketinga Philip Kotler smatra da država jako utie na svakodnevne poslovne i line odluke ekonomskih subjekata mjerama na podruju fizike i socijalne infrastrukture, fiskalne i monetarne politike, trgovinske politike itd.9
SLIKA 13.3. Kljune politike nacionalne države u globalizaciji Globalizacija “MIKRO” EKONOMSKA POLITIKA Politika Politika konkurencije preduzet. clustera Politika stranih ulaganja
Upravljanje preduzeima Globalizacija
Globalizacija
Trgovinska politika
Druge “mikro” politike
“MAKRO” EKONOMSKA POLITIKA
Monetarna politika
Fiskalna politika
Socijalna politika
INSTITUCIJE I INFRASTRUKTURA Globalizacija
Izvor: Gerši (2003).
Iako se države meusobno jako razlikuju, ipak se mogu uoiti neke pravilnosti u osnovnim politikim stavovima, koje reflektiraju vrstu kulturnih, socijalnih i politikih struktura, institucija i obiaja u kojima je država ugraena. Precizna mješavina politika koje donosi država zavisi od mnogih faktora kao što su: x
x x
8 9
Nacionalne politike i kulturne kompleksnosti i snage institucija i interesnih grupa. Generalno, konzervativne vlade su manje sklone da primjenjuju intervencionistike politike nego liberalne ili socijalistike vlade. Naravno da mnogo zavisi i od snage institucija i interesnih grupa u nacionalnoj ekonomiji kao što su business i finansijske grupe, sindikati, okolinske grupe, odreene forme centraliziranih ili federalnih politikih struktura itd. Posebno znaajan faktor je stepen konsenzusa ili konflikta izmeu institucija i interesnih grupa. Veliine nacionalne ekonomije, posebno domaeg tržišta. Ovo je posebno relevantno za trgovinske politike: što je domae tržište vee, to su eksterne trgovinske relacije manje važne. Nacionalne obdarenosti fizikim i humanim resursima. Mala obdarenost resursima prouzrokuje uvoz esencijalnih materijala, za koje treba obezbijediti potrebna sredstva, dok visoka obdarenost
Porter (2000). Kotler at al. (1997).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
x
369
pojedinim vrstama sirovina i materijala može stvoriti i negativne efekte (holanska bolest). Takoer veliina, sastav i nivo obuke nacionalne radne snage može uticati na vrstu primjenjenih politika. Relativne pozicije nacije u svjetskoj ekonomiji, ukljuujui njen nivo ekonomskog razvoja i stepen industrijalizacije. Stepen “sloboda” nacije jako zavisi od njene pozicije u svjetskoj ekonomiji, a posebno od širenja njene zavisnosti od eksterne trgovine i investicija. Takoer, i vrsta industrije i trgovinskih politika mogu uticati na vrstu upotrijebljenih politika .
U analizi odnosa savremene države, globalnih integracijskih sila i regulacijske uloge države koristiemo analitiki okvir djelovanja razliitih politika nacionalne države u globalnoj svjetskoj ekonomiji (slika 13.3.). 10 U tom se okviru u globalnom okruženju odvijaju aktivnosti države u uzajamnom sadejstvu tri grupe politika: makroekonomskih politika (monetarna politika, fiskalna politika i socijalna politika), mikroekonomskih politika (trgovinska politika, politika stranih ulaganja i industrijska politika) i politika razvoja institucija i infrastrukture (dodatak 13a). Pri tome se industrijska politika može posmatrati i kao politika razvoja preduzetnikih clustera, i kao politika upravljanja (engl. governance) preduzetnikim sektorom.
Država kao konkurent Da li države konkuriraju meusobno? Da li je korektno tvrditi da nacije meusobno konkuriraju na isti nain kao što firme konkuriraju sa drugim firmama? Uprkos mišljenju gurua meunarodne ekonomije Paula Krugmana da je sama ideja o “konkurentnosti države opasna opsesija”11, ipak se ogromna veina ekonomista slaže da se transformacija nacionalne države u “konkurentsku državu” nalazi u srcu politike globalizacije”.12 Angažiranje u ekonomskoj konkurenciji je manifestacija upražnjavanja “soft” moi države. Vladini izvještaji, novinski lanci, televizijske emisije i knjige u svim zemljama svijeta su danas puni izvještaja i imaginacije konkurentske bitke izmeu država za što vei komad globalne ekonomske pite. Razliiti pristupi su proizveli mnoge definicije konkurentnosti. Neki istraživai su se usmjerili na resursnu stranu ekonomske konkurentnosti, drugi na efikasnost organizacijskih procesa, a trei na konkurentske performanse. Neki ekonomisti gledaju na konkurentnost kao na “generalno blagostanje”, dok faktore, ukljuujui i pitanja trgovine, posmatraju kao glavne izvore konkurentnosti.13 Konkurentnost nacija, kao i korporacija, je i odreena i uslovljena efikasnošu nacionalnih ekonomskih politika, dok se uloga državnih vlada vidi u obezbjeivanju potrebnih uslova za ulazak na tržište. Konkurentnost odražava sposobnost nacije da osigura viši standard života za svoje graane. Ultimativni cilj države je maksimiziranje funkcije socijalnog blagostanja u koju su ukljueni prihodi, socijalni uslovi i ouvanje okoline. I meunarodne organizacije su jako aktivne u definiranju konkurentnosti. Konkurentnost je "stepen do kojeg neka zemlja, pod uslovima slobodne trgovine i fer tržišnih uslova može proizvoditi robe i usluge koje zadovoljavaju test meunarodnog tržišta, uz simultano održavanje i širenje realnih prihoda svojih ljudi na dugi rok“.14 Ne postoji neka jedinstvena teorija kojom se može objasniti konkurentnost neke nacije. Michael Porter posmatra aspekte koji su esto “udruženi” sa konkurentnošu: obdarenost prirodnim resursima, jeftin i obilan rad, superiorne management sposobnosti, državne politike (makroekonomske,
10 11 12 13 14
Gerši (2003). Krugman (1994). Cerny (1991). Buckley et al. (1990); Hatzichronoglou (1996); Kitzmantel (1995); Thurow (1992); Fagerberg (1996). OECD (1996).
370 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj industrijske, trgovinske), ali zakljuuje da nijedan od tih aspekta ne pruža zadovoljavajue objašnjenje, jer na konkurentnost djeluje mnogo širi i kompleksniji set sila.15 Porterova analiza konkurentskih prednosti nacija (dodatak 13b) je izazvala veliku pažnju. Njegove recepte su prihvatile mnoge zemlje, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou. Ali, koncept je doživio i brojne kritike, kako zbog redukcionistikog pristupa izuzetne kompleksnosti u jednostavni etvorougaoni konkurentski dijamant, potcjenjene uloge države, kao i zanemarivanja uticaja transnacionalizacije business aktivnosti.16 Porterove ideje su inspirirale mnoge ekonomiste, posebno iz podruja meunarodnog businessa, da razviju vlastite koncepte konkurentnosti (boks 13.1.)
Boks 13.1. Konkurentnost gledana oima business ekonomista Konkurentnost je relativna mo koja je potrebna da se pobijedi u konkurenciji sa industrijskim rivalima. Konkurentnost zemlje je granica do koje je neka zemlja sposobna da generira bogatstvo, mjereno u odnosu na druge zemlje, na svjetskom tržištu. Ako neka zemlja želi da bude konkurentna, ona mora kreirati i održavati domae i meunarodno konkurentsko okruženje koje favorizira business operacije i produktivnost u jednoj ili više industrija.
SLIKA 13.4. Faktori konkurentnosti Determinante konkurentnosti zemlje
Determinante konkurentnosti na nivou zemlje
Determinante na nivou zemlje a k liti Po
Determinante na nivou individue
Konkurentnost zemlje
Produktivnost
Ekonomsko zdravlje
Pr a
vn a
ok oli
na
Konkurentnost zemlje
Determinante na nivou industrije
Nauka, obrazovanje i inovacije So cij al na
Determinante na nivou firme
a in ol ok
Finansije
Produktivnost Ekonomski rast i stabilnost ok oli na
Internacionalizacija
ro ltu Ku
a šk lo
a in ol ok
Konkurentnosti neke zemlje naroito doprinose politike vlasti, nacionalne vrijednosti, nacionalna kultura, ekonomske strukture, ekonomske i vladine institucije i nacionalna historija. U meunarodnim business operacijama nacije postaju sve uticajnije, a veina vlada ima institucije koje promoviraju ekonomski razvoj i marketiraju svoje konkurentske faktore, posebno prema TNC. Zemlja može poboljšati svoju konkurentnost ako povea svoje produktivne sposobnosti na nivou zemlje, na nivou industrije, na nivou firme i na nivou pojedinaca (slika 13.4.). Faktori (engl. fundamentals) na nivou zemlje obuhvataju: (i) - nauku, obrazovanje i inovacije; (ii) - ekonomsko zdravlje, (iii) – finansije i (iv) – internacionalizaciju. Zemlje promoviraju tehnološke inovacije uspostavljanjem odgovarajuih institucija u cilju razvoja bazinih naunih sposobnosti i R&D, podrške obrazovnim institucijama koje istražuju, ue i podupiru ekonomski razvoj, te podržavaju tehnološke inovacije preko odgovarajuih politika. Postizanje ekonomskog zdravlja je, takoer, vrlo važan faktor. U tom cilju zemlje pokušavaju da razviju potencijal za održivi ekonomski rast kreiranjem odgovarajuih politika koje promoviraju investicije, potrošnju, rast realnih prihoda, performanse uslužnih i proizvodnih sektora i razvoj infrastrukture. Esencijalno, one promoviraju potrošnju, investicije, državnu potrošnju i neto izvoz u cilju da izgrade ekonomsku stabilnost koja favorizira meunarodni ekonomski rast. Zemlje pokušavaju izgraditi finansijski sektor koji e omoguiti inostrane investicije. U tom cilju se naješe upotrebljavaju politike managementa kursa lokalne valute (aprecijacija ili deprecijacija), promocija solventnosti
15 16
Porter (1990). Dicken (2007); Dunning (1992).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
371
bankarskog sistema i management odgovarajueg nivoa kratkoronih eksternih dugova. Internacionalizacija se odnosi na granicu do koje zemlja participira u meunarodnoj trgovini i investicijama. Promocija internacionalizacije se vrši stvaranjem pozitivne trgovinske bilanse, uspostavljanjem funkcionirajueg sistema deviznih kurseva, privlaenjem finansijskih i direktnih investicija, održavanjem visokih deviznih rezervi zemlje i promoviranjem ekonomske i kulturološke otvorenosti. Pri tome se otvorenost odnosi na lakou prekograninih tokova resursa, roba, usluga, ljudi, rada, tehnologije, informacija i kapitala. Poboljšanje konkurentnosti na nivou industrije je vezano za poboljšanje etiri široka atributa nacionalnih prednosti. Prvi se odnosi na faktore, tj. poziciju nacije u faktorima proizvodnje, ukljuujui rad, kapital, zemlju i prirodne resurse, kao i poziciju nacije u sofisticiranijim faktorima kao što su obuena radna snaga, nauna baza, infrastruktura i informacije. Drugi atribut je vezan na uslove potražnje, tj. na prirodu tržišta potražnje za industrijske proizvode i usluge. Trei atribut su odgovarajue i podržavajue industrije, koji se odnosi na prisustvo i podršku nacionalnih dobavljaa ili drugih povezanih industrija, kao i na prisustvo razvijenih clustera i zrelih cluster inicijativa. I najzad, etvrti atribut se odnosi na rivalstvo i business praksu, tj. na prirodu domaeg rivalstva, na uslove pod kojima je business organiziran i izvršavan. Konkurentnost na nivou firmi se odnosi prvenstveno na razlike u strategijama, principima ili pristupima domaih firmi u odnosu na firme iz drugih zemalja, tehnološke inovacije i principe organizacije. Konkurentnost na nivou pojedinaca se odnosi na ljude ili humane resurse povezane sa konkurentnosti zemlje, i to radnika, preduzetnika, managera, inženjera, edukatora, politiara i uzajamnog dejstva determinanti etiri nivoa konkurentnosti. Uloga države u jaanju konkurentnosti je nezaobilazna. Naime, država može uticati na konkurentnost oblikovanjem odgovarajuih politika i posebnim intervencijama, liberalizacijom trgovine i prilagoavanjem deviznih kurseva. Vrlo važna uloga države je u donošenju industrijskih politika, tj. svih formi koordiniranih državnih intervencija koje promoviraju industrijski razvoj, kao što su zaštita uvoza, finansijske povlastice, regulatorne promjene, politike obuke i infrastrukture itd. Država može odigrati podržavajuu ulogu u jaanju nacionalne konkurentnosti ukoliko naglašava infrastrukturu konkurentnosti, striktno forsira proizvodne, sigurnosne i okolinske standarde, deregulira konkurenciju, usvoji svoje vlastite antitrustne politike i poveava ciljeve koje vode ka održivim investicijama Adaptirano prema: Shenkar and Yadong (2006).
Država kao saradnik i proliferator regionalnih aranžmana Dok postoje brojne kontroverze oko pitanja da li zemlje meuusobno konkuriraju ili ne, to ne postoje sumnje o tome da države sarauju sa drugim državama u cilju postizanja specifinih ekonomskih ciljeva ili poveanja blagostanja. Ova saradnja može imati mnoge oblike, od kojih se, na ovom mjestu, bavimo samo tendencijama razvoja politiko-ekonomskih relacija izmeu veeg broja država na regionalnom nivou. Naime, regionalizam je jedna od najvažnijih karakteristika savremene globalne ekonomije, ali i nije neki novi fenomen. U ovoj sekciji baviemo se generalnim trendovima i procesima regionalizacije, dok su najvažniji modeli regionalizma, te najvažnija regionalna povezivanja, prikazana u dodatku 13c. Uprkos raširenom uvjerenju da su regionalni blokovi relativno nov fenomen, oni su, de facto, bili važna karakteristika globalne ekonomske scene još u 19. stoljeu. Meutim, od tada se njihova osnova i priroda mijenjala. Danas se mogu identificirati etiri vala regionalizma:17 x
17
U drugoj polovini 19. stoljea je sklopljen veliki broj trgovakih sporazuma, posebno regionalnih trgovinskih blokova u Evropi. Najklasiniji primjeri su njemaki Zollverein, koji je stvorio zajedniko njemako tržište, te njemaka trgovinska unija sa austrougarskim državama i nekoliko nordijskih država. Velika Britanija je u prvoj deceniji 20. stoljea zakljuila bilateralne trgovinske aranžmane sa 46 država, Njemaka sa 30 zemalja, a Francuska sa 20 zemalja;
Mansfield and Milner (1999).
372 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x
x
Poslije razarajuih efekata Prvog svjetskog rata došlo je do novog vala regionalnih aranžmana, ali u diskriminatorskoj formi. Neki su bili kreirani da konsolidiraju snagu kolonijalnih carstava, kao, naprimjer, carinska unija izmeu Francuske i njenih kolonija 1928. godine i Commonwealth sistem preferencijala, kojeg je Velika Britanija uspostavila 1932. godine. SAD su sredinom 1930s zakljuile preko 20 bilateralnih trgovinskih aranžmana, uglavnom sa zemljama Latinske Amerike. Nakon Drugog svjetskog rata mogu se uoiti dva, dosta razliita vala regionalizma. Prvi se odvijao kasnih 1950s i tokom 1970s, kada su osnovane EEC, EFTA, CMEA. Drugi val je donio veliki broj regionalnih trgovinskih blokova izmeu zemalja u razvoju, koji su nastali kao rezultat dekolonizacije, hladnog rata i multilateralnog trgovinskog okvira.
Broj regionalnih trgovinskih sporazuma (RTAs)
SLIKA 13.5. Rast preferencijalnih trgovinskih aranžmana, 1958-2004
RTAs na snazi februara 2005, godina stupanja na snagu (lijeva skala) i kumulativno (desna skala)
Robe
Usluge
Pristup
Kumulativ
Izvor: Crawford and Fiorentino (2005).
Iako se države meusobno jako razlikuju, ipak se u osnovnim politikim stavovima mogu uoiti neke pravilnosti, koje reflektiraju vrstu kulturnih, socijalnih i politikih struktura, institucija i obiaja u kojima je država ugraena. Precizna mješavina politika koje usvaja država zavisi od mnogih faktora kao što su:18 x
x
18
Nacionalne politike i kulturne kompleksnosti i snage institucija i interesnih grupa. Generalno, konzervativne vlade su manje sklone da primjenjuju intervencionistike politike nego liberalne ili socijalistike vlade. Naravno da mnogo zavisi i od snage institucija i interesnih grupa u nacionalnoj ekonomiji kao što su business i finansijske grupe, sindikati, okolinske grupe, odreene forme centraliziranih ili federalnih politikih struktura itd. Posebno znaajan faktor je stepen konsenzusa ili konflikta izmeu institucija i interesnih grupa. Veliine nacionalne ekonomije, posebno domaeg tržišta. Ovo je posebno relevantno za trgovinske politike: što je vee domae tržište, to su manje važne eksterne trgovinske relacije.
Dicken (2004).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
x
x
373
Nacionalne obdarenost fizikim i humanim resursima. Mala obdarenost resursima prouzrokuje uvoz esencijalnih materijala, za koje treba obezbijediti potrebna sredstva, dok visoka obdarenost pojedinim vrstama sirovina i materijala može stvoriti i negativne efekte (holanska bolest). Takoer veliina, sastav i nivo obuke nacionalne radne snage može uticati na vrstu primjenjenih politika. Relativne pozicije nacije u svjetskoj ekonomiji, ukljuujui njen nivo ekonomskog razvoja i stepen industrijalizacije. Stepen “sloboda” nacije jako zavisi od njene pozicije u svjetskoj ekonomiji, a posebno od širenja njene zavisnosti od eksterne trgovine i investicija. Takoer, vrsta industrije i vrsta trgovinskih politika mogu uticati na vrstu upotrijebljenih politika .
U analizi odnosa savremene države, globalnih integracijskih sila i regulacijske uloge države koristiemo analitiki okvir djelovanja razliitih politika nacionalne države u globalnoj svjetskoj ekonomiji (slika 13.3.). 19 U njemu se u globalnom okruženju odvijaju aktivnosti države u uzajamnom sadejsvu tri grupe politika: makroekonomskih politika (monetarna politika, fiskalna politika i socijalna politika), mikroekonomskih politika (trgovinska politika, politika stranih ulaganja i industrijska politika) i politika razvoja institucija i infrastrukture (dodatak 13a). Pri tome se industrijska politika može posmatrati i kao politika razvoja preduzetnikih clustera, i kao politika upravljanja (engl. governance) preduzetnikim sektorom.
13.2. INSTITUCIJE I EKONOMSKI RAST Važnost institucija Objašnjavanje uzroka velikih razlika u prihodima izmeu najbogatijih i najsiromašnijih država svijeta je jedno od velikih i intrigantnih pitanja koje mui razvojne ekonomiste. Mnogi misle da danas uope ne znamo kako smanjiti ovaj ogroman jaz i sagledati naine kako se mogu siromašne zemlje približiti bogatim.20 Za traženje mogueg odgovora je potrebno pogledati na tri savremene ekonomske misli. Prvo, postoji duga i prilino etabilirana teorijska linija koja zagovara nadmonost geografije. Po zagovornicima ove misli, geografija je kljuna determinanta klime i obdarenosti prirodnim resursima, koja može odigrati fundamentalnu ulogu u pojavi i širenju bolesti, visini transportnih troškova i granicama širenja difuzije tehnologije iz najnaprednijih zemalja. Ona takoer utie na agrarnu produktivnost i kvalitet humanih resursa. Nedavna obimna istraživanja su nastavila tradiciju ovog pravca ekonomske misli.21 Drugi pogled naglašava ulogu meunarodne trgovine kao pogonske sile za promjenu produktivnosti i rasta prihoda. Ovaj integrirajui pogled se odnosi na participaciju neke zemlje u velikoj globalnoj ekonomiji (kao i smetnje za uestvovanje u njoj), te ulogu trgovine u jaanju ekonomske konvergence izmeu bogatih i siromašnih regija svijeta. Globalizacijska debata u velikoj mjeri potvruje dominaciju ovog pogleda. Trei pogled je usmjeren na institucije, posebno na ulogu imovinskih prava i ulogu zakona. Po zagovornicima ovog pogleda, pravila igre u nekom društvu su definirana preovladajuim eksplicitnim i impicitnim normama ponašanja i njegovoj sposobnosti da kreira odgovarajue povlastice za poželjno ekonomsko ponašanje. Ovaj pogled je najtjesnije povezan sa nobelovcem Douglassom Northom, ocem nove institucionalne ekonomije, i testiran je u brojnim ekonometrijskim studijama. 19 20 21
Gerši (2003). Easterly (2001). Sachs (2001); Diamond (1997).
374 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 13.6. Glavne determinante prihoda Nivo prihoda Im
Po
i ns
ka
Zd r a vl
je p
opu lac
ije i
agr arn ap rod u kt i vn
ost
tre ba za pra dobr im v ai Efikasnost i Potražnja za stranim ulo instit uc diseminacija g az ijam robama i uslugama ak tehnologije a on a Otvorenost i transparentnost Institucije Integracija Kapacitet za trgovinu šta e trži d tucij o ti s t si i in nos r u e j s l e a dni r Ud Priro ov
Ideja da samo jedan ili svi navedeni pogledi, odnosno determinante rasta, mogu adekvatno objasniti velike razlike u nivou prihoda izmeu zemalja, se na prvi pogled ini besmislenom. Ali, ako se uporede rezultati uticaja pojedinanih determinanti na rast, može se doi do frapantnih zakljuaka. Dani Rodrik je regresijskim analizama odnosa tri navedene determinante rasta i GDP-a per capita pokazao da uticaj kvaliteta institucija na ekonomski rast prevazilazi uticaje ostale dvije determinante.22
Analitiki okvir za analizu odnosa geografije, trgovine i institucija je prikazan na slici 13.6. Izvor: Rodrik and Subramanian (2003). Iz kompleksne mreže uzronosti odnosa tri osnovne determinante i prihoda neke zemlje se može uoiti da je geografija jedina varijabila koja se može tretirati kao egzogena ili koja nije uslovljena prihodom. Geografija može djelovati na prihod direktno (ona odreuje agrarnu produktivnost) kao i indirektno, preko svog uticaja na granice integracije tržišta ili na kvalitet institucija. Izmeu integracije trgovine i institucija uzronost je obostrana. Integracija može poveati prihode, ali i trgovina je rezultat poveane produktivnosti ekonomije. I dok bolje institucije i bolja zaštita imovinskih prava poveavaju investicije i “hrane” tehnološki proges, tj. poveavaju nivoe prihoda, bolje institucije mogu biti i rezultat ekonomskog razvoja, i to ne samo zbog toga što se potrebe za boljim institucijama poveavaju kako zemlja i njeni graani postaju bogatiji. Geografija
Institucije: definicija i vrste Definicije U današnjem svijetu institucije, “ljudski smišljena ogranienja koja oblikuju humanu interakciju”23 odreuju formalna pravila i neformalne konvencije ili norme ponašanja, kao i njihove glavne karakteristike. Formalne institucije su uspostavljene na tri nivoa (slika 13.7.). Na prvom nivou su fundamentalna pravila koja se izvode iz osnovnih ljudskih prava i koja poivaju na ustavu zemlje. Na drugom nivou se nalaze pravni sistem, koji sadrži zakone o vlasništvu i ugovorima, kao i pravila o strukturi države i procesima donošenja politikih odluka. Politike institucije ovog nivoa odreuju stepen demokratinosti, odnosno autarhinosti države. Fundamentalna pravila prvog nivoa i pravni sistem drugog nivoa konstituiraju institucionalnu okolinu. Na treem nivou se nalaze pojedinci i organizacije koje ulaze u meusobne kontakte ili institucionalne aranžmane kojima koordiniraju svoje aktivnosti. Vrijednost aranžmana izmeu pojedinca ili organizacija zavisi od kvaliteta institucionalnog okruženja. Institucije su neophodne za dobro funkcioniranje tržišta. Prvo, fakt oskudice ini neophodnim institucije koje se odnose na imovinska prava. U raju izobilja i bezkonfliktne atmosfere institucije nisu potrebne. Ali, u svijetu oskudica u kojem nisu uspostavljena imovinska prava “razmjena” se ekskluzivno vrši preko sukoba
22 23
Rodrik, Subramanian and Trebbi ( 2002). North (1990).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
375
u kojima preživljavaju najjai. Ili, ako su uspostavljena imovinska prava, ali bez snage ugovora, normalne tržišne transakcije se nee dešavati, iako su one mogue. Drugo, kako tržišta nisu savršena, to se dešavaju ili njihovi neuspjesi, ili djelovanje takvih tržišta vodi do socijalno neželjenih rezultata. I eksternaliteti koje koristi neki uesnik na tržištu da bi ostvario koristi ili proizveo INSTITUCIONALNA troškove drugim uesnicima, mogu biti jedan od izvora OKOLINA neuspjeha tržišta. Institucije kao što su, naprimjer, odreivanje imovinskih prava, internaliziraju takve INSTITUCIONALNI ARANŽMANI eksternalitete i ublažavaju ili odstranjuju neuspjehe. I stvoreni od pojedinaca javna dobra ija je potrošnja nonrivalna i ije je obezbjeenje neekskluzivno (engl. non–excludable) Pravni sistem predstavljaju drugi izvor neuspjeha tržišta. Takva javna stvoren od države dobra traže institucije koje e im omoguiti socijalno Fundamentalna pravila Izvedena iz osnovnih efikasnije obezbjeenje. Neizvjesnost, nepotpune ljudskih prava informacije i ograniene racionalnosti pojedinaca mogu, takoer, biti izvor neuspjeha. Naime, humano bie nije u Izvor: Borner, Bodmer and Kobler (2004). stanju predvidjeti sva mogua stanja svijeta u budunosti, pa je pojava neizvjesnosti logina posljedica. Pošto obezbjeenje informacija nije besplatno, to pojedinci mogu odluiti da budu nepotpuno informirani. Institucije su te koje reduciraju neizvjesnosti, smanjuju troškove obezbjeenja informacija i omoguavaju donošenje opih naela za razliite vrste problema.
SLIKA 13.7. Tri nivoa institucija
Organizacije nisu institucije i njih valja razlikovati od institucija. Naime, institucije predstavljaju pravila igre, a organizacije predstavljaju igrae (i arbitre).24 Pojedinci, ekonomske organizacije (firme i tržišta) i politike organizacije (interesne grupe, politike partije i država) su svakodnevno u meusobnim relacijama. Oni kreiraju i primjenjuju institucije, koje e im odrediti modele budueg ekonomskog razvoja (slika 13.1.).25
Ekonomske institucije Najviše istraživane ekonomske institucije su institucije koje se odnose na imovinska prava i prava ugovora, kojima se koordiniraju sve ekonomske interakcije u proizvodnji, razmjeni i distribuciji roba i usluga. Ove institucije kreiraju tržište, jer u njihovoj odsutnosti tržište ili ne postoji ili funkcionira vrlo slabo. Ali, za dugoroni ekonomski rast nisu potrebne samo vee investicije i razvijeno preduzetništvo. Za njega je potrebno izgraditi i ostale institucije koje e održavati dinamiku rasta, izgraditi elastinost na šokove i olakšavati socijalno prihvatljiva optereenja u odgovoru na šokove. Takve institucije su prvenstveno: x x
24 25
institucije za reguliranje tržišta: institucije koje se bave eksternalitetima, ekonomijom obima i neperfektnim informacijama. Primjeri takvih institucija su regulatorne agencije u sektorima komunikacija, energije, transporta i finansijskih usluga. institucije za stabiliziranje tržišta: institucije koje osiguravaju nisku inflaciju, minimiziraju makroekonomsku nestabilnost i spreavaju finansijske krize. Primjeri ovakvih institucija su centralne banke, režimi valutnih kurseva, budžetna i fiskalna pravila.
North (1990). Borner, Bodmer and Kobler (2004).
376 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x
institucije za legitimiranje tržišta: institucije koje obezbjeuju socijalnu zaštitu i osiguranje, ukljuuju redistribuciju i institucije koje upravljaju konfliktima. Primjeri ovakvih institucija su penzijski sistemi, sheme osiguranja nezaposlenih i ostali socijalni fondovi.
Politike institucije Politike institucije definiraju strukturu države, kao i politike procese. One oblikuju stvaranje i uvoenje ekonomskih institucija, posebno donošenje ekonomskih politika i njihovu administrativnu implementaciju. One utiu na ponašanje politiara, politikih partija, glasaa i interesnih grupa, odreuju koliko institucija treba kreirati ili prekrojiti. Urgentnost i evolucija pravila potie iz motivacije i odluka individualnih aktera, što ukazuje na nain nastanka institucije (spontano ili kao rezultat namjerne kolektivne akcije). Vrsta institucija koje treba stvoriti i podržati zavisi od vrste i strukture politika i od prirode politikih institucija. Institucije eše nameu vladajue elite nego što se one stvaraju u demokratskoj proceduri. Ovaj nain stvaranja institucija proizilazi kako iz naina na koji nastaju države, tako i od nasljeene moi interesnih grupa i politikih agenata. Prije nego što razmotrimo pitanja vezana za kvalitet institucija, posebno politikih, u odnosu na njihov rad, poželjno je definirati i interpretirati pojam države. Douglas North definira državu kao: “…neku organizaciju ije su granice definirane njenom moi oporezivanja konstituenti. ... (neka) organizacija koja ima komparativne prednosti u snazi se nalazi u položaju da specificira i primjeni imovinska prava.”26 Ova Northova karakterizacija države sadrži najmanje tri elementa. Prvo, njen zadatak je da specificira i primjeni imovinska prava. Drugo, za ispunjenje tog zadatka ona u okviru svojih geografskih granica može upotrijebiti silu. I tree, za finansiranje svojih aktivnosti ona svoje graane može oporezovati. Ti poreski prihodi se investiraju u kapacitet države za specificiranje i uvoenje imovinskih prava i prava ugovora, kao i za objekte koji održavaju pravni sistem preko sudova i policijske sile.
Kvalitet institucija Definiranje efikasnosti ekonomskih i politikih institucija normativno nije teško, ali je objašnjavanje njihovog kvaliteta skopano sa brojnim poteškoama, jer literatura još uvijek nije obezbijedila preciznu definiciju determinanti institucionalnog kvaliteta. North ili Umbeck, naprimjer, smatraju sistem vlasnikih prava efikasnim tek onda kada se ta prava mogu potpuno specificirati i uvesti pod svim okolnostima.27 U literaturi o ovim pitanjima se esto pravi oštra distinkcija izmeu ekonomskih i politikih institucija, dok ih empirijske analize esto oznaavaju oznakama “politika nestabilnost” ili “dobro upravljanje”. Pri tome treba imati u vidu da svako kreiranje i uvoenje institucija prouzrokuje transakcijske troškove. Politike institucije definiraju proces kreiranja i uvoenja ekonomskih institucija, koje su time postale njihov proizvod. Ova danost naina kreiranja i proizvodnje transakcijskih troškova je razlog što ekonomske institucije nikada ne mogu u potpunosti biti specificirane i uvedene, tj. nikada ne mogu biti potpuno (paretto) efikasne. Jer, “zakon je kao jorgan za jedan krevet koji se koristi na duplom krevetu na kojem spavaju tri osobe u hladnoj noi. … Zakon je uvijek suviše kratak i suviše tijesan za rast ljudske vrste”.28 Ali, efikasne ekonomske institucije nisu puste kule u oblacima, jer se one ne stvaraju samo iz racionalnih samointeresa. Veliki broj ekonomskih institucija je kreirano i historijski i kolektivno. Iz te kompleksnosti 26 27 28
North (1981). North (1981, 1990); Umbeck (1981). Warren (1996).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
377
kreiranja izvire važno pitanje zašto neke zemlje imaju dobre institucije, a druge nemaju. Kako je država odgovorna za kreiranje i sprovoenje velikog dijela zakona o imovinskim i ugovornim pravima, to bi bilo logino da je njeno ponašanje, uglavnom, najodgovornije za institucionalni kvalitet. Za stvaranje dobrog institucionalnog okruženja država mora biti i sposobna i posveena (engl. commitment). Ona mora biti dovoljno jaka da specificira dobre imovinske i ugovorne zakone i da ih uvede na cijeloj svojoj teritoriji. Ona, takoer, mora biti “posveena”, tj. sama po sebi mora biti opredjeljena za donošenje pravila. Njena sposobnost i posveenost su meuzavisni. Ovaj pristup nam može pomoi da otkrijemo koje su institucije neefikasne zbog slabosti države, a koje zbog nedostatka opredjeljenja za kreiranje i uvoenje institucija. U širem kontekstu je država organizacija pojedinaca, politikih grupa i politikih institucija koja oblikuje njihove interakcije. Pri tome je njen potencijal za upotrebu fizike sile esencijalan. Istovremeno, državni monopol na silu nas vodi prema fundamentalnoj dilemi: “ako je država dovoljno jaka da zaštiti imovinska prava i primjeni ugovore, ona je takoer dovoljno jaka da konfiskuje bogatstvo svojih graana”.29 Ako se želi osigurati njeno vlastito opredjeljenje prema institucijama i izbjei gornje dileme, onda ovu “monopolsku” snagu države treba kontrolirati. To nas vodi do kompletnije redefinicije potrebnih uslova za uspostavljanje determinanti institucionalnog kvaliteta. Jaka (sposobna) država mora biti dovoljno jaka da specificira efikasan set imovinskih i ugovornih prava, kao i da ih uvede na cijeloj svojoj teritoriji. Posveena država, sama po sebi, mora biti posveena da kreira i uvede najbolji set ekonomskih institucija i da sprijei njihovo ugrožavanje sebinim namjenama. Iako se koncept moi esto ne koristi u ekonomskim analizama funkcioniranja države, neki autori su okarakterizirali “meku državu” kao državu kojoj nedostaju socijalne discipline, što prouzrokuje jake nedostatke u legislativi, uvoenju i pridržavanju zakona. Drugi autori su uspjeh novoindustrijaliziranih azijskih država pripisivali njihovim “jakim državama”, trei jako politiko liderstvo posmatraju kao važnu determinantu ekonomskog razvoja, dok etvrti intrerpretiraju “hard” ili “jaku” državu kao sposobnost vlade da disciplinira svoju sopstvenu birokraciju i privatne grupe za pritisak.30 Jaka država je u stanju da krerira i uvede dobre institucije, da ih efektivno prati i održava putem svoje kompetentne birokracije.
13.3. VLASTI I UPRAVLJANJE Ekonomski rast zavisi od mnogih razliitih aspekata institucionalnog ureenja. Iako razvoj privatnih institucija može biti važan (agrarni radni ugovori, ruralne banke i kooperative), ipak država kreira najviše formalnih institucija. U osiguranju imovinskih prava baziranih na pravnom sistemu država ima komparativne prednosti. Na pozitivnoj strani svog djelovanja vlasti obezbjeuju javna dobra (infrastrukturu, sigurnost) i usluge koje imaju pozitivne eksternalitete (obrazovanje, zdravlje). Ali, na negativnoj strani svog djelovanja vlasti moraju preko poreza finansirati svoje troškove, što vodi do distorzije ekonomskih aktivnosti i snižavanja bogatstva. Neki porezi iskrivljuju ekonomiju više od drugih; široko korištenje carina, proizvodnih poreza i povlastica, što je tipino za zemlje u razvoju, posebno škode proizvodnji blagostanja. Mnoge vrste javne potrošnje ili malo ili nikako doprinose razvoju. 29 30
Weingast (1993). Myrdal (1968); Wade (1990); Krueger (1993); Shleifer and Vishny (1993); Rodrik (1996).
378 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Shodno neoklasinoj proizvodnoj funkciji, ekonomski rast se dogaa kada rastu inputi ili kada raste produktivnost: (Y = A * f (K,L). Iz prethodnih glava smo vidjeli da rast inputa (L i K) predstavlja samo mali dio rasta , dok se veliki dio rasta može pripisati rastu produktivnosti A ili Solow rezidualu. Ako se zna da rezidual sadrži brojne politike i kulturološke varijabile koje utiu na ekonomski rast, ne udi što se fokus istraživanja rasta pomjerio sa faktora inputa na druge faktore, u prvom redu na podruja politika. Podsticaj za promjenu fokusa istraživanja su bile analize efekata stabilizacijskih programa IMF-a i strukturalnih programa Svjetske banke. Istraživanja tih efekata su jasno pokazala da su politiki i institucionalni uslovi bili presudni za uspjeh ili propast tih programa. Iskustva istonoazijskih “tigrova”, koji su primjenjivali snažne državne intervencije, su pobudila dalji interes za istraživanje uticaja politikih preduslova na ekonomski rast. Uspješnost tih državnih intervencija su bili u jakom kontrastu sa neuspjehom politika supstitucija uvoza u Latinskoj Americi i drugim zemljama u razvoju. Neki autori tvrde da su razliiti kulturološki temelji i ravnomjernija distribucija prihoda omoguili istonoazijskim vlastima da primjenjuju politike koje su više fokusirale generalne nego posebne interese. I druga “tigar” tema, koja je istraživala zasluge produktivnosti, je za našu priu o institucijama takoer pouna. Rast Hong Konga se prvenstveno može pripisati rastu produktivnosti, dok je rast ostalih “tigar” zemalja bio više baziran na akumulaciji kapitala. Performanse Hong Konga su bile rezultat njegovih liberalnijih tržišno orijentiranih politika, dok su performance ostala tri tigra bile rezultat upotrebe instrumenata državne intervencije, posebno visokih stopa štednje i resursima intenzivnijih razvojnih modela sa veom potrošnjom.31 Institucionalne varijable utiu na rast na dva naina. Prvo, one utiu na produktivnost, tj. na Solow rezidual. Drugo, one modificiraju stepen investiranja i indirektno utiu na nivo prihoda preko akumulacije kapitala. Pri tome se u regresijskoj analizi moraju upotrijebiti mnogi novi indikatori koji obuhvaju politike faktore, kao što su varijabile u obliku politikog sistema (demokracija ili autokracija, politika stabilnost, poreski ili drugi indikatora) kao i mjerila imovinskih prava.
Politike varijabile Intervencije politike u ekonomiju Pitanje uloge vlasti u ohrabrivanju rasta je jedno od najstarijih ekonomskih pitanja. Sa njim se primarno bavio i Adam Smith u Bogastvu nacija, kao i mnogi drugi veliki ekonomisti. Njihovi odgovori se kreu od zagovaranja minimalne vladine intervencije (laissez-faire) do zagovaranja potpunog državnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Polazna taka svih zagovornika državnih intervencija u ekonomiju je neuspjeh tržišta, tj. ideja da pod nekim okolnostima slobodna tržišta ne proizvode efikasne rezultate. Iako neuspjesi tržišta mogu imati mnoge oblike, naješe se sreu neuspjesi koji su vezani za javna dobra, eksternalitete, monopole i neuspjehe u koordinaciji. Najuoljiviji oblik neuspjeha tržišta se može sresti kod javnih dobara, koje privatno tržište ne može isporuiti, jer ne postoji praktian nain za optereivanje onih aktera koji e po osnovu njihove upotrebe ostvariti odreene beneficije. Klasian primjer je nacionalna odbrana, kao i uloga zakona, transportna infrastruktura, standardizacija mjera i stabilna valuta. Drugi razlog za državne intervencije su eksternaliteti, tj. incidentni rezultati nekih ekonomskih aktivnosti koji pogaaju ljude koji ne kontroliraju aktivnosti koje proizvode eksternalitete. Naprimjer, nove tehnologije esto donose velike eksterne beneficije ljudima koji ih nisu stvorili (beneficije inovatora su uobiajeno 31
Young (1995)
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
379
manje nego što iznosi njihov optimalni socijalni iznos). Ovi eksternaliteti tjeraju državu da podržava i finansira R&D aktivnosti i da ih patentno štiti. Drugi primjer politika koje su motivirane eksternalitetima je obrazovanje. Naime, kada neka osoba bira vrijeme i nain svoje edukacije, ona uvijek uporeuje privatne troškove edukacije sa beneficijama koje e nakon edukacije ostvariti. Ali, obrazovanija osoba unapreuje kvalitet života i drugih ljudi, što se uobiajeno ignorira. Kako je kvantitet edukacije koju pojedinac odreuje uvijek manji od njenog socijalno optimalnog iznosa, država preuzima ulogu ohrabrivanja obrazovanja. Monopoli, takoer, motiviraju državne intervencije, posebno ako postoje firme koje su jedini isporuioci odreenih roba i usluga. Neke industrije (transmisija elektrine struje) se esto posmatraju kao prirodni monopol koji se ograniava regulatornom ulogom države u odreivanju cijena. etvrti razlog za državne intervencije se odnosi na neuspjeh tržišta u sluajevima kada je nemogue koordinirati aktivnosti velikog broja firmi ili ljudi. Naprimjer, ni najzagriženije pristalice slobodnog tržišta se nee buniti kada država donese odluku o režimu saobraaja koji su korisni za sve. Ali, uzroci za koordinaciju mogu biti puno suptilniji. Naprimjer, neke firme nisu voljne da investiraju u tvornicu bicikla, jer se boje da joj potrebni materijali nee biti na raspolaganju, dok se druge firme plaše da investiraju u industriju elika, jer pretpostavljaju da nee imati tržišta za svoje proizvode. Oito se nije teško složiti da je u ovakvim sluajevima potrebna neka uloga države u planiranju. Drugi motiv za uplitanje države u ekonomske poslove se odnosi na nain distribucije outputa izmeu stanovništva, posebno na transfer prihoda od bogatih ka siromašnim ili od radnosposobnog stanovništva ka starijim. Veina ekonomista smatra da se kod državnih intervencija u ekonomiju pravo pitanje odnosi na stepen intervencije, tj. na granicu koja reducira ekonomsko blagostanje. Naprimjer, kada država pokušava da bude preduzetnik, njena preduzea e, vjerovatno, poslovati neefikasnije od privatnih firmi, jer im nedostaju one povlastice (posebno profit) koje motiviraju privatne firme. Generalno, uspjeh bilo koje intervencije vlasti zavisi od sposobnosti i poštenja zvaninika koji ih izvršavaju. Ako tih sposobnosti nema, neuspjeh intervencija može biti mnogo gori nego neuspjeh tržišta kojeg su vlasti intervencijama htjele korigirati. Ove poteškoe i neuspjesi intervencija vlasti u ekonomiji sugeriraju da, uvijek kada je to mogue, ulogu države treba definirati što je mogue uže. Kritiari uloge države u ekonomiji tvrde da ima mnogo manje neuspjeha tržišta nego što to tvrde zagovornici državnih intervencija. U zadnje vrijeme se mnogo raspravlja o tome da li privatni sektor može isporuivati neka javna dobra. U mnogim zemljama su isporuke javnih dobara, ukljuujui izgradnju cesta, telefonskih i drugih uslužnih (engl. utitities) mreža, privatizirane ili deregulirane. U SAD, naprimjer, je deregulacija telefonskih usluga, aerotransporta i kamionskog transporta vodila ka opadanju cijena. Redistribucija prihoda je jedno od najtežih pitanja. Kod veine drugih intervencija se troškovi i benefiti državnih intervencija mogu izmjeriti u istim jedinicama (neefikasnost monopola prema neefikasnosti državne regulacije). Kod redistribucije prihoda beneficije tih politika (vei stepen jednakosti) su razliite prirode nego troškovi tih politika (niži stepen efikasnosti). Vjerovatno se meu ekonomistima kao i meu kreatorima i upravljaima državnih politika, nikada nee postii konsenzus o vrsti i stepenu uloge vlasti u ekonomiji. Dogaanja u 20. stoljeu su pokazala dva suprotstavljenja trenda u intelektualnoj analizi i praksi državnih intervencija. Ideja da država treba da igra znaajnu aktivnu ulogu u ekonomskom razvoju se nakon Prvog svjetskog rata brzo širila itavim svijetom. Najekstremniji primjer je bio Sovjetski Savez, gdje su serija petoljetki,
380 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj državno vlasništvo tvornica i forsirana kolektivizacija agrara tokom 1920s i 1930s obezbijedile impresivan ekonomski rast. Ekonomski kolaps u “velikoj depresiji” je prouzrokovao masivne državne intervencije u rad ekonomije. Fašistike države Njemaka i Italija su uvele strogu kontrolu tržišta, koja im je omoguila brže prevazilaženje posljedica “velike depresije” od svojih susjeda. ak i u SAD, gdje su politiari tradicionalno neprijateljski raspoloženi prema državnom uplitanju u ekonomiju, je Rooseveltov New Deal program za promociju ekonomske obnove bio primjer kolosalnog državnog mješanja u ekonomiju, ukljuujui kontrolu cijena, kupovinu poljoprivrednih viškova te kreiranje radnih mjesta preko javnih radova. Velika depresija je inspirirala Johna Maynarda Keynesa da postavi intelektualne temelje za dizajniranje monetarnih i fiskalnih politika za održavanje pune zaposlenosti. Države Zapadne Evrope su poslije Drugog svjetskog rata masovnim državnim intervencijama promovirale države blagostanja i obezbjeivale visok stepen zdravstvene zaštite, javne stanove, osiguranje od nezaposlenosti i obezbjeenje penzija. U zemljama u razvoju su skoro sve nove nezavisne države primjenjivale državom voene modele industrijalizacije i ekonomskog planiranja. U zadnje dvije decenije 20. stoljea je došlo do postepenog napuštanja državne kontrole ekonomije. Ovaj pomak je bio najizraženiji u bivšim komunistrikim i postkomunistikim državama, koje su krenule prema sistemu slobodnog tržišta, kao i u veini zemalja u razvoju, koje su se poele udaljavati od državnog rukovoenja industrijalizacijom. U industrijaliziranom svijetu je na scenu stupio val deregulacije i privatizacije nekih funkcija vlade, kao i redukcija beneficija države blagostanja (engl. welfare-state).
Poreska politika i javna potrošnja Poreska politika i javna potrošnja su, iako nisu institucije, dobar indikator institucionalnog ureenja. Poreska politika može uticati na stope rasta na dva naina. Prvo, potrošnja se može finansirati preko poreza, što iskrivljuje ekonomske odluke i vodi prema gubicima rasta. Drugo, traženje rente može predstavljati problem u svakom vidu vladine potrošnje. Renta u osnovi djeluje kao drugi porez, koji usmjerava aktivnosti ka neproduktivnom korištenju. Osim toga i veliina vlasti je znaajan faktor potrošnje. Velika vlada, tj. vlada koja troši mnogo novaca, traži velike državne prihode. Iz literature o javnim finansijama se može vidjeti da neke vrste poreza prouzrokuju veu distorziju od drugih. Naješe, to su indirektni porezi (carine i proizvodni porezi) koji pogoršavaju uslove za postizanje produktivne efikasnosti. Nažalost, ove vrste poreza su za zemlje u razvoju jako znaajne, jer se mogu sakupiti jednostavno. U mnogim zemljama vlasti imaju i alternativni put za sakupljanje prihoda: inflaciju. Ako centralna banka nije nezavisna, vlada može finansirati budžetski deficit ili prodajom svojih obveznica centralnoj banci ili direktno štampanjem novca. Ovaj nain sakupljanja poreza je štetan za ekonomski rast. Dugorono, porezi imaju tendenciju rasta. 1883. godine je njemaki sociolog Adolph Wagner postavio tezu da se veliina vlade poveava kada zemlje postaju bogatije, jer razvijenije ekonomije traže kompleksniju regulaciju i veu potrošnju javnih dobara. Wagnerov zakon je dobio svoju punu potvrdu u drugoj polovini 20. stoljea (slika 13.8.). U SAD je državna potrošnja porasla sa 3,9% GDP-a u 1870. godini na 33,3% GDP-a u 1996. godini; u Švedskoj je državna potrošnja u 1996. godini dostigla dvije treine GDP-a, dok je u svim zemljama OECD-a prosjeni udio državne potrošnje u GDP-u iznosio 48%. Analize efekata poreza otvaraju neka nova realna pitanja. Koliko su neefikasni aktuelno nametnuti porezi? Iako rezultati brojnih studija, koje su raene na ovu temu, daju razliitu sliku veliine poreskih distorzija, ipak je generalno jasno da su one znaajne. Neka istraživanja u SAD pokazuju da je jedan marginalni
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
381
dolar prihoda vlade povezan sa jednim dolarom gubitka outputa. Ovo, ustvari, znai da “cijena” jednog dolara vladine potrošnje iznosi dva dolara - jedan dolar poreza i jedan dolar gubitka outputa.32
SLIKA 13.8. Rast državne potrošnje, 1870-1996 Švedska 60 Francuska
50 40 30
Japan
20 Velika Britanija
2000
1980
1940
1920
1900
0
1960
SAD
10
1880
Javna potrošnja kao procenat GDP-a
70
Izvor: The Economist, 20. septembar 1997
injenica da porezi prouzrokuju neefikasnost u ekonomiji ne znai da ih treba ukinuti. Vlade obezbjeuju javna dobra bez kojih ekonomija ne može da funkcionira, a ova javna dobra se plaaju porezima. ak i u primjerima kada je vlada usmjerena na maksimiranje GDP, optimalni izbor javnih roba i poreza je vezan na kompromis troškova i benefita. Pri tome treba imati u vidu da je funkcija države i transfer prihoda.
Oblik politikog sistema U ekonomskim krugovima se vodi dinamina debata o tome koji je oblik politikog sistema bolji za ekonomski rast. Demokracije mogu biti blagonaklone prema pritiscima za trenutnu potrošnju i druge partikularistine potražnje koje ometaju dugorone investicije. Sa druge strane, autoritarne voe, koje imaju kapacitet da se suprotstave tim pritiscima, imaju i kapacitet da u line svrhe opustoše državne prihode. Zato je najbolje ekonomske slobode posmatrati u kontekstu politikih sloboda. Naime, dok se ekonomski rast kratkorono može ostvariti i pod autokratskim režimima, dugoroni ekonomski rast zahtijeva razvoj pravne države i zaštitu civilnih i politikih sloboda.33 U tom kontekstu izgleda sasvim logino da brojna istraživanja ekonomskog rasta nisu mogla nai vste i sigurne pozitivne ili negativne relacije izmeu demokracije i ekonomskih performansi. Neki autori na osnovu empirijske evidencije tvrde da su diktatorski režimi prikladniji za rast zemalja u razvoju, a da je demokracija prikladnija za ekonomski rast naprednijih zemalja.34 Slika 13.9. pokazuje rezultate istraživanja organizacije Freedom House koji se odnose na veze izmeu prihoda per capita i mjerila politikih prava. Nivo demokracije je ocjenjen po skali od 1 (najnedemokratske zemlje) do 7 (nademokratskije zemlje). Iz slike se vidi da su politika prava graana najvea u bogatijim 32 33 34
Feldstein (1997). Bardhan (1993); North (1995). Brunetti (1997); Durham (1999).
382 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj zemljama. Ali, kao i kod drugih mjerila vladanja, ovi podaci nam ne pokazuju izvore odnosa izmeu prihoda per capita i politikih prava, kao što i ne odgovaraju na pitanje da li demokracija ini zemlje bogatijim ili je demokracija posljedica bogatstva zemlje. Evidentno je da demokratinije zemlje imaju bolje vlade i manje korumpirane državne inovnike. Takoer, evidentno je i to da su demokracije sklonije politikoj nestabilnosti. Osim toga, da bi zadržali svoje funkcije, demokratski politiari eše upražnjavaju politike koje proizvode kratkorone efekte nego politike koje ohrabruju dugoroni rast.
SLIKA 13.9. Demokracija i GDP per capita, 2000 100.000
GDP per capita, 2000
Južna Koreja
Singapur
Saudi Bahrein Arabija
Oman 10.000
Turska
Kuba
SAD
Meksiko
Argentina
Brazil
Kina
1.000
Kuvajt Kolumbija
Kostarika
Rusija
Iran
Maroko Jordan Pakistan
Vijetnam
Bolivija Indija Mongolija
Angola Burundi
Malavi Tanzanija Bangladeš
Etiopija Nigerija
Madagaskar
Demokratska Republika Kongo 100 1
2
3
4
5
6
7
Nivo demokracije
Izvor: Freedom House (2001).
Interesantan primjer efekata demokracije na ekonomski rast se može nai u studijama koje kompariraju ekonomske performanse Kine i Indije, dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta. Indija je funkcionirala kao demokratska država nakon sticanja nezavisnosti 1947. godine, dok je Kina pobjedom komunista 1949. godine postala nedemokratska zemlja. Sve do 1980s je Indija bila bogatija i uspješnija i u liberalizaciji društva i u ekonomskom rastu, nakon ega se stanje promijenilo: prosjene godišnje stope rasta za period od 1980. do 2000. godine su iznosile u Kini 6,5%, a u Indiji 3,9%. Postoje brojni primjeri koji ukazuju na uzroke ovog obrata. Naprimjer, izgradnja velike elektrane u Dabholu, blizu Bombaja, je bila najvea inostrana investicija u Indiji (3 milijarde USD). Njen završetak je bio planiran 1997. godine, ali je završetak više puta kasnio zbog estih i žestokih svaa izmeu nacionalnih i lokalnih vlasti koje su pripadale konkurentskim politikim partijama. 2003. godine je projekat obustavljen, mada je bilo završeno 90% svih predvienih radova i mada je Indija imala hronine nestašice elektrine energije. Incidenti poput ovoga su strane investitore odvele u zagrljaj nedemokratskih, ali politiki stabilnih vlasti.35 Harvardski profesor Robert Barro, analizirajui praksu velikog broja zemalja, zakljuio je da je do izvjesnog nivoa demokracija dobra za ekonomski rast, ali da je iza tog nivoa dodatna demokracija slaba za rast. Barro tvrdi da se optimalni nivo demokracije nalazi oko sredine sedmolane skale iz slike 13.9.36
35 36
Kux (2002). Barro (1997).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
383
Ekonomske varijabile Imovinska prava i uloga zakona Slabo štiena imovinska prava poveavaju transakcijske troškove i ometaju ekononomski razvoj. Iako je ovaj argument jednostavan, odreivanje mehanizama i iznalaženje indikatora koji zahvataju kvalitat imovinskih prava je znatno teži. U postojeoj literaturi se može sresti nekoliko pristupa, od mjerenja distorzije tržišta inostranih valuta (crno tržište), visine javnih depozita (povjerenje u bankarski sistem i stabilnost monetarne politike), korupcije do indikatora za sigurnost ugovora i imovinskih prava.37
SLIKA 13.10. Produktivnost u odnosu na SAD Produktivnost u odnosu na SAD
1,2 Francuska
SAD
1,0 Italija
Kanada
0,8
Švicarska Brazil
ile
0,6
0,4
Indonezija Niger Indija
0,2 Kenija 0,0 -1,5
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
Indeks vladavine zakona
Izvor: Kaufmann, Kray, and Zoido-Lobaton (2002).
Uloga zakona nije univerzalna za cijeli svijet. U mnogim zemljama pravni sistem je slab, pa se pravna praksa obavlja u korist strane koja ima bolje politike veze. “Nesposobnost društava da razvije efektivnu i jeftinu primjenu ugovora je najvažniji izvor i historijske stagnacije i podrazvijenosti u Treem svijetu”38. Zemlje bivšeg Sovjetskog Saveza, kao i neke tranzicijske zemlje, pružaju dobru ilustraciju za važnost snage zakona. Padom komunizma, pravne strukture koje su regulirale bazine ekonomske aktivnosti su postale nelegitimne. Linija izmeu legitimnog naina obavljanja businessa i organiziranog kriminala je postala zamagljena, pa su proizvodna sredstva, iji je formalni vlasnik (u ime svih graana) bila država, brzo prešla u ruke malog broja lica povezanih sa vlastima (oligarsi). Ruski slang biznesman ili hrvatski slang tajkun nosi konotaciju za one ljude koji su stekli imovinu poluilegalnim i “muljavim” transakcijama. U okolini u kojoj je uloga zakona slaba treba oekivati da se faktori proizvodnje nee akumulirati i da e se ekonomske aktivnosti obavljati neefikasno. Ako se uloga zakona, mjerena kompozitnim indeksom primjenljivosti ugovora, efektivnosti, predvidljivosti pravosua i incidentima kriminala, uporedi sa kompozitnim mjerilima produktivnosti u odnosu na SAD, uoiemo da je produktivnost u pozitivnoj relaciji sa ulogom zakona. Što je uloga zakona jaa to su i akumulacija kapitala i produktivnost vei (slika 13.10.). 37 38
Borner, Bodmer and Kobler (2004). North (1990).
384 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Planiranje i druge industrijske politike Ekonomsko planiranje nastaje kada neka vlada želi da preuzme odgovornost za neke ili sve ekonomske odluke. Ekonomsko planiranje je doživjelo svoj vrhunac u decenijama nakon Drugog svjetskog rata, kada su vlasti novih nezavisnih država pokušavale da planiranjem zaustave svoje razvojno zaostajanje. Pri tome se može identificirati nekoliko zajednikih instrumenata politika planiranja kao što su državna preduzea, marketing odbori i trgovinske restrikcije. U skoro svim državama su ove politike pretrpjele velike neuspjehe. Državna preduzea su bila neuspješna. Njihovi manageri su imali male povlastice za postizanje efikasnosti u proizvodnji. Politike zapošljavanja su bile ili pod zahtijevom vlasti za punom zaposlenošu ili netransparentne. U mnogim zemljama je poveanje efikasnosti državnih firmi bio kljuni motiv za njihovu privatizaciju. Naprimjer, u 170 meksikih firmi, koje su privatizirane 1980s i 1990s su troškovi poslovanja po jedinici outputa u prosjeku smanjeni za 23%, prosjean broj zaposlenih je prepolovljen, uz rast obima outputa.39 Marketing odbori, kojima se željelo poveati prihode farmera, su zbog korupcije vladinih inovnika ostvarili potpuno suprotne ciljeve. I trgovinske restrikcije su naješe bile kontraproduktivne. U praksi, vlasti su štitile ili one industrije koje su imale politiku snagu, ili, nediskriminatorno, sve industrije. Osim toga, veina infant industrija je štiena na nain koji nikada nije omoguavao njihovu meunarodnu konkurentnost. I najzad, centralni problem upotrijebljenih industrijskih politika je bio taj što su u ekonomskom okruženju sa dominirajuom državnom kontrolom privatni preduzetnici smatrali da je najjednostavniji nain za pravljenje profita obezbjeenje naklonosti državnih birokrata koji su odluivali o alokaciji investicija i uvoza. Ali, ima i suprotnih primjera koji pokazuju uspjeh državnih intervencija (boks 13.2.).
Boks 13.2. Planiranje nije uvijek osueno na neuspjeh Ekonomisti koji zagovaraju slobodno tržište su intelektualno najzadovoljniji kada vide neuspjeh planiranja. Na njihovu žalost, nekoliko primjera pokazuje da je u nekim zemljama planiranje jako dobro funkcioniralo. Sistem planiranja je uspio u svim “tigar” ekonomijama, a posebno u Južnoj Koreji i Tajvanu, iako se upotrijebljene politike suštinski nisu razlikovale od ve pomenutih politika. Korejska vlada je osnivala državna preduzea u industriji elika i u petrohemiji kako bi lansirala nove industrije u sektorima u kojima se privatni preduzetnici nisu angažirali i u izabrane industrijske sektore. Tajvanska vlada je inostranim firmama dozvoljavala prodaju svojih proizvoda samo ako su tajvanskim firmama obeavale transfer tehnologije. Obje zemlje su štitile svoje “infant” industrije liberalnijim sistemom carina. Ali, Južna Koreja i Tajvan su se razlikovali od ostalog svijeta ne samo po sprovoenju ovih politika, nego i po njihovom karakteru. Korejska javna preduzea su poslovala kao autonomni i profitno usmjereni entiteti i u mnogim primjerima su vrlo brzo privatizirana. I u zaštiti svojih infant industrija su Koreja i Tajvan bili drugaiji od ostalog svijeta u razvoju. Naprimjer, u Južnoj Koreji su u zamjenu za zaštitu svog domaeg tržišta, zaštiene industrije morale da izvoze rastui udio svog outputa, što je zaštiene industrije tjeralo na rast produktivnosti do svjetski konkurentskog nivoa u relativno kratkom vremenskom periodu. Slino, u Tajvanu je vlada beskompromisno eliminirala carinsku zaštitu kod svih industrija koje nisu uspjele da dignu produktivnost i kvalitet proizvoda na konkurentski nivo. U jednom primjeru tajvanski birokrati ne samo što su odstranili carinske zaštite za domau industriju žarulja, nego su javno uništile 20.000 nekvalitetnih žarulja. Zašto je sistem ekonomskog planiranja uspio u “tigar” državama, a propao u drugim državama? Planiranje je bolje ako sa njim upravlja efikasna i poštena birokracija. Ali, oni ekonomisti koji sa skepsom gledaju na planiranje, istiu da i Južna Koreja i Tajvan imaju i druge prednosti kao što su visoka stopa štednje i akumulacije humanog kapitala, relativno egalitarna distribucija prihoda, pa zato i nije sasvim jasno koliko je planiranje doprinijelo njihovom uspjehu.
39
La Porta and Lopez-De Silanes (1999).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
385
13.4. VLADANJE I UPRAVLJANJE U prethodnim sekcijama smo vidjeli da vlasti i njihove institucije mogu uticati na rast outputa. Vidjeli smo da vlasti esto ne djeluju na nain koji e poveati ekonomski rast. U ovoj sekciji razmotriemo dva pitanja koja su relevantna za gornje tvrdnje: (i) - zašto vlasti rade stvari koje su loše za ekonomski rast? i (ii) zašto siromašne zemlje imaju loše vlasti? Dodatak 13.d. pokazuje indikatore vladanja i njihovo mjerenje.
Zašto vlasti rade stvari koje su loše za ekonomski rast? Drugi ciljevi Jedan od razloga zašto vlasti ine stvari koje su loše za ekonomski rast leži u opredjeljenju vlade za neke druge ciljeve. Potrošnja poreskih prihoda na nacionalnu odbranu, umjetnost i sport, ili na inostranu pomo, naprimjer, mogu sniziti ekonomski rast, ali se ovi troškovi, na neki nain, mogu tretirati kao nacionalni interes. Jedan od ciljeva koji može da snizi ekonomski rast je redukcija polucije. Naime, tokom proteklih nekoliko decenija su doneseni mnogi nacionalni propisi i meunarodne konvencije kojima se reguliraju koliine dozvoljenih polucija. Ovi propisi su zahtijevali ili e zahtijevati stotine milijardi ili miliona dolara za nabavku opreme i tehnologije za smanjivanje polucije, što e reducirati ekonomsku efikasnost. Ali, kao što smo vidjeli, ovu redukciju ne treba posmatrati kao cijenu za zaštitu ovjekove okoline, nego kao jedan od naina vraanja prirodnog duga za korištene ili potrošene resurse. Najvažniji primjer politikih ciljeva koji mogu da snize ekonomski rast je jednakost prihoda. Vlade koje vrše redistribuiraju prihoda od bogatih ka siromašnim se, ustvari, bave traženjem kompromisa izmeu pravinosti i efikasnosti. Reduciranje nejednakosti (dizanjem pravinosti) snižava ekonomsku efikasnost i reducira ekonomski rast. To je cijena koju su mnoge vlade spremne da plate.
Korupcija i kleptokracija Drugi razlog leži u injenici da lanovi vlade i vladini inovnici radije rade za svoj vlastiti interes nego za interes države kojom vladaju. Korupcija ima mnoge oblike, poev od poreskih inspektora, koji primaju mito za neprijavljene prihode, preko gradonaelnika koji uzimaju novce za dodjeljivanje gradskih poslova, pa do ministara i predsjednika vlada i država koji lanovima svoje porodice obezbjeuju lukrativne poslove. Kada korupcija doe na najviše nivoe vlasti, ona se zove kleptokracija ili “pravilo lopova”. Iako je korupcija stara koliko su stare i vlasti, ekonomisti su tek nedavno usmjerili svoj fokus na korupciju kao faktora važnog za ekonomski rast. Naprimjer, 2000. godine se rije korupcija u apstraktima publiciranih ekonomskih lanaka spominje tri puta više nego u itavim 1980s. Apsurdno ili ne, neki ekonomisti su tvrdili da izvjestan nivo korupcije može biti ak i koristan za ekonomski rast. Naime, mnoge vladine politike su same po sebi štetne za ekonomski rast, pa korupcija zvaninika, koji sprovode te politike, može prouzrokovati manje štete. Po njima, i kleptokracija može biti prijemiva za ekonomski rast, jer suzbija korupciju na nižim nivoima (kako bi ostalo više sredstava za njih). U zadnjoj deceniji prošlog stoljea su razvojni ekonomisti poeli glasno da tvrde da je korupcija jedna od najvažnijih prepreka za brži razvoj. U svom izvještaju za 2002. godinu, Svjetska banka je identificirala korupciju kao "pojedinano najveu prepreku za ekonomski i socijalni razvoj”, jer slabi institucionalne temelje od kojih zavisi ekonomski rast. Korupcija direktno rasipa novac poreskih obveznika. Korumpirane vlasti troše više nego što je potrebno, jer se ugovori dodjeljuju firmama koje daju najvei mito, a ne firmama koje imaju najbolju ponudu. Neki porezi se direktno usmjeravaju u džepove državnih zvaninika.
386 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 13.11. Korupcija vlasti vs GDP per capita, 2000 10 Niska korupcija
Novi Zeland Singapur Australija Austrija Hong Kong
R2 = 0,7184
9
Svazilend 8
Indeks percepcije korupcije
ile Bocuana
6
Maarska Tunis
5
Indija 3
1 Visoka korupcija
Kina
Italija Slovenija
Grka Argentina
Tajland
Senegal Pakistan Tanzanija Indonezija
2
Tajvan
Malezija Poljska
4
SAD Njemaka Japan Francuska Belgija
Španija Portugal
7
Finska Danska Island Švedska UK Norveška
Venecuela Rusija Ukrajina
Nigerija Bangladeš
0 100
1.000
10.000
100.000
Prosjeni GDP/cap 1980-2000 u USD (log skala)
Izvor: Transparency International
Ovo “isparavanje” državnih prihoda je samo dio neefikasnosti koje prouzrokuje korupcija. esto se dešava da vlade svjesno kreiraju politike koje im pružaju vee mogunosti za pljaku. Naprimjer, vlada može uvesti uvozne kvote i uvozne dozvole kojima e zvaninici trgovati i primati mito. Korupcija potkopava ulogu zakona koji su jedno od najvažnijih javnih dobara. Konstruiranje i sakupljanje podataka o raširenosti korupcije je prilino komplicirano, a, pored toga, ne udi što i mnoge vlade ne sakupljaju i obrauju informacije o ovoj temi. Podaci na slici 13.11., koja prikazuje odnose izmeu korupcije i ekonomskog rasta, su sakupljeni i obraeni u think-thank organizaciji Transarency International, iji eksperti ve duže vrijeme pokušavaju izmjeriti i uporediti indekse korupcije za veliki broj zemalja. Iz slike se vidi da postoji direktna veza izmeu korupcije i nivoa prihoda per capita.
Samoodržavanje Vlade rade stvari koje su loše za ekonomski rast i zbog želje da se što duže zadrže na vlasti. Naime, mnoge promjene socijalne strukture koje su povezane sa ekonomskim rastom predstavljaju opasnost za vladajue garniture. Naprimjer, nove tehnologije mogu redistribuirati ekonomsku mo na grupe koje ne podržavaju postojee vlastodršce; poveavanje nivoa edukacije može donijeti nove destabilizirajue ideje; seljenje ljudi sa farmi u gradove kreira potencijalnu revolucionarnu klasu, a trgovina sa vanjskim svijetom može biti povezana sa opasnim stranim idejama. Nekoliko historijskih paralela su prikazane u boksu 13.3.
Boks 13.3. Vlasti i ekonomski rast injenica da ekonomski rast može djelovati destabilizirajue ne znai da e vlade uvijek biti protiv njega. Nedostatak ekonomskog rasta može, takoer, predstavljati opasnost, jer razvojni neuspjeh može izazvati nezadovoljstvo populacije i ugroziti sigurnost zemlje od naprednijih susjeda. Naprimjer, japanska vlada je u toku Meiji perioda (od 1868. do 1912. godine), ideju neophodnosti napretka promovirala sloganom: “bogata zemlja – jaka armija”. Mnoge
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
387
vlade se nalaze pred izborom kompromisa izmeu politika koje ohrabruju rast i politika koje zavise od vanjskih okolnosti. Slabe vlade e inklinirati ka politikama koje održavaju status quo, uz uzdržavanje od politika koje promoviraju rast, dok e jake vlade biti u mogunosti da toleriraju socijalnu dislokaciju koja je povezana sa ekonomskim rastom. Takoer, vlade koje su izložene prijetnjama iz inostranstva e inklinirati ka preduzimanju rizika povezanim sa rastom, što inae ne bi inile da nema pritisaka iz inostranstva. Historija Rusije je puna kompomisa izmeu prijetnji koje prouzrokuje rast i neuspjeha rasta. U ranom 19. stoljeu Rusija je jako zaostajala za industrijaliziranom Evropom i SAD. Naprimjer, 1850. godine je Rusija imala ukupno 501 km željeznikih pruga, dok je Velika Britanija imala 9.979 km, a SAD 14.518 km. I industrijalizacija je donijela dvije velike brige apsolutistikoj feudalnoj ruskoj monarhiji. Prvo, ruski vlastodršci su se bojali koncentracije industrijskih radnika u gradove, koja bi stvorila uslove za izbijanje revolucije onog tipa koja se dogodila u Evropi 1848. godine. Drugo, industrijalizacija bi znatno umanjila bogatstvo feudalnih elita steeno po osnovu zemlje, koje su inae podržavale ruskog cara. Poraz Rusije u Krimskom ratu (1854-1856) je pokazao katastrofalan stepen ruskog zaostajanja u industrijalizaciji ekonomije. Britanske i francuske puške su bile tri puta efikasnije od ruskih pušaka, a i druga zapadna vojna tehnologija je bila daleko superiornija od ruske. Nakon Krimskog rata je ruski car morao pokrenuti opsežniji program industrijalizacije i izgradnje željeznica, uprkos zabrinutosti da e stranci u nekim buduim ratovima moi brže zauzeti više ruskih teritorija. Ubrzo se careva bojazan o destabilizirajuim efektima industrijalizacije ostvarila: poslije dvije revolucije 1905. i 1917. godine je ruska monarhija definitivno zbaena sa vlasti.40 Iste brige, koje su krajem 19. stoljea morile ruskog cara, su krajem 20. stoljea morile i Mihaila Gorbaova, generalnog sekretara komunistike partije SSSR-a. Politike perestrojke (restrukturiranja) i glasnosti (politiko otvaranje), koje je Gorbaov promovirao 1986. godine kako bi oživio sovjetsku ekonomiju na umoru, su proizvele iste efekte kao carska zabrinutost industrijalizacijom. Cijena ekonomske modernizacije se pokazala jako visokom - za samo pet godina Gorbaov je ostao bez vlasti, a Sovjetski Savez se raspao. Adaptirano prema Weil (2005)
Zašto siromašne zemlje imaju slabe vlasti? Dobre i mudre vlade imaju i bogate i siromašne zemlje, ali slabe vlade imaju siromašne zemlje. Ova konstatacija otvara jedno vrlo složeno pitanje. Jesu li zemlje siromašne zato što imaju loše vlade ili su loše vlade posljedica siromaštva? Najvjerovatniji odgovor na gornje pitanje je “ponešto od oboje”. Tvrdnje analitiara da prihodi prvenstveno pogaaju kvalitet vladanja se baziraju na dvije injenice: (i) – loše vlade ne znae automatski i prepreku za ekonomski rast i (ii) – kvalitet vladanja esto poboljšava rast prihoda. Historija razvijenih država je puna primjera da loše vlade po automatizmu ne predstavljaju prepreke za ekonomski rast. Mnoge prakse koje se danas osuuju su u nekim drugim vremenima bile primjerene. Naprimjer, historija New Yorka pruža primjer brzog rasta uprkos lošim i korumpiranim vlastima. Izmeu 1825. godine, kada je Erie kanal spojio New York sa Velikim jezerima, i 1900. godine, stanovništvo grada je poraslo 17 puta. 1890. godine je New York imao 3,7 miliona stanovnika i bio drugi grad po veliini i važnosti u svijetu, odmah iza Londona. Ali, po mnogim mjerilima on je bio i leglo korupcije. Jedna od najintrigantnijih pria iz tih vremena je izgradnja centralne sudnice. Kada je 1880. godine sudnica završena, cijena njene izgradnje je iznosila 15 miliona tadašnjih USD (267 miliona USD iz 2000. godine) – dva puta više nego što su upravo tada SAD kupile Aljasku od Rusije. Preko dvije treine ukupnog iznosa je ukrao Tammany Hall – politiko-poslovni krug kojim je upravljao ozloglašeni William Marcy "Boss" Tweed. Koliko je bila jaka Tweedova mo govori i injenica da je specijalni komitet, formiran da ispita tvrdnje o korupciji, izvjestio gradske vlasti da nema razloga za zabrinutost, te utrošio polovinu 40
Acemoglu and Robinson (2002).
388 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj svog budžeta na štampanje izvještaja u nekoj štampariji koja je bila Tweedovo vlasništvo.41 Novinar koji je ove korupcijske afere gradskih vlasti objelodanio u knjizi “Sramota gradova” (The Shame of the Cities, 1904), rezignirano je zakljuio da je “duh korupcije i nezakonje ameriki duh”. Primjer brzog rasta New Yorka, u uslovima široko rasprostranjene korupcije, nikako nije usamljen. Period nakon Drugog svjetskog rata je, takoer, bio svjedok mnogih sluajeva kada se ekonomski rast nije usporio ni u Japanu zbog "prisnog kapitalizma" i business kulture bazirane na vezama izmeu zvaninika vlasti i firmi, ni u Indoneziji, u kojoj je porodica predsjednika Suharta akumulirala bogatstvo od 15 milijardi USD. U oba sluaja ekonomski rast nije bio usporen zbog loših vlasti, nego iz drugih razloga. Kao što postoji bogata evidencija da loše vlasti ne usporavaju ekonomski rast, tako postoje i brojni dokazi koji trvde da poveanje nacionalnog prihoda unapreuje kvalitet vlasti. Bogatije zemlje su u mogunosti da svoje službenike dobro plate i tako smanje mogunost za korupciju. Kod njih je i prihodovni “kola” mnogo vei, što smanjuje destruktivnu konkurenciju izmeu interesnih grupa. I najzad, javno dobro, koje vodi ka poštenoj vladi može biti "luksuzno dobro" koje je dostupno samo ljudima u relativno bogatim zemljama. Druga vrsta argumenata u kojima se tvrdi da loše vlasti nemaju baš puno veze sa malim prihodima, se može nai u legatu kolonijalizma. Naime, najvei broj danas loše voenih zemalja su bivše evropske kolonije. Naprimjer, od 30 najkorumpiranijih država 22 države su bivše evropske kolonije, a 5 država su dijelovi bivšeg Sovjetskog Saveza. Uzroci visoke korumpiranosti bivših kolonija su dvostruki. Prvo, u mnogim bivšim kolonijama kolonijalne sile su instalirale sistem vladanja koji je bio dizajniran da maksimizira kolonijalne prihode, a ne da ohrabruje ekonomski i socijalni razvoj kolonija. Naprimjer, u Latinskoj Americi su u 17. i 18, stoljeu tadašnje kolonijalne sile (Španija i Portugal) uvele sistem državnih monopola i trgovinskih restrikcija za ekstrakciju resursa od tamošnje populacije. U Africi, koja je uglavnom kolonizirana u drugoj polovini 19. stoljea, kolonijalne vlasti su bile i brutalnije i efikasnije. Evropska eksploatacija Afrike je dostigla kulminaciju u belgijskoj koloniji Kongo, u kojoj je u periodu od 1880. do 1920. godine izmeu 5 i 10 miliona domorodaca umrlo zbog kolonijalne brutalnosti. Kada su evropski kolonizatori ili otišli ili otjerani, oni su jednostavno zamjenjeni lokalnim monicima ili vodeom nativnom elitom. Ali, Evropljani nisu uvijek iza sebe ostavljali loše vlasti. Sjedinjene Amerike Države, Kanada i Australija su bivše evropske kolonije u koje se naselio veliki broj Evropljana, koji su u novim zemljama bukvalno prekopirali evropski sistem vladanja. Drugo, kolonijalne sile su, posebno u Africi, stvorile etniki mješovite države, što je otežavalo formiranje dobrih vlada. Evropski kolonizatori su, naješe, uspostavljali granice izmeu kolonija (koje su kasnije postale granice izmeu nezavisnih država) mehaniki (crtanje granica na karti lenjirom), bez obzira na etniki sastav populacije. One su esto suprotstavljale jednu etniku grupu protiv druge kao dio strategije “zavadi pa vladaj”, koja im je omoguavala održavanje kontrole. U veini bivših kolonija je period poslije sticanja nezavisnosti bio karakteristian po žestokim sukobima za prevlast, kao i po korištenju državnih mehanizama za preusmjeravanje prihoda prema favoriziranim etnikim grupama. Danas se ekonomisti uglavnom slažu da je kolonijalno nasljee najvažnija determinanta slabog kvaliteta vlasti. Ako je to mišljenje korektno, onda korelacija izmeu vladanja i prihoda se odvija od vladanja ka prihodima, a ne obratno - od prihoda ka vladanju.42 41 42
Kolbert (2002). Acemoglu, Johnson, and Robinson (2001).
Glava 13: Vlasti, država i ekonomski rast
389
REFERENCE Acemoglu, Daron, Simon Johnson, and James A. Robinson, 2001, “The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation,” American Economic Review, Vol. 91 (December), pp. 1369–1401. Acemoglu, Daron, and James A. Robinson. 2002. "Economic Backwardness in Political Perspective." MIT. Ashton, Basil, Kenneth Hill, Alan Piazza, and Robin Zeitz. 1984. "Famine in China, 1958-61." Population and Development Review 10 (December): 613-645. Bardhan, P. 1993. “Symposium on Democracy and Development”, Journal of Economic Perspectives, 7, 45–49. Barro, Robert. 1997. Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study. Cambridge: MIT Press. Borner, Silvio, Frank Bodmer and Markus Kobler. 2004. Institutional Efficiency and its Determinants. Paris: OECD Brunetti, A. 1997. Politics and Economic Growth: A Cross–Country Data Perspective, Paris: OECD. Buckley, P.J., Pass L.C., Prescott, K. 1990. Measures of International Competitiveness: Empirical Finding from British Manufacturing Companies, Journal of Marketing Management, 6 (1), pp. 1-13. Cerny, P.G. 1991. The limits of deregulation: transnational interpenetrations and policy change, European Journal of Political Research, 19: 173196. Chen, Nai-Ruenn, and Walter Galenson. 1969. The Chinese Economy Under Communism. Chicago: Aldine Crawford, Jo-Ann and Fiorentino, Roberto. (2005). The Changing Landscape of Regional Trade Agreements, Geneva: WTO Diamond, Jared, 1997, Guns, Germs, and Steel (New York: W.W. Norton & Co). ____________ 2007: Global Shift: Mapping the Changing Counturs of the World Economy. London: Sage Doremus, P.N., Keller, W.W., Pauly, L.W. and Reich, S. 1998. The Myth of the Global orporation. Princeton, NJ: Princeton University Press. Dunning, John. 1992. The competitive advantages of countries and the activities of transnational
corporations, Transnational Corporations, 1: 135168. ____________ 1999. Governments, Globalization, and International Business. Oxford: Oxford University Press. Durham, J.B. 1999. “Economic Growth and Political Regimes”, Journal of Economic Growth, 4, 81–111 Easterly, W. 2001. The Elusive Quest for Growth, Cambridge: MIT Press. Feldstein, Martin. 1997. "How Big Should Government Be?" National Tax Journal, no 2 (June): 197-213. Gerši, Metka. 2003. Ekonomska vloga in mo nacionalne države v globalnem gospodarstvu. Magistarski rad. Ljubljana: Ekonomska fakulteta Guibernau, M. 1999. Nations Without States: Political Communities in a Global Age. Cambridge: Polity Press. Hatzichronoglou, T. 1996. Globalisation and Competitiveness, STI Working Paper. Hirst, P. and Thompson, G. 1999. Globalization in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, 2nd edn. Cambridge: Polity Press. Kaufmann, Daniel, Aart Kraay and Pablo Zoido-Lobatón. 1999. “Governance Matters.” World Bank Policy Research Working Paper No. 2196, Washington, D.C. Kaufmann, Daniel, Aart Kraay and Massimo Mastruzzi. 2007. “Governance Matters VI: Aggregate and Individual Governance Indicators for 1996-2006. World Bank Policy Research Working Paper No. 4012. Washington, D.C. Kitzmantel, E. 1995. A Multi-Faceted Concep: 35 Years of Free Trade in Europe, Messages for the Future, Proceedings of EFTA’s 35th Anniversary Workshop, Geneva, pp. 106-112. Kolbert, Elizabeth. 2002. "Fellowship of the Ring: Boss Tweed's Monument Just Can't Stay out of Trouble." New Yorker, May 6. Kotler, Philip et al. 1997. The Marketing of Nations: A Strategic Approach to Building National Wealth. New York: The Free Press. Krueger, Anne O. 1993. Political Economy of Policy Reform in Developing Countries, Cambridge: MIT Press.
390 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Krugman, Paul. 1994. Competitiveness: a dangerous obsession, Foreign Affairs, March-April: 28-44. Kux, Dennis. 2002. "India's Fine Balance." Foreign Affairs 81 (May/June): 93-106. La Porta, Rafael, and Florencio Lopez-De-Silanes. 1999. " The Benefits of Privatization: Evidence from Mexico." Quarterly Journal of Economics 114 (November): 1193-1242. Mansfield, E. and Milner, H.V. 1999. The new wave of regionalism, International Organization, 53: 589-627. Myrdal, G. 1968. Asian Drama, An Inquiry into the Poverty of Nations, New York: Pantheon Books, North, Douglas. 1981. Structure and Change in Economic History, New York: Norton. ____________ 1990, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: Cambridge University Press. ____________ 1995. “The New Institutional Economics and Third World Development”, in J. Harriss, J. Hunter and C.M. Lewis (eds.) London: Routledge, 17–26. Organisation for Economic Cooperation and Development. 1996. Industrial Competitiveness: Benchmarking Business Environments in the Global Economy. Paris: OECD. Porter, Michael. 2000. Location, Competition, and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy. Economic Development Quarterly, Volume 14, Issue 1. str. 15-34. Rodrik, Dani. 1996. “Understanding Economic Policy Reform”, Journal of Economic Literature, 34, 9–41. Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind. 2003. The Primacy of Institutions (and what this does and does not mean), Finance & Development, June 2003 Rodrik, Dani, Subramanian, Arvind and Trebbi, Francesco. 2002. “Institutions Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in
Economic Development,” NBER Working Paper 9305, October 2002, Cambridge,Massachusetts: National Bureau of Economic Research. Sachs, Jeffrey D., 2001, “Tropical Underdevelopment,” NBER Working Paper 8119 (Cambridge,Massachusetts: National Bureau of Economic Research). Shenkar, Oded and Yadong, Luo, 2006. International Business, 2nd edition, London: Sage Shleifer, A. and Vishny, R.W. 1993. “Corruption”, Quarterly Journal of Economics, 108, 599–618. Thurow, Leslie. 2000. Globalization: The Product of a Knowledge-Based Economy. Annals of the American Academy of Political & Social Science, July 2000, Volume 570. Umbeck, J.R. 1981. A Theory of Property Rights with Applications to the California Gold Rush, Iowa State University Press, Ames. Valaskakis, Kimon. 2001. “Long-term Trends in Global Governance: From “Westphalia” to “Seattle”, in Governance in the 21st Century. Paris: OECD. Wade, R. 1990. Governing the Market. Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization, Princeton: Princeton University Press. Warren, R.P. 1996. All the King’s Men, Harcourt Brace & Company, San Diego. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Weingast, B.R. 1993. “Constitutions as Governance Structures: The Political Foundation of Secure Markets”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149, 286–311. Young, A. 1995. “The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistical Reality of the East Asian Growth Experience”, Quarterly Journal of Economics, 110, 641–680.
WEB STRANICE 1. http://worldbank.org/wbi/governance/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai rezultati istraživanja i metodologija Svjetske banke o problemima vladanja i korupcije. 2. http://www.fraserinstitute.com i http://www.freedomhouse.org. Web stranice Fraser instituta i Freedomhouse koje se bave pitanjima vladanja i ekonomskih sloboda. 3. http://www1.transparency.org/index.html Web stranica organizacije Transparency International koja omoguava uvid u brojnu literatutu o korupciji i borbi protiv nje.
Glava 14: Otvorenost i globalizacija Glava 15: Globalizacija i lokalizacija Glava 16: Produktivnost i efikasnost Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
391
SLIKA 14.1. Globalizirajui procesi kao sistem meusobno povezanih elemenata i razmjera GLOBALNA EKONOMIJA Globalni pomak u proizvodnji roba i usluga; pojava novih centara proizvodnje; intenzifikacija globalne konkurencije
Pojava “novih” globalnih finansijskih sistema koji pokreu nezamislive tokove i transakcije preko nacionalnih granica
REGIONALNA EKONOMIJA NACIONALNA EKONOMIJA
Transnacionalne korporacije Proliferacija, širenje i restrukturiranje transnacionalnih korporacija obuhvata razliitije mrežne forme organizacije; strategije globalizacije i lokalizacije
Kulturne, socijalne, politike strukture i institucije. Ekonomski sistem; stukture firmi, institucionalni i regulatorni okviri. “Prirodne” i stvorene komparativne prednosti (resursi, obuka, nauna baza, infrastruktura) itd.
LOKALNA EKONOMIJA Lokacijsko specifine asamblaže kulturnih, socijalnih, politikih i ekonomskih atributa. Lokalne ekonomske strukture; naune i obrazovne baze; lokalne institucionalne strukture; kvalitet infrastrukture itd.
Nacionalne države Makroekonomske, trgovinske, industrijske i investicijske politike nacionalnih država; trgovinski konflikti, regionalne ekonomske integracije
Tehnologija Promjenljivo tehnološko okruženje; inkrementalne i revolucionarne tehnološke promjene; nove generike tehnologije; tehnologije koje sužavaju vrijeme; novi fleksibilni procesi proizvodnje i organizacije
Izvor: Dicken (2004).
U dosadašnjoj raspravi smo, uglavnom, zanemarivali ekonomske interakcije izmeu glavnih uesnika u procesu ekonomskog rasta. Pri tome smo „preskoili“ ideje i procese koji su mijenjali ekonomsku mapu svijeta i koji su imali veliki uticaj na ekonomsko blagostanje ljudi na lokacijama tih interakcija. Slika 14.1. prikazuje glavne interakcije u globalnoj ekonomiji, glavne procese koji kreiraju modele promjena i, ono što je najvažnije, dinamiku interakcija izmeu razliitih prostora u kojima se odigravaju te promjene - globalnog, regionalnog i lokalnog prostora. Centralna poruka gornje slike je da interakcije izmeu pojedinih prostora nisu jednosmjerne (naprimjer, sa globalnog na lokalni nivo), nego su to meusobno povezani procesi koji se prožimaju, proizvode i reproduciraju u posebnom kontekstu. Specifini set karakteristika pojedinih država i lokalnih zajednica ne samo što zavisi od uticaja globalizacijskih procesa ili odnosa sa nekim drugim državama, nego utie na prirodu samih procesa. Pri
392 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj tome ne treba zaboraviti da svi globalni procesi nastaju, odnosno poinju, na nekim specifinim mjestima i na nekim specifinim krajevima. Ova i sljedea glava se bave odnosima izmeu globalnog i lokalnog konteksta. U ovoj glavi analiziraemo fenomene otvorenosti, koji populariziraju i promoviraju globalizaciju. Glava poinje objašnjenjem evolucije globalizacije i analizira njen napredak, prikazuje glavne sile globalizacije i njene uzroke, posljedice, te objašnjava veze izmeu globalizacije, otvorenosti i ekonomskog rasta. Glava 15 se bavi problemima lociranja ekonomskih aktivnosti na lokalnim nivoima, pitanjima lokalne business strukture i njene organizacije, te pitanjima geografskih i prostorskih dimenzija nacionalnih inovacijskih sistema.
14.1. GLOBALIZACIJA Šta je globalizacija? Globalizacija je rije koja je u zadnje dvije decenije bila “najzaposlenija” u business okruženju. Ovom savremenom mantrom se bave sve dnevne i nedeljne novine, elektronski mediji i politiki skupovi, akademski asopisi i konferencije, jer je uticaj globalizacije na politika, ekonomska i socijalna dogaanja postao fascinantan. Veinu ljudi rije globalizacija asocira na “dobre vile” koje e napaenom svijetu donijeti blagostanje i omoguiti mu bijeg iz “zaaranog kruga” siromaštva. Ali, istovremeno, za rastuu agresivu manjinu ona je sinonim za veliko zlo koje je napalo humanu rasu, kojeg treba što prije obuzdati i savladati. Ove suprotnosti zahtijevaju da se preciznije definira šta je to globalizacija, koje sile je pokreu i koje su njene najvažnije socijalne i ekonomske posljedice. Obzirom na krajnje efekte, globalizacija se može definirati na razliite naine. Kako ona eksplicitno ne pripada niti jednom specifinom ili ogranienom podruju humanog djelovanja, kao što su, naprimjer, sociologija, ekonomija, politika, kultura, okolina, i kako ona istovremeno prožima sva ta podruja, ne udi što se mogu susresti razliite, a ponekad i oštro suprotstavljene definicije globalizacije. Veliki broj razliitih definicija globalizacije proizilazi iz injenice što globalizacija pripada svim disciplinama socijalnih nauka, meu kojima se nalaze i brojne ekonomske discipline kao što su ekonomija, raunovodstvo, finansije, marketing i management.1 Popularno, globalizacija se opisuje kao odsustvo granica i barijera za trgovinu izmeu država;2 ili kao pomak u tradicionalnim modelima meunarodne proizvodnje, trgovine i investicija;3 ili kao interkonekcija izmeu preklapajuih interesa businessa i društava.4 Ove razlike u definicijama nisu samo semantike prirode, jer svaka definicija traži specifine organizacijske zahvate, koje treba preduzeti u odgovoru na globalizaciju. Tako e business lider, koji vjeruje da je nacionalna otvorenost esencija globalizacije, usmjeriti energiju na praenje ekonomskih i politikih promjena u nacionalnoj državi i okruženju, dok e socijalni lider, koji globalizaciju vidi kao konvergenciju izmeu businessa i socijalnih interesa, pažnju usmjeriti na socijalne promjene.
1 2 3 4
Pieterse (1995). Ohmae (1995). Dicken (2004). Brown (1992).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
393
Mada nas ovdje prvenstveno zanimaju ekonomski aspekti globalizacije, ne smijemo zanemariti i druge aspekte. Za razvoj sociološkog koncepta globalizacije su najzaslužniji Roland Robertson i Anthony Giddens. Robertson definira globalizaciju kao proces prekomjernog širenja socijalnih, kulturnih, politikih, poslovnih, ekonomskih i pravnih povezanosti. Pri tome je globalizacija koncept koji se odnosi kako na sažimanje cijelog svijeta, tako i na doživljavanje svijeta kao cjeline.5 Anthony Giddens globalizaciju vidi kao neposrednu posljedicu modernizacije, koja obuhvata potpuno preureenje vremena i prostora unutar socijalnog života, tj. „vremensko-prostorno razgraniavanje”. On globalizaciju definira kao jaanje svjetskih socijalnih odnosa, koji povezuju udaljene krajeve na taj nain da dogaaji, koji su se dogodili na jednom odreenom kraju svijeta, utiu na lokalne dogaaje na drugom odreenom kraju svijeta i obrnuto.6 O globalizaciji možemo razmišljati kao “o procesu, ili vrsti procesa, koji ukljuuje promjene u prostornom organiziranju socijalnih transakcija i odnosa, koje stvaraju transkontinentalne ili meuregionalne tokove i mreže aktivnosti, interakciju i ispoljavanje vlasti.” Ova definicija omoguava da se globalizacija razdvoji od drugih prostornih formi kao što su lokalizacija, nacionalizacija, regionalizacija i internacionalizacija.7 Sa ekonomskog aspekta globalizacija se može definirati kao produbljivanje povezanosti izmeu ekonomskih subjekata, tj. kao širenje mrežnih povezanosti, tokova, transakcija i odnosa koji prelaze granice država i društava u savremenom meunarodnom ekonomskom sistemu.8 Globalne veze i tokovi roba, novca, ideja, predstava, informacija, zagaivanja itd. predstavljaju materijalnu povezanost izmeu zajednica, ekonomija i društava razliitih regija svijeta. Ova povezanost je podloga za širenje socijalnih, politikih i ekonomskih uticaja preko politikih granica nacionalnih država. Zato se globalizacija može definirati kao širenje, produbljivanje i ubrzavanje procesa svjetskog povezivanja. Pri tome treba paziti da se ne pomiješaju koncepti suzavisnosti, povezanosti ili približavanja. Dok se pojam suzavisnosti (engl. interdependence) temelji na pretpostavci simetrije snaga izmeu socijalnih, odnosno državnih aktera, koncept globalizacije obuhvata predstave o hijerarhinosti i nejednakosti, koji je temelj globalne stratifikacije. Ideja globalizacije ne predstavlja jedinstveno svjetsko društvo, jer svi pojedinci tu povezanost ne osjeaju u jednakoj mjeri i na jednak nain. U skladu sa tim se termin globalizacija mora odvojiti od termina približavanje (engl. convergence), koji se temelji na homogenizaciji ili skladnosti.9 Podruja globalizacije Osnovne karakteristike savremenog svijeta su stare globalizirane veze, koje su izgraivane stoljeima i nove globalizirajue veze, koje se pod uticajem novih sila upliu u ve stvorene mreže meusobnih odnosa razliitih aktera. Svjedoci smo da postoje jaki elementi globalne kulture, velikih komunikacijskih i informacijskih mreža i globalnih politikih ideja. Takoer sve više postajemo dio globalnog ekonomskog sistema, u kojem se proizvodnja i tržišta koordiniraju na globalnom nivou. Pored globalnih tržišta, u mnogim oblastima humanih aktivnosti djeluju još i brojne globalne institucije. Savremena globalizacija ima
5 6 7 8 9
Robertson (1995). Giddens (2000). Held et al (1999). McGrew (1998). Gerši (2003).
394 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj više autonomnih logika, koje žive jedna sa drugom ili jedna pored druge, pri emu se pod autonomnim logikama podrazumijevaju politika, ekonomska i kulturna globalizacija u globalnom kontekstu.10
Politika globalizacija Politika globalizacija se odnosi na procese promjene globalnog konteksta politike svijesti, politikih procesa i politikog djelovanja u smislu naraslih tendencija da se problemi posmatraju u globalnom mjerilu i da se njihova rješenja traže na globalnom nivou. Globalizam znai svijest da su socijalni, ekonomski i okolinski problemi po svojoj prirodi transnacionalni i da zahtijevaju usklaeno razmatranje na nivou meunarodnih institucija, organizacija i agencija. Politika globalizacija je i oblikovanje nevladinih transnacionalnih i meunarodnih organizacija, kao što su, naprimjer, dobrotvorne ustanove, dobrovoljne organizacije, trgovinska udruženja, profesionalna udruženja i sindikati. Pri tome etiri kljuna elementa politike globalizacije mijenjaju meunarodne politike odnose:11 x x x
x
Svoju politiku mo nacionalne države sve više dijele sa ostalim politikim akterima i agencijama na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou, Suvereno politiko odluivanje se više ne odvija iskljuivo u granicama neke nacionalne države. Neke kljune sile i procesi, koji odreuju uslove lanstva u pojedinim politikim zajednicama, su izvan zone uticaja pojedinih nacionalnih država, Meusobna povezanost sudbina ljudi unutra razliitih nacionalnih država stvara odnose u kojima odluke donešene u jednoj državi imaju uticaj i izvan te države, Kako više ne postoje jasne granice izmeu unutrašnjih i vanjskih poslova i unutrašnje i vanjske politike, to dolazi do deteritorijalizacije politikog autoriteta.
Gornji procesi preoblikuju postojee odnose izmeu pojedinih aktera globalne igre i mijenjaju njihove meusobne odnose moi. Poveava se broj aktera koji sudjeluju u procesu politikog odluivanja; raste uticaj i nadležnost pojedinih grupa nevladinih aktera i na nacionalnom i na multinacionalnom nivou; šire se podruja politikog djelovanja koja imaju meunarodne dimenzije; na razliitim podrujima se politike eksternalije prelivaju preko nacionalnih granica; kolektivno rješavanje problema je sve intenzivnije, kao i oblikovanje meunarodnih režima i meunarodnih institucija. Pored nacionalnih država, državni akteri su postali i meunarodne vladine organizacije (engl. intergovernmental organization), meunarodne agencije i režimi na razliitim prostorskim nivoima, te regionalne nadnacionalne institucije, kao, naprimjer, Evropska unija (EU). Kao nedržavni akteri se pojavljuju transnacionalne korporacije (TNC) i nevladine organizacije. Meunarodne vladine organizacije i institucije su nastale meudržavnim dogovorima o ureenju odreenih zajednikih podruja djelovanja. Neke kljune meuvladine organizacije, koje suoblikuju globalne politike akcije su, naprimjer, Ujedinjene nacije i pripadajue agencije, meunarodne finansijske organizacije i institucije kao što su Meunarodni monetarni fond, Svjetska banka, Evropska centralna banka, Banka za meunarodna izravnavanja, mnoge razvojne banke kao što su Evropska banka za obnovu i razvoj; meunarodna trgovinska udruženja kao što je Svjetska trgovinska organizacija; organizacije za podsticanje ekonomske saradnje kao naprimjer Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, kartelna udruženja kao naprimjer OPEC; vojne i sline organizacije kao što su NATO, INTERPOL itd. Drugi aspekt meunarodnog povezivanja na nižim nivoima se odnosi na regionalno povezivanje država, koje se može 10 11
Beck (2000). Held at al (1999).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
395
oblikovati kao trgovinska, carinska ili monetarna unija. Nevladine organizacije (engl. non-governmental organization - NGO) su kao kategorija politikog povezivanja nastale tokom osnivanja UN-a kao poseban oblik odnosa izmeu organizacija civilnog društva i meuvladinih povezivanja u okviru UN-a. One u suštini predstavljaju posrednika u pregovorima izmeu država i pojedinaca, doprinose demokratizaciji, uvaju državljane od zloupotrebe državne moi i obezbjeuju politiku odgovornost državnih predstavnika. Ove organizacije se meusobno jako razlikuju u odnosu na podruje i vrstu svog djelovanja, kao i u odnosu na obim sredstava kojima raspolažu. Transnacionalne korporacije i njihova rastua politika snaga narušavaju ravnotežu izmeu faktora proizvodnje i suverenosti nacionalnih država u voenju ekonomske politike. Poveana mobilnost proizvodnje je poboljšala preduzetnike mogunosti i poveala pregovaraku snagu TNC u odnosu na ostale socijalne partnere – sindikate i državu.
Ekonomska globalizacija Mnogi ljudi su postali svjesni da se u svijetu dogaa nešto što ucrtava obrise novog svjetskog ekonomskog poretka. Ali, šta je ono što se zaista dogaa je predmet brojnih žustrih i kontroverznih rasprava. Zagovornici globalizacije tvrde da procesi globalizacije imaju univerzalne potencijale za ekonomski rast, da obezbjeuju praviniju podjelu rada izmeu pojedinih država i ekonomskih blokova, koja omoguava nerazvijenim zemljama da se specijaliziraju u radnointenzivnim djelatnostima, a razvijenim zemljama da svoju visokoplaenu radnu snagu koriste na produktivniji nain. Osim toga, procesima globalizacije se tokovi kapitala preusmjeravaju iz razvijenih zemalja prema nerazvijenim zemljama, koje investitorima nude vee povlastice (poreske koncesije, reparacije dobiti, subvencije za izgradnju pogona i instaliranje opreme u odreenim razvojnim zonama, jeftiniju radnu snagu za operacije sasatavljanja materijala itd.). Ponekad se pod pojmom globalizacije misli i na procese globalne zaštite intelektualne svojine, te na trgovinske ili robne marke, koje kupcima širom svijeta pružaju odreenu garanciju kvaliteta. Naime, sve dok je kvalitet marke na „svom mjestu”, potrošau zaista nije važno gdje je odreeni proizvod odreenog dizajna proizveden, naravno ukoliko može da ga plati. Kritiari globalizacije ove procese oslikavaju tamnijim tonovima. Oni tvrde da rastua konkurencija zemalja sa niskim plaama uništava radna mjesta u razvijenim zemljama, snižava plae, reducira stepen socijalne zaštite, ruši visoke standarde zaštite okoline, te erodira kapacitete nacionalnih vlada za voenje vlastitih ekonomskih politika. Njih zabrinjavaju injenice da narasla snaga globalnih finansijskih tržišta može prouzrokovati ekonomski haos, kao što se to ve nekoliko puta desilo u novijoj ekonomskoj historiji svijeta. Prirodu globalizacijskih debata koje se vode u ekonomskim i akademskim krugovima možemo najbolje „uhvatiti” analizom pitanja koja se nalaze na dnevnom redu rasprava o globalizaciji. Ova pitanja se odnose na meusobnu integraciju tri najvažnije dimenzije globalnog tržišta: tržišta roba i usluga, tržišta rada i tržišta kapitala. Akademske debate su mnogo kompleksnije i žustrije. One su polarizirane oko etiri glavne globalizacijske teze (dodatak 14a) i to: (i) – globalistike teze (globalizacija je ovdje i ona e ostati); (ii) – skepticistike teze (ona ne postoji); (iii) – transformacijske teze (ona postoji, ali je puno kompleksnija) i (iv) – antiglobalistike teze (ona je ovdje, ali mi je ne volimo).12
12
Kirkbride (2001).
396 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Ostale vrste globalizacije Pojam globalizacije je mnogo širi, jer obuhvata i mnoge druge stvari. Globalizacija je i ubrzani prenos bolesti izmeu zemalja, kao što je, naprimjer, epidemija AIDS-a, koja poetkom 21. stoljea pogaa Afriku i Aziju skoro na isti nain kao što je kuga, koja je u 14. vijeku u Evropu došla trgovinskim brodovima sa azijskih trgovinskih ruta, opustošila mnoga podruje “stare dame”, ili kao što su u 15. i 16. stoljeu male boginje, sifilis i druge evropske bolesti pomele starosjedilaku ameriku populaciju. Globalizacija pridaje premalo pažnje transmisiji tehnologije kao najvažnije determinante ekonomskog rasta. Ona takoer ignorira velike okolinske štete, koje nastaju kao posljedica globalizacije, izbjegava valoriziranje posljedica išezavanja mnogih prirodnih jezika i iskonskih kultura. Tvrdnje da ti dogaaji nisu povezani sa procesima globalizacije, ili trvdnje da oni uope nisu važni za budunost ovjeanstva postaju tragine. Ekonomija nije univerzalan lijek za sve dileme ili bolesti savremenog ovjeanstva. Jedan od najvidljivijih oblika globalizacije humanih aktivnosti je globalizacija kulture. Iako se, na prvi pogled, ini da je na lokalnim tržištima prisutan sve vei broj lokalnih robnih marki, rastue prisustvo globalnih kulturnih simbola, ikona i proizvoda, poplava inostrane muzike, emisija, filmova, serija i emisija u domaim medijima je svakako jedna od krupnijih posljedica globalizacije ekonomskih aktivnosti. Posljedice te „poplave“ na nacionalne kulture i nacionalni identitet su, dugorono, razarajue. Rane teorije kulturne globalizaciji su se bazirale na tezi o kulturnom imperijalizmu, tj. na mišljenju da odreene dominantne kulture prijete da unište druge, ranjivije kulture. Kulturna globalizacija je stanje kompleksne povezanosti, koje stvara osjeaj da svijet postaje jedan socijalni i kulturni ustroj, u kojem dominiraju dvije utopistike vizije kulture: (i) – globalne kapitalistike kulture kao jedine kulture i (ii) – vesternizacije svjetske kulture, ukljuujui jezik i potrošaku kulturu.13 Danas se odvija proces drobljenja nacionalnih kultura u korist savremene kulturne globalizacije. Pri tome krucijalnu ulogu igraju:14 x x x x
nova globalna infrastruktura (komunikacijske i informacijske mreže), koja ima visoku sposobnost prekogranine i prekokontinentalne penetracije, i koja je u prostorno-vremenskom zgušnjavanju znatno jeftinija i efikasnija; poveavanje intenziteta, obima i brzine kulturne razmjene te komunikacija svih vrsta i uspon zapadne popularne kulture kao primarnog koncepta globalne kulturne interakcije; promjena u geografiji globalnih kulturnih interakcija; prevlast TNC kod osnivanja i vlasništva infrastrukture i organizacija za proizvodnju i distribuciju kulturnih dobara.
14.2. UZROCI I GLAVNE SILE GLOBALIZACIJE U brojnoj literaturi o globalizaciji naješe pominjani faktori globalizacije su tehnološke promjene i liberalizacija tržišta, ali se esto navode i mnogi drugi faktori koji utiu na globalizacijske procese i njihov intenzitet, kao što su, naprimjer, stepen zrelosti politikih odnosa, nivo teorijskog znanja i praktinih ekonomskih vještina,15 ekonomska politika pomou koje države odstranjuju prepreke za meunarodnu 13 14 15
Tomlinson (1999). Held at al (1999). Kolodko (2001).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
397
trgovinu, inostrani finansijski tokovi,16 preduzea, koja su se sredinom 1980s masovno odazvala na politike deregulacije i liberalizacije meunarodne ekonomije17 i oživljavanje tržišne ekonomije u nekadašnjim socijalistikim državama.18 Historijski trendovi evolucije globalizacije (dodatak 14b.) pokazuju da su najvei doprinos rastu globalizacije odigrala dva glavna makro faktora. Prvi se odnosi na snižavanje barijera za tokove roba, usluga i kapitala, dok se drugi faktor odnosi na tehnološke promjene, a posebno na dramatian razvoj produktivnosti u komunikacijama, obradi informacija i tehnologijama transporta.
Snižavanje trgovinskih i investicijskih barijera Napredne industrijske nacije su se odmah nakon završetka Drugog svjetskog rata dogovorile da u cilju brže obnove razrušene ekonomije i spreavanja novih ekonomskih depresija otklone barijere slobodnim tokovima roba, usluga i kapitala.19 Ovaj cilj je ugraen u povelju o osnivanju GATT-a (General Agreement on Tariffs and Trade) 1949. godine, pod ijim je kišobranom, sve do njegovog “prerastanja” u Svjetsku trgovinsku organizaciju, održano 8 rundi multilateralnih pregovora o snižavanju carinskih i necarinskih barijera za tokove roba, usluga i kapitala (slika 14.2.).
SLIKA 14.2. Trgovinske runde i smanjivanje carina Ženevska runda 1947 Annecy runda 1949
40
Prosjene carine (%)
Torquau runda 1950-51 Ženevska runda 1955-56
30
Dillon runda 1960-61 20
Kennedy runda 1963-67
10
Tokyo runda 1973-79
Urugvajska runda 1986-94
0
1940
1950
1960
1970
1980
1994
Izvor: Hoekman and Kostecki (1995)
U zadnjoj Urugvajskoj rundi GATT-a, koja je završena decembra 1993. godine, i u kojoj je uesvovalo 130 država, reducirane su visine carinskih stopa kod velikog broja carinskih linija, proširena pravila GATT-a i na sektor usluga, dogovoren nain i prelazni period pune integracije u GATT nekih osjetljivih sektora
16 17 18 19
Palley (1999). Reinicke i Witte (1999). Lipsey (999). Bhagwatti (1989).
398 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj (tekstil i odjea, poljoprivredni proizvodi), proširen sistem zaštite intelektualnih prava i osnovana Svjetska trgovinska organizacija kao multilateralna institucija koja se brine o meunarodnom trgovinskom sistemu.20 U prve dvije decenije GATT-a napori su bili usmjeravani na razvoj trgovine izmeu razvijenih nacija, da bi se kasnije fokus preusmjerio na zemlje u razvoju. 1964. godine je osnovan UNCTAD (the United Nations Conference on Trade and Development), sa ciljem da promovira trgovinske interese zemalja u razvoju. U historiji GATT-a je posebno osjetljivo bilo pitanje pristupa zemalja u razvoju tržištima razvijenih zemalja. 1965. godine je pod pritiskom zemalja u razvoju, usvojen generalizirani sistem preferencijala (Generalized system of preferences - GSP), koji je omoguavao da izvoz roba iz ZUR u razvijene zemlje ima preferencijalni tretman, ali uz brojne izuzetke (tekstil, odjea), za koje su zakljuivani posebni sporazumi (tzv. MFA ili Multifibre Arrangements, kojih je sve do integracije tekstilne trgovine u WTO bilo ukupno 4).
SLIKA 14.3. Evolucija bilateralnih sporazuma o inostranim investicijama Bilateralni investicijski aranžmani (BIT) Aranžmani o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja (DTT) Kumulativno BIT
2500
200
2000
150
1500
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
0
1994
500
1993
50
1992
1000
1991
100
1990
Broj zakljuenih sporazuma/godinu
Kumulativno DTT
Kumulativni broj zakljuenih sporazuma
250
0
Izvor: UNCTAD (2006)
Snižavanje carinskih stopa za uvoz industrijskih proizvoda u najrazvijenije industrijske zemlje koje je izvedeno u okviru GATT-a, je bilo intenzivno naroito od 1950. godine. Uoljiva je i jaka tendencija rasta broja bilateralnih i multilateralnih aranžmana o liberalizaciji trgovinskih tokova. Mnoge zemlje su zajedno sa snižavanjem trgovinskih barijera otklanjale i restrikcije za inostrana ulaganja. Naprimjer, u periodu od 1991. do 2002. godine je 165 zemalja sa 1.551 promjena djelimino ili potpuno liberaliziralo zakone i propise koje se odnose na podruje inostranih ulaganja. Nastojanja da se ubrzaju tokovi FDI su se, takoer, reflektirala ogromnim poveanjem broja bilateralnih meudržavnih sporazuma o zaštiti FDI i 20
Hoekman and Kostecki (1995); Sampson (2001).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
399
izbjegavanju dvostrukog oporezivanja. Naprimjer, krajem 2002. godine je bilo sklopljeno 2.181 bilateralnih sporazuma o zaštiti investicija i 2.256 sporazuma o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja (slika 14.3.).21 Glavna organizacijska promjena u meunarodnom sistemu reguliranja meunarodne trgovine je nastala januara 1995. godine, kada je, 50 godina nakon prvog prijedloga o formiranju svjetske trgovinske organizacije, u Marakeshu osnovana Svjetska trgovinska organizacija (World Trade Organisation - WTO). Danas je WTO organizacija koja uspostavlja pravila igre u meunarodnoj trgovini i koja pokušava da napravi generalni konkurentski okvir uslova pod kojima se odvija meunarodna trgovina. Osnova funkcioniranja WTO-a (kao i GATT-a) je nediskriminacija. Ona ima dvije glavne komponente: (i) princip najpovlaštenije nacije (the most favoured nation principle), koji podrazumijeva da se trgovinske koncesije date nekoj zemlji moraju u istom obimu primjenjivati i na druge zemlje kojima je data takva koncesija i (ii) – pravilo nacionalnog tretmana koje zahtijeva da se roba iz uvoza tretira na isti nain kao i roba iz domae proizvodnje. Novembra 1999. godine je na WTO sumitu u Seattlu inicirana nova runda o trgovini, sa ciljem da se promovira razvoj najnerazvijenijih zemalja svijeta, ali je zbog masovnih nereda antiglobalista odložena do kraja 2001. godine, kada je definitivno lansirana na summitu u Dohi (Doha runda). Ali, WTO je i dalje predmet kritika raznih interesnih grupa. Naprimjer, unilateralne grupe u SAD gledaju na WTO kao na glavnog kršitelja nacionalnog suvereniteta, mnoge zemlje u razvoju gledaju na WTO kao na instrument razvijenih zemalja, dok antiglobalistiki pokreti smatraju WTO kao nedemokratino, samoživo tijelo koje je iskljuivo u službi globalnih korporacija. No, bez obzira na brojne kritike, kao i na brojne probleme (naprimjer, ulazak Kine u WTO, problem poljoprivrede nakon donošenja nove poljoprivredne politike u EU, trgovake tenzije izmeu dva najvea trgovinska bloka - SAD i EU), na WTO treba gledati kao na intervladinu organizaciju od preko 140 suverenih država koja radi u ime svojih osnivaa u skladu sa multilateralnim pravilima koja su usvojena konsenzusom. Ocjenjujui ukupne efekte liberalizacije svjetske trgovine može se zakljuiti da je liberalizacija ubrzala globalizaciju tržišta i globalizaciju proizvodnje. Snižavanje trgovinskih i investicijskih barijera je omoguavalo da firme svoju proizvodnju organiziraju na optimalnim lokacijama, da dizajniraju proizvod u jednoj zemlji, proizvode njegove komponente u drugoj zemlji, sastavljaju komponente u treoj zemlji i da tako napravljen proizvod prodaju širom svijeta. Postoji brojni empiriski dokazi da snižavanje trgovinskih barijera ubrzava globalizaciju proizvodnje. Poev od 1950. godine obim vanjske trgovine raste brže nego output. Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine, svjetski izvoz se poveao 21 puta, a svjetski output samo 6,5 puta. Ovi trendovi ukazuju na dvije generalne tendencije. Prvo, sve više firmi internacionalizira svoje proizvodne lance i mreže, a sve više lokalnih firmi se ukljuuje u globalne proizvodne lance i mreže. I drugo, širenjem trgovine nacionalne države postaju meusobno zavisnije. Tehnološke promjene Snižavanje trgovinskih barijera je globalizaciju napravilo moguom, a tehnološke promjene su globalizaciju uinile opipljivom. Promjene u transportnim tehnologijama, telekomunikacijama, procesiranju informacija, 21
UNCTAD (2003).
400 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj te promjene nastale izranjanjem Interneta i WWW portala (World Wide Web) su globalizacijske procese znatno ubrzale (tabela 14.1.).22
TABELA 14.1. Izabrana mjerila napretka globalne integracije
1820 1870 1890 1900 1914 1920 1930 1940 1945 1950 1960 1970 1980 1990 1995
Tokovi kapitala
Trgovinski tokovi
Inozemna sredstva/ GDP (%)
Trgovina/GDP (u procentima)
6,9 18,6 17,5 8,4 4,9 6,4 17,7 56,8
2 10 12 18 18 14 16 22,4 26 -
Troškovi transporta i komunikacija (konstantni USD) Morski prevoz (troškovi prevoza i lukih usluga po toni)
95 60 63 34 27 27 24 29 -
Zrani transport (prosjeni prihodi po putnikoj milji)
0,68 0,46 0,3 0,24 0,16 0,1 0,11 -
Telefonski poziv (3 min New York/London)
245 189 53 46 32 5 3 -
Kompjuteri (index 1990=100)
12.500 1.947 362 100 -
Izvor: Dollar (2001)
Transportne tehnologije Tokom itave humane historije, transport i komunikacije su bile jedna te ista stvar; informacije su se kretale brzinom kojom se kretala i ostala roba, odnosno ljudi. Izum elektrinog telegrafa je razbio tijesne veze izmeu transporta i komunikacija, pa su komunikacije i transport postale posebne discipline. Gledano sa aspekta ekonomskih efekata, najznaajnije tehnološke promjene u transportnom sektoru su se dogodile razvojem komercijalnog transporta mlaznim avionima, supertankerima i teretnim brodovima, te uvoenjem kontejnerizacije, koja je enormno pojednostavila i pojeftinila prelazak robe sa jednog naina transporta na drugi. Napredak komercijalnog zranog transporta je reducirao vrijeme putovanja od jedne lokacije do druge, što je efektivno sužavalo svijet (slika 14.4.). U odnosu na vrijeme putovanja, sada je New York postao znatno bliži Tokiju nego što mu je bila Philadelfija u kolonijalnom periodu. Tokom skoro cijele historije ljudske civilizacije je brzina i efikasnost transporta bila mala, a troškovi isuviše veliki za masovniji transport roba i ljudi. Zbog toga je meunarodna trgovina bila profitabilna samo tada ako su postojale velike razlike u cijeni roba izmeu zemalja uvoza i zemalja izvoza ili tada kada je roba imala visok odnos izmeu cijena i težine robe, kao u sluaju zlata, srebra i zaina. Glavni prekid sa prošlošu je nastao u ranom 19. stoljeu, kada su se pojavile dvije blisko povezane inovacije: primjena snage pare kao sredstva za pokretanje i upotreba željeza i elika za šine, vagone i 22
Dollar (2001).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
401
okeanske i rijene brodove. Željeznice i parobrodi su prvo poeli integrirati nacionalna tržišta, a zatim regionalna i interkontinentalna tržišta. Izgradnjom rijenih i velikih pomorskih kanala (Suec i Panama) poelo je sužavanje geografske distance.
SLIKA 14.4. Globalno sažimanje 1500-1840
Najvea brzina konjskih koija i jedrenjaka – 10 mph
1850-1930
Parna lokomotiva – 65 mph; parabrod – 36 mph
1950s
Elisni avioni – 300-400 mph
1960s
Nekoliko primjera dobro ilustriraju ovaj gigantski skok. 1850. godine su SAD imale samo 9.021 milja željeznikih pruga, a 1910. godine 249.902 milja. 1780. godine je prevoz koijama od Pariza do Calaisa (283 kilometara) trajao tri dana, a 1905. godine željeznicom samo tri sata i 24 minuta.23 Regularni transatlantski parabrodski prevoz je poeo 1838. godine, iako su poetni troškovi prevoza mogli da pokriju samo transport visokovrijedne robe. Meutim, serijom tehnoloških unapreenja cijene transporta su snižavane po stopi od 0,88% godišnje u prvoj polovini 19. stoljea, te po stopi od 1,5% u drugoj polovini 19. stoljea. Najbrži okeanski parobrod je 1842. godine mogao da razvije maksimalnu brzinu od 10 vorova, a 1912. godine je maksimalna brzina poveana na 18 vorova. Otvaranje Sueckog kanala 1869. godine je znatno reduciralo vrijeme putovanja izmeu Evrope i Azije, naprimjer, put iz Londona u Bombay za 41%. Izmeu 1920. i 1913. godine su brodski transportni kapaciteti porasli 29 puta.24
U ovom kontekstu treba pogledati i kretanje cijena istih roba na razliitim svjetskim Putniki mlazni avioni – 500-700 mph tržištima. Po ekonomskim zakonima, ukoliko Izvor: McHale (1969) ne postoji razlike u transportnim troškovima, ili ne postoje neke druge trgovinske barijere, onda e se na razliitim tržištima iste robe prodavati po istim cijenama i obrnuto, ako postoje visoki transportni troškovi ili barijere, robe e imati razliite cijene. Naprimjer, 1870. godine je cijena pšenice bila 58% vea u Londonu nego u Chicagu, a cijena riže 93% vea u Londonu nego u Rangoonu. Ali, zbog pada cijena transporta, u 1913. godini je ova razlika drastino smanjena: kod pšenice na 16%, a kod riže 26%. Ove visoke redukcije razlika cijena roba odražavaju efekte ekonomske integracije u prvom valu globalizacije.25 23 24 25
Braudel (1984); Dauzet (1948). Harley (1988); Maddison (2001). O'Rourke and Williamson (2002c).
402 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Troškovi transporta su nastavili pad i u 20. stoljeu. Naprimjer, izmeu 1920. i 1990. godine je prosjena cijena brodskog prevoza jedne tone robe smanjena sa 95 USD na 29 USD.26 Tehnologije kontejnerskog transporta koji je razvijen 1953. godine, koje neki autori svrstavaju u 10 najuticajnijih tehnologija koje su se pojavile u zadnjih 30 godina,27 su poveale brzinu ukrcavanja i izkrcavanja brodova dvadeset puta i eliminirale radnointenzivne, dugotrajne i skupe pretovare kod prelaska sa jednog naina transporta na drugi. Tankeri za prevoz nafte od 10.000 tona nosivosti su zamjenjeni supertankerima sa 500.000 tona nosivosti, bez poveanja posade, a trgovinski brodovi od 5.000 do 8.000 tona nosivosti su zamjenjeni kontejnerskim brodovima nosivosti 100.000 do 150.000 tona.28 Od 1980s do danas je ukupna kontejnerska flota uetvorostruena, a zahvaljujui razvoju željeznikog i kamionskog transporta kontejnera cijena prevoza po jedinici težine na jedinicu razdaljine je jako smanjena. Krajem 1990s se preko 90% svjetske trgovine obavljalo putem kontejnerskog transporta ili posebno graenih brodova.29 Druga važna tehnologija transporta robe je uvoenje komercijalnog transporta mlaznim avionima i njegov vrtoglavi uzlet od kraja 1950s naovamo, što je otvorilo vrata svjetske trgovine mnogim robama. Naprimjer, izvoz rezanog cvijea iz Kenije, koji ranih 1960s nije bio uope mogu, je zahvaljujui cargo avionskom transportu u 2002. godini narastao na 153 miliona USD.
Boks 14.1. Moorov zakon Velike poteškoe u prognoziranju brzine tehnološkog razvoja je dosta jednostavno razumjeti. Naime, jedini nain da saznamo da li e biti mogue nešto raditi u budunosti je da saznamo kako se to sada radi. 1965. godine je Gordon Moore, jedan od osnivaa Intel Corporation, postavio prognozu, danas poznatu pod imenom Moorov zakon, kojoj je tvrdio da e se snaga mikroprocesorskih ipova udvostruavati svakih 18 mjeseci. Moore pri tome nije objasnio kako i odakle e doi te promjene, jer je nain na koji e se postavljena prognoza ostvariti njemu tada bio nepoznat. Ali, Moorova prognoza je bila skoro potpuno tana. Intel 4004 ip, lansiran 1971. godine je sadržavao 2.300 tranzistora, Intel Itanium 2, lansiran 2002 godine je imao 220 miliona tranzistora (slika 14.5.). Poveanje kapaciteta za 95.652 puta za samo 31 godinu odgovara periodu udvostruenja od 22,5 mjeseca, što ukazuje na izuzetnu tanost Moorove prognoze. Morova prognoza je postala neka opeprihvaena vrsta zakona, jer je prognozirani i ostvareni rast snage kompjuterske snage ostvario ogroman uticaj na globalnu ekonomiju. Adaptirano prema: Weil (2005).
I ne samo što su troškovi transporta kod svih proizvoda dramatino skresani, nego se i sastav outputa pojedinih zemalja promijenio u korist roba koje su lakše za transport. Promjene odnosa vrijednost/težina u outputu su bile odgovorne za pomake kako u korištenju laganijih materijala i izradi laganijih proizvoda (vakuumske cijevi su zamijenjene tranzistorima, optiki kablovi i sateliti su zamijenili bakarne kablove i žice), tako i u smanjivanju težih fizikih (opipljivih) roba „beztežinskim“ (neopipljivim) robama u kompoziciji outputa kao što su, naprimjer, zabava, komunikacije i specijalizirano znanje.
Informacijske i komunikacijske tehnologije Velika dostignia u transportnim tehnologijama ne bi bila mogua bez paralelnog razvoja informacijskih i komunikacijskih tehnologija, bez poveanja snage obrade podataka i njihovog drastinog pojeftinjenja 26 27 28 29
International Monetary Fund (1997). The Economist (2 June 2001); The Independent (30 August 2000). Mussa (2001). Hill (2000).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
403
(dodatak 14.c.). Slika 14.6. pokazuje promjene cijena kompjutera u zadnje dvije decenije. Naprimjer, u periodu od 1984. i 2001. godine je indeks cijena kompjutera (iznos koji treba platiti za kompjuter sa konstantnom snagom procesiranja) padao sa prosjenom stopom od 16% godišnje. Meutim, udio potrošnje za kompjutere i periferije u GDP-u je ostao konstantan, što znai da se difuzija nove tehnologije odvijala veoma brzo.
1.000.000 Itanijum 2 100.000 Pentium 4 Pentium 3
10.000 Pentium
Pentium 2 Pentium Pro
486
1.000 80286
386DX
100 8086 10
8000
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
4004
1 1970
Tranzistora po mikroprocesoru (hiljadu, log. skala)
SLIKA 14.5. Moorov zakon
Godina lansiranja mikroprocesora
Izvor: World Bank (1999)
SLIKA 14.6. Opadanje cijene kompjutera, 1982-2002 Indeks cijena (1997 = 100, log. skala)
1.000 500
100 50
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
10
Izvor: U.S. Department of Commerce, National Income and Product Accounts
Tehnološki razvoj i cijene mikroprocesora su omoguili brzi rast visokoproduktivnog, snažnog i jeftinog manipuliranja informacijama. Mikroprocesori su vrlo brzo postali bazina tehnologija za mnoge tehnološke inovacije u komunikacijskim tehnologijama, satelitskim komunikacijama, bežinim tehnologijama prenosa
404 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj digitalnih zapisa, interneta i WWW, jer sve te tehnologije poivaju na kodiranju, prenosu i dekodiranju ogromne koliine informacija u vrlo kratkom vremenu. Za razvoj globalnog komunikacijskog sistema su posebno bile zaslužne dvije tehnološke inovacije: satelitske komunikacije i tehnologije optikih vlakana. Satelitske tehnologije su poele mijenjati globalne komunikacije od sredine 1960s, kada je satelit Rana Ptica ili Intelsat I, sa 240 telefonskih linija i dva televizijska kanala lansiran u geostacionarnu orbitu iznad Atlantika. Od tada je kapacitet komunikacijskih satelita rastao eksponencijalno. Intelsat IV je omoguavao 6.000 simultanih telefonskih razgovora, Intelsat V 12.000, Intersalt VIII 22.500 dvokanalnih telefinskih linija i tri televizijska kanala,30 a najnoviji Intersalti ak 112.500 višekanalnih linija.31 Do 2000. godine je u orbitu lansirano preko 100 geostacionarnih satelita. U zadnje tri decenije su satelitske komunikacje dobile velikog konkurenta: tehnologiju optikih vlakana. Prvi komercijalno znaajniji sistem je razvijen u SAD (firma Corning) ranih 1970s. Od tada su se brzina, prenosni kapaciteti i troškovi transmisije preko kablova sa optikim vlaknima poveavali zaista dramatino. Krajem 1990s je, naprimjer, Gemini, transatlantski podmorski kabel sa optikim vlaknima imao vei kapacitet nego svi do tada postojei transatlantski kablovi.32 Istovremeno sa tehnološkim razvojem optikih kablova, širila se i njihova geografska mreža. Naprimjer, privatni FLAG (fibre link around the globe) sistem je imao tri transokeanska sistema koji su povezivali Evropu, Aziju i Sjevernu Ameriku. FLAG Europe-Asia 27.000 km sistem povezuje sjevernu Evropu i Japan preko 11 „zemaljskih“ taaka u južnoj Evropi, Srednjem Istoku, Indiji i Jugoistonoj Aziji. Tehnološki razvoj u satelitskim i kablovskim tehnologijama je transformirao relacije izmeu geografske distance i troškova transmisije i primanja informacija. Sljedei primjeri demonstriraju ove transformacije: x 1960s su godišnji troškovi Intelsat telefonskih veza, koji su povezivali jednu taku na kopnu zemlje sa drugom takom, iznosili preko 60.000 USD. Kasnih 1980s su troškovi pali na samo 9.000 USD. U periodu od 1973. i 1993. godine je cijena 3-minutnog razgovora na relaciji LondonNew York pala za skoro 90% u realnim iznosima.33 x 1970. godine je cijena prenosa Encyclopaedia Britannica od istone do zapadne obale SAD iznosila 187 USD. 2000. godine se cjelokupni sadržaj Kongresne biblioteke mogao poslati sa jedne na drugu obalu SAD za samo 40 USD. Širenjem komunikacijskih kanala troškovi opadaju.34 Razvoj komunikacijskih medija je revolucionirao potencijal velikih organizacija za organizaciju operacija na velikom geografskom prostoru, što je ubrzalo širenje meunarodne proizvodnje i meunarodnog tržišta. To je omoguilo ekspanziju masovnih medija, posebno elektronskih (televizija i radio), koji su postali posebno važni za oglašavajuu industriju i management brand proizvoda.
30 31
32 33 34
Baylin (1996). Intelsat sistem je multinacionalni konzorcij 122 zemlje iji su sateliti pozicionirani na nain koji im obezbjeuju globalno pokrivanje svijeta. Pored Intelsalta postoje i regionalni sistemi (Eutelsat) i drugi sistemi u Aziji, Latinskoj Americi i Srednjem Istoku, kao i privatni satelitski sistemi. Stanje u ovoj oblasti se vrlo brzo mijenja. The Financial Times (28. juli 1998) The Financial Times (17. septembar 1994). The Economist (23. september 2000).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
405
Elektronski mediji, a posebno radio i televizija, su najznaajniji globalni mediji. Njihovo širenje je pored jasnosti, osjeaja pravovremenosti i „nezahtijevanja“ pismenosti ubrzao razvoj jeftinih prenosivih tranzistorskih prijemnika, koji su, posebno u zemljama u razvoju, imali revolucionarne efekte. Danas tu ulogu igra televizija, koja ima dramatian uticaj na ljudsku svijest i percepciju svijeta. Iako ovi mediji prenose poruke svih vrsta, ipak se najvei dio poruka odnosi na komercijalne i ekonomske poruke. Ovi trendovi su na sceni ve nekoliko decenija. U 1980s se desio glavni „fazni pomak“ prema kablovskoj i satelitskoj transmisiji i prema deregulaciji medija. Tokom 1980s je samo u SAD broj nezavisnih TV stanica porastao sa 62 na 330. U glavnim metropoliten podrujima kablovski sistemi, koji imaju i do 60 kanala, kombiniraju javne TV mreže, nezavisne stanice, specijalizirane kablovske mreže i plaenu TV. U zemljama EU je sredinom 1990s broj TV mreža povean sa 40 (iz 1980. godine) na 150, od ega je jedna treina emisija emitirana preko satelita.35
Nejednak pristup do komunikacijskih tehnologija Tehnološki razvoj u komunikacijama je transformirao odnos prostor-vrijeme izmeu svih dijelova svijeta. Sada živimo u digitalnom dobu, kojeg karakterizira nekoliko glavnih trendova:36 x x x x x
konvergencija izmeu kompjuterskih tehnologija i komunikacijskih tehnologija; kontinuirano poveanje brzine i kapaciteta tehnologija i kontinuirano opadanje troškova; poveana lakoa povezivanja izmeu razliitih dijelova globalnog internet sistema; stalni rast širine pojasa komunikacijskih tehnologija; rast mobilne telefonije.
Iako sa oprezom moramo gledati na esto korištenje izraza „informatika revolucija“, više ne postoji sumnja da se u razvoju, primjeni i difuziji digitalne tehnologije dešavaju epohalne promjene. Ali, sva mjesta na zemlji nisu jednako povezana, a proces konvergencije prostora i vremena je geografski vrlo neravnomjeran. Generalno, lokacije koje su imale najviše koristi od novih informacijskih i komunikacijskih tehnologija su i prije bile „najvažnije“ svjetske lokacije. Naprimjer, iako zemlje u razvoju imaju oko 75% svjetskog stanovništva, one posjeduju samo 12% instaliranih telefonskih linija. Tabela 14.2. i slika 14.7. prikazuju globalne neravnomjernosti u posjedovanju savremenih ICT. Razlike su zaista enormne. Naprimjer, po broju telefonskih prikljuaka na 1.000 stanovnika visokorazvijene zemlje imaju 552 linije, a zemlje niskih prihoda samo 32 linije, dok je u mnogim afrikim i azijskim državama broj linija ak i jednocifren. Razlike su mnogo vee na podrujima mobilne telefonije, personalnih kompjutera i interneta. Naprimjer, zemlje visokih prihoda u prosjeku imaju 470 internet hostova na 10.000 stanovnika (SAD 1.131), dok zemlje sa niskim prihodima samo 0,17 hostova na 10.000 stanovnika. Ove brojke reflektiraju ekstremnu nejednakost u pristupu komunikacijskim tehnologijama. Meutim, razvoj mobilne telefonije pomaže da se prevaziu vrlo skupe fiksne zemaljske mreže koje imaju visoke fiksne troškove. Još jedan dodatni faktor limitira univerzalno širenje novih komunikacijskih tehnologija. U skoro svim zemljama svijeta se rad i djelovanje komunikacijskih industrija regulira u okviru državnih granica. Danas su na sceni vrlo jaki trendovi deregulacije telekomunikacija. Osim toga, postojea konstituirana i geografski 35 36
Castells (1996). Govindarajan and Gupta (2000).
406 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj neravnomjerna komunikacijska površina ima i svoje socijalne dimenzije: nejednak pristup prema firmama i pojedincima. Uprkos generalnom opadanju cijena komunikacija, one su još uvijek daleko od trivijalnosti.
TABELA 14.2. Neravnomjeran pristup komunikacijskim medijima, (broj/1000 stan.) Radio aparata 1.300 2.115 1.445 946 957 907 383 327 469 147 218 206 412 414 265 99 172 380
Region Zemlje visokih prihoda SAD Velika Britanija Njemaka Japan Švedska Zemlje srednjih prihoda Donji srednji Gornji srednji Zemlje niskih prihoda Zemlje niskih i srednjih prihoda Istona Azija i Pacifik Evropa i Centr. Azija L. Amerika i Karibi Sred. Istok i Sjev. Afrika Južna Azija Podsaharska Afrika Svijet Izvor: World Bank (2000)
TV aparata 664 847 641 570 708 531 272 247 302 162 194 237 380 263 1 40 69 44 280
Telef. linija 552 644 540 550 479 679 136 1 08 179 32 65 60 189 110 71 18 16 144
Mobilnih telefona 188 206 151 99 304 358 24 11 43 5 11 15 13 26 6 1 4 40
Personalnih kompjutera 269,4 406,7 242,4 255,5 202,4 350,3 32,4 12,2 45,5 4,4 12,3 11,3 17,7 31,6 9,8 2,1 7,2 58,4
9
y=0,0002x + 1,5278 R2=0,7781
8 Novi Zeland 7
Finska 2.000 SAD
Singapur Izrael
Estonija
6
1.000 Švicarska 400 Francuska
Meksiko 5
150
Argentina
Brazil 4
50 Kuvajt 20
3
10
Venecuela
2
5 1
Saudi Arabija
0 0
5.000
Izvor: UNDP (2001).
20.000 15.000 25.000 GDP per capita (1999 PPP USD)
10.000
30.000
35.000
Broj internet hostova na 10.000 stanovnika
Prirodni logaritam internet hostova na 10.000 stanovnika
SLIKA 14.7. Odnos povezanosti na internet i GDP-a, 2000
Internet hostova 470,12 1.131,52 240,99 1 60,23 133,53 487,13 10,15 4,91 19,01 0,17 3,08 1,66 13,00 9,64 0,25 0,14 2,39 75,22
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
407
14.3. EFEKTI GLOBALIZACIJE NA EKONOMSKI RAST Faktori koji su zadnjih nekoliko decenija ubrzavali globalizaciju i stvarali globalizirajuu ekonomiju su doveli do niza promjena. Te promjene su najuoljivije u sektorima proizvodnje, trgovine, prirode TNC-a, finansija i svjetskog poretka. Kako su te globalne promjene ve predhodno analizirane, ovdje e nas detaljnije zanimati efekti globalizacije, odnosno otvorenosti, na ekonomski rast, produktivnost i efikasnost.
Otvorenost i ekonomski rast Da li je otvorenost prema vanjskoj trgovini i drugim faktorima akumulacije dobra za ekonomiju zemlje je, takoer, jedno od starih ekonomskih pitanja. Meutim, dileme kako i na koji nain treba mjeriti otvorenost neke zemlje prema njenom okruženju, odnosno, uope, šta je to otvorenost, još uvijek nisu rašišene. Kako neka zemlja ima mnogo naina da ogranii trgovinu i prekogranino kretanje faktora proizvodnje, to mjerenje stepena otvorenosti zahtjeva neka pojednostavljenja i pretpostavke.
Prosjeni realni GDP per capita, 1999, USD
SLIKA 14.8. Ekonomska otvorenost vs GDP per capita 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0
Zemlje koje nisu bile nikada otvorene
Zemlje otvorene nekoliko godina, ali manje od pola vremena
Zemlje otvorene više od pola vremena, ali nikada itavo vrijeme
Zemlje koje su bile uvijek otvorene
Otvorenost, 1965-1990
Izvor: Sachs and Warner (1995)
U analizi uticaja otvorenosti koristiemo nalaze opsežne studije Jeffreya Sachsa i Andrewa Warnera, koji su analizirali brojne aspekte otvorenosti sa aspekta nivoa carinskih tarifa, manipulacije valutnim kursevima, državnih monopola na izvoz itd.37 U studiji koja analizira dogaanja u periodu od 1965. do 1990. godine, se za svaku analiziranu zemlju i za svaku posmatranu godinu otvorenost zemlje oznaava sa 1, a zatvorenost sa 0. Slika 14.8. prikazuje odnos izmeu oznaenih nivoa otvorenosti i nivoa ostvarenog GDP-a per capita u 1990. godini. Na osnovu dobijenih rezultata su sve analizirane zemlje grupirane u etiri kategorije: (i) – zemlje koje u datom periodu nisu bile nikada otvorene, (ii) – zemlje koje su bile otvorene nekoliko godina, ali nikada više od polovine posmatranog perioda, (iii) – zemlje koje su 37
Sachs and Warner (1995),
408 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj otvorene više od pola posmatranog perioda i (iv) – zemlje koje su uvijek bile otvorene. Iz slike se jasno uoava da su zemlje koje su bile više vremenski otvorenije, po pravilu bogatije. Naprimjer, zemlje koje su bile otvorene tokom cijelog posmatranog vremena, su sedam puta bogatije od zemalja koje nikada nisu bile otvorene. Zemlje koje su bile otvorene više od polovine posmatranog perioda su 1,5 puta bogatije od zemalja koje su bile otvorene manje od polovine posmatranog perioda. I rezultati istraživanja drugih autora potvruju da postoje jasne veze izmeu otvorenosti i ekonomskog rasta (slika 14.9.).38
SLIKA 14.9. Otvorenost i ekonomski rast GNP per capita, 1995 (USD) 100.000 Japan
Danska
Švedska Singapur
Australija 10.000
V. Britanija ile Malezija Cape Verde
Bugarska
1.000 Gijana
Central. Afrika Rep.
Azerbejdžan Mongolija
100
10 -100%
-50%
0%
50%
100%
150%
Otvorenost (aktuelni izvoz minus predvieni izvoz u % GNP, 1994)
Izvor: Gylfason (1999).
Iako zakljuci doneseni na osnovu predhodnih razmatranja izgledaju dovoljno ubjedljivi, ne znai da otvorenost automatski donosi i bogatstvo. Možda je otvorenost luksuz koji sebi može da priuštiti samo nekoliko bogatih zemalja, ili je možda neka druga karakteristika zaslužna što su te zemlje otvorene i bogate. Kod utvrivanja vremena u kojem otvorenost prema svjetskoj ekonomiji može poboljšati blagostanje treba uzeti u obzir još i stope rasta u uporeenju sa prihodom otvorenih i zatvorenih zemalja, promjene stopa rasta kada zemlja postaje otvorena i uticaj geografskih faktora koji utiu na otvorenost. Slika 14.10. prikazuje odnose izmeu GDP-a per capita u 1965. godini i prosjenih stopa rasta za period od 1965. do 1990. godine kod otvorenih (romboid) i zatvorenih (krug) zemalja. Pri tome se mogu uoiti dvije važne injenice. Prvo, prosjena stopa rasta prihoda kod grupe zatvorenih zemalja od 1,1% godišnje je znatno manja nego kod grupe otvorenih zemalja, koja iznosi 3,4% godišnje. Drugo, kod ekonomija koje su bile cijelo vrijeme, ili neko vrijeme zatvorene, nema vidljivijih relacija izmeu poetnih nivoa GDP-a i stopa rasta. Ali, kod zemalja koje su bile stalno otvorene za trgovinu postoji jaka konvergencija: siromašnije zemlje, koje su otvorenije prema svjetskoj trgovini, rastu brže nego bogatije zemlje i obratno, siromašnije zemlje koje su zatvorenije prema trgovini rastu mnogo sporije nego bogatije zemlje.
38
Gylfason (1999).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
409
Stope rasta GDP per capita, 1995-1990
SLIKA 14.10. Rast u zatvorenim i otvorenim ekonomijama 8% 7%
Bocuana Tajvan
6% 5%
Tajland Malezija
4% 3% 2%
Južna Koreja Singapur
Indija Kenija
Japan Irska Italija SAD Izrael
1%
Švicarska Novi Zeland
Jordan
0%
Argentina Venecuela
-1% -2% -3% 100
Otvorene zemlje Zatvorene zemlje
Niger 10.000
1.000
100.000
GDP per capita u 1965 (2000 USD, log. skala)
Izvori: Sachs and Warner (1995), Heston et al. (2002)
Ako promjene u trgovinskoj politici (liberalizacija trgovine ili uvoenje novih trgovinskih restrikcija) utiu na promjene rasta outputa, onda se može identificirati i nain na koji trgovina utie na prihode. Jedan od najeklatantijih primjera uticaja liberalizacije trgovine je iskustvo Japana iz 19. stoljea. Naime, 1958. godine, samo nakon 12 godina nakon što je Japan izašao iz svoje dobrovoljne ekonomske izolacije, je obim japanske trgovine sa ostatkom svijeta porastao 70 puta, što je u sljedee dvije decenije povealo prihod za 65% i usmjerilo zemlju na „hvatanje“ evropskog nivoa prihoda. Iste efekte liberalizacije možemo sresti i u 20. stoljeu. Naprimjer, kada je u periodu od 1964. do 1965. godine Južna Koreja liberalizirala sistem vanjske trgovine, njen prihod se u sljedeih 11 godina udvostruio. I druge zemlje su, kao naprimjer Uganda i Vijetnam, ostvarile ubrzani rast prihoda nakon integracije u svjetsku ekonomiju. U svim navedenim primjerima je poveana otvorenost vodila ka veem ekonomskom rastu. I u primjerima kada se otvorenost smanjuje, smanjuju se i stope ekonomskog rasta. Naprimjer, kada su u periodu od 1807. do 1809. godine SAD uvele embargo na uvoz roba, širom SAD je nastao veliki val besposlenosti i bankrotstava. Opi rast carinskih tarifa 1930s je pokrenuo i održavao „veliku depresiju“, koja je do temelja srušila prvi val globalizacije i odvela svijet u Drugi svjetski rat.39 Prirodne prepreke razvoju trgovine, odnosno geografske barijere, su imale sline efekte na ekonomski rast. Ovo pitanje je prvi put uoeno u 19. stoljeu, kada je u uslovima tadašnjih transportnih tehnologija i transportne infrastukture ta hipoteza i nauno utemeljena.40 Ova pitanja su mnogo detaljnije osvijetlile i neke nove studije. Jeffrey Frankel i David Romer su pomou gravimetrijske analize preispitali ulogu geografskih faktora u odreivanju obima i rasta trgovine i utvrdili da je obim trgovine izmeu bilo koje dvije zemlje djelomino predodreen razdaljinom izmeu te dvije zemlje, površinama zemalja, brojem njihovih stanovnika i drugim korekcijskim faktorima. Raunice gornjeg tipa su, naprimjer, pokazale da Lesoto, 39 40
Huber (1971); Irwin (2002); Dollar and Collier (2001). George (1886).
410 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj kopnena afrika zemlja koja se nalazi daleko od tržišta, teorijski može ostvariti samo 40% obima trgovine Belgije, zemlje sline veliine koja se nalazi na atlantskim obalama Evrope.41
Otvorenost, produktivnost i efikasnost Vidjeli smo da je otvorenost neke zemlje prema svjetskoj ekonomiji dobra za njen ekonomski rast. Ova konstatacija otvara nova pitanja koja tretiraju odnose izmeu otvorenosti i faktora akumulacije, te produktivnosti i ekonomskog rasta. Fiziki kapital, kao najmobilniji faktor akumulacije, se preliva preko granica zemalja na nekoliko naina. Najvei kanal su, bez sumnje, direktne inostrane investicije, kojima inostrane firme kupuju ili izgrauju kapacitete u drugim zemljama. Drugi po obimu su portfolio tokovi, kojim investitori iz inostranih država kupuju obveznice ili dionice, dok se ostali tokovi sastoje iz državnih grantova ili grantova meunarodnih razvojnih organizacija, i bankarskih komercijalnih kredita. Naprimjer, od 330 milijardi USD finansijskih resursa, koji su 2004. godine usmjereni u zemlje u razvoju, udio FDI je iznosio 51% (slika 14.11.).42
SLIKA 14.11. Tokovi finansijskih resursa prema ZUR-u, 1990-2004 350
Ukupni resursni tokovi
300
Milijarde USD
250 200
Tokovi ulaznih FDI
150
Portfolio tokovi
100
Oficijelni tokovi
50 0
Zajmovi komercijalnih banaka -50 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Izvor: UNCTAD (2005)
Nema empirijskih dokaza za tvrdnje da su, iako se svijet kree prema veoj otvorenosti tržišta kapitala, zatvorenije zemlje neatraktivnije za kapitalne tokove nego otvorenije zemlje. Takoer, postoji empirijska evidencija da su siromašne zemlje, koje bi inae trebale da imaju najvee koristi od FDI, generalno manje otvorene za kapitalne tokove nego bogate zemlje. Naprimjer, ukupne FDI u siromašne zemlje Južne Azije su 1988. godine iznosile 60 USD per capita, dok su za Australiju komparabilni podaci iznosili 5.598 USD.
41
42
Dugoroni izvozni potencijal zemalja u odnosu na njihovu veliinu i ekonomske mogunosti se ekonometrijski mjeri gravitacijskim modelima. Model se bazira na ideji da je trgovina izmeu dvije zemlje, slino gravitacijskim silama izmeu dva objekta, funkcija “mase” tih zemalja (veliina populacije i GDP) kao i njihove meusobne razdalje. Za korekciju se mogu upotrijebiti i niz parametara kao što su geografski (more, luke, putevi itd), integracijski (stepen regionalne integracije ili lanstvo u regionalnim trgovinskim asocijacijama) - Frankel and Romer (1999). UNCTAD (2005).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
411
U periodu od 1990. do 1997. godine je samo 6% ukupnih kapitalnih fondova zemalja u razvoju bilo u rukama stranaca, što znai da je velika veina investicija finansirana iz lokalne štednje.43 Otvorenost ima najvei uticaj na produktivnost, jer poveana trgovina omoguava nekoj zemlji da produktivnije proizvodi i izvozi neke robe i da, u zamjenu, uvozi robe koje ne može da proizvodi produktivno. To znai da je trgovina, ustvari, jedan od oblika tehnologije. Iako trgovina ne pretvara jednu robu u drugu, kao što, naprimjer, tkalaki razboj pretvara preu u tkanine, ona u suštini meusobnom razmjenom roba izmeu dvije zemlje proizvodi iste efekte. Prihodi i dobici iz trgovine proizilaze iz komparativnih prednosti u proizvodnji nekih roba u odnosu na druge zemlje, iz obdarenosti resursima ili iz faktora proizvodnje koji omoguuju lakšu proizvodnju (naprimjer tropsko voe u Gvatemali ili usoljena haringa u Islandu), iz specijalizacije u nekim vrstama proizvodnje za koju faktora proizvodnje ima u izobilju (odjea u mnogim zemljama ili brušenje malih dijamanata u Indiji) ili iz ekspertnih znanja (filmovi u SAD, moda u Francuskoj). Mogunosti za poveanje prihoda uvijek nastaju kada se trgovinske barijere (fizike ili zakonske) snižavaju. Neke studije su, naprimjer, procijenile da je snižavanje carinskih stopa izvedeno u okviru Urugvajske runde podiglo kupovnu mo svjetskog stanovništva za 73 milijarde USD godišnje, što predstavlja 0,2% svjetskog GDP-a. Druge studije procjenjuju da 33% snižavanje svih barijera kod svih roba i usluga može podii kupovnu mo svjetskog stanovništva za 574 milijardi USD, što iznosi 1,7% svjetskog GDPa.44 Ili, troškovi siromašnih zemalja koji nastaju zbog protekcionizma bogatih zemalja iznose 100 milijardi USD godišnje, što je, ustvari, dva puta više nego što iznosi ukupna oficijelna inostrana pomo bogatih zemalja siromašnim zemljama.45 Otvorenost utie i na tehnologiju. Zemlje koje su otvorenije imaju bolje tehnologije za proizvodnju outputa. Ekonomska otvorenost utie na vei nivo tehnologije na dva naina. Zemlje koje su otvorene prema trgovini su spremnije za uvoz postojeih tehnologija. Ovaj tehnološki transfer se odvija preko mnogih kanala. Naprimjer, investitor koji preko FDI kanala gradi tvornicu u nekoj drugoj zemlji tehnologiju transferira zajedno sa kapitalom. Nešto slino se dešava i u primjerima kada tehnološki zaostala zemlja kupuje kljune inpute ili kapitalne robe koje imaju ugraenu novu tehnologiju. Pored toga, veze izmeu zemalja omoguavaju transfer „mekših“ tehnologija kao, naprimjer, inovativnih organizacijskih tehnika. Kao mjerilo doprinosa tehnologije u poveavanju nivoa tehnološkog progresa u nekoj zemlji se mogu tretirati i odnosi izmeu inovacija razvijenih u inostranstvu i inovacija razvijenih u zemlji. Neke studije koje su raene na ovu temu su pokazale da su u svim zemljama, sa izuzetkom SAD, ideje proizvedene u inostranstvu bile dominantan izvor tehnološkog progresa. U Japanu, naprimjer, samo 27% tehnološkog progresa vodi porijeklo iz domaih ideja, a u Kanadi samo 3%. SAD su jedina zemlja na svijetu u kojoj majoritet tehnološkog progresa potie iz domaih ideja (82%).46 Postoji obimna evidencija da inostrana konkurencija proizvodi pozitivne efekte na domae firme. Dvije decenije poslije Drugog svjetskog rata su na amerikom tržištu automobila dominirala etiri velika domaa 43 44 45 46
Maddison (2001); Kraay et al. (2000). Brown, Deardorff, and Stern (2002). Dollar and Collier (2001). Eaton and Kortum (1996).
412 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj proizvoaa automobila. 1970s se slika poela temeljito mijenjati kada je vrtoglavi porast cijena benzina poeo preusmjeravati kupce ka manjim i energetski efikasnijim automobilima iz uvoza. Potrošai su vrlo brzo prepoznali kvalitet i energetsku efikasnost japanskih automobila, iji je udio u prodaji automobila krajem 1980s porastao sa 6% u 1965. godini na 27%. U sudaru sa japanskom (a kasnije i evropskom) konkurencijom, amerika automobilska industrija je morala ubrzati tehnološke promjene, usvojiti nove proizvodne metode i znatno unaprijediti kvalitet. U periodu od 1980. do 2000. godine je amerika automobilska industrija uspjela „zatvoriti“ jaz u kvalitetu i drugim potrošnim performansama za japanskim i evropskim proizvoaima automobila.47
Mjerenje efekata globalizacije TABELA 14.3. Najglobalnije države, 2006-2001 Država Singapur Švicarska SAD Irska Danska Kanada Nizozemska Australija Austrija Švedska Novi Zeland Velika Britanija Finska Norveška Izrael eška Slovenija Njemaka Malezija Maarska
Rang 2006 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Rang 2005 1 3 4 2 7 6 5 12 8 10 11 13 9 14 17 17 20 21 19 23
Rang 2001 1 4 12 6 11 10 2 24 7 3 21 8 5 9 19 22 23 14 20 25
Nacionalne države su u globalne procese upletene sa razliitim stepenom i na razliiti nain, pa su zbog toga na razliit nain ispostavljene pozitivnim ili negativnim uticajima globalizacije. Za ocjenu efekata globalizacije na pojedine države se pokušava razviti adekvatna metodologija mjerenja efekata i uinaka globalizacije. Meutim, kako su definicije globalizacije neprecizne, to se u literaturi mogu sresti vrlo razliite metode i postupci posmatranja, mjerenja i procjene stepena uticaja globalizacije na neku državu.
UNCTAD-ova metodologija mjerenja i ocjene globalizacije neke zemlje se bazira na izraunavanju indeksa transnacionalnosti nacionalnih ekonomija kao prosjeka etiri pojedinana indeksa transnacionalnosti i to: (i) – ulaznih FDI kao udjela stvorenog bruto fiksnog kapitala u zadnje tri godine, (ii) – udjela akumuliranih ulaznih FDI investicija u GDP-u, (iii) – udjela dodane vrijednosti Izvor: A.T. Kearney: Globalization Index 2001, 2005, 2006. inozemnih podružnica TNC u GDP-u i (iv) – udio zaposlenih u inozemnim podružnicama TNC u ukupnoj zaposlenosti. Prema UNCTAD-u, u 2003. godini su najglobalnije razvijene zemlje bile Irska (63,7%), Belgija (62,1%), Luksemburg (59,4%), Estonija (47,0%), Holandija (34,4%), Novi Zeland (32,0% i Slovenija (30,8%); najglobalnije zemlje u razvoju Hong Kong (85,5%), Singapur (59,3%), Trinidad i Tobago (52,2%) i ile (32,1%); a najglobalnije tranzicijske zemlje Makedonija (54,1%), Bugarska (23,4%), Hrvatska (20,3%) i Moldova (19,8%).48 UNCTAD-ova metodologija ima mnoge nedostatke, jer uzima u obzir samo ekonomsku dimenziju globalizacije. Mnogo bolji i cjelovitiji pristup je izraunavanje globalizacijskog indeksa kojeg su razvili firma 47 48
"Are Today's Cars More Reliable?" Consumer Reports 66(4) (April 2001) UNCTAD (2006).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
413
A.T. Kearney i asopis Foreign Policy. Ovaj indeks prati promjene kljunih elemenata globalizacije na politikom i ekonomskom podruju, kao i na podruju prekograninih kretanja ljudi, ideja i informacija. Stopa ekonomske integracije se mjeri pokazateljima meunarodne trgovine, FDI, portfeljnih finansijskih tokova i prihoda koji se prelivaju preko državne granice. Meunarodni kontakti ljudi se mjere obimom meunarodnog turizma, telefonskog prometa i novanih transfera. Indeks mjeri i tehnološku povezanost brojem korisnika interneta, internet servera i hostova u business podruju, a politiku integraciju mjeri lanstvom u meunarodnim organizacijama, misijama UN te brojem uspostavljenih ambasada.
TABELA 14.4. Najotvorenije zemlje, 2006-2003 Rang 2006 1 2 3 4 5 5 7 8 9 9 9 12 12 14 15 16 16 18 19 20
Zemlja Hong Kong Singapur Irska Luksemburg Island Velika Britanija Estonija Danska Australija Novi Zeland SAD Kanada Finska ile Švicarska Kipar Holandija Austrija Njemaka Švedska
2006 1.28 1.56 1.58 1.60 1.74 1.74 1.75 1.78 1.84 1.84 1.84 1.85 1.85 1.88 1.89 1.90 1.90 1.95 1.96 1.96
Izvor: Miles at al (2006).
Rezultat 2005 2004 1.35 1.34 1.60 1.61 1.70 1.79 1.63 1.76 1.81 2.05 1.75 1.84 1.65 1.76 1.76 1.85 1.84 1.93 1.75 1.70 1.90 1.85 1.91 1.98 1.90 2.00 1.86 1.91 1.85 1.84 2.13 2.00 1.95 2.09 2.09 2.13 2.00 2.08 1.89 1.95
2003 1.44 1.61 1.73 1.68 1.98 1.88 1.68 1.71 1.95 1.68 1.86 2.00 1.85 2.06 1.88 2.14 2.00 2.08 2.03 1.88
Ovaj indeks je prvi put izraunat 2001. godine za 50 razvijenih i brzorastuih država. Sljedee godine se broj država proširio na 62 države, koje obuhvataju 85% svjetske populacije. U tabeli 14.4. su prikazani rangovi 20 najglobaliziranijih država u 2001., 2005. i 2006. godini. Iz tabele se uoava da su, u principu, male države najglobalnije države, jer im njihova vea otvorenost omoguava lakši pristup do dobara, usluga i kapitala.49 The Heritage Foundation i Wall Street Journal dugi niz godina razvijaju Indeks ekonomskih sloboda. Pri tome se ekonomska sloboda definira kao odsustvo prinude vlasti ili prijetnji na proizvodnju, distribuciju ili potrošnju roba i usluga koje je više od stepena potrebnog za zaštitu graana u održavanje slobode same. Drugim rijeima, ljudi su slobodni da rade, proizvode, troše i investiraju na nain za kojeg misle da je za njih najproduktivniji.
Ovaj indeks nije samo zbir podataka baziranih na empirijskim studijama, on je i pažljiva analiza faktora koji najviše utiu na institucionalne okvire ekonomskog rasta. Indeks ekonomskog rasta mjeri kako se 161 zemalja svijeta rangira na listi 50 nezavisnih varijabila podjeljenih na 10 širih faktora ili kategorija koje obuhvataju trgovinsku politiku, fiskalno optereenje, državne intervencije u ekonomiju, monetarnu politiku, tokove kapitala i FDI, bankarstvo i finansije, plae i cijene, imovinska prava, regulacije i neformalne aktivnosti na tržištu. Što vei je zbir tih faktora, to je vei nivo državnih intervencija u ekonomiji i manji nivo ekonomskih sloboda. Sve zemlje se svrstavaju u etiri šire kategorije ekonomskih sloboda. U zemlje koje su slobodne, spadaju zemlje koje imaju prosjean zbir ekonomskih sloboda 1,99 ili manje; u zemlje koje su pretežno slobodne zemlje spadaju zemlje koje imaju zbir od 2,00 do 2,99; u zemlje koje spadaju u kategoriju pretežno neslobodne su zemlje koje imaju zbir od 3,00 do 3,99, a u represivne zemlje spadaju 49
Foreign Policy (2003, 2006).
414 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj one zemlje kod kojih je zbir 4,00 ili više. Slika 14.12. i tabela 14.4. prikazuju zbirne rezultate indeksa ekonomskih sloboda za 2005. godinu, odnosno 20 ekonomski „najslobodnijih“ zemalja.50
SLIKA 14.12. Ekonomske slobode i prihodi per capita 70.000 Sjeverna Amerika i Evropa Azija i Pacifik Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Afrika i Srednji Istok Podsaharska Afrika
60.000
2004 per capita GDP u PPP
50.000
40.000
30.000
20.000
10.000
5.00
Represivne
4,00
2,00 Pretežno neslobodne 3.00 Pretežno slobodne
Slobodne
1,00
Indeks ekonomskih sloboda, 2006 Izvor: Miles at al (2005).
14.5. ZATVORENOST I ANTIGLOBALIZAM Prethodno smo konstantirali da otvorenost prema svjetskoj ekonomiji vodi ka bogaenju zemlje, a da je glavni kanal za to bogaenje rast produktivnosti. Ova konstatacija otvara novo pitanje - ako je otvorenost toliko dobra za ekonomski rast, zašto joj se ljudi toliko suprotstavljaju? Dobar dio odgovora na gornje pitanje leži u injenici da je slobodna trgovina, kao glavni pokazatelj otvorenosti, slina nekom obliku tehnologije koja transformira robu koja je za neku zemlju zgodna za proizvodnju u robu koja joj nije zgodna za proizvodnju. Meutim, neke tehnologije su odgovarajue za neke zemlje, za neke industrije i za neke ljude, a za neke nisu. Za one zemlje koji su „povrijeene“ novom tehnologijom ponekad se ini se da je najbolje da se njeno uvoenje blokira. Ista logika se može primijeniti i kod trgovine. Radnici i firme u industrijama koje u nekoj zemlji nemaju komparativne prednosti, su prirodni saveznici trgovinske zaštite. Takoer, domae firme koje gube monopol su žestoki protivnici otvorenosti. U oba primjera je ono što je dobro za zemlju, loše za odreene grupe stanovnika te zemlje. 50
Miles at al. (2005).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
415
Historija trgovinskih politika pokazuje da se najsnažniji zagovornici trgovinskih restrikcija, iako esto govore da zastupaju nacionalne interese, ustvari iskljuivo zalažu za vlastite interese. Naprimjer, britanski zakon o žitu iz 19. stoljea, kojim su uvedene carine na uvoz žita, je donešen pod pritiskom zemljoposjednika, mada su mu se suprotstavljali industrijalci i industrijski radnici. Iako liberalizacija trgovine nudi velike beneficije ekonomiji kao cjelini, beneficije koje dobija krajnji kupac su dosta male. Troškovi otvorenije trgovine esto padaju na malu grupu firmi ili radnika. Naprimjer, uvozna ogranienja u SAD drže domae cijene šeera na nivou koji je dva puta vei od svjetskog nivoa. Takoer, 1990. godine carine na uvoz kofera su štitile samo 226 radnih mjesta, što je iz džepova potrošaa „isisalo“ 211 miliona USD ili 934.000 USD po svakom zaštienom radnom mjestu.51 Mogue je navesti brojne primjere suprotstavljanja veoj otvorenosti. Naprimjer, ukoliko zemlja sa relativno oskudnim kapitalom svoje tržište kapitala otvori meunarodnim finansijskim tokovima, strani kapital e brzo ui u zemlju, sniziti kamatne stope domaih banaka i poveati plae. Prosjeni nivo prihoda per capita e porasti, ali e prihodi vlasnika domaih banaka pasti. To isto e se dogoditi i sa humanim kapitalom. Zemlja koja je bogata visokoobuenim radom e bez otvorene trgovine imati visoke plae za neobueni rad. Za takvu zemlju je bolje da se koncentrira na izvoz roba i usluga koje zahtijevaju visokoobuene radnike i na uvoz roba i usluga proizvedenih niskoobuenim radnicima. U zadnjoj deceniji je narasla i druga vrsta suprotstavljanja otvorenosti koju zagovaraju ljudi koji globalizaciju posmatraju kao opu štetu i za razvijene i nerazvijene zemlje. Nevladine organizacije i studentski aktivisti su na elu brojnih antiglobalistikih pokreta. Iako su zahtijevi antiglobalista legitimni, veina ne posjeduje valjane argumente. Zato i vrijedi pogledati njihove najtipinije stavove i argumente.
Eksploatacija radnika Kritiari globalizacije esto ukazuju na niske plae, loše uslove rada i zapošljavanje djece u pogonima stranih vlasnika (ili domaih pogona koji rade za izvoz) u zemljama u razvoju. Oznaeni terminom sweatshops, ovi pogoni, koji proizvode robe za izvoz u razvijene države, zapravo ne bi ni postojali da nema globalizacije. Meutim, od svih argumenata antiglobalista je eksploatacija radnika najslabija karika. Da nema globalizacije ti radnici bi bili nezaposleni ili bi radili i za niže plae i u znatno lošijim uslovima. Ne samo što izvozne firme obezbjeuju bolje poslove od lokalnih firmi, nego one jaanjem potražnju rada podižu opi nivo plaa. I kod zapošljavanja djece se mogu nai neki kontraargumenti. Istraživanja britanske organizacije Oxfam iz 1995. godine su utvrdila da je zahvaljujui kampanji amerikih organiziranih grupa za humana prava za bojkot robe proizvedene djeijim radom, u tekstilnoj industriji Bangladeša izgubljeno 30.000 do 50.000 radnih mjesta. Velika veina djece koja su izgubila posao su natjerana da rade u drugim industrijama na puno opasnijim poslovima ili ak da se bave prostitucijom.52
Nesposobnost siromašnih zemalja za konkurenciju Sljedea kritika antiglobalista se odnosi na injenicu da otvorenost tjera male farmere i firme iz zemalja u razvoju u bespoštednu utakmicu sa velikim TNC, u kojoj nemaju nikakvih šansi. Po njima, globalizacija stvara sve veu nejednakost. Prije industrijske revolucije je izmeu glavnih regija svijeta vladala relativna jednakost. Njenim poetkom su procesi, kao što su ropstvo, kolonijalizam i globalizacija postepeno vršili 51 52
Hufbaur and Eliott (1994). Irwin (2002); „Ethical Shopping: Human Rights“, The Economist, June 3, 1995, pp. 58-59.
416 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj prenos blagostanja sa Juga na Sjever. Danas najbogatijih 20% stanovnika ostvaruju 83% svjetskih prihoda, troše 70% svjetske energije, 75% svjetskih metala, 85% svjetske vune i 60% svjetske hrane, te proizvode 75% svjetske polucije. Po antiglobalistima, ekonomski rast nije arobni lijek za bijeg iz siromaštva. U periodima najveeg rasta svjetske trgovine (od 1960. do 1989. godine) se nejednakost znatno pogoršala (odnos GDP-a 20% najbogatijih i 20% najsiromašnijih ljudi je porastao sa 30:1 na 59:1). Ovi argumenti atiglobalista zanemaruju razmjenu, koja je esencija svake trgovine. Ako se zemlje meusobno takmie, bilo u sportu, bilo u ratu, uvijek e slabija strana izgubiti. Ako zemlje meusobno razmjenjuju robu, zemlja koja je slabija (u smislu niže produktivnosti ili nižih faktora proizvodnje) ima priliku da iz razmjene zaradi isto kao i jaa zemlja. Takoer, ako se neka zemlja, bilo siromašna bilo bogata, otvori prema svjetskoj konkurenciji, neki ekonomski sektori e biti zaista nekonkurentni u odnosu na uvoznu robu, ali e neki drugi sektori postati konkurentniji, ne samo na domaem tržištu, nego i u izvozu. Transmisija faktora proizvodnje iz sektora u kojim ekonomija ima komparativne nedostatke u sektore u kojima ima komparativne prednosti je suština dobitaka iz trgovine. Takoer se i u siromašnim i u bogatim zemljama mogu odgovarajuim politikama prilagoavanja ublažiti problemi realokacije rada iz jednog sektora u drugi.
Eksploatacija okoline Globalizacija može poveati destrukciju okoline na nekoliko naina. Prvo, bogate zemlje mogu izvoziti svoje polucije ili bukvalnim izvozom svog otpada, ili, eše, ohrabrivanjem migracije industrija koje jako zagauju okolinu u druge zemlje. Ako siromašna zemlja ne regulira industrije koje zagauju okolinu na adekvatan nain, ili ako ne uzme u obzir interese stanovnika koji e biti pogoeni takvim polucijama (naješi sluaj), onda prenos industrija koje zagauju okolinu može biti štetan. Drugi nain povrede okoline je otvaranje tržišta bogatijih zemalja za uvoz proizvoda iz siromašnih zemalja koji se proizvode na okolinski štetan nain. Naprimjer, u nekim tropskim zemljama farmerski uzgoj rakova i njihov izvoz u razvijeni svijet može razoriti priobalske movare i mangrove. Mnoge druge dislocirane ekonomske aktivnosti su, takoer, okolinski štetne. Destrukciju amazonskih prašuma su, naprimjer, prvo poeli mali farmeri pod pritiscima niskih ruralnih prihoda i rasta stanovništva. 77% sjee šuma u Aziji i 89% sjee šuma u Africi završi kao gorivo za vlastitu upotrebu.53 Otvaranjem novih izvora energije (naprimjer politika rasta od 1 kWh per capita) i novih izvora proizvoda, globalizacija može reducirati neke okolinske štete. Ali, oito je da su sve dosadašnje globalne razvojne politike odvele „trei svijet” u prekomjernu eksploataciju prirodnih resursa.
Gubitak nacionalnog suvereniteta Otvorenost, takoer, otvara pitanja naina ponašanja vlada pojedinih država u trenucima prijetnji. U takozvanim footloose industrijama (industrije koje vrlo lako realociraju proizvodnju iz jednog mjesta na drugo), globalne firme e najviše zanimati koje su to najjeftinije zemlje za njihove operacije. Nastojanja siromašnih zemalja da privuku ili zadrže ove firme pokree „trku do dna“ u kojoj vlasti konkuriraju sa ponudama koje sadrže najmanje restrikcije za poluciju okoline, najslabije zakone o pravima radnika itd. Drugi oblik gubitka suvereniteta koji je povezan sa otvorenosti, posebno otvorenosti za tokove kapitala, se odnosi na poreske povlastice. U strahu da inostrani vlasnici kapitala ne odnesu svoje faktore proizvodnje u 53
Irwin (2002).
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
417
druge (susjedne ) zemlje, vlasti mnogih zemalja u razvoju prakticiraju tzv. tax holiday sheme ili sheme znatno sniženih poreza. Tako se breme finansiranja javne potrošnje pomjera sa korporacijskih poreza na poreze na rad ili poreze na potrošake robe. Takve prakse uobiajeno vode pogoršavanju nejednakosti u ostvarivanju prihoda.
Skrivena cijena stranog kapitala Iako veina ekonomista preferira što slobodniju trgovinu robama i uslugama, njihovi stavovi se meusobno znatno razlikuju u odnosu prema tokovima kapitala. Inostrane investicije u zemljama u razvoju mogu znatno ubrzati njihov rast obezbjeenjem brze ekspanzije kapitalnih fondova (SAD su najvei dio svog industrijskog progresa u 19. stoljeu ostvarile zahvaljujui ogromnom prilivu inostranog kapitala). Tokovi kapitala, posebno FDI, uobiajeno sa sobom nose i transfer tehnologije iz razvijenih zemalja. Ali, kapitalni tokovi donose i neke krupne probleme. Prvo, zemlja koja uvozi kapital iz inostranstva postaje potencijalna žrtva prevrtljivih meunarodnih investitora. Špekulacije i strategija opora – dvije sile koje kreiraju promjenljivost tržišta kapitala, mogu prouzrokovati divlje kretanje kapitalnih tokova i valutnih kurseva, što može proizvesti visoku makroekonomsku nestabilnost. Ovaj problem postaje posebno akutan kada se uvoz kapitala usmjerava na kratkorone investicije, koje se mogu povui vrlo brzo. Iskustvo ilea, koji je prije svojih susjeda regulirao meunarodne kapitalne tokove i time izbjegao kasnije udare južnoamerike makroekonomske krize, navodi na zakljuak da potpuno otvoreno tržište kapitala nije uvijek poželjno. Drugo, mobilnost kapitala omoguava zemljama u razvoju da se neodgovorno prekomjerno zadužuju. Neki dugovi (naprimjer za graevine ili infrastrukturu) mogu biti koristan razvojni alat, ali, lideri nekih siromašnih zemalja esto posuuju novac za svoje održavanje na vlasti ili za uživanje u raskošnom životu. Kada ti lideri napuste vlast (silom ili milom), za sobom ostavljaju pustoš, dugove, visoke novane nivoe potrebne za servisiranje dugova itd. Otpis dugova najsiromašnijim zemljama svijeta je jedna od urgentnih slamki za njihovo spašavanje.
Hipokrizija bogatog svijeta Mnogi kritiari globalizacije tvrde da su bogate zemlje, koje najviše pritiskaju siromašne zemlje da otvore svoja tržišta za uvoz roba, duboko involvirane u trgovinski protekcionizam. Najupeatljiviji primjer ovakog protekcionizma je poljoprivredna politika Evropske unije koja se sastoji iz sistema uvoznih restrikcija, subvencioniranih cijena i shema izvoznih povlastica. Ovakav protekcionizam bogatih zemalja šteti zemljama u razvoju jer zatvara njihove izvozne potencijale na profitabilnim tržištima. Ali, protekcionizam šteti i razvijenim zemljama. Naprimjer, zajednika poljoprivredna politika EU skoro polovinu budžeta EU troši na zaštitu sektora koji zapošljavaju samo 5% radne snage, što poveava cijene hrane u potrošnji i poveava okolinske štete intenziviranjem poljoprivrednih žetvi. To u osnovi znai da protekcionizam bogatih više šteti njima samima, jer snižava prosjeni nivo blagostanja itavog stanovništva na raun obezbjeenja beneficija za malu, dobro povezanu grupu ljudi. Drugi eklatantan primjer hipokrizije bogatih se odnosi na ekonomski razvoj. Ekonomski rast nije arobni lijek za sve probleme svijeta, posebno njenog nerazvijenog dijela. Kljune meunarodne razvojne organizacije (WB, IMF, WTO) i transnacionalne korporacije nisu, kako to tvrde zagovornici globalizacije,
418 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj promovirale „razvoj”, nego su, po mišljenju antiglobalista, rukovodee elite Treeg svijeta inkorporirale u svoj globalni sistem nagrada i kazni. Po njima, WB, IMF i WTO predstavljaju institucije „novog kolonijalizma”, i to, paradoksalno, u eri kada je kolonijalizam starog stila postao meunarodno netolerantan ili nemoderan. Po njima, ove institucije proizvode dužnike krize, u kojima nameu svoje politike i pravila igre. Takoer, politike tranzicije prema slobodnim tržištima, koje su posebno promovirale Svjetska banka i IMF, te neke institucije UN-a, su za mnoge zemlje bile katastrofalne. Nametnute politike strukturnog prilagoavanja su, doduše, osigurale da zemlje „treeg svijeta” vraaju svoje dugove, ali na raun poveavanja siromaštva, eksploatacije lokalne radne snage, redukcije socijalnih usluga i reduciranja sposobnosti za brži razvoj svoje ekonomije. Dakle, te politike su, po mišljenju antiglobalista, „mršavile siromašne da bi udebljale bogate”. Jer, ekonomski model „slobodnog tržišta”, koji je nametnut „treem svijetu”, nije model kojeg, u cilju svog sopstvenog razvoja, upotrebljava „prvi svijet”. Naime, najbogatije svjetske ekonomije, kao i ekonomije novoindustrijaliziranih zemalja, su u izgradnji i razvoju svojih ekonomija primjenjivale intenzivne modele intervencionizma, a tek kada su se dovoljno razvile, poele uvoditi principe slobodne trgovine i slobodna tržišta.
REFERENCE Baylin, F. 1996. World Satellite Yearbook, 4th edn. Boulder, CO: Baylin Publications. Beck, Ulrich. 2000. What is Globalization? Cambridge: Polity Press. Bhagwatti, Jagdish. 1989. Protectionism. Cambridge (MA): MIT Press Braudel, Fernand. 1984. The Perspective of theWorld, Civilization and Capitalism 15th-18th Century. Vol. 3. New York: Harper and Row. Brown, Drusilla K., Alan V. Deardorff, and Robert M. Stern. 2002. Computational Analysis of Multilateral Trade Liberalization in the Uruguay Round and Doha Development Round. Discussion Paper 489, Research Seminar in International Economics, University of Michigan (December 8). Brown, Juanita. 1992. “Corporation as Community: A New Image for a New Era”. In John Rensch (eds.), New Traditions in Business, pp. 123-139. San Francisco, CA: Berrett-Koehler. Castells, M. 1996. The Information Age: Economy, Society and Culture, 3 vols. Oxford: Blackwell. Dauzet, Pierre. 1948. Le Siecle des Chemins de Fer en France (1821-1938). Fontenay-aux-Roses, Siene: Imprimeries Bellenand.
Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dollar, David. 2001. Globalization, Inequality, and Poverty since 1980. Washington: World Bank Dollar, David, and Paul Collier. 2001. Globalization, Growth, and Poverty: Building an Inclusive World Economy. Washington, DC: World Bank. Eaton, Jonathan, and Samuel Kortum. 1996. " Trade in Ideas: Patenting and Productivity in the OECD." Journal of International Economics 40 (May): 251278. Frankel, Jeffrey, and David Romer. 1999. "Does Trade Cause Growth? " American Economic Review 89: 379-399. Gerši, Metka. 2003.Ekonomska vloga in mo nacionalne države v globalnem gospodarstvu. Magistarsko delo, Ljubljana: Ekonomska fakulteta. Govindarajan, Vijay and Gupta, Anil. K. 1999. “Setting a Course for the New Global Landscape”. In George Bickerstaffe (eds), Mastering: Global business. London: Financial Times and Prentice Hall. Gylfason, Thorvaldur. 1999. Principles of Economic Growth, Oxford: Oxford University Press.
Glava 14: Otvorenost i globalizacija Harley, C. Knick. 1988. "Ocean Freight Rates and Productivity 1740-1913: The Primacy of Mechanical Invention Reaffirmed." Journal of Economic History 48 (December): 854-876. Held, David et al. 1999. Global Transformations: Politics, Economics and Culture. Oxford: Polity Press. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hill, Charles W.L. 2000. International Business: Competing in the Global Marketplace, Third Eds. New York: Irvin. Hoekman, B. and Kostecki, M. 1995. The Political Economy of the World Trading System: From GATT to WTO. Oxford: Oxford University Press Huber, Richard J. 1971. "Effect on Prices of Japan's Entry into World Commerce After 1858." Journal of Political Economy 79 (May): 614-628. Hufbauer, Gary Clyde, and Kimberly Ann Eliott. 1994. Measuring the Costs of Protection in the United States. Washington, DC: Institute for International Economics. International Monetary Fund. 1997. World Economic Outlook. Irwin, Douglas A. 2002. Free Trade Under Fire. Princeton: Princeton University Press. Kirkbride, Paul. 2001. Globalization: The External Pressures, Chichester: John Wiley & Sons, ltd. Kolodko, Grzegorz, W. 2001. Globalisation and Transformation: Illusions and Reality. Paris: OECD Technical Papers, No. 176, http://www.oecd.org/dev/publication/tpla.html Kraay, Aart at al. 2000. "Country Portfolios?' NBER Working Paper 7795. Lipsey, Richard G. 1999. “Globalization and National Government Policies: An Economist's View.” In Dunning John H. (eds): Governments, Globalization, and International Business. Oxford: Oxford University Press. Maddison, Angus. 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: OECD. McGrew, Anthony G. 1998. “The Globalization Debate: Putting the Advanced Capitalist State in its Place.” Global Society: Journal of Interdisciplinary
419
International Relations, September, Volume 12, Issue 3. pp. 299-322. McHale, J. 1969. The Future of the Future. New York: George Braziller. Miles, Edwin, J. Feulner, Mary Anastasia O’Grady at all. 2005. Index of Economic Freedom, Washington: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc. Mussa, Michael. 2001. Factors Driving Global Economic Integration. Symposium on 'Global Opportunities and Challenges'. Wyoming: August 25, www.imf.org/external/np/speeches/20001082500.ht ml. Ohmae, Kenichi. 1995. The End of the Nation State: The Rise of Regional Economies. New York: Free Press. O’Rourke, Kevin H. and Jeffrey G. Williamson. 2002c."From Malthus to Ohlin: Trade, Growth, and Distribution Since 1500." Mimeo. Palley Thomas I. 1999. The Economics of Globalization: Problems and Policy Responses. Washington: AFLCIO Pieterse, Jan N. 1995. Globalization as Hybridization. In Mike Featherstone, Scott Lash, and Roland Robertson (eds), Global modernities, pp. 45-68. London: Sage. Reinicke, Wolfgang H. and Witte. Jan Martin. 1999. Globalization and Democratic Governance: Global Public Policy and Trisectoral Networks. Lankowski Carl (eds): Governing Beyond the Nation-State: Global Public Policy, Regionalism or Going Local? Washington: AICGS, 1999, AICGS Research Report No.11. Robertson, Roland. 1995. “Globalization: Time Space and Homogeneity-heterogeneity”. In Mike Featherstone, Scott Lash, and Roland Robertson (eds), Global Modernities, pp. 25-45. London: Sage. Sachs, Jeffrey D., and Andrew Warner. 1995. "Economic Reform and the Process of Global Integration" Brookings Papers on Economic Activity 195 (1): 1-118. Sampson, G.P. (ed.) 2001. The Role of the World Trade Organization in Global Governance. Tokyo: United Nations Tomlinson, John. 1999. Globalization and Culture. Cambridge: Polity Press.
420 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj United Nations Conference on Trade and Development. 2003. World Investment Report 2003. Geneva: UNCTAD ______________ 2005. World Investment Report 2005, Geneva: UNCTAD ______________ 2006. World Investment Report 2006, Geneva: UNCTAD United Nations Development Program. 2001. Human Development Report 2001, New York: Oxford University Press.
Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, Washington, DC.: World Bank. ___________ 2000. World Development Report 1999/2000: Entering 21st Century. Washington, DC.: World Bank
WEB STRANICE 1. http://worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai brojne studije i informacije o globalizaciji. 2. http://www.heritage.org/ Web stranica Heritage fondacije, sa brojnim analizama i informacijama o ekonomskim slobodama i globalizaciji. 3. http://www.atkearney.com/ Web stranica A.T. Carney organizacije na kojoj se nalazi indeks globalizacije. 4. http://www.globalpolicy.org/ Web stranica Global Policy Foruma UN, sa mnogim informacijama i lancima o globalizaciji.
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
421
U itavom 20. stoljeu su makroekonomske politike bile glavni instrumenti kojima su se usmjeravali ekonomski rast i proizvodnja blagostanja. Meutim, širenjem globalnih procesa krajem 20. stoljea je važnost mikroekonomskih uslova za jaanje efikasnosti, odnosno kvaliteta ekonomskog, rasta znatno porasla. Strukturne promjene koje su nastajale pod pritiskom tehnoloških promjena i liberalizacija kretanja roba i kapitala su širom svijeta „lansirale“ nove pojmove kao što su „informacijsko društvo“, „ekonomija bazirana na znanju“ ili „nova ekonomija“. Uloga lokacijskih faktora je došla do izražaja posebno tokom zadnje dvije decenije 20. stoljea. Stvaranje ogromnih tržišta slobodne trgovine, hipermobilnost finansija, rast TNC i tranzicija prema „novoj ekonomiji“ su za mnoge ekonomske analitiare bili jasni signali za nadolazak neeg novog, kojeg su oznaavali sa terminima kao što su „kraj geografije“, „smrt distance“ ili „delokalizacija“ ekonomskih i socijalnih odnosa.1 Drugi analitiari su ove signale razumjevali kao dokaz da globalizacija poveava važnost lokacije, promovira regionalne ekonomske vrijednosti, pa su za njih regionalne ekonomije postale ekonomije koje su zadužene za stvaranje blagostanja i za ekonomski rast.2 Poveana globalna ekonomska integracija je naglašavala regionalne i lokalne specijalizacije, što je omoguavalo da se pojedine firme aglomeriraju sa drugim, slinim firmama, kako bi zajedniki iskoristile beneficije lokalnih ili regionalnih ekonomija. Aglomeracija je omoguavala ostvarivanje koristi iz razliitih tržišnih ili netržišnih prelivanja (engl. spillover), nastalih zbog lokalnog širenja lokalnih endogenih inovacija i rasta produktivnosti. Zbog ovih ili slinih razloga je krajem 1990s postalo jako popularno govoriti o “uskrsnuu regionalnih ekonomija”, o “lokalizaciji svjetske ekonomije” i o usponu “globalnog mozaika regionalnih ekonomija”.3 Cluster koncepti su postali svjetski ekonomski hit, akademska i politika moda. Meutim, realni život je, ipak, puno kompleksniji. Ekonomija neke zemlje je kombinacija djelovanja razliitih organizacija: transnacionalnih i domaih, velikih i malih, javnih i privatnih, koje se meusobno nalaze u vrlo razliitim odnosima (slika 15.1.). One mogu djelovati na razliitim geografskim podrujima sa vrlo razliitom ulogom, one se, takoer, mogu nalaziti u razliitim fazama internacionalizacije i globalizacije, te nalaziti se u plitkim i dubokim oblicima integracije. Svi ti odnosi se dešavaju neravnomjerno, kako u prostoru i vremenu, tako i u pojedinim ekonomskim sektorima. Neke industrije su samo lokalne, neke su samo globalne, dok se mnoge industrije nalaze na putu globaliziranja. Pitanje je kako razmrsiti ovu sadašnju dinaminu kompleksnost? Mnogi razvijeni analitiki koncepti pokušavaju dati odgovor na gornje pitanje. U analizi geografske organizacije proizvodnih sistema Walker upotrebljava koncept filière (nit koja povezuje tehnološki 1 2 3
Cairncross (1997). Coyle (2001); Porter (1998a); Scott (1998). Sabel (1989); Scott (1998).
422 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj relevantne aktivnosti); Storper kao osnovu za analizu tehnoloških distrikta upotrebljava koncept lanca roba; Porter u analizi business performansi internacionalnih korporacija upotrebljava koncept lanaca vrijednosti, Johnson i Lawrence upotrebljavaju termin “lanac dodane vrijednosti”, dok Gereffi upotrebljava koncept “globalni lanac roba”.4
SLIKA 15.1 Glavni organizacijski segmenti nacionalnog ekonomskog sistema JAVNI SEKTOR
PRIVATNI SEKTOR
DRŽAVNA PREDUZEA
NACIONALNA PREDUZEA
TRANSNACIONALNE KORPORACIJE
Direktne transakcije
Direktne transakcije MALA (solo pogoni)
Licenciranje Podugovaranje
Direktne transakcije Podugovaranje
VELIKA (multi pogoni)
MALE TNC
Licenciranje Podugovaranje
GLOBALNE KORPORACIJE
Direktne transakcije Strateške alijanse Podugovaranje
Zajednika ulaganja, sporazumi o industrijskoj saradnji, licenciranje, podugovaranje
Izvor: Dicken (2004).
Bolji nain za traženje odgovora na postavljeno pitanje pruža koncept koji povezuje „igrae” ili „agente” (firme, vlasti, pojedinci, socijalne grupe itd) u mrežne strukture na razliitim organizacijskim i geografskim nivoima. Polazei od gornjih koncepata, u ovoj glavi se razmatra i koncept lanaca i koncept mreža, kao i sile koje utiu na njihovo stvaranje, funkcioniranje i širenje. To se posebno odnosi na organizacijske i geografske mreže. Organizacijske mreže su naješe oblikovane kao proizvodne mreže, dok su geografske mreže naješe oblikovane kao mreže lokaliziranih cluster aktivnosti. U poglavljima koja slijede se objašnjava koncept proizvodnih mreža i lanaca, uticaj tehnoloških promjena na umrežavanje procesa i proizvoda, nain na koji firme sarauju, te koncept clusteriranja ekonomskih i drugih agenata.
15.1. PROIZVODNE MREŽE I LANCI Koncept Proizvodni lanac opisuje sve aktivnosti koje je potrebno napraviti da se dobije neki proizvod, odnosno usluga. Ovaj lanac je predstavljen na slici 15.2. u svom najjednostavnijem obliku. Unutrašnji dio slike je „ogoljela” verzija proizvodnog lanca u kojem se svi procesi odvijaju u etiri osnovne operacije povezane vrstom transakcija izmeu prethodnog i sljedeeg elementa: inputi se transfomiraju u proizvode koji se distribuiraju i konzumiraju. Svi procesi u lancu se odvijaju obostrano - tokovima materijala, poluproizvoda i
4
Walker (1988); Storper (1992); Porter (1988); Gereffi (1994).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
423
gotovih proizvoda u jednom pravcu i tokovima informacija (potražnja kupaca) i novca (plaanje roba i usluga) u drugom pravcu.
SLIKA 15.2. Koncept osnovnog proizvodnog lanca FINANSIJSKI SISTEM (investicijski kapital, krediti, bankarske usluge)
Tehnološki inputi: istraživanje, dizajn, kontrola kvaliteta, proizvodne i procesne tehnologije Uslužni inputi: nabavka, raunovodstvo, osiguranje, pravo, humani resursi, oglašavanjem marketing, prodaja, održavanje
Inputi materijala i nematerijala
Transformacija inputa u poluproizvode ili gotove robe ili usluge
Distribucija roba ili usluga
Potrošnja roba ili usluga
Logistike usluge (kretanje materijala, proizvoda, ljudi i informacija)
REGULIRANJE, KOORDINACIJA, KONTROLA Tokovi materijala i proizvoda
Tokovi informacija (ukljuivo narudžbe kupaca)
Izvor: Dicken (2004)
Ali, u lancu se dešavaju i mnoge druge stvari. Prvo, svaki element lanca zavisi od razliitih tehnoloških inputa. Drugo, u svaki proizvodni lanac je ugraen finansijski sistem, koji mu obezbjeuje investicije i obrtni kapital (krediti), i tree, svaki proizvodni lanac se mora koordinirati, regulirati i kontrolirati. Pored toga, svaki pojedini element u proizvodnom lancu zavisi od mnogo drugih inputa. Ovi inputi, naprimjer, uslužne aktivnosti, ne samo što obezbjeuju povezanost pojedinih segmenata u proizvodnom lancu, nego integriraju atomizirane i globalizirane proizvodne procese. Proizvodni lanac je u realnom životu mnogo kompleksniji, jer u realnom lancu ima mnogo više veza. Naprimjer, proizvodni lanac industrije namještaja poinje obezbjeenjem primarnih inputa (sjemena, hemikalije, oprema, voda) za sektor šumarstva. Posjeena stabla se sjeku na trupce, koji se zatim u sektoru rezanja (on dobija primarne inpute iz strojnog sektora) pretvaraju u rezanu grau, koja se transportira do proizvoaa namještaja. Proizvoa namještja dobija primarne inpute iz strojnog, hemijskog i tekstilnog sektora (strojevi, adhezivi, boje, tkanine), te sektora usluga (skice, dizajn, marka). U zavisnosti od tržišta namještaj prolazi kroz razliite intermedijarne faze dok ne stigne do potrošaa, koji ga, poslije upotrebe, šalje na recikliranje ili na otpad. Pored mnogostrukih kompleksnih veza u proizvodnom lancu, proizvoai repromaterijala u odreenom proizvodnom lancu mogu isporuivati svoje proizvode i svim drugim proizvodnim lancima. U nekim
424 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj sluajevima ovi drugi (alternativni) proizvodni lanci mogu apsorbirati samo mali dio njihovih outputa, ali, u drugim sluajevima, kupci su raspršeni mnogo ravnomjernije. Svaki proizvodni lanac je ukljuen u mreže meusobnih odnosa firmi u lancu. Ove mreže su ekstremno kompleksne strukture sa komplikovanim ekonomskim vezama: horizontalnim, vertikalnim, multidimenzionalnim, multi-nivojnim. Mreže se meusobno jako razlikuju u zavisnosti od vrste ekonomske aktivnosti, koordinatora, geografskih i tržišnih dimenzija itd. U procesima globalizacije i internacionalizacije se mnogi proizvodni lanci ili šire na druge zemlje ili se neke operacije, koje se odvijaju u pojedinim dijelovima lanca, obavljaju u drugim zemljama. Postoji nekoliko krupnih razloga zbog kojih je analiza proizvodnih lanaca postala važna. Prvo, globalna disperzija proizvodnje je u prvi plan izbacila konkurentnost kao preduslov za preživljavanje. Drugo, efikasnost je postala neophodan uslov za penetraciju na globalno tržište. I tree, ulazak na globalno tržište, koje treba da omogui rast prihoda, traži razumijevanje dinamike djelovanja proizvodnih faktora u itavom proizvodnom lancu, a ne samo u pojedinom segmentu tog lanca.
Glavne dimenzije proizvodnih lanaca Sa aspekta globalizacije posebno su važna tri aspekta proizvodnih lanaca: (i) – upravljanje lancima (nain kako se oni koordiniraju i reguliraju), (ii) - prostornost lanca (kako su lanci geografski konfigurirani) i (iii) – teritorijalna uronjenost lanca (dimenzije do koje su dijelovi lanca povezani u posebno omeene politike, institucionalne i socijalne skupove).
Koordiniranje i reguliranje proizvodnih lanaca U današnjoj ekonomiji proizvodne lance koordinira neka business firma. Pri tome savremene TNC igraju kljunu ulogu. Ova šira uloga TNC ukazuje na potrebu da se konvencionalna definicija TNC, izvedena iz strukture vlasništva i porijekla osnovnih sredstava, redefinira uvažavanjem diverziteta i kompleksnosti transnacionalnih business mreža. TNC su, dakle, firme koje imaju snagu koordiniranja i kontroliranja business operacija u više od jedne zemlje, ak i u sluajevima kada nisu njihovi vlasnici. Veze izmeu pojedinih dijelova lanca se sastoje iz serije eksternaliziranih, tržištem pokretanih transakcija, i internaliziranih, hijerarhijom upravljanih transakcija, što objašnjava izuzetno bogatstvo razliitih regulatornih mehanizama u savremenoj ekonomiji. Granice izmeu internaliziranih i eksternaliziranih transakcija su fleksibilne i mijenjaju se u skladu sa kriterijima po kojima neka firma donosi odluke koje e funkcije obavljati “in-house”, a koje funkcije u “outsoursingu”. U zadnjih nekoliko decenija se svjetska ekonomija znatno izmijenila. Pri tome su kljunu ulogu odigrala dva faktora: (i) - globalizacija proizvodnje i trgovine, koje su zaslužne za izgradnju ili prenos industrijskih kapaciteta u zemlje u razvoju i (ii) - vertikalna dezintegracija TNC koje su pojaale „core“ kompetencije u inovacijama, strategijama, marketingu i dodanoj vrijednosti, te oslabile vlasništvo u „non-core“ funkcijama kao što su masovna proizvodnja. Veliki broj faktora, naprimjer historija, institucije, geografski i socijalni konteksti, izranjajua pravila igre, zavisnost od dosadašnjeg puta, su uticali na nain povezivanja firmi ili grupe firmi u globalnu ekonomiju (dodatak 15a.). U zavisnosti od gornjih faktora i pokretakih sila aglomeracije, mogu se razlikovati dva osnovna tipa globalnih lanaca proizvodnje (slika 15.3.): 5 5
Gereffi and Korzeniewicz (1994); Gereffi (1994).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
x x
425
Lanci u kojima su pokretake sile proizvoai. Oni su naješi u industrijama u kojima centralnu ulogu u kontroli proizvodnog sistema igraju TNC (kapitalno i tehnološki intenzivne industrije, industrija automobila, kompjutera, aviona, elektrinih ureaja itd.); Lanci u kojima su pokretake sile kupci. Oni su naješi kod onih industrija, u kojima u organiziranju decentraliziranih proizvodnih mreža u razliitim državama-izvoznicima centralnu ulogu igraju veliki trgovci, brand-name trgovci i trgovinske kompanije (naprimjer industrije odjee, obue, igraaka i kunih potrepština).
SLIKA 15.3. Osnovni tipovi proizvodnih lanaca Proizvodni lanac kojeg pokree proizvoa Domae i inozemne podružnice i podugovorai
Proizvoai
Proizvodni lanac kojeg pokree kupac INOZEMNO TRŽIŠTE
DOMAE TRŽIŠTE
Trgovci Brand kompanije
Trgovci
Tvornice Primarne relacije Sekundarne relacije
Veletrgovci i malotrgovci
Veletrgovci Inozemni kupci
Izvor: Gereffi (1994).
Prostornost proizvodnih mreža Svaka proizvodnja ima svoju prostornu komponentu, jer proizvodna funkcija može biti organizirana bilo gdje na geografskom kontinuumu - od koncentriranog do dispergiranog nivoa, od lokalnog, nacionalnog regionalnog i globalnog nivoa. Meutim, geografsko širenje proizvodnih mreža se poveava u pravcu stvaranja globanih proizvodnih mreža.6 Ove razliite nivoe organiziranosti ne treba shvatiti kao vrsto omeene, u kojima su procesi na razliitim nivoima odvojeni i razliiti, posebno ako se stvari posmatraju samo na dva nivoa: globalnom i lokalnom. Ova dva nivoa nisu odvojena, pa je njihova interakcija dvostrana: lokalni i globalni novoi su meusobno prepleteni na sve mogue naine.
Geografska uronjenost proizvodnih mreža U literaturi se esto mogu sresti mišljenja da sile globalizacije zamjenjuju „prostor mjesta“ sa „prostorom tokova“, jer se nešto što proizvodi može locirati bilo gdje, a, ako to nešto tamo ne funkcionira, može se lako preseliti na drugo mjesto.7 Ali, proizvodne mreže ne plutaju baš tako slobodno. Iako su transportne i komunikacijske tehnologije revolucionizirale i geografsku razdalju i lokaciju, ipak je lokacija ostala fundamentalan faktor, jer je svaka komponenta u proizvodnoj mreži (firma, ekonomska funkcija)
6 7
Ernst and Kim (2001). Castells (1996).
426 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj zasnovana na nekoj specifinoj lokaciji. Ovo utemeljenje se manifestira fiziki kao opipljivo, a kroz lokalizirane socijalne relacije (institucije, kultura) i kao neopipljivo.8 Iako mnogi zagovaraju tezu da je u savremenoj globalnoj ekonomiji država ili mrtva ili umire kao vidljiva sila, ona još uvijek ima uticajnu poziciju. Naime, svi elementi u proizvodnim mrežama se reguliraju pomou nekog oblika politike strukture, ija je osnovna jedinica država, ali koja je, takoer, ukljuena u supranacionalne institucije (IMF ili WTO), ili regionalne grupacije (EU ili NAFTA). Sve države donose i sprovode itav niz ekonomskih politika i mjera. Sve business organizacije moraju djelovati u nekom nacionalnom i meunarodnom regulatornom sistemu i povinovati se nacionalnim business pravilima i regulama. Pri tome velike firme nastoje da ostvare prednosti koje im nudi konkurencija nacionalnih razliitosti regulatornih režima, dok države pokušavaju da minimiziraju ulogu regulatorne arbitraže. Krajnji rezultat je nastanak kompleksne situacije u kojoj su firme i države angažirane u razliitim oblicima “igara moi” na triangularnim spojevima interakcija na relacijama firma-firma, država-država i firma-država”.9
SLIKA 15.4. Meusobno povezane dimenzije u globaliziranoj ekonomiji VERTIKALNA DIMENZIJA
Nacija
Pojedinani industrijski i uslužni sektori Globalni proizvodni/robni lanci
GLOBALNI SISTEM
HORIZONTALNA DIMENZIJA
Lokalna zajednica
Teritorijalni sistemi
Regija
Teritorijalni sistemi na razliitim geografskim nivoima
Globalni proizvodni/robni lanci
Izvor: Humbert (1994).
Globalne i regionalne proizvodne mreže nisu samo integrirane firme (ili dijelovi firmi), koje su teritorijalno specifine, nego su to firme koje se „provlae“ kroz uže ili šire granice na vrlo razliite naine. Geoekonomiju zato možemo naslikati kao geografski neravnu, visokokompleksnu i dinaminu mrežu proizvodnih mreža, ekonomskih prostora i lokacija koje su zajedno povezane tokovima faktora proizvodnje.10 Slika 15.4. prikazuje dimenzije ovih relacija. Pri tome se pojedini proizvodni lanci mogu tretirati kao vertikalno organizirane strukture svih geografskih nivoa. Presjeci ovih vertikalnih struktura sa teritorijalnim politiko-ekonomskim sistemima se dešavaju na razliitim geografskim nivoima, a na tim presjecima se rješavaju specifini problemi globalne ekonomije. 8 9 10
Clark and Wrigley (1995); Schoenberger (1997). Stopford and Strange (1991). Dicken (2004).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
427
15.2. TEHNOLOŠKE PROMJENE I LOCIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI Iako smo se problemima tehnoloških promjena detaljnije bavili u nekoliko proteklih glava, ipak se dinamika lokacijskih faktora ne može dobro razumjeti bez analize uticaja tehnoloških promjena na lociranje pojedinih proizvodnih procesa u proizvodnim lancima. Takoer se bez analize efekata i komponenti nacionalnih inovacijskih sistema (dodatak 15b.) ne može razumjeti djelovanje sila aglomeracije na pojedinim lokacijskim nivoima (lokalni, nacionalni, regionalni, globalni). U sadašnjem globalnom okruženju svaki lan proizvodnog lanca mora obavljati svoj dio proizvodnog procesa što efikasnije, pri emu mora prihvatiti tri glavne vrste povezanih odluka:11 x x x
Tehnike proizvodnje. Ova odluka se odnosi na odreenu tehnologiju i na nain kombiniranja razliitih inputa ili razliitih faktora proizvodnje. Obim proizvodnje. Prosjeni troškovi proizvodnje opadaju sa poveavanjem obima proizvodnje. Ovo širenje obima proizvodnje zavisi od vrste industrije. Lokacija proizvodnje. Geografska lokacija proizvodnje zavisi od tehnologije i obima proizvodnje. Visok obim proizvodnje traži velika tržišta, a radna intenzivnost proizvodnje traži pristup do odgovarajueg poola radne snage. Firma, koja želi da reducira proizvodne troškove, ili da povea efikasnost i produktivnost, traži te mogunosti na razliitim takama proizvodnog lanca.
Pozicioniranje aktivnosti u proizvodnom lancu zavisi od toga u kojem se životnom ciklusu nalazi odreeni proizvod (tabela 15.1.). Svaka faza je karakteristina po obimu i mjestu proizvodnje, tehnologiji, vrsti saradnje u lancu, vrsti i obimu inovacija, nainu upravljanja itd. I priroda proizvodnih procesa zavisi od faze životnog ciklusa. U ranim fazama ciklusa proizvodna tehnologija je promjenljiva jer se vrše este promjene proizvoda. Proizvodnja se odvija u malim serijama ili radioniki; preovladavaju tendencije oslanjanja na specijalistike dobavljae i subcontractore; kapitalna intenzivnost je mala, a najvažniji kritiki faktori su nauka, tehnologija i inženjering. Vremenom proizvod prelazi u fazu rasta. Brzorastua potražnja proizvoda omoguava uvoenje tehnika masovne proizvodnje i montažnih traka. Tehnologija je manje promjenljiva, kapitalni intenzitet je znatno vei, a kritini faktor rada su management i marketing. Preovladava tendencija organiziranja prema vertikalnim integracijama, esto i kroz operacije spajanja i preuzimanja firmi. U zrelim fazama ciklusa potražnja za proizvodom dostiže vrhunac, a tržišta postaju zasiena. Sada je glavni akcenat na redukciji troškova. Tehnologija je stabilna, uz mali broj sitnih promjena, kapitalna intenzivnost industrije se poveava, a radna snaga postaje jako znaajna sa aspekta troškova proizvodnje. Glavna barijera za ulazak u industriju postaju finansije, dok su kupovine i prodaje firmi postale vrlo važni mehanizmi za ulazak i izlazak u business. Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvažniji nain na koji se relativna važnost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna važnost troškova rada, posebno poluobuenog i neobuenog rada, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda. 11
Smith (1981).
428 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 15.1. Životni ciklus proizvoda i njegove karakteristike Poetni razvoj
Rast
Zrelost
Opadanje
Zastarijevanje
Obim prodaje
Uslovi potražnje
Vrlo malo kupaca
Tehnologija
Kratki proizvodni ciklusi
Intenzitet kapitala
Mali
Ulazak je odreen „know-how“-om. Struktura Brojne firme nude industrije specijalistike usluge. Malo konkurenata Kritini Nauna i proizvodni engineering obuka. faktori Eksterne ekonomije Izvor: Hirsch (1967).
Rastui broj kupaca Uvoenje masovne proizvodnje
Vrh potražnje
Opadajua potražnja
Pad potražnje
Dugi proizvodni ciklusi i stabilna tehnologija Manje inovacije su važne
Visok zbog visoke stope zastarjevanja
Visok zbog velike koliine specijalizirane opreme
Rastui broj konkurentskih firmi. Poveana vertikalna integracija
Finansijski resursi kritini za ulaz. Broj firmi poinje da opada
Prvenstveno generalna stabilnost, praena izlaskom nekih firmi
Management, kapital
Poluobueni i neobueni rad, kapital
Sistemski pristup proizvodnom ciklusu (dodatak 15a,) navodi na zakljuak da je najvei dio tehnološkog razvoja proizvodnje bio postepen i inkrementalan, i da je nastao kao rezultat procesa „uenje radei“ i „uenje upotrebljavajui“. Meutim, u toku industrijalizacije se proizvodni proces razvijao na manje ili više revolucionaran nain. Pri tome se mogu identificirati pet glavnih faza: manufaktura, mašinofaktura, nauni management (taylorizam), masovna proizvodnja (fordizam) i fleksibilna proizvodnja (postfordizam). Sadašnje stanje se može opisati kao diverzitet produkcijskih procesa i tehnologija, u kojem se relativna važnost vrste procesa mijenja. Mogu se uoiti trendovi prema: (i) – finijoj podjeli specijalizacije, što omoguava njihovu fragmentaciju na veliki broj operacija, (ii) – poveanoj standardizaciji i rutinizaciji operacija, što omoguava korištenje poluobuenog i neobuenog rada i (iii) – poveanoj fleksibilnost proizvodnih procesa, što mijenja odnose izmeu obima i troškova proizvodnje, omoguava male proizvodne serije, poveava varijetet proizvoda, mijenja nain proizvodnje i organizaciju procesa rada. Sve ove promjene su vodile ka oživljavanju malih, nezavisnih preduzetnikih firmi, fizike i geografske dezintegracije velikih proizvodnih pogona i sistema, deintegriranih organizacijskih struktura, stvaranju horizontalnih mreža specijalistikih firmi, jake geografske lokalizacije firmi u obliku „novih industrijskih distrikta“ ili „inovativnih clustera“.
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
429
15.3. SARADNJA IZMEU FIRMI I OBLICI SARADNJE U današnjem globaliziranom svijetu su firme povezane u interne ili eksterne mreže sa bezbroj drugih firmi: transacionalnim i domaim, velikim i malim, javnim i privatnim. U tim savremenim interkonekcijama i neka vrlo mala firma iz neke zemlje može biti ukljuena u globalnu proizvodnu mrežu, iako veina malih firmi normalno može opsluživati samo usko ogranieno geografsko podruje. Sve ove razliite i bogate relacije izmeu firmi su niti globalne ekonomije. Za razumijevanje tkiva globalne ekonomije se moraju razumjeti motivi, uzroci i vrste veza, odnosno naini saradnje izmeu firmi globalne ekonomije.
Motivi i uzroci saradnje U procesu obezbjeivanja materijala, tehnologije, poluproizvoda i usluga za svoje operacije, svaka firma se nalazi pred trostukim izborom: (i) - da sama proizvede ove inpute u jednom od svojih pogona; (ii) – da te inpute preko konvencionalnih tržišnih transakcija kupi kod nezavisnih dobavljaa i (iii) – da te inpute obezbjedi preko dugorone saradnje sa dobavljaima. Kako se izmeu 50% i 70% troškova proizvodnje troši na obezbjeenje inputa, to je obezbjeenje inputa jedno od najvažnijih, ali i najsloženijih pitanja. Uspostavljanje eksternih veza sa kupcima, dobavljaima, konkurentima i ostalim eksternim izvorima inputa ima mnoge rezone, poev od obezbjeenja efikasnosti i fleksibilnosti, pa do lakšeg pristupa komplementarnim tehnologijama i tržištima. Ove relacije mogu imati mnoge oblike, poev od klasinih tržišnih aranžmana, jednostavnih licencnih aranžmana, rastresitih koalicija, pa sve do alijansi i zajednikih ulaganja. Ali, zašto firme sarauju? Kako tehnološki i tržišni faktori utiu na strukturu te saradnje? Mnogi razlozi tjeraju firme da meusobno sarauju. One žele da zajedniki smanje troškove ulaska na nova tržišta, reduciraju rizike, postignu ekonomiju obima i reduciraju vrijeme razvoja novih proizvoda i procesa. U svim tim sluajevima, firme imaju višestruke motive za razvoj meusobne saradnje, koji mogu biti tehnološke, tržišne ili organizacijske prirode. Posebno su važni tehnološki motivi, jer je u sadašnjem business okruženju funkcija R&D pod velikim pritiskom troškova, rizika i neizvjesnosti. Kako mnogi savremeni proizvodi sadrže veliki broj kljunih tehnologija (savremeni automobili sadrže sve više elektronskih sklopova za kontrolu rada motora, transmisija, konica i potrošnje goriva), ne postoji kompanija koja može sama da obezbijedi sve potrebe inpute i razvije sve potrebne tehnologije. Kada se donosi odluka o tome da li treba razvijati ili kupiti neki input, poluproizvod ili tehnologiju, uvijek se mora poi od troškova tih transakcija i od strategijskih implikacija tih odluka. Transakcijski troškovi utiu na produktivnost i efikasnost, posebno u primjerima kada transakcije ukljuuju neizvjesnost, što ima odraz na više cijene kojima se osigurava pokrie rizika. Posebno su osjetljiva pitanja obezbjeenja tehnologije. To zahtijeva tješnje relacije izmeu kupaca i prodavaa tehnologije, što dozvoljava upotrebu razliitih strategija i mehanizama saradnje. Optimalna strategija nabave tehnologije zavisi od zrelosti tehnologije, relativne pozicije firme u odnosu na konkurenciju i strategijske važnosti tehnologije.12
Oblici saradnje Inputi se mogu stei ili kupiti na više razliitih naina i u više razliitih varijanti, pri emu se niti za jednu formu ne može tvrditi da je sama po sebi optimalna. Neke firme, naprimjer Philips, favoriziraju zajednika 12
Welch and Nayak (1992).
430 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ulaganja, dok druge firme, naprimjer Asea Brown Boveri, više vole tržišne transakcije. U praksi tehnološke i tržišne karakteristike inputa ograniavaju mogue opcije, dok kultura kompanija i njihovo strategijsko opredjeljenje odreuju koji su transferi mogui, a koji su poželjni. To znai da same firme izabiraju svoje partnere u skladu sa potrebama svojih tehnologija, proizvoda i tržišta. Oblici saradnje se mogu karakterizirati na mnogo razliitih naina (tabela 15.2.). Naprimjer, transakcije mogu biti horizontalne i vertikalne, pri emu se horizontalne odnose na licenciranje, stvaranje konzorcija i kooperaciju sa potencijalnim konkurentima, dok se vertikalne transakcije odnose na podugovaranje (engl. subcontracting),13 alijanse i fleksibilne business mreže sa dobavljaima i kupcima.
TABELA 15.2. Oblici saradnje Oblici saradnje
Vrijeme trajanja
Subcontracting
Kratkorono
Licenciranje
Fiksiran rok
Konzorcij
Srednjorono
Strateška alijansa Zajedniko ulaganje Mreža
Fleksibilno Dugorono Dugorono
Prednosti Redukcija troškova i rizika, redukcija vremena proizvodnje Nabava tehnologije Ekspertize, standardi, podjela finansiranja Niska privrženost, pristup tržištu Komplementarni know-how, posveen management Dinamini, uei potencijal
Nedostaci Traži troškove, ograniava performanse i kvalitet proizvoda Ugovorni troškovi i ogranienja Curenje znanja, supsekventna diferencijacija Potencijalno zarobljavanje, curenje znanja Strateški pritisak, kulturološka nadmonost Statika neefikasnost
Izvor: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Subcontracting Subcontracting kao oblik saradnje je postao popularan u zadnjih nekoliko decenija. Veina ovih aranžmana je bazirana na visokom potencijalu smanjivanja visine troškova. Subcontracting je aktivnost koja se nalazi na pola puta izmeu potpune internalizacije nabavki i istih tržišnih transakcija. Firma koja plasira narudžbu ili ugovor se zove principal, a firma koja izvršava narudžbu se zove subcontractor. Razlikujemo dvije vrste subcontractinga: x x
Komercijalni subcontracting koji ukljuuje izradu gotovih proizvoda po specifikaciji principala. Subcontractor ne uestvuje u marketingu proizvoda, koji se prodaje pod principalovim brandom i preko njegovih distribucijskih kanala. Principal može biti ili proizvodna firma ili trgovaka firma. Industrijski subcontracting može biti razvrstan na tri tipa. Subcontracting specijaliteta obuhvata izvršavanje specijalistikih funkcija koje principal nee ili ne može da radi. Subcontracting štednje troškova se bazira na razlici u proizvodnim troškovima nekih procesa ili proizvoda izmeu principala i subcontractora. Komplementarni ili naizmjenini subcontracting je nain na koji principal savlauje povremene valove potražnje bez poveanja svojih proizvodnih kapaciteta. Subcontractor se koristi kao ekstra kapacitet, esto za ogranieni period ili pojedinanu isporuku.
Odnosi izmeu principala i subcontractora mogu se pojaviti u razliitim oblicima, dok vrijeme angažiranja može biti dugoroni i kratkorono. Ukljuivanje principala može varirati u odnosu na finansiranje, tehnologiju, dizajn, obezbjeenje materijala i opreme, kvalitet, dok je principal sam odgovoran za 13
Bosanski izraz podugovaranje ne odražava suštinu odnosa izmeu firmi, pa zato radije koristimo originalni engleski termin.
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
431
marketing i distribuciju gotovih proizvoda ili za aranžiranje dalje prerade ili montaže (proizvodnja na originalnoj opremi (original equipment manufacture - OEM). Jedan od najznaajnijih pravaca rasta u zadnjih 40 godina je bilo širenje subcontractinga preko nacionalnih granica, što je dovelo do meunarodnog subcontractinga kao važne globalne aktivnosti. Relativno niski transportni troškovi, kombinirani sa visokom sposobnosti za kontroliranje i koordiniranje operacija subcontractinga na vrlo velikim razdaljama, je omoguavalo firmama iz razvijenih zemalja da koriste prednosti vrlo malih troškova rada u zemljama u razvoju.
Licenciranje Licenciranje omoguava jednoj firmi da eksploatira intelektualno vlasništvo druge firme u zamjenu za plaanje troškova ili rojaliteta iz prodaje. Licenca, uobiajeno, specificira podruja primjene i tržišta na kojima se licencirana tehnologija može koristiti. Prodava licence zahtijeva od kupca pravo uvida u svako tehnološko unapreenje koje je korištenjem licence napravljeno. U savremenoj praksi odnos izmeu relativnih troškova i beneficija licenciranja zavise od prirode tehnologija i tržišta, kao i od strategija i sposobnosti firmi. U mnogim industrijskim sektorima (hemijska i farmaceutska industrija, inženjering) je brzina pristupa licenci mnogo važnija od troškova njene nabave. Kod inovativnih sektora je brza nabava znanja potrebnog za razvoj proizvoda postala izuzetno važna. Franšizing je hibridna forma licence u kojoj davalac (franšizer) daje korisniku (franšizantu) pravo na repliciranje svog tehnološkog sistema i industrijskog vlasništva uz odgovarajuu naknadu. U savremenoj praksi su se afirmirala tri tipa franšizinga: (i) – distribucijski franšizing, (ii) - sistem poslovanja u lancu i (iii) – proizvodni franšizing. Kod distribucijskog tipa franšizer daje distributerima pravo na ekskluzivnu prodaju svojih proizvoda na odreenoj teritoriji. Sistem poslovanja u lancu podrazumijeva da franšizant mora poslovati pod trgovakim imenom franšizera i sa njegovom tehnologijom. Kod proizvodnog tipa franšizer daje franšizantu esencijalne sastojke za proizvodnju proizvoda, pri emu franšizant ima pravo ekskluzivne distribucije na odreenom tržištu. Ovaj oblik saradnje je est u industriji bezalkoholnih pia (Coca Cola, Pepsi Cola), hotela (Holiday Inn, Intercontinental), prehrambenih proizvoda (Mc Donald's), odjee (Benetton, Lewis) itd.
Istraživaki konzorciji Istraživaki konzorcij formira nekoliko organizacija za zajedniki rad na jasno specificiranim R&D projektima. Motivi za pristupanje nekom istraživakom konzorciju su u podjeli troškova i rizika istraživanja, u objedinjavanju rijetkih ekspertnih znanja i opreme, u izvoenju prethodnih istraživanja i u uspostavljanju standarda istraživanja. Konzorciji mogu imati razliite oblike - od najcentraliziranijih formi objedinjavanja finansijskih sredstava za izgradnju zajednikih R&D kapaciteta ili poduhvata, pa do koordiniranih istraživanja koja se izvode u firmama-lanicama konzorcija. U SAD preovladuju koordinirana istraživanja, u EU centralizirana istraživanja, a u Japanu hibridne forme istraživanja. Izvore istraživakih konzorcija možemo nai u industrijskim istraživakim asocijacijama, koje su, kombinacijom vladinih fondova i finansijskim kontribucijama lanica, prvi put formirane u Velikoj Britaniji u toku Prvog svjetskog rata. Mnoge od tih asocijacija kao komercijalne istraživake organizacije egzistiraju i danas. Ovaj koncept je 50-ih godina 20. stoljea prenešen u Japan, kada je formiran veliki broj konzorcija za razvoj komponenti za industriju automobila.
432 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Strategijske alijanse Strategijske alijanse, formalne ili neformalne, osnivaju se sporazumom izmeu dvije ili više firmi, kojim se precizira zajednika proizvodnja ili razvoj nove tehnologije ili proizvoda (dodatak 15c.). Za razliku od istraživakih konzorcija, koji su više usmjereni ka bazinim istraživanjima, strategijske alijanse fokusiraju projekte koji su bliski tržištu. Sporazumi o saradnji firmi iz dvije ili više država nisu neka nova stvar. Meutim, ono što je novo je njeno eksplozivno širenje. I, što je još znaajnije, veina strategijskih alijansi se odnosi na alijanse izmeu konkurenata na tržištu. Neke studije su pokazale da se skoro tri etvrtine alijansi odnosi na alijanse izmeu kompanija koje djeluju na istom tržištu.14 U zadnje dvije decenije je došlo do dramatinog poveanja broja strategijskih alijansi: Broj novih strategijskih alijansi (domaih i meunarodnih) je u periodu od 1989. do 1999. godine porastao preko šest puta (sa 1.200 na 7.000 u 1999. godini). U prosjeku, na jednu domau alijansu dolaze dvije internacionalne strategijske alijanse, što ukazuje da je za stvaranje alijansi globalizacija primarni motiv.15
Fleksibilne business mreže Pod pritiskom globalizacije izranjaju mnoge nove organizacijske forme saradnje, od kojih je najraširenija fleksibilna business mreža, u kojoj su skoro sve funkcije u proizvodnom lancu, osim centralizirane koordinacije i kontrole, koncentrirane u okviru veeg broja nezavisnih firmi, iji se gotov proizvod marketira pod brand imenom neke lider kompanije. Fleksibilne business mreže obuhvataju kompleksne relacije izmeu velikog broja nezavisnih firmi, od koja svaka obavlja neku specijalistiku ulogu u koordiniranoj fleksibilnoj mreži. Organizacijski, struktura ovih mreža je relativno ravna i nehijerarhijska. Svi uesnici u mreži su samostalne firme, bez zajednikog vlasništva. One su kooperativne, relacijske strukture izmeu nezavisnih i kvazi-nezavisnih firmi, koje su bazirane na visokom stepenu povjerenja, i na ijem elu se nalazi neka firma sa jakim brandom i kontrolom distribucije i prodaje (boks 15.1.).
Boks 15.1. Benetton business mreža Najpoznatija italijanska odjevna kompanija Benetton sebe ne posmatra kao proizvoaa ili trgovca odjee, ve kao „kompaniju za usluge odjevanja“. Benetton djeluje u 120 zemalja. Njen osnovni business je odjea sa naglašenim italijanskim dizajnom, iji su stil, kvalitet i osobine pretoeni u nekoliko brandova: United Colors of Benetton, Sisley, Playlife i Killer Loop. Grupa prodaje 110 miliona komada odjee godišnje i ostvari prihod od 1,7 milijardi eura. Dok je veina evropskih firmi premjestila svoju proizvodnju u Aziju, oko 80% Benettonove odjee se još proizvodi u Evropi, uglavnom u Italiji, ali ne i u Benettonovim pogonima. Benettonov sistem proizvodnje, koordiniran visokotehnološkim sistemima organizacije iz Castretta (Treviso) kontrolira rad oko 500 subcontractora, od kojih je 90% locirano u pokrajini Veneto. Benetton obavlja funkcije dizajniranja, krojenja, bojenja, kao i centralne logistike, što se pokazalo kao krucijalno za održavanje kvaliteta i kontrole troškova. Umjesto da kao veina vodeih evropskih proizvoaa odjee relocira proizvodnju u države sa niskim troškovima rada, Benetton je izgradio dva visokotehnološka pogona u svojoj centrali u Italiji, od kojih je jedan potpuno kompjuterizirani pogon za krojenje, bojenje i kompjuterizirano pletenje, dok se drugi pogon odnosi na visokokomjuteriziranu centralnu logistiku pomou koje ostvaruje totalnu integraciju u svom proizvodnom lancu: od naloga kupca do pakovanja i isporuke. Benettonov
14 15
Gomes-Casseres (1996). Kang and Sakai (2000).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
433
logistiki sistem se sastoji od automatskog sistema za sortiranje, koji asamblira individualne narudžbe od svih Benetonnovih prodajnih mjesta širom svijeta, pakuje ih u odgovarajue kutije i usmjerava u automatski distribucijski sistem, koji direktno naruene proizvode direktno šalju u 5.000 prodavnica u 120 zemalja svijeta, od kojih je veina u sistemu franšizinga. Iako Beneton kontrolira prodaju u prodavnicama, on ne snosi direktni rizik. Za razliku od oubiajenih franšiznih aranžmana, Benetton ne naplauje rojalitete niti vraa nazad neprodane komade odjee. U suštini, svaka prodavnica je totalno nezavisna i sama snosi riziko, a, zauzvrat, Benetton osigurava visok profil i standard prodavnica na najfrekventnijim gradskim podrujima, kao i masovnu, esto i kontroverznu reklamnu kampanju. Kljuna veza izmeu Benettonovog fleksibilnog proizvodnog sistema i krajnje prodaje preko franšiznih kapaciteta je visokosofisticirani elektronski sistem prodaje. Adaprirano prema Dicken (2004) i www.benetton.com
Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvažniji nain na koji se relativna važnost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna važnost troškova rada, posebno poluobuenog i neobuenog, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda.
15.4. LOKALIZIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI I CLUSTERI Duboko uvriježeno mišljenje da globalizacija oslobaa ekonomske aktivnosti od zavisnosti od distance je, kako smo vidjeli u prethodnim poglavljima, u osnovi pogrešno. Svaka ekonomska aktivnost se mora negdje locirati, a uoava se i jaka sklonost za stvaranje geolokaliziranih ekonomskih grozdova (engl. cluster) ili aglomeracija.16 Te geografske koncentracije raznih aktivnosti ili na lokalnom, ili na regionalnom ili subnacionalnom nivou su u globalnim uslovima postale više pravilo, a ne izuzetak. Iako je ovaj proces prvenstveno rezultat privatnog sektora, pogonska snaga, obim i implikacije clusteringa esto se podstiu odgovarajuim državnim politikama. Clustering ili rojenje firmi se generalno definira kao proces kolokacije firmi i drugih aktera na nekom odreenom geografskom podruju, koji sarauju oko neke centralne funkcionalne niše i koji uspostavljaju tijesne veze i radne alijanse u cilju ostvarivanja kolektivne konkurentnosti. Ovaj koncept aglomeracije ili kolokacije odgovarajuih aktivnosti nikada nije egzogen, jer su zajednike strategije i akcije motivirane predvienim zajednikim koristima. U ovom poglavlju želimo razjasniti koncepte i kljune elemente procesa rojenja firmi, te politike i prakse procesa clusteriranja.
Koncepti i kljuni elementi Podsticaji za prouavanje procesa rojenja firmi su prvo došli od geografa koji su, prouavajui zemljišnu rentu, otkrili procese aglomeracije i specijalizacije poljoprivredne proizvodnje oko gradova 19. stoljea.17 U ekonomskoj literaturi se aglomeracija industrijske proizvodnje prvi put sree u terminu „marshallijanskih 16
17
Termin cluster (imenica) se može prevesti kao svežanj, grupa, grozd, jato ili kao (zamjenica) sakupljati se. Kako na bosanskom jeziku ne postoji etabiliran prevod za ovaj izraz, u daljem tekstu e se kombinirano koristiti bosanski i engleski izraz, i to u cilju promocije bosanskog izraza. von Thünen (1826).
434 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj eksternaliteta“ i prednostima koncentracije specijaliziranih industrija na pojedinim lokacijama. Marshall je karakterizaciju lokalnih koncentracija specijaliziranih ekonomskih aktivnosti modelirao u obliku trijade raspoloživosti obuenog rada, lokalne podrške razvoju trgovine i specijalizacije razliitih lokalnih firmi u razliitim branšama proizvodnje (slika 15.5.) i nazvao je “industriski distrikti”.18
SLIKA 15.5. Marshallova trijada Lokalni pool specijaliziranog rada Akumulirana obuka Lokalno tržište specijaliziranih radnika
“Lokalna industrijska atmosfera” Lokalizirana akumulacija znanja Stvaranje novih ideja i business metoda Lokalna podrška i pomo trgovini
Lokalna podjela rada izmeu firmi
Snabdjevanje inputima Organizacija trgovine
Specijalizacija u razliitim granama proizvodnje Korištenje specijalizirane opreme
Izvor: Martin and Sunley (2001).
U prvoj polovini 20. stoljea je nekoliko autora dalo znaajan doprinos objašnjenju veza izmeu geografske aglomeracije i obima ekonomije. Weber, Christaller i Lösch su objasnili kako odluka proizvoaa o lokaciji proizvodnje zavisi od beneficija obima proizvodnje i troškova isporuke, što podstie aglomeraciju firmi i predodreuje neke lokacije za obavljanje business aktivnosti.19 Odreeni uticaj na razvoj lokacijskih teorija su imali i radovi Petera Schumpetera, koji su potcrtavali ulogu tehnoloških promjena na industrijski razvoj, snagu inovacija i znaaj preduzetnika kao agenata promjena koji igraju važnu ulogu u kreativnoj destrukciji.
Poslije Drugog svjetskog rata su brojni autori posebno osvijetlili ulogu inovacija i znanja u generiranju aglomeracijskih eksternaliteta. Arrow je objasnio ulogu konkurencije u stvaranju povlastica za inoviranje, Kamien i Schwartz, te Nelson i Winter su objasnili evolucijske i meuzavisne relacije izmeu tržišnih struktura i inovacija, Geroski i Aghion su osvjetlili relacije izmeu snage R&D resursa i rizika koji postoje uslijed dominacije tržišnih lidera, Nordhaus je utvrdio da inovacijske procese prate eksternaliteti koji se ne bilježe u tržišnim transakcijama, Polanyi je razdvojio ulogu tacit znanja od uloge kodiranih informacija, von Hippel i Cowan su utvrdili da kodificirana znanja imaju ekonomsku važnost kada se kombiniraju sa specifinim sposobnostima njihovog korištenja, dok su Coase i Williamson osvijetlili odnose izmeu prirode tržišta i organizacijske hijerarhije, te uticaj transakcijskih troškova i specifinosti sredstava na prednosti razliitih organizacijskih formi.20 Veze izmeu regionalnog prostora interakcija ekonomskih aktera i inovacija su objašnjavane i u teorijama industrijskih organizacija. Perroux je skrenuo pažnju na regionalni rast teorijom o rastu polova i sažetom ekonomskom prostoru, kao i konceptima eksternih ekonomija, aglomeracije i veza.21 Ove ideje su dostigle vrhunac 1980s rastom interesa za industrijske distrikte „tree Italije“, tj. za ekonomski uspjeh organizacijskih struktura firmi u sjevernoistonoj i centralnoj Italiji u kontrastu sa stagnacijom siromašnog Juga („druga Italija“) i ekonomskom recesijom bogatog sjeverozapada („prva Italija“). Performanse „tree Italije“ su pobudile interes za prouavanje ekonomskog i socijalnog tkiva regija karakteristinih po 18 19 20
21
Marshall (1890). Weber (1909). Arrow (1962); Kamien and Schwartz (1972); Nelson i Winter (1982); Geroski (1990); Aghion et al. (2002); Nordhaus (1969); Polanyi (1962); von Hippel (1994); Coase (1960); (Williamson, 1985). Perroux (1950).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
435
koncentraciji firmi na specifinim lokacijama u specifinim industrijskim sektorima. Ovi distrikti su uspostavili jaku poziciju na svjetskom tržištu u brojnim tradicionalnim proizvodnim kategorijama, ukljuujui obuu, odjeu, namještaj, muzike instrumente, keramiku, podove.22 Dalja istraživanja su se usmjerila na organizaciju industrijske strukture koja olakšava i omoguava fleksibilne strukture i specijalizaciju. Fokus je usmjeren na ulogu malih i srednjih preduzea, kao i na ulogu vlada i trgovinskih asocijacija u njihovom stvaranju i razvoju, na historijske, socijalne i ekonomske uslove umrežavanja firmi, te studije pojedinih grozdova i politika prema razvoju industrijskih grozdova.23 Glavna prekretnica u razvoju teorija cluster koncepta bila je Porterova knjiga Konkurentske prednosti nacija, u kojoj Porter zagovara specijalizaciju firmi na osnovu historijske specifinosti “industrijskih distrikta”. Porterov neo-marshallijanski “cluster koncept” (slika 15.6.) objašnjava da izvozni uspjesi firmi iz novoindustrijaliziranih zemalja nisu samo izolirane prie o uspjehu, nego uspješne grupe rivala iz odreenih industrija koji su meusobno povezani razliitim horizontalnim i vertikalnim vezama.
SLIKA 15.6. Porterov koncept konkurentskog dijamanta Strategija firme i rivalstvo Snažna konkurencija lokalno baziranih rivala
Uslovi faktora inputa Lokalni resursi rada, kapitala i prirodnih resirsa; fizika, administrativna i tehnološka infrastruktura, specijalizirani inputi
Lokalni kontekst Lokalno okruženje koje ohrabruje odgovarajue oblike investicija i održivo poboljšanje
Uslovi potražnje Sofisticirani i potražni lokalni kupci; specijalizirana lokalna potražnja; potrebe potrošaa koje ih anticipiraju drugdje
Sline i potporne industrije Prisustvo sposobnih lokalnih dobavljaa i konkurentnih potpornih i slinih industrija
Izvor: Martin and Sunley (2001).
Prema Porteru, snaga industrijskih grozdova/clustera poiva na interakciji etiri grupe faktora, koje sainjavaju tzv. “konkurentski dijamant”: (i) - strategija firme, (ii) - struktura i rivalitet, (iii) - uslovi faktora inputa i (iv) - odgovarajue i potporne industrije. Po Porteru, geografska koncentracija firmi iz iste industrije u “konkurentnom dijamantu” se uoava širom svijeta. “Konkurentni dijamant” je pogonska snaga razvoja clustera, dok je cluster prostorska manifestacija “konkurentnog dijamanta”.
22 23
Becattini (1989); Brusco (1990).. Sengenberger et al. (1990); Piore and Sabel (1984); Becattini (1990); Best (1990); Porter (1990) ; Pyke et al. (1990); Humphrey and Schmitz (1995); Nadvi (1995); World Bank (1999) OECD (1999 i 2001a); Commission (2002).
436 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj U literaturi se može sresti veliki broj definicija clustera, od kojih je najpoznatija Porterova iz 1998. godine: Clusteri su geografski bliske grupe meusobno povezanih kompanija i asociranih institucija u odreenom polju povezanih uzajamnostima i komplementarnostima. Clusteri obuhvataju vrstu povezanih industrija i drugih entiteta važnih za konkurentnost … ukljuujui vladine i druge institucije, kao univerzitete, agencije za uspostavljanje standarda, istraživake centre, izvoae strune obuke i trgovinske asocijacije.24 Teorije clustera su proširile vidike od ranih analitikih istraživanja funkcionalnih i prostornih fenomena ka izgradnji operacionog orua za regionalni i lokalni razvoj. Performanse i karakteristike najviše prouavanih clustera u “treoj Italiji”, Baden-Württembergu i Silikonskoj dolini su pomogle da se identificira sedam kljunih elemenata funkcioniranja clustera:25 x x x x x x x
geografska koncentracija; specijalizacija; multipli akteri; konkurencija i kooperacija; kritina masa; životni vijek clustera; inovacije.
Geografska koncentracija Geografska koncentracija je centralna karakteristika svake cluster ideje i srce svakog cluster koncepta. Prvo, postoje “hard aspekti” povezani sa beneficijama koje proizilaze iz kolokacije firme na pojedinim podrujima (specifini prirodni resursi, geografska blizina za snižavanje transakcijskih troškova pristupu i transferu znanja, mogunosti za ekonomiju obima i prostora, lakša specijalizacija ponude izvora rada, kapitala ili tehnologije, lakši pristup i podjela informacija o tržišnim i tehnološkim promjenama, prepletenost sa lokalnim kupcima). Drugo, jednako važni su i “soft aspekti” lokalizacije socijalnog kapitala (boks 15.2.). Geografska blizina firmi i istraživakih institucija omoguava neformalnu razmjenu i akumulaciju tacit znanja i svakodnevnu razmjenu iskustava. Atraktivni uslovi rada i života esto igraju vrlo važnu ulogu, jer se stvaraju specifine okoline za susret ljudi, u kojima je lakše ostvariti dobre socijalne odnose. U italijanskim industrijskim distriktima važnu ulogu igraju lanstva u asocijacijama, sindikatima te lokalnim institucijama.
Boks 15.2. Socijalni kapital i clusteri Koncept socijalnog kapitala, kome je posveena jedna cijela glava, zaslužuje i na ovom mjestu potrebnu pažnju, jer socijalni kapital može donijeti kljuna unapreenja u spill-overima znanja, produktivnosti i tržištu rada. Socijalni kapital se može posmatrati kao: (i) – produkcijski faktor koji je paralelan sa fizikim i humanim kapitalom; (ii) – determinanta transakcijskih troškova i (iii) – determinanta troškova nadgledanja. On može poslužiti kao olakšiva finansiranja firmi u clusteru, jer mrežno povezani preduzetnici mogu udružiti svoje resurse ili dii zajednike kredite. Izvori socijalnog kapitala su: (i) – porodica; (ii) – škola; (iii) – lokalna zajednica; (iv) – firme; (v) – civilno društvo; (vi) – institucije javnog sektora; (vii) – gender i (viii) – etnicitet. Ali, mehanizmi za njegovo uspostavljanje variraju, pri emu
24 25
Porter (1998b). Andersson at al (2004).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
437
institucionalne i neformalne interpersonalne relacije mogu odigrati znaajnu ulogu. Prema Putnamu, vodeem teoretiaru socijalnog kapitala, centralna ideja je da socijalne mreže imaju svoju vrijednost i da te mreže rastu ako njeni lanovi sa drugim lanovima uspostavljaju odnose putem “normi reciprociteta”.26 Norme reciprociteta se baziraju na socijalnim mrežama. “Povezivajue mreže” povezuju ljude koji su meusobno slini i podržavaju partikulizirane reciprocitete. “Premošavajue mreže” povezuju ljude koji su razliiti i koji gaje generalizirane reciprocitete. Socijalni kapital kreira vrijednost za lanove kroz pozitivne eksterne efekte, diobu znanja, pooling rizika, ohrabrivanjem zaštite identiteta i solidarnosti, podržava “mi” mentalitet. Pri tome treba znati da se, za razliku od humanog kapitala koji se odnosi na pojedinca, socijalni kapital odnosi na socijalno tkivo pojedinaca.27 Treba napomenuti i to da socijalni kapital ne mora biti lokalno povezan, nego može da se prostire preko vrlo velikih razdaljina, kao na primjeru etnikog socijalnog kapitala. Naprimjer, Indija ostvaruje znatne beneficije iz finansijskih, komercijalnih i naunih tokova koji dolaze iz dijaspore, dok etnike grupe Kineza, koji su dispergirani u skoro sve dijelove svijeta, ostvaruju beneficije iz brojnih meusobnih interakcija (etnike business mreže).
Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvažniji nain na koji se relativna važnost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna važnost troškova rada, posebno poluobuenog i neobuenog, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda.
Specijalizacija Specijalizacija clustera proistie iz meusobne povezanosti uesnika preko „core“ aktivnosti, koja usmjerava firme prema tržištu ili procesu. Meutim, kod savremenih clustera je broj tradicionalnih transakcija na relaciji kupac-dobavlja ogranien, jer se akcenat sve više pomjera prema spilloveru znanja i dijeljenja iskustava formalno (profesionalna tijela i organizacija) ili neformalno („cafeteria effect” i drugi oblici neformalne razmjene). Iako se clusteri ne mogu posmatrati kao rojenje firmi iz iste industrije i iste kategorije proizvoda, ipak je rojenje firmi u tradicionalnim sektorskim granicama važan izvor inovacija i konkurentnosti. Meutim, efektivni clustering ima jake elemente komplementarne specijalizacije aktera. Na taj nain se u ovako kreiranoj multiploj organizaciji stvara sinergija uenja, koja može proizvesti potpuno nove inovacije i “core” proizvode.28 esto se dogaa, pogotovo kod izranjajuih tehnologija, da tradicionalne sektorske granice zastarjevaju, jer se stvorene meuveze šire na razliite manufakturne i uslužne industrije. Ove tendencije se mogu ilustrirati sa dva praktina primjera. Kod Telematic Valley Clustera u Gothenburgu, zapadna Švedska su meusobne interakcije izmeu GPS, ICT, auto i senzor tehnologija kreirali potpuno novo polje telematik tehnologija. Drugi primjer se odnosi na biotehnologiju, koja je povezana sa razliitim industrijama, naprimjer, industrijom hrane, poljoprivredom, zdravstvom i okolinom. Asimilirano biotehnološko znanje iz participirajuih industrija se clusterira kao posebno polje clustera, formiraju se nove aktivnosti, koje se zatim kao integrirano znanje vraaju sektorima porijekla. To znai da priroda specijalizacije u clusterima ne mora biti omeena klasinim sektorskim granicama.
26 27 28
Putnam (1993). Coleman (1988). Dunning (2000).
438 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Cluster akteri U svakom clusteru firme stvaraju prirodne i jasne komponente ili blokove. Clustering je, ustvari, neka vrsta pluralizma, a ne dominacija jedne firme. U odsustvu pluralizma, aglomeracija e najvjerovatnije stvoriti produženo preduzee u kojem e druge kompanije ili pogoni funkcionirati kao subcontractori ili klijenti glavne firme. Slino se dogaa i kod vlasniki unakrsno povezanih firmi, koje u suštini nisu samostalne i ne oslanjaju se na costs-benefit efekte, pa zato takva forma aglomeriranja zapravo i nije cluster, nego je neki oblik proizvodnih mreža. Business firme nisu jedini relevantni akteri u clusterima. Pored velikog broja nezavisnih SMEs, cluster obuhvata i Vlada intenzivne veze i alijanse sa razliitim Kompanije institucijama kao što su univerziteti, istraživaki instituti, javne vlasti, organizacije potrošaa itd. Za svaki Institucije za saradnju cluster su vitalne etiri glavne kategorije aktera: kompanije, vlasti, istraživaka zajednica i finansijske institucije (slika Istraživaka Finansijske zajednica 15.7.).29 Pored njih su vrlo važne i institucije institucije za saradnju, koje su ustvari formalni ili neformalni promotori cluster Izvor: Andersson at al (2004). inicijativa. Njihova je uloga vrlo razliita i njih sastavljaju ve organizirani akteri kao što su privredne komore, industrijska udruženja, profesionalne organizacije, sindikati, organizacije za transfer tehnologije, centri za kvalitet, think tanks organizacije, univerzitetske alumni asocijacije itd. U zadnje vrijeme je uloga univerziteta porasla, jer univerziteti nisu važni samo sa aspekta obavljanja svoje uloge u obrazovanju i istraživanju, nego i sa aspekta njihovog potencijala za stvaranje vorova preduzetništva i za uspostavljanje veza na relaciji nauka-industrija.
SLIKA 15.7. Kategorije cluster aktera
Dinamika i veze clustera: konkurencija i kooperacija etvrti element se odnosi na povezanost i meusobne odnose izmeu aktera u clusteru na podruju konkurencije i kooperacije. U clusteru firme konkuriraju meusobno, što stvara odreene pritiske za poboljšanja. U zavisnosti od karakteristika tržišta, akteri teže da ostvare prednosti reduciranjem troškova i cijena, poveanjem kvaliteta, pridobijanjem novih kupaca ili ulaskom na nova tržišta. Ograniavanje konkurencije je esto skupo za društvo u cjelini, posebno dugorono. Barijere za ulazak ili širenje novih lanova mogu prouzrokovati nezdrave privilegije. Istovremeno, akteri u clusteru kooperiraju oko „core“ aktivnosti, koristei njene kljune kompetencije. Pooliranjem resursa i rizika te zajednikim razvojem komplementarnih funkcija, firme postižu potrebnu ekonomiju obima i prostora. Clusteri nastoje ostvariti zajedniki identitet prema spoljnom svijetu, te istovremeno ostvariti specifian nain funkcioniranja u clusteru. Centralni aspekt ovog cluster elementa je obim do kojeg su firme spremne da se angažiraju u razmjeni (i podjeli) tokova informacija i znanja (u odnosu na tehnologiju, management i marketing). Povjerenje i 29
Sölvell et al. (2003).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
439
prepoznavanje suštine business saradnje je vrlo znaajno za geografski orijentirane clustere. Homogenija populacija olakšava razmjenu tacit znanja i povjerenja, a sa visokim nivoom socijalnog kapitala akteri djeluju efektivnije kao grupa.30 U odnosu na neformalne tokove znanja, globalne veze i angažman TNC u clusteru mogu biti vrlo znaajni (dodatak 15.d.). Razliiti clusteri mogu biti razliito povezani u globalni lanac vrijednosti. Naprimjer, automobilski clusteri mogu imati vorove specijalizirane u pojedinim dijelovima lanca vrijednosti: naprimjer dizajn cluster u Švedskoj, proizvoaki cluster u Aziji, glavna centrala i R&D cluster u SAD, ili cluster prodaje i montaže u Latinskoj Americi, koji je povezan sa finansijskim clusterom u Londonu.
Kritina masa U cilju ostvarivanja unutrašnje dinamike, cluster mora angažirati brojne aktere i pri tome postii kritinu masu, tj. odreenu minimalnu koncentraciju radnika, managera, eksperata, finansijera, preduzetnika itd. Dostizanje kritine mase može pokrenuti industrijsko restrukturiranje u clusteru, ona može poslužiti i kao “buffer” i napraviti cluster otpornim na egzogene šokove ili duge vrste pritisaka, ukljuujui „gubitnike” kompanije, pa ak i kada one pripadaju grupi “kljunih kompanija”. Odsustvo kritine mase, ili „tanje lokalne baze“, može napraviti zemlju ili regiju osjetljivom na gubitke specifinih resursa i obuke, koji su inae gradbeni dio razvoja clustera. Drugi aspekt se odnosi na zavisnost od puta, koja sugerira da budua industrijska snaga zavisi od naina kako su danas na odreenoj lokaciji sredstva i obuka raspoloživi, i da li su dostigla odreenu kritinu masu. Ukoliko to nije sluaj, budue trajektorije rasta e biti vrlo nesigurne. Pri tome treba shvatiti da je pojam kritine mase sam po sebi vrlo fluidan. Kod odreenih tehnologija i industrija, kao, naprimjer, kod nuklearnih tehnologija, farmaceutske industrije, industrije motornih vozila i brodogradnje je postizanje kritine mase izuzetno zahtjevno. U dugim industrijama to nije sluaj.
Životni ciklus clustera Clusteri i cluster inicijative ne predstavljaju privremene solucije za akutne probleme, oni se mogu usmjeravati u cilju postizanja unutrašnje stabilnosti. U toku svog životnog ciklusa, svaki cluster prolazi kroz brojne faze u odnosu na inherentnost i dinamiku razvoja, te specifine okolnosti. Generalno, životni vijek clustera se može opisati sa pet faza razvoja (slika 15.8.):31 x x x x x
30 31
Aglomeracija. Regija stvara brojne kompanije i druge aktere. Izranjanje clustera. Embrion clustera se stvara kada akteri u aglomeraciji poinju kooperirati oko core aktivnosti i poinju ostvarivati skupne mogunosti. Razvoj clustera. Izranjaju ili se prikljuuju novi akteri u istim ili komplementarnim aktivnostima; izmeu aktera se razvijaju nove veze, pojavljuju se (formalno ili neformalno) organizacije za saradnju, zajednika marka, brand, web stranice itd. Sazrijevanje clustera. Cluster dostiže kritinu masu potrebnih aktera. On je ve razvio odnose izvan clustera sa drugim clusterima, aktivnostima i regijama. Postignuta je unutrašnja dinamika formiranja novih firmi preko zajednikih ulaganja, spin-offa itd. Transformacija. Vremenom se dešavaju tržišne, tehnološke i procesne promjene u clusteru. U cilju preživljavanja, postizanja održivosti i spreavanja stagnacije i raspada, cluster se mora
Nahapiet and Goshal (1998). SRI International (2001).
440 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj inovirati i adaprirati na nastale promjene. Ovi procesi mogu rezultirati transformacijom u jedan ili nekoliko novih clustera, koji su fokusirani na druge aktivnosti, ili koji mijenjaju nain na koji su isporuivali proizvode i usluge.
SLIKA 15.8. Životni vijek clustera
Aglomeracija
Izranjanje clustera
Razvoj clustera
Sazrijevanje clustera
Transformacija
Izvor: SRI International (2001).
U literaturi se na temu specijalizacije i životnog vijeka clustera esto mogu sresti stereotipi cluster firmi kao firmi sa jakim tehnikim i proizvodnim funkcijama i slabim marketing i razvojnim funkcijama. Ova karakterizacija je rezultat nekoliko faktora: a) - prirode i porijekla industrijskog clustera; b) - dobrih tržišnih uslova i orijentacije kupaca, koji cluster firmama omoguuju dobar finansijski efekat i bez razvoja marketing aktivnosti; c) - historijskog profila lanica clustera, koje sve aktivnosti, osim tehnikih i proizvodnih, smatraju marginalnim; d) - poteškoa koje male firme imaju kod razvoja funkcija istraživanja, razvoja i marketinga i e) - centralne uloge vlasnika-managera, koji naješe ima odlinu tehniku i proizvodnu obuku.32 Pažljiviji pogled na strukturu industrijskih clustera i na njihovu evoluciju od homogenog do heterogenog modela (slika 15.9.) pokazuje da stereotipi o strukturi industrijskih clustera i vrsti cluster kompanija ne odgovaraju realitetu.33 Naime, industrijski cluster kao cjelina uvijek igra relevantnu ulogu u razvoju business ideja svake pojedinane cluster firme i mijenja njeno prvobitno podruje konkurentnosti. Posebnosti, koje su karakteristine za svaki pojedinani industrijski cluster, stvaraju nevjerovatne raznolikosti u business vrijednostima pojedinih cluster firmi. Ova raznolikost ne znai anarhiju preduzetnikih inicijativa, jer se svaka cluster kompanija uvijek opredjeljuje za razvoj neke svoje, specifine uloge u okviru cjelokupnog clustera, sa kojom e moi igrati dinamiku i sinergijsku ulogu u cjelokupnom clusteru. Gornji aspekt omoguava da se mogu, uprkos ogromnoj raznolikosti firmi, napraviti relativno homogeni profili nekoliko glavnih arhetipova cluster firmi (slika 15.10.) i klasificirati ih na: a) - osnovu njihove
32 33
Alberti (2001); Becattini (1989). Lazerson and Lorenzoni (1999); Piore and Sabel (1984).
441
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
razliitosti u stepenu slobode formuliranja vlastitih strategija i b) - na osnovu razliite sklonosti u razvoju karakteristinih kompetencija.34
Slika 15.9. Evolucija clustera: homogeni i heterogeni modeli Klasina cluster firma Velika i vodea firma “lokomotiva” Subcontracting firma (“vagon”)
“Stuck” firma Dobavlja radne snage
Homogeni model
Specijalizirana firma
Heterogeni model
Izvori: homogeni model - Piore and Sabel (1984); heterogeni model - Lazerson and lorenzoni (1999)
Slika 15.10. Arhetipi cluster kompanija
Strategijska sloboda
Visoka “Lokomotiva” firma
“Vagon” firma
“Specijalizirana” firma
“Stuck” firma
Niska Difuzirana na svim podrujima
Fokusirana na jedno specifino podruje
Razvoj kompetencija
Izvor: Salvato (2001).
34
Salvato (2001).
Obzirom na stepen slobode formuliranja strategija, cluster firme mogu biti firme koje imaju visoku i firme koje imaju nisku strategijsku slobodu. Prve firme su situirane na samom kraju lanca vrijednosti ukupnog clustera, što znai da su sposobne da autonomno razvijaju svoju poziciju na krajnjem tržištu u odnosu na proizvod, kupca, geografski prostor i distribucijske kanale. Firme druge grupe djeluju na intermedijarnom podruju lanca vrijednosti clustera, što znai da su njihovi kupci zavisni od drugih cluster kompanija, koje djeluju na podrujima “nizvodnih” aktivnosti. Obzirom na razliitost firmi u razvoju karakteristinih kompetencija, cluster firme mogu biti firme koje razvijaju svoje
442 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj kompetencije u nekoliko podruja: R&D, industrijalizacija, proizvodnja, kontrola kvaliteta, marketing, prodaja ili firme koje razvijaju svoje sposobnosti samo u pojedinim podrujima, obino u proizvodnji. U zrelim i razvijenim clusterima je mogue diferencirati etiri osnovna arhetipa cluster firmi, koji se meusobno dopunjuju: a) - vodea ili “lokomotiva” firma, b) - teglea ili “vagon” firma, c) - inovativna firma i d) - izvršna ili “stuck” firma. Ova tipologija igra krucijalnu ulogu u procesima raanja, razvoja i uspjeha regionalnih industrijskih clustera i poslovnih mreža. “Lokomotiva” firme su lideri u datoj konkurentskoj areni, u kojoj u odnosu na konkurente igraju “originalnu ulogu”. To su firme koje su sposobne da se “suoe” sa tržištem, jer su razvile karakteristine kompetencije i strukture sa kojima obezbjeuju konkurentske prednosti. Njihove marketinške funkcije se odlikuju po velikoj pažnji koju daju svojoj prisutnosti na tržištu i po razvoju tijesnih odnosa sa kupcima. Ove firme naješe osnivaju vlastite komercijalne podružnice u inostranstvu, razvijaju franšizne mreže ili kontrolirane distribucijske kanale, promoviraju svoje marke, te razvijaju neopipljiva sredstva (image kompanije, inovativna obuka, razvoj odnosa sa vodeim kupcima itd.). Na polju istraživanja i razvoja firme su proaktivne, investiraju znaajna finansijska sredstva, razvijaju mreže sa vanjskim istraživakim institucijama i kontinuirano prate tehnološke i produkt inovacije. Organizacijska struktura i operacijski mehanizmi firmi su usmjereni na marketing, management i mrežne aktivnosti. One razvijaju dvije kljune sposobnosti: dizajn proizvoda i koordinaciju kompleksnih proizvodnih faza oko svojih core businessa, ukljuujui selekciju i koordiniranje eksternih subjekata (istraživaki instituti, subcontractori, franšizeri). ”Vagon” firme konkuriraju u užim tržišnim nišama nastalim strukturalnim promjenama tržišta ili njegovom evolucijom. Slabosti u inovacijama i dizajnu proizvoda prevazilaze kopiranjem konkurenata, visokom sposobnošu koordiniranja proizvodnih tokova u drugim cluster firmama i niskim cijenama. Te “oportunistike” vrijednosti im omoguavaju relativno autonoman nastup na tržištu. Njihovu komercijalnu filozofiju karakterizira pretežno korištenje kanala indirektne prodaje i jednostavnijih izvoznih mogunosti, korištenje trgovakih sajmova za glavne kanale promocije, kao i vidljivo odsustvo inicijativa za kreiranje vlastitih marki. Na podruju R&D vagon firme koriste adaptivne metode i vrijednosti, bez velikih investicija u razvoj ovih kritikih funkcija. Organizacijska struktura je karakteristina po jakim komercijalnim odjeljenjima i odjeljenjima za koordinaciju subcontractora. Prednosti leže na povoljnim eksternim uslovima (nizak tržišni pritisak prema inovativnim proizvodima) i jakoj podršci ostalih firmi iz clustera. Specijalizirane firme imaju “core” kompetencije locirane u specifinoj proizvodnoj funkciji i u specifinim tehnološkim sposobnostima. Naješe se radi o samo jednoj, ili vrlo malom broju firmi u clusteru koje su sposobne za obavljanje usko odreenog proizvodnog zadatka. Pored sposobnosti kresanja troškova, ove firme moraju imati i sposobnost za razvoj još neke dodatne specijalnosti, uobiajeno na podruju usluga, standarda kvaliteta ili rješavanja kompleksnih proizvodnih problema. Osnovu njihovih business ideja sainjavaju efikasnost u proizvodnji, te razvoj karakteristinih znanja i karakteristinih kompetencija za multiple nivoe organizacije ukupnog clustera. Svoju specifinu tržišnu strategiju specijalizirane firme razvijaju na dva naina: a) - izgradnjom privilegiranih odnosa sa vodeim firmama u clusteru, sa kojima razvijaju stabilne oblike saradnje i time doprinose ukupnoj konkurentnosti clustera i b) - privlaenjem drugih potencijalnih klijenata izvan clustera, koji su zainteresirani za njihove specifine proizvode ili proizvodni rad. Dakle, specijalizirane firme imaju specifine karakteristike, po kojima se razlikuju od prosjenih cluster firmi. Karakteristine kompetencije i znanja koje u pojedinim podrujima imaju ove firme
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
443
im omoguuju dostizanje onoga što se u businessu zove “phase-excellence”, ime “oplemenjavaju” konkurentnost vodeih firmi u clusteru i samog clustera kao cjeline. “Stuck” firme obavljaju proizvodne i ostale standardne radnje za jednog ili više kupaca u clusteru, pružajui im na raspolaganju date proizvodne kapacitete i razvijene sposobnosti za smanjivanje troškova i rokova isporuke. Njihovu strukturu karakteriziraju tri aspekta. Prvi, njihova proizvodna funkcija je usko strukturirana i radi na principu optimiziranja efikasnosti i smanjivanja troškova, visoke fleksibilnosti, te minimiziranja otpada materijala i zastoja strojeva. Drugo, njihova komercijalna struktura praktino ne postoji. Ustvari, “stuck” firma ima samo jednog kupca, koji kupuje cjelokupnu proizvodnju ili je pak kapacitet ogranien nekim konzistentnim prihodom. I tree, njihova organizacijska struktura se zasniva na vlasniku-manageru, koji naješe posjeduje tehnike i proizvodne kompetencije.
Inovacije Prije nego što pogledamo zadnji (sedmi) element clustera, moramo pogledati i kontekst u kojem se dešava rojenje firmi ili clusteriranje (slika 15.11.). U njegovom centru leži prostorno koncentrirana kritina masa specijaliziranih multiplih aktera, koji se nalaze u meusobnoj konkurenciji i kooperaciji. Na lijevoj i desnoj strani (ponuda i potražnja) kritine mase aktera se nalaze tradicionalni proizvodni faktori, proizvodi i tržišta kupaca i dobavljaa, kao i intenzivne specifine obostrane relacije. Razmjena informacija i ideja se odvija u „svim“ pravcima, što omoguava participaciju i vremensku adaptaciju razliitih aktera u clusteru.
SLIKA 15.11. Cluster i njegovo okruženje Proizvodi i tržišta
Faktori proizvodnje
Kvalificirani kupci
Specifini dobavljai
Pravno i regulatorno okruženje
Socijalni kapital
N&T R&D
Transportna i komunikacijska infrastruktura
Izvor: Andersson at al (2004).
Za funkcioniranje clustera je neophodno imati ugradne blokove koji su kritini omoguavajui faktor. Najvažniji blokovi su institucionalno, pravno i regulatorno okruženje koji odreuju okvir uzajamnosti aktera clustera, socijalni kapital koji omoguava meuveze i funkcioniranje konkurencije i saradnje; naune i tehnološke strukture, koje obezbjeuju input znanja, te transportna i komunikacijska infrastruktura. Obzirom na odnose clustera i njegovog okruženja možemo definirati nekoliko glavnih vrsta clustera. Prema prostornim i funkcionalnim osobinama clusteri mogu biti regionalni i industrijski clusteri.
444 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Industrijski clusteri se fokusiraju na konkurentnost u nekom industrijskom sektoru. Oni su sastavljeni od aktera, resursa i aktivnosti koji žele zajedniki da razviju proizvode i marketiraju razliite vrste roba i usluga. Kritina masa firmi u lancu vrijednosti ini sve firme konkurentnijim jer izvlae beneficije iz dijeljenja tržišta rada i drugih faktora. Industrijski clusteri ne nastaju samo u urbanim regijama, oni teže da zauzmu prostor u okviru cijele države (naprimjer finski šumski cluster). Regionalni ili lokalizirani cluster je prostorna aglomeracija slinih ili odnosnih ekonomskih aktivnosti, koje formiraju lokalnu bazu, koja može podržavati spill-over znanja i stimulirati razliite oblike uenja i adaptacije. Ovi clusteri se sastoje od veeg broja SMEs, a srž njihovog uspjeha je snaga socijalnog kapitala i geografska blizina. Tipian primjer su italijanski industrijski distrikti. Clusteri se meusobno razlikuju i prema stepenu inputa znanja, odnosno prema visokom i niskom razvojnom putu.35 Cluster baziran na znanju je prostorno odreen i fokusiran na inovacije i tehnološki progres. Uspjeh ovakvih naina clusteriranja je u korištenju ekonomije obima, ekonomije prostora i poveanja dodane vrijednosti. Cluster može biti inovativan i baziran na znanju na mnoge naine. Naprimjer, Danska i Norveška, koje po nekim kriterijima spadaju u “low-tech” ekonomije, su najsofisticiranije tehnologije primjenile upravo u tradicionalnim sektorima.36 Suprotno, visok nivo investicija u R&D u Švedskoj i Finskoj je bio povezan sa napretkom velikih internacionaliziranih firmi i stalnim jaanjem spin-off procesa koji su kreirali nove tehnološke firme.37 Clusteri se mogu centrirati i oko razliitih „core“ aktivnosti u lancu vrijednosti. Naprimjer, turski turistiki cluster je baziran na marketingu i prodaji turistikih kapaciteta u Turskoj, manufakturni cluster u Maarskoj i Austriji je centriran oko proizvodnje u razliitim industrijama, itd. Finalni element clustera su inovacije. Povezanost izmeu clusteringa i inovacija je zasluga lijepljenja znanja u socijalnim interakcijama, pri emu se inovacije tretiraju u širem kontekstu (tehnološke, komercijalne i organizacijske promjene).38 Kako clusteri podstiu brzinu inoviranja, to se neki clusteri mogu definirati kao inovativni clusteri, u kojima inovacije dolaze iz poboljšanja naina na koji su akteri organizirani, proizvodi razvijeni, proizvedeni, komercijalizirani, distribuirani itd. Inovativni cluster se, u principu, stalno mijenja. On ui iz iskustva, on je sposoban da se brzo prilagoava promjenljivim okolnostima, on istražuje nove mogunosti iza svojih postojeih granica, te istovremeno kombinira fleksibilnost sa unutrašnjom snagom, stabilnosti i osjeajima za pravce budueg razvoja. Aktivnosti koje traže intenzivno istraživanje nastoje da se prostorno koncentriraju i da rastu brže nego što raste ekonomija. Mnogi clusteri nisu high tech prirode, jer inovacije nisu limitirane samo na tehnologiju. To znai da se pojam “inovativni cluster” ne odnosi samo na industrije visoke tehnologije. Izranjanje bilo kojeg clustera je na prvom mjestu suštinski povezano sa inovacijom (dodatak 15e.). Zato je za sprjeavanje stagnacije i raspada clustera i održavanje uslova za stvaranje i primjenu inovacija od najvee važnosti.
35
36 37 38
Ovo je pojednostavljeno objašnjenje ideje da e se industrijski clusteri razviti oko jedne od dvije alterantivne trajektorije: (i) „visoki put“ koji ima sve karakteristike uspješnih evropskih industrijskih distrikta i koji je sinonim za inovacije, visoki kvalitet, funkcionalnu fleksibilnost i dobre uslove rada i (ii) – „niski put” oznaen konkurencijom clustera na bazi niskih cijena, jeftinih materijala, obilne radne fleksibilnosti i jeftinog rada. Lundvall (2002); Andersson et al. (2004). van Beers (2003); Marklund et al. (2004). von Hippel (1994).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
445
Cluster politike i prakse Vrste politika Beneficije koje mogu proistei iz cluster inicijativa nisu dovoljne da objasne intervencije politika u procesima clusterizacije. U cluster procesima su firme i organizacije primarni akteri, pa su, gledano sa tog aspekta, cluster politike „poploavanje“ puta za angažiranje ljudi i firmi u izgradnji clustera. U brojnoj literaturi se mogu sresti razna objašnjenja uloge politike u razvoju clustera. Veliki broj država, bez obzira na ideologiju i stepen razvijenosti, kreiraju cluster politike. Takoer, mnogi clusteri prolaze kroz poetne faze spontanog generiranja, poslije ega se pojavljuju elementi koncizne politike podrške. Pri tome se mogu postaviti mnoga pitanja. Naprimjer, ako su clusteri toliko korisni za uesnike i ako oni izviru iz posebnih historijskih, kulturoloških i socijetalnih okolnosti, zašto su im potrebne specifine politike? Koje politike? Ko ih preduzima i kako ih preduzima? Koje su oekivane koristi, a koji su troškovi i rizici? Postoji nekoliko motiva za korištenje cluster politika. Primjeri bogatih regija koje imaju dinamine clustere daju neka objašnjenja, ali treba imati u vidu da se njihova iskustva ne mogu bukvalno prenijeti na druge zemlje i druge miljee. Narasli interes za cluster politike je takoer dio pitanja kako se najbolje može prilagoavati globalizaciji, kako se mogu najbolje izvui koristi iz inovacija, kako to initi na proaktivni nain itd. Za ovaj narasli interes prema cluster politikama se mogu nai tri glavna objašnjenja: x x x
neuspjeh tržišta (mjere motivirane specifinim tržišnim inperfekcijama obuhvataju subvencije ili poreske povlastice za stimulaciju R&D ili obezbjeenje venture kapitala, spreavanje podinvestiranja u izgradnju kapaciteta za saradnju); neuspjeh vladinih politika u obezbjeenju javnih dobara kao što su nauka, osnovno obrazovanje, regulacija ili pravni sistem, neuspjeh tradicionalnih industrijskih politika, mala podrška mladim industrijama ili restrukturiranju zrelih industrija, greške agencija u promociji „high-tech” clustera); sistemski neuspjesi (nekonzistenost izmeu institucija, organizacija, firmi ili pravila igre).39
Prije nego što kategoriziramo cluster politike, moramo rašistiti neke pojmove kao što su cluster, cluster inicijativa i cluster politike. Clusteri se mogu posmatrati kao ekosistemi sa meuzavisnim, komplementarnim elementima sastavljenim od aktera koji donose svoje sopstvene, iako meuzavisne, odluke. Cluster inicijative su sistemski napori preduzeti u cilju stvaranja clustera. Cluster politike su politike koje se primjenjuju na javne aktere u namjeri da se preko stvaranja i razvoja clustera poveaju socioekonomske beneficije društva kao cjeline. Neke politike mogu biti i indirektne (obrazovni sistem, zakoni o konkurenciji, prakse javnih nabavki, javni fondovi za R&D, regulacije koje osposobljavaju univerzitete, itd.). Sve cluster politike se mogu klasificirati na: (i) - broker politike; (ii) - politike potražnje; (iii) - politike obuke; (iv) - mjere promocije meunarodnih povezivanja i (v) - okvirne politike (dodaci 15f. i 15g.). Mnoge od ovih politika su komplementarne sa specifinim cluster akcijama. Pravilno osmišljene i upotrijebljene, one mogu da ubrzaju clustering proces i da utiu na održivost clustera.
Upotrijebljene politike i koncepti Ne postoje neki zvanini podaci ili druge statistike informacije pomou kojih je mogue izbrojati ili klasificirati clustere. Ali, mnoge zemlje i regije smatraju da imaju veliki broj zrelih clustera ili kandidata za 39
Metcalfe (1995).
446 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj formiranje clustera. Global Cluster Initiative Survey identificira 500 cluster inicijativa širom svijeta, uglavnom u Evropi, Sjevernoj Americi, Australiji i Novom Zelandu.40 Cluster politike su se poele širiti ranih 1990s. Danska, Holandija i Finska su bile pioniri cluster politika sa jakim naglaskom na razvoj SMEs; Austrija, Australija, Kanada, Finska, Francuska, Njemaka, Novi Zeland, Norveška, Španija, Portugalija, Velika Britanija i SAD su preferirale politike i programe koje su adresirale humani kapital i inovacije povezane sa clusteringom, Kina i Tajvan su upotrebljavale politike koje su se odnosile na izgradnju i razvoj naunih parkova i inkubatora, Tajland je eksplicitno promovirao SMEs kooperacije, Filipini su upotrebljavali tradicionalnu institucionalnu infrastrukturu za podršku SMEs, Japan je svoju podršku R&D aktivnostima SMEs zamijenio mjerama podrške inovacija u clusterima itd. Cluster koncepti i cluster inicijative su trenutno aktuelni u mnogim zemljama Centralne i Istone Evrope, Bliskog Istoka i Južne Azije u cilju promocije industrijske konkurentnosti, poboljšanja industrijske strukture, intenziviranja kooperativnih napora, te izgradnje dinaminijeg preduzetnikog i inovativnog društva. Paralelno sa poveanim cluster aktivnostima u mnogim zemljama, cluster koncept su poele propagirati i mnoge multilateralne razvojne agencije. Prvi se ovim problemima poeo baviti OECD i njegov Komitet za naunu i tehnološku politiku. Na Bolonjskoj ministarskoj konferenciji „Poveanje konkurentnosti SMEs u globalnoj ekonomiji: strategije i politike”, clustering procesi su predstavljali jednu od etiri glavne teme unapreenja uslova za rast SMEs.41 Nakon toga su Svjetska banka i UN institucije, a posebno UNIDO, UNDP i UNCTAD, prihvatile cluster strategije kao operativno orue za brži razvoj zemalja u razvoju.
Clustering Mnogi clusteri se razvijaju spontano u nekom odreenom vremenu, nakon ega se njihov razvoj, donošenjem odgovarajuih politika podrške, ubrzava. Prve dvije faze u razvoju – kreiranje povjerenja i izgradnja veza – se oubiajeno razvijaju bez nekih konciznijih cluster inicijativa i politika, posebno u gusto naseljenim podrujima i u podrujima sa historijskim i kulturološkim tradicijama zajedništva. Meutim, u ruralnim i perifernim podrujima, kao i u podrujima pogoenim krizama, gdje preovladava sumnjiavost, je prije pokretanja eksplicitnih cluster inicijativa neophodno izgraditi klimu povjerenja. Pokretaki faktor može biti akt vlade koji cilja na specifine regije ili sektore, neki pojedinac koji ima viziju odgovora na izazove, ili grupa pojedinaca koje žele bolju budunost za svoju regiju. Za pokretanje procesa clusteriranja ne postoji neki vademecum. Ali, iz dosadašnjih iskustava se ipak mogu uoiti i izdvojiti tri glavna alternativna pravca: (i) – procesi inženjeringa clusteringa, (ii) - organski procesi clusteringa i iii) – procesi reinženjeringa clusteringa (slika 15.12.). Svaka od alternativa prolazi kroz iste generalne faze, ali sa razliitih poetnih taaka. Proces inženjeringa clusteringa upotrebljava top-down pristup u razvoju clustera. U Evropi ga upotrebljavaju kreatori politika, u SAD privatne kompanije, u tranzicijskim ekonomijama su oba izvora podjednako važna, dok je, generalno, u zemljama u razvoju nosilaca cluster inicijativa mnogo manje u odnosu na kreatore politika iz meunarodnih razvojnih i donatorskih organizacija. Generalni pristup se sastoji iz formiranja novog ili razvoja postojeeg socijalnog kapitala, utvrivanja cluster ideja, održavanja ili
40 41
Sölvell et al (2003). OECD (2001b).
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
447
osnivanja novih mehanizama za izgradnju povjerenja, formuliranja vizije i strategije, te na kraju preduzimanja potrebnih konkretnih akcija.
SLIKA 15.12. Clusering procesi i polazne take Preduzimanje cluster akcija Poboljšana i nova tehnologija i rast firmi
Proces inženjeringa clusteringa Izgradnja socijalnog kapitala
Proces reinženjeringa clusteringa
Razvoj veza i vizije
Poboljšana kreacija meuakterskih mreža Poboljšano formiranje clustera Poboljšan faktor tržišta
Proces organskog clusteringa
Poboljšana cluster baza
Izvor: IKED (2004).
Organski proces clusteringa je bottom-up pristup. Glavni faktori koji pokreu organsko formiranje clustera su akteri saradnje, pletenje regionalnih mreža ili stvaranje okvirnih uslova za ohrabrivanje glavnih faktora koji e pokrenuti organsko formiranje clustera. U poetku ovi clusteri pokazuju tendencije spontanog uspostavljanja veza i zajednikih strategija. Kad se takva platforma izgradi, cluster inicijativa se nastavlja u pravcu podržavanja strukturiranih i proaktivnih cluster akcija. Proces reinženjernga clusteringa je hibrid prethodna dva procesa. Postojei cluster (inženjering ili organski) se posmatra kao cluster koji ima znaajnu specifinu važnost ili potencijal, ali i kao cluster iji razvoj ometa niz faktora: kljune veze su prekinute ili neizbalansirane, u samom cluateru postoje i neki drugi kritini limitirajui faktori ili njihovo okruženje blokira njihov dinamizam. U ovom primjeru se clustering proces ponovo pokree preko neke korektivne akcije, naprimjer ponovnim uspostavljanjem kljunih veza, demontažom ili prekidanjem rigidnosti, izgradnjom nove vizije i strategije razvoja clustera.
Cluster politike i zemlje u razvoju Cluster inicijative, kao i sam proces clusteringa, se razlikuju i u odnosu na dostignuti nivo razvoja neke zemlje. Iako se veliki dio Istone Azije, i posebno Kine, kao i nekih drugih zemalja (ile, Bocuana) razvija vrlo brzo, sve druge zemlje u razvoju se susreu sa nedostatkom resursa, a posebno obuke. Nivo razvoja posebno utie na faktore koji odreuju sposobnost cluster inicijativa i odgovarajuih politika, kao što su kvalitet i implementacija regulatornog okvira, fizika infrastruktura i veliina finansijskih tržišta, kvalitet obrazovnih struktura, zaštita intelektualnog kapitala. Osim toga, tržišne transakcije mogu biti nepouzdane i skupe, mogu favorizirati ekspanziju izabranih firmi ili grupacije firmi. U mnogim zemljama je potrebno izvesti brojne reforme za razvoj SMEs i preduzetništva. Prioriteti su, svakako, olakšavanje i pojednostavljivanje procedure za osnivanje i poetak businessa, omekšavanje
448 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj rigidnih radnih relacija i uvoenje tržišta radne snage, poboljšanje legislative i snage ugovora, olakšavanje pristupa kreditima i poboljšanje legislative za zatvaranje i restrukturiranje businessa. Kod stvaranja uslova za generiranje i promociju inovacija se mogu identificirati pet glavnih vrsta sistemskih slabosti koje su zajednike za sve zemlje u razvoju: x x x x x
organizacijske rigidnosti i zastarjele institucije koje ometaju prenos i nabavku znanja; suboptimalne mreže znanja sa ogranienim interakcijama izmeu kritinih aktera; sistemski neuspjesi zavisnosti od puta i inercija koja proizvodi mreže koje se boje promjena; organizacijske neefektivnosti koje su odgovorne za slabe veze izmeu R&D kapaciteta i društva; nedostatak fundamentalnih institucija i pravila igre.
Ove slabosti kreiraju dubok jaz i jaaju neefikasnost inovacijskih sistema zemalja u razvoju. Stanje u tranzicijskim ekonomijama je nešto bolje, iako treba imati u vidu visok stepen heterogenosti stanja u pojedinim zemljama. Kod njih su slabosti posebno uoljive u SMEs sektoru, u pouzdanosti transakcija, u nerazvijenoj ponudi relevantnih profesionalnih usluga, u logistici, apsorpciji tehnologije itd. Razlozi se nalaze u regulatornim uslovima te u nainu održavanja starih ili pronalaženja novih izražaja. Mnogi kreatori politika nemaju odgovarajuu obuku i znanje za efektivne reforme i institucionalnu podršku za razvoj tržišnih mehanizama, a promjene vlasti esto donose promjene u pravilima igre. U tranzicijskim zemljama Centralne i Istone Evrope, koje su 2004. godine integrirane u EU, kao i u naprednijim zemljama u razvoju, SMEs su jako doprinijele ostvarenim ekonomskim performansama. Ali, oficijelni podaci pokazuju da SMEs još uvijek imaju ozbiljnija finansijska ogranienja. Zato se jaanje clustering procesa smatra neobino važnim. Slovenija, Maarska i eška Republika su dizajnirale politike razvoja clustera koje u te namjene ukljuuju i javne investicije. Sledee godine e biti godine velikih izazova za mnoga SMEs, koja su sada angažirana na otvaranju novih tržišta u EU.
REFERENCE Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P. 2002. “Competition and Innovation: An Inverted U Relationship”, IFS Working Paper 02/04, Institute for Fiscal Studies, London. Alberti, F. 2001. “Strategic and organizational change in industrial districts’ firms”, The World Bank course for regional competitivness and industrial cluster development, Milano. Andersson, Thomas, Sylvia Schwaag-Serger, Jens Sörvik and Emily Wise Hansson. 2004. The Cluster Policies Whitebook, Malmö: IKED - International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development Arrow, K. J. 1962. “The Economic Implications of Learning-byDoing”, Review of Economic Studies 29, 155-73. Becattini, G. 1989. Modelli Locali di Sviluppo, Bologna: Il Mulino. ___________ 1990. “The Re-emergence of Small Enterprises in Italy”, in Sengenberger et al. (1990), The Reemergence
of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialised Countries, Geneva: ILO. Best, M. H. 1990. The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, Cambridge, MA: First Harvard Press. Brusco, S. 1990. “The idea of the industrial district: Its genesis”, in Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. (eds.), Industrial districts and inter-firm cooperation in Italy, Geneva: International Labour Office. Cairncross, F. 1997. The Death of Distance, London: Orion Business Books. Castells, M. 1996. The Information Age: Economy, Society and Culture, 3 vols. Oxford: Blackwell. Clark, G.L. and Wrigley, N. 1995. “Sunk costs: a framework for economic geography”, Transactions of the Institute of British Geographers, 20: 204-223. Coase, R. H. 1960. “The Problem of Social Costs”, Journal of Law and Economics 3, 1-44.
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija Coleman, James. 1988. “Social Capital in the Creation of Human Capital,” American Journal of Sociology 94, 95120. Commission of European Communities. 2002. Regional clusters in Europe, Observatory of European SMEs 2002 Coyle, D. 2001. Paradoxes of Prosperity: Why the New Capitalism BenefitsAll, London: Texere Publishing. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dunning, J.H. 2000. Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford: Oxford University Press. Ernst, D. and Kim, L. 2001. Global production networks, knowledge diffusion, and local capability formation, Paper presented to DRUID Conference, Aalborg, Denmark. Gereffi, Gary. 1994. The Organization of Buyer-driven Global Commodity Chains. In G. Gereffi and M. Korzeniewitz (eds), Commodity Chains and Global Capitalism, Praeger, Westport, CT, Chapter 5. Gereffi, Gary and Korzeniewicz, M. (eds) 1994. Commodity Chains and Global Capitalism, Westport: Praeger. Geroski, P. 1990. Innovation Technological Opportunity and Market Structure, Oxford Economic Papers 42, 586-602. Gomes-Casseres, B. 1996. The Alliance Revolution: The New Shape of Business Rivalry. Cambridge, MA: Harvard University Press. Hirsch, S. 1967. Location of Industry and International Competitiveness. Oxford: Clarendon Press. Humbert, M. 1994. “Strategic industrial policies in a global industrial system”, Review of International Political Economy, 1: 445-464. Humphrey, J. and Schmitz, H. 1995. “Principles for Promoting Clusters and Networks of SMEs”, UNIDO Discussion Papers 1, Vienna. http://www.unido.org/doc/Publications.htmls IKED. 2004. Enabling Trust in the Digital World, Malmö, http://www.iked.org/pdf/GlobalTrustCenter.pdf. Kamien, M. and Schwartz, N. 1972. ”Timing of Innovation under rivalry”, Econometrica 40, 43-60. Kang, N-H. and Sakai, K. 2000. “International strategic alliances: their role in industrial globalization”, Paris: OECD. Lazerson, M. and Lorenzoni, G. 1999. “The Firms that Feed Industrial Districts: A Return to the Italian Source”, Industrial and Corporate Change, Vol. 8, Number 2, pp. 235-266. Lundvall, B.-Å. 2002, Innovation, Growth and Social Cohesion, the Danish Model, Cheltenham: Edward Elgar. Marklund, G., Nilsson, R., Sandgren, P., Ullström, J. and Thorslund, J.G. 2004. The Swedish National Innovation System 1970-2003, A Quantitative International Benchmarking Analysis, Stockholm: VINNOVA.
449
Martin, R. and Sunley, P. 2001. “Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea?”, the Regional Studies Association Conference on Regionalising the Knowledge Economy, London, 21 November. Marshall, Alfred. 1890. Principles of Economics, London: Macmillan. Metcalfe, S. 1995. “The Economic Foundations of Technology Policy”, in Stoneman, P. (ed), Handbook of the Economics of Innovation and Technical Change, Blackwell, Oxford. Nadvi, K. 1995. Industrial Clusters and Networks: Case Studies of SME Growth and Innovation, UNIDO Discussion Paper, Vienna. http://www.unido.org/doc/Publications.htmls Nahapiet, J. and Goshal, S. 1998. “Social Capital, Intellectual Capital and the Organizational Advantage”, Academy of Management Review 23(2), 242-266. Nelson, R.R. and S.G. Winter. 1982. An Evolutionary Theory of Economic Change, Cambridge (Ma): Harvard University Press. Nordhaus, William. 1969. Invention, Growth and Welfare, a Theoretical Treatment of Technological Change, Cambridge, MA.: MIT Press. Organisation for Economic Cooperation and Development. 1999. Boosting Innovation: The Cluster Approach, Paris. ___________ 2001a. Innovative Clusters – Drivers of National Innovation Systems, Paris: OECD. ___________ 2001b. Enhancing SME Competitiveness: the OECD Bologna Ministerial Conference, Paris: OECD Perroux, F. 1950. “Economic Space, Theory and Applications”, Quarterly Journal of Economics LXIV, 89-104. Piore, M.J. and Sabel, C.F. 1984. The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity. New York: Basic Books. Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a PostCritical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Porter, Michael. 1988. Competitive Advantage, New York: The Free Press. ___________ 1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. ___________ 1998a. Location, Clusters and the ‘New’ Microeconomics of Competition, Business Economics, 33, 1. ___________ 1998b. On Competition, Harvard Business School Press. Putnam, R. 1993. Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press. Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. 1990. Industrial Districts and Inter-Firm Cooperation in Italy (eds.), Geneva: International Labour Office. Salvato, C. 2001. “The district company’s peculiarities”, The WB course for regional competitivness and industrial cluster development, Milano.
450 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Schoenberger, E. 1997. The Cultural Crisis of the Firm. Oxford: Blackwell. Scott, A.J. 1998. Regions and the World Economy, Oxford: Oxford University Press. Sengenberger, W., Loveman, G.W. and Piore, M. J. 1990. The Re-emergence of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialized Countries, Geneva: ILO. Smith, D.M. 1981. Industrial Location: An IndustrialGeographical Analysis, 2nd edn. New York: Wiley Sölvell, Ö., Ketels, C. and Lindqvist, G. 2003. The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm: Ivory Tower AB. SRI International. 2001. The Illinois Model of Technology Driven Economic Development, Study prepared for the Illinois Department of Commerce, Technology and Industrial Competitiveness. Stopford, J.M. and Strange, S. 1991. Rival States, Rival Firms: Competition for World Market Shares. Cambridge: Cambridge University Press. Storper, M. 1992. The Limits to Globalization: Technology Districts and International Trade”, Economic Geography, Vol. 68, pp. 60-93.
Tidd, Joe, John Bessant and Keith Pavitt. 2005. Managing Innovation: Chichester: John Wiley & Sons, Ltd. van Beers, C. 2003. The Role of Foreign Direct Investments on Small Countries’ Competitive and Technological Position, VATT Research Reports, Helsinki. von Hippel, E. 1994. "Sticky information" and the locus of problem solving: Implications for innovation”, Management Science 40(4),429-39. von Thünen, J. 1826. The Isolated State, London: Pergamon, London. Walker, R. 1988. The Geographical Organization of Production Systems, Environment and Planning , Vol. 6. Weber, A. 1909. Theory of the Location of Industries, Chicago: University of Chicago Press. Welch J.A. and Nayak P.R. 1992. “Strategic Sourcing: a Progressive approach to the make or buy decision”, Academy of Management Executive, 6, (1), pp. 23-31 Williamson, Jeffrey. 1985. Did British Capitalism Breed Inequality? Boston: Allen & Unwin. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99 New York: Oxford University Press.
WEB STRANICE 1. http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/ Web stranica Evropske komisije za promociju preduzetništva i SMEs sa mnoštvom informacija o SMEs i clusterima. 2. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije za industrijski razvoj UN sa brojnom literaturom o clusterima i SMEs. 3. http://www.iked.org/ Web stranica meunarodne ekonomije za ekonomiju znanja i razvoj preduzea sa brojnom literaturom o clusterima i clusteringu 4. http://www.isc.hbs.edu/ Web stranica Insituta za strategije i konkurentnost Univerziteta u Harvardu (SAD) sa informacijama o cluster inicijativama, clusterima i konkurentnosti.
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
451
Iz prethodnih poglavlja smo vidjeli da se zemlje meusobno razlikuju po obimu investicija u fiziki kapital, po nivou humanog kapitala, ukljuujui i nivoe tehnologije, po obdarenosti prirodnim kapitalom, kao i po vrsti i nivoima kulturoloških i socijalnih faktora. Takoer smo vidjeli da se zemlje meusobno razlikuju i po stopama rasta populacije, koje utiu na “razvodnjavanje” svih vrsta akumuliranog kapitala. Kako svaki faktor akumulacije blagostanja utie na stvaranje razlika izmeu pojedinih zemalja u outputu per capita, to se, na prvi pogled, može uiniti da se agregiranim faktorima akumulacije mogu objasniti uzroci pojavljivanja tih razlika. To je, ustvari, samo privid, jer se zemlje meusobno razlikuju ne samo po razliitim sposobnostima akumuliranja razliitih faktora proizvodnje, nego, što je daleko važnije, i po efektivnostima upotrijebljenih kombinacija faktora proizvodnje sa kojima proizvode output, tj. po produktivnosti korištenja faktora proizvodnje. Ali, šta su to faktori proizvodnje, odnosno sredstva za proizvodnju outputa? Bez odgovora na ovo pitanje nije mogue jasno razumjeti njihovu suštinu, te zašto i kako oni utiu na stvaranje blagostanja. Kapaciteti bilo kojeg društva za dostizanje “potreba” blagostanja pojedinaca zavisi od nivoa i kvaliteta sredstava koji su na raspolaganju i od toga kako ih to društvo koristi. Generalno, ta sredstva se sastoje iz:1 x x x x x
humanog kapitala – priroene obuke, talenta, kompetencija i sposobnosti pojedinaca, kao i od efekata obrazovanja i zdravlja pojedinaca; prirodnog kapitala – obnovljivog i neobnovljivog, koji ima funkciju izvora koji ulaze kao inputi u proizvodnju i usluge ili funkciju prihvatanja nekorisnih outputa iz proizvodnje i potrošnje i polucija i odpada iz humanih aktivnosti; proizvedenog kapitala – fizikih proizvoda stvorenih humanim aktivnostima, posebno onih koji se koriste u proizvodnji, naprimjer, strojevi, oprema, zgrade, fizike mreže, kao i finansijska sredstva u svim oblicima; kapitala znanja – “kodificiranog znanja” koje se može lako prenositi kroz prostor i vrijeme (za razliku od “tacit” znanja, koje je proizvod iskustava pojedinaca i nauenog presuivanja i koje se ne može lako prenositi ni kodificirati); socijalnog kapitala – interpersonalnog povjerenja i mreža, razumijevanja i dijeljenja vrijednosti, što unapreuje saradnju izmeu ljudi i njihovih grupa.
Važnost managementa humanog, fizikog i finansijskog kapitala je dobro poznata, ali je njihova interakcija sa drugim vrstama kapitala manje poznata. Socijalni i okolinski kapital poveavaju humano blagostanje
1
World Bank (2003). U odnosu na analitike potrebe, sredstva se mogu klasificirati na razliite naine. Naprimjer, kulturni kapital može biti važan faktor koji utie na ljudsko blagostanje. Takoer, u zavisnosti od prirode analize, u ovdje upotrijebljenim kategorijama se može napraviti i finija podjela, naprimjer kod proizvedenog kapitala izmeu fizikog i finansijskog kapitala.
452 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj direktno putem samog postojanja (naprimjer prisustvo povjerenja drugih osoba ili uživanje prirodne okoline) ili indirektno preko doprinosa proizvodnji i materijalnom blagostanju (slika 16.1.).
SLIKA 16.1. Sredstva i blagostanje Blagostanje
Prijatnosti i ekološke funkcije
Mreže, dijeljene vrijednosti i povjerenje Potrošnja materijalnih roba
Socijalna sredstva
Prirodna sredstva Mreže i povjerenje Direktni inputi i ekološke funkcije
Output
Tacit znanje, obuka,kompetencije i sposobnosti
Zgrade, fizike mreže i finansijska sredstva Napravljena sredstva Direktni kanali
Kodificirano znanje
Humana sredstva
Generalno, u poboljšavanju humanog blagostanja su sve vrste kapitala meusobno komplementarne. Naprimjer, humani kapital zajedno sa socijalnim kapitalom može poveati slobodu pojedinca da živi i radi. Sredstva takoer mogu biti komplementarna u proizvodnom procesu zato što produktivnost jedne vrste kapitala uobiajeno raste sa dodatnim koliinama drugih vrsta kapitala. Naprimjer, socijalni kapital, kojem se, sve do nedavno, u ekonomskoj literaturi posveivala mala pažnja, postao je veoma zanimljiva tema za prouavanje njegove uloge u akumulaciji, ouvanju i produktivnosti drugih vrsta kapitala - proizvedenog, okolinskog i humanog kapitala.
Indirektni kanali
Veina sredstava je predmet opadanja marginalnih povrata. Dobici u blagostanju ili produktivnosti dodatne jedinice nekog kapitala opada sa rastom nivoa ili kvaliteta sredstava. Te tendencije se mogu eliminirati samo ako postoji vrlo jak pozitivni spillover povezan sa nekom vrstom kapitala, a posebno sa kodificiranim znanjem. Izvor: World Bank (2003).
Šta konstituira bogatstvo (engl. wealth)? U tradicionalnim pristupima je pažnja bila usmjerena na proizvedeni kapital (zgrade, strojevi, oprema, infrastruktura), ali je u modernijim pristupima odavno prihvaeno da se pri procjeni bogatstva moraju ukljuiti još i prirodni kapital (iscrpljivi resursi, obnovljivi resursi, poljoprivredna zemlja) i neopipljivi (engl. intangible) kapital u obliku sirovog rada, humanog kapitala, socijalnog kapitala i kvaliteta institucija. Milenijska procjena stanja bogatstva 120 razvijenih i nerazvijenih zemalja je pokazala da se bogatstvo pojedinih zemalja jako razlikuje i po agregatnoj veliini i po strukturi bogatstva (tabele 16.1. i 16.2.). 2 Na prvi pogled su rezultati procjene iznenaujui. Švicarska predvodi listu 10 najbogatijih zemalja svijeta, nju slijede dvije skandinavske zemlje, te SAD i Japan. Struktura bogatstva je vrlo konzistentna, sa izuzetkom Norveške, koja, zahvaljujui rezervama nafte i prirodnog plina u Sjevernom moru, ima visok udio prirodnog kapitala (12%) i Japana, u kojem je udio proizvedenog kapitala vrlo visok (30%). Na listi 10 najsiromašnijih zemalja svijeta dominiraju zemlje Podsaharske Afrike, u kojima su udjeli prirodnog kapitala u ukupnom bogatstvu viši od 25%, uz vrlo niske udjele proizvedenog kapitala.3 2
3
World Bank (2006). U nekim zemljama neopipljivi kapital ima negativan predznak zbog njegovog empirijskog preraunavanja kao reziduala (razlike izmeu ukupnog bogatstva i zbira prirodnih i proizvedenih resursa).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
453
TABELA 16.1. Ukupno bogatstvo, 10 najbogatijih i najsiromašnijih zemalja, 2000. Najbogatije zemlje, USD per capita i % Zemlja Ukupno Prirodni Proiz. Neopipljivi Švicarska 648.241 1 15 84 Danska 575.138 2 14 84 Švedska 513.424 2 11 87 SAD 512.612 3 16 82 Njemaka 496.447 1 14 85 Japan 493.241 0 30 69 Austrija 493.080 1 15 84 Norveška 473.708 12 25 63 Francuska 468.024 1 12 86 Belg.-Luks. 451.714 1 13 86
Najsiromašnije zemlje, USD per capita i % Zemlja Ukupno Prirodni Proiz. Neopipljivi Madagaskar 5.020 33 8 59 ad 4.458 42 6 52 Mozambik 4.232 25 11 64 Gvineja-B. 3.974 47 14 39 Nepal 3.802 32 16 52 Nigar 3.695 53 8 39 Kongo 3.516 265 180 -346 Burundi 2.859 42 7 50 Nigerija 2.748 147 24 -71 Etiopija 1.965 41 9 50
Izvor: World Bank (2006)
Tabela 16.2. prikazuje procjenu bogatstva tri široke grupe zemalja svrstanih po visini prihoda per capita. Prosjeni svjetski graanin posjeduje ukupno 90.000 USD bogatstva, što je slino nivoima bogatstva per capita u Brazilu (87.000 USD), Libiji (89.000 USD) i Hrvatskoj (91.000 USD). U strukturi njegovog bogatstva dominira neopipljivi kapital (77%), dok su udjeli prirodnog kapitala (5%) i proizvedenog kapitala (18%) znatno niži.
TABELA 16.2. Agregatno bogatstvo, 2000 Grupe zemalja po nivou prihoda Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda Svijet
Prirodni kapital 1.925 3.496 9.531 4.011
USD per capita Proizvedeni Neopipljivi kapital kapital 1.174 4.434 5.347 18.773 76.193 353.339 16.850 74.998
Ukupno bogatstvo 7.532 27.616 439.063 95.860
Prirodni kapital 26 13 2 4
Udio (%) Proizvedeni kapital 16 19 17 18
Neopipljivi kapital 59 68 80 78
Izvor: World Bank (2006).
Vremenom se produktivnost mijenja, kako globalno tako i u nekoj od zemalja svijeta. Veina rasta produktivnosti u razvijenim zemljama je posljedica tehnoloških promjena. Ali, tehnološki jaz nije uvijek najodgovorniji za ogromne razlike u produktivnosti izmeu bogatih i siromašnih zemalja. Veliki doprinos tim razlikama daje efikasnost, tj. efektivnost kombiniranja faktora proizvodnje u proizvodnji outputa. Jednostavnije reeno, efikasnost je neki kišobran koji pokriva sve ono što vodi ka razlikama u produktivnosti, pri emu se podrazumjeva da zemlje imaju isti nivo tehnologije. Ova glava se bavi najvažnijim teorijskim i praktinim pitanjima produktivnosti i efikasnosti zemalja, kao i uzrocima i posljedicama razlika u produktivnosti i efikasnosti. Pri tome emo nastojati da brojne i komplicirane teorije prikažemo na razumljiv nain i da uzroke i posljedice razlika u produktivnosti i efikasnosti, u cilju boljeg razumjevanja, potkrijepimo primjerima iz bogate svjetske prakse.
454 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 16.1. PRODUKTIVNOST Ako pogledamo detaljnije odnose izmeu outputa po radniku i faktora proizvodnje po radniku, možemo lako uoiti da se agregatne proizvodne funkcije dvije zemlje mogu meusobno razlikovati ili zbog razliitih faktora akumulacije, ili zbog razliite produktivnosti ili zbog razliite produktivnosti i razliitih faktora akumulacije (slika 16.2.). To, ustvari, znai da kod uporeivanja produktivnosti dvije zemlje, nee nam biti dovoljni samo podaci o visini outputa i faktora akumulacije za obje zemlje, nego emo morati imati i podatke o faktorima koji utiu na produktivnost i u jednoj i u drugoj zemlji.
SLIKA 16.2. Mogui izvori razlika u outputu po radniku a) Razlike u outputu zbog faktora akumulacije Output po radniku
b) Razlike u outputu zbog produktivnosti Output po radniku
c) Razlike u outputu zbog faktora akumulacije i produktivnosti Output po radniku
Proizvodna funkcija u zemlji 1
Proizvodna funkcija u obje zemlje
Proizvodna funkcija u zemlji 1
y1
y2
0
Proizvodna funkcija u zemlji 2
Proizvodna funkcija u zemlji 2
Zemlja 2
Zemlja 1
0
Faktori proizvodnje po radniku
Obje zemlje Faktori proizvodnje po radniku
0
Zemlja Zemlja 1 2 Faktori proizvodnje po radniku
Izvor: Weil (2005).
Mjerenje razlika u produktivnosti Standardni alat za mjerenje produktivnosti neke zemlje (ili produktivnosti izmeu dva vremenska perioda) je izraunavanje proizvodne funkcije, u koju su ugraeni humani i fiziki kapital. Pri tome proizvodna funkcija ima sljedei oblik: Y = AK(hL)1- gdje je Y ukupni output, A mjerilo produktivnosti, K koliina fizikog kapitala, L broj radnika, h koliina humanog kapitala po radniku i koeficijent koji ima vrijednost od 0 do 1. Ako obje strane gornje jednaine podjelimo sa brojem radnika L, dobiemo proizvodnu funkciju izraženu u odnosima po radniku: y = Akh1- gdje je y output po radniku, a k fiziki kapital po radniku.
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
455
U gornjoj proizvodnoj funkciji su zbog lakšeg raunanja obuhvaena samo dva faktora proizvodnje: fiziki kapital i humani kapital. Ako se ta dva faktora proizvodnje agregiraju u jedan jedini faktor (faktori proizvodnje = kh1-), onda proizvodna funkcija dobija sljedei oblik: output = produktivnost x faktori proizvodnje Ukoliko želimo uporediti produktivnost dvije zemlje, onda moramo izraunati proizvodnu funkciju za svaku zemlju pojedinano, tj. y1 = A1k1h11- i y2 = A2k2h21-. Ako podjelimo njihove proizvodne funkcije, dobiemo meusobne odnose outputa, odnosno produktivnosti dvije zemlje: odnos outputa = odnos produktivnosti x odnos faktora proizvodnje odnos produktivnosti = odnos outputa/odnos faktora proizvodnje Empirijski rezultati istraživanja produktivnosti pojedinih zemalja, sabrani u tabeli 16.3., a koji su preuzeti iz raznih studija koje pokrivaju 71 zemlju sa konzistentnim podacima u periodu od 1960 do 1998. godine, pokazuju realtivne odnose glavnih pokazatelja produktivnosti neke zemlje u odnosu na SAD.
TABELA 16.3. Empirijski podaci o produktivnosti, neke zemlje, 1960-1998. Zemlja SAD Kanada Japan Finska Velika Britanija Južna Koreja Meksiko Peru Indija Kenija Tanzanija
Output po radniku y 1,00 0,76 0,74 0,71 0,70 0,44 0,32 0,20 0,086 0,041 0,015
Fiziki kapital po radniku K 1,00 1,02 1,37 1,14 0,80 0,75 0,36 0,24 0,047 0,021 0,019
Humani kapital po radniku h 1,00 0,98 0,87 0,89 0,82 0,92 0,74 0,77 0,55 0,53 0,45
Faktori proizvodnje k1/3h2/3 1,00 0,99 1,00 0,96 0,81 0,86 0,58 0,52 0,24 0,18 0,16
Produktivnost A 1,00 0,77 0,73 0,74 0,87 0,51 0,55 0,39 0,35 0,23 0,094
Izvori: Output po radniku: Heston, Summers, and Aten (2002); fiziki kapital: Bernanke and Gurkaynak (2001); obrazovanje: Barro and Lee (2000).
Gornja tabela nam omoguava postavljanje zanimljivih paralela. Prvo, izmeu pojedinih zemalja postoje ogromne razlike u nivoima produktivnosti. Naprimjer, Južna Koreja ostvaruje samo 51% produktivnosti SAD, što, ustvari, znai da e SAD, pod uslovom da su u obje zemlje nivoi fizikog i humanog kapitala po radniku isti, proizvoditi dvostruko više outputa po radniku nego Južna Koreja. Na nižim nivoima u tabeli se razlike u produktivnosti znatno poveavaju. Na datom nivou humanog i fizikog kapitala po radniku SAD e proizvoditi tri puta više outputa po radniku nego Indija, te 11 puta više nego Tanzanija. U tabeli se takoer uoavaju i mnoge zanimljive razlike u snazi, odnosno u slabostima pojedinih zemalja. Naprimjer, Kanada ima skoro iste nivoe fizikog i humanog kapitala po radniku kao i SAD, ali su faktori akumulacije u Kanadi znatno niži - samo 77% faktora akumulacije SAD. Finska i Velika Britanija imaju skoro isti nivo outputa po radniku, ali Finska više zavisi od faktora akumulacije, a Velika Britanija od
456 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj produktivnosti. Kenija i Tanzanija imaju skoro identine faktore akumulacije, ali je Kenija dva puta produktivnija, što joj omoguava ostvarivanje veih prihoda per capita. Visoke razlike u produktivnosti izmeu pojedinih zemalja su, možda, i najvažniji nalazi brojnih novijih studija o ekonomskom rastu.4 Uzroci tih razlika su djelimino ve osvijetljeni u predhodnim glavama, dok emo njihovo rašlanjivanje obaviti u sljedeem poglavlju (teorijski dio – dodatak 16a.). Takoer smo u nekoliko prethodnih glava vidjeli porijeklo tih razlika, kao i njihove posljedice. Ne treba zanemariti ni mnoge probleme koje izviru iz nepotpune metodologije prikazivanja pojedinih faktora proizvodnje i naina njihovog mjerenja u pojedinim zemljama. Problemi mjerenja postaju mnogo jasniji ako se uzmu u obzir realne poteškoe koje nastaju kod mjerenja pojedinih faktora proizvodnje. Naprimjer, kod mjerenja fizikog kapitala, esto se zaboravlja da u nekim zemljama korupcija može znatno umanjiti realnu visinu uloženih investicija u fiziki kapital zbog odlivanja jednog dijela investicija u privatne džepove. Takoer, dirigirane alokacije investicijskog kapitala mogu znatno umanjiti iznos konverzije potrošenih investicija u novi kapital. Neki istraživai procjenjuju da je u periodu od 1960. do 1987. godine stvarna stopa rasta kapitala u zemljama Srednjeg Istoka, Sjeverne Afrike, Podsaharske Afrike i Južne Azije bila skoro dvostruko manja od oficijelne statistike stope rasta.5 I u mjerenju humanog kapitala nas ekaju brojni problemi. Dok su, naprimjer, podaci o godinama školovanja relativno lako mjerljivi, kvalitet obrazovanja se još uvijek ne može egzaktno mjeriti, iako je dokazano da zemlje sa dužim vremenom prosjenog školovanja imaju kvalitetnije obrazovanje. Zato i ne udi što su razlike u izmerenim vrijednostima humanog kapitala po radniku izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju vrlo velike. Iz gornjih razmatranja se može izvui nekoliko interesantnih zakljuaka. Prvo, u najbogatijim zemljama svijeta je najvažnija determinanta prihoda per capita produktivnost, dok su u najsiromašnijim zemljama svijeta najvažniji faktori akumulacije. U osnovi to znai da su u bogatim zemljama strategije hvatanja lidera usmjerene ka jaanju faktora produktivnosti, dok su u siromašnim zemljama te strategije usmjerene u pravcu jaanju faktora akumulacije (fiziki i humani kapital). I drugo, iako na prvi pogled efekti faktora proizvodnje i produktivnosti izgledaju jednaki ili slini, ipak meu njima postoje izvjesne razlike. Naprimjer, 57% razlika u outputu po radniku izmeu zemalja je rezultat faktora akumulacije, dok se 43% razlika odnosi na produktivnost (boks 16.1.).
Boks 16.1. Dva grada-države Razvojna iskustva Hong Konga i Singapura su odavno fascinirali brojne ekonomiste koji se bave problemima ekonomskog rasta. Naime, oba grada-države spadaju u grupu najbrže rastuih zemalja svijeta. U periodu od 1960. do 1996. godine je prosjena godišnja stopa rasta GDP-a per capita u Hong Kongu iznosila 6,1%, a u Singapuru 7,0%. Slinost stopa rasta i injenica da su sve do pripajanja Hong Konga Kini 1997. godine, te zemlje bile samostalne, je navodila mnoge ekonomiste na pomisao da su izvori rasta u oba grada-države bili slini. Kada je opširna studija Alwyna Younga utvrdila da su izvori rasta potpuno razliiti, nastalo je veliko iznenaenje. Upotrebom tehnika raunanja rasta dva grada u periodu od 1966. do 1990. godine je Young utvrdio da je u Hong Kongu rast produktivnosti odigrao kljunu ulogu, dok je u Singapuru rast uglavnom bio posljedica faktora akumulacije. Naprimjer, u posmatranom periodu je u Hong Kongu produktivnost rasla po stopi od 2,3% godišnje, a 4 5
Hall and Jones (1999); Klenow and Rodriguez-Clare (1997). Pritchett (2000).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
457
u Singapuru samo po stopi od 0,2% godišnje. U prvi mah je izgledalo da rezultati Youngove studije predstavljaju slabu vijest za Singapur, jer bi, po tadašnjim ekonomskim teorijama, nakon podizanja stope investicija Singapur krenuo prema fazi tranzicijskog rasta, koji bi ga odveo u stabilno stanje. To bi, ustvari, znailo da bi se rast postepeno smirivao i na kraju tranzicijskog perioda prestao, jer za održavanje konstantno visokih stopa rasta stope investicija moraju rasti konstantno. I, zaista, u periodu od 1966. do 1990. godine je udio investicija u GDP-u porastao sa 11% na 40%, dok je nivo obrazovanja radne snage rastao po jako brzim stopama rasta koje nisu izgledale održivim (udio radne snage sa visokom školskom spremom je porastao sa 15,8% na 66,3%). Poznati ekonomista Paul Krugman je u vrlo uticajnom asopisu Foreign Affairs Youngova istraživanja pretoio u teorijski logine zakljuke - faktorima voen rast Singapura se mora uskoro usporiti. Pri tome e Singapur, sve dok u zemlji ne procveta produktivnost, slijediti model Sovjetskog Saveza, koji je, zahvaljujui faktorima akumulacije, rastao brzo nekoliko decenija, da bi nakon toga, zbog pada produktivnosti, stagnirao. Kao odgovor na kontroverzne argumente iz Krugmanovog lanka, je singapurska vlada 1996. godine svoj fokus preusmjerila na rast produktivnosti. Lansirana je velika kampanja o neophodnosti usmjeravanja kompanija na meusobnu razmjenu ideja o jaanju produktivnosti, kao i na jaanje svijesti radnika da e „vas dobro obavljanje posla napraviti ponosnim“. Naprimjer, 46.000 ulinih prodavaca hrane je bilo obuhvaeno programom obuke operacija i managementa kuhanja, centraliziranja kuhinja i programom franšiziranja najuspješnijih operatora. Adaptirano prema: Young (1995); Krugman (1994), McDermott (1996).
Raunanje stopa rasta produktivnosti Prethodna razmatranja su pomogla da objasne razlike u ostvarivanju nivoa prihoda per capita izmeu pojedinih zemalja. Meutim, analize produktivnosti traže da se objasni kako prihod per capita raste (ili opada) u nekom vremenu, a posebno u odnosu na produktivnost i faktore akumulacije. Tanije, u kojoj mjeri i koliko rast produktivnosti i rast kvantiteta faktora proizvodnje doprinose dinamici rasta. Kod odreivanja tih doprinosa poeemo ponovo sa proizvodnom funkcijom izraženoj po radniku: y = Akh1. Ova funkcija, slino kao ranije, se može izraziti na sljedei nain: output = produktivnost x faktori proizvodnje gdje je izraz kh1- sastavljen iz dva faktora proizvodnje: fizikog i humanog kapitala. Ovu jednainu možemo transformirati u dvije jednaine koje nam daju stope rasta outputa i stope rasta produktivnosti: stopa rasta outputa = stopa rasta produktivnosti + stopa rasta faktora proizvodnje. stopa rasta produktivnosti = stopa rasta outputa – stopa rasta faktora proizvodnje. Ako sa znakom (ˆ) oznaimo varijabile koje se odnose na stope rasta, to stopu rasta produktivnosti možemo izraunati na sljedei nain: Â= - kˆ-(1-). Ova jednaina, u kojoj su kompozitni faktori proizvodnje dati izrazom kˆ+(1-) pokazuje kako sa podacima o stopama rasta outputa, fizikog kapitala i humanog kapitala možemo izmjeriti stope rasta produktivnosti. Ova tehnika za raunanje stope rasta produktivnosti se u strunoj terminologiji ekonomskog rasta zove obraunavanje rasta.6 6
Ova jednaina se može jednostavno objasniti na primjeru neke zemlje kod koje je 1965. godine output po radniku iznosio 1, fiziki kapital po radniku 20, humani kapital po radniku 5, a 2000. godine output po radniku iznosio 4, fiziki kapital po radniku 40, humani kapital po radniku 10. Prvo se moraju za sva tri parametra izraunati prosjene godišnje stope rasta za 35 godina, koje iznose 4%, 2% i 2%. Uvrštavanjem godišnjih stopa rasta u jednainu i uzimajui da je =1/3, dobiemo: Â= 0,04-1/3 x 0.02–2/3 x 0,02=0,02. To znai da e produktivnost u zemlji za dato vrijeme rasti po stopi od 2% godišnje.
458 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 16.2. TOTALNI FAKTORI PRODUKTIVNOSTI
Output po radniku
SLIKA 16.3. Tehnološki napredak
Q*
B
Q/L3
2Q Q/L2 Q/L1
A
1Q
Q
Obraunavanje rasta ne daje odgovor na pitanje zašto nastaju razlike u produktivnosti izmeu zemalja kao i na pitanje zašto produktivnost u nekim zemljama raste brzo, dok u drugim zemljama stagnira ili ak opada. Iako se koeficijent A može empirijski izmjeriti, još uvijek se ne zna šta on ustvari predstavlja, jer se on nikada ne vidi direktno, nego se vide njegovi efekti na inpute i outpute proizvodnje. Zato se koeficijent esto i zove „mjera naše ignorancije“.7
Za razumijevanje faktora koji utiu na rast, treba prvo indentificirati i izmjeriti same komponente rasta. Pojednostavljeno, rast je ekspanzija 0 K/L2 K/L1 agregatna proizvodne funkcije u kojoj se Kapital po radniku proizvodnja stvara upotrebom razliitih kvaliteta inputa, kao što su neobuena i obuena radna snaga, tvornice i oprema, primjena razliitih tehnoloških i organizacijskih metoda i tehnika itd. (slika 16.3.). Pri tome je rast mogue obezbijediti ili poveavanjem kvantiteta inputa (naprimjer, investicijama u nove pogone i opremu) ili poboljšanjem kvaliteta postojee tehnologije i organizacije. Dugorono, poboljšanje kvaliteta predstavlja krucijalni faktor kojim se može sprijeiti opadanje prinosa, koje je karakteristino za svaki proces rasta. Na agregatnom nivou savremene tehnike raunanja rasta mogu da obezbijede argumente za rašlanjivanje izvora rasta na glavne komponente koje su odgovorne za uspjeh ili neuspjeh rasta: rast stanovništva, nain edukacije i obuke, nove investicije u napredne tvornice i opremu, stepen poboljšavanja tehnologije i organizacije poslovnih procesa itd. To znai da se kod raunanja rasta moraju razviti tehnike koje identificiraju glavne (ili sve) komponente rasta i opisuju (prije nego zašto) kako se rast dešava. Ovi doprinosi rastu se dijele na one koje su rezultat dodatnih inputa i na one koje potiu iz unapreenja tehnologija koje transformiraju inpute u outpute. Ovaj koncept raunanja je poznat pod pojmom rast ukupnih faktora produktivnosti (TFP) koji mjeri poveanje u outputu nakon što su ta poveanja prouzrokovala poveanja kvantiteta svakog od faktora koji se koristi u proizvodnji. Rast totalnih faktora proizvodnje je detaljna mjera ostvarene produktivnosti koja uzima u obzir promjene u outputu nastale zbog korištenja kapitala, rada i drugih inputa koji su relevantni za rast, uz upotrebu faktora koji mjere doprinos njihovih udjela u nacionalnom prihodu.8 Pri tome se kod mjerenja rasta inputa nastoje ukljuiti kvalitativne i kvantitativne promjene. Naprimjer, kod mjerenja doprinosa rada ukljuuje se obrazovanje i obuka radne snage. I kod izraunavanja totalnih faktora produktivnosti je polazna osnova proširena Cobb-Douglasova proizvodna funkcija, u koju je ukljuen i doprinos tehnoloških promjena:9 7 8 9
Abramovitz (1956). Oulton and Young (1996). Rosi (2002).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
459
Y= KLet U gornjoj jednaini Y predstavlja output, odnosno proizvodnju; je konstanta proporcionalnosti koja pokazuje promjenu obima proizvodnje uz nepromjenjene odnose utrošaka faktora; K je kapital; L rad; i parametri koji, pod pretpostavkom da je njihov zbir jednak jedinici, oznaavaju zavisnost proizvodnje od primjenjenog rada i koliine kapitala; e osnova prirodnog logaritma, uticaj tehnološkog progresa i drugih kvalitativnih promjena, a t funkcija vremena. Gornju proizvodnu funkciju možemo napisati u njenoj dinamikoj formi koja nam omuguava izraunavanje pojedinih faktora rasta kako slijedi: '8 8
D
'K 'L 'A E K L A
gdje su Y/Y, K/K i L/L procenti stopa rasta outputa, kapitala i rada, i udjeli prihoda i plata u nacionalnom proizvodu, a A/A dio rasta u outputu koji nije rezultat faktora proizvodnje, kapitala i rada. On se esto naziva ”rezidual” koji je, ustvari, ostatak dobijen poslije izraunavanja svih drugih doprinosa i predstavlja doprinos totalnih faktora produktivnosti ekonomskom rastu.10 Ako se kolinik A/A rašlani na elemente koji sainjavaju najvažnije pokretake snage rasta mogue je konstruirati višefaktorsku proizvodnu funkciju koja ima sljedei izgled: '8 8
D
'K 'L 'E 'R E U V K L E R
gdje su E/E i R/R procenti stopa rasta obrazovanja i nauno-istraživakog rada, a i udjeli ulaganja u ove djelatnosti. Kod upotrebe tehnika za raunanje rasta moramo biti svjesni mnogih ogranienja. Najbolje je ako se na tehnike raunanja gleda kao na koristan nain iskorištavanja podataka, a ne kao na nain modeliranja rasta. Pri tome valja imati u vidu nekoliko injenica. Prvo, procjene rasta input faktora i njihovih udjela u nacionalnom prihodu je esto teško formirati, pa rezidualni faktori postaju osjetljivi na tehnike, procjene i greške. Drugo, studije koje koriste ovaj pristup mogu biti meusobno neuporedive, jer se primjena metodologije razlikuje u detaljima, a u nekim sluajevima i u ogranienjima izvora podataka. Tree, rezidual je zaista „mjerilo naše ignorancije“, jer u praksi on reflektira cijeli niz faktora koji se odnose na tehnološke promjene, kao i na opu neefikasnost u modeliranju procesa, poboljšanja u alokaciji resursa, intenzivniju upotrebu postojeih faktora i ekonomiju obima. Sve komponente rasta totalnih faktora produktivnosti su pod jakim uticajem izbora politika i kvaliteta institucija, koje stvaraju okvir u kojem se donose najvažnije odluke o investicijama i alokaciji resursa.
Komponente rasta Poetkom 1960s je nekoliko zemalja u razvoju poelo da sužava jaz koji ih je odvajao od razvijenih ekonomija. Istovremeno, druge zemlje u razvoju su i dalje stagnirale. Šta je bio uzrok tih razlika? U ranim analizama uticaja razliitih faktora na rast, fiziki kapital je bio modeliran kao jedini specifini faktor ije je akumuliranje bilo potrebno za bolji život ljudi. Tehnološki progres, kao i drugi neopipljivi faktori, su bili posmatrani kao univerzalni faktori, koji su jednako dostupni svim ljudima u svim zemljama, 10
Denison (1967).
460 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj pa se pomou njih nisu mogle objasniti razlike u dinamici rasta pojedinih zemalja. Meutim, kao što smo vidjeli, fiziki kapital je samo jedan od mnogih faktora ija akumulacija proizvodi ekonomski rast. Brojne studije, koje su analizirale uzroke razlika u stopama rasta velikog broja zemalja, su pokazale da doprinos akumulacije fizikog kapitala ekonomskom rastu iznosi 30%, a da se sav preostali doprinos može pripisati direktno ili indirektno neopipljivim faktorima koji proizvode rast TFP (tabela 16.4.).11
TABELA 16.4. Dekompozicija doprinosa stopama rasta u pojedinim zemljama, % Autori Izvori razlika Rast u kapitalu per capita Neobjašnjeni faktori Od toga TFP rast Ko-razlike TFP rasta i kapitala
Nehru and Dhareshwar, 1960-88 24 76 60 16
King and Levine, 1960-85 25 75 57 18
King and Levine, 1980s 29 71 79 -8
Izvor: Easterly, Levine and Pritchett (2000).
Kasnije rasvjetljavanje uloge humanog kapitala je djelomino razotkrilo nove tehnike raunanja rasta. Neka studija je utvrdila da je u periodu od 1929. do 1982. godine poveanje godina školovanja u SAD poveao rast GDP-a per capita za 25%.12 Druge studije su pokušavale pronai nove interpretacije faktora rasta, koji su sakriveni u rezidualu, pomou kojih bi mogli objasniti fenomene rasta. Iz brojnih studija o obraunavanju rasta je izvršena generalna procjena da su periodi održivog visokog rasta bili mogui zahvaljujui visokim investicijama u kombinaciji sa snažnim rastom TFP. Naprimjer, i u „zlatnom periodu razvoja“ Zapadne Evrope i Japana, i u periodu „istonoazijskog uda“ su visoke stope rasta bile rezultat velikog doprinosa faktora akumulacije i produktivnosti (tabela 16.5.). U oba sluaja je u „investicijskom boomu“ udio investicija u GDP-u bio vei od 22%, uz jak rast totalnih faktora produktivnosti (poboljšanje upotrebe resursa, afirmacija ekonomije obima i uspjeh inovacija nastalih usvajanjem i adaptacijom inostranih, uglavnom amerikih tehnologija). Iz tabele 16.5. se uoava bitna razlika u modelima rasta zemalja Istone Azije, Evrope i Japana. U zemljama Istone Azije su inputi faktora rada imali poboljšani kvalitet, nastao zbog bolje edukacije i obuke, te poveane participacije radne snage i višeg broja sati rada. Visok ekonomski rast zemalja Istone Azije je više bio posljedica doprinosa akumulacije kapitala i dužeg rada nego doprinosa rasta TFP. Ako se stvari posmatraju samo sa aspekta teorija rasta, može se zakljuiti da je rast TFP indikator doprinosa tehnološkog progresa rastu i da, u kontekstu „hvatanja“ naprednijih ekonomija, njegovo poveavanje odražava uspjeh transfera tehnologije iz tehnološki razvijenih zemalja. Ali, to je, ipak, samo jedan dio ukupne prie o ekonomskom rastu. U kontekstu modernizacije ekonomije se veliki dio rasta produktivnosti odnosi na poboljšanje alokacije resursa, bolje korištenje investicija, eliminiranje neefikasnosti i, u nekim sluajevima, na veu intenzivnost rada. Aspekte napredovanja produktivnosti treba shvatiti tranzicijski - oni ne proizvode rast za neogranieno vrijeme, nego imaju svoje odreeno dejstvo u toku jedne ili dvije decenije. 11 12
Easterly, Levine and Pritchett (2000). World Bank (1999).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
461
TABELA 16.5. Stope rasta u Zapadnoj Evropi i Istonoj Aziji (%) Akumulacija kapitala Francuska Njemaka Italija Japan Velika Britanija
1,6 2,2 1,6 3,1 1,6
Francuska Njemaka Italija Japan Velika Britanija
1,3 0,9 1,0 2,0 0,9
Hong Kong Južna Koreja Singapur Tajvan
3,0 4,1 5,6 3,2
Kina
4,2
Poveani sati rada 1950-73 0,3 0,5 0,2 2,5 0,2 1973-92 0,4 -0,1 0,6 0,6 0,1 1966-90 2,0 4,5 2,9 3,6 1979-94 1,2
Totalni faktori produktivnosti
Output
3,1 3,3 3,2 3,6 1,2
5,0 6,0 5,0 9,2 3,0
0,6 1,5 1,2 1,2 0,6
2,3 2,3 2,8 3,8 1,6
2,3 1,7 0,2 2,6
7,3 10,3 8,7 9,4
3,9
9,3
Izvori: Hu and Khan (1996), Maddison (1996), Rossi et al. (1992) i Young (1995).
Druge studije su pokušavale da rašlane izvore rasta TFP na tehnološke promjene i na poboljšanja u efikasnosti korištenja postojeih resursa i tehnologija (tabela 16.6.). Procjenjuje se, naprimjer, da je u periodu najbržeg rasta (od 1950. do 1973. godine) doprinos komponente rasta TFP koja se odnosi na efikasnije korištenje postojeih resursa i tehnologija u Francuskoj iznosio 44%, a u Japanu 83%. Ova poboljšanja u efikasnosti su nastala zbog liberalizacije trgovine, eksploatacije strategije masovne proizvodnje (vea i integriranija tržišta) i realokacije resursa iz relativno manje produktivne poljoprivrede. Slabljenjem dinamike rasta apsolutna veliina ove komponente TFP je znaajno pala, posebno u Japanu.
TABELA 16.6. Komponente prosjenih godišnjih stopa rasta TFP, (%) Francuska Rast TFP Poboljšanje efikasnosti1 Rezidual2
3,1 1,3 1,7
Rast TFP Poboljšanje efikasnosti Rezidual
0,7 0,7 0,0
1 2
Njemaka 1950-73 3,3 1,6 1,6 1973-92 1,5 0,7 0,8
Japan
Velika Britanija
3,6 3,0 0,6
1,3 0,6 0,7
1,0 0,8 0,2
0,6 0,3 0,3
Poboljšanje efikasnosti je zbir posebnih efekata oznaenih kao hvatanje, spoljna trgovina, struktura i obim. Rezidual se može shvatiti kao tehnološka promjena plus greške u mjerenju. Izvor: Maddison (1996).
462 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 16.4. Inovacije, TFP i ekonomski rast, OECD zemlje
Promjene TFP, 1980s gdo 1990s
1,5 Finska 1,0
Australija Norveška
Danska Irska
Kanada
Švedska
Sjedinjene države
0,5
Novi Zeland Holandija
0
Njemaka
Belgija Austrija Francuska
Italija
-0,5
-1,0
Španija V. Britanija
-1,5 -0,4
-0,2
Japan 0,0
0,2%
0,4
0,6%
0,8
Promjene prosjenog intenziteta busines R&D, 1980s do 1990s
Izvor: World Bank (2007)
Pojava i afirmacija ekonomije znanja, koja funkcionira na stvaranju, diseminaciji i korištenju znanja, je otvorila nove prespektive u raunanju rasta. Krajem 1990s je postalo evidentno da faktori koji se zasnivaju na znanju imaju mnogo veu važnost od faktora koji se zasnivaju na fizikom kapitalu i radu i da je doprinos sofisticiranog znanja rastu TFP izuzetno visok. Mnoge novije studije su pokazale da u OECD zemljama postoji jaka korelacija izmeu inovacija, totalnih faktora produktivnosti i ekonomskog rasta (slika 16.4.). 13 Prva zemlja koja je osjetila beneficije novih mogunosti ekonomije znanja su bile SAD, koje su u zadnjih 15 godina ostvarivale visoke stope rasta produktivnosti i visoke stope rasta GDP-a per capita. Male dinamine periferne evropske zemlje (Finska i Irska) su se brzo prikljuile SAD, dok su velike kontinentalne evropske zemlje (Velika Britanija, Francuska, Njemaka, Italija) prolazile kroz teška iskušenja prilagoavanja. Na drugoj strani svijeta je Japan preživljavao tešku deceniju sporog rasta pokušavajui da visokim investicijama u istraživanja i razvoj održi konkurentnost svojih globalnih manufaturnih kompanija, dok su Južna Koreja i Tajvan, zahvaljujui brzom prikljuivanju ekonomiji znanja brzo eliminirale posljedice finansijske krize iz 1997-1998. godine. U sudaru sa novom konkurencijom su tranzicijske ekonomije imale brojne poteškoe. Male ekonomije, naprimjer, Maarska, Slovenija i Estonija su u brzom prilagoavanju novim izazovima prošle najbolje. Zemljekandidati, kao i zemlje bivšeg SSSR-a, još uvijek prolaze kroz bolne procese tranzicije. Pri tome treba imati u vidu da, pored faktora vezanih za znanje, veliku ulogu igraju i institucionalne inovacije, koje na rast produktivnosti djeluju na slian nain kao i znanje.
13
World Bank Institute (2007).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
463
Determinante rasta Na rast totalnih faktora produktivnosti mogu uticati brojne determinante. Ali, od svih determinanti najvei uticaj imaju uloga države, restrukturiranje upotrijebljene kombinacija resursa rasta te tehnološki transferi. Važnost ove tri determinante rasta zahtijeva poseban komentar.
Uloga države Periode održavanja brzog rasta su karakterizirale povoljne strukturne državne povlastice, koje su ohrabrivale i podržavale brzi rast totalnih faktora produktivnosti. Te povlastice su poveale sposobnosti investitora da ostvare vee povrate iz svojih investicija, a vei konkurentski pritisak je preusmjerio aktivnosti managera prema investiranju u nove tehnologije, ka stvaranju inovacija i prema redukciji troškova poslovanja. U mnogim zemljama su državne politike i institucionalni sporazumi bili osnovni instrumenti za kreiranje raznih shema povlastica, na koje su se firme masovno odazivale. U cijeloj ekonomskoj historiji svijeta je uloga države bila veoma aktuelna. Iskustva perioda nakon Drugog svjetskog rata su ponovo podsjetila na važnost politikih i institucionalnih struktura u zaštiti vlasnikih prava i ugovora, kao i na jaanje meusobnih kontakata izmeu države i nosilaca ekonomskih aktivnosti. Ovaj koncept meusobnih kontakata posebno precizno ilustriraju primjeri iz faze prvobitne akumulacije amerikog kapitalizma u 19. stoljeu. Naime, u skoro itavom 19. stoljeu je preovladavala opa zabluda da e zemlja bolje i brže procvjetati u vladavini bezakonja i korupcije nego u vladavini i djelovanju visokoprofesionalnih institucija. Bilo je to vrijeme kalifornijske zlatne groznice, Tammany Halla14 i divljeg Zapada, kao i period dominacije nemoralne i neetike prakse u obavljanju politikih i ekonomskih aktivnosti. Iako je ovaj period bio relativno mala vremenska epizoda u amerikom iskustvu izgradnje kapitalizma, taj period je bio svjedok cvjetanja politike korupcije u velikim amerikim gradovima koji su bili karakteristini po masovnim imigracijama.15 Ogromne investicije koje su se usmjeravale u eksplozivno širenje željeznike mreže su hronino bile povezane sa korupcijom generiranom prenosom javnih vlasnikih prava (zemlja) na željeznike kompanije. Raširena cvjetajua korupcija je, takoer, vodila prema neefikasnijim nainima iskorištavanja raspoloživih resursa. Klasian primjer je namjerno veliko kašnjenje izgradnje njujorške podzemne željeznice, jer je izgradnja jeftine podzemne željeznice ugrožavala profitabilnost drugih naina javnog transpora iji su vlasnici bili politiki ili administrativni lideri.16 Ali, uspješnost amerikog kapitalizma je, ipak, bio rezultat izgradnje i djelovanja protržišnih institucija. Prvo, za razliku od drugih kolonija, SAD su naslijedile uspostavljeni pravni okvir utemeljen na opem pravu zaštite osnovnih vlasnikih prava, što je fundamentalno za svaku tržišnu ekonomiju. Drugo, vrlo rano je uspostavljen sistem patentne zaštite inovatora i sistem koncesija i mineralnih prava u nekim podrujima. Osim toga, javno zemljište je brzo i efikasno privatizirano, iako su ove procese uglavnom karakterizirali korupcija i nasilje.17 Tree, benevolentnost države prema privatnim promotorima razvoja željeznice je
14 Tammany Hall je sinonim za politiki stroj demokratske stranke, koji je dominirao politikom scenom Njujorka od 1854. godine do ranih 1960s i koji je, uz veliku pomo irskih i italijanskih imigranata, birao i postavljao korumpirane gradske vlasti. 15 Benson (1978). 16 Libecap (1978). 17 Atack and Passel (1994); Sokoloff (1988).
464 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ubrzavala realizaciju drugih projekata sa višim stopama povrata, ime su se kompenzirale socijalne beneficije enormnih investicija koje su bile usmjeravane u transkontinentalne željeznike sisteme. Lekcije koje se mogu nauiti iz ekonomske historije SAD 19. stoljea mogu biti primjerene i za sadašnja dogaanja u tranzicijskim zemljama, koje prolaze kroz slian period sticanja prvobitne akumulacije. Naime, brzi rast SAD i preuzimanje liderske pozicije u svjetskoj ekonomiji nije bio posljedica ilegalnih i korumpiranih vrijednosti amerikih businessmana i politiara nego, prije svega, „herojskog doba“ inovatorstva i preduzetništva. U svim dijelovima svijeta gdje su vlasti bile nesposobne da jaaju osnovna vlasnika prava i zaštite ugovore, oportunistike vrijednosti politiara ili „mafijaške“ aktivnosti su proizvele štetne uticaje na ekonomski rast. Kvalitet institucija, mjeren u odnosu na ulogu zakona, zaštitu vlasnikih prava, poštovanje ugovora, efikasnost i poštenje birokracije, je bio presudan za razdvajanje brzorastuih od spororasuih zemalja u Istonoj Aziji.18
Otpori restrukturiranju i rastu Dok su osnivanje institucija i obezbjeivanje povlastica za investicije i inovacije služile za generiranje rasta, to su za sužavanje razvojnog jaza i „hvatanje“ lidera bile potrebne znatno vee promjene sastava i modela ekonomskih aktivnosti, posebno u onim ekonomskim sektorima koji su postajali gubitnici. Ogromne dimenzije tih aktivnosti su esto usporavale procese potrebnih reformi i modernizacije.19 U mnogim zemljama se mogu pronai brojni primjeri u kojima su relativno slabe performanse rasta totalnih faktora produktivnosti bile rezultat neadekvatnih politika kojima su vlasti održavale u životu neefikasne proizvoae, neefikasne industrijske grane ili zastarjele institucije. Takvim politikama se, ustvari, gubio raspoloživi potencijal koji se boljom realokacijom resursa mogao mnogo bolje iskoristiti, a, osim toga, te politike su rezultirale i sporim uvoenjem novih tehnologija. Tipian primjer je poslijeratna Indija. Studije rasta su pokazale da je u periodu od 1950. do 1980. godine poveana distrorzija rasta bila povezana sa obimnim i vrstim sistemom uvoznih kvota, sa državnim odreivanjem cijena javnih usluga, sa donošenjem investicijskih odluka za nacionalizirana preduzea i sa kontrolom tržišta kapitala. Procjenjuje se da je, kao rezultat tih politika, u posmatranom periodu Indija reducirala rast totalnih faktora produktivnosti sa 3,7% na 1%.20 Takoer, postoji i jasna empirijska evidencija o tome da je indijska industrija izmeu 1959. i 1979. godine ostvarila negativni rast TPF (-0,2% godišnje), pri emu su najslabije rezultate ostvarili sektori koje je država najviše štitila i podržavala.21 I u Velikoj Britaniji su pogrešne intervencije i politike prepreke za sprovoenje potrebnih reformi u velikoj mjeri smanjile rast totalnih faktora produktivnosti. Mnoge analize su pokazale da je Velika Britanija u periodu evropskog „zlatnog perioda rasta“ bila usamljeni sluaj relativnog ekonomskog zaostajanja i sporog rasta TFP. Tabela 16.7. upotpunjuje ovu procjenu, jer pokazuje da je krajem 1970s izmeu Velike Britanije i ostalih G-5 zemalja stvoren veliki jaz u produktivnosti industrije, koji je bio najodgovorniji za slabe ekonomske performanse britanske industrije. Tabela, takoer, pokazuje da se u ranim 1980s ovaj jaz u produktivnosti poeo ozbiljnije sužavati.
18 19 20 21
Benson (1978); Rodrik (1997). Abramovitz (1986). Hamilton et al. (1988). Ahluwalia (1991).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
465
TABELA 16.7. Relativna produktivnost (V. Britanija = 100) Njemaka Francuska Japan SAD
1950 97,5 90,4 45,2 245,7
1973 142,0 130,6 90,5 186,6
1979 163,7 149,1 113,8 179,9
1995 116,8 122,1 104,4 143,5
Izvor: Weil (2004).
Oporavak produktivnosti je nastupio nakon slamanja plime velikih paralizirajuih radnikih štrajkova, kada je nova britanska vlada 1979. godine izvela seriju radikalnih reformi koje su, ustvari, bile radikalni otklon od dotadašnjih supply-side politika svih poslijeratnih britanskih vlada. Kljune reformske poluge su bile privatizacija, deregulacija, napuštanje dotadašnjih industrijskih politika koje su hranile „slabie“ i podržavale „nacionalne šampione“, redukcija direktnih poreza i prelazak na indirektno oporezivanje, smanjivanje udjela javne potrošnje u GDP-u, te reforme industrijskih odnosa. Ohrabrivane su i strane investicije, ukljuujui preuzimanje firmi u vlasništvu Britanaca. Poveani pritisak konkurencije i jake restrikcije su oslabile pregovaraku snagu sindikata i ojaale managerske prerogative, dok su štrajkovi uticajnih grupa iz javnog sektora bezobzirno slomljeni.22 Navidniji rezultat ovih krupnih politikih eksperimenata je jak rast industrijske produktivnosti u 1980s, koji je, ustvari, reflektirao procese prilagoavanja i zatvaranja „prezaposlenih“ i neefikasnih firmi, uz jaanje straha od bankrotstva i rasta nezaposlenosti.23 Krajem 1980s su britanske firme postale znatno produktivnije u kresanju troškova, te u bržem i hrabrijem eliminiranju neefikasnosti (dodatak 16b.).24 I u brzorastuim ekonomijama su industrijske politike koje su zagovarale povlastice i necarinske trgovinske barijere odigrale usporavajuu ulogu. ak i kod najuspješnijih država, kao što su Japan i Južna Koreja, postoje brojni dokazi da su takve politike usporavale, a ne stimulirale rast. Studija rasta industrijske produktivnosti u nekim industrijskim sektorima u Južnoj Koreji u periodu od 1963. do 1983. godine je pokazala da politike poreza i finansijskih povlastica nisu jaale rast produktivnosti, a da su zaštitne politike (posebno vancarinske barijere) reducirale i akumulaciju kapitala i rast totalnih faktora produktivnosti.25 Postoji, takoer, i empirijska evidencija da su u periodu od 1960. do 1990. godine japanske industrijske politike preusmjerile prioritet sa brzorastuih prema opadajuim industrijama, što nije proizvelo pozitivne efekte na rast TFP.26 Iz brojnih primjera otpora prema restrukturiranju i tehnološkim promjenama se mogu nauiti tri glavne lekcije. Prvo, ukoliko ne primjene tržišno orijentirane politike, zemlje mogu propustiti šanse za unapreenje produktivnosti. Drugo, posljedice malih ili slabih performansi produktivnosti ne mogu da ohrabre managere da se upuste u avanturu redukcije troškova i sticanje novih sposobnosti nego ih mogu natjerati na zaštitu postojeih interesa, usporavanje restrukturiranja, kašnjenje u realokaciji resursa i usvajanju novih tehnologija. Tree, promjene državnih politika i readresiranje ovih problema su esto izložene jakim politikim otporima onih strana ija je pozicija postala ugrožena. 22 23 24 25 26
Crafts (1991). Bean and Symons (1989). Newbery and Pollitt (1996). Lee (1995). Beason and Weinstein (1996).
466 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Transfer tehnologije Efikasnija upotreba postojeih resursa je krucijalna komponenta TFP u periodima „hvatanja lidera“. Nakon toga transfer tehnologije iz naprednijih ekonomija postaje glavni izvor za poboljšanje produktivnosti. Pri tome treba imati u vidu da tehnološki transfer ne znai imitaciju, nego proces usvajanja i unapreenja tehnologije u toku njene meunarodne difuzije. Uspjeh rasta istonoazijskih ekonomija reflektira njihov neuobiajeno snažan napor da primjene, unaprijede i dalje razvijaju uvoznu tehnologiju.27 Pošto supstancijalna promjena resursa uobiajeno zahtijeva implementaciju tehnološkog transfera, iji je naješi nosilac neka direktna strana investicija, to ovaj model slijede i mnoge aktivnosti na podruju istraživanja i razvoja. Tehnološke transfere ubrzava i ojaava još i širenje tržišta, što snižava troškove obezbjeenja i uvoenja tehnoloških promjena. Sposobnost apsorbiranja i adaptacije inostrane tehnologije na domae uslove zahtijeva odgovarajui nivo edukacije i obuke, kao i odreene investicije, što, ponekad, zbog nedostatka vlasnikih prava stvara otpore i rizike.28
16.3. EFIKASNOST Odnosi izmeu produktivnosti i efikasnosti Produktivnost je, kao što smo vidjeli, odreena tehnologijom, koja predstavlja znanje o tome kako se razliiti faktori proizvodnje kombiniraju za proizvodnju outputa i efikasnošu, koja mjeri kako se efektivno koriste data tehnologija i kombinirani faktori proizvodnje. Meusobne relacije izmeu produktivnosti i efikasnosti možemo izraziti na sljedei nain: A = T x E, gdje je A mjerilo produktivnosti, T mjerilo tehnologije i E mjerilo efikasnosti. Odnose izmeu produktivnosti, tehnologije i efikasnosti možemo plastino ilustrirati kompariranjem outputa dva farmera, koji za proizvodnju pšenice upotrebljavaju istu koliinu zemlje, rada i kapitala, tj. iste koliine faktora proizvodnje. Ali, prvi farmer koristi bolja sjemena (tehnologija), pa zato po svakom hektaru zasijane površine proizvodi dvije tone žita, tj. dva puta više žita nego drugi farmer (produktivnost). Meutim, kod vršidbe radnici prvog farmera na dvije tone požnjevenog žita razbace jednu tonu žita, dok radnici drugog farmera sakupe itavo požnjeveno žito (efikasnost). Na kraju je rezultat rada oba farmera isti: oba su proizvela istu koliinu žita. Meutim, u realnom svijetu stvari stoje potpuno drugaije. Iz tabele 16.3. se može vidjeti da je, naprimjer, nivo produktivnosti u Indiji 1998. godini iznosio samo 35% nivoa produktivnosti SAD, što znai da sa datim koliinama kapitala i rada Indija proizvodi samo 35% outputa SAD. Da li su ove oigledne razlike rezultat razlika u tehnologiji ili su rezultat razlika u efikasnosti? Odgovor na gornje pitanje se može potražiti tehnološkom zaostajanju Indije za SAD. Vidjeli smo, takoer, da je prosjena godišnja stopa rasta produktivnosti u SAD u periodu od 1960. do 1998. godine iznosila 0,81%. Ako pretpostavimo da je itav rast produktivnosti bio rezultat unapreenja tehnologije (efikasnost
27 28
Bell and Pavitt (1993). Coe et al. (1997); Benhabib and Spiegel (1994).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
467
je konstantna) i ako nam je poznata veliina tehnološkog zaostatka Indije za SAD, onda možemo nai odgovor na postavljeno pitanje. Preraunavanje podataka iz gornjih pretpostavki29 e pokazati da, uprkos velikom tehnološkom jazu izmeu Indije i SAD, glavni uzrok za ogromne razlike u TFP leži u ogromnom zaostajanju Indije u efikasnosti. Naprimjer, ako je tehnološko zaostajanje izmeu dvije zemlje 30 godina, onda, pod jednakim uticajem tehnologije i efikasnosti, zaostajanje Indije u odnosu na SAD iznosi 65 godina.30
Razlike u efikasnosti Prethodna sekcija je pokazala da su razlike u efikasnosti najvažnija determinanta razlika u outputima izmeu pojedinih zemalja. Razlike su ponekad ak i mnogo vee nego što iznose razlike u efikasnosti tehnologija. Nažalost, efikasnost se ne može sistemski mjeriti na velikom uzorku zemalja (ili u jednoj jedinoj zemlji u odnosu na dva vremenska razdoblja) na isti nain na koji se mjere outputi i faktori akumulacije. Jedan od naina sistemskog mjerenja efikasnosti je mjerenje veliine odstupanja dvije granine funkcije dvije zemlje (ili dvije industrije) i približavanje neefikasnije granine funkcije efikasnijem primjeru (boks 16.2.).31 Ali, izgleda da je mnogo bolje da se razlike u efikasnosti izmeu dvije države objašnjavaju na deskriptivan nain, jer se deskripcijom može jasnije izolirati efikasnost i utvrditi izvori te neefikasnosti. Ako pri tome efikasnost ima jau ulogu nego tehnološki progres, onda argument da je efikasnost važnija nego produktivnost postaje sasvim validan.
Boks 16.2. Efikasnost tekstilnih industrija dvije zemlje SLIKA 16.5. Dekompozicija faktora produktivnosti rada Rad
B (K/L)
3
L3 L2
A (K/L)
2 1
L1
Q* Q
0
K2 K3
K1
Izvor: Dardis, Kim and Verma (1991).
29 30 31
AIndija/ASAD = TIndija/TSAD x EIndija/ESAD Weil (2005). Pack (1987); Kebri i Simomi (1986).
Kapital
Analiza totalnih faktora produktivnosti izraunava efikasnost pomou graninih proizvodnih funkcija, tj. izraunavanjem maksimalnog mogueg efekta koji se može postii odreenom kombinacijom faktora inputa i uporeenjem odstupanja dobijenih rezultata od granine proizvodne funkcije. Maksimalni mogui efekti se nazivaju totalni faktori produktivnosti, a odstupanja od granine proizvodne funkcije neefikasnost. Rastavljanjem TFP na njena dva sastavna dijela - efikasnost i tehnološki progres se mogu procijeniti mogunosti daljeg rasta ukupne ekonomije neke zemlje, odnosno pojedinih njenih ekonomskih ili industrijskih sektora. Za podsjeanje navedimo da se tehnološki progres definira kao komponenta totalnih faktora produktivnosti od koje zavisi pomjeranje granine proizvodne funkcije nagore (poveanje maksimalno moguih rezultata je mogue samo poveanjem kvaliteta i kvantiteta inputa ili
468 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj uvoenjem efikasnijih tehnologija), dok se efikasnost definira kao prilagoavanje postojeih proizvodnih struktura efikasnijem primjeru. U literaturi možemo nai brojne primjere istraživanja totalnih faktora produktivnosti, od kojih izdvajamo ovaj koji se odnosi na tekstilnu industriju. Slika 16.5. grafiki predstavlja razlike u produktivnosti (matematiko predstavljanje je znatno kompliciranije) izmeu tekstilne industrije SAD i tekstilnih industrija nekih drugih zemalja. Na slici pojedine vrijednosti predstavljaju: Krivulja Q: Output (dodana vrijednost) tekstilne industrije SAD kao eksponencijalna funkcija logaritma inputa; Krivulja Q*: Output (dodana vrijednost) tekstilne industrije neke druge zemlje kao eksponencijalna funkcija logaritma inputa K: Agregatna kapitalna dobra L: Rad (ukupan broj sati rada godišnje) Linija OA: Odnos kapitala i rada (K/L) u tekstilnoj industriji SAD Linija OB: Odnos kapitala i rada (K/L) u tekstilnoj industriji neke druge zemlje Duž L3-L1: Razlike u potrebama rada izmeu dvije zemlje Duž L2-L1: Razlike u faktorima proporcija izmeu dvije zemlje Duž L3-L2: Razlike u efikasnosti tekstilnih industrija dvije zemlje Duž L2/ L3: Relativna efikasnost tekstilne industrije druge zemlje u odnosu na SAD Taka 1: U njoj tekstilna industrija SAD upotrebljava L1 jedinica rada i K1 jedinica kapitala za proizvodnju Q jedinica outputa Taka 3: U njoj tekstilna industrija neke druge zemlje upotrebljava L3 jedinica rada i K3 jedinica kapitala za proizvodnju Q* jedinica outputa Taka 2: Hipotetiki iznos rada (L2) i kapitala (K2) koji su potrebni tekstilnoj industriji neke druge zemlje da sa potrebnim odnosom kapital/rad proizvede onu jedinicu outputa koja je potrebna za obezbjeenje nivoa efikasnosti tekstilne industrije SAD Adaptirano prema: ulahovi (2001).
Bivše socijalistike zemlje Istone Evrope, predvoene Sovjetskim Savezom, su eklatantan primjer za proizvodnju niskih outputa zbog neefikasnosti. Poreenje historije ekonomskog rasta visokorazvijenih tržišnih ekonomija i socijalistikih planskih ekonomija u 20. stoljeu (slika 16.6.) pokazuje da period pretežne dominacije poljoprivrede nije omoguavao vei rast GDP-a od 1.000 dolara per capita (USD iz 1985. godine) u obje grupe zemalja, dok je period pretežne dominacije kapitala tu granicu podigao do 5.000 USD per capita u socijalistikim planskim ekonomijama i do 10.000 USD per capita u razvijenim tržišnim ekonomijama. Kasniji doprinos rasta totalnih faktora produktivnosti rastu GDP-a po stanovniku je u razvijenim zemljama u suštini imao eksponencijalni efekat. Naprimjer, 1986. godine je GDP per capita u Japanu iznosio 16.000 dolara, a u Švicarskoj 22.000 dolara.32 Detaljnija analiza ekonomskog rasta razvijenih tržišnih ekonomija pokazuje da je sistemska državna podrška velikim ulaganjima u R&D iz 1960s omoguila velikim kompanijama (one su koristile 80%-90% svih fondova za R&D) da razviju i diseminiraju današnje bazine tehnologije (mikroelektronika, biotehnologija, novi materijali). Razvoj tih tehnologija je, kao što smo vidjeli, odluujue uticao na promjenu strukture proizvodnje i potražnje, razvoj i obuku humanih resursa, poboljšanje efikasnosti voenja i upravljanja firmama i ekonomijom kao cjelinom. Poveavanjem efikasnosti i efektivnosti velike kompanije su poele svoju specijalizaciju na pojedine nosee tehnologije.
32
Soan (1987).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
469
SLIKA 16.6. Kapitalizam vs socijalizam GDP/capita (000 $) 20
In o
vac ije
18 16 14 12 R&D
10
Razvijene tržišne ekonomije 8 6 4 Socijalistike ekonomije Godine
1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980
2 0
Izvor: Soan (1987).
Naredna, odluujua faza razvoja ekonomskih sistema tržišnih ekonomija je poela 1970s ekspanzijom razvoja srednjih i malih inovativnih preduzea i brzom difuzijom naunih rezultata u njihove proizvode i usluge. Osnovni uzroci brzog rasta malih preduzea su rezultat samozainteresiranih preduzetnika, izgradnje kompetencija i potpornih shema za ohrabrivanje mladog SMEs preduzetnikog sektora. Naprimjer, državnim sistemima podrške su male inovativne firme besplatno dobijale informacije o tehnološko-razvojnim, proizvodnim i tržišnim mogunostima svojih programa, informacije o efikasnom upravljanju finansijama, kadrovskim, organizacijskim i drugim pitanjima vezanim za uspješan management firmi i inovacija, a, osim toga, država je shemama povlastica i nepovratnim suulaganjima u procese i tržišnu podršku ohrabrivala i podsticala inovacijske napore SMEs. Procjenjuje se da su politike ohrabrivanja rasta malih i srednjih inovacijskih firmi omoguile rast zaposlenosti i obezbjedile visoku konkurentsku sposobnost kako malih i srednjih firmi, tako i cjelokupne ekonomije. Osnovna karakteristika promjena u tržišnim ekonomijama u 1980s je plansko pripremanje ”cjelokupnog naroda” na informacijski nain proizvodnje i organiziranja društva. Naprimjer, u Velikoj Britaniji je “Open University” na svojim opeobrazovnim i specijaliziranim tehnološkim kursevima i programima imao oko 1,5 miliona polaznika, dok je svjetsku izložbu u Tsukubi, Japan, posjetilo više desetina miliona ljudi, i to pretežno omladine. U svim razvijenim zemljama je znatno povean broj tehnoloških, informacijskih, programskih i drugih centara. U takvom okruženju tehnologija i masovnost inovacija više nisu bili samo privilegija države, odnosno velikih kompanija. Zahvaljujui masovnoj difuziji opeg tehnološkog znanja (kompjuterska pismenost, masovna primjena tehnoloških medija kao, naprimjer, teleteksta, video i internet
470 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj tehnologija, informacije su se distribuirale na veliki broj korisnika. Sve to je drastino povealo konkurentnost ekonomija razvijenih zemalja. Meutim, socijalistike ekonomije su u konkurenciji sa razvojno-naprednim svijetom poele da gube korak i da upadaju u duboku strukturnu razvojnu krizu, što je na kraju dovelo do ekonomskog i socijalnog kolapsa i definitivne propasti svih socijalistikih društvenih i ekonomskih sistema i država kao organiziranih formi tih sistema (dodatak 16c). Sovjetska ekonomija je bila relativno dobra sa aspekta akumulacije faktora proizvodnje. Stepen investicija u fiziki kapital je bio vei nego u SAD, a njena radna snaga je bila dobro obrazovana i obuena. U odnosu na tehnologiju SSSR je bio u specifinom položaju. Na podrujima povezanim sa nacionalnom odbranom SSSR je održavao tehnološki korak, ali je na podrujima koja nisu bila nacionalni prioritet, naprimjer, proizvodnja potrošakih roba, tehnologija jako zaostajala. Uzimajui u obzir sve te injenice, kao i sposobnost usvajanja i diseminacije tehnologija, teško se moglo povjerovati da je Sovjetski Savez tehnološki puno zaostajao iza bogatih zemalja. Meutim, sa aspekta proizvodnje outputa, SSSR je bio u katastrofalnom položaju. 1985. godine, kada je Gorbaov preuzeo vlast, sovjetski GDP per capita je iznosio jednu treinu GDP per capita SAD, a rast GDP per capita u 1990s je bio manji od 1% godišnje. Kako loše performanse SSSR-a nisu bile posljedica tehnološkog zaostanka ili faktora akumulacije, oigledno je da je njihovo porijeklo bilo u niskoj efikasnosti. Jedan od najveih uzroka neefikasnosti sovjetske ekonomije je bio sistem centralnog planiranja, uspostavljen 1928. godine Staljinovom Prvom petoljetkom. Tim sistemom su državni birokrati odreivali kako i gdje e se rad, kapital i sirovine alocirati, koja roba e se proizvoditi, koje firme e svojim inputima snabdijevati druge firme itd. Teorijski, centralna planska ekonomija je mogla da proizvodi efikasno, ili ak efikasnije, outpute u odnosu na tržišnu ekonomiju, ali je realnost bila potpuno drugaija. Naime, centralni planeri nisu mogli igrati onu ulogu koju u tržišnoj ekonomiji igraju cijene, kao, naprimjer, usmjeravanje produktivnih inputa prema firmama koje proizvode robu za kojom vlada vea potražnja ili ujednaavanje ponude i potražnje. Rezultat birokratskog centraliziranog planiranja je bio katastrofalan. Velike nestašice roba su se pojavile vrlo brzo, redovi za dostupnim robama su bili ogromni, a mnoge firme nisu bile u stanju da dou do potrebnih inputa. Državna i politika presija za proizvodnjom zadane koliina robe je tjerala firme da proizvode pogrešnu i nekvalitetnu robu. Naprimjer, rukovodstvo neke tvornice eksera je dobilo planski zadatak da godišnje proizvede odreenu težinu eksera. Da bi lakše ispunili zadani plan, rukovodsvo tvornice je odluilo da proizvodi jako duge eksere, za koje nije bilo potrošaa. Drugi izvor neefikasnosti je bio nedostatak povlastica za managere i radnike. Kako tvornice nisu imale vlasnike koji zahtijevaju maksimiziranje profita, manageri nisu bili zainteresirani da minimiziraju proizvodne troškove, uvode nove tehnologije i unapreuju produktivnost. Pošto je ponuda mnogih roba bila nedovoljna, preduzea nisu bila zainteresirana da održavaju i poboljšavaju kvalitet svojih outputa, jer su kupci kupovali sve ono što se je moglo proizvesti. Manageri nisu imali skoro nikakva prava na otpuštanje neproduktivnih radnika ili nagraivanje dobrih radnika, pa su odsustva sa posla i pijanstvo na radnim mjestima bila svakodnevna pojava. Ovo žalosno stanje dobro odslikava jedna popularna anegdota. Posjetilac neke tvornice pita managera „koliko ljudi radi ovdje?, a manager odgovara „oko polovine“. Raspad Sovjetskog Saveza i kraj komunizma ranih 1990s je centralno planiranje zamijenilo novim setom tržišnih institucija, što se nije pokazalo baš najuspješnijim. Uvedeno je slobodno tržište, ali u punoj mjeri
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
471
nisu postavljeni najosnovniji okviri za podržavanje funkcioniranja tržišne ekonomije kao što su vladavina zakona i jasno definirana vlasnika prava. Studija iz 1999. godine je pokazala da je u prosjeku ruska produktivnost iznosila samo 19% amerike produktivnosti.33 Ova niska produktivnost je oigledan dokaz da se uzroci razlika više nalaze u neefikasnosti, a manje u tehnološkom zaostajanju. Sljedei primjer je poreenje efikasnosti nekih industrijskih grana. Novija studija poznate konsultantske kue McKinsey je analizirala produktivnost nekoliko industrija u tri najvee svjetske industrijske ekonomije: SAD, Japanu i Njemakoj. Na osnovu sakupljenih detaljnih informacija o inputima kapitala i rada i o organizaciji proizvodnje, istraživai su za svaku industriju i svaku zemlju izraunali odnose njihovih produktivnosti. Tabela 16.8. pokazuje rezultate prerauna za etiri velike i znaajne industrije, kao i agregatne pokazatelje produktivnosti ukupnih industrija.34
TABELA 16.8. Produktivnost, izabrane industrije, rane 1990s Industrijski sektor Automobili elik Prerada hrane Telekomunikacije Agregatna produktivnost
SAD 100 100 100 100 100
Japan 127 110 42 51 67
Njemaka 84 100 84 42 89
Izvor: Baily and Solow (2001).
Iz gornje tabele se lako uoava da je japanska industrija elika i japanska automobilska industrija produktivnija od istih industrija u SAD i Njemakoj, ali i da je japanska industrija prerade hrane upola produktivnija nego iste industrije u ostalim zemljama. Produktivnost tri od etiri njemake industrije je vrlo blizu produktivnosti odgovarajuih industrija u SAD, ali je znatno niža u telekomunikacijama. Razlike u ageregatnoj produktivnosti ukupnih industrijskih sektora su mnogo vee nego u agregatnoj produktivnosti posmatranih industrija. Uzroci ovih velikih razlika ne leže u razlikama u tehnologiji, jer se sve tri zemlje nalaze na svjetskom tehnološkom vrhu, a, osim toga, je meusobna razmjena ideja i tehnologije laka. To znai da „ako pokušavamo da objasnimo doprinos ovih razlika u produktivnosti razlikama u tehnologiji, teško je shvatiti da japanski businessman može biti uspješan u uenju i razvoju tehnologija izrade automobilskih dijelova i neuspješan u uenju i razvoju tehnologija zamrzavanja riba.“35 Oito je da se razlike u produktivnosti izmeu zemalja moraju objasniti neim drugim, jer i u okviru jedne iste multinacionalne kompanije postoje velike razlike u produktivnosti u pogonima pojedinih zemalja. Naprimjer, Ford Europe je propustio da pravovremeno usvoji japanske just-in-time i kanban proizvodne i business tehnike, ak i onda kada su te tehnike uspješno usvojene u Fordovoj centralnoj proizvodnji u SAD. U nekim primjerima je produktivnost niža u zemlji koja ima bolju tehnologiju nego u zemljama rivalima. Naprimjer, produktivnost njemake industrije piva je niža nego produktivnost industrija piva u konkurentnim zemljama, iako je najnaprednija tehnologija za proizvodnju piva prvo razvijena i implementirana u Njemakoj, nakon ega se poela intenzivnije izvoziti u zemlje konkurente.
33 34 35
McKinsey Global Institute (1999). Baily and Solow (2001). DeLong(1997).
472 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Mnogo bolja objašnjenja razlika u produktivnosti pružaju analize razlika u organizaciji proizvodnje u pojedinim zemljama ili kompanijama. Naprimjer, japanski proizvoai automobila vrlo tijesno sarauju sa svojim isporuiocima dijelova u pravcu usmeravanja poslovnih procedura i poveavanja produktivnosti. Suprotno, i u Njemakoj i u SAD su relacije izmeu proizvoaa automobila i njihovih dobavljaa manjeviše antagonistike. Dobavljai stalno strahuju da e, ako unaprijede svoju produktivnost, njihovi kupci jednostrano zahtijevati niže nabavne ciljene, što e reducirati povlastice za postizanje vee efikasnosti. Što se tie japanske industrije prerade hrane, koja upošljava više radnika nego automobilska industrija i industrija elika zajedno, niža produktivnost ovog sektora je rezultat „vizantijske mreže regulacija i carina koja obuhvata i poljoprivredu i distribuciju."
Vrste neefikasnosti Gornji primjeri, kao i bezbroj drugih primjera koji se mogu sresti u literaturi, pokazuju da u najveem broju svjetskih ekonomija vlada prilino velika neefikasnost. Generalno, sve te neefikasnosti se mogu kategorizirati na nekoliko razliitih oblika. U nekim primjerima resursi, naprimjer, rad i kapital, se upotrebljavaju za izradu stvari koje nemaju ekonomsku vrijednost, dok u drugim primjerima resursi ostaju neiskorišteni. Resursi koji se koriste za proizvodnji mogu biti usmjereni u pogrešne i neefikasne dijelove ekonomije ili u firme koje ih ne znaju dobro iskoristiti. Pored toga, razliite politike i druge sile mogu sprijeiti upotrebu raspoloživih tehnologija koje mogu da proizvode veu koliinu outputa u odnosu na raspoložive inpute faktora proizvodnje.
Neproduktivne aktivnosti Jedan od estih oblika neefikasnosti nastaje kada se resursi „skidaju“ sa produktivnijih i premještaju na neproduktivne aktivnosti, tj. kada se koriste za proizvodnju roba i usluga koje nemaju ekonomsku vrijednost. Gledano sa aspekta interesa itavog društva ovo znai da e se za proizvodnju koristiti manje resursa, da e se proizvoditi manje roba i da e manje roba biti raspoloživo za potrošnju. Dakle, sa aspekta cjelovitosti društva, neproduktivne aktivnosti rasipaju resurse. Meutim, posmatrano sa aspekta pojedinca koji uestvuje u rasipanju resursa, neproduktivne aktivnosti mu mogu donijeti mnoge line beneficije, jer e moi zaraditi mnogo više novca nego što e zaradili u produktivnim aktivnostima. Neproduktivne aktivnosti su, ustvari, neka vrsta redistribucije resursa, odnosno oduzimanje potencijalno moguih outputa od drugih ljudi. Mnoge neproduktivne aktivnosti, kao što su, naprimjer, krae, krijumarenje, reketiranje i sl. su ilegalne. Sve takve aktivnosti iziskuju dalju neproduktivnu potrošnju (naprimjer, najam uvara za zaštitu od kraa ili instaliranje alarmnih ureaja). U mnogim zemljama su troškovi odbrane od ilegalnih djelatnosti vrlo visoki. Naprimjer, 1992. godine su standardni troškovi „zaštite“ ruskih trgovaca iznosili 20% vrijednosti prodaje.36 U nekim zemljama, posebno siromašnim, neproduktivne aktivnosti obuhvataju kidnapiranje ljudi, banditizam, pa ak i graanske ratove, u kojim su ciljevi usmjereni na kontrolu resursa ili prava na eksploataciju prirodnih resursa. Naprimjer, Angola, koja posjeduje bogata nalazišta nafte, dijamanata i drugih minerala, je ogrezla u siromaštvu samo zbog 25. godišnjeg graanskog rata. Neproduktivne aktivnosti koje se odnose na korištenje zakona ili institucija vlasti u cilju obezbjeenja privatnih beneficija se u ekonomiji tretiraju kao „traženje“ rente. Ovo traženje rente se uobiajeno 36
Aslund and Dmitriev (1999).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
473
pojavljuje u sluajevima kada se državnim politikama stvaraju vještake ili „izfabricirane“ rente, koje djeluju na slian nain kao što djeluju licence ili zaštieni monopoli. Jedan od naješih naina traženja renti je uvoenje kvota koje ograniavaju uvoz nekih roba, što je est sluaj u siromašnim državama. Pošto su domae cijene ovih roba mnogo vee nego svjetske cijene, to firme koje su dobile uvozne dozvole mogu napraviti velike profite. Manageri uvoznih preduzea troše dosta vremena i resursa na obezbjeenje ovih beneficija. Oni esto putuju u prestonice da vrše „pritisak“ na državne inovnike kako bi riješili njihove zahtijeve, zapošljavaju lanove porodica ili roake inovnika koji dijele uvozne dozvole, unajmljuju ih da rade na visokoplaenim poslovima nakon što napuste državnu službu, ili, naješe i najjednostavnije, koriste razne metode podmiivanja. Ogromna veliina prestonica mnogih zemalja u razvoju je djelomino i rezultat lociranja sjedišta firmi koje nastoje da maksimiziraju svoje šanse za zahvatanje renti koje su svojim propisima i odlukama generirale centralne vlasti.37 Drugi oblik rasipanja resursa se pojavljuje u sluajevima kada se najbolji i najpametniji radnici zapošljavaju u državnoj upravi, namjesto da svoje sposobnosti dokazuju u produktivnijim sektorima.
Neuposleni resursi Sljedei oblik neefikasnosti vue porijeklo iz nepotpunog korištenja rada ili kapitala. Neuposlenost resursa se može pojaviti u nekoliko oblika. Neefikasnost se pojavljuje u sluajevima kada zaposleni radnici nemaju narudžbi ili u sluajevima kada vlada podzaposlenost, tj. kada radnici imaju posao samo za jedan dio svog radnog vremena. Na slian nain kao rad može biti neuposlen i podzaposlen i kapital (tvornica leži neiskorištena ili tvornica radi umanjenim kapacitetom). Nezaposlenost radnika i kapitala je esto posljedica makroekonomske nestabilnosti. Naprimjer, predsjednik SAD Franklin Roosevelt je opisao „veliku depresiju“ kao period „nezaposlenosti ljudi i kapitala“. I, zaista, Velika depresija je bila period ogromne neefikasnosti cjelokupne ekonomije SAD. U periodu od 1929. do 1933. godine se GDP smanjio za 30%, a da se nije smanjila raspoloživost tehnologije ili nekog drugog faktora proizvodnje. Naime, 1933. godine je efikasnost ekonomije SAD iznosila 70% nivoa efikasnosti iz 1929. godine. Periodi ekonomske depresije u razvijenim zemljama su poslije Drugog svjetskog rata bili i plii i kratkotrajniji, dok je u mnogim zemljama u razvoju hronina makroekonomska nestabilnost imala znaajan doprinos u proizvodnji nižih nivoa outputa. Podzaposlenost može nastati i iz institucionalnih aranžmana koji ohrabruju prekomjerno zapošljavanje radnika. To je notorna injenica kod svih državnih preduzea ili itave državne administracije. Naprimjer, Air Afrique, koji je likvidiran 2002. godine, i koji je bio vlasništvo konzorcija 11 afrikih vlada, je 2001. godine zapošljavao 4.200 radnika na samo 8 aviona, tj. imao je 500 zaposlenih po jednom avionu. Za uporeenje, britanski EasyJet, najefikasnija evropska kompanija, je u istoj godini imala 66 zaposlenih po jednom avionu.38 Ali, ovaj problem nije karakteristian samo za zemlje u razvoju. Naprimjer, sredinom 20. stoljea su amerike i kanadske željeznice zamjenjivale parne lokomotive na ugalj dizel i elektrinim lokomotivama. Promjena tipa lokomotiva je eliminirala potrebu za ložaima uglja, ali je vladinim propisima i ugovorima sa sindikatima „nastavljen“ rad ložaa uglja i na dizel lokomotivama.
37 38
Ades and Glaeser (1995). "A New Air Afrique?", The Economist, August 25, 2001.
474 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pogrešna meusektorska alokacija faktora Navedene vrste neefikasnosti su bile proizvod nedovoljnog korištenja raspoloživih resursa za obavljanje proizvodnih aktivnosti. Drugi oblici neefikasnosti se pojavljuju u primjerima kada se resursi koriste za proizvodnju pogrešnih stvari. U ovim sluajevima su neefikasnosti mnogo manje upadljivije nego u sluajevima kada se resursi uope ne koriste. Posmatrano sa aspekta ekonomskog rasta, prilino upadljiv oblik ove vrste neefikasnosti je pogrešna meusektorska alokacija resursa, tj. usmjeravanje resursa u pogrešne ekonomske sektore. U drugim sluajevima namjesto sektora se pojavljuju i razlilite regije neke zemlje ili u multilateralnim odlukama i razliite zemlje. U mnogim siromašnim zemljama urbani sektori posjeduju naprednije naine proizvodnje i organizacije nego ruralni sektori, u kojima su proizvodne tehnologije veinom primitivne. Problem optimalne alokacije resursa je jasno vidljiv iz slike 16.7. U efikasnim tržišnim ekonomijama se optimalna alokacija resursa izmeu sektora obavlja automatski zbog djelovanja dvije suprostavljene tržišne sile. Prvo, rad mora naplatiti svoju marginalnu proizvodnju preko plaa. Drugo, ako je marginalna proizvodnja (plaa) za istu jedinicu rada u razliitim sektorima ekonomije razliita, onda e rad imati jak podsticaj da se kree iz sektora koji imaju niži marginalni proizvod u sektore koji imaju više marginalne proizvode. Ovaj pomak rada e smanjiti plae u sektoru koji ima viši marginalni proizvod i poveati plae u sektoru sa manjim marginalnim proizvodom. Kretanje rada izmeu dva sektora e se nastaviti sve dok se dva marginalna proizvoda meusobno ne izjednae i dok se koliina outputa ne maksimizira.
Marginalni proizvod rada u sektoru 1
Rad alociran u sektoru 1
Marginalni proizvod rada u sektoru 2
Rad alociran u sektoru 2
Jedinica outputa
Jedinica outputa
SLIKA 16.7. Efikasna i neefikasna lokacija resursa izmeu sektora
Marginalni proizvod rada u sektoru 1
Marginalni proizvod rada u sektoru 2
Gubitak outputa zbog pogrešne alokacije
Rad alociran u sektoru 1
Rad alociran u sektoru 2
Izvor: Weil (2005)
Ako se optimum ne može postii, to znai da faktori nisu alocirani u skladu sa njihovim marginalnim proizvodima. Za to postoje dva razloga - ili se faktori ne mogu kretati izmeu sektora u skladu sa razlikama u plaama ili plae ne reflektiraju njihove marginalne proizvode. Ako barijere za mobilnost izmeu sektora zaista postoje, onda jaz u plaama može potrajati duže. Što vee su te barijere, to je jaz izmeu marginalnih proizvoda vei, a time su vee i razlike u efikasnosti. Geografska izolacija nekog podruja ili neke zemlje je jedna od vrsta meusektorskih barijera. Pošto
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
475
kretanje rada iz jednog dijela zemlje u druge dijelove zemlje podrazumijeva ekonomske i socijalne troškove, ovaj interregionalni jaz u plaama može dugo potrajati. Opadanje troškova komunikacija, transporta i socijalnih usluga olakšava kretanje radnika, što može poboljšati opu efikasnost. Ako rad ne može da plati svoj marginalni proizvod, onda se meusektorske razlike u marginalnim proizvodima ne mogu automatski transferirati kroz razlike u plaama, pa rad nema podsticaj za kretanje izmeu sektora. Vrlo raširen primjer ovog fenomena je previsoka alokacija rada na porodinim farmama u zemljama u razvoju. Tamo lanovi porodice, koji zajedno rade na svojoj farmi, formalno ne primaju plae, a output se dijeli na sve lanove porodice podjednako. Ekonomski gledano, radnici su manje plaeni za svoj prosjean proizvod nego za svoj marginalni proizvod. Pošto je proizvodnja na farmama, kod kojih je koliina zemlje fiksna, karakteristina po opadanju marginalnog proizvoda rada, plae radnika su vee nego što iznosi marginalni proizvod rada. Suprotno, farmer koji se zaposli u industriji prima plau koja je jednaka njenom marginalnom proizvodu. Sektorska realokacija rada i resursa iz poljoprivrede u industriju je bila jedna od glavnih komponenti rasta Tajvana i Južne Koreje. Naprimjer, u periodu od 1966. do 1991. godine je u Tajvanu output po radniku rastao po stopi od 5,4% godišnje, dok je pomak od poljoprivrede iznosio 0,6% poena godišnje stope rasta. U Južnoj Koreji je izmeu 1960. i 1990. godine udio radne snage u poljoprivredi pao sa 61% na 18%. Slina transformacija u SAD se odvijala u mnogo dužem vremenskom periodu. Naprimjer, 1880. godine je 50% radne snage radilo u poljoprivredi, u kojoj je prosjena plaa iznosila samo 20% prosjene plae u industriji. Sto godina kasnije, 1980. godine, je udio stanovništva zaposlenog u poljoprivredi smanjen na samo 3%, dok su plae u poljoprivredi porasle na nivo od 69% plaa industrijskog radnika.39 Visoka geografska mobilnost ljudi je jedno od objašnjenja visoke efikasnosti ekonomije SAD. Amerikanci se u potrazi za ekonomskim boljitkom esto sele sa jedne lokacije na drugu, a veliina zemlje i jedan jezik znatno olakšavaju ove realokacije ljudi. Meutim, geografska mobilnost ljudi u Evropi je tradicionalno mala, djelimino i zbog toga što Evropljani imaju mnogo dublje kulturne i socijalne korijene u mjestima svog roenja nego što ih ima veina Amerikanaca. Naprimjer, 1980s i 1990s je 3% Amerikanaca promijenilo prebivalište (iz jedne savezne u drugu saveznu državu), dok je stepen realokacije Italijana izmeu italijanskih pokrajina u istom periodu iznosio samo 1%.40 Najdramatiniji i najaktuelniji primjer ogromne realokacije rada je Kina, u kojoj se realokacija rada vrši u dva pravca - iz poljoprivrede u industriju i iz siromašne unutrašnjosti na prosperitetnije priobalske regije. Naprimjer, u periodu od 1980. do 2000. godine je udio radnika u poljoprivredi pao sa 69% na 50%, a predvia se da e u sljedeih 10 godina još 70 miliona kineskih radnika napustiti agrarni sektor. U priobalskim kineskim provincijama su prosjeni prihodi per capita tri puta vei nego prosjeni prihodi per capita u unutrašnjosti zemlje. Pored toga, pretpostavlja se da broj ljudi koji su ilegalno migrirali na prosperitetna priobalska podruja iznosi ak nekoliko desetina miliona. Iako ova brza i masovna realokacija rada doprinosi brzom rastu kineske ekonomije, ovaj nagli pomak stanovništva prouzrokuje enormne napetosti u politikoj i socijalnoj strukturi zemlje.41
39 40 41
Young (1995); Caselli and Coleman (2001); Gollin, Parente, and Rogerson (2001). Bertola (1999). OECD (2002).
476 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pogrešna alokacija izmeu firmi I ovaj faktor znatno utie na neefikasnost. Postoje brojni razlozi zbog ega se firme meusobno razlikuju u nivoima produktivnosti: neke firme imaju inferiorniju tehnologiju, neke imaju slabu organizaciju, a neke slabiji management. U ekonomiji koja dobro funkcionira resursi se kreu od neproduktivnijih firmi ka produktivnim firmama, ime se podiže nivo produktivnosti ukupne ekonomije zemlje. Ako postoji konkurencija izmeu firmi, neka visokoproduktivna firma e ostvarivati profit i sa cijenama koje bi niskoproduktivne firme odvele u gubitke, što bi ih natjeralo na povlaenje iz businessa. Tim procesima ustvari poinje apsorbiranje kapitala i rada neproduktivnih firmi u produktivnije firme. Meutim, u praksi se dešavaju razliite situacije. Naprimjer, ako se neproduktivne i produktivne firme dogovore da, namjesto meusobne konkurencije održavaju visoke cijene na tržištu, niskoproduktivne firme e i dalje biti u businessu i „zarobljavati“ faktore proizvodnje. Takoer, mnoge niskoproduktivne firme e ostati u businessu ukoliko im država generira niz povlastica u obliku subvencija, favoriziranih nabavki, trgovinske zaštite ili na neki drugi nain. Naprimjer, u Rusiji se mali prodavci hrane beneficiraju reduciranim porezima na promet – u njihovim neefikasnim prodavnicama kupci plaaju samo 1% poreza, dok su porezi u mnogo efikasnijim supermarketima znatno viši i iznose 8%.42 Pogrešna realokacija resursa izmeu firmi je dosta est i masovan sluaj u netržišnim ekonomijama i izmeu firmi iji je vlasnik država. Kod njih plae radnika nisu tijesno povezane sa koliinom proizvedenog outputa, a radnici ili drugi resursi mogu biti realocirani izmeu industrija u odnosu na politiku mo (ili pripadnost) njihovih managera, umjesto u industrije u kojima e angažirani resursi biti najproduktivniji. Monopolska mo je još jedan razlog za pogrešnu alokaciju rada. Monopolske firme nastoje da ogranie proizvodnju outputa kako bi zadržale visoke cijene, pa zato ne žele zapošljavati nove radnike, ak i u sluajevima kada je marginalni proizvod rada vei nego što iznose plae. Zbog toga je marginalni proizvod rada vei u monopoliziranim industrijama nego u industrijama koje su izpostavljene dejstvu konkurencije. Monopolistike firme, za razliku od državnih firmi koje po pravilu zapošljavaju previše rada, nastoje da zaposle što manje rada.
Blokiranje tehnologije Ova vrsta neefikasnosti se ne odnosi na blokiranje tehnološkog transfera izmeu zemalja (patentna zaštita, nedostatak tacitnog znanja), nego na blokiranje tehnološkog napretka ili tehnoloških transfera unutra neke zemlje, tj. na primjere kada se upotreba neke tehnologije namjerno blokira, iako ne postoje barijere patentne zaštite ili nedostatka tacitnog znanja. Ovaj oblik blokiranja tehnologije je, ustvari, više neki oblik neefikasnosti nego neki oblik tehnološkog nazadovanja. Nekoliko primjera iz dosadašnje ekonomske historije nam može objasniti suštinu tehnološke blokade. Rimski pisac Plinije stariji podario nam je priu o lažnom tehnološkom blokiranju. U vrijeme vladavine cara Tiberija (14. do 37. godine n.e.), je neki majstor pronašao novi tip nesalomljivog stakla i pokazao ga caru. Car, impresioniran ljepotom i praktinošu potpuno nove vrste stakla, je upitao majstora da li neko drugi posjeduje tajnu izrade tog stakla. Kad je dobio odrian odgovor, car je istog momenta majstoru odrubio glavu, a njegovu radionicu za izradu stakla do temelja razorio. Naime, car se uplašio da e nova vrsta
42
Lewis (1999).
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
477
nesalomljivog stakla reducirati carske zalihe zlata, koje su pretežno poticale iz carskih monopola i poreza na proizvodnju i ugradnju obinog stakla. Gutembergova štamparska presa iz 1453. godine je ugrozila opstanak profesije prepisivaa knjiga. Biblija oštampana na Gutembergovoj presi je bila pet puta jeftinija od runo prepisivanih biblija. Da bi odbranili svoj posao, prepisivai biblija su lansirali prie da samo crni avo može u tako kratkom vremenu proizvesti toliko kopija biblija kao što ih može da proizvede štamparska presa. Ceh prepisivaa knjiga, koji je djelovao pod okriljem crkve, je bio „zaslužan“ što je presa za štampanje u Pariz došla sa 20 godina zakašnjenja. Iz istih razloga su širenje presa za štampanje usporavali i islamski kaligrafi i indijska brahmanska kasta.43 Najpoznatiji dogaaj blokiranja širenja tehnologije su Luditi, koji su postali sinonim za otpor prema tehnološkim promjenama. Luditi su, naime, bili visokoobueni majstori u engleskoj tekstilnoj industriji, iji je opstanak uvoenjem mehanizacije u tekstilnu proizvodnju doveden u pitanje. Naprimjer, jedan stroj za završnu obradu finih vunenih tkanina, izumljen 1793. godine, je omoguavao jednom ovjeku i dvojici djeaka da obave završnu obradu tkanina za samo 12 sati rada, namjesto ranijih 88-100 sati rada. 1811. godine je u nekoj tvornici tekstila, kada je njen vlasnik uveo novu tehnologiju, podignuta velika pobuna Ludita, koji su uništili 800 novih strojeva za tkanje i predenje. Ali, kada je 1812. godine britanski parlament usvojio zakon koji je uništavanje strojeva kažnjavao smru, britanska vlada je poslala 12.000 vojnika, koji su objesili 17 Ludita i krvavo ugušili njihovu pobunu. Savremeni primjer blokade tehnologije je nastojanje Microsofta da sprijei razvoj novih kompjuterskih tehnologija (Java programski jezik i Netscape browser), koje su poele ugrožavati monopol Windows operativnih sistema. Prema pravnom mišljenju Ministarstva za pravdu SAD, Microsoft je opstruirao distribuciju tuih inovativnih proizvoda stimulirajui internet providere da ne distribuiraju Netscape browsere, prijetio proizvoaima PC-a i razvojnicima aplikacijskog software-a da e im, ukoliko usvoje ili primjene nove tehnologije, onemoguiti pristup svojim operativnim sistemima. Microsoft je upotrijebio blokadu tehnologije i uvoenjem vlastitih verzija tih tehnologija, nekomapatibilnih sa tehnologijama rivala.44 Iz brojnih primjera tehnoloških blokada se mogu izvui neki opi zakljuci. Prvo, naješi razlog za blokadu leži u injenici da nove tehnologije, iako beneficiraju društvo kao cjelinu, postojee tehnologije i profesije koje se baziraju na tim tehnologijama ine neupotrebljivim. Veliki ekonomista Joseph Schumpeter je izrazom kreativna destrukcija opisao dubinu ekonomskih i socijalnih promjena koje nastaju zbog masovnog uvoenja novih tehnologija. Stoga ne iznenauje što ljudi, ija e budunost novom tehnologijom postala ugrožena, smatraju da je blokiranje tehnologije za njih najbolje rješenje. Posmatrano sa tog aspekta, Luditi nisu bili baš toliko iracionalni u suprostavljanju novoj tehnologiji. Drugo, iako suprostavljanje novim tehnologijama naješe potie od radnika, ipak je ovaj fenomen znatno opsežniji. Iz Microsoft primjera smo vidjeli da su ak i firme iz naprednih high-tech sektora sklone blokiranju tehnologije. Tree, blokada tehnologije nije vjena kategorija, jer njen uspjeh zavisi od relativne snage ljudi koji su ugroženi novim tehnologijama i ljudi koji iz novih tehnologija ostvaruju benefite. Naprimjer, politika snaga vlasnika tekstilne tvornice je bila mnogo jaa nego politika snaga Ludita, dok je u primjeru nesalomljivog stakla gubitniko lice bio sam car. etvrto, iako su mnogi primjeri neefikasnosti par 43 44
Mokyr (1990); Stern (1937); Brooks (2003). Bresnahan (2002).
478 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj excelance problem zemalja u razvoju, ipak su bogate zemlje sklonije blokadama tehnologije nego siromašne zemlje. Razlog je vrlo prost – za blokiranje nove tehnologije je potrebno savezništvo snažne i dobrofunkcionirajue države, koje je mnogo eše u bogatim nego siromašnim državama. Iz navedenih primjera smo mogli vidjeli da je efikasnost jako složen problem i da još uvijek ne postoji neka kompleksna ekonomska teorija kojom se mogu objasniti uzroci efikasnosti, odnosno objasniti problemi neefikasnosti. Efikasnost neke ekonomije zavisi od mnogih faktora kao što su njena institucionalna struktura koja nagrauje ili kažnjava aktivnosti traženja rente ili blokiranje tehnologije. Državne politike i njihov kvalitet, nejednaka distribucija prihoda, kultura i nain izgradnje socijalnih veza, njena otvorenost prema vanjskom okruženju su podruja koja su veoma važna za efikasnost ekonomije jedne države.
REFERENCE Abramovitz, Moses. 1986. "Catching Up, Forging Ahead, and Falling Behind." Journal of Economic History 46 (June): 385-406. Ades, Alberto, and E. Glaeser. 1995. "Trade and Circuses: Explaining Urban Giants", Quarterly Journal of Economics 110(1): 195-258. Ahluwalia, I.J. 1991. Productivity and Growth in Indian Manufacturing, Delhi: Oxford University Press. Aslund, Anders, and Mikhail Dmitriev. 1999. "Economic Reform Versus Rent Seeking." In Russia After Communism, edited by Anders Aslund, and Martha Brill Olcott. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace. Atack, J. and P. Passel). 1994. A New Economic View of American History, W. W. Norton & Company, New York. Baily, Martin Neil, and Robert Solow. 2001. "International Productivity Comparisons Built from the Firm Level," Journal of Economic Perspectives 15 (Summer): 151-172. Barro, Robert. J., and Jong-Wha Lee. 2000. International Data on Educational Attainment: Updates and Implications. CID Working Paper, No. 42. Cambridge, Massachusetts: Harvard University. Bean, G.C. and J. Symons. 1989. "Ten years of Mrs. T.", NBER Macroeconomics Annual, Cambridge, Mass. Beason, R. and D. E. Weinstein (1996), "Growth, economies of scale, and targeting in Japan, 19551990“, Review of Economics and Statistics, Vol. 80, pp. 286-95. Bell, M. and K. Pavitt. 1993. "Technological accumulation and industrial growth: Contrasts
between developed and developing countries ", Industrial and Corporate Change, Vol. 2, pp. 157210. Benhabib, J., and M.M. Spiegel. 1994. "The role of human capital in economic development: Evidence from aggregate cross-country data", Journal of Monetary Economics, Vol. 34, pp. 143-73. Benson, G.C. 1978. Political Corruption in America, Teakfield, Farnborough Bernanke, Ben S., and Refet S. Gürkaynak. 2001. "Is Growth Exogenous? Taking Mankiw, Romer, and Weil Seriously." In NBER MacroeconomicsAnnual 16, edited by Bernanke and Rogoff. Cambridge, MA: MIT Press. Bertola, Giuseppe. 1999. "Labor Markets in the European Union." Mimeo, European University Institute (September). Bresnahan, Timothy E. 2002. "The Microsoft Case: Competition, Innovation, and Monopoly." Manuscript. Brooks, Daniel J. 2003. The Culture of World Civilizations. http://www.aquinas.edu/homepages/brookdan/CWCt ext/. Caselli, Francesco, and Wilbur J. Coleman II. 2001. "The U.S. Structural Transformation and Regional Convergence: A Reinterpretation." Journal of Political Economy 109 (June): 584-616. Coe, David T., Elhanan Helpman, and Alexander W. Hoffmaister. 1997. "North South R&D Spillovers." Economic Journal 107 (January):134-149
Glava 16: Produktivnost i efikasnost Crafts, Nicholas F.R. 1996. " The First Industrial Revolution: A Guided Tour for Growth Economists." American Economic Review 86 (May): 197-201 ulahovi, Besim. 2001. Tehnološki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dardis R., Kim Young-Suk, Verma S.: 1991. ”Laborproductivity Differences in The Textile Industry”, Journal of The Textile Institute, Manchester,82, No2, pp. 261-272 DeLong, J. Bradford. 1997. "Cross-Country Variations in National Economic Growth Rates: The Role of Technology.'“ In Technology and Growth, edited by Jeffrey Fuhrer and Jane Sneddon Little. Boston: Federal Reserve Bank of Boston. Denison, E.F. 1967. Why Growth Rates Differ: Postwar Experience in Nine Western Countries, Washington, DC: Brookings Institution. Easterly, William, Ross Levine, and Lant Pritchett. 2000. "Stylized Facts and the Growth Models Who Love Them." Development Research Group, World Bank, Washington, D.C. : World Bank. Gollin, Douglas. 2002. "Getting Income Shares Right." Journal of Political Economy 110 (April): 458- 474. Gollin, Douglas, Stephen L. Parente, and Richard Rogerson. 2001. "Structural Transformation and Cross-Country Income Differences." Mimeo (December). Hall, Robert, and Charles Jones. 1999. "Why Do Some Countries Produce So Much More Output per Worker than Others? " Quarterly Journal of Economics 114 (February): 83-116. Hamilton, S., Mohammad, et al. 1988. "Applied general equilibrium analysis and perspective on growth performance", Journal of Policy Modelling, Vol. 10, No. 2, pp. 281-97. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hu, Z. and M. Khan (1997), "Why is China growing so fast?", IMFStaff Papers, Vol. 44, No. 1, Washington DC. Kebri I., Simoni M. 1986. Analiza totalnih faktora ope produktivnosti u tekstilnoj industriji, Ljubljana: Inštitut za ekonomska raziskovanja.
479
Klenow, Peter, and Andres Rodriguez-Clare. 1997. "The Neoclassical Revival in Growth Economics: Has It Gone Too Far? " NBER Macro Annual, pp. 73-103. Krugman, Paul. 1994. " The Myth of Asia's Miracle?“, Foreign Affairs 73 (November/December): 62-78. Lee J.W. 1995. "Government interventions and productivity growth in Korean manufacturing industries", NBER Working Paper, No. 5060, Cambridge, Mass. Lewis, William W. 1999. " Russia's Survival of the Weakest."Asian Wall Street Journal, November 5. Libecap, G.D. 1978. "Economic variables and the development of the law: The case of Western mineral rights", Journal of Economic History, Vol. 38, No. 2, pp. 338-62. Maddison, Angus. 1996. "Macroeconomic accounts for European countries", in B. van Ark and N. Crafts, Quantitative Aspects of Postwar European Economic Growth, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 27-83. McDermott, Darren. 1996. "Singapore Swing: Krugman Was Right." Wall Street Journal, October 23. McKinsey Global Institute. 1999. "Unlocking Economic Growth in Russia." Moscow: McKinsey Global Institute (October). Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Newbery D., and M.G. Pollitt. 1996. "The restructuring and privatisation of the CEGB: Was it worth it?", University of Cambridge DAE Working Paper, No. 9607, Cambridge. Organization for Economic Co-operation and Development. 2002. China in the World Economy: Domestic Policy Challenges. Paris: OECD. Pack H. 1987. Productivity, Technology and Industrial Development - a Case Stydy in Textiles, Oxford: Oxford University Press. Pritchett, Lant. 2000. "The Tyranny of Concepts: CUDIE (Cumulated Depreciated Investment Effort) Is Not Capital." Journal of Economic Growth 5 (December): 361-384. Rodrik, Dani. 1997. "TFPG controversies, institutions and economic performance in East Asia", CEPR Discussion Paper, No. 1587, London.
480 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Rosi, Ilija. 2002. Rast, strukturne promene i funkcionisanje privrede: nacionalna makroekonomija. Kragujevac: Ekonomski fakultet Rossi, N., A. Sorgato, et al. 1992. "Italian historical statistics, 1890-1990", University of Venice, Department of Economics, No. 92-18, Venice. Soan, Lojze. 1987. „Ciljevi društveno-ekonomskog razvoja Jugoslavije do poetka 21. veka i njihova veza sa tehnološkim razvojem“, Strategija razvoja Jugoslavije do poetka 21. veka, prva knjiga, str. 7276. Beograd: Privredna komora Jugoslavije. Sokoloff, K. 1988. "Inventive activity in early industrial America: Evidence from patent records, 1790-1846", Journal of Economic History, Vol. 48, No. 4, pp. 81350. Stern, Bernhard. 1937. "Resistance to the Adoption of Technological Innovations:' In Technological Trends and National Policy, edited by National Resources
Committee. Washington, DC: U.S. Government Printing Office. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, New York: Oxford University Press. ____________ 2006. Where is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century. Washington D.C: World Bank World Bank Institute. 2007. Building Knowledge Economies: Advanced strategies for development. Washington D.C: World Bank. Young, Alwyn. 1995. "The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistical Realities of the East Asian Growth Experience." Quarterly Journal of Economics 110 (August): 641-680.
WEB STRANICE 1. http://www.worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai svi izvještaji o stanju svjetskog razvoja i njihovi bazini papiri (World Development Report). 2. http://www.oecd.org/ Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj gdje se mogu nai studije i podaci o ekonomskom rastu, efikasnosti i produktivnosti. 3. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije UN za industrijski razvoj sa brojnim analizama efikasnosti industrija i zemalja
481
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
U zadnja dva stoljea je na itavoj planeti napravljen ogroman skok u rastu blagostanja (slika 17.1.). U odnosu na 1800. godinu je realni GDP per capita u razvijenim zemljama povean za etiri puta, a u nekim brzorastuim azijskim zemljama ak i više. ak je i najsiromašniji kontinent na svijetu, Afrika, poveala GDP po stanovniku za 70%. Krajnji rezultat je poveanje opih mjerila humanog blagostanja. Tako je, naprimjer, indeks humanog razvoja (Human Development Indicator – HDI) dostigao vei nivo od novoa GDP-a per capita.1
SLIKA 17.1. Trendovi GNP per capita, 1900-2000, glavne regije 25.000 Industrijalizirane zemlje Zapada
Realni GNP per capita, USD
Zapadna Evropa 20.000 Istona Evropa 15.000
Svijet
Istona Azija
10.000
5.000 Azija Afrika 0 1800
1820
1840
1860
1880
1900
1920
1940
1960
1980
2000
Izvor: OECD (2001)
Iz prethodnih glava smo vidjeli da je glavni faktor za poveanje materijalnog blagostanja bio tehnološki progres. On je zemljama, koje su posjedovale tehnološka znanja, omoguio veu efikasnost u proizvodnji. Tehnološka unapreenja su se odvijala u vidu dugoronih valova rojenja slinih i zavisnih tehnologija, koji su stvarali specifine sektore ekonomskih aktivnosti, od kojih je svaki imao svoje prostorne, tržišne i industrijske dimenzije. Integracija nacionalnih ekonomija je podsticala rast materijalnog blagostanja. Širenje tržišta je omoguilo veu specijalizaciju u proizvodnji i korištenje ekonomije obima. Rastua 1
OECD (2001).
482 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj trgovinska integracija je pojaala važnost transnacionalnih kompanija, koje su poele da igraju kljunu ulogu u organizaciji globalnog snabdijevanja (engl. outsourcing). Globalizacija proizvodnje je internacionalizirala finansijske tokove, koji su rasli ekplozivno. Iako se veina tih tokova odvijala izmeu najbogatijih zemalja, ti tokovi su zapljuskivali i obale siromašnijih zemalja. Privatni finansijski tokovi iz razvijenih zemalja prema zemljama u razvoju su višestruko nadmašili oficijelne javne finansijske tokove. Meutim, uprkos poveanju blagostanja, ukupni rezultati razvoja humane civilizacije nisu previše ohrabrujui. Nejednakost u distribuciji stvorenog bogatstva i dalje je visoka, razlike u prihodima po stanovniku izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju se uporno poveavaju, dok rast globalnog siromaštva poinje sve više da zabrinjava. Ova glava se bavi pitanjima i posljedicama nejednakosti. Prvo poglavlje analizira uzroke nejednakosti na globalnom nivou, te posebno nejednakosti ostvarivanja prihoda na nacionalnom nivou, jer se, za razliku od nejednakosti na globalnom nivou, ova nejednakost može ublažiti odgovarajuim politikama. U drugom poglavlju se tretiraju problemi globalnog siromaštva, ukljuujui njegove izvore i naine njegovog smanjivanja. Tree poglavlje se bavi stanjem u grupaciji zemalja koje se naješe nazivaju zemlje u razvoju. Kontrasti izmeu bogatih zemalja i zemalja u razvoju dobro potcrtavaju probleme ekonomskog rasta zemalja u razvoju, u kojima su najviše izraženi fenomeni nejednakosti i siromaštva, a posebno u najnerazvijenim zemljama svijeta. Ali, ne treba zaboraviti da su problemi nerazvijenog svijeta, kako smo vidjeli u prethodnim glavama, mnogo širi i kompleksniji nego što je to nejednakost ili siromaštvo.
17.1. NEJEDNAKOST Šta je nejednakost? Definicija Pojam nejednakosti, slino kao i kod drugih normativnih koncepata kao što su, naprimjer, pojmovi globalizacija i siromaštvo, ima razliito znaenje za razliite grupe ljudi. Za neke ljude je to normalna posljedica ekonomskog razvoja i efikasnosti korištenja etiri osnovne vrste kapitala, dok je za druge ljude nejednakost prvoklasno etiko pitanje. Nejednakost, odnosno jednakost, je intelektualno vrlo zahtijevan koncept, sa velikim brojem razliitih interpretacija koje variraju od zemlje do zemlje i od jedne akademske discipline do druge. Ekonomisti jednakost naješe povezuju sa pitanjima distribucije, pravnici smatraju da je to striktna primjena zakona na sve ljude i na sve okolnosti, a i filozofi su postavili mnoge definicije jednakosti. Jednakost je centralna tema svih velikih svjetskih religija, ukljuujui budizam, judaizam, hinduizam, kršanstvo i islam. I savremene socijalne teorije izbora i ekonomije blagostanja se bave pitanjima agregiranja preferenci u neki oblik “socijalnog optimuma”. Sa aspekta koji nas zanima, jednakost se definira u odnosu na dva principa:2 x
2
Jednake mogunosti. Život neke osobe u mnogim dimenzijama treba da odražava njene napore i talente, a ne njeno porijeklo. Definirajue okolnosti neke jedinke – pol, rasa, mjesto roenja, porijeklo – i socijalna grupa u kojoj je ta jedinka roena, ne trebaju da odreuju da li su te jedinke ekonomski, socijalno i politiki uspješne.
Roemer (1998); Dworkin (1981a); Dworkin (1981a); Sen (1985).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
x
483
Izbjegavanje apsolutnog siromaštva. Averzija do ekstremnog siromaštva podrazumjeva interveniranje društva za zaštitu života lanova društva koji žive ispod apsolutnog minimuma potreba, ak i onda kada su društva usvojila principe jednakih mogunosti.
Gornje definicije otvaraju mnoga pitanja. Ako se ljudi brinu o jednakosti, i ako politiki sistemi agregiraju poglede ljudi u socijalne prioritete, zašto onda sadašnja distribucija blagostanja ne predstavlja optimalni izbor? Zašto postoje nejednake mogunosti, ako su one i nefer i štetne za dugorono prosperitet? Kako se postojee nejednakosti reproduciraju i šire?
SLIKA 17.2. Interakcije politikih, ekonomskih i sociokulturoloških nejednakosti Politike nejednakosti Institucije Sociokulturološke nejednakosti
Ekonomske nejednakosti
Najjednostavniji odgovor na ova pitanja je da politiki sistemi nejednako rangiraju razne prioritete. Politike i institucije ne odražavaju želje socijalnih planera da maksimiraju postojee vrijednosti socijalnog blagostanja, nego su rezultat politikih i ekonomskih procesa u kojima razliite grupe ljudi žele da zaštite svoje vlastite interese. Kako neke grupe imaju više moi od drugih grupa, to njihovi stavovi preovlauju.
U svim društvima se intreakcije politikih, ekonomskih i sociokulturoloških nejednakosti uobliavaju pomou institucija i pravila (slika 17.2.). Nain na koji ove institucije funkcioniraju pogaa ljudske mogunosti i njihovu sposobnost da investiraju i prosperiraju. Izvor: World Bank (2005).
Nekoliko primjera može bolje objasniti gornje reenice. Zahvaljujui svom položaju u patrijarhalnim društvima, žene i muškarci su predodreeni za “unutrašnje” i “vanjske” sfere aktivnosti. Ove socijalne nejednakosti imaju krupne ekonomske konsekvence. Djevojice imaju manje šanse da se školuju nego djeaci, žene su pretežno angažirane za rad u kui, na istim radnim mjestima i istim poslovima žene zarauju manje od muškaraca. Takoer, nejednaka distribucija moi izmeu bogatih i siromašnih omoguava bogatim da zadrže kontrolu nad resursima. U mnogim zemljama siromašni pojedinci iz geografski izoliranih regija, kao i rasne i etnike manjine, imaju znatno manju politiku mo. Ekonomske i politike nejednakosti su ugraene u socijalne i kulturne institucije. Socijalne mreže koje su namjenjene siromašnim se u osnovi razlikuju od socijalnih mreža koje stoje bogatim na raspolaganju. Socijalne mreže siromašnih su usmjerene prema preživljavanju, a siromašni imaju limitiran pristup do mreža koje ih mogu odvesti do boljih radnih mjesta i boljih mogunosti. Bogati su okruženi daleko produktivnijim socijalnim i ekonomskim mrežama, koje im omoguavaju održavanje ekonomskog nivoa.
Vrste nejednakosti Iako se u literaturi mogu sresti razliiti koncepti nejednakosti, ipak preovladava uvjerenje da se u osnovi radi o tri vrste nejednakosti: globalnoj, meunarodnoj i nacionalnoj. One se meusobno prepliu i meusobno konkuriraju, a esto postoje i brojne nejasnoe koje izviru ili iz razlika upotrijebljenih podataka,
484 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ili iz razliitih vienja glavnih elemenata, ili iz razliitog pristupa u definiranju i dijeljenju vrijednosti.3 Zbog toga je nužno što preciznije definirati šta je to globalna nejednakost i kako se ona razlikuje od onoga što se naziva nejednakost izmeu zemalja i nejednakost unutra neke zemlje. Globalna nejednakost se temelji na posmatranju realnih prihoda pojedinaca i njihove distribucije. Ovdje je jedinica posmatranja pojedinac, a ne država. Mjerila globalne nejednakosti se baziraju na nacionalnoj distribuciji prihoda i izražavaju se u logaritmu srednje devijacije (ili Theilovim indeksom). Nejednakost izmeu zemalja mjeri jaz u prihodima izmeu ljudi u razliitim zemljama, podrazumjevai da svaka osoba prima prosjean prihod svoje zemlje. Postoje dva koncepta ove nejednakosti, iji izbor zavisi od svrhe. Nejednakost izmeu zemalja uporeuje njihov srednji prihod per capita, bez obzira na veliinu populacije. Internacionalna nejednakost uzima u obzir i prosjeni prihod per capita i veliinu populacije neke zemlje, te tako izraunate nivoe prihoda koristi kod uporeenja nivoa, odnosno distribucije prihoda izmeu pojedinih država. Nacionalna nejednakost, ili nejednakost na nacionalnom nivou, se odnosi na nejednakost u distribuciji prihoda u okviru ukupne populacije u nekoj zemlji. Ovaj nivo nejednakosti je vrlo važan, možda i najvažniji, jer globalna nejednakost može da bude proizvod i nejednakosti na nacionalnom nivou, a, što je najvažnije, nacionalni nivo nejednakosti se može preko odgovarajuih politika najlakše modificirati. Ona se takoer može standardizirati i izmjeriti pomou Gini koeficijenta (dodatak 17.a.).
Divergencija i konvergencija Dugoroni trendovi Istraživanja dugorone nejednakosti su pokazala da globalna nejednakost stalno raste, uglavnom zbog brzog rasta meunarodne nejednakosti poslije Drugog svjetskog rata, te zbog nešto manjeg poveanja meunarodne nejednakosti i nacionalne nejednakosti u periodu od 1970. i 1992. godine (slika 17.3.). Internacionalna nejednakost bila je posebno mala na prelazu u 2. milenij (12% globalne nejednakosti), ali je nakon toga, sve do Drugog svjetskog rata, rapidno rasla, nakon ega je njen rast nastavljen, ali po umjerenijim stopama. Nejednakost u zemlji je dostigla vrhunac oko 1910. godine, nakon ega je poela padati, a od 1970s je poela ponovo da raste. Kombinirani efekat ovih promjena se reflektira u poveanju dijela meunarodne nejednakosti od oko 10% u 1820. godini na preko 60% u 1992. godini.4 Generalno, što je svijet postajao bogatiji, nejednakost u prihodima, bilo relativna ili apsolutna, meunarodna ili globalna, se poveavala. Ali, pria o nejednakosti je mnogo nejasnija u zadnjih nekoliko decenija, kada se nacionalna nejednakost poveavala, a meunarodna opadala. To je više posljedica reduciranja efekata nejednakosti zbog dramatinog rasta prihoda u Kini i zemljama Južne Azije nego relativnog i apsolutnog opadanja prihoda u nekim tranzicijskim zemljama i zemljama Podsaharske Afrike. Iako su stope rasta GDP-a u zemljama u razvoju bile znatno vee nego stope rasta razvijenog svijeta,5 siromašne zemlje nisu uhvatile “prikljuak” sa razvijenim zemljama. Naprotiv, postojei model rasta je pokazao da svijet nije na putu konvergencije, tj. postepenog eliminiranja razvojnog jaza izmeu 3 4 5
Milanovic (2005); Ravallion (2004). Bourguignon and Morrisson (2002). U periodu od 1965. do 1999. godine su godišnje stope rasta u zemljama niskih prihoda iznosile 4,1%, u zemljama srednjih prihoda 4,2% i u zemljama visokih prihoda 3,2%.
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
485
siromašnih i bogatih zemalja, nego na putu divergencije, tj. širenja razlika u prihodima i produktivnosti izmeu najbogatijih i najsiromašnijih zemalja.
SLIKA 17.3. Dugorono kretanje nejednakosti 1 0,83
Prosjena log devijacija
0,8 Globalna nejednakost 0,6
0,69
Nejednakost u zemlji
0,50
0,42 0,36
0,4 0,37
0,33
0,33
0,2 0,05 Nejednakost izmeu zemalja 0 1820 1850 1870 1890 1910 1929 1950 1960 1970 1980 1992
Izvor: Bourguignon and Morrison (2002).
Ova divergencija postaje sve dramatinija. Prije 250 godina su razlike u produktivnosti ili prihodima po glavi izmeu najbogatijih i najsiromašnijih zemalja svijeta bile približno 5:1, dok je danas taj odnos 400:1.6 Iako u mnogobrojnoj literaturi možemo nai i druge procjene, ipak je ova kvalitativna interpretacija vjerodostojna i dokaziva.
Hvatanje lidera Tokom itavog 19. stoljea je Velika Britanija bila vodea kapitalistika zemlja svijeta, iji je GDP per capita bio 50% vei nego GDP per capita drugih naprednih zemalja. Ovo vostvo je, izmeu ostalog, bilo i rezultat procesa ekonomskih, socijalnih i institucionalnih promjena koje su se odvijale u okviru industrijske revolucije. Ali, sredinom druge polovine 19. stoljea su SAD poele hvatati Veliku Britaniju, da bi je krajem 19. i poetkom 20. stoljea prestigle. U glavi 2. smo vidjeli da je brzi rast SAD bio rezultat razvoja novih tehnoloških sistema, baziranih ne više na proizvodu, nego na novim nainima proizvodnje i distribucije.7 Evropa je poela zaostajati u korištenju prednosti iz nastanka novih inovacija, bilo zbog manjeg i nehomogenog tržišta, ili svjetskih ratova, te meuratnog perioda jakog protekcionizma. Liderstvo SAD se sve više poveavalo i dostiglo vrhunac 1950. godine, kada je GDP per capita u SAD bio dva puta vei nego GDP per capita u zemljama Zapadne Evrope.
6 7
Landes (1998). Chandler (1990); Nelson and Wright (1992).
486 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Dok je period izmeu 1820. i 1950. godine bio period divergencije izmeu vodeih kapitalistikih zemalja, kasnije decenije su donijele periode konvergencije prihoda izmeu industrijaliziranih ekonomija. Jaz u produktivnosti izmeu SAD i ostalih razvijenih zemalja je, zahvaljujui eksploziji rasta proizvodnje i izvoza industrijskih roba i postepenoj redukciji carinskih barijera, prepolovljen, što je u evropskim zemljama podiglo prihode i standard života.8 Na putu konvergencije evropske zemlje nisu bile usamljene. Poev od 1950s su, prvo Japan a zatim druge južnoazijske zemlje, poele brzi rast. 1970s i 1980s je bilo evidentno da japanski i drugi dobavljai premašuju svoje evropske i amerike konkurente, što se nije moglo objasniti samo nižim plaama, nego važnim inovacijama u organizaciji proizvodnje i poboljšanju kvaliteta, te visokoj produktivnosti.9
SLIKA 17.4. Konvergencija vs divergencija, GDP per capita, 1960s-1990s
9,3
Log GDP per capita u 1969 (stalni 1996 USD)
Švicarska
Gubljenje momenta
8,8
8,3
8,8
7,3
6,8
SAD
Napredovanje
Novi Zeland
Danska Australija Švedska V. Britanija
Luksemburg Kanada Holandija Norveška Austrija Venecuela Finska Argentina Italija Urugvaj Irska Izrael J. Afrika Trin. i Tobago Španija Japan Grka Kostarika Portugal Salvador Meksiko ile Nikaragva Peru Namibija Hong Kong Turska Mauricijus Jamajka Alžir Angola Cent. Afrika Rep. Brazil Filipini Bolivija Panama Malezija Komori Honduras Južna Koreja Kamerun Ekvador Egipat Dom. Republika Senegal Nigar Obala slonovae Madagaskar Tajvan Sri Lanka Zambija Mauritanija Maroko Tajland Ruanda Mali Gambija Indonezija Nigerija Nepal Indija Togo Burkina Faso Kenija Kina Lesoto
Dalje padanje
6,3
Burundi
Etiopija
Singapur
Hvatanje
Malavi
Tanzanija 5,8 -2,2
-1,1
0,0
1,1
Evropa
2,2
Amerika
3,3
4,4
5,5
Azija i Okeanija
6,6
7,7
Afrika
Realni rast GDP per capita (godišnji prosjek u %, 1960-2000
Izvor: UNIDO (2005).
Ono što je u ovoj prii o divergenciji i konvergenciji prihoda možda i najzanimljivije jesu ogromne razlike u performansama produktivnosti i prihoda izmeu pojedinih zemalja svijeta. U odnosu na dinamiku hvatanja ili zaostajanja lidera, sve zemlje se mogu grupirati u etiri široke grupe (slika 17.4.):10 x
8 9 10
zemlje koje su poele rast sa ispodprosjenog nivoa GDP-a per capita i koje su do 2003. godine ostvarile iznadprosjean rast u dugom vremenskom periodu (Japan, Tajvan, Južna Koreja i Singapur);
Abramovitz (1994b); Maddison (1982, 1991). von Tunzelmann (1995). UNIDO (2005).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
x
zemlje iji sadašnji rast ukazuje da se nalaze u ranoj fazi hvatanja lidera (Kina, Indija, Indonezija i Tajland); zemlje koje su u prvoj polovini 20. stoljea imale iznadprosjeni nivo GDP-a per capita, a koje su u drugoj polovini 20. stoljea ostvarivale ispodprosjeni rast GDP-a (Argentina, ile i Venecuela), zemlje koje su startovale sa niskog nivoa prihoda i koje su u sljedeim periodima još više produbile jaz u prihodima i produktivnosti (pretežno zemlje Podsaharske Afrike).
x x
Posmatrano sa aspekta zemalja u razvoju, hvatanje lidera zahtijeva dugoroni period iznadprosjenog rasta GDP-a per capita. Vremenski period zavisi od veliine jaza i ciljeva rasta. Naprimjer, umjerene stope rasta su bile dovoljne onim zemljama koje nisu imale veliki jaz (Finska i Norveška, te Španija i Portugal), dok su istonoazijske zemlje, kod kojih je jaz za liderima bio mnogo dublji, morale ostvarivati mnogo vee stope rasta.
SLIKA 17.5. Širenje jaza u GDP per capita 22
Jaz prihoda izmeu najbogatijih i najsiromašnijih zemalja:
20 GDP per capita (hiljade 1990 USD)
487
18
1820: 1913: 1950: 1973: 1992:
16 14
3:1 11:1 35:1 44:1 72:1
12 Rang prihoda najbogatijih pet zemalja
10
Kategorizacija iskustava hvatanja lidera u periodu od 1960. do 2000. godine, 6 prikazana na slici 17.4. sve zemlje grupira 4 u etiri kvadranta (prema prosjenim Rang prihoda godišnjim stopama rasta za period od 2 najsiromašnijih pet zemalja 1960. do 2000. godine i ostvarenim 0 nivoom rasta GDP per capita u 1960. godini). Zemlje koje se nalaze u gornjem lijevom kvadrantu imaju visoki poetni Izvor: UNDP (2000). GDP per capita, ali rastu relativno sporo (gube momenat); zemlje u gornjem desnom kvadrantu imaju takoer visoki poetni GDP per capita, ali imaju kontinuirani rast (napreduju i dalje); zemlje u donjem desnom kvadrantu rastu iznad prosjeka, ali sa niskog startnog GDP-a per capita (uspjeh u hvatanju), dok zemlje u donjem lijevom kvadrantu imaju nizak startni GDP per capita i spor ili negativan rast (dalje zaostajanje).11 1992
1973
1950
1913
1900
1870
1820
8
Ve smo konstatirali da su danas, zahvaljujui snažnom poratnom rastu ekonomskog i socijalnog blagostanja u nekim zemljama, dispariteti u ostvarivanju prihoda izmeu pojedinih zemalja mnogo vei nego na poetku 19. i 20. stoljea. Analiza ostvarivanja prihoda per capita 5 najbogatijih i 5 najsiromašnijih zemalja od 1820. godine do 1992. godine je pokazala da se njihov meusobni odnos prihoda per capita od 3:1 u 1820. godini poveao na 11 :1 u 1913. godini, 35:1 u 1950. godini i 72:1 u 1992. godini (slika 11
Formalna provjera tendencije ka apsolutnoj konvergenciji (ili divergenciji) nivoa prihoda se može izraunati regresijskom analizom GDP-a per capita i utvrivanjem korelacijskog koeficijenta. Negativni odnosi znae da bogate zemlje rastu sporije od prosjeka siromašnih zemalja (-konvergencija), a pozitivni odnosi znae da bogate zemlje rastu brže od prosjeka siromašnih zemalja (-konvergencija) (Barro and Sala-i-Martin, 1992).
488 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 17.5.). Poveavanje divergencije u ekonomskom rastu se može uoiti i posmatranjem odnosa u prihodima izmeu regija ili kontinenata. U Africi i Evropi, koje su bile relativno najvei gubitnici, veliki broj zemalja je imao ne samo apsolutno, nego i relativno smanjenje životnog standarda, a 16 najsiromašnijih zemalja, koje imaju 165 miliona stanovnika ostvaruje niže prihode po stanovniku nego prije trideset godina.12 Ovi dispariteti ugrožavaju prioritete dugoronih domaih ekonomskih i razvojnih politika i snižavaju spremnost zemalja da se angažiraju u meunarodnim akcijama za rješavanje globalnih izazova.
Globalna distribucija prihoda i siromaštvo Poslije 150 godišnjeg rasta, nivo svjetske nejednakosti prihoda je u posljednje dvije decenije 20. stoljea poeo da se izravnjava i da se strukturalno mijenja. Dotadašnja relativna konstantnost nejednakosti prihoda je rezultat dvije sile koje djeluju u suprotnim pravcima. Na jednoj strani, superbrzi rast nekih siromašnih zemalja sužava nejednakost prihoda u svijetu. Pri tome je najveu ulogu odigrala Kina, koja ima jednu petinu svjetske populacije. Naprimjer, kineski GDP per capita je 1980. godine iznosio samo 5% nivoa GDP-a per capita u SAD, a ve 2000. godine on je narastao na 11% nivoa GDP-a per capita. Na drugoj strani, istrajni neuspjesi nekih siromašnih zemalja koje sainjavaju 9% svjetske populacije, poveavaju nejednakost prihoda u svijetu. Meutim, u zadnjih dvadesetak godina 20. stoljea je više ljudi napustilo siromaštvo nego ikada ranije. Empirijska literatura o disperziji prihoda per capita po zemljama pokazuje da se razlike u prihodima izmeu zemalja vremenom poveavaju. Razlog za to poveanje je analitika metodologija, koja kao predmet analize uzima zemlje, bez obzira koliko su velike i koliko imaju stanovnika. Meutim, za realnije procjene siromaštva su mnogo važnije metodologije koje kao osnovnu jedinicu za analizu uzimaju pojedinca, a ne zemlju. Naprimjer, evolucija rasta prihoda per capita u Kini je mnogo važnija nego evolucija rasta prihoda per capita u Lesotu, jer Kina ima dva puta više stanovnika nego svih 35 država Afrike. Prema tome, tradicionalna analiza o konvergenciji ili divergenciji prihoda po zemljama nam ne pomaže da odgovorimo na pitanja koliko ljudi u svijetu živi u siromaštvu, kako se stepen siromaštva mijenjao u nekoliko proteklih decenija ili da li nejednakost izmeu graana vremenom raste. Bolja metodologija za mjerenje evolucije line nejednakosti je analiza odnosa izmeu varijacija udjela (weighted variances) populacije u prihodima per capita i jednostavne varijacije prihoda per capita koja je ista kod svih zemalja, bez obzira na razliitost broja stranovnika. Ono što je kod ove analize upadljivo je injenica da varijacije udjela ne rastu monotono sa vremenom. Naprimjer, 1960s i 1970s su varijacije rasle sve do vrhunca u 1978. godini, nakon ega su poele padati, zato što je prvo Kina, sa 20% svjetskog stanovništva jako poveala prihode per capita, a zatim je Indija, sa milijardu stanovnika, 1990s zapoela vlastiti proces brzog ekonomskog rasta.13 Jedan od najpoznatijih savremenih razvojnih ekonomista Xavier Sala-i-Martin je pomou gornje metodologije konstruirao distribuciju svjetskih prihoda (World Distributions of Income - WDI) 138 zemalja svijeta (na bazi PPP). Slika 17.6. prikazuju procjene funkcije gustoe prihoda za sve analizirane zemlje, te za neke najvee zemlje za 1970. i 2000. godinu. Vertikalna linija na dijagramima predstavlja ekvivalent godišnjeg prihoda od 1 USD na dan, koja se sada koristi kao standardna mjera siromaštva.14 12 13 14
UNDP (2000). Schultz (1998); Dowrick and Akmal (2003). Sala-i-Martin (2006).
489
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
SLIKA 17.6. Distribucije prihoda u svijetu i nekim zemljama 200
2000 280
$1/dan
Svijet
$1/dan
Svijet
240
160 Populacija (milioni)
Populacija (milioni ljudi)
1970
120 Kina 80 Indija SSSR 40
Japan SAD
200 160 120
1.000
10.000
Prihodi po glavi (USD) dolari
Kina
80 40
0 100
Indija
Bivši SSSR
Japan
100.000 0 100
1.000 10.000 Prihodi po glavi (USD) dolari
SAD 100.000
Izvor: Sala-i-Martin (2006).
SLIKA 17.7. Poboljšavanje svjetske distribucije prihoda, 1970-2000 300 $1/dan
1970 1980 1990 2000
Populacija (milioni)
250 200 150 100 50 0 100
1.000 10.000 Prihodi po glavi (USD) dolari
100.000
Izvor: Sala-i-Martin (2006).
Kompariranje dvije slike pokazuje da se WDI pomakao udesno, što znai da je 2000. godine prosjeni GDP per capita bio mnogo vei nego u 1970. godini. Takoer se može uoiti da 1970. godine WDI nije bio mnogo disperzniji nego u 2000. godini. Promjene oblika pojedinanih WDI-a ukazuje da su se glavne promjene dogodile u Kini, kod koje se distribucija prihoda dramatino pomjerila udesno i postala mnogo disperznija. To znai da Kina postaje bogatija i da se nejednakosti u prihodima ljudi sve više poveavaju. Interesantno je pogledati vremensku seriju evolucije svjetske distribucije prihoda u decenijama od 1970. do 2000. godine (slika 17.7.). I ovdje se krivulja WDI pomie udesno, što implicira na pojavu da se prihodi veine državljana svijeta vremenom poveavaju. Takoer se jasno uoava da se dio ope površine koja leži lijevo od linije siromaštva vremenom smanjuje, što znai da se vremenom smanjuje broj siromašnih graana u svijetu. Ali, ovdje treba napomenuti da ovi dijagrami ne pokazuju sasvim jasno da li se nejednakost svjetskih prihoda poveava ili smanjuje.
490 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Nejednakost i ekonomski rast Veze izmeu ekonomskog rasta i nejednakosti prihoda su prvi put uoene u djelima dva nobelovca Arthura Lewisa i Simona Kuznetsa. Lewis je u svojoj klasinoj teoriji dualnog razvoja razvio teorijski model u kojoj e rast i akumulacija poeti u modernom industrijskom sektoru. U ovom procesu e nejednakosti u distribuciji prihoda rasti sa rastom prosjenih prihoda sve do neke prelomne take, poslije koje e nejednakost padati u skladu sa brzinom kojom dualna ekonomija prerasta u industrijaliziranu ekonomiju.
Nejednakost prihoda
SLIKA 17.8. Kuznets krivulja
GDP per capita
Iako Kuznets meusektorski pomak populacije nije modelirao kao dio razvojnog procesa, on je na njemu artikulirao svoju ideju invertnih U relacija izmeu ekonomskog rasta i nejednakosti prihoda. U predsjednikom govoru na sastanku Amerikog ekonomskog udruženja 1954. godine je Kuznets razvio hipotezu da e se u procesu rasta i industrijalizacije zbog pomaka sa poljoprivrede i sela na industriju i grad nejednakosti prvo poveavati, a onda, kako se povrati izmeu sektora ponu izjednaavati, opadati. Kuznets je svoju hipotezu razvio na osnovu dugoronih serija indikatora nejednakosti za Englesku, Njemaku i SAD, te tadašnjih rezultata u tri zemlje u razvoju: Indiji, Sri Lanki i Portoriku (slika 17.8.).15
Izvor: Weil (2005).
SLIKA 17.9. Prihod per capita vs nejednakost Gvatemala Brazil Honduras
0,7 Malavi
Gini koeficijent
0,6
Peru
0,5
Kenija Kina
Etiopija 0,4
Južna Afrika ile Meksiko Južna Koreja SAD
Tanzanija
Kanada
0,3
Nigerija Indija Egipat Rumunija
0,2
Slovaka
0,1
Velika Finska Britanija
0,0 100
Izvor: Deininger and Squire (1996).
15
Kuznets (1955); Williamson (1985).
10.000 1.000 GDP per capita, 1991
100.000
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
491
Poslije lansiranja Kuznetsove hipoteze, mnogi autori su razvojem baza podataka i novim istraživanjima koristili koncept Kuznets krive za modeliranje odnosa izmeu rasta i nejednakosti ili u jednoj zemlji za razliite vremenske periode, ili za uporeenje nejednakosti izmeu pojedinih zemalja u odreenom vremenskom periodu. Ali, kasnija istraživanja su pokazala da uporeenja podataka o nejednakostima izmeu država ne daju vrste dokaze o tome da rast poveava nejednakost. Zarealniju procjenu treba analizirati povezanost nejednakosti i sa drugim faktorima kao što su ekonomski dualizam, zemlja, obrazovanje, zdravlje i regionalne razlike.16
Boks 17.1. Da li je ekonomski rast dobar za siromašne?
Prosjeni prihod per capita za donju petinu populacije
Jedan od glavnih razloga što se ekonomisti masovno bave nejednakostima distribucije prihoda je taj što je nejednakost povezana sa siromaštvom. Visoki stepen nejednakosti na konstantnom prosjenom nivou prihoda per capita znai da e siromašnim ljudima život biti još slabiji. Takoer, poveanje prihoda per capita znai i poveanje nejednakosti, što, teorijski, može znaiti da za najsiromašnije slojeve ljudi ekonomski rast može imati loše efekte. Provjera ove teorijske teze se može izvršiti ako SLIKA 17.10. Nejednakost prihoda, neke zemlje direktno pogledamo na prihode najsiromašnijih 100.000 slojeva neke zemlje. Slika 17.10. prikazuje Finska, 1995 prosjene prihode najsiromašnije petine Južna Koreja, 1988 populacije (20%) u nekim zemljama u odnosu na 10.000 Poljska, 1981 prosjeni nivo GDP-a per capita neke zemlje (za Tajvan, 1975 SAD, 1994 cjelokupnu populaciju). Podaci na slici pokazuju Ruanda, 1983 1.000 kako prosjeni GDP i stepen nejednakosti Meksiko, 1989 odreuju prihode petine stanovništva koja Brazil, 1993 predstavlja najsiromašniji sloj stanovništva. 100 Naprimjer, Meksiko (1989. godine) i Južna Koreja Sijera Leone, 1989 (1988. godine) su imali skoro isti nivo GDP-a per 10 capita (8.883 vs 8.948 USD), ali kako je distribucija prihoda u Južnoj Koreji bila mnogo 100.000 10.000 1.000 100 Prosjeni prihod per capita ravnomjernija nego u Meksiku, prosjeni prihodi Izvor: Dolar and Kraay (2002). najsiromašnije petine stanovništva Južne Koreje su bili dva puta vei nego prosjeni prihodi najsiromašnije petine stanovništa Meksika (3.812 vs 1.923 USD). Zemlje koje se nalaze u gornjem lijevom dijelu slike imaju relativno ravnomjerniju distribuciju prihoda, dok zemlje koje se nalaze u donjem lijevom dijelu slike imaju jako neravnomjerniju distribuciju prihoda. U svojoj studiji su Dollar i Kraay testirali tvrdnju da li specifine politike imaju razliite efekte na prihode najsiromašnijih u odnosu na ukupne prihode. Njihov generalni zakljuak je da politike koje utiu na rast (ili pad) generalno nemaju znaajan efekat na distribuciju prihoda. Naprimjer, uloga zakona i otvorenost prema trgovini poveava prosjean prihod zemlje i ima pozitivan, ali i veoma minoran, efekat na dio prihoda koji ide najsiromašnijoj petini stanovništva. Slino, visoki stepen inflacije i visok nivo javne potrošnje djeluje slabo na cijelokupni prihod i reducira (ali samo neznatno) dio prihoda koji je namijenjen najsiromašnijim. Adaptirano prema Dollar and Kraay (2002).
Slika 17.9. prikazuje odnose prihoda per capita i Gini koeficijenata u 1991. godini. Najvei broj zemalja sa najveom nejednakosti distribucije prihoda se nalazi u Latinskoj Americi, dok je Južna Afrika zemlja kod 16
Fields (1989); Deininger and Squire (1996); Bourguignon and Morrisson (1989); Fields and Jakubson (1994); Deininger and Squire (1998); Bruno, Ravallion, and Squire (1998).
492 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj koje je prisutna najvea nejednakost. Zemlje sa najnižim nivoima nejednakosti su ili relativno bogate zemlje sa dobro razvijenim socijalnim funkcijama, kao što su Finska i Kanada, ili zemlje bivšeg socijalistikog bloka. Podaci iz gornje slike ne pružaju suviše jake dokaze za Kuznetz relacije izmeu razvoja i nejednakosti. To, ustvari, znai da mnogi drugi faktori, pored nivoa razvoja, utiu na nivo nejednakosti u nekoj odreenoj zemlji (boks 17.1.). Prema nekim novijim istraživanjima, vrh Kuznets krivulje se dostiže na nivou od 4.815 USD per capita.17
Uzroci nacionalne nejednakosti u raspodjeli prihoda Nejednakost raspodjele prihoda ima svoje uzroke i komponente. U veini sluajeva nejednakost vodi porijeklo iz: (i) - poveanja udjela kapitala u ukupnom prihodu, (ii) – masovnog širenja nejednakosti u primanjima i (iii) - poveavanja regionalnih i ruralno-urbanih nejednakosti. U veini studija o nejednakosti i siromaštvu se uzroci nejednakosti dijele u dvije velike grupe: tradicionalni uzroci nejednakosti i novi uzroci nejednakosti.18 Tradicionalnim uzrocima nejednakosti, kao što su okrupnjavanje zemlje, ruralno-urbane napetosti, dominacija rudarskih sektora i nejednakost u obrazovanju, se mogu objasniti neke razlike u nejednakosti. Ali, njima se ne može objasniti zašto je u zadnje dvije decenije došlo do velikog širenja nejednakosti. Objašnjenja treba potražiti u “novim” faktorima, koji vode porijeklo iz neoliberalnih reformi koje su se u cilju stabilizacije i prilagoavanja sprovodile u nekim industrijaliziranim zemalja, te u veini nerazvijenih zemalja i zemalja u tranziciji.
Tradicionalni uzroci. Okrupljavanje zemljišta i s tim u vezi rast nejednakosti je jedan od uzroka nejednakosti u zemljama u kojima je poljoprivreda dominantni ekonomski sektor. Ali, u veini industrijskih zemalja i “izranjajuih” zemalja Azije i Latinske Amerike poljoprivreda je ve sada sektor od minorne važnosti, koji skoro da i nema uticaj na stvaranje nejednakosti. Poveani uticaj mineralnih sektora na raspodjelu GDP-a je na djelu u zemljama koje posjeduju bogate mineralne resurse (nafta i plin, dijamanti, bakar itd.), što proizilazi iz kapitalno-intenzivne prirode produkcijskih procesa i vlasnike koncentracije. To tamošnje elite ini sposobnim za “zahvatanje” odgovarajuih “rudarskih” ili “resursnih” renti, kao što je to, naprimjer, sluaj u Ruskoj Federaciji, u kojoj je veina najbogatijih pojedinaca stekla enormno bogatsvo iz ovakvih vrsta renti. Ali, u globalu, odnosi izmeu renti i GDP-a imaju trendove stalnog snižavanja, što na duže staze minimizira uticaj ovog uzroka. Poveavanje nejednakosti zbog pristupa obrazovanju ima neki uticaj ukoliko se smanjuju prosjene godine obrazovanja (mali broj visokoobrazovanih ljudi ima vea primanja), ukoliko se poveava nivo obrazovanja (zbog akumulacije znanja i obuke brzina tehnoloških inovacija raste, kao i broj novih “obuenih” radnih mjesta, koja zarauju više plae) ili ukoliko se zanemari jedan od tri nivoa obrazovanja (zanemarivanje sekundarnog nivoa obrazovanja ima posebno negativan uticaj na dugoronu distribuciju humanog kapitala i poveanje nejednakosti). Poveavanje ruralno-urbanih tenzija takoer može poveati nejednakost ukoliko se ne poveavaju prihodi iz poljoprivrede u odnosu na urbane prihode (zbog veeg standarda obrazovanja urbana populacija je spremnija za eksploataciju novih ekonomskih mogunosti). 17 18
Barro (2000). Cornia and Court (2001).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
493
“Novi” uzroci nejednakosti. Sve do nedavno su liberalizacija trgovine i tehnološke promjene tretirani kao glavni “novi” faktori koji poveavaju nejednakost distribucije prihoda. Meutim, iskustva steena iz programa stabilizacije i prilagoavanja su pokazala da mnogo znaajniju, ako ne i glavnu, ulogu u širenju nejednakosti igraju makroekonomski uslovi, finansijska liberalizacija, liberalizacija tržišta rada, privatizacija i poreski sistem. Tehnološke promjene generiraju potrebu za obrazovanjem i obukom, što favorizira visokoobuene radnike, smanjuje funkcionalnu distribuciju prihoda te ubrzava pomak od poljoprivrednih ka industrijskim sektorima i od industrijskih sektora ka uslužnim sektorima, što znatno poveava nejednakost. Liberalizacija trgovine partikularno i globalizacija generalno se posmatraju kao najvei akteri negativnog uticaja na nejednakost prihoda. Ovo opeprihvaeno mišljenje je plod radnikih protesta i politikih pritisaka u Evropi i SAD, te masovnih demonstracija antiglobalistikih pokreta na godišnjim summitima WTO, IMF, Svjetske banke. Meutim, brojne studije su potvrdile da liberalizacija trgovine ima mali uticaj na nejednakost distribucije prihoda. Naime, liberalizacija trgovine je donijela ekspanziju radom intenzivnog industrijskog izvoza iz siromašnih zemalja, što je povealo potražnju za neobuenim i poluobuenim radom, ubrzalo diferencijaciju izmeu obuenog i neobuenog rada, ali i povealo opi nivo blagostanja. U pravilu se nejednakost znatnije poveava tek u zemljama srednjih prihoda ili zemljama koje strukturu svog izvoza preusmjeravaju prema high tech robama, ija proizvodnja zahtijeva visokoobueni rad i smanjuje potražnju za lokalnim neobuenim radom, kojeg ima u izobilju. Programi stabilizacije i prilagoavanja, koji su se pod rukovodstvom IMF i Svjetske banke masovno i serijski provodili 1980s i 1990s su u veini zemalja, posebno nerazvijenim, bili neophodni, neizbježni i korisni. Meutim, kada su se ti programi realizirali pomou neselektivnih konvencionalnih instrumenata, “stabilizacijski ciljevi” su proizvodili dodatne recesije i valove siromaštva. Naime, oštro kresanje potražnje, izvedeno ortodoksnim programima reduciranja inflacije na jednocifreni iznos, je uobiajeno vodilo ka oštroj recesiji ekonomskih outputa. Takoer, oštra redukcija budžetskih deficita je dovela do pretjerane fiskalne obazrivosti, koja je sputavala rast outputa i generirala izvore deflacije, što je smanjivalo izvoznu konkurentnost i kresalo izdatke namjenjene socijalnom standardu i siromašnim slojevima stanovništva. Ali, primjeri uspješnog sprovoenja stabilizacijskih politika su pokazali da je postepena i ireverzibilna politika kresanja inflacije i budžetskih deficita, združena sa mjerama kontrole uvoza i mjerama podrške izvoza, bila tehniki, politiki i socijalno prihvatljivija nego ambiciozniji, ali i neodrživiji programi “šok” terapija. Finansijska liberalizacija, koja je pod patronatom Svjetske banke i IMF-a zapoela liberalizacijom bankarskog i finansijskog sektora u nekim zemljama u razvoju krajem 1980s, u nekim zemljama u tranziciji tokom 1990s, te nastavljena liberalizacijom meunarodnih finansijskih tokova u zemljama srednjih prihoda, je pored brojnih finansijskih kriza proizvela znatno poveanje nejednakosti, mnogo vee nego što je to proizveo uticaj liberalizacije trgovine, tržišta rada i privatizacije. Poveanje realnih kamata, kao klasina posljedica liberalizacije domaih finansijskih tržišta, je beneficiralo zajmodavce i rentijere na raun zajmoprimalaca i državnih finansija, što je veliki dio državnih budžeta preusmjerilo sa socijalne i razvojne potrošnje na servisiranje dugova. Privatizacija i redistribucija industrijskih sredstava je uticala na poveanje nejednakosti, ali ne u onoj mjeri koliko se to na prvi pogled ini. Iako je masovna privatizacija industrijskih sredstava u tranzicijskim zemljama znatno poveala nejednakost prihoda i stvorila ozbiljne probleme, ona je više posljedica slabo
494 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj dizajniranih privatizacijskih programa, koji su omoguili koncentraciju bivše državne imovine u ruke malog broja managera i finansijske elite. Promjene u institucijama tržišta rada su imale znatan uticaj na poveanje nejednakosti plaa i ope nejednakosti, posebno u zemljama srednjih prihoda i zemljama u tranziciji. Nakon “drugog zlatnog doba kapitalizma”, u kojem su ekonomske politike forsirale punu zaposlenost i stvaranje mreže socijalnog osiguranja, 1980s i 1990s je došlo do radikalnog preokreta. Politike strukturnog prilagoavanja su tražile veu fleksibilnost plaa, reduciranje regulacija, eroziju minimalnih plaa, redukciju socijalne i radne zaštite zaposlenosti, redukciju zapošljavanja u javnom sektoru, razvodnjavanje ili eliminiranje pregovarake snage sindikata, te redukciju državne potrošnje za formiranje humanog kapitala. Poreski sistem je, takoer, izgubio raniju ulogu distributera raspoloživog prihoda ka veoj jednakosti. U globalu, novi poreski sistemi se baziraju na sistemima indirektnog oporezivanja.
Troškovi i beneficije nejednakosti prihoda Trendovi širenja nejednakosti prihoda, posebno od ranih 1980s su prisutni u svim glavnih grupama zemalja, a u nekim zemljama (i regijama) rast razlika je bio vrlo oštar. Na širenje nejednakosti utie niz faktora, od kojih su najodgovorniji prekomjerna liberalizacija makroekonomskih politika i velika brzina sprovoenja stabilizacijskih reformi. Pri tome je važno osvjetliti neka pitanja koja se odnose na dileme da li je, naprimjer, neravnopravnija distribucija prihoda dobra ili loša za razvoj zemlje. Ili suprotno, da li Gini koeficijent treba da bude što manji (0,25 kao naprimjer u Švedskoj) ili što viši (0,40 kao naprimjer u SAD)? Vrlo nizak i veoma visok nivo nejednakosti u prihodima ljudi depresira stope rasta. Previše ravnomjerna distribucija prihoda može biti opasna za razvoj ekonomije zemlje. To pokazuju brojna iskustva socijalistikih zemalja, gdje je sistemski niska nejednakost (nema privatnog profita, minimalne razlike u plaama i primanjima) eliminirala povlastice koje su vrlo važne za aktivno ukljuivanje ljudi u ekonomske aktivnosti (marljivi rad, inovacije i snažno preduzetništvo), što je rezultiralo lošom radnom disciplinom, malom inicijativom, slabim kvalitetom i ogranienom selekcijom roba i usluga, malim tehnikim progresom i nižim ekonomskim rastom, koji je dalje vodio prema jaanju siromaštva. Sa druge strane, pretjerana nejednakost pogaa kvalitet života ljudi, što dovodi do širenja siromaštva, usporavanja progresa u zdravstvu i obrazovanju, porasta korupcije i kriminala i poveavanja politike nestabilnosti. Takoer treba razmisliti i o negativnim efektima visoke nejednakosti na neke faktore ekonomskog rasta.19 Visoka nejednakost ugrožava politiku stabilnost zemlje jer je sve više ljudi nezadovoljno svojim ekonomskim statusom. To otežava postizanje politikog konsenzusa, poveava rizik investiranja i znaajno smanjuje razvojni potencijal. Visoka nejednakost ograniava djelovanje važnih tržišnih instrumenata kao što su relativne cijene i ekonomske kazne. Naprimjer, visoke tarife energije i drugih komunalnih dobara (engl. utilities) mogu promovirati energetsku efikasnost, ali u sluajevima visoke nejednakosti uvoenje ak i neznatno viših cijena može kod najsiromašnijih slojeva graana proizvesti ekstremno siromaštvo. Takoer, visoka nejednakost može devalvirati osnovne norme ponašanja ekonomskih agenata (pojedinaca ili preduzetnika) kao što su uvjerenja ili privženost. Vei poslovni rizici i viši troškovi osiguravanja od rizika ometaju i usporavaju ekonomski rast. 19
Cornia and Kiiski (2001).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
495
Direktne implikacije rasta nejednakosti su dosta zabrinjavajue. Što je vei nivo nejednakosti, to je manji uticaj ekonomskog rasta na reduciranje siromaštva. U uslovima konstantnog rasta nejednakosti, rast e znatno teže reducirati siromaštvo.
17.2. SIROMAŠTVO Nivo i geografija siromaštva TABELA 17.1. Geografija siromaštva, 1990, 2003 i prognoze za 2015 i 2030
Regije Zapadna Azija i Pacifik Od toga: Kina Ostale zemlje Evropa i Centralna Azija Latinska Amerika i Karibi Srednji Istok i Sjeverna Afrika Južna Azija Podsaharska Afrika Zemlje niskih i srednjih prihoda Zapadna Azija i Pacifik Od toga: Kina Ostale zemlje Evropa i Centralna Azija Latinska Amerika i Karibi Srednji Istok i Sjeverna Afrika Južna Azija Podsaharska Afrika Zemlje niskih i srednjih prihoda
Manje od 1 USD na dan Manje od 2 USD na dan 1990 2003 2015 2030 1990 2003 2015 2030 U milionima 472 213 57 18 1,116 745 317 148 375 179 50 16 825 531 229 108 97 34 7 2 292 213 88 40 2 9 5 3 23 71 40 26 49 49 38 30 125 134 118 103 6 5 3 1 51 62 45 31 462 472 273 159 958 1,131 1,017 902 227 320 345 337 382 530 613 653 1218 1,068 721 547 2,654 2,671 2,150 1,863 U procentima (%) 29.6 11.5 2.8 0.8 69.9 40.2 15.5 6.7 33.0 13.9 3.6 1.1 72.6 41.2 16.5 7.3 21.1 6.0 1.1 0.2 63.2 37.7 13.5 5.4 0.5 1.9 1.0 0.6 4.9 15.0 8.4 5.5 11.3 9.1 6.1 4.1 28.4 24.9 18.8 14.2 2.3 1.7 0.7 0.2 21.4 21.0 12.3 6.5 41.3 33.2 16.2 8.1 85.5 79.5 60.2 46.0 44.6 45.0 37.4 29.9 75.0 74.5 66.5 58.0 27.9 20.2 11.8 7.8 60.8 50.5 35.1 26.7
Izvor: World Bank (2006).
Prema Svjetskoj banci, siromaštvo je prononsirano lišavanje blagostanja.20 Ali, šta preciznije znai pojam lišavanje? O njegovom znaenju najelokventnije svjedoe glasovi siromašnih. Biti siromašan znai biti gladan i žedan, nemati sklonište i odjeu, biti bolestan i nezaštien, biti nepismen i neškolovan. Za siromašne ljude je život u siromaštvu više od siromaštva. Siromašni su posebno ranjivi na dogaaje koji se dešavaju izvan njihove kontrole. Državne i društvene institucije ih esto tretiraju kao „loše momke“, a u njima siromašni nemaju pravo glasa i snage.21 Ovaj širi pristup pojmu prononsiranog lišavanja mnogo bolje karakterizira pojam siromaštva, poveava naše razumijevanje o njegovim uzrocima i ujednaava razliitost njegovog znaenja za pojedine države. 20 21
World Bank (2001). Narajan (2000).
496 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Siromaštvo ima mnoge dimenzije. Ono se ne može izraziti samo lišavanjem materijalne potrošnje, izražene u prihodu, odnosno potrošnji po glavi, nego i lišavanjem ostalih dobara kao što su zdravstvo, obrazovanje, osjetljivost i ispostavljenost rizicima itd. Pošto su u razliitim zemljama te dimenzije razliite, to ne postoje neka univerzalna mjerila kojima se siromaštvo može izraziti, mjeriti i komparirati. Kod analize siromaštva se naješe, u skladu sa metodologijom Svjetske banke, posmatra i analizira nekoliko parametara kao što su potrošnja (ili prihod) domainstava izražena u pokazateljima pariteta kupovne moi, kretanje cijena, linija siromaštva za pojedine zemlje itd. Za mjerenje i kompariranje siromaštva se, naješe, upotrebljava meunarodna linija siromaštva, koja predstavlja kupovnu mo jednog ovjeka na dan u iznosu od 1,08 dolara u 1993 PPP jedinicama ili popularno nazvano, “jedan dolar na dan”.22 esto se u literaturi može sresti i linija od “dva dolara na dan”, koja se, uglavnom, upotrebljava za mjerenje siromaštva u zemljama srednjih prihoda.
Mapa 17.1. Prihodi ispod 1 USD na dan, 1984-2001
Izvor: World Bank (2003).
Današnji svijet je prepun siromašnih ljudi. Od 6,3 milijardi ljudi, koliko ih je bilo u 2002. godini, 2,8 milijardi, ili više od polovine ljudi nerazvijenog svijeta, je živjelo sa prihodima manjim od 2 dolara na dan, a 1,2 milijarde ljudi, ili petina stanovništva, sa prihodima manjim od jednog dolara na dan. Geografija siromaštva je obeshrabrujua (tabela 17.1. i mapa 17.1.). U bogatim zemljama osjeku manje od jednog djeteta na 100 djece ne doživi svoj peti roendan, dok je u najsiromašnijim zemljama taj odnos 5 djece na 100; u bogatim zemljama 5% djece ispod 5 godina je neishranjeno, dok u najsiromašnijim zemljama taj procenat iznosi iznad 50%.23
22 23
Chen and Ravallon (2000). World Bank (2001).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
497
Uzroci siromaštva Uzroci siromaštva su višeslojni i nalaze se kako u ekonomskoj historiji ovjeanstva, tako i njenim socijalnim dimenzijama. Gledano oima siromašnih, uzroci siromaštva leže u: (i) - nedostatku prihoda i sredstava za obezbjeenje bazinih potreba kao što su hrana, smještaj, odjea i potreban nivo zdravstva i obrazovanja; (ii) - osjeaju nedostatka glasa i snage u institucijama države i društva; (iii) - ranjivosti na neprijateljske šokove, povezano sa nespremnošu da se uhvate u koštac sa njima. Za puno razumijevanje odrednica siromaštva u svim gornjim dimenzijama, korisno je razmisliti i o znaenju pojmova koji se odnose na sredstva, povrat (engl. returns), produktivnost sredstava i nestalnost povrata. Ova sredstva se naroito odnose na: x x x x x
humana sredstva, naprimjer kapaciteti za osnovni rad, obuku i dobro zdravlje; prirodna sredstva, naprimjer zemlja; fizika sredstva, naprimjer pristup infrastrukturi; finansijska sredstva, naprimjer štednja i pristup kreditima; socijalna sredstva, naprimjer mreže kontakata i reciprone obligacije koje se mogu aktivirati u vrijeme potrebe za resursima i politikog uticaja na resurse.
Povrat ovih sredstava zavisi od pristupa tržištima i svih globalnih, nacionalnih i lokalnih uticaja na povratak na ta tržišta. Ali, povrat ne zavisi samo od karakeristika tržišta, nego i od performansi institucija države i društva. Potcrtavanje vlasništva nad sredstvima i na povratu sredstava nije samo ekonomska, nego i osnovna politika i socijalna snaga. Pristup sredstvima zavisi od pravne strukture koja definira i ojaava pravo privatnog vlasništva ili uobiajnih normi koje definiraju resurse u zajednikom vlasništvu. Pristup može biti ugrožen i implicitnom ili eksplicitnom diskriminacijom po osnovi pola, etniciteta, vjere, rase ili socijalnog statusa. I pristup sredstvima i povrat sredstava može ugroziti javna politika i državne intervencije, koje nastaju politikim uticajima razliitih grupa. Takoer je važna i nestalnost povrata. Nestalnost nastaje fluktuacijom tržišta, vremenskim uslovima i, u nekim društvima, turbulentnim politikim uslovima. Nestalnost utie ne samo na povrat, nego i na vrijednost sredstava, jer šokovi umanjuju zdravlje, razaraju prirodna i fizika sredstva ili iscrpljuju štednju.
Mogunosti smanjivanja siromaštva Novi pogledi na borbu protiv siromaštva, koje su 1990s promovirale meunarodne razvojne institucije, zahtijevaju osmišljavanje i implementaciju brojnih akcija, koje nisu samo ekonomskog, nego i javnog karaktera. To se posebno odnosi na javno investiranje u socijalne usluge i otklanjanje predrasuda o državnim intervencijama u ekonomiji u odnosu na rad i radna mjesta. Predlaže se generalni okvir akcija za smanjivanje siromaštva, koje se trebaju ravnopravno provoditi na tri najvažnija podruja: x x
Promoviranje mogunosti: širenje ekonomskih mogunosti siromašnih stimuliranjem generalnog rasta, gradnjom njihovih sredstava i poveanjem provrata iz tih sredstava, i to primjenom kombinacije tržišnih i netržišnih akcija; Olakšavanje osposobljavanja (engl. empowerment): pravljenje državnih institucija uraunljivijim i odgovornijim prema siromašnim, jaanje njihove participacije u politikim procesima i lokalnoj
498 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
x
upravi i otklanjanje socijalnih barijera koje proistiu iz polne strukture, etniciteta, vjere, rase i socijalnog statusa; Poveavanje sigurnosti: reduciranje ranjivosti siromašnih na bolesti, ekonomske šokove, politike preseljavanja, prirodne katastrofe i nasilje, kao i pružanje pomoi u susretu sa neprijatnostima kada se one dogode.
Pri tome su mogunost, osposobljavanje i sigurnost od suštinske vrijednosti. Kako izmeu njih postoji visoka komplementarnost, to efektivne strategije za smanjivanje siromaštva zahtijevaju preduzimanje akcija na sva tri podruja i angažiranje brojnih „agenata” društva: države, civilnog društva, privatnog sektora i samih siromašnih ljudi. Te akcije se ne mogu ograniiti samo na pojedine nerazvijene zemlje. Takoer su potrebne i akcije koje e promovirati globalnu finansijsku stabilnost i koje e osigurati da siromašne zemlje ne zaostaju za tehnološkim napretkom u nauci ili medicinskim istraživanjima. Tržišta bogatih zemalja moraju biti otvorena za proizvode siromašnih zemalja. A siromašnim zemljama i siromašnim ljudima se u meunarodnim forumima mora dati odgovarajui glas i uticaj. U svim strategijama koje su usmjerene prema unapreenju blagostanja siromašnih, prvi korak je razumijevanje politika (i institucija) koje vode prema održivosti i održivom ekonomskom rastu siromašnih. Naime, ogromne razlike u ekonomskom rastu izmeu pojedinih zemalja su posljedica poetnih razvojnih uslova, kvaliteta njihovih institucija, izbora politika, eksternih šokova i donekle “dobre sree”.24 Empirijski je dokazano da ekonomski rast zavisi od nivoa obrazovanja ljudi i njihovog oekivanog doba života pri roenju, posebno u zemljama nižih prihoda i kod slojeva stanovništva sa nižim prihodima. Takoer, pismenost žena i edukacija djevojaka je važan faktor ukupnog ekonomskog rasta. Ali, brzi rast populacije, kao i promjena njene starosne strukture, mogu negativno uticati na rast GDP-a po stanovniku. Neke mjere ekonomske politike, kao i otvorenost prema meunarodnoj trgovini, ispravne monetarne i fiskalne politike (umjereni budžetski deficiti i niska inflacija), dobro razvijen finansijski sistem i umjereno dimenzioniran upravni sektor pospješuju ekonomski rast. Inozemna pomo može uticati na poveanje rasta samo ako gornje politike efektivno djeluju, ali, ako njih nema, njihovo djelovanje je ili ogranieno, pa pomo postaje neutralna, ak i kontraproduktivna. Za rast su znaajni i domai i vanjski udari, ratovi, civilni nemiri i prirodne katastrofe, makroekonomska nestabilnost i promjenljivost itd. Slabo dizajnirane i loše implementirane reforme mogu prouzrokovati nagle preokrete u kapitalnim tokovima ili drugim makroekonomskim poremeajima, što, takoer, usporava ekonomski rast. Ovi “kolapsi” rasta posebno su pogubni za siromašne, koji imaju slabije potporne mehanizme i generalno vode nastavku bivanja u “zaaranom” krugu siromaštva” (boks 17.2.). Za ekonomski rast su vrlo važni i institucionalni faktori. Pridržavanje zakona i odsustvo korupcije obezbjeuje fer i na pravilima utemeljenu okolinu, u kojoj firme i porodice bez velikih rizika mogu investirati i rasti. Jake institucije donose i mnoge indirektne beneficije. Prilagoavanje negativnim šokovima zahtijeva bolne promjene domaih makroekonomskih politika. U zemljama gdje su institucije preslabe za rješavanje konflikata, oporavak od šokova je mnogo sporiji. Etniki fragmentirane zemlje obezbjeuju svom stanovništvu mnogo slabiji kvantitet i kvalitet javnih dobara, a posebno obrazovanje. Takva podruja bez dobrih institucija nisu u stanju da neutraliziraju sporedne efekte fragmentiranih društava. 24
Todaro (2000).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
499
Boks 17.2. Zaarani krugovi siromaštva Generalno, spremnost ljudi da štede za buduu potrošnju raste kako rastu njihovi prihodi. Ali, najsiromašniji ljudi nisu u stanju da planiraju štednju za budunost. Zato je u siromašnim zemljama, gdje se veina prihoda mora potrošiti za zadovoljavanje tekuih potreba, nacionalna štednja mala. Niska štednja ograniava domae investicije u fiziki i u humani kapital. Bez novih investicija Slika 17.11. Zaarani krug siromaštva produktivnost ekonomije se ne može poveati, pa prema tome ni prihodi. To na Nizak prihod po kraju zatvara “zaarani krug” siromaštva” stanovniku (slika 17.11.). Da li su siromašne zemlje osuene da vjeno budu siromašne? Kod mnogih zemalja je, izgleda, to tano. Meutim, podaci o tokovima bruto domaih Nizak investicija u zemljama Istone Azije Nizak nivo Niska Brzi rast nivo potražnje sugeriraju da bi odgovor možda mogao biti produktivnost populacije štednje i negativan. Uprkos niskom poetnom GNI per capita, bruto domaa štednja i bruto domae investicije u regionu su bile visoke Nizak nivo i rasle su sve do finansijske krize 1998. investicija u godine. Generalno, mnogi od faktora koji fiziki i humani kapital ohrabruju ljude da štede i investiraju su dobro poznati, ukljuujui politiku i Slika 17.12. Zaarani krug politike nestabilnosti ekonomsku stabilnost, pouzdan bankarski sistem i ugodne državne politike. Meutim, Politika nestabilnost izgleda da je u tim zemljama sporiji rast i povrede imovinskih populacije transformirao magini krug prava siromaštva u krug ekonomskog progresa. Pored domaih investicija i inostrane investicije mogu pomoi da se prekine zaarani krug siromaštva, posebno ako te Niske domae i Siromaštvo i strane investicije socijalni konflikti investicije prate transferi novih tehnologija. Mogunosti beneficija iz stranih investicija i tehnologija se ponekad nazivaju i “prednost zaostalosti”, koja treba (teorijski) omoguiti siromašnim zemljama da se razvijaju brže Nizak ili negativan nego što su se svojevremeno razvijale ekonomski rast industrijske zemlje. Povoljna investicijska klima podrazumijeva i mnoge faktore koji investicije u jednoj zemlji ine profitabilnijim i manje rizinim nego u drugoj zemlji. Politika stabilnost je jedan od najvažnijih faktora. I domai i strani investitori se dekuražiraju politikim prijetnjama i novim režimima koji mogu da uvedu kaznene poreze ili nacionaliziraju kapitalna sredstva. Zbog toga zemlja može pasti u drugi “zaarani krug politike nestabilnosti”, kao što je to ve vieno u zemljama Latinske Amerike (slika 17.12.). Politika nestabilnost straši nove investicije, što speava brži ekonomski rast i poboljšanje ekonomskog blagostanja ljudi. Zaarani krug politike nestabilnosti može srušiti sve napore da se dinamizira ekonomski rast i da se reducira siromaštvo. Adaptirano prema Soubbotina (2004).
500 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj I neki drugi egzogeni faktori, kao naprimjer geografija i inicijalni prihodi, su, takoer, važni za rast. Postoje empirijski dokazi da geografske karakteristike pogaaju rast – udaljene ili zatvorene lokacije djeluju kao konice rasta. Vidjeli smo i da poetno siromašne države mogu rasti mnogo sporije nego bogate države, pa se jaz izmeu bogatih i siromašnih širi. Dobra kontrola spomenutih faktora može da ubrza rast i u zemljama koje su poetno siromašne. Rast može da bude i nelinearan, tj. on se može odvijati veom dinamikom nakon dostizanja neke take preokreta. Ovaj model rasta, uspješan u novoindustrijaliziranim zemljama, poveava mogunost izbjegavanja siromaštva i na vrlo niskom nivou razvoja.
17.3. ZEMLJE U RAZVOJU Velikim dijelom, ako ne i u potpunosti, ekonomski progres i materijalno blagostanje zemalja u razvoju je povezano za dogaaje u razvijenom svijetu (dodatak 17b.). Ali, stavovi razvijenih da e “nadolazei val prevrnuti itav brod”, iako su djelomino istiniti, zanemaruju enormne razlike koje postoje izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Interni uslovi u pojedinim zemljama u razvoju - njihova historija, kultura, politike institucije, oblici civilnog društva, resursna baza (prirodna i humana) utiu na njihov razvojni napredak. Nizak nivo njihovog razvoja se ne može pojednostavljeno objasniti prirodnim okolnostima, kao što to objašnjavaju uticajni neo-environmentalisti.25 Kao i uvijek, specifina kombinacija eksternih i internih uslova odreuje razvojnu trajektoriju pojedinih zemalja. Za zemlje u razvoju kao cjelinu osnovni problemi su ekstremno siromaštvo, nastavak brzog rasta stanovništva i nedostatak adekvatnih mogunosti zapošljavanja. Pored širenja jaza izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja, još brže se širi jaz izmeu pojedinih grupa zemalja u razvoju. Ovo poglavlje pretežno adresira gore navedena pitanja. Prvo, pogledaemo heterogenost svijeta u razvoju, posebno sa aspekta prihoda, zapošljavanja te migracija. Drugo, obratiemo pažnju na “pobjednike”, tj. one zemlje koje se esto nazivaju novoindustrijalizirane zemlje, i to sa aspekta održivosti rasta i održavanja nekog nivoa jednakosti. I tree, pogledaemo takoer i “gubitnike”, najsiromašnije zemlje svijeta ija se populacija nalazi na ivici preživljavanja.
Heterogenost svijeta u razvoju Zemlje u razvoju su veoma heterogena grupa sa velikim meusobnim razlikama u dostignutom stepenu razvoja (tabela 17.2.). Prosjeci tri razvojna indikatora: prihod per capita, stope plodnosti i smrtnost nejai ilustriraju stepen heterogenosti zemalja u razvoju kao i veliinu jaza koji postoji izmeu njih i razvijenih zemalja. Prosjeni GNI per capita 59 zemalja niskih prihoda je preko tri puta manji od prosjenog GNI per capita 54 zemlje nižih srednjih prihoda, 9,5 puta manji od prosjenog GNI per capita 41 zemlje gornjih srednjih prihoda i ak 63 puta manji od prosjenog GNI-a 55 zemalja visokih prihoda.26 Ove razlike u visini prihoda per capita se reflektiraju na plodnost i smrtnost nejai, jer, kao što smo vidjeli u glavi 5., postoje negativne relacije izmeu ovih indikatora - kada prihodi rastu, smrtnost i plodnost 25 26
Landes (1998); Sachs (1997). Zemlje su klasificirane prema ostvarenoj visini GNI per capita u 2004. godini kako slijedi - zemlje niskih prihoda: 825 ili manje USD per capita; zemlje srednjih nižih prihoda: 826-3.255 USD per capita, zemlje srednjih viših prihoda 3.256-10.065 USD per capita i zemlje visokoh prihoda: preko 10.066 USD per capita (WB Development Indicators 2006).
501
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
opadaju. Pored razlika u prosjenim stopama smrtnosti i plodnosti, postoje i ogromne razlike u okviru iste grupe zemalja. Naprimjer, u grupi zemalja niskih prihoda, u kojoj je prosjena stopa plodnosti iznosila 3,7 ima zemalja u kojima je stopa plodnosti iznosila 7,3.
TABELA 17.2. GNI i drugi indikatori zemalja u razvoju, 2004 Grupe zemalja po prihodima
GNI per capita, prosjena vrijednost, USD
Niski prihodi (59 zemalja) Niži srednji prihodi (54 zemlje) Viši srednji prihodi (41 zemlje) Visoki prihodi (55 zemalja)
507 1.686 4.769 32.112
Stopa plodnosti (roenja po ženi)
Stopa smrtnosti nejai (na 1.000 živoroenih)
3,7 2,1 2,0 1,7
79 32 23 6
Oekivani životni vijek (godine)
59 67 69 76
Stepen pismenosti odraslih (% populacije starije od 15 godina) M Ž
73 93 95 n.a.
50 86 94 n.a.
n.a. – nema podataka. Izvor: World Bank Development Indicators (2006).
Iako se struktura zapošljavanja u zemljama u razvoju drastino mijenja (tabela 17.3.), još uvijek je veliki broj zemalja u razvoju predominantno agraran. Kao što se iz tabele vidi, 1990. godine je u prosjeku 69% radne snage u zemljama niskih prihoda bilo zaposleno u poljoprivrednim djelatnostima, koje su ostvarivale treinu prosjenog GDP-a. Iako zaposlenost u poljoprivrednom sektoru i dalje bilježi apsolutni rast, jasna je tendencija relativnog smanjivanja njegovog udjela u ukupnom broju zaposlenih i u proizvodnji GDP-a na raun poveavanja ueša industrijskih i usluznih sektora.
TABELA 17.3. Promjene strukture ekonomija zemalja u razvoju, 1960, 1999, 2004 Grupe zemalja
Agrar 1990 69 50 21 5
Udio u radnoj snazi (%) Industija Usluge 2004 1960 1990 1960 1990 n.a. 9 15 14 16 40 11 21 18 29 14 20 27 31 52 4 38 31 44 64
Agrar 1990 2004 32 23 19 12 10 6 3 2
Udio u GDP-u (%) Industija 1990 2004 26 28 39 41 39 32 33 26
Usluge 1960 1990 2004 Niski prihodi 77 42 49 Niži sred. prihodi 71 42 46 Vei sred. prihodi 49 51 62 Visoki prihodi 18 65 72 n.a. – podaci nisu dostupni. Termin industrija obuhvata rudarstvo, preradivake industrije, graevinarstvo, ekektrinu energiju, vodu i plin Izvori: udjeli u radnoj snazi 1960 i 1990- World Bank Development Indicators 1995, udjeli u radnoj snazi 2004 i udjeli u GDP-u – World Bank Development Indicators 2006
Ove sektorske promjene moraju se posmatrati u širem historijskom kontekstu. Naime, u ranim fazama starih industrijskih zemalja je njihova radna snaga rasla po godišnjoj stopi nižoj od 1%, što znai da je za njeno udvostruenje trebalo 90 godina. U zemljama u razvoju radna snaga raste po godišnjoj stopi od 2% i udvostruuje se za 30 godina. Naravno da je danas zemljama u razvoju mnogo teže apsorbirati eksplozivan rast radne snage, jer, kao što smo vidjeli, skoro 90% rasta svjetske populacije od 1950. godine se ostvarilo u zemljama u razvoju. Generalno, svake godine oko 80 miliona ljudi dostigne radno sposobnu dob i pridruži se masi od 2,1 milijardi nezaposlenih. Meksiko, Turska i Filipini, naprimjer, moraju otvoriti 500.000 do milion novih radnih mjesta godišnje kako bi zaposlili mlade koji ulaze u radne godine.27
27
Martin and Widgren (1996).
502 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pritisak na tržište rada se snižava kada je na sceni niži rast populacije. Iako se to i sada dogaa u mnogim dijelovima svijeta, još uvijek e visoke stope plodnosti djelovati na dalji rast radne snage u sljedeih nekoliko ili više decenija. Osnovna dilema sa kojom se susreu zemlje u razvoju je da li e rast radne snage moi znatnije da premaši mogunosti obezbjeenja radnih mjesta.
TABELA 17.4. Pozitivni i negativni efekti globalizacije na zapošljavanje u ZUR-u Pozitivni efekti Vei prihodi iz izvoza promoviraju investicije u pruduktivne kapacitete uz potencijalni pozitivni uticaj na lokalni razvoj, a u zavisnosti od intersektorskih i interkompanijskih veza, sposobnosti za održavanje konkurentnosti itd. Rast zaposlenosti u relativno radno-intenzivnijim preraivakim sektorima prouzrokovae: (a) – poveanje ope zaposlenosti i/ili (b) – redukciju zaposlenosti u niže plaenim sektorima. Svaki od ovih rezultata vodi ka poveanju plaa do take koja zavisi od relativne meunarodne mobilnosti odreenih industrijskih grana, pritiska ponude i potražnje rada i nacionalne prakse pregovaranja sistema plaa. Ova poveanja zaposlenosti i/ili plaa, ukoliko su znaajna i raširena, imaju potencijalne efekte na reduciranje socijalnih nejednakosti, ako socijalne strukture, politike institucije i socijalne politike igraju znaajnu ulogu. Izlaganje novim tehnologijama i, u nekom industrijama, znaajnoj apsorpciji tehnoloških kapaciteta, vodi ka poboljšanju obuke i produktivnosti rada, koje olakšavaju napredak industrije u pravcu outputa više dodane vrijednosti, što ili omoguava dalji rast plaa ili relaksira silazni pritisak.
Negativni efekti Poveavanje zapošljavanja i/ili zarada nisu dovoljno veliki i rašireni da reduciraju nejednakosti. Nasuprot, u veini zemalja nejednakost e se, vjerovatno, poveati jer e neravnomjerna kontrola profita i zarada prouzrokovati brži rast profita. Relokacija relativno mobilnih radnointenzivnih preraivakih grana iz industrijskih zemalja u zemlje u razvoju, pod nekim uslovima, može imati remetilake socijalne efekte ukoliko u odsustvu efektivnog planiranja i pregovaranja izmeu internacionalnih kompanija i nacionalnih vlada i/ili kompanija u zemlji prijema, relocirane aktivnosti promoviraju urbane migracije a njihova dužina ostajanja bude kratka. Kratkorone beneficije otvaranja radnih mjesta ne mogu kompenzirati negativne socijalne efekte, posebno u primjerima izvoznih operacija montaže sa vrlo ogranienom participacijom lokalnih industrija. Pritisci za kreiranjem lokalne zaposlenosti i natjecanje za meunarodnu konkurentnost esto postavlja internacionalne firme u povlaštenu poziciju da nametnu ili ispregovaraju standarde rada i management praksu koja je ispod nivoa u razvijenim zemljama, ili, kao što je to sluaj u izvoznim zonama, ak i inferiorniju praksu u odnosu na praksu u zemlji-domainu
Izvor: Dicken (2004).
Još nekoliko pitanja koja su vezana za zaposlenost, odnosno nezaposlenost, mui nerazvijeni svijet. Jedno od njih su unutrašnje i vanjske migracije. One su dovele do eksplozivnog širenja urbane nezaposlenosti, koja je u mnogim zemljama dva do tri puta vea od ruralne nezaposlenosti. Pored toga, uoljivi su i znaajni problemi podzaposlenosti, neadekvatne zaposlenosti i visoke zaposlenosti u neformalnim sektorima, koji u nekim urbanim aglomeracijama sainjavaju 40%-70% urbane radne snage. Dimenzija problema zapošljavanja i nezaposlenosti u zemljama u razvoju je mnogo vea nego u razvijenom svijetu, mada je i tamo velika. Najvei problem zemalja u razvoju je podzaposlenost i sa njom povezano siromaštvo. Ovaj problem se ne može rješavati samo industrijalizacijom, jer smo iz dosadašnjeg iskustva vidjeli da industrijski razvoj, sa izuzetkom nekoliko novoindustrijaliziranih zemalja, ne može reducirati velike probleme nezaposlenosti koji su povezani sa siromaštvom. Procesi globalizacije, koji nude neka rješenja za nezaposlenost, su, kao što se vidi iz tabele 17.4., ma sa dvije oštrice.
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
503
Održivost rasta Spektakularni poslijeratni ekonomski rast relativno malog broja zemalja u razvoju, posebno novoindustrijaliziranih zemalja Južne Azije, je bio jedan od najznaajnijih momenata u savremenoj svjetskoj ekonomiji. To posebno važi za etiri azijska “zmaja” (ili “tigra”) koji su u samo 30 godina uspjeli u procesu industrijalizacije i pridružiti se grupi zemalja visokih prihoda. Ovakve performanse nisu ostvarile niti zapadno-evropske ekonomije u 19. i 20. stoljeu, niti latinsko-amerike ekonomije u periodima svog najbržeg rasta.28 Ali, glavni problemi sa kojima e se susresti brzorastue i izranjajue zemlje se odnose na održavanje ekonomskog rasta i jednakost raspodjele nacionalnog bogatstva. Mnogo reenica je bilo napisano u cilju da se opišu uzroci južnoazijske krize,29 koja je poela poetkom jula 1997. godine oštrom devalvacijom tajlandskog bata i koja se u sljedeim mjesecima širila kao tajfun. Za mnoge zapadne ekonomiste je istonoazijsko ekonomsko udo postalo “sluaj za kantu”, iji uzroci pada leže u strukturama i u praksi pogoenih zemalja, a posebno u korupciji i neuspjehu bankarskog sistema i finansijske kontrole. Meutim, iako su ti problemi realno postojali, uzroci krize su se nalazili i na drugim stranama, posebno u kombinaciji eksternih (špekulacije finansijskih investitora) i internih procesa. Brzi oporavak veine azijskih ekonomija je potvrdio da je ipak održivost rasta (ne samo za istonoazijske ekonomije, nego i za sve druge brzorastue i izranjajue ekonomije) kljuno pitanje dugoronog rasta. Kljuna pitanja održivosti su se svela na dva glavna pitanja: održavanje rasta izvoza i susret sa naraslom konkurencijom. Naime, ekonomski rast istonoazijskih zemalja je imao svoju glavnu polugu u agresivnoj izvoznoj strategiji, posebno u periodima uzleta prvog vala rasta 1960s i ranih 1970s. Kasnije trgovake tenzije sa najveim zapadnim tržištima su natjerale sve istonoazijske zemlje da liberaliziraju svoja domaa tržišta, što je pojaalo znaaj regionalnih tržišta, pospješilo regionalnu saradnju i natjeralo preduzea na brže kvalitativne promjene. Drugo pitanje se odnosi na pojaavanje konkurencije drugih zemalja u razvoju. Brzo je rastao “drugi red” zemalja koji su izranjali kao manufakturni centri. Kina, Malezija, Filipini, Indonezija, Tajland, Pakistan, Indonezija, Kolumbija, ile, Peru, Turska, Indija, te tranzicijske zemlje Istone Evrope su tražile svoje mjesto u narastajuoj globalnoj ekonomiji. Kako su troškovi rada u zemljama “prvog reda” rasli, posebno u segmentima na kojima se njihova strategija industrijalizacije bazirala, tako se je konkurencija intenzificirala. Sposobnost održavanja rasta je sve više zavisila od fleksibilnog i brzog odgovora na promjenjene konkurentske okolnosti, odnosno sposobnosti poboljšanja proizvoda, usluga i inovacija. Ulazak dvije velike zemlje, Kine i Indije na velika vrata, te brži ekonomski oporavak Rusije i Brazila, unijee mnoge nove izazove na održivost ekonomskog rasta. Sljedei krupni problem održivosti je distribucija prihoda i socijalno-politika klima unutra pojedinih zemalja. Kao što smo vidjeli iz predhodnih sekcija, ogromne razlike u distribuciji prihoda izmeu pojedinih slojeva društva u zemljama u razvoju postaju sve kritiniji faktori. U zemljama kao što su Brazil, ile, Meksiko i Malezija udio prihoda koji ostvaruju najbogatijih 20% stanovnika je mnogo vei nego u tradicionalnim industrijskim ekonomijama. Ali, primjeri Južne Koreje i Tajvana, kod kojih je distribucija prihoda mnogo ravnomjernija, i kod kojih je poslijeratna reforma vlasništva zemlje, koja je podjeljena 28 29
Ito (2001). Haggard and MacIntyre (1998); Jomo (1998); Kaplinsky (1999); Stiglitz and Yusuf (2001).
504 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj velikom broju seljaka, stabilizirala poljoprivredu, proširila domau potražnju, doprinijela fer i pravinijoj distribuciji i obezbjedila politiku stabilnost.30
SLIKA 17.13. Azijske vrijednosti Istoni Azijci vjeruju u jake porodice Uvjereni su da je porodica gradbeni blok društva
Istoni Azijci ne vjeruju u ekstremne oblike individualizma Svaki pojedinac je lan nukleus i šire porodice, klana, susjedsva, zajednice, nacije i države
Istoni Azijci traže od svojih vlasti da održavaju moralno zdravu okolinu kojoj se odgajaju njihova djeca
Istoni Azijci duboko poštuju obrazovanje Ovu vrijednost drže svi slojevi društva
Istoni Azijci drže da je težak rad vrlina Glavni rezon ove regije je biti konkurentniji od Evrope
“Ovih 10 vrijednosti zajedno sa sainjavaju okvir koji omogu omoguava druš društvima u isto istonoj Aziji da postignu prosperitet, napredak, harmoni harmonine relacije izmeu graana, graana, zakona i reda” reda”
U nekim azijskim zemljama vlasti nastoje da svakog graanina pretvore u dioniara zemlje
Dobre vlade u Aziji žele slobodnu štampu Ne vjeruje se da je takva sloboda sasvim u redu. Štampa mora djelovati odgovorno
Istoni Azijci vjeruju u vrline štednje i štedljivosti Uvjereni su da pojedinci, porodice i vlasti trebaju voditi štedljiv život
Postoji azijska verzija socijalnog ugovora izmeu ljudi i države Vlasti imaju obavezu da tretiraju svoje graane fer i humano. Od graana se oekuje da poštuju zakone, ljude koji su na vlasti, da rade tvrdo, da štede i da motiviraju svoju djecu da ue i da budu samopouzdani
Istoni Azijci upražnjavaju nacionalni timski rad Vlasti, business i zaposleni sarauju za dobro nacije
Izvor: Koh (1993).
Ostali dio ovih problema se odnosi na šira socijalna i politika pitanja demokratskih institucija, civilnih prava i slobode rada. Vrlo jako involviranje država u ekonomski management, uz esto drakonske mjere za kontrolu radne snage, sužena radnika prava i brojne restrikcije su probleme održivosti rasta usložnile,31 posebno ako se to posmatra sa stanovišta zapadnih mjerila i vrijednosti. Meutim, mnogi važni ljudi smatraju, a meu njima su i osniva singapurske države Lee Kuan Yew i dugogodišnji malezijski premijer Mahathir Mohamad, da su “azijske vrijednosti”, odnosno azijska demokracija, razliite od zapadnog modela vrijednosti.32 Slika 17.13. prikazuje glavne komponente “azijskih vrijednosti”, koje se baziraju više na kolektivizmu nego individualizmu.33
Obezbjeenje preživljavanja i reduciranje siromaštva Iako se zemlje izranjajuih ekonomija suoavaju sa nizom ve pomenutih problema, ipak su najvei problemi koncentrirani u najsiromašnijim zemljama malih prihoda. Ova grupa zemalja se suoava sa nedostatkom svih aspekata materijalnog blagostanja. To su pretežno zemlje sa teškom sirotinjom, masovnim patnjama i gladi, te životom ljudi ispod svakog dostojanstva. Najvei broj ekstremno siromašnih zemalja je koncentrirano u Africi – kolijevci ovjeanstva. 30 31 32 33
Kapstein (1999). Bello and Rosenfeld (1990); Brohman (1996); Douglass (1994). Lee (2000). Koh (1993).
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
505
Mada smo se problemom siromaštva detaljnije bavili ranije, ipak je jedan faktor koji generira siromaštvo, ne samo u najsiromašnijim zemljama svijeta, nego i u nekim zemljama donjih srednjih prihoda, ostao nedovoljno rasvijetljen. To je prevelika zavisnost od vrlo uske ekonomske baze. Takoer smo vidjeli da u najsiromašnijim zemljama svijeta ogromna veina zaposlenosti i prihoda potie iz poljoprivrede, što predstavlja slabu bazu za ukljuivanje u globalnu ekonomiju. Oko 80% izvoza zemalja u razvoju se odnosi na izvoz poljoprivrednih proizvoda i primarnih proizvoda, tj. na eksploataciju prirodnih resursa i neobuenog rada, tj. sektore koji nemaju potreban dinamizam na svjetskim tržištima i sektore kod kojih relativne cijene imaju tendenciju konstantnog pada. Vremenski se ove nejednakosti pojaavaju preko kumulativnog procesa ekonomskog rasta. Cijene manufakturnih roba rastu brže nego cijene primarnih proizvoda, pa se trgovinski uslovi poinju divergirati u korist proizvoaa manufakturnih proizvoda. Proizvoaima primarnih proizvoda ne preostaje ništa drugo nego da izvoze sve veu koliinu svojih roba kako bi mogli platiti (uvesti) istu ili manju koliinu manufakturnih roba. Ovo predstavlja krupni problem za mnoge zemlje u Africi, koje zavise od izvoza samo jednog ili nekoliko primarnih proizvoda. U nekim primjerima, kao kod Zambije ili Ugande, udio izvoza samo jedne vrste robe u ukupnom izvozu iznosi preko 50%.
SLIKA 17.14. Strana pomo zemljama u razvoju, 1960-2003, % GDP
Oficijelna pomo kao procenat GDP-a
6 5 4 Zemlje niskih prihoda 3 2 1 0 1960 1964
Zemlje srednjih prihoda
1968
1972
1978
1980
1984 1988
1992
1996
2000
Izvor: World Development Indicators, 2005
Sljedei krupan problem zemalja u razvoju je smješten u finansijskoj sferi. Najsiromašnije zemlje nisu atraktivne za strane investicije, pa FDI tamo ulaze u vrlo malom obimu. Nijedna najsiromašnija zemlja nema velike portfolio investicije jer nema atraktivnih investicijskih mogunosti u domaim ekonomijama. U vrlo siromašnim zemljama glavni eksterni tokovi prihoda dolaze preko programa pomoi. Vidjeli smo da ti programi nisu dovoljni, a, takoer, prisutni su i trendovi njihovog opadanja (slika 17.14.). Naprimjer, za cijelu grupu zemalja niskih prihoda je iznos pomoi u 1998. godini iznosio samo 7 USD per capita (9 USD u 1990. godini), što je predstavljalo manje od 1,3% GNI-a (u uporeenju sa 2,6% u 1990. godini).34 34
World Bank (2001).
506 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pored toga što najsiromašnije zemlje svijeta primaju relativno malo finansijskih investicija, mnoge od njihzbog eksternih dugova imaju krupne probleme. Ustvari, problem dugova ne pogaa samo najsiromašnije zemlje. Veliki dio ekonomskog rasta novoindustrijaliziranih država je do sada bio finansiran inostranim pozajmicama, a veliki broj, ak i vrlo uspješnih, novoindustrijaliziranih država je prošao kroz teške periode finansijskih kriza (južnoazijska kriza poslije 1997. godine, meksika kriza 1995. godine, argentinska kriza 2002. godine). Najvee apsolutne nivoe dugova imaju neke novoindustrijalizirane države, naprimjer Južna Koreja, Kina, Brazil, Argentina, Ruska Federacija. Ali, pored apsolutnog nivoa, vrlo važan je i relativni nivo dugova, kao i njihov odnos u odnosu na veliinu ekonomije. Slika 17.15. prikazuje globalnu distribuciju dugova u odnosu na njihov udio u GDP-u. Tako mjereni dugovi pokazuju da veina visokozaduženih zemalja pripada najsiromašnijim dijelovima svijeta.
SLIKA 17.15. Geografija duga zemalja u razvoju
Ukupni eksterni dug (milijarde USD) Procenti bruto nacionalnog proizvoda
Izvor: Dicken (2004).
Politike Do sada bilo napravljeno mnogo napora, studija i ideja u cilju identifikacije i promocije efikasnih politika sužavanja jaza u razvijenosti izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta. Najdinaminije diskusije se vode oko naina vladanja i uloge nacionalnih vlada u ekonomskom razvoju svojih zemalja. Potreba za efikasnijim upravama proizlazi iz brojnih problema sa kojima se danas susree ova velika grupa zemalja. Neki od njih se naroito odnose na odsustvo zakona i reda, nedostatak preduzetništva, neadekvatnu infrastrukturu, nedovoljnu štednju i investicije, te brojne socijalne i institucionalne probleme. Zemljama u
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo
507
razvoju, kao cjelini, na raspolaganju stoji niz politika pomou kojih je mogue promovirati ekonomski rast. To se pogotovo odnosi na:
x x x x x x x x
Uspostavljanje i implementaciju vladavine zakona. Ovo se, u prvom redu, odnosi na jasno definirano vlašnistvo, reducuranje rizika investiranja, eliminiranje korupcije i sl. Otvaranje ekonomije prema meunarodnoj trgovini. Otvorena ekonomija, ukoliko su drugi faktori jednaki, raste po bržim stopama nego zatvorena ekonomija. Kontrola rasta populacije. Realni rast GDP-a treba pretvoriti i u realni rast GDP-a per capita, jer porodice sa manje djece više štede, a udio žena na tržištu rada je vei. Ohrabrivanje FDI. Zemlje otvorene za FDI u pravilu imaju vee stope rasta od zemalja koje postavljaju prepreke inostranim direktnim investicijama. Izgradnja ljudskog kapitala. Podsticanje pismenosti, obrazovanja i razvijanje obuke stanovnistva je danas osnovni preduslov za ekonomski rast. Dobri odnosi sa susjedima. Dobri odnosi sa susjedima znae širenje ekonomske kooperacije i integracije, proširenje tržišta itd. Uspostavljanje nezavisne centralne banke. Nezavisni finansijski organ održava kontrolu nad novanom masom i spreava inflaciju i zloupotrebe. Uspostavljanje realnog kursa domae valute. Fleksibilniji kurs domae valute omoguava smirenija prilagoavanja, a manja je i mogunost velikog valutnog šoka itd. Privatizacija državne industrije. Državne firme su esto neefikasne, imaju više problema sa radnikim sindikatima nego sa uvoenjem novih tehnologija, loš su inkubator za razvoj preduzetnika i spin-off aktivnosti itd.
SLIKA 17.16. Širenje novih tehnologija u zemljama u razvoju 200 Mobilni telefoni 150 Broj na 1.000 ljudi
x
Telefonske linije 100 Internet korisnici
50
Personalni kompjuteri
0 1994
1996
1998
Izvor: World Bank Development Indicators (2006).
2000
2002
2004
508 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Zemljama u razvoju je i dalje potrebna razvojna i tehnološka pomo, dalje sužavanje trgovinskih barijera i efikasniji izvoz, širenje produktivne baze, oprost dugova najsiromašnijim zemljama u razvoju, razvoj demokracije itd. Nove tehnologije donose nove mogunosti rasta. Naprimjer, mobilni telefoni pomažu eliminiranju uskih grla fiksne telefonije i preskau poetne visoke troškove razvoja fiksne komunikacijske infrastrukture; personalni kompjuteri su postali dostupni i sa aspekta cijena i sa aspekta kapaciteta; internet se rapidno širi (slika 17.16.). Ovo su neki od primjera integriranih tehnologija koje reduciraju vremenske, prostorne i kulturološke barijere.
REFERENCE Abramovitz, Moses.1994. “The Origins of the Post-war Catch-Up and Convergence Boom,” in J. Fagerberg, B. Verspagen. and N. von Tunzelman (eds.) The Dynamics of Technology, Trade and Growth, Aldershot: Elgar Barro, Robert J. 2000. “Inequality and Growth in a Panel of Countries.” Journal of Economic Growth 5(1):5– 32. Barro, Robert J. and Xavier Sala-I-Martin 1992 “Convergence,” Journal of Political Economy, Vol. 100, pp. 223–251. Bello, W. and Rosenfeld, S. 1990. Dragons in Distress: Asian Miracle Economies in Crisis. San Francisco: Institute for Food and Development Policy. Bourguignon, François, and Christian Morrisson. 1998. “Inequality and Development: The Role of Dualism.” Journal of Development Economics 57(2):233–57. Bourguignon, Francois, and Christian Morrison. 2002. "Inequality Among World Citizens: 1820-1992." American Economic Review 92 (September): 727744. Brohman, J. 1996. Postwar development in the Asian NICs: Does the neoliberal model fit reality? Economic Geography, 72: 107-131. Bruno, Michael, Martin Ravallion, and Lyn Squire. 1998. “Equity and Growth in Developing Countries: Old and New Perspectives on the Policy Issues.” In Vito Tanzi and Ke-young Chu, (ed.), Income Distribution and High-quality Growth. Cambridge, MA: MIT Press. Chandler, A.D., Jr. 1990. Scale and Scope. The Dynamics of Industrial Capitalism, Cambridge, MA: The Belknap. Chen, Shaohua, and Ravallion, Martin. 2000. How Did the World’s Poorest Fare in the 1990s. Policy
Research Working Paper. Washington D.C.: World Bank Cornia, Andrea, and Court, G.J. 2001. Inequality, Growth and Poverty in the Era of Liberalization and Globalization, UNU World Institute for Development Economics Research, Helsinki: UNU/WIDER. Cornia, Andrea, and Kiiski, Sampsa. 2001. Trends in Income Distribution in the PostWorld War II Period: Evidence and Interpretation, WIDER Discussion Paper No. 89, Helsinki: UNU/WIDER. Deininger, Klaus, and Lyn Squire. 1996. “A New Data Set Measuring Income Inequality.”World Bank Economic Review 10(3):565–91. ______________ 1998. “New Ways of Looking at Old Issues: Inequality and Growth.” Journal of Development Economics 57(2):259–87. Dicken, Peter. 2004. Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Douglass, M. 1994. The 'developmental state' and the newly industrialized economies of Asia, Environment and Planning, A, 26: 543-566. Dworkin, R. 1981a. “What is Equality? Part 2: Equality of Resources.” Philosophy and Public Affairs 10(3):283–345. Dworkin, R. 1981b. “What is Equality? Part 1: Equality of Welfare. ”Philosophy and Public Affairs 10(3):185– 246. Fields, Gary S. 1989. “Changes in Poverty and Inequality in Developing Countries.”World Bank Research Observer 4(2):167–85. Fields, Gary S., and George H. Jakubson. 1994. “New Evidence on the Kuznets Curve.” Cornell University. Ithaca, NY. Processed.
Glava 17: Nejednakost i siromaštvo Goldin, Ian, Reinert Kemmeth. 2006. Globalization for Development. New York: Palgrave Macmillan (2006). Haggard, S. and Maclntyre, A. 1998. The political economy of the Asian economic crisis, Review of International Political Economy, 5: 381-392. Ito, T. 2001. Growth, crisis, and the future of economic recovery in East Asia, in J.E. Stiglitz and S. Yusuf (eds), Rethinking the East Asia Miracle. New York: Oxford University Press. Chapter 2. Jomo, K.S. 1998. Tigers in Trouble: Financial Governance, Liberalisation and Crises in East Asia. London: Zed. Kaplinsky, Raphael. 1999. “If you want to get somewhere else, you must run at least twice as fast as that!” : the roots of the East Asian crisis, Competition and Change, 4: 1-30. Kapstein, E. 1999. Sharing the Wealth: Workers and the World Economy. New York: W.W. Norton. Koh, T. 1993. 10 values that help East Asia's economic progress and prosperity, Singapore Straits Times, 14 December. Kuznets, Simon. 1955. "Economic Growth and Income Inequality." American Economic Review 45 (March): 1-28. Landes, David. 1998. The Wealth and Powerty of Nations, London: Abacus. Lee, K-Y. 2000. From Third World to First. The Singapore Story: 1965-2000. Singapore: Times Publishing Group. Lewis, Arthur W. 1954. “Economic development with unlimited supplies of labour,” Manchester School 22 (May 1954):139–191. Maddison, Agnus. 1982. Phases of Capitalist Development. Oxford: Oxford University Press. ___________ 1991. Dynamic Forces in Capitalist Development, New York, NY: Oxford University Press. Martin, Philip and Widgren, Jonas. 1996. „International migration: a global challenge“, Population Bulletin, 51. Washington (DC): Population Reference Bureau. Milanovic, Branko. 2005. Worlds Apart: International and Global Inequality 1950-2000. Princeton, NJ: Princeton University Press. Nelson, R. and G. Wright. 1992. "The rise and fall of American technological leadership: The postwar era
509
in historical perspective", Journal of Economic Literature, Vol. 30, pp. 1931-64. OECD. 2001. Sustainable Development: Critical Issues. Paris: OECD. Ravallion, Martin, 2004. “Competing Concepts of Inequality in the Globalization Debate.” In Susan Margaret Collins and Carol Graham, (ed.), Brookings Trade Forum 2004. Washington, DC: Brookings Institution. Roemer, John E. 1998. Equality of Opportunity. Cambridge, MA: Harvard University Press. Sachs, Jeffrey. 1997. Nature, nurture, and growth, The Economist, 14 June: 19-22. Sala-i-Martin, Xavier. 2006. “The World Distribution of Income: Falling Poverty and…Convergence, Period,” Quarterly Journal of Economics, Vol. 121, No. 2 (May 2006), pp. 351–397. Sen, Amartya. 1985. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland. Soubbotina, Tatyana. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Stiglitz, J.E. and Yusuf, S. (eds) 2001. Rethinking the East Asia Miracle. New York: Oxford University Press. Todaro, Michael. 2000. Economic Development in the Third World, 7th. ed. New York: Addison Wesley Longman United Nations Development Program. 2000. Human Development Report. New York: Oxford University Press. United Nations Industrial Development Organization. 2005. Industrial Development Report 2005. Vienna: UNIDO von Tunzelmann, G. 1995. Technology and Industrial Progress: The Foundations of Economic Growth, Aldershot: Edward Elgar. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Williamson, Jeffrey. 1985. Did British Capitalism Breed Inequality? Boston: Allen & Unwin. World Bank. 2001: World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. Oxford: Oxford University Press. ____________ 2003. World Development Indicators 2003. Washington, DC: World Bank.
510 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ____________ 2005. World Development Report 2006. Equity and Development , Washington, DC: World Bank.
____________ 2006. World Development Indicators 2006. Washington, DC: World Bank ____________ 2006. Global Economic Prospect 2007. Washington D.C.: World Bank
WEB STRANICE 1. http://worldbank.org/poverty Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai podaci o nejednakosti i siromaštvu. 2. http://www.unmilleniumproject.org Web stranica Milenijum projekta Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai korisni podaci o siromaštvu i milenijskim ciljevima. 3. http://www.development-finance.org Web stranica o meunarodnim dugovima 4. http://www.worldbank.aid Web stranica o meunarodoj pomoi sa linkovima na donorske organizacije i institucije (USAID, DFID, SIDA, JICA, EUROPEAID, DTZ itd). 5. http://www.oecd.dac Web stranica OECD-a – komiteta za razvojnu pomo.
Glava 18: Izazovi budunosti
Glava 18: Izazovi budunosti
511
U svom uvenom satirinom djelu Candide (ili optimizam) je veliki francuski pisac i filozof Voltaire (16941778) opisao život istoimenog heroja u svijetu neizmjernih patnji i teškog rada, za koji je njegov tutor, naivni optimist dr. Pangloss tvrdio da Candide živi u svijetu koji je “najbolji od svih moguih svjetova, gdje je sve povezano i napravljeno da bude najbolje”.1 Ovaj panglossijanski pogled na tadašnji svijet 18.stoljea se nije mnogo razlikovao od današnjeg svijeta u kojem je slobodni kapitalistiki tržišni sistem, baziran na neometanim tokovima roba, dobara, usluga i investicijskog i drugog kapitala, konstituiran kao “najbolji od svih moguih svijetova”. Ogromne razlike u prihodima per capita izmeu zemalja su jedna od najzabrinjavajuih karakteristika današnjeg svijeta. U najbogatijim zemljama svijeta je GDP per capita nekoliko desetina puta vei od GDPa per capita najsiromašnijih zemalja svijeta. U bogatim zemljama ljudi žive duže, imaju bolje zdravlje, više slobodnog vremena i više prijatnosti od svojih siromašnih susjeda. Ove ogromne razlike su veinom proizvod razliitih dinamika ekonomskog rasta u zadnja dva stoljea. Prije 1800. godine su razlike u prihodima izmeu zemalja su bile realtivno male, a stoljeima nije ni bilo nekog znaajnijeg rasta standarda. Danas, najsiromašnije zemlje imaju životni standard koji je vrlo blizu onom iz 1800. godine. Istovremeno, kao nikada do sada, budunost ovjeanstva nije bila obilježena pitanjima koje može da riješi samo jedna država ili grupa država. Klimatske promjene, ptija gripa, finansijska nestabilnost, terorizam, valovi migranata i izbjeglica, oskudica vode, jako siromaštvo su tipina pitanja ije rješavanje zahtijeva tijesnu kooperaciju izmeu svih nacija svijeta. Svako od navedenih pitanja pogaa ogroman broj ljudi u razliitim krajevima svijeta, direktno ili indirektno utie na sve zemlje svijeta i zahtijeva novi nain rješavanja, jer je postalo sasvim jasno da samo tržišne sile ne mogu da riješe gornje probleme. Globalna pitanja i globalna javna dobra (tabela 18.1.) su prisutna u svim podrujima naših života. Ona pogaaju naše ekonomije, našu okolinu, naše sposobnosti i naše procese donošenja odluka o saradnji sa drugim ljudima. Sva ova pitanja su, mada to na prvi pogled ne izgleda, meusobno veoma povezana. Naprimer, potrošnja energije pokree klimatske promjene, koje dalje pogaaju ulov ribe u okeanima zbog promjene temperature i režima okeana, kao i druge resurse hrane zbog promjene režima padavina.2 U prethodnih 17 glava naši ciljevi su bili usmjereni na razjašnjavanje stanja ekonomije svijeta i traženje uzroka za razlike u prihodima izmeu zemalja. Vidjeli smo da je razumijevanje ekonomskog rasta prilino složeno pitanje, a da je predvianje budunosti još teže, možda ak i nemogue pitanje. Pitanje naše budunosti, odnosno kako napraviti svijet boljim mjestom za sve ljude, je isuviše komplicirano da se na njega može nai jednostavan odgovor. Zato je mnogo bolje da, umjesto traženja odgovora, potcrtamo neka najvažnija pitanja sa kojima e se ovjeanstvo baviti u sljedeih nekoliko decenija.
1 2
Voltaire (2005). Bhargava (2006).
512 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Izbor pitanja koje tretira ova glava je, kao i svaki drugi izbor, prilino subjektivan. Prvo, ponovo emo otvoriti neka najvažnija pitanja nove paradigme razvoja, ukljuujui i pitanja smanjivanja siromaštva i neophodnosti bržeg razvoja najmanje razvijenih država i podruja. Drugo, pogledaemo neka najvažnija pitanja budunosti globalizacije, ukljuujui i pitanja vladanja i upravljanja. I tree, ovu glavu završiemo pitanjima koja tretiraju najvažnije standarde rada i okolinska pitanja.
TABELA 18.1. Najznaajnija globalna pitanja po tematskim podrujima Tematsko podruje Globalna ekonomija Globalni humani razvoj Globalni okolinski i prirodni resursi Mir i sigurnost Globalno vladanje i upravljanje
Globalna pitanja Meunarodna trgovina, finansijska stabilnost, siromaštvo i nejednakost, inostrana pomo, zaduženost, meunarodne migracije, sigurnost ishrane, intelektualna prava Univerzalno obrazovanje, zarazne bolesti, humanitarne nevolje, glad i neishranjenost, izbjeglice Klimatske promjene, krenje šuma, pristup sigurnoj vodi, gubici biodiverziteta, degradacija tla, održiva energija, iscrpljivanje riba Proliferacija oružja, oružani konflikti, terorizam, odstranjivanje mina, droge i ostali kriminal, razoružanje, genocid Meunarodni zakoni, multilateralne povelje i konvencije, sprjeavanje konflikta, reforme UN sistema i meunarodnih organizacija, transnacionalne korporacije, ljudska prava, nevladine organizacije
Izvor: Bhargava (2006).
18.1. RAZVOJNE PARADIGME Stara vs nova razvojna paradigma U prethodnim poglavljima smo vidjeli da ekonomski i socijalni razvoj siromašnog Treeg svijeta nije bio na agendi kolonijalnih sila, jer je bio nekonzistentan sa imperijalnom podjelom rada i preovlaujuim trgovinskim modelom “core” zemlje - periferija. O razvoju tog velikog pareta svijeta se nije razmišljalo sve do kraja kolonijalnog sistema krajem 1940s i 1950s, kada je poeo da se pojavljuje kao posljedica naraslih oekivanja novoformiranih nezavisnih država. Ovaj period je znaio i uspostavljanje novog režima za manje razvijene države, ukljuujui njihovu evoluciju od simbiotskog ka unutrašnjem rastu, te evoluciju od zavisnih ka nezavisnijim odnosima sa bivšim kolonijalnim vladarima. On je, takoer, karakteristian po pojavi serioznih interesa istraživaa i kreatora politika za prouavanje i bolje razumijevanje razvojnog procesa kao osnove za oblikovanje odgovarajuih politika i strategija, konceptualnih razvojnih doktrina i uputstava kreatorima ekonomskih politika u novim nezavisnim državama. Ekonomska misao se dramatino promijenila naroito u zadnjih etvrt vijeka. Klasina ekonomska paradigma razvoja, bazirana na statinim faktorima proizvodnje, se poela zamjenjivati novom dinaminom paradigmom. Nošeni drugim valom globalizacije otvorenost, konkurentnost i ekonomske slobode su postale vrlo važne discipline, kako za teoretiare, tako i za kreatore ekonomskih politika. Najkarakteristiniji dogaaji koji ubrzavaju dinamiku zamjene stare razvojne paradigme novom su: x x x
liberalizacija tržišta; tehnološka unapreenja; ideološke i kulturološke promjene;
Gllava 18: Izazzovi buduno osti
x x x x
513
rast alijanssi savremenogg kapitalizma i njihovih mrežžnih relacija; uenje iz iskustava, i odnnosno trajektorija iz prošlostti; pojava i raast novih igraa na svjetskojj ekonomskoj sceni, posebnno Kine i Indijee; rastua vaažnost institucionalnih strukttura društava kao važnih deeterminanti ekkonomskog usspjeha.
SLIK KA 18.1. Novaa razvojna paradigma p
Izvor: Dunning D (2006).
Na teoorijsko koncipiranje nove rrazvojne paraadigme najveii uticaj su im mala tri nobeloovca: Amartyaa Sen, Josephh Stiglitz i Doouglas North. Iako su polaazili iz razliitih perspektivva, sva tri nobelovca suu bila nezadoovoljna kontekkstom stare razvojne paraddigme, posebnno njenog dijjela koji je odražavao principe Washinngtonskog koonsenzusa. S Svi su posm matrali razvoj kao sveobuhvvatni i multiasspektni konceept koji obuhvaata razliitost humanih potrreba i ciljeva; svi su bili zabrinuti dinaamikom struukturne društvene transfoormacije i svi su naglašavaali važnost insstitucija za razzvoj (tabela 18.2., slika 18.1.). Prepplitanje njihovihh ideja je obliikovalo scenuu za izranjanjee nove razvojnne paradigmee (dodatak 188a.), te meuusobnu interakciju najvažnijihh pristupa cjellovitom razvoju.
TABE ELA 18.2. Prristup tri nob belovca razvvoju Sen Slobodda izbora Multiasspektni pristup prema sadržajuu i upravvljanju razvojem m Širi kooncept ciljeva (ppreko GNP-a per caapita) Razvooj kao širenje izbbora i mogunosti stakeholddersa Razliiti aspekti slobooda Javna dobra/socijalnee vrijednosti
Stiglitz Strukturna transformacija društva
Norrth Povveana važnostt institucija
Holistiki i dinamiki pristuup
Dinamiki pristup pprema promjenama
Naglasak na n vlasništvo i sudjelovannje Uraunljivoost i izgradnja konsenzussa Partnerstvoo Socijalni kaapital
Kulturaa/ljudska pravaa
Akumuliranno uenje i iskuustvo
Poslovvi institucija
Odgovornoost sloboda
Struukture povlasticca i podržavajui mehhanizmi Vrijednosti, perceppcije realnosti i vrijeednosni sistemii Nagglašavanje hum mane (fizike) okoline Fokkusi ka reduciraanju neizvjesnossti Šireenje transakcijsskih troškova doo insttitucija “topp-down” i “bottoom-up” institucije
Izvor: Dunning D (2006)
Amarttya Sen najvišše pažnje usm mjerava na naine unapreeenja realnih slooboda ljudi. Poo njemu, to see može najbolje postii ili uklanjanjem m glavnih izvvora “neslobooda" (siromašštvo, tiranija, male ekonomske mogunosti, zanem marivanje javnnih dobara i netolarancija represivnih vlada), v ili povveavanjem slloboda izboraa, mogunostii i linih sposobnosti.3 Senn posmatra suuštinsku sloboodu kao sredsstvo kojim e se na nekom m kraju postii i omoguiti razvoj. U ostvarivanju pet vrsta slobodaa (politika ssloboda, ekonomska 3
Seen (1999).
514 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj sloboda, socijalna sloboda, garancija transparentnosti i zaštita sigurnosti), specijalna pažnja se mora posvetiti poboljšanju institucija, što je, po Senu, esencijalni preduslov da ljudi bolje vrednuju i kontroliraju svoje živote, unapreuju svoja funkcionalna sredstva i odgovornosti i osiguravaju poželjnu ravnotežu izmeu prioriteta razliitih konstituenti u procesima kreiranja blagostanja i alokacije resursa. Pri tome Sen prepoznaje velike poteškoe u mjerenju ili ocjenjivanju rezultata razvoja za koji urgira, ali sugerira da u odgovarajue indekse mjerenja humanog blagostanja treba ukljuivati potrebne slobode i sposobnosti. Za Josepha Stiglitza je primarni cilj razvojnog procesa ekonomska i strukturna transformacija resursa, sposobnosti i preferencija društava, kao što su svijest, vrijednosti i preduzetništvo njihovih pojedinanih i organizacijskih uesnika. Za njega je stara razvojna paradigma usmjerena vrlo usko. Ona je nesposobna da se uhvati u koštac sa izazovima globalne ekonomije. U svojim pristupima ona je, naješe, kontroverzna, ignorira pitanja vlasništva, suvereniteta i patricipacije, potcjenjuje ulogu netržišnih aktera u reduciranju ili suprotstavljanju neuspjeha tržišta, u obezbjeenju kolektivnih dobara ili dobara koja generiraju eksternalitete ili spillovere. Ona ne posveuje dovoljno pažnje institucionalnoj infrastrukturi i njenom kvalitetu koji je kritika determinanta za pravac, strukturu i brzinu transformacijskih procesa, ona ne priznaje neodvojivost ciljeva razvoja i povezanost efikasnosti, distribucije i kulturološkog identiteta.4 Stiglitz je uvjeren da nova razvojna paradigma mora biti više holistika, konsenzualna, više socijalno ukljuena, otvorena i participativna nego što je njena prethodnica. Ona treba bolje da prepozna i ocjeni ulogu partnerstva, umrežavanja i socijalnog kapitala kao vrlo važnih faktora koji doprinose ovim ciljevima. Ona treba da uspostavi proces uenja i omogui spremnost i sposobnost pojedinaca i organizacija da se prilagoavaju ekonomskoj i socijalnoj regeneraciji, mora više da gleda na ulogu civilnog društva i posebnih interesnih grupa; ona mora da bude dinaminija u svojoj perspektivi. Takoer, ona treba da ukljui preispitivanje sadašnjih ciljeva i funkcioniranja vodeih supranacionalnih organizacija, posebno Ujedinjenih nacija, Svjetske banke, IMF-a i WTO-a.5 Douglass North najviše pažnje usmjerava na ulogu strukture povlastica i ojaavajuih sistema koji utiu na trajektorije i strukturu ekonomskog razvoja. Takve institucije, koje on preciznije identificira u nekoliko svojih radova,6 su u neoklasinoj literature bile ili sasvim ignorirane ili potcjenjene. North, kao uostalom i Sen i Stiglitz, vjeruje u savremene karakteristike globalne ekonomije i revaluaciju pogleda pojedinaca i organizacija o svrsi i sadržaju razvoja. Njene determinante prisiljavaju naunike, business zajednicu, civilno društvo i vlasti da preispitaju svoje institucije i institucionalnu infrastrukturu koje podupiru ekonomske aktivnosti. Po Northu, sa razvojem društva njegova ekonomija postaje kompleksnija i specijaliziranija, pri emu transakcijski troškovi ekonomskih aktivnosti rastu, dok produkcijski troškovi padaju. Globalizacija i njena dva glavna pokretaa (tehnološka unapreenja i liberalizacija tržišta) na transakcijske troškove prouzrokuju mješovite efekte. Naprimjer, širenje elektronske trgovine dramatino reducira troškove prekograninih komunikacija, ali, istovremeno, poveana kompleksnost i specijalizacija u savremenoj dinaminoj i promjenljivoj ekonomije traži fleksibilnije strukture povlastica i ojaavajuih mehanizama.
4 5 6
Stiglitz (1998); Yusuf and Stiglitz (2002). Stiglitz (2002). North (1990, 1994, 2005).
Glava 18: Izazovi budunosti
515
Milenijski razvojni ciljevi Globalna potraga za humanijim razvojem, koja se odvijala izvan teorijskih krugova razvojnih ekonomista i praktiara meunarodne razvojne zajednice je posebno bila intenzivna u drugoj polovini 1990s. Prve konkretne naznake novih globalnih ciljeva razvoja su se pokazale 1995. godine na Svjetskom razvojnom summitu Ujedinjenih nacija u Copenhagenu, koji se bavio pitanjima socijalnog razvoja i zapošljavanja. Copenhagenska deklaracija je usvojila nekoliko zakljuaka: x x x x
puna zaposlenost, jednakost izmeu muškaraca i žena i univerzalni pristup obrazovanju i zdravstvenoj zaštiti trebaju biti temeljni prioriteti; opa razvojna pomo se treba poveati posebno na podrujima socijalnih politika; razvijene zemlje trebaju alocirati 20% svoje pomoi za temeljne socijalne projekte, a, zauzvrat, zemlje u razvoju trebaju trošiti najmanje 20% svojih budžeta na socijalne potrebe; U oblikovanju programa razvoja i razvojne pomoi, IMF i Svjetska banka trebaju posvetiti više pažnje socijalnim faktorima.
Proliferacija novih ideja, politika i prijedloga je bila posebno intenzivna na prelomu dva milenija, u koju su se ukljuile skoro sve agencije UN-a. I najzad, kao kruna deklarativnih pristupa, 2000. godine je na Milenijskom zasjedanju Generalne skupštine UN u New Yorku,7 donešena Milenijska deklaracija. Milenijska deklaracija sadrži vrijednosti, principe i ciljeve UN-a u odgovoru na globalne izazove sa kojima se susree ovjeanstvo na pragu novog milenija. Deklaracija sadrži mjerila za ocjenu napretka u meusobno povezanim ciljevima i zadacima, te rokove za njihovo izvršenje. Radi se, dakle, o globalnom programu ostvarivanja blagostanja ljudi, zaštiti i promociji ljudskih prava i o programu u kojem trebaju uestvovati svi akteri razvoja (javni i privatni sektor, civilno društvo, lokalna zajednica, meunarodne i nevladine organizacije, porodica i pojedinac), kako na globalnom nivou tako i na nivou svake zemlje. Milenijska deklaracija se sastoji od osam poglavlja: (i) - vrijednosti i naela; (ii) - mir, sigurnost i razoružanje; (iii) - razvoj i smanjenje siromaštva; (iv) - zaštita zajednikog okoliša, (v) - ljudska prava, demokracija i dobro upravljanje; (vi) - zaštita slabijih; (vii) - posebni interesi Afrike i (viii) - jaanje UN-a. Integralni dio Milenijske deklaracije su i Milenijski razvojni ciljevi, tj. sistem ciljeva i politika dizajniranih sa ciljem da se do 2015. godine smanji ekstremno siromaštvo i glad; dostigne univerzalnost osnovnog obrazovanja; unaprijedi jednakost polova i podrška ženama; reducira smrtnost djece; unaprijedi zdravo materinstvo; suzbije epidemija HIV/AIDS-a, malarije i drugih zaraznih bolesti; osigura održivost okoliša i razvije globalno partnerstvo za razvoj. Konkretniji ciljevi i zadaci su prikazani u boksu 18.1.
Boks 18.1. Milenijski razvojni ciljevi i zadaci Cilj 1: Eliminiranje ekstremnog siromaštva i gladi. Zadatak 1: izmeu 1990 i 2015. godine prepoloviti udio stanovništva sa prihodom manjim od 1 USD/dan ili sa 27,9% na 14% populacije u zemljama niskih i srednjih prihoda. Zadatak 2: izmeu 1990 i 2015. godine prepoloviti udio stanovništva koje pati od gladi. Cilj 2: Ostvariti univerzalno osnovno obrazovanje. Zadatak 3: obezibjediti da do 2015. godine djeca u svakom dijelu svijeta, djeaci i djevojice, završe kompletno 7
Na Milenijskom summitu u New Yorku ( 6-8. septembra 2000. godine) je Milenisjku deklaraciju potpisalo 189 država-lanica. Na Summitu su prisustvovala 104 predsjednika država i 48 predsjednika vlada.
516 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj osnovno obrazovanje. Cilj 3: Promovirati jednakost polova i jaanje snage (engl. empower) žena. Zadatak 4: eliminirali polne razlike u osnovnom i srednjem obrazovanju, po mogunosti do 2005. godine i na svim nivoima obrazovanja ne kasnije od 2015. godine. Cilj 4: Smanjiti smrtnost djece. Zadatak 5: izmeu 1990. i 2015. godine smanjiti smrtnost djece ispod 5 godina starosti za 2/3. Cilj 5: Unaprijediti zdravlje majki. Zadatak 6: izmeu 1990. i 2015. godine smanjiti stopu smrtnosti majki za 3/4. Cilj 6: borba protiv HIV-a/AIDS-a, malarije i ostalih zaraznih bolesti Zadatak 7: do 2015. godine zaustaviti i poeti smanjivati širenje HIV-a/AIDS-a. Zadatak 8: do 2015. godine zaustaviti i poeti smanjivati smanjivati pojavu malarije i drugih glavnih zaraznih bolesti. Cilj 7: Osigurati održivost okoliša. Zadatak 9: integrirati principe održivog razvoja u politike i programe u zemlji i preokrenuti gubitak okolinskih resursa. Zadatak 10: do 2015. godine prepoloviti udio ljudi bez održivog pristupa sigurnoj pitkoj vodi. Zadatak 11: do 2020. godine ostvariti znatno poboljšanje uslova života najmanje 100 miliona stanovnika slum naselja Cilj 8: Razvoj globalnog partnerstva za razvoj. Zadatak 12: razvijati dalje otvoren, na pravilima zasnovan, predvidiv, nediskriminatorni trgovinski i finansijski sistem (ukljuivo i opredljeljenje za dobro vladanje, razvoj i redukciju siromaštva, kako nacionalnu, tako i internacionalnu). Zadatak 13: adresirati posebne potrebe najmanje razvijenih zemalja (ukljuujui carinski i beskvotni pristup izvozu, unapreenje programa smanjivanja dugova i otpisivanje oficijelnih bilateralnih dugova te darežljiviju oficijelnu razvojnu pomo za zemlje angažirane u redukciji siromaštva). Zadatak 14: adresirati posebne potrebe zemalja bez izlaza na more i malih ostrvskih zemalja u razvoju. Zadatak 15: baviti se sveobuhvatno problemima dugova zemalja u razvoju preko nacionalnih i meunarodnih mjera u cilju da se dugovi naprave dugorono održivim. Zadatak 16: u saradnji sa zemljama u razvoju razviti i implementirati strategije za pristojno i produktivno zapošljavanje mladih. Zadatak 17: u saradnji sa farmaceutskim kompanijama obezbijediti pristup esencijalnim lijekovima u zemljama u razvoju. Zadatak 18: u saradnji sa privatnim sektorom, uiniti dostupnim koristi novih tehnologija, posebno informacijskih i komunikacijskih tehnologija. Izvor: UNDP (2002).
Pažljivijim pogledom na strukturu Milenijskih razvojnih ciljeva možemo uoiti injenicu da svaki od ciljeva adresira neki aspekt siromaštva i da se svi ciljevi zajedniki ojaavaju. Naprimjer, upis na visoke škole, posebno djevojaka, smanjuje siromaštvo i smrtnost; bolja osnovna zdravstvena zaštita poveava upis u škole i reducira siromaštvo; mnogi siromašni ljudi pomou okoline zarauju za život, pa bolja i istija okolina više pomaže siromašne ljude itd. Ali, za postizanje glavnog cilja – prepolovljavanje stope siromaštva do 2015. godine, e zemljama pogoenim siromaštvom trebati obezbijediti mnogo vee održive stope rasta prihoda per capita nego što ih te zemlje danas imaju, posebno u Africi. U prosjeku na svaki procenat poveanja prihoda per capita stope siromaštva imaju tendenciju pada za 1%. To znai da e poveanje prihoda per capita od 50% reducirati stopu siromaštva sa 40% na 20%. Ovo je gigantski izazov sa kojim e se susresti sve siromašne zemlje ukoliko žele da do 2015. godine postignu Milenijske razvojne ciljeve. “Vrue e biti u zemljama Afrike, a posebno vrue u zemljama Podsaharske Afrike”.
Glava 18: Izazovi budunosti
517
18.2. NAPREDAK I DILEME GLOBALIZACIJE Izlazak Kine, Indije i zemalja bivšeg komunistikog bloka na svjetsku ekonomsku scenu pokazuje da je najvei vei dio svjetske populacije ve angažiran u globalnoj ekonomiji. Ako se tome doda još i porast važnosti zemalja bogatih prirodnim resursima, može se zakljuiti da još nikada u dosadašnjoj historiji ljudska civilizacija nije bila pred složenijim izazovima. Iako su na pojedinim lokacijama i u odreenim vremenskim periodima ostvarene beneficije bile neravnomjerno rasporeene, ipak je životni standard ljudi širom svijeta znatno poboljšan. Nekoliko krucijalnih pitanja se otvaraju sama po sebi. Da li se može oekivati da e se sadašnji povoljni trendovi rasta nastaviti i u sljedeim godinama? Koje kljune sile e karakterizirati globalizirajuu ekonomiju i sutra? Koju e ulogu sutra igrati zemlje u razvoju, posebno one zemlje sa velikom populacijom kao što su Indija i Kina? Koje e sile ubrzavati rast i globalizaciju, a koje e ih usporavati? Odgovore emo potražiti u nekim prognozama napretka globalizacije i u analizi najvažnijih dilema globalizacije, ukljuujui i pitanja globalnog upravljanja.
Napredak globalizacije U ovoj sekciji emo pokušati da napravimo prognozu trendova rasta za sljedeih nekoliko desetina godina, polazei od pretpostavke da e se sadašnji trendovi nastaviti, da e se rast GDP-a u zemljama visokih prihoda udvostruiti (prosjena stopa rasta 1,9%), a u zemljama u razvoju utrostruiti (prosjena stopa rasta 3,1%) i da e se nastaviti progresivna ekspanzija ekonomskog rasta u Kini i Indiji. Dosadašnji trendovi globalizacije su bili prilino jasni - jako poveanje trgovine, meunarodnih migracija i finansijskih tokova, koje prate brze promjene u tehnologiji i drastine reforme politika snižavanja trgovinskih i finansijskih barijera. Analiza postojeih trendova u ovim oblastima može nam pomoi da prognoziramo trendove u etiri glavne kategorije koje definiraju savremenu globalizaciju: trgovini roba i usluga, meunarodnim migracijama, tokovima kapitala i tehnološkom i informacijskom progresu. U glavi 3. smo vidjeli da se od ranih 1960s svjetska trgovina brzo širila. Izvoz je porastao od 1 bilijarde USD godišnje na blizu 10 bilijardi USD godišnje u 2004. godini (u stalnim USD iz 2000), ili po prosjenoj stopi od 5,5% godišnje, dok je output rastao po stopi od 3,1% godišnje. Poveanje elastinosti izvoza (stopa rasta izvoza u odnosu na output) je rezultat više faktora, od kojih su najznaajniji kolaps planskih ekonomija, jae otvaranje kineske i indijske ekonomije, napuštanje strategija orijentiranih na domae tržište prema izvozno usmjerenim strategijama, te regionalne i globalne redukcije carinskih i vancariskih barijera, što je promoviralo globalnu trgovinu. Od 1990. godine su se strukturne promjene u lokaciji outputa i izvoza znatno ubrzale. Eksplozija regionalnih trgovinskih sporazuma i integracija je promovirala trgovinu sa ranije iskljuenim regijama (tranzicijske zemlje). Tehnološka unapreenja, posebno u transportu i komunikacijiama, su preoblikovali ustaljenu business praksu, promijenili kapitalne tokove i strukturu obuene radne snage, što je povealo udio izvoza manufakturnih roba iz zemalja u razvoju (slika 18.2.). Proizvodnja radnointenzivnih industrijskih roba je, uglavnom, dislocirana iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju, dok je “outsourcing” velikog broja razliitih roba (dijelovi automobila, aviona, poluprovodnici i potrošaka elektronika) eksplodirao. Kod mnogih nerazvijenih zemalja je outsourcing reducirao njihovu zavisnost od izvoza poljoprivrede i visokomobilnih industrijskih grana (proizvodnja odjee i obue).
518 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 18.2. Udio izvoza zemalja u razvoju, glavne robne grupe, 1962-2005 100
Procenti (%)
80
60
40
20
0 1962 Agrar i hrana
1967
1972
Minerali i gorivo
1977
1982
Hemikalije
1987 Tekstil i odjea
1992
1997
2002
Strojevi i oprema
Ostalo
Izvor: World Bank (2007)
Druga komponenta sadašnjih trendova globalizacije je uspon meunarodnih migracija, posebno iz zemalja u razvoju. U periodu od 1960. do 2005. godine udio migranata u razvijenim zemljama se utrostuio – od 4,4% na 11,4%, ili za novih 112 miliona ljudi (ukupan broj migranata u svijetu je 2005. godine iznosio 190 miliona) (slika 5.5). Kao što smo vidjeli u glavi 5, migracije jug-sjever su posljedica kako ogromnih razlika u prihodima izmeu ove dvije makro regije, tako i smanjene ponude radne snage u razvijenim zemljama, posebno mlae i posebno u nekim ekonomskim sektorima niske obuke. Dinamika otvaranja tržišta kapitala kao tree komponente globalizacije je bila vea nego kod trgovine, ak i u homogenoj grupi razvijenih zemalja. Iako mnoge zemlje još uvijek imaju restriktivne politike prema slobodi tokova kapitala, svjedoci smo ogromnog poveanja obima finansijskih tokova, kako u bruto, tako i u neto iznosima. Inostrane direktne investicije, koje su posebno atraktivne za zemlje u razvoju, imaju tendenciju rasta. Ukupno finansiranje zemalja u razvoju iz privatnih izvora je 2004. godine iznosilo blizu 1.000 milijardi USD, ili pet puta više nego u 1990. godini.8 etvrta komponenta globalizacije – brži tempo tehnološkog razvoja i difuzije tehnologije – je posebno dinamina. Tehnologije su rapidno napredovale, posebno tehnologije koje sužavaju svijet, olakšavaju tokove roba, kapitala i tehnološke transfere. Najoigledniji primjer su komunikacije. Ekspanzija kompjuterskog povezivanja je iz temelja promijenila nain na koji velike organizacije organiziraju proizvodnju, što je omoguilo razmah proizvodnih mreža koje prepliu svijet. Ove mreže su malim i srednjim preduzeima otvorile nove tržišne mogunosti, i napravile ih dinaminijim i globalnijim. Mobilna telefonija je imala još vei uticaj. Kako su troškovi razvoja mobilnih mreža mnogo niži nego troškovi razvoja tradicionalnih fiksnih mreža, mobilne mreže su se raširile i po najsiromašnijim regijama svijeta, te otvorile nove tržišne mogunosti za do tada izolirane zajednice. Napredak transportnih tehnologija je 8
World Bank (2006).
519
Glava 18: Izazovi budunosti
takoer bio impresivan. Naprimjer, uvoenje kontejnera 1950s je skresalo troškove punjenja broda sa 5,83 USD po toni na 15,8 centi, a još više uštede su ostvarene oštrom redukcijom vremena boravka broda u luci zbog utovara i rastovara.9 Napredak jumbo jet avionskog transporta kasnih 1960s je znatno pojeftinio avioprevoz kljunih komponenti integriranih globalnih mreža snabdijevanja i omoguio farmerima u zemljama u razvoju da unaprijede izvoz svojih proizvoda osjetljivih na vrijeme (grašak ili cvijee). Planiranje ekonomske budunosti je vrlo nezahvalna disciplina, jer se na sceni nalazi mnogo jakih sila koje pokreu rast: demografski trendovi, štednja, investicijsko ponašanje, uloga tehnoloških faktora i globalizacijskih komponenti itd. Djelovanje nekih od gornjih sila zavise od kvaliteta lokalnih i meunarodnih politika. Naprimjer, iako je dinamiku rasta populacije relativno jednostavno predvidjeti, promjena sastava populacije (starenje) je mnogo složenija za predvianje. Rast produktivnosti se ne može predvidjeti na osnovu analize sadašnjeg rasta populacije i predvianja buduih modela. Prognoziranje trendova rasta populacije koje je obavila Svjetska banka pomou vlastitog Linkage modela pokazuje da e se svjetska populacija u period od 2005. i 2030. godine poveati za novih 1,5 milijardi, ili na 8 milijardi ljudi. Relativno opadanje udjela populacije razvijenih država (18% u 1980., 14,5% u 2005. i u u 2030. godini), uz model neravnomjernog rasta stanovništva u državama u razvoju e nerazvijenom svijetu donijeti novih 1,5 mililijardi ljudi, od ega Indiji 320 miliona, Podsaharskoj Africi (bez Nigerije i Južne Afrike) 320 miliona, te Kini 170 miliona (zbog uspjeha demografske politike i starenja stanovništva).10
SLIKA 18.3. Prognoza rasta populacije, 2005-2030 70
Zemlje visokih prihoda
Zemlje u razvoju
Svijet
400 350
60
300
50
250
40
200
30
150
20
100
10
50
0
Indeks rasta, 2005 = 100
Realni GDP, bilijarde USD
50
0 2005
2010
2015
2020
2025
2030
Izvor: World Bank (2007).
U uslovima ostvarenja izabranog scenarija rasta udio outputa zemalja u razvoju u ukupnom svjetskom outputu e se znatno poveati. Kako e globalna ekonomija porasti sa 35 bilijardi USD u 2005. godini na 75 bilijardi USD u 2030. godini, što je prosjeno poveanje od 2,1 puta, to e udio zemalja u razvoju skoiti sa 8 bilijardi u 2005. godini na 24,3 bilijardi u 2030. godini (slika 18.3.). Ovo utrostruenje outputa zemalja u razvoju, što je, ustvari, samo nastavak trendova iz perioda od 1980. i 2005. godine, e poveati udio outputa zemalja u razvoju sa 23% u 2005. godini na 33% u 2030. godini. Sline prognoze se mogu postaviti i kod prihoda per capita – na sceni e biti umjerena konvergencija prihoda. Konkretno, 2005. 9 10
Levinson (2006). World Bank (2007).
520 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj godine je prosjean stanovnik zemalja u razvoju ostvarivao 16% prihoda prosjenog stanovnika zemalja visokih prihoda (4.800 PPP USD vs. 29.700 PPP USD) dok e u 2030. godini ovaj odnos porasti na 23% (12.200 PPP USD vs. 54.000 PPP USD). Realnost gornjeg scenarija budueg rasta e svakako zavisiti od naina uticaja etiri glavne komponente globalizacije na ukupni razvojni proces: x
x
x x
Integracija trgovine e se i dalje ubrzavati, jer e na globalnoj sceni i dalje djelovati brži rast trgovine u odnosu na output, dalji rast prihoda, promjene komparativnih prednosti i pritisak vee otvorenosti. Vjerovatno e se carinske stope i dalje smanjivati, mada ne tako dramatino kao u prošlosti, dok e protekcionizam poprimiti i neke druge oblike (antiduping, posebni standardi ili varijabilni nameti). Nivo izvoza e se utrostruiti (sa 9 bilijardi USD u 2005. godini na preko 27 bilijardi USD u 2030. godini), uz poveanje odnosa izvoz-output sa 25% na 34%. Push i pull faktori meunarodnih migracija e i dalje djelovati, posebno na relaciji sjever- jug. Uzroka za ovakve prognoze ima mnogo. Jaz u prihodima izmeu sjevera i juga e biti i dalje previsok, želje za spajanjem porodica sadašnjih fondova migranata i dalje e biti izražene, spor rast radne snage u razvijenim zemljama i starenje njihovog stanovništva e poveati pull faktore migracije itd. Prema procjenama Ujedinjenih nacija neto broj migranata u razvijenim zemljama u periodu od 2005. do 2050. godine e se poveati za 98 miliona ili za 2,2 miliona godišnje. Finansijska integracija e se pojaati. Pri tome treba imati u vidu da e se u sljedeih 25. godina globalni finansijski sistem dramatino promijeniti, jer e tehnološke inovacije i integracija tržišta proširiti podruje djelovanja globalnih finansijskih intermedijera. Difuzija tehnologije, produktivnost, informacije i znanje e odigrati presudnu ulogu. Uloga produktivnosti, koja je u proteklom periodu znatno više doprinosila rastu nego klasini proizvodni faktori, e se znatno pojaati. Sve zemlje e imati mnogo bolji pristup do velikog dijela najnaprednije tehnologije kroz poboljašanje komunikacijske tehnologije i pristup WWW mrežama i portalima. Usvajanje i adaptacija novih tehnologija u zemljama u razvoju e poveati nivo obuke radne snage, obezbijediti potrebni kapital i infrastrukturu, otvorenost prema trgovini i FDI i generalno poboljšati klimu za investiranje.
Meutim, pravo pitanje je da li e u sljedeih 25 godina rast biti sporiji ili brži od predvienog. Naime, dosadašnja ekonomska historija je pokazala da protekli trendovi nisu nepromjenljivi, i da je pouzdanost prognoza ostvarljiva u dosta uskom podruju (boks 18.2.). Naprimjer, protekla etvrtina stoljea je pokazala znatni regionalni diverzitet rasta, iako su kod globalnih agregata trendovi bili manje kolebljivi. Ali, u globalnim agregatima je teško identificirati sistemske krize kao što su, naprimjer, dužnike krize u Latinskoj Americi, pad Berlinskog zida, azijska finansijska kriza i njene posljedice.
Boks 18.2. Ekonomsko prognoziranje: lekcije iz prošlosti Ekonomija ne postoji u vakuumu, ona je na bezbroj naina povezana sa politikim, historijskim i socijalnim kontekstom u kojem ekonomski agenti djeluju. Historija rasta pet najbogatijih zemalja svijeta je pokazala da ignoriranje ovog geopolitikog konteksta može odvesti u pogrešne ekonomske prognoze. Poetkom 20. stoljea je u svim G5 zemljama preovladao je optimizam i samopouzdanje. Prihodi per capita su, poslije trostoljetnog nultog rasta, rasli po, do tada nezabilježenim, stopama rasta: 1,1% od 1820. do 1896. godine i 1,5% iod 1896. do 1913. godine. Rast se održavao u relativno miroljubivom okruženju zahvaljujui Pax Britannici, stabilnom ravnotežom snaga u Evropi, brzim tehnološkim promjenama u poetnoj (para) i naprednoj fazi (elektricitet)
Glava 18: Izazovi budunosti
521
Log GDP, milioni uSD)
industrijske revolucije, te politikama koje su jaale otvorenost i redukciju protekcionizma. Brzi ekonomski rast su pratile važne politike, socijalne, ideološke i vojne promjene. Na osnovu historijskih trendova rasta u periodu od 1870. do 1900. godine su se za prvu polovinu 20. stoljea mogle prognozirati prilino optimistiki trendovi rasta GDPa G-5 zemalja (Francuska, Njemaka, Japan, SAD i Velika Britanija). Slika 18.4. pokazuje rezultate prognoza za srednju, donju i gornju varijantu rasta. Meutim, geopolitiki šokovi ranog 20. stoljea su trendove rasta usmjerili ka novim putevima. 1949. godine je GDP G-5 zemalja bio skoro 300 milijardi USD ispod donje varijante rasta, što je bilo ekvivalentno 13% aktuelnog outputa. Objašnjenje promjena gornjih trendova, odnosno SLIKA 18.4. G5 zemlje, predvianja GDP-a nesigurnosti prognoza, možemo nai u istrajnim Velika 2. svjetski depresija efektima nepovoljnih geopolitikih dogaaja. 1913. 1. svjetski rat 31 rat godine se politika klima znatno pogoršala, što je stvorilo Gornja granica mizascen za izbijanje konflikata, koji su brzo eskalirali u 30 Srednja Prvi svjetski rat. Njegova logina posljedica, Velika prognoza depresija, izronila je iz jakih ekonomskih šokova, koji su 29 Donja doveli do slabog ekonomskog managementa, granica nepripremljenog finansijskog sistema i slabih institucija. 28 Tek nakon Drugog svjetskog rata su odgovarajue Aktuelni GDP 27 politike ohrabrile brzu poslijeratnu obnovu. Izgraene lokalne i meunarodne institucije su omoguile da u 1860 1920 1880 1940 1900 1960 okruženju globalnog mira procvjeta novi val globalizacije. Adaptirano prema World Bank (2007).
Dileme globalizacije Izazovi novog vala globalizacije su mnogobrojni i esto nepredvidivi. Ubrzanje globalizacije proizvodi neravnomjerne efekte, koji vode ka strukturnim promjenama, gubicima radnih mjesta u nekim sektorima, regijama i zemljama. U odsustvu korektivnih akcija e budui rast (po bilo kojem scenariju) prouzrokovati stresove prirodnih resursa. Nekoliko najvažnijih problema koji zahtijevaju multilateralni odgovor (distribucija prihoda, globalno upravljanje, rast najmnogoljudnijih dijelova svijeta, tenzije na tržištu) analiziraemo u sljedeim sekcijama, dok emo okolinske rizike analizirati u sljedeem poglavlju.
Distribucija prihoda i nejednakost Poslije 150 godišnjeg rasta nivo svetske nejednakosti prihoda je u posljednje dvije dekade 20. stoljea poeo da se strukturalno mijenja. Superbrzi rast nekih zemalja u razvoju je suzio nejednakost prihoda u svijetu. Pri tome je najsnažniji efekat imao brzi rast Kine, zemlje sa petinom svjetske populacije. Naprimjer, u 1980. godini je kineski GDP per capita iznosio samo 5% GDP-a SAD, a ve 2000. godine on je iznosio 11% nivoa GDP-a SAD. Ali, tvrdokorni ekonomski neuspjesi nekih siromašnih zemalja su poveavali svjetsku nejednakost u ostvarivanju prihoda. Naprimjer, u zadnjoj deceniji je GDP smanjen ak u 31 zemlju svijeta, koje sainjavaju 9% svjetske populacije. Ukupni rezultat ovih suprotstavljenih trendova je pozitivan - u zadnje dvije decenije 20. stoljea je više ljudi izašlo iz siromaštva nego ikada ranije. Prognoze za budunost nejednakosti do 2030 godine ukazuju na nekoliko kljunih trendova: x
Za veliki broj ljudi iz zemalja u razvoju, konvergencija prema OECD zemljama e biti brža nego što to prognoze po državama sugeriraju. Naime, 2030. godine e udio globalne srednje klase u ukupnoj populaciji zemalja u razvoju biti mnogo viši nego u 2000. godini (boks 18.3.). Ova velika srednja klasa e kreirati brzorastua tržišta i postati nova snaga na lokalnoj politikoj sceni.
522 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x
x
Generalno, siromaštvo e širom svijeta opadati, ali e i dalje najvei broj siromašnih ostati koncentriran u Podsaharskoj Africi. Naprimjer, prognoze do 2030. godine sugeriraju da e se udio najsiromašnijih ljudi iz država Južne Azije, koji sada iznosi skoro polovinu, smanjiti na jednu petinu, dok e se broj najsiromašnijih ljudi iz Afrike udvostruiti. U gornjem kontekstu e pojedinci najvei dio svojih prihoda poveavati prelaskom iz jedne socijalne grupe u drugu. Visina ostvarenih prihoda, koje e pojedinci ostvarivati migracijom iz poljoprivrede u manufakturu i usluge, ili veim nivoima obuke e znatno prevazilaziti postepeno poveanje prihoda u socijalnim grupama. To jednostavno znai da su politike koje reduciraju restrikcije za mobilnost izmeu sektora i politike koje obezbjeuju šire pristupe do obrazovanja i obuke klju za suzbijanje siromaštva i širenje beneficija rasta.
Boks 18.3. Uspon srednje klase Iz prethodne glave smo vidjeli da se, ako upotrijebimo pristup globalne nejednakosti, distribucija svjetskog prihoda može dezagregirati na tri kategorije graana: siromašna klasu, srednju klasu i bogatu klasu, pri emu se srednja klasa definira kao klasa pojedinaca koji ostvaruju prihod izmeu 3.914 PPP USD per capita (Brazil) i 16.746 PPP USD per capita (Italija). Ovako definirana srednja klasa je 1993. godine obuhvatala 8% globalne populacije i ostvarivala 12% globalnog prihoda.
SLIKA 18.5. Ekspanzija srednje klase Globalna distribucija prihoda u 2000.
40
Rang prihoda srednje klase
30 Globalna distribucija prihoda u 2030 (visoki rast)
Globalna distribucija prihoda u 2030 (bazna linija)
20
10
Bogati (84% OECD)
0 0
7
55
400
3.000
22.000
Mjeseni prihodi po glavi domainstava (1993 PPP)
Iako je u periodu od 1993. do 2000. godine udio globalne srednje klase u ukupnoj populaciji ostao isti, udio njenih prihoda u ukupnim prihodima je povean sa 12% na 14%. Pretpostavlja se da e u 2030. godini broj ljudi u srednjoj klasi premašiti jednu milijardu, što e je napraviti najbržim rastuim segmentom svjetske populacije. Danas oko 56% pojedinaca iz srednje klase živi u zemljama u razvoju, dok e u 2030. godini taj dio biti povean na ak 92%. Kako prosjena porodica srednje klase u zemljama u razvoju ima 4,3 lanova domainstava, to znai da se godišnja zarada jednog domainstva kree u rasponu od 16.800 PPP USD do 72.000 PPP USD. Slika 18.5. ilustrira prognozu rasta srednje klase pod razliitim scenarijima rasta (veliina globalne srednje klase je predstavljena površinom koja se nalazi ispod distribucijske krivulje, a izmeu dvije granice prihoda srednje klase). Za veliki broj ljudi koji žive u zemljama u razvoju e konvergencija primanja prema OECD zemljama biti brža nego što to
Glava 18: Izazovi budunosti
523
prosjeci sugeriraju. Naprimjer, 2030. godine e 16,1% svjetske populacije pripadati “globalnoj srednjoj klasi”, mnogo više nego u 2000. godini (7,6%). To znai da e 2030. godine u zemljama u razvoju milijarda ljudi biti u stanju da kupi automobil, angažira se u meunarodnom turizmu, potražuje proizvode svjetske klase i zahtijeva meunarodne standarde u visokom obrazovanju. To je ogromno poveanje u odnosu na današnjih 400 miliona ljudi. Ali, ako se konvergencija prihoda izrauna po scenariju bržeg rasta, udio globalne srednje klase se može poveati ak i do 19,4%, što e omoguiti da još 235 miliona ljudi ostvari životni standard globalne srednje klase. Prelazak stotina miliona ljudi u zemljama u razvoju u globalnu srednju klasu e proizvesti veliku grupu ljudi koji e tražiti visok standard života. Ovi trendovi e imati dvije implikacije - potražnja za meunarodnim potrošakim robama i uslugama e rasti, dok e se pritisci za kreiranje politika koje favoriziraju globalnu integraciju znatno poveati. Adaptirano prema: World Bank (2007).
Rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja U zadnjih 50 godina se svjetska ekonomija iz temelja SLIKA 18.6. Najvee ekonomije, 2050 promijenila. Ali, u sljedeih 50 godina nove promjene mogu biti mnogo dramatinije. U uslovima globalnog otvaranja, brzih tehnoloških promjena i bržeg rasta nerazvijenog dijela svijeta rast nekih zemalja u razvoju bi mogao imati mnogo vei uticaj na svjetsku ekonomiju nego što je to danas. To se posebno odnosi na Kinu i Indiju, dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta, te Brazil i Rusiju, dvije velike zemlje bogate resursima. Kovanica BRIC zemlje (Brazil, Rusija, Indija i Kina) je zapravo priznanje ogromne uloge koju e ove etiri zemlje igrati u sljedeih pola vijeka.
50000 45000
GDP (2003 milijardi USD)
40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000
12
Wilson and Purushothaman (2003). Winters and Yusuf (2007).
Italija
Francuska
V. Britanija
Rusija
Brazil
Japan
Indija
SAD
Kina
11
Njemaka
Studija Goldman Sachsa iz 2003. godine predvia da e 2050. godine BRIC ekonomije biti vee od G6 ekonomija (SAD, Japan, Njemaka, Velika Britanija, Francuska i Italija), iako su 2000. godine BRIC Izvor: Wilson and Purushothaman (2003). ekonomije sainjavale samo 15% G6 ekonomija. Posebno vei rast e BRIC ekonomije doživjeti u zadnjoj deceniji posmatranog perioda. Ekonomija Indije bi mogla biti vea od ekonomije Japana 2032. godine, ekonomija Kine vea od ekonomije SAD 2041. godine, a BRIC ekonomije vee nego G6 ekonomije 2039 godine. Lista deset najveih ekonomija može 2050. godine izgledati drugaije nego što izgleda danas (slika 18.6.).11 Ali, najvee ekonomije svijeta nee biti i najbogatije zemlje, što e budua strategijska pitanja initi mnogo kompleksnijim nego danas. Osim toga, treba imati u vidu da su kljune pretpostavke za ostvarenje projekcija rasta u BRIC zemljama vezane za donošenje politika i razvoj institucija za podržavanje ekonomskog rasta. Naime, danas se svaka od BRIC zemalja susree sa brojnim izazovima, iju kolosalnost možemo uoiti iz detaljnije analize kratkoronih potencijala dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta (dodatak 18b.).12 0
524 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Globalno upravljanje Izranjanje globalnog civilnog društva? SLIKA 18.7. Rast globalnih civilnih organizacija 25.000
Broj organizacija
20.000
15.000
10.000
U prvoj polovini decembra 1999. godine su velike demonstracije na ulicama Seattla, grada u kojem se je održavao summit meunarodnih razvojnih i trgovinskih organizacija sa ciljem da se inicira nova runda pregovora o meunarodnoj trgovini, pokazale da, pored rasta globalnih sila, širom svijeta postoji i djeluje veliki antiglobalizacijski pokret, odnosno široka koalicija “nezadovoljstva”.
5.000
Od tada, slini protesti (miroljubivi i nasilni) se dogaaju prilikom skoro svakog 0 sastanka lidera glavnih svjetskih vlada ili 1920 1900 1960 2000 1940 1980 organizacija kao što su IMF, WTO, Svjetska Izvor: Dicken (2007). banka, EU ili Svjetski ekonomski forum. Meutim, izranjanje globalnih civilnih društvenih organizacija (the Global Civil Society Organizations GCSOs) je poelo mnogo prije Seattla (slika 18.7.). Koincidencija sa spektakularnim uzletom njihovog broja je više ili manje paralelna sa jaanjem meuzavisnosti globalne ekonomije. Trendovi poveanja GCSOs imaju zbunjujui, eksponencijalni oblik, pri emu se, hronološki posmatrano, mogu identificirati šest najširih grupa GSCOs (tabela 18.3.). Ono što je za antiglobalistike pokrete specifino je njihov visok diverzitet. Oni ukljuuju davno osnovane NGO grupe za pritisak kao, naprimjer, Oxfam, Greenpeace i Prijatelje zemlje (Friends of the Earth); novoosnovane grupe kao što su Jubilej 2000; organizirane radnike sindikate kao što su AFL-CIO ili TUC; organizacije za podršku boljim uslovima rada kao što su, naprimjer, WWW (Women Working Worldwide) ili Maquilas mreža solidarnosti; organizacije koje se fokusiraju prvenstveno na TNC i velike korporacije (Corporate Watch ili Global Exchange); desne nacionalistiko-populistike grupe (Pat Buchanan u SAD ili Jean-Marie Le Penova ekstremna desniarska partija u Francuskoj), antikapitalistike grupe (kao ATTAC ili Socijalistika radnika partija) i razliite anarhistike grupe. Generalno, izmeu antiglobalizacijskih grupa postoji velika raznolikost i u ciljevima i u metodama kako se njihove aktivnosti izvode - od bunih, esto nasilnih konfrotacija, do mirnih reformistikih pokreta. Neke grupe zagovaraju zamjenu sadašnjeg globalnog kapitalistikog sistema nekim drugim sistemima, koji se baziraju ili na demokratski izabranim svjetskim vladama ili na stavovima da sva sredstva za proizvodnju treba podvri kontroli nacionalnih demokratskih vlada. Neke grupe zagovaraju sistem lokalno samodovoljnih zajednica u kojima je long-distance trgovina minimizirana (“duboko zelene” okolinske grupe). Fokus nekih grupa je usmjeren na “fer”, a ne na “slobodnu” trgovinu, pri emu nije jasno ko odreuje šta je to “fer” trgovina. Nacionalistike i populistike grupe, kao i neki radniki sindikati, zagovaraju jaku zaštitu domae industrije i radnih mjesta od eksterne konkurencije (posebno od zemalja u razvoju), kao i restriktivnu imigracijsku politiku. Nekim organizacijama je cilj redukcija dugova za siromašne zemlje svijeta ili poboljšanje standarda rada u zemljama u razvoju te eliminacija djeijeg rada.
Glava 18: Izazovi budunosti
525
Transnacionalne civilne mreže, kasne 1980s i 1990s
Ljudska prava; mir; žene; okolina; solidarnost sa Treim svijetom
Humana prava; razvoj i redukcija siromaštva; humanitarizam; rješavanje konflikta
Forme organizacije
Vertikalne, hijerarhijske
Rastresite, horizontalne koalicije
Oblici akcije
Peticije, demonstrcije, štrajk, lobiranje
Zahvatanje moi države
Pitanja
NGOs, thinktanks, komisije, kasne 1980s i 1990s
Odnos do moi
TABELA 18.3. Tipologija globalnih organizacija civilnog društva “Stari” socijalni pokreti prije 1970
“Novi” socijalni pokreti, 1970s i 1980s
“Novi” nacionalistiki i fundamentalisti ki pokreti, 1990s
“Novi” kapitalistiki pokret, kasne 1990s i 2000s
Redistribucija; zapošljavanje i socijalna skrb; samoodreivanje i antikolonijalizam
Žene; brane; zemlja, mine; meunarodni kriminalni sud; globalne klimatske promjene
Identitet politika
Solidarnost sa žrtvama globalizacije; abolicija reformi ili globalnih iinstitucija
Opseg od birokratske i korporativne do malog obima i neformalne
Mreže NGOs; socijalni pokreti i izvorne grupe
Vertikalne i horizontalne, karizmatino liderstvo
Mreže NGOs, socijalni pokreti i izvorne grupe
Korištenje medija, direktne akcije
Obezbjeenje usluga; advokativne; ekspertna znanja; korištenje medija
Paralelni summiti; korištenje medija, korištenje lokalnog i ekspertnog znanja, advokativnost
Mediji, masovna okupljanja, nasilje
Mijenjanje ržavnih odn. društvenih odnosa
Uticaj na civilno društvo, državu i meunarodne institucije
Pritisak na države i meunarodne institucije
Zahvatanje moi države
Paralelni summiti; direktne akcije; korištenje medija; mobilizacija preko Interneta Sukobljavanje sa državama, meunarodnim institucijama i TNC
Izvor: Kaldor (2003).
Meutim, programi i naini djelovanja GCSOs su esto kontradiktorni, a njihove alijanse svaalake. Uprkos njihovom sadašnjem fenomenalnom rastu se ne može procijeniti da li je na današnjoj sceni konstituirano globalno civilno društvo ili se radi o parcijalnim efektima. Uprkos tome, veliki broj GCSOs i njihova aktivnost tjera ljude, ukljuujui politiare i business lidere, da prepoznaju njihove programe i ciljeve i da se angažiraju na rješavanju razvojnih i socijalnih problema koje nosi sadašnja nekonformna realnost neravnomjerne distribucije dobitaka i troškova globalizacije.
Globalne strukture upravljanja Iako je svijet iz decenije u deceniju postajao sve više ekonomski integriraniji, mehanizmi za upravljanje svjetskim ekonomskim sistemom su ozbiljno zaostajali. Danas je cjelokupna svjetska ekonomija uglavnom postavljena na tržišnim osnovama. Kolaps država socijalistikog sistema krajem 1980s i njihova trka da se što prije prikljue svjetskom tržištu, zajedno sa manje-više kontroliranim otvaranjem kineske ekonomije od 1979. godine, je kreirao prilino drugaiji globalni sistem od onoga koji se konstituirao nakon Drugog svjetskog rata. Sada su praktino svi dijelovi svijeta povezani u integrirani ekonomski sistem u kojem tržišni parametri imaju dominantnu ulogu. Ubrzavanje i intenzifikacija tehnoloških promjena, te eksplozija transnacionalnih korporacija sa svojim kompliciranim internim i eksternim mrežama, su obezbjedili uslove da se ono što se dešava u jednom kraju svijeta brzo prenosi u druge dijelove svijeta. Masovni meunarodni tokovi roba i usluga, a posebno finansija su kreirali vrlo raznolik realni svijet, ija pravila upravljanja ne drže korak sa nastalim promjenama. I kao što Susan Strange tvrdi, mo se pomakla: (i) – nagore, tj. od slabih država ka jaim
52 26 Ekonomijija svijeta: treendovi, rast i razvoj državaama sa globaalnim ili regionnalnim domašaajem izvan njiihovih granicaa i (ii) – postraani (sideways)), tj. od državee ka tržištu i ka nedržavnim m autoritetimaa koji baziraju svoju mo naa svojim tržišnnim udjelima. Pored toga, jedan j dio moi je “iscurio” u tolikoj mjeri da d je više nikoo ne upražnjavva.13 Iako je nacionalna država ostalaa još uvijek znnaajan faktor u svjetskoj ekkonomiji, posttoje brojni dokkazi za tvrdnju da je njenaa uloga danas znatno prom mjenjena i da se s u sudaru sa s globalnim ssvijetom susreee sa sve veim v problem mima u reguliranju domae ekonomije. Nema nikakkve sumnje dda tržište može biti efikassan mehanizaam za pospjeešivanje ekonoomskog rastaa i razvoja. Naime, N sva trržišta djeluju unutra socijaalno definiranih pravila. Tootalno neregullirana tržišta nisu ni održivva ni socijalnno uraunljivaa, ali, i sloboddna tržišta nee mogu kreiratti rezultate kooji e maksimiirati beneficijee za veliku veeinu, a ne saamo za malu veinu ili sam mo za neke ljudde. Zbog togaa slobodna tržišta traže nekki regulatorni illi upravljaki sistem, s koji jee legitimiran i u pojedinim naacionalnim držžavama i u nizzu zajednica i interesnih gruupa. Sadaššnji meunaroodni ekonomski upravljaki sistem je, de fakto, stvorenn od nekoliko nivoa koji djelluju na razliitim, ali meusobno poveezanim geogrrafskim prostorima. Njih sainjavaju: s ((i) – meunaarodna regulaatorna tijela, osnovana sporazumima izzmeu nacionnalnih država, koje obavljaaju neke speecifine uloge (naprimjer IM MF i WTO); (ii) – meunaroddne koordinirajjue grupe saa širim i manjee formalnim uloogama (naprimjer grupe voodeih industrrijaliziranih držžava G3, G5, G7, itd.); (iii) – regionalni eekonomski blookovi ili zone slobodne trgoovine (naprim mjer EU, NAFT TA; (iv) – nacionalna reguulatorna tijela koja djeluju unutra pojedinih nacionalnnih država i (v)) – lokalne ageencije koje djeeluju na nivou pojedinih zajeednica.
SLIK KA 18.8. Kon nfuzija struktura i institu ucija upravljanja
Izvor: Cable (1999).
Ovih pet nivoa uprravljanja su meusobno m dosta zavisni. Efektivno E upraavljanje ekonoomskim aktivnostima zahtijeeva da su meehanizmi upraavljanja efektivvni na svih peet nivoa, ak i u sluajevim ma kada su metode m regulaacije razliite po p nivoima. To znai da see razliiti nivoi i funkcije upraavljanja morajju povezati u sistem praenja i kontrole koji održava meusobnu m podjelu rada, a mo upravljaanja (meunarrodna, nacionalna ili 13
Strange (1996).
Glava 18: Izazovi budunosti
527
regionalna) mora biti zajedniki “ušivena” u relativno dobro integriran sistem. Ali, pitanje je da li se takav sistem može uope razviti u današnjoj konfuziji struktura i institucija upravljanja (slika 18.8.). U današnjoj nestalnoj globalnoj ekonomiji ima mnogo pitanja koja predstaljaju vrlo ozbilje probleme za sve države i zajednice širom svijeta i koja se zato moraju adresirati na meunarodnom ili globalnom nivou. Za nas su najvažnija tri podruja koja se provlae kroz cijelu knjigu, a koja se odnose na meunarodne finansije, meunarodnu trgovinu i transnacionalne korporacije.
Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema. Regulatorna arhitektura modernog meunarodnog finansijskog sistema je postavljena na meunarodnoj konferenciji u Bretton Woodsu, New Hampshire, još 1944. godine, kada su stvorene dvije finansijske institucije - Meunarodni monetarni fond (IMF) i Meunarodna banka za rekonstrukciju i razvoj (IBRD), koja je kasnije preimenovana u Svjetsku banku. Primarni cilj Bretton Woods sistema je bio usmjeren ka stabiliziranju i reguliranju meunarodnih finansijskih transakcija izmeu država na bazi fiksnog valutnog kursa, u kojem je ameriki dolar igrao centralnu ulogu, što je, generalno, trebalo da obezbjedi potrebno finansijsko “mazivo” za rekonstrukciju svjetske ekonomije. Ali, zbog cijele serije kasnijih dogaanja je relativno stabilna baza Bretton Woods sistema progresivno sužavana, posebno poslije ranih 1970s. Ustvari, meunarodni finansijski sistem se kretao od “upravljaki” voenog meunarodnog monetarnog sistema iz Bretton Woods ere ka tržišno voenim meunarodnim monetarnim sistemom.14 Ono što sada nedostaje je obuhvatan integrirani globalni sistem upravljanja finansijskim sistemom. Namjesto njega, danas postoje razliita podruja regulacije koje izvode razliita tijela formirana skoro iskljuivo na nacionalnoj bazi. Zemlje G grupa (G3, G7, G8), iako na neki nain koordiniraju meusobne monetarne, fiskalne i meuvalutne odnose, u praksi ne mogu da riješe stvaranje kontinuiranog jaza izmeu rastueg globaliziranog finansijskog sistema, nacionalnih centralnih banaka i mehanizama za reguliranje finansijskih tržišta. “G” grupe nemaju realnu institucionalnu bazu, pa su neformalno strukturirane za vrijeme periodinih summita nacionalnih lidera. Meunarodni platni sistem djeluje preko nacionalnih centralnih banaka jer ne postoji neka meunarodna centralna banka. Njen nedostatak poveava rizike i remeti funkcioniranje cijelog meunarodnog finansijskog sistema. Taj nedostatak se pokušava prevazii rastuom mrežom saradnikih i koordinacijskih insitucionalniziranih mehanizama za praenje, kodificiranje i reguliranje transakcija. Supervizija samih finansijskih institucija se obavlja preko Banke za meunarodna poravnavanja (the Bank for International Settlements - BIS), osnovane 1975. godine. Supervizija se bazira na tzv. Sporazuma Basel kapitalnog komiteta iz 1988. godine (Bazel I., Bazel II). Iako je Bazelski komitet osnovan kao forum za razmjenu ideja u neformalnoj atmosferi, bez uspostavljanja pravila ili procedura ili donošenja odluka, njegova evolucija ide u pravcu veeg uspostavljanja pravila i implementacije praenja primjene tih pravila. Iako postoji nekoliko regulatornih tijela koje djeluju na globalnom nivou, vlada jaka zabrinutost da e se, u odsutnosti kordinirajueg i institucionalizirajueg sistema, globalni finansijski sistem opet poeti spiralno izmicati kontroli, kao što se to dogodilo poslije istonoazijske finansijske krize 1997. godine i njenih spillover efekata na Rusiju i Brazil. Zato se uje unisoni poziv za novom ili reformiranom meunarodnom 14
Hirst and Thompson (1999).
528 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj finansijskom arhitekturom. Takoer je na sceni jaka zabrinutost za kolebljivu prirodu globalnih tokova kapitala u odnosu na njihove uticaje na sami finansijski sistem, na pojedine zemlje i njihovo stanovništvo koje je ozbiljno pogoeno nestalnim tokovima “vrueg novca”. Ponovo su aktuelizirani pozivi za uvoenjem poreza na meunarodne finansijske transakcije, kao naprimjer “Tobinov porez”, predložen ranih 1970s za dekuražiranje ekstenzivnih tokova “vruih” kratkoronih tokova kapitala koji lako destabiliziraju finansijske sisteme, posebno u ekonomski slabijim zemljama. Drugo podruje koje zabrinjava je ogromna trgovinska neravnoteža izmeu pojedinih zemalja. 2006. godine je IMF dobio pravo na prismotru globalne trgovinske neravnoteže, sa nadom da e ta prismotra stimulirati uravnoteženiji rast. Ova, u suštini mala mjera je, apsurdno, i najvea strukturna promjena koja se desila od kolapsa Bretton Woods sistema i kolapsa fiksnih valutnih odnosa iz ranih 1970s'.15 Zemlje u razvoju su posebno osjetljive na kolebanja globalnih kapitalnih tokova. Sve dosadašnje reforme, koje su se odnosile na globalnu finansijsku arhitekturu su održavale postojee razlike izmeu problema sa kojim se susreu razvijene zemlje i problema koji pogaaju zemlje u razvoju, ne pokušavajui da se problemi meusobno povežu i traže zajedniko “najbolje” rješenje. U tom kontekstu su “recepti” IMF i Svjetske banke bili “medikamenti” koji su veinu pacijenata prije inili gorim nego boljim. Nametanje masovne finansijske discipline, ukljuujui rast domaih kamata, insistiranje na poveanoj otvorenosti domae ekonomije, reduciranje socijalne potrošnje itd. su u mnogim zemljama stvorili ekstremno teške uslove za rješavanje razvojnih problema bez novog zaduživanja.16 Uslovljavanje se esto upotrebljava kao metod za distribuciju pomoi ili olakšavanje dugova. Vidjeli smo da je nivo pomoi premali za rješavanje krupnih problema u zemljama u razvoju. Zacrtani cilj obima pomoi od 0,7% GDP-a razvijenih zemalja je još uvijek daleko. I, kao što kaže neki prestavnik NGOs na UN konferenciji o finansiranju meunarodnog razvoja održanoj u Monterrey, Meksiko, 2002. godine, “Monterrey consenzus je ustvari Washingtonski konsenzus koji nosi sombrero”.17 Generalno, sadašnji finansijski sistem je nesavršen. Više nego kod bilo kojeg drugog tržišta, na globalnom finansijskom tržištu uvelike dominiraju finansijski interesi industrijaliziranih zemalja. Vlade ovih zemalja, posebno onih ekonomski jaih, odreuju pravila upravljanja finansijskim tržištem preko svog uticaja na meunarodne finansijske institucije, koje svoju veliku snagu usmjeravaju na makroekonomske i finansijske politike zemalja u razvoju. Istovremeno, banke i finansijske kue razvijenih zemalja ostvaruju ogromnu tržišnu mo u okviru globalnog finansijskog sistema. Današnji globalni finansijski sistem je karakteristian po jakim neuspjesima tržišta i njihovoj nestabilnosti. Zbog toga se najvei broj rizika i negativnih posljedica finansijske nestabilnosti dešava u zemljama srednjih prihoda, koje su sada najslabiji igrai u sistemu.
Reguliranje meunarodne trgovine. Za razliku od meunarodnog finansijskog sistema, upravljanje meunarodnom trgovinom robama je mnogo jasnije. 1947. godine je osnovan GATT kao refleks na uzroke Drugog svjetskog rata, tj. na pogled da protekcionistikim politikama iz 1930s tipa “svog susjeda dovedi do prosjakog štapa” ne treba nikada više dozvoliti da se vrate. Cilj GATT-a je bio slobodna trgovina po principima komparativnih prednosti, a svrha kreiranje seta pravila za unapreenje slobodne trgovine putem smanjivanja carinskih barijera i otklanjanja drugih vrsta trgovinske diskriminacije. 15 16 17
The Guardian (24. April 2006). Stiglitz (2002). Financial Times (25 March 2002).
529
Glava 18: Izazovi budunosti
SLIKA 18. 9. Evolucija meunarodnog trgovinskog okvira od GATT-a do WTO Torquay (1950-1) Carine
Annecy (1949) Carine
Prosjene carine
40
Dillon (1950-1) Carine
Geneva (1955-6) Carine
Kennedy (1963-7) Carine, antidanping
Tokyo (19739) Carine, necarinske barijere (NTB), specifini okvirni sporazumi
Dužina runde
Doha (2001- ) Urugvaj (1986-94) “Razvojna Carine, NCB, agrar, tekstil, odjea, usluge runda” (GATS), intelektualno vlasništvo (TRIPs), investicije vezane za trgovinu (TRIMs), stvaranje WTO
160
30
160
20
80
10
40
Broj lanova
Geneva (1947-8) Carine
0
0 1940
1950
1960
1970 GATT
1980
1990
2000 WTO
Izvor: Dicken (2007).
1995. godine je GATT zamjenjen sa Svjetskom trgovinskom organizacijom, krupnom institucionalnom promjenom koja je znatno proširila ulogu regulatora svjetske trgovine. Danas se oko 95% svjetske trgovine odvija u okvirima WTO-a. Slika 18.9 prikazuje evoluciju svjetskog regulatornog okvira. Od 1947. godine do danas je održano 9 rundi multilateralnih trgovinskih pregovora, ukljuujui i sadašnju Doha rundu, iniciranu 2001. godine. Do sredine 1960s, GATT je bio koncentriran uglavnom na trgovinu manufakturnim proizvodima izmeu razvijenih nacija, što je stvorilo masovno nezadovoljstvo zemalja u razvoju, koje nisu imale pristup tržištu razvijenih zemalja. To nezadovoljstvo je 1965. godine vodilo ka usvajanju generaliziranog sistema preferencijala (Generalized System of Preferences – GSP) ime je izvoz manufakturnih i polumanufakturnih roba iz zemalja u razvoju bio povlašten preferencijalnim pristupom tržištima razvijenih zemalja. Ali, uveden je i veliki broj izuzetaka iz GSP, posebno u trgovini tekstilom i odjeom, koja se regulirala raznim MFA sporazumima. Prvih 7 GATT rundi su bile dosta kratke, sa limitiranim prostorom, iako su Kennedy i Tokyo runde imale ekstenzivniju agendu. Urugvajska runda, koja je poela 1986. i završila se 1994. godine, od svih GATTovih rundi je bila najambicioznija i najšire postavljena. Prvi put su otvorena mnoga dodatna trgovinska pitanja; trgovina poljoprivrednim proizvodima, tekstilom i odjeom je ukljuena u GATT, a zakljueni su i posebni aranžmani o trgovini uslugama (GATS - the General Agreement on Trade in Services),
530 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj intelektualnom vlasništvu (TRIPS - Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) i investicijama (TRIMS -Trade-Related Investment Measures).Uz to, postignuta je i velika redukcija prosjenih carinskih stopa. Glavna organizacijska promjena je bila stvaranje nove Svjetske trgovinske organizacije. WTO, kao i GATT, se bazira na pravilima orijentiranom pristupu prema multilateralnim trgovinskim sporazumima. Osnove su nediskrimainacija, koja se bazira na dvije komponente: (i) – princip najpovlaštenije nacije, što znai da se trgovinske koncesije dogovorene izmeu dvije zemlje moraju primijeniti i na sve druge zemlje, i (ii) – pravilo nacionalnog tretmana, koje zahtijeva da se uvozna inostrana roba tretira na isti nain kao i domaa roba. Novembra 1999. godine, na WTO summitu u Seattlu, pokušano je iniciranje nove runde trgovinskih pregovora, ali je ta inicijativa, bilo zbog velikih demonstracija, bilo zbog nedostatka razvojne perspektive za zemlje u razvoju, koje sainjavaju dvije treine lanica WTO-a, propala. Nova globalna pregovaraka runda, poznata kao Doha razvojna agenda, je inicirana 2001. godine sa namjerom da se završi 2004. godine, ali su svi dosadašnji fazni pregovori propadali zbog rasta protekcionizma u bogatim zemljama, a posebno u SAD. Neuspjeh pregovora ne samo što reflektira podjelu izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju u sferama poljoprivredne trgovine, industrijskih carina, pristupu uslugama i intelektualnim pravima, nego takoer reflektira znaajne tenzije izmeu samih razvijenih zemalja (SAD i EU oko poljoprivrednih subvencija) i izmeu zemalja u razvoju (interes velikih globalnih proizvoaa, naprimjer, Brazila, je vrlo razliit od interesa zemalja koje su slabije integrirane u globalni trgovinski sistem). WTO je i dalje subjekat širokog kriticizma mnogih organizacija i interesnih grupa, kako iz razvijenog svijeta tako i iz zemalja u razvoju.18 Naprimjer, unilateralne grupe razvijenih zemalja na elu sa SAD gledaju na WTO kao narušitelja nacionalnog suvereniteta. U mnogim zemljama u razvoju se WTO tretira kao resentiment nasilnikih i nefer odnosa industrijaliziranih zemalja. Za antiglobaliste je WTO nedemokratsko, samointeresno tijelo koje djeluje prvenstveno u interesu globalnih korporacija. Ali, ne smije se zaboraviti injenica da je WTO intervladina organizacija koja djeluje u korist svojih osnivaa u skladu sa pravilima usvojenim konsenzusom i koja se mogu mijenjati samo konsenzusom.
Socijalna odgovornost korporacija. Za razliku od finansijske sfere i trgovine, kod FDI i transnacionalnih korporacija ne postoje neka meunarodna tijela koja su uporediva sa Svjetskom trgovinskom organizacijom. Urugvajska runda pregovora je nastojala da se dogovori neki set investicijskih mjera povezanih sa trgovinom (TRIMs). U okviru TRIMs okvira, neke industrijske države, predvoene SAD, su željele da zabrane ili ogranie donošenje brojnih mjera, a posebno mjera koje su odreivale lokalni sadržaj ili su zahtijevale izvozne performance. Zagovornici TRIMs-a tvrde da ove mjere ograniavaju ili iskrivljuju trgovinu, dok protivnici TRIMs-a, gledaju na njih kao esencijalne za svoje razvojne strategije. Postoji duga lista pokušaja da se napravi neki meunarodni okvir za reguliranje FDI i TNC. OECD je još 1976. godine izradio uputstva za ponašanje multinacionalnih preduzea; ILO je 1977. godine donio tripartitnu deklaraciju principa koji se odnose na multinacionalna preduzea i socijalne politike; UN su 1982. godine inicirale donošenje pravila ponašanja za transnacionalne korporacije, a OECD je predložio i donošenje multilateralnog sporazuma o investicijama (Multilateral Agreement on Investment - MAI).
18
Peet et al. (2003); Singer (2004).
Glava 18: Izazovi budunosti
531
Glavne odredbe MAI su predviale da zemlje otvore sve sektore ekonomije za strane investicije, da inostrane firme budu tretirane kao domae firme, da se zahtjevi za performansama (zahtjevi o lokalnom sadržaju) uklone, a da se kapitalni tokovi ne ograniavaju. Ne iznenauje što je MAI generirao veliki val opozicije, koja je blokirala njegovo usvajanje. Glavni nesporazumi su se odnosili na pitanja treba li fokus biti na reguliranju ponašanja TNC ili na zaštiti interesa TNC. Izgleda da je glavni naglasak dat formuliranju standarda koja se odnose na tretman (ili zaštitu) TNC, a ne na standarde njihovog ponašanja.19 Otvoreno je pitanje koliko TNC posebno, a businessi generalno, moraju eksplicitno same da donose i upražnjavaju strategije korporacijske socijalne odgovornosti (engl. Corporate Social ResponsibilityCSR).20 Da li danas još uvijek važi Friedmanov postulat da je jedina stvar businessa maksimiziranje profita i povrata dioniarima? Iako i danas mnogi business lideri dijele ovo stanovište, oni su ipak pod velikim pririskom javnosti da formuliraju stavove o korporacijskoj odgovornosti. Ti stavovi variraju u odnosu na zemlju porijekla kompanija.21 Korporacijska socijalna odgovornost može se protezati kroz cijeli spektar odnosa izmeu firmi, država, civilnih društava i tržišta (slika 18.10.).
SLIKA 18. 10. Osnovna pitanja socijalne odgovornosti korporacija Država
Rat Represivni režim Dobra vladavina Kleptokracija Ekološki diverzitet
ist zrak Nacionalna sigurnost
Jednakost polova
Falsificiranje Seksualno uznemiravanje
Prisilni rad
Plaanje Dosluh rukovodilaca Samoboga Korporacijsko Odgovornost upravljanje lanca enje Prevare
Prljava trgovina
Carinski prekršaji
Insiderska trgovina
Tržište
Sitost
Starenje
Rasizam
Demografska eksplozija
Privatnost
Rad djece
Ljudska prava Sloboda
Civilno društvo
Izvor: van Tulder and van der Zwart (2006).
Glavni katalizator CSR-a je poveani pritisak javnosti na TNC, od kojih se zahtijeva da prepoznaju svoje socijalne odgovornosti i da prihvate etike standarde. Antiglobalistiki pokreti rutinski ciljaju na ulogu 19 20 21
Gilpin (2000). Van Tulder and van der Zwart (2006). Maignan and Ralston (2002).
532 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj visokoprofitnih TNC kao što su, naprimjer, Nike, McDonald's, Shell, Starbucks ili The Gap. Oni stalno zahtijevaju od TNC koje djeluju u industrijama odjee i obue da prihvate pristojne radne standarde. Zahvaljujui tome, sada sve vodee TNC objavljuju svoje godišnje izjave o svojoj socijalnoj odgovornosti. Naprimjer, u svojim godišnjim izvještajima nekada jako kritizirani Nike u svom CSR izvještaju objavljuje i imena i adrese svih svojih snabdjevaa, što je bilo nezamislivo za kompaniju koja je bila uvijek visoko osjetljiva na svoju mrežu snabdijevanja. Primjer šire dobrovoljne CSR koalicije je i globalna alijansa za radnike i lokalne zajednice, koja ukljuuje Nike, Gap, Svjetsku banku i Meunarodnu federaciju mladih, ija je misija usmjerena ka poboljšavanju životnih uslova radnika ukljuenih u globalne proizvodne i uslužne mreže snabdijevanja. U okviru UN-a se pokušava stvoriti organizacija koja ima širi profil dobrovoljnih dobrih korporacijskih ponašanja. Ova institucija, Global Compact (globalni sporazum) Ujedinjenih nacija, je u trenutku osnivanja ukljuivala 50 kompanija i 12 NGOs; a danas je njeno lanstvo naraslo na 3.000 lanova, od ega je 2.500 kompanija iz 90 zemalja. Tabela 18.4. prikazuje 10 principa Global Compacta.
TABELA 18.4. Principi UN Global Compacta Ljudska prava: Princip 1. Podrži i poštuj zaštitu meunarodnih ljudskih prava u svojim sferama uticaja Princip 2. Osiguraj da vlastite korporacije nisu sauuesnici u zloupotrebi humanih prava Standardi rada Princip 3. Sloboda udruživanja i efektivno priznavanje prava na kolektivno pogaanje Princip 4. Eliminacija svih oblika prinude i prinudnog rada Princip 5. Efektivna abolicija djeijeg rada. Princip 6. Eliminacija diskriminacije u odnosu na zapošljavanje i profesiju. Okolina Princip 7. Podrška obazrivom pristupu do okolinskih izazova Princip 8. Preuzimanje inicijativa da se promovira vea okolinska odgovornost Princip 9. Ohrabrivanje razvoja i difuzije okolinski prijateljskih tehnologija Anti-korupcija Princip 10. Rad protiv svih oblika korupcije, ukljuujui iznudu i mito.
O ovim dobrovoljnim pravilima vlada visoka doza spekticizma, koji ne proizilazi iz injenice da su pravila “volonterska” nego iz dejstva što su ona po svom obimu i efektu marginalna. Pri tome treba biti svjestan da bez nekog stepena prinude, kao i praenja i pridržavanja, uvijek postoji opasnost da e se pravila svesti na samo nešto više od samog gesta. Dva podruja, u kojima se odvijaju najvee aktivnosti, su radni standardi (dodatak 18c.) i okolina.
Glava 18: Izazovi budunosti
533
18.3. OKOLINSKI PROBLEMI Beneficije ekonomskog rasta i globalizacije mogu biti smanjene “bonim” okolinskim efektima. Kako poveanje proizvodnje poveava prekogranine polucije, to odluke pojedinih zemalja o intenzivnijoj eksploataciji oskudnih globalnih resursa mogu imati negativne uticaje na druge zemlje. Za spreavanje tih bonih efekata bie potrebne mnoge meunarodne institucije za kontrolu i upravljanje stanja globalnih javnih dobara. Kako zemlje u razvoju poveavaju svoju ulogu na globalnom planu, to e njihova integracija kao punopravnog partnera u rješavanju globalnih okolinskih problema biti esencijalna (tabela 18.5.).
TABELA 18.5. Limitirani napredak u obezbjeivanju mnogih globalnih javnih dobara Robe Globalna dobra
Uloga zemalja u razvoju
Napredak meunarodnih napora
Klimatske promjene
Sadašnji doprinos ogranien, ali su sutrašnji glavni izvor emisija ugljika; potencijalni katastrofini uticaj na mnoge zemlje
Sadašnji napori za ublažavanje su nedovoljni za stabiliziranje globalne temperature
Biodiverzitet i ekosistemi
Glavni rezervoar za mnoge vrste
Vodeni resursi
Preko 600 miliona ljudi je ispostavljeno akutnim nestašicama vode
Ribarenje
Mnoge zemlje zavise od okeanskog ribarenja, kako za izvoz, tako i za domau potrošnju
Stepen istrebljivanja vrsta raste; pokrivenost tropskim šumama opada Mali meunarodni napori uprkos narasloj svjesnosti; 2–3 milijarde ljudi mogu biti pogoeni jakim nestašicama pitke vode do 2020. godine 75% komercijalnih ribljih fondova je iskorišteno na ili ispod održivog nivoa
Humana pitanja Zarazne bolesti Ouvanje mira Siromaštvo
Zemlje u razvoju mogu pretrpjeti ozbiljne gubitke zbog globalne pandemije gripe; ve sada milioni stradaju zbog tropskih bolesti Milioni ljudi su ubijeni u graanskim ratovima i meudržavnim sukobima 1 milijarda ljudi živi ispod granice prihoda od 1 USD na dan
Pandemija gripe je izbjegnuta (za sada); ogranieni napredak u suzbijanju malarije, boginja, AIDSa u zemljama u razvoju Neke intervencije su bile uspješne (Kosovo); druge su bile manje uspješne (Siera Leone) Oekuje se da e Azija kontinuirano smanjivati broj ljudi koji žive u ekstremnom siromaštvu; vjerovatno e se taj broj u Africi poveati
Regulatorni okvir Zemlje u razvoju uestvuju sa 27% u Trgovinska pravila su efektivna, ali je limitirani globalnom merkantilnom izvozu; izvoz roba i napredak u odstranjivanju trgovinskih barijera kritian usluga predstavlja 33% GDP-a za zemlje u razvoju Totalni fiskalni troškovi sistemskih kriza u Krizne intervencije su imale mješoviti uspjeh; male Finansijska arhitektura zemljama u razvoju od 1975. godine promjene u globalnim pravilima koje mogu ohladiti premašuju 1 bilijardu USD nestalnost Izvori: Rischard (2002); World Development Indicators; Honohan and Laeven (2005). Trgovina
Okolinske probleme možemo dobro uoiti na tri tipina primjera bonih efekata globalizacije: globalnog zagrijavanja kao dugoronog fenomena, izlovljavanja riba kao srednjoronog fenomena i širenja zaraznih bolesti kao trenutnog fenomena. Sva tri navedena primjera su jako rizina za dalji rast humane populacije. Ustvari, usporavanje klimatskih promjena, zadržavanje infektivnih bolesti na mjestu nastanka i ouvanje morske populacije su tri prominentna globalna javna dobra koja oigledno demonstriraju potrebu za uspostavljanjem i jaanjem meunarodne saradnje i meunarodnih politika.
534 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Poveanje industrijskog outputa po sadašnjim modelima i sa postojeim tehnologijama e do 2030. godine godišnje emisije GHG plinova poveati za 50%, dok e se do 2050. godine njihove emisije udvostruiti. Ovaj scenario e neizbježno voditi ka oštrom poveanju koncentracije GHG u atmosferi, sa znaajnim štetnim efektima na produktivnost i humano blagostanje. Problem je, na prvi pogled, jednostavan: treba obezbijediti dovoljne koliine energije za rast, uz istovremeno reduciranje emisija na nivo koji e stabilizirati atmosfersku koncentraciju ugljika. Ali, za stabiliziranje klimatskih promjena su potrebne decenije, uz odgovarajui kolektivni odgovor sadašnjih globalnih lidera. Savremeni tehnološki progres i rastua potražnja su znatno poveali ulov riba iz otvorenih mora, što degradira okeansku okolinu i tjera neke vrijedne vrste ka granici istrebljenja. Sadašnji obim ulova ribe je ve prouzrokovao prirodnu neravnotežu (vei ulov od prirodnog priraštaja), a predvianja naunika projektiraju skoro potpuno iscrpljenje ribljih fondova do 2048. godine, naravno ukoliko se kolektivnim meunarodnim naporima ne ogranii ribarenje do održivih nivoa.22 Dosadašnji napori da se limitira obim morskog ribarenja do održivog nivoa su postigli vrlo ograniene uspjehe, jer su institucionalne slabosti, tehnike poteškoe i neodgovarajui sistem povlastica ometali održivi management ribarenja. Narasla interakcija nacionalnih ekonomija preko trgovine i kretanja ljudi, iako je donijela široke beneficije, je poveala rizike širenja zaraznih bolesti. HIV/AIDS (Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome) je jedan od klasinih primjera, kao i jaki akutni respiratorni sindrom (SARS). Najozbiljnija trenutna prijetnja dolazi od virusa ptiije gripe, koja se uz dobru meunarodnu koordinaciju i management, može suzbiti za nekoliko mjeseci. Ova tri tipina primjera bonih efekata globalizacije donose brojne rizike na progresivno širenje globalne ekonomije, a posebno ekonomija zemalja u razvoju. Ako se realiziraju neki od katastrofinih scenarija globalnog zagrijavanja, oni mogu preko njihovih efekata na poljoprivredu, vodu i ekosisteme potkopati razvojne šanse mnogih zemalja i regija. Prema novijoj analizi vlade Velike Britanije, poznatije kao Stern Izvještaj (boks 18.4.) neuspjeh u rješavanju klimatskih promjena može voditi do ogromne redukcije blagostanja (smanjenje potrošnje per capita za 5% do 20%), dok e troškovi zaustavljanja rasta koncentracije GHG plinova na prihvatljivom nivou iznositi oko 1% godišnjeg GDP-a do 2050. godine, što je znatno više od mnogih prethodnih procjena efekata globalnog zagrijavanja.23 I neuspjeh zaustavljanja epidemija e trenutno zakoiti globalnu trgovinu, izolirati neke populacije i prouzrokovati ogromne gubitke u zemljama u razvoju. Neogranieno morsko ribarenje, iako manje kobno, može zauvijek degradirati kritine globalne izvore hrane i razoriti morski biodiverzitet. Za osiguranje ekonomskog rasta i redukciju siromaštva je potrebna efektivna multilateralna saradnja. Pri tome su zemlje u razvoju centralne za management rizika. Navedena tri primjera se meusobno razlikuju kako po stepenu slaganja kreatora politika, tako i po predvianju globalnih uinaka i moguih rizika. O potrebi zaštite od širenja zaraznih bolesti i oko metoda koje e se preduzimati postoji jasan konsenzus. Potencijali iscrpljivanja okeanskog ribarenja su dobro razumljivi za sve, ali postoje brojna neslaganja oko utvrivanja koliine resursa, odreivanja limita ribarenja i alociranja pristupa do ribarenja. Takoer, postoji i dovoljan meunarodni konsenzus o tome da humane aktivnosti doprinose klimatskim promjenama i da su industrijske emisije povezane sa atmosferskom koncentracijom GHGs, ali su preciznije implikacije 22 23
Worm and others (2006). U.K. Government (2006).
Glava 18: Izazovi budunosti
535
razliitih nivoa koncentracije GHG plinova još uvijek neodreene. Najvei izazovi politika ouvanja globalnih dobara su na podrujima jaanja meunarodnih sporazuma i institucija.
Boks 18.4. Stern izvještaj: ekonomika klimatskih promjena 2006. godine je vlada Velike Britanije objavila izvještaj o ekonomici klimatskih promjena, kojeg je pripremio sir Nicholas Stern, bivši dugogodišnji glavni ekonomista Svjetske banke. Izvještaj potcrtava seriozne globalne rizike koje postavljaju klimatske promjene, kao i urgentnost koraka za smanjivanje emisija ugljika. Nalaz reflektira dva uvida. Prvo, nastavak rasta emisija ugljika po sadašnjim stopama podiže rizik ozbiljnih nereverzivilnih ošteenja globalnog blagostanja. Nepreduzimanje promjena u politikama može emisije ugljika podii sredinom 21. stoljea na nivo koji e poveati prosjene temperature za 5 0C iznad nivoa ugljika iz perioda prije industrijske revolucije, što je jednako nivou globalnog zagrijavanja iz perioda izmeu zadnjeg ledenog doba i danas. Ukupni troškovi klimatskih promjena koje rezultiraju iz “business as usual” emisija u sljedea dva stoljea se procjenjuju na iznos koji je jednak smanjivanju globalne potrošnje per capita od 5%.Uzimanjui u obzir i netržišni uticaj (na okolinu i humano zdravlje) ovih emisija, klimatske promjene bi mogle reducirati oko 20% globalne potrošnje per capita. Drugo, atmosferske koncentracije GHG se mogu stabilizirati na nivo koji e uvelike smanjiti rizike od šteta klimatskih promjena po relativno niskim troškovima. Emisije ugljika se mogu skresati reduciranjem potražnje emisijom intenzivnih roba i usluga, poveavanjem energetske efikasnosti, prelaskom na tehnologije niskougljeninih goriva i reduciranjem emisija nefosilnih goriva (iz deforestizacije i poljoprivrede). Procjena godišnjih troškova kresanja emisija na nivo koji je konzistentan sa stabilizirajuim atmosferskim koncentracijama GHG od 550 dijelova na milion e do 2050. godine u prosjeku koštati 1% globalnog GDP-a. Efikasno reduciranje emisija zahtijeva cjenovno optereenje ugljika koje upotpunosti reflektira rizike klimatskih promjena. Ovo se može napraviti kroz uspostavljanje poreza na emisije ili uspostavljanje kvota sa kojima se može trgovati, iako se regulacije mogu koristiti kada su tržišni mehanizmi neefektivni. Postavljanje odgovarajue cijene za ugljik možda nee dovoljno smanjiti emisije, zbog neizvjesnosti buduih poreskih i cjenovnih politika, barijera tehnološkom razvoju u kljunim sektorima relevantnim za klimatske promjene i eksternih beneficija za tehnološki razvoj koje nisu prihvaene. Zato javni sektor takoer treba da promovira tehnologije sa niskim ugljikom i visokoefikasne tehnologije, preko poveavanja podrške za istraživanje i razvoj demonstracijskih projekata i komercijalizacije investicija rane faze istraživanja u nekim sektorima. Vlade se, takoer, trebaju fokusirati na odstranjivanju barijera do promjena ponašanja - kao naprimjer transakcijski troškovi, organizacijska inercija, i nedostatak vjerodostojnih informacija: preko regulacije (naprimjer, minimalni standardi za zgrade i ureaje), etiketiranja, dijeljenja najbolje prakse i finansiranja direktnih troškova unapreenja efikasnosti. Stern izvještaj naglašava važnost meunarodne kolektivne akcije kao odgovora na klimatske promjene. Kooperacija treba da pokrije sve aspekte politika za redukciju emisija. Neophodno je kreirati široki podsticaj za akcije u zemljama u razvoju. Pravina raspodjela napora, koja uzima u obzir prihode, historijsku odgovornost i emisije per capita, mogu motivirati industrijske zemlje da do 2050. godine reduciraju emisije za 60% do 80% (od nivoa iz 1990. godine). Izvor: U.K. Government (2006)
18.4. KA BOLJEM SVIJETU Analiziranje sadašnjih trendova i njihovo ekstrapoliranje u budunosti je veoma privlana disciplina. Neka logika pri tome postoji. Prije svega, u svim humanim aktivnostima postoji jak elemenat zavisnosti od puta. Ali, ta zavisnost ne implicira budue puteve. Svi putevi imaju raskrsnice, neki idu u neoekivanim pravcima a neki putevi su i slijepi putevi. To znai da moramo imati i dobre mape puta i jasan osjeaj za pravce po kojima želimo putovati. Dobre mape zahtijevaju bolje razumijevanje kako svijet funkcionira sada, dok osjeaj za mogue pravce zahtijeva moralne vizije, vrijednosti i opredjeljenje gdje želimo u budunosti
536 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj stii. Ali, nešto je sasvim jasno - nismo baš dobri u proricanju budunosti. Vrlo je teško identificirati koji savremeni dogaaji i koje okolnosti e imati dugorone efekte. Naprimjer, kada je 1997. godine izbila istonoazijska finansijska kriza, najvei dio popularne i akademske literature je bio opsjednut prognozama da je došao kraj istonoazijskog uda i da e budunost regije biti crna. Poetkom 1960s su mnogi predviali da e Japan ubrzo ugroziti primat SAD kao vodee ekonomske sile. Ko je tada mogao predvidjeti da e Južna Koreja, tada jedna od najsiromašnijih zemalja svijeta, za samo 20 godina postati jedna od najdinaminijih svjetskih ekonomija? Da li su ekonomski analitiari ranih 1970s mogli predvidjeti da e Kina otvoriti svoju ekonomiju prema svijetu? Ili, da li se moglo predvidjeti da e socijalistike planske ekonomije SSSR-a i Istone Evrope krajem 1980s poeti transformiranje u kapitalistike tržišne ekonomije? Nabrojani primjeri nas ue da u prognoziranju trebamo biti oprezni. Dosadašnja iskustva otvaraju mnoga krupna pitanja. Naprimjer, da li e se tendencije ka poveanoj meupovezanosti i meuzavisnosti globalne ekonomije intenzivirati? Je li globalizacija neumoljiva i nezaustavljiva promjena? Vidjeli smo da to, na osnovu historijskih iskustava izmeu 1919. i 1939. godine, nije i neizbježno. Naime, u tom periodu je ranija nezapamena otvorenost svjetske ekonomije uvelike retardirala akcijama nacionalnih država koje su u odgovoru na svjetsku recesiju upotrijebile visoki protekcionizam. Trebalo je da proe nekoliko poslijeratnih decenija da se dostigne slian nivo otvorenosti. Današnja meupovezanost unutra globalne ekonomije je mnogo dublja i brža nego u prošlosti, i to uglavnom zbog naina na koji je ukupan proces proizvodnje i distribucije transformiran. Razvoj visokokompleksnih geografsko ekstenzivnih transnacionalnih proizvodnih mreža sažima današnji svijet. Ali, ova poveana meuzavisnost može sama po sebi biti izvor ranjivosti, jer nepredviena šteta na jednoj strani svijeta ima neizbježne implikacije na drugu stranu svijeta. Izvori moguih šteta su vrlo razliiti, od prirodnih fenomena (zemljotres, tsunami) do humanih fenomena (geopolitiki i vjerski konflikti). Postoje širi geopolitiki problemi koji su ili direktno ili indirektno povezani sa ekonomijom. Naprimjer, prijetnja trgovinskog rata izmeu SAD i Kine, što pokazuju brojni prijedlozi za usvajanje antikineskih zakona u Kongresu SAD, ili nemogunost bržeg završavanja Doha runde pregovora zbog serioznih problema i tenzija izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja, koji dozvoljavaju samo donošenje “drugog najboljeg sporazuma”. Takoer, postoji i kontinuirano trenje izmeu dva najvea trgovinska podruja SAD i EU. U nekim dijelovima EU, a posebno u Francuskoj i Italiji, kao i kod nekih novih lanova EU, se obnavljaju pozivi za zaštitu nacionalnih kompanija od preuzimanja iz inostranstva. Naprimjer, ponuda Dubai Port Authority da preuzme P&O i njene luke kapacitete u SAD iz 2006. godini je morala biti povuena u sudaru sa jakom opozicijom, djelimino podupiranom sigurnosnim razlozima i antiislamizmom. Gornji primjeri pokazuju da je skoro nemogue odvojiti geoekonomiju od geopolitike. Posebno su relevantna tri velika geopolitika problema. Prvi i najjasniji set problema (i pitanja) ukljuuje pomak SAD (nakon 11. septembra) prema preventivnim akcijama i promjenama režima (iraki rat, nuklearni sporovi sa Iranom, održavanje kontinuiranog orsokaka u odnosima izmeu Izraela i Palestine, te uznemiravajui rast religioznih i drugih fundamentalizama svih vrsta). Implikacije su dalekosežne i prevazilaze ljudske tragedije onih ljudi koji su najžeše pogoeni konfliktima. Iz globalne ekonomske prespektive, najjasniji su efekti kontinuiranog snabdijevanja jeftinom naftom, energetskim izvorom koji podstie i podupire globalnu ekonomiju ve skoro itavo stoljee. To raa nužne potrebe za jaanjem energetske efikasnosti i za razvoj
Glava 18: Izazovi budunosti
537
alternativnih obnovljivih energetskih resursa. Kratkorono, efekti mogu biti vrlo ozbiljni. Pored toga, spektakularni ekonomski rast Kine je znatno poveao potražnju energije i drugih prirodnih resursa. Drugi veliki geopolitiki problem je povezan za uspon Kine i politiki razvoj Istone Azije kao cjeline. Još od završetka Drugog svjetskog rata su SAD uronjene do guše u Pacifiku Aziju, kako zbog sigurnosnih, tako i zbog ekonomskih razloga. Nekada je to bilo mogue posmatrati u kontekstu hladnog rata. Ali, kolapsom sovjetske imperije i ekonomskim otvaranjem Kine, geopolitiki problemi su se iz temelja izmijenili. Jedan od kljunih simptoma promjena je tekua kineska dominacija u svjetskoj trgovini. Proizvoai elika iz SAD posmatraju Kinu kao potencijalnu ratnu opasnost. Pitanje Tajvana je oduvijek bio izvor moguih sukoba, ak i kada su se ekonomski odnosi Kine i Tajvana znatno unaprijedili. Odnosi izmeu Kine i Japana su od davnina ekstremno osjetljivi, i to ne samo zbog japanskog protivljenja da prizna svireposti koje su izvršene tokom japanske okupacije Kine u Drugom svjetskom ratu. Šire posmatrano, japanske geopolitike namjere u Istonoj Aziji su znatno nejasne i zamagljene. A, osim toga, postoje još uvijek neprijateljski odnosi izmeu Sjeverne i Južne Koreje, posebno oko nuklearnih pitanja. Trei veliki geopolitiki problem su propale, nefunkcionalne i neadekvatne države.24 Iako se zemlje u razvoju, posebno najsiromašnije, susreu sa mnogim problemima, koji izviru iz njihove globalne pozicije u globalnoj ekonomiji i njihove vrlo slabe moi u meunarodnim pregovorima, ipak je velika veina problema rezultat “domaih izraslina”. U nekim zemljama su na djelu veliki interni problemi vladanja, korupcije i nehumanog tretmana manjinske populacije, koji se više ne mogu ignorirati. Veliko i otvoreno pitanje je kako se svjetska zajednica bori sa ovim problemima i kako e osigurati bolje blagostanje populacije “propalih država” i ukljuiti ih potpuno i efektivno u svjetsku ekonomsku zajednicu. Budua mapa globalne ekonomije je prilino nejasna. Ali, postoje dobre šanse da e se nastaviti odvijanje globalnih procesa i da e svijet bili jae meupovezan, iako se mogu desiti i nepredvieni preokreti. Pri tome treba imati na umu da se ne mogu jednostavno ekstrapolirati protekli trendovi i protekle vrijednosti. Više od svega, trebamo razmišljati o vrsti svijeta u kojem emo mi, kao i naša djeca, željeti živjeti. Kljuno pitanje budunosti nije više kakav svijet može biti, nego kakav treba biti. Na kraju, “globalizacija nije sila prirode, ona je socijalni proces”.25 Koji su izbori za budunost? U teoriji je njihov broj beskonaan, ali u praksi on je jako ogranien. Pred nama su tri široke mogunosti: (i) - reformirati postojei sistem; (ii) zamijeniti postojei sistem i (iii) - divezificirati postojei sistem. Iako je razvoj visokopovezane globalne ekonomije generirao mogunosti za mnoge ljude, on je, takoer, pomogao da se cementiraju, pa ak i intenziviraju, ogromne razlike izmeu ljudi u razliitim dijelovima svijeta. Poveano izobilje nije napravilo ljude “sretnijim” u odnosu na porast blagostanja. Mnoga iIstraživanja pokazuju da “ekonomska sigurnost” promovira sreu ljudi više nego njihovo bogatsvo.26 U razmišljanjima o alternativnim scenarijima budunosti uoljiva je tendencija ka polarizaciji pozicija. Neoliberalni hiperglobalisti vide rješenje u još jaem otvaranju tržišta, u neometanim tokovima roba usluga i kapitala. Drugaije reeno, mnogo, mnogo više istog. Antiglobalisti tvrde potpuno suprotno. Obzirom da strategija hiperglobalista može stvoriti svijet još vee nejednakosti (kao i svijet veih okolinskih šteta), a da 24 25 26
Wolf (2004). Massey (2000). Scheve and Slaughter (2004).
538 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj strategija antiglobalista sadrži opasnost povratka ka srednjevjekovnim ekonomijama, to “nekarikaturalni” izbor leži izmeu ove dvije dijametralne suprotnosti. Postoje mnoge raznovrsnosti ekonomija koje mogu ponuditi razliite mogunosti u odnosu na veliku globalnu ekonomiju. Mnoge od njih su, ustvari, “ekonomije zajednica” (engl community economies). Slika 18.11. sumira glavne razlike tih ekonomija u odnosu na “mainstream” ekonomije.27
SLIKA 18.11. Kontrasti izmeu mainstream i komunalnih ekonomija Mainstream ekonomija x Neprostorna/globalna x Specijalizirana x Singularna x Veliki obim x Konkurentska x Centrirana x Akulturalna x Socijalno neugraena x Nelokalno vlasništvo x Aglomerativna x Integrirana x Izvozno orijentirana x Prednost kratkoronim povratima x Orjentirana na rast x Iznošenje zahvaene vrijednosti x Privatno vlasništvo x Voena managementom x Kontrolirana privatnim odborom x Privatno prisvajanje i distribucija viškova x Okolinski neodrživa x Fragmentirana x Amoralna x Krizama ispostavljena x Uestvuje u prostornoj podjeli rada
Komunalna ekonomija x Vezana za mjesto x Diverzificirana x Multipla x Mali obim x Kooperativna x Decentrirana x Kulturalno karakteristina x Socijalno ugraena x Lokalno vlasništvo x Disperzna x Autonomna x Orijentirana na lokalno tržište x Vrijednosti dugoronih investicija x Orijentirana na vitalnost x Lokalno recikliranje vrijednosti x Vlasništvo zajednica x Voena zajednicom x Kontrolirana zajednicom x Komunalno prisvajanje i distribucija viškova x Okolinski održiva x Cjelovita x Etina x Harmonijska x Lokalno samooslonjena
Izvor: Gibson-Graham ( 2006).
Današnji diverzitet ekonomija nudi znaajne mogunosti za kreiranje zadovoljne i fer zajednice, što, generalno, potvruje globalizaciju kao transformirajui socijalni process, a ne kao silu prirode. Ali, te zajednice su, naješe, male po obimu i visokolokalizirane po prostoru. Ove injenice otvaraju važna pitanja kako se mogu ovakve ekonomije povezati u neku veu sliku, koja e još uvijek privlaiti našu pažnju. Glavni globalni problem je kako obezbijediti materijalne potrebe svjetske zajednice kao cjeline, a da se pri tome smanjuje nejednakost i da se ne razara okolina. Ovo zahtijeva ukljuivanje svih glavnih
27
Gibson-Graham (2006).
Glava 18: Izazovi budunosti
539
aktera, te uspostavljanje relevantnih mehanizama koji e zahvatati dobiti za veinu ljudi, a ne samo za uticajnu i snažnu manjinu. Ispoljavanje moi razvijenih zemalja putem razliitih oblika uslovljavanja je siromašnim zemljama donijelo negativne rezultate. Iako je trgovina jedan od najefektivnijih naina za unapreenje blagostanja, ona ipak mora biti bazirana na ravnopravnijim i poštenijim osnovama nego što je to danas. Najsiromašnijim zemljama se mora omoguiti da svoja tržišta otvaraju na nain i po dinamici koja odgovara njihovim potrebama i uslovima. To je bukvalno ono što su SAD uradile tokom svoje faze industrijalizacije. Istovremeno, razvijene zemlje moraju izgraditi praviniji sistem pristupa svojim bogatim tržištima. Ali, i u bogatim ekonomijama postoje mnogi gubitnici, što se ne smije potcjenjivati. Ljudi koji su “pogoeni” globalizacijom se moraju efektivno pomagati kroz finansijsku pomo, obrazovanje i preobuku. Zemlje u razvoju se moraju jae angažirati na jaanju domaih institucija, unapreenju civilnog društva, poveanju politike participacije, dizanju kvaliteta obrazovanja i reduciranju interne socijalne polarizaciju. Imperativi su i praktiki i moralni. Sa praktine strane kontinuirano postojanje velikog broja siromašnih predstavlja ozbiljnu prijetnju za socijalnu i politiku stabilnost. Ali, mnogo odvratnije je što mnogi ljudi žive u totalnom siromaštvu i lišavanju, dok istovremeno drugi ljudi žive u neizmjernom luksuzu. Treba biti osjetljiv na neizmjernu raznolikost koja postoji i na svijet kao mozaik ljudi koji ravnopravno zaslužuju dobar život.
REFERENCE Bhargava, Vinay (eds). 2006. Global Issues for Global Citizens: An Introductuion to Key Development Challenges. Washington, D.C.: World Bank Cable, V. 1999. Globalization and Global Governance. London: Royal Institute of International Affairs. Dicken, Peter. 2007. Global Shift: mapping the changing contours of the world economy, London: Sage. Gilpin, R. 2000. The Challenge of Global Capitalism: The World Economy in the 21st Century. Princeton, NJ: Princeton University Press. Hirst, P. and Thompson, G. 1999. Globalization in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, 2nd edn. Cambridge: Polity Press. Honohan, Patrick, and Luc Laeven. 2005. Systemic Financial Crises: Containment and Resolution. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Gibson-Graham, J.K. 2006. Post-Capitalist Politics. Minneapolis. MN: Minnesota University Press. Kaldor, M. 2003. Global Civil Society: An Answer to War, Cambridge: PoIity. Levinson, Marc. 2006. The Box: How the Shipping Container Made the World Smaller and the World Economy Bigger. Princeton, NJ: Princeton University Press. Maignan I. and Ralston. D.D. 2002. Corporate social responsibility in Europe and the US: insight from businesses' self-presentations. Journal of International Business Studies, 33: 497-514.
Massey, D. 2000. The geography of power, in B. Gunnell and D. Timms (eds), After Seattle:Globalization and its Discontents. London: Catalyst. Milanovic, Branko, and Shlomo Yitzhaki. 2002. “Decomposing World Income Distribution: Does the World Have a Middle Class?” Review of Income and Wealth 48 (2): 155–78. North, Douglas, 1990. Institutions Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: CUP. ______________ 1994. “Economic performance through time”, American Economic Review, 84(3), pp.359-68. ______________ 2005. Understanding the Process of Economic Change, Princeton: Princeton University Press). Peet. R., et al. 2003. Unholy Trinity: The IMF, World Bank and WTO. New York: Zed Rischard, J. 2002. High Noon: Twenty Global Problems, Twenty Years to Solve Them. New York: Basic Books. Scheve, K. and Slaughter, M.J. 2004. Economic insecurity and the globalization of production. American Journal of Political Science, 48: 662-74. Sen, Amartya. 1999. Development as Freedom, Oxford: Oxford University Press. Singer, P. 2004. OneWorld: The Ethics of Globalization, 2nd edn. New Haven, CT:Yale University Press. Stiglitz, Josef. 1998. Towards a New Paradigm of Development, Geneva: United Nations. _____________ 2002. Globalization and its Discontents, London: Allen Lane.
540 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Strange, S. 1996. The Retreat of the State: The Diffusion of Power in the World Economy. Cambridge: CUP. U.K. Government. 2006. Stern Review: Economics of Climate Change. London: Government of the United Kingdom. UNDP, Human Development Report 2002, New York: Oxford University Press. Van Tulder, R. with van der Wart, A. 2006. International Business-Society Management: Linking Corporate Responsibility and GIobalisation. London: Routledge. Voltaire, François-Marie Arouet. 2005.Candide, Zagreb: Slovo I.T.O. Wilson, Dominic and Purushothaman, Roopa. 2003. DreamingWith BRICs: The Path to 2050, Goldman Sachs, Global Economics Paper No: 99, New York: Goldman, Sachs & Co.
Winters, Alan and Yusuf, Shahid (eds), 2007. Dancing with Giants: China, India, and the Global Economy, a copublication of the World Bank and the Institute of Policy Studies (Singapore). Wolf, M. 2004. Why GIobalization Works. New Haven, CT,:Yale University Press. World Bank. 2006. Global Development Finance. Washington, DC: World Bank. _____________ 2007. Global Economic Prospects: Managing the Next Wave of Globalization, Washington, World Bank. Worm, B. at al. 2006. “Impacts of Biodiversity Loss on Ocean Ecosystem Services.” Science 314 (5800):787–90. Yusuf, S. and J.E. Stiglitz, 2001. “Development issues: settled and open”, in G.M. Meier and J.E. Stiglitz, eds., Frontiers of Development Economics. Oxford: Oxford University Press, pp. 227-268.
WEB STRANICE Instituti za razvojne studije 1. http://w3.acdi-cida.gc.ca/virtual.nsf - Canadian International Development Agency (Virtual Library on International Development); 2. www.ids.ac.uk/blds/index.html - Institute of Development Studies, University of Sussex (British Library for Development Studies); 3. www.uea.ac.uk/dev/ - School of Development Studies, University of East Anglia
Baze podataka 1. www.nber.org/pub/pwt56.html - Penn World Tables (through the NBER); 2. www.bris.ac.uk/Depts/Economics/Growth - Economic Growth Resources (Bristol University); 3. http://econ.worldbank.org/prr/globalisation - World Bank; 4. http://jotis - IMF/World Bank Library Network
Globalizacija 1. 2. 3. 4. 5.
www.globalisation.gov.uk - Department for International Development, UK; http://www.globalresearch.ca - Centre for Research on Globalization; http://www.emory.edu/soc/globalization/ - The Globalization Website; http://www.iie.com/research/globalization.htm - Institute for International Economics; www.neweconomics.org/gen - New Economics Foundation
Indeks pojmova i imena
A.T. Kearney & Foreign Policy, 403 Abramovitz, Moses, 344, 458, 464, 486 Acemoglu, Daron, 233, 235, 387, 388 Adelman-Morrisov indeks social. razvoja, 34 Ades, Alberto, 473 Administracija Ujedinjenih nacija za pomo i rehabilitaciju (the United Nations Relief and Rehabitation Administration – UNRRA), 316 Agencija UN za izbjeglice iz Palestine (the United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East UNWRA). Aghion, P., 434 Agrar i okolina, 306; - ošteenja tla, 306; vještaka ubriva, 306; - potrošnja, 307; prinosi vs fertilizeri, 307; - pesticidi, 308; navodnjavanje, 308; - polucija zraka, 309; diverzitet, 310; - emisije metana po izvorima, 309; - održivost agrara, 310-311; - politike održivosti, 311 Agrar, 272-279; - agrarna proizvodnja, 275; meunarodna trgovina, 276-278; - izvoz, 277; - pothranjenost, 277; - agrarni deficit siromašnijih zemalja, 277; - globalna zaštita, 278; - projekcije, 278 Agregatni trendovi svjetske ekonomije, 62 Ahmed, M, 216 Ahuja, Vinod, 350 Air Afrique, 473 Akyüz, Yilmaz, 70 Alesina, Alberto, 350 Amendola, M, 158 Ameriki sistem proizvodnje, 50 Amsden, Alice, 70 Andersson, Thomas, 223, 438, 444 Antika Grka, 34 Aralsko more, zagaenje, 308 Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema, 527 Arrow, Kenneth, 434 Ashton, Basil, 362 Aslund, Anders, 472 Ataturk, Mustafa Kemal, 425-426 Atkinson, Anthony, 233 Austin, Duncan, 326 Austrougarsko carstvo, 49 Ayres, Robert, 296 Azijske vrijednosti, 504 Aziz, Jahangir, 153, 158
Banka za meunarodna poravnavanja (Bank for International Settlements - BIS), 83, 527 Bardhan, P., 381, 352 Barney, Gerald, 259 Barro, Robert, 158, 191, 192, 335, 382, 455, 487, 492 Basu, Susanto, 2 Baumol, William, 2 Bazelski komitet, 527 Becattini, G., 435, 440 Beck, Urlich, 394 Belgija , industrijalizacija, 48 Benelux, 56 Benetton business mreža, 432 Benhabib, J., 466 Benson, G., 463, 464 Berg, Alan, 106 Berhanu, Betemariam, 108 Bernanke, Ben, 455 Bessant, John, 214, 430 Best, M., 435 Bhagwatti, Jagdish, 397 Bhalla, Agit. 207 Bhargava, Vinay, 172, 185, 186, 187, 511, 512 Biblija, 36 Biro za rudarstvo SAD i Geološki pregled, 245 Blagostanje (well-being), 12 Blinder, Alan, 2 Blokiranje tehnologije, 476 Bodmer, Frank, 362, 375, 382 Bohr, Niels, 225 Bongaarts, John, 7, 107, 320 Borjas, George , 137 Borner, Silvio, 362, 375, 382 Bourguignon, Francois, 59, 484, 490 Boyer, Joseph, 325 Braudel, Fernand, 401 Brems, Susan, 106 Bresnahan, Timothy, 477 Bretonn-Woods, - institucije, 54; konferencija, 54; - sistem, 527 BRIC ekonomije, 523 British Petroleum, 289, 292 Bromley, Daniel, 301 Brooks, Daniel, 477 Brown, Drusilla, 411 Brown, Juanita, 392
Baily, Martin, 471 Bairoch, Paul, 39, 45 Ball, Sue Simmons, 266
Brown, Lester, 250, 275, 283 Brundtland komisija, 8 Bruno, Micheal, 490
541
Brusco, S., 435 Bruto domai proizvod (Gross Domestic Product, GDP), Bruto nacionalni prihod (Gross National Income, GNI), - definicije i mjerenje 19-20, - po širim grupama zemalja, 22 Bruto potrošnja na istraživanje i razvoj (Gross Expenditure on Research and Development GERD), 227 Buckley, P., 369 Burkett, John, 346 Cain, Mead, 110 Cairncross, F., 421 Campbell, Colin, 293 Candide, 511 Carlsson, B, 158 Carpenter, S., 286 Caselli, Francesco, 475 Casson, Mark, 333, 356 Castells, M., 405 Centar UN za ljudska naselja (United Nations Centre for Human Settlements – UNCHS), 139 Cerny, P., 369 Chandler, A., 485 Chandra, P, 212 Chang, Ha-Joon, 70 Chaunu, Pierre, 35 Chen, Nai-Ruenn, 362 Chen, Shaoua, 495 Chenery, Holy, 157, Chesnais, François, 77, 212 Chi, Chao-Ting,266 Chuhan, Punam, 172 Cimoli, Mario, 216, 221 Clark, Keneth, 216 Clausewitz,364 Clean Development Mechanism, 324 Clemens, Michael, 174 Cline, William, 318, 325 Cluster koncept, 421, - definicije, 433; koncepti, 434; - elementi funkcioniranja, 436; specijalizacija, 437; - akteri, 438; konkurencija i kooperacija, 438; - kritina masa, 439; - životni ciklus, 439,440; evolucija, 441; - tipovi firmi (lokomotiva, vagon, specijalizirana i stuck); - inovativni, 443, 444; - bazirani na znanju, 444; - politike i zemlje u razvoju, 447, 448, Cluster politike i prakse, 445-448; - vrste, 445; - politike i koncepti, 445; - clustering, 446 Coale, Ansely, 103 Coase, R., 434
542 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Cobb-Douglas proizvodna funkcija, 162-163; 458,459 Cohen, Joel, 121 Coleman, James, 331, 339, 437 Coleman, Wilburg, 475 Collier, Paul, 409, 411 Colombo, Cristopher, 266 Commander, 160 Cooke, Philip, 147 Copenhagenska i milenijska deklaracija, 514 Cornia, Andrea, 492, 494 Corning Corporation, 404 Court, G., 492 Cowan Ruth, 50 ile, programi štednje, 168 ulahovi, Besim, 93,203, 204, 205, 243, 467 Devleeschauwer, Amaud, 350 Dahlman, Carl, 204 Daly, Herman, 303 Dardis, R., 467 Dasgupta, Parta, 14 Dauzet, Pierre, 401 Davenport, Thomas, 198 Deardorff, Alan, 411 Deininger, Klaus, 490 Dekolonizacija, 56 Delgado, C., 309 della Giusta, Marina, 216 DeLong, Bradford, 471. Demografska mapa svijeta, 127; - stara i nova,127-128; - distribucija svjetske populacije, dugoroni trendovi, 128; - prihodi vs populacija, stanje i prognoza, 129 Demografska tranzicija, 99-102; - spontana i inducirana, 102 Deng Xiao Ping, 55, 362 Denison, E., 157, 459 Diamond, Jared, 373 Dicken, Peter, 66, 67, 71, 72, 74, 75, 79, 85, 220, 221,366, 370, 372, 391, 392, 422, 423, 426, 502, 506 Divergencija i konvergencija, 484-490; dugoroni trendovi, 484; - hvatanje lidera, 485; - stanje 969s i 1990s; - širenje jaza u prihodima; - globalna distribucija prihoda i poboljšavanje, 488, 489 Doha runda, 399, 530 Doktrine i teorije ekonomskog rasta, 153; model, 153; - evolucija, 154; - rani modeli (veliki proboj, balansirani rast, uzlet u održivi rast, teze kritikog minimum napora), 155; fazni i linearni modeli, 156; - dvosektorski modeli, 156; - model strukturnih promjena, 157; - neoklasine škole, 157; - rezidualni
faktori, 157; - endogene i evolucijske teorije, 158; - ortodoksni i heterodoksni pogledi, 160 Dollar, David, 46, 174, 400, 409, 411, 491 Doremus, P., 367 Dosi, Giovanni, 158, 206, 221 Douglass, M., 504 Doznake, 174-176; - definicije i trendovi, 175; - po širim regijama, 176; - makroekonomski efekti, 176; - sekuritizacija, 176 Drucker, Peter, 114, 214 Drugi svjetski rat, 52 Država u ekonomiji, 363-373; - koncept autoriteta ili pax-a (romana, britannica, americana), 363; - evolucija Westphalskih principa, 364; - i globalizacija, 365;- kao kontejner, 366; - kao regulator, 367-369; - kao konkurent, 369; - kao saradnik i proliferator regionalnih aranžmana Dubai Port Authority, 536 Dugoroni valovi, 217-220 Dugovi, 176-178; - zaduženost, 177; krize, 177, 178; - prezaduženost ZUR, 178; najzaduženije siromašne zemlje (Heavily Indebted Poor Countries – HIPC), 178 Dunford, Mick, 86 Dunning, John, 57, 367, 30, 437, 513 Durham, J., 381 Durlauf, Steven, 340 Dworkin, R, 509 Easterlin, Richard,334 Easterly, William, 26, 174, 350, 373, 460 Eaton, Jonathan,411 Edison, Thomas Alva, 225 Efikasnost kapitalizma i socijalizma, 469 Efikasnost, 466-478; - produktivnost i efikasnost, 466; - efikasnost tekstilnih industrija, 467; - vrste neefikasnosti, 472; neproduktivne aktivnosti, 472; - traženje rente, 472; - neuposleni resursi, 473; - pogrešna alokacija resursa, 474 Egzogene varijabile, 168 Ehrlich, Paul, 121, 259 Ekonomska historija, 31; - epohe, 31; determinante glavnih epoha, 31; performance glavnih epoha, 32; predindustrijska epoha, 32-35; - srednji vijek, 35-38; - uspon zapadne civilizacije, 38-43, raanje kapitalizma i industrijalizacija, 43-50; dvadeseto stoljee, 51-59 Ekonomski efekti migracija, 134- 138; - brain drain – 134; - doznake migranata, 134; - udio doznaka u GDP-u, 136; - uticaj migracija na zemlje domaine, 137; - strani radnici u Zapadnoj Evropi, 137; - efekti migracija na zemlje porijekla, 135; - napredak migracija i budua uloga, 138
Ekonomski rast i okolina, 303-306; - okolinske granice, 303, - vlasnika prava i polucije, 304; - okolinska Kuznetz kriva, 304-305 Ekonomski rast, 6; - definicija, 6, - okvir, 16; modeli, 17; - stope rasta i razliitost, 24; izraunavanje stopa rasta, 24 Ekonomski razvoj, 6; - defiinicija, 6; grupiranje zemalja po razvijenosti, 26 Ekonomski sistemi, organizacijski segmenti nacionalnih ekonomskih sistema, 421 Elektrina struja, 50 Elektrini motor, 50, 220 Eliott, Kimberly, 415 Ellison, Glenn, 143 Encyclopaedia Britannica, 404 Endogene varijabile, 168 Energetski intenzitet, 323 Energija i ekonomski rast, 295; - energija i siromaštvo, 295; - HDI i potrošnja elektrine energije per capita, 298 Energija i okolina, 313- 328, - politike i polucije, 313; - nivoi, 313 Energija, 288-298; - resursi, 288; - trendovi i projekcije, 289-295; - komercijalna potrošnja, 289; - dekarbonizacija, 290; - modeli proizvodnje i potrošnje: - energije, 291; nafte, 291; - cijene vs historijski dogaaji, 292; - alternativni izvori, 294; - obnovljivi izvori, 295: - cijene, 295 Engleska dominacija i pax britanica, 42 Ernst, Dieter, 207, 425 Etnika fragmentacija i ekonomski rast, 350 Euroazija, 37 Evans, L., 276 Evolucija trgovinskog okvira, 529 Evropa, 54; - obnova, 54; - stvaranje EEC organizacije za evropsku ekonomsku kooperaciju i EPU - evropske platne unije, 54; - evropske zajednice za ugalj i elik, 56; evropske ekonomske zajednice, 56; - evropske unije, 56 Evropa, decentralizacija, trgovina i ekonomski rast, 265 Evropa, rast regionalizacije, 147-148 Evropska agencija za okolinu (European Environment Agency – EEA), 316 Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development EBRD),171 Evropska unija, trendovi inovacija, 231 Evropski slobodni gradovi, 36 Fafchamps, Marcel, 340 Fankhauser, Samuel, 318 Fei, John, 156 Feldstein, Martin, 381 Fernandez-Armesto, Felipe, 39 Fertilitet i tranzicija fertiliteta,103; - trendovi u
Indeks pojmova i imena SAD, 103; - ekonomska teorija, 105-106; mehanizmi tranzicije, 104-105; - kontrola plodnosti, 106; - zemlje u razvoju, 108; poželjne i stvarne stope, 108; - motivi smanjivanja, 109; - investicije u djecu, 109; poveanje nivoa obrazovanja, 109; predvianje; 114; - tranzicija, 114 Feudalizam, 35 Field, B, 248 Fields, Gary, 490, 491 Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 166; - državna ili javna pomo, 166; - privatni finansijski tokovi, 166 Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 82; - derivati, 83 Fiziki (man-made) kapital, definicija, 13, Flavin, Christopher, 250 Fogel, Robert , 103, 183 Ford Europe, zaostajanje, 471 Francis, J., 214 Francuska, industrijalizacija, 48 Frankel, Jeffrey, 264, 409 Franklin Roosevelt, 473 Freedom House, 381, 382 Freeman, A., 311 Freeman, Christopher, 206, 207, 212, 213, 214, 221 Fuchs, Rachel, 110 Fujita, Masahisa, 54 Fukuyama, Francis, 201, 339, 340, 341 Fulton, Robert, 45 Galenson, Walter, 362 Galileo, Galileli, 266 Gallup, John, 264, 268 Galor, Oded, 96, 109 Gardiner, Paul, 214 Gardner, Gary, 249 Gaspar, Jess, 148 GATT-a (General Agreement on Tariffs and Trade), 397 Generalizirani sistem preferenci (Generalized System of Preferences - GSP), 398, 529 Geografija, 263; - i prirodni resursi, 263; - i ekonomski rast, 264; - i nain vladanja, 265; i clustering zemalja, 265 George III, engleski kralj, 347 Georges Banks, 246 Gereffi, Gary, 77, 422, 424 Geroski, P., 434 Gerši, Metka, 366, 368, 369, 373, 393 Gertler, Meric, 148 GHG (Green House Gases) plinovi, 317, 534 Gibbon, Edward, 271, Historija opadanja i propasti Rimskog carstva, 271 Gibson-Graham, J., 538 Giddens, Anthony, 393
Gilbert, A., 139 Gilpin, R., 531 Gini koeficijent, 491 Glaeser, Edward, 143, 148 Gleick, Peter,287 Global cluster initiative survey, 446 Global Compact, principi, 532 Globalizacija – uzroci i glavne sile, 396-406; snižavanje trgovinskih i investicijskih barijera, 397; - tehnološke promjene, 400 Globalizacija i ekonomski rast, 407-415 Globalizacija, 392-396; - ekonomske interakcije, 391; - definicija, 392; - podruja, 393; - politika; 394; - ekonomska, 395; - teze, 395; - bolesti, 396; - kulture, 396; - uesnici (meunarodne vladine organizacije, 394, nevladine organizacije, 395, - transnacionalne korporacije, 395 Globalizacijske dileme, 517-533; - napredak, 517-521; - udio izvoza zemalja u razvoju, 518, 520; - meunarodne migracije, 518, 520; otvaranje tržišta kapitala, 518; - tempo tehnološkog razvoja, 518, 520; - prognoza rasta populacije, 519, 520; - scenario rasta svjetske ekonomije, 519; - lekcije iz ekonomskih prognoza, Globalizacijske dileme, 521-523; - distribucija prihoda i nejednakost, 521; - uspon srednje klase, 522; - rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja, 523; Globalna ekonomija, finansije, 76-83; - tokovi inostranih direktnih investicija-FDI, 76; - TNC kao FDI agenti, 77; - regionalna distribucija FDI, 78; - evolucija FDI, 79; - struktura FDI, 80 Globalna ekonomija, proizvodnja, 65; divergencija proizvodnje i trgovine, 65; promjene, 65, manufakturna proizvodnja, proizvodnja usluga i agrarna proizvodnja, 6569; Globalna ekonomija, trgovina, 70-76; elastinost izvoza, 70; - mapa, 72, - suficiti i deficiti u robama, 73; - deficiti kod poljoprivrednih proizvoda, 73; - trgovina poljoprivrednim proizvodima, 74 Globalna javna dobra, 512 Globalna trijada, 84 Globalno upravljanje, 524: - globalne civilne društvene organizacije (Global Civil Society Organizations GCSO), 524; antiglobalistike organizacije, 524; - tipologija, 525; - globalne strukture upravljanja, 525; konfuzija, 526; - nivoi globalnog upravljanja, 526 Globalno zagrijavanje, 316-328; - mehanizam, 317; - GDP per capita vs emisije ugljika per capita, 317; - model klimatskih promjena, 321; - populacija i emisije ugljika, 319; - raunanje
543
odnosa, 320; - kolebanja temperature zemlje, 320; - predvianja posljedica, 321 Goldin, Ian, 170 Goldman-Sachs studija, 523 Gollin, Douglas, 475 Gomes-Casseres, B., 432 Goodman, N., 334 Goodwin, Neva, 301 Gorbaov, Mihael, 57, 387 Gore, All, 325 Goshal, S., 439 Govindarajan, Vijay, 405 Grafton, Quentin, 301 Granovetter, M., 331, 350 Gravimetrijska analiza, 409 Gravitacijski model, 409, 410 Griliches, A, 157 Grossman, Gene, 158 Gugler, J., 139 Guiso, Luigi, 349 Gupta, Anil, 405 Gurkaynak, Refet, 455 Gutembergova presa, 348, 477 Gutenberg, Johannes, 38, Gylfason, Thorvaldur, 251, 408 Haggard, S., 503 Hall, Edward, 356, 337 Hall, P., 220 Hall, Robert, 456, Hall-Heroultov process dobijanja aluminija, 257 Hamilton, S., 464 Hammond, Allen, 243 Hampden-Turner, Charles, 357 Hardin, Garret., 255 Harley, Knick, 401 Harris, Jonathan, 4, 288, 289, 293, 301, 302 Hatzichronoglou, T, 369 Haub, C. 104 Hechter, M., 340 Heilemann, S, 137 Held, David, 393, 394, 396 Helpman, Elhanan, 158 Henderson, Rebeca, 216 Henderson, Vernon, 143, 147 Heritage Foundation & Wall Street Journal, 403 Heston, Alan, 25, 92, 251, 263, 409, 455 Hilbert, Martin, 77 Hill, Charles, 333, 402 Hill, Kenneth, 362 Hirsch, F., 303 Hirsch, S., 428 Hirst, P, 366, 527
544 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj HIV/AIDS (Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome), 113, 534 Hobsbawm Eric, 62 Hoekman, B., 397 Hofstede, Geert, 333, 353, 357 Hogan, Dennis, 108 Holandska bolest, 253 Holandski ekonomski uspon, 41 Holdren, J., 319 Homo sapiens, 32 Hong Kong, razvojna iskustva, 456; - faktori rasta, 378 Honohan, Patrick, 533 Hotelling, Harold, 256 Hu, Z., 461 Hubbert, King, 293 Huber, Richard, 409 Hubertove krivulje, 293 Hufbauer, Gary, 415 Humani kapital u obliku tehnologije, 202-208; - rival i nonrival robe, 202; - promjena karaktera naunih istraživanja, 203; nacionalni nauni sistemi, 203; - ubrzavanje tehnološkog razvoja, 203; - razlike izmeu nauke i tehnologije, 205; - sistemski karakter tehnoloških inovacija, 206 Humani kapital u obliku znanja, 194-202; koncepcijski okvir, 194; - odnosi nauke, tehnologije i proizvodnje, 195; - znanje i humani kapital, 196-201; - naini sticanja humanog kapitala, - podaci, informacije i znanja, 198 Humani kapital, 182; - definicija, 13, 182; razlike i slilnosti sa fizikim kapitalom, 182; u obliku zdravlja, 183-185; - razlike u ishranjenosti, 183; - u obliku edukacije, 185194 Humblet, Catherine, 346 Humphrey, J., 341, 435 Huntington, Samuel, sudar civilizacija, 358 Hutteriti, 95 Ibn Khaldun, 349 Interantional Energy Agency (IEA), 289, ILO tripartitna deklaracija o TNC, 530 Imovinska prava i uloga zakona, 383 Indeks etnike fragmentacije, 350 Indeks humanog razvoja (Human Development Index, HDI), 5 Indija, distorzija rasta , 464 Indija, Gini koeficijent obrazovanja, 189. Industrija uglja i ugalj, 47 Industrijska revolucija, 43-45 Informacijske i komunikacijske tehnologije (ICT), 221; - konvergencija komunikacijskih i kompjuterskih tehnologija, 221 Inglehart, Ronald, 353
Inostrana pomo, 169-14; - tokovi pomoi prema glavnim regijama, 171; - historijski razvoj, 171; - povezana priroda prve faze razvojne pomoi, 169; - veliina i starost glavnih organizacija za pomo, 170; - neto ODA pomo po lanicama DAC-a, 172; pomo i ekonomska rast, 173-174 Inostrane investicije - bilateralni sporazumi, 398 Institucije i ekonomski rast, 373-377; važnost, 373; - geografija, trgovina i institucije, 374; - definicije, 374-375; - nivoi, 375; ekonomske, 375; - politike, 376; - kvalitet, 376 Institucije, organizacije i razvoj, 362 Intel Corporation, 402 Intelsalt, 404 Irska, regionalizacija i socijalno partnerstvo, 147; - nacionalni savjet preduzea, 148 Irwin, Douglas, 409, 415, 416 Islam, 36; - prepreka za rast, 349; - zatvaranje i otpor prema novim idejama, 348 Ito, T., 503 Izbjeglice, 133 Jaki akutni respiratorni sindrom (SARS), 534 Japan, program štednje, 168; - sistem vrijednosti, 355; - otvaranje prema svijetu, 348; - Meiji period, 386 Jelcin, Boris, 57 Jenkins, Gilbert, 246 Jevons, Stanley, 259 Jezik i kultura, 336; - geografija govornih jezika, 336; - jezika raznolikost, 337; upotreba jezika po roenju, po webu i po on line internetu, 338; - dominacija engleskog jezika na internetu, 338 Johansson, T., 298 Johnson, B, 198 Johnson, Paul, 345 Johnson, Simon, 388 Johnson, T., 335 Jolly, R, 160 Jomo, Kwame Sundarman, 70, 503 Jones, Eric, 266, 532 Jorgenson, D, 157 Južna Koreja, disperzija industrije, 145-146; Gini koeficijent obrazovanja, 189 Južnoazijska kriza dugova, 503 Klenow, Peter, 456 Kahn, Herman, 258 Kahun medicinski papirus, 106 Kakanj, 314 Kaldor, M., 525 Kalemli-Ozcan, Sebnem, 103 Kamien, M., 434 Kang, N., 432
Kapacitet zemlje za održavanje populacije, 121 Kapital, 151; - karakteristike, 151-153; proizvodna funkcija, 162; - udio kapitala u prihodu zemlje, 164; - uspon i pad, 164 Kaplinsky, Raphael, 503 Kapstein, E., 504 Karl, Terry Lynn, 254 Katz, Jorge, 77 Kaufmann, Daniel, 382 Kaya, Y., 322 Kebri, I., 467 Keefer, Philip, 342 Keigo, S, 216 Kelly, Morgan, 39 Kemmeth, Reinert, 170 Kendrick, J, 157, Kenny, Charles , 155 Kertzer, David, 106 Keyfitz, Nathan, 107, 108 Keynes, John Maynard, 39, 380 Khalil, Tarek , 211 Khan, M., 461 Kiiski, Sampsa, 494 Kim Il Sung, 361 Kim, L., 425 Kina, - centralizacija i opadanje moi, 266; centralizacija, decentralizacija i ekonomski rast, 266; - kinesko carstvo, 37; - veliki skok naprijed, 55; - kulturna revolucija i otvaranje, 361, 362; - zatvorenost i samodovoljnost, 347 Kirkbride, Paul, 395 Kisele kiše, 313-316; - nastajanje, 314; posljedice, 314-315, - emisije i kritina optereenja u Evropi, 315; - zakon SAD o istom zraku i amandmani (Clean Air Act), 315; okolinska Kuznjek kriva za sumpordioksid, 316; - sumporni protokol, 316; - scrubberi,316 Kitzmantel, E., 369 Klima, 267; - geografska širina vs agrarni GDP, 267; - agrarna proizvodna funkcija, 268; - tropi i agrarna proizvodnja, 268 Knack, Stephen, 342 Kobler, Markus, 362, 375, 382 Kodama, Fumio, 205, 207 Koh, T., 504 Kolbert, Elizabeth, 388 Kolodko, Grzegorz, 396 Komisija Ujedninjenih nacija za trgovinu i razvoj (United Nation Commision for Trade and Development -UNCTAD), 168 Komunikacijske tehnologije, 402, - nejednak prisup, 405; - neravnopravan pristup komunikacijskim medijima, 406: - povezanost na internet vs GDP per capita, 406 Koncept konkurentskih prednosti, 158 Kondratjev, Nikolaj, 207, 217, 218, 219
Indeks pojmova i imena Konferencija lanica (Conference of Parties COP),324 Konkurentnost, 369; - definicije, 369-370; faktori, 370 Kontrola populacije, 110-111; - programi ekonomskog razvoja, 110; - programi planiranja porodice, 110; - programi socioekonomskih promjena, 110; Konvencija o udaljenim prekograninim zranim polucijama (the Convention on LongRange Transboundary Air Pollution - LRTAP), 316 Kortum, Samuel, 411 Kostecki, M., 397 Kotler, Philip, 368 Kraay, Aart, 382, 411, 491 Kraj geografije, 421 Krishnan, Rajaram, 301 Krueger, Anne, 377 Krugman, Paul, 54, 143, 369, 457, Kružni model okolinskih i ekonomskih tokova, 302 Kultiviranje ribarstva, 262 Kultura i konkurentske prednosti, 355 Kultura, business i ekonomski rast, 356; dimenzije kulture, 356; - Hallove kulture niskog i visokog konteksta, 356; Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti, 357 Kultura, definicije, 332-333; - determinante kulture, 334 Kultura, socijalni kapital i ekonomske performanse, 345-355; - gustina populacije i socijalna sposobnost, 355; - gustina populacije i ekonomski rast, 347; - otvorenost za nove ideje, 347 Kulturološka homogenost i socijalni kapital, 350-355; - državne politike i kulturne promjene, 351; - ekonomske i društvene slobode, 352; - ekonomske sile i kulturne promjene, 353 Kulturološka mapa svijeta, 354 Kur’an, 36 Kuran, Timur, 349 Kurian, G., 355 Kurlat, Sergio, 350 Kux, Dennis, 382 Kuznets, Simon, 157, 304, 490 Kyoto protokol, 324-327; - politike fleksibilne redukcije emisija, 326; - trgovanje emisijama, 325; - preventivne i adaptivne mjere smanjivanja ugljika, 326; - budunost politika klimatskih promjena, 327 La Porta, Rafael, 342, 388 Laeven, Luc, 533 Laherrere, Jean, 293
Lal, Deepak, 349 Lal, R., 309 Lall, Sanyaya,76 Landes, David, 485, 500 Larry, Neal, 45 Larsen, Ulla, 95 Lawson, Robert, 353 Lazerson, M., 440, 441 Lee Kuan Yew, 504 Lee, J, 143, 147 Lee, Jong-Wha, 101, 191, 192, 455 Leibenstein, H, 156 Leibniz, Gottfried, 347 Levine Ross, 470 Levinson, Marc, 519 Levis, Arthur, 164, 490 Lewis, Bernard, 348, 349 Lewis, William, 476 Limitirani napredak u obezbjeenju globalnih dobara, 533 Linija siromaštva 1 dolar na dan, 126 Linija siromaštva, 2 dolara na dan, 126 Lipsey, Richard, 397 Livi-Bacci Massimo, 95, 128, Lloyd, William, 255 Lo, Denis, 87 Lokaliziranje ekonomskih aktivnosti i clusteri, 433; - Marschalova trijada, 434; - industrijski distrikti, 434; - konkurentski dijamant, 435; konkurentske prednosti nacija, 434 Lomborg, Bjorn, 319 Lopez-De-Silanes, Florencio, 388 Lorenzoni, G., 440, 441 Loury, G., 339 Lucas, Robert , 26, 145, 158 Luditi, 477 Lundvall, B., 198, 444 Ma, Yue, 105, 304 MacIntyre, A., 503 MacKenzie, James, 293 Maddison, Angus, 25, 31, 38, 39, 62, 401, 411, 461, 486 Mahatir, Mohamad, 504 Maignan, I., 531 Maimbo, S., 137 Mainstream vs komunalne ekonomije, 538 Malthus, 94, 164, Malthus, 258; - Esej o principima populacije Malthuzijanski model populacije, 94; pozitivni i prenventivni nadzor, 94; - efekat moralne uzdržanosti, 95; - raspad modela, 95 Malthuzijanski model, 94-95 Management globalnog zagrijavanja, 322; regionalne emisije ugljika, 322; - filozofija
545
prirodnog duga, 323; - Rio konvencija o klimatskim promjenama, 323 Mankiw, Gregory, 153 Mao Ce Tung, 55, 361 Maquiladora pogoni, 87 Marakesh, 399 Markandya, Anil, 301 Marshall, Alfred, 205, 434 Marshall, George i Marshallov plan, 54 Martin, Philip, 130, 501 Martin, R., 434, 435 Massey, D., 537 Masters, William, 268 Matthews, Emily, 243 McCleary, Rachel. 335 McDermott, C., 257 McDermott, Daren, 457 McGilvray James, 105, 304 McGrew, Anthony, 393 McHale, J., 401 McKelvey matrica, 245 McKinsey Global Institute, 471 McKinsey, 471 McLaren, Angus, 106, 107 McMillan, Margaret, 268 McNeill, J., 291 Meadows, Dennis, 259, 260 Meadows, Donella, 259, 260 Meunarodna agencija za energiju (International Energy Agency - IEA), 255 Meunarodna organizacija rada (International Labour Office – ILO), 126 Meunarodna organizacija za migracije (International Organization for Migration – IOM), 130 Meunarodni institut za primjenljive sisteme (International Institute for Applied Systems – IIAS), 291 Meunarodni monetarni fond (International Monetary Fund - IMF) Meksiko, kriza dugova, 178 Mercedes Benz, 361 Multifibre Arrangements, 398 Microsoft, 477 Migracije i starenje stanovništva, 138 Migracije, 129-138; - uzroci, 129-131; faktori ohrabrivanja, 129; - determinante, 130; - zemlje koje ohrabruju, 130; - valovi migracija, 131; - savremeni migracijski tokovi, 131-133; - migracije u razvijene zemlje i u zemlje u razvoju, 132 Milanovic, Branko, 484 Milenijski razvojni ciljevi, 515-516 Miles, Edwin, 143, 414 Ministarstvo za poljoprivredu SAD (U.S. Department of Agriculture), 275 Ministarstvo za trgovinu SAD, 403
546 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Ministarstvo za energiju SAD, (Department of Energy – DOE), 246 Model savremenog svjetskog ekonomskog sistema, 366 Mokyr, Joel, 58, 348, 476 Mongolska imperija, 37 Monterrey konsenzus, 528 Moore, Gordon, 402 Moorov zakon, 402, 403 Moralni krug razvoja i rasta, 7 Morgan, Kevin, 147 Morrison, Christian, 59, 484, 490 Mortalitet i tranzicija mortaliteta, 102-103 Morton, J., 214 Mowery, David, 203 Muhamed, a-s-, 36 Multilateralni sporazum o investicijama (Multilateral Agreement on Investment - MAI), 531 Mumford, Lewis, 33 Mundell, Robert , 51 Mussa, Michael, 402 Mustafa Kemal Ataturk, 352 Myrdal, G., 377 Ženevska konvencija o izbjeglicama, 130 Nacionalni inovacijski sistemi, 220-221; razvoj, 226-229; - finansiranje nauke i tehnologije, 224-226; - rivalna i nonrivalna priroda tehnologije, 224; - Stokesova matrica bazinih i primjenjenih istraživanja, 225 Nadvi, K., 435 Nafissi, Mohammad, 349 Nahapiet, J., 439 Namenwirth, Zvi, 333, 353 Napoleon, 263 Narajan, Deepa, 15, 495 Nayak, P., 429 Nejednakost i ekonomski rast, 490-495; Kuznetz krivulja, 491; - rast i siromaštvo, 491; - uzroci, 492; troškovi i beneficije, 494 Nejednakost, 482- 495; - definicija, 482; vrste, 483; globalna nejednakost, nejednakost izmeu zemalja i nacionalna nejednakost, 484 Nelson, Harry, 301 Nelson, Richard, 158, 206, 221, 434, 485 Neobnovljivi resursi, 245; - proizvodnja sirove nafte, 246; - potencijal potrošnje minerala, 248; - proizvodnja materijala, 249; Neolitska civilizacija, 33 New Deal, 380 New York i korupcija, 387 Njemaka, industrijalizacija, 48 Noland, M., 349 Nonaka, I. 216 Nordhaus, William, 325, 326, 434 Norgaard,Richard, 6 North Atlantic Treaty Organization (NATO), 56
North, Douglas, 159, 331, 374,375, 376, 381, 382, 513, 514. Nova institucionalna ekonomija, 159 Novoagrarizirane zemlje, 74 Novoindustrijalizirane zemlje, 74 Nurkse, R, 156 O'Connor, David, 207 O’Meara, M., 143 O’Rourke and Williamson, 250 O’Rourke, Kevin, 401 Obnovljivi prirodni resursi, 245; - maksimalno održivi prinos, 245 Obrazovanje i ekonomski rast, 185; - godine školovanja i GDP per capita, 186; - promjene u nivou obrazovanja, 187; - kvalitet obrazovanja, 189; - pismenost odraslih, 190; edukacija i zarade, 191-193; - tranzicija obrazovanja za 21 stoljee, 193-194; - uloga edukacije u ueem društvu, 194 Obrazovni Gini koeficijent, 188, 189 Obstfeld, Maurice, 89 Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove, divizija za populaciju (United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, UNDESA) 123, 129, 131, 135 Održivi razvoj (definicije, komponente, veze izmeu komponenti, sistemski pogled), 8-12, OECD, 311, 339, 369 Offshoring i outsourcing, 80 Ohmae, Kenichi, 84, 392 Okolinske funkcije, 302 Okolinski problem, 533-535 Okolinski program Ujedinjenih nacija (United Nation Environmental Program – UNEP), 245 Okolinski program UNEP (United Nations Environment Programme), 319, 327 Oliver, R, 204 Opi sporazum o carinama i trgovini (the General Agreement on Tariffs and Trade– GATT), 54 Opp, K., 340 Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu (United Nations Food and Agriculture Organization – FAO), 256 Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje , nauku i kulturu (United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization - UNESCO), 207 Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for Economic Co-operation and Development- OECD), 137 Organizacija zemalja izvoznica nafte (Organization of Petroleum Exporting Countries – OPEC), 291 Organiziranje ekonomskih aktivnosti, 86; mikronivo, 86; mezonivo; 86-88
Organska hrana, 311 Orszag, Peter, 323 Orwell, George, 169 Otomanska Turska, 37 Otvorenost i ekonomski rast, 407; - rast u zatvorenim i otvorenim ekonomijama, 409; otvorenost, produktivnost i neefikasnost, 410; - finansijski resursi i ZUR, 410; - mjerenje efekata globalizacije, 412; - UNCTAD metodologija; A.T. Kearney i asopis Foreign Policy metodologija, 403; - Heritage Foundation i Wall Street Journal metodologija, 413; - indeks ekonomskih sloboda, 413; globalizacijski indeks, 412; - ekonomske slobode i prihodi per capita, 414 Pack, H., 467 Palestina, izbjeglice, 133 Palley, Thomas, 397 Panayotou , Theodore, 316 Pandya-Lorch, Rajul, 243, 278 Pangloss, 511 Paquet, G, 158 Parabrod, 42 Paradigme razvoja, 512; - stara, 512; - nova, 513; - pristupi tri nobelovca, 513; - Senov koncept sloboda i nesloboda, 513; - Stiglitzev koncept transformacije resursa, 514; Northov koncept institucionalnih faktora, 514 Parente, Stephen, 475 Paritet kupovne moi (Purshasing Pover Parity, PPP), definicije i mjerenje, 19-20 Pasteur, Louis, 225 Patentna zaštita, 237-238 Pavitt, Keith, 214, 430, 466 Pax Britanicca, 46 Pendleton, Linwood, 301 Perez, Carlota, 207, 213 Perman, Roger, 105, 242, 304 Perroux, F., 434 Petrella, Ricardo, 202 Pezzey, John, 305 Piazza, Allan, 362 Pieterse, Jan, 392 Pinstrup-Andersen, Per, 243, 278 Piore, M., 435, 440, 441 Planiranje i industrijske politike, 384; neuspjeh centralnog planiranja, 384; - uspjeh planiranja u “tiger” ekonomijama, 382 Plantažne šume, 262 Plinije stariji, 476 Podsaharska Afrika, geografski faktori, 264 Pojas Gaze, neodrživost vodenih zaliha, 246 Polanyi , Michael, 198, 434 Politika mapa svijeta, 365 Poluprovodnici, 220 Pomak ka prenventivnim aktivnostima, 536 Pomeranz, Kenneth, 39 Ponting, Clive, 261
Indeks pojmova i imena Populacija, 91; - stope rasta vs prihodi, 91; rast kroz historiju, 93-94; - modeli rasta, 9496; - osnovni demografski pojmovi, 98; razliitost stopa rasta, 98 Populacijska bomba (The Population Bomb, Ehrlich), 121 Porter, Michael, 158, 214, 368, 369, 370, 421, 422, 435 Portugalska pomorska dominacija, 40 Postel, Sandra, 287, 286, 308 Pouke iz Istone Azije i Istone Evrope, 161 Pounds, Norman, 266 Prasad, Eswar, 83 Predglobalna podjela rada, 61 Pregled vrijednosti svijeta, 353 Preston, P, 220 Priroda tehnološkog progresa, 222 Prirodni capital, definicija, 13 Prirodni kapital, 241; - prirodni sistemi i resursi, 242-250; - doba i usluge prirodnih sistema, 242; - klasifikacija, 244 Pritchett, Lant, 108, 109, 456, 460 Produkcijska baza ovjeanstva, 12 Produktivnost, 454-457; - razlike i izvori, 454; - mjerenje, 454; - empirijski podaci, 455; raunanje stopa rasta, 457 Prognoziranje - opreznost, 536 Prognoziranje fertiliteta, 113 Prognoziranje rasta populacije, 111-118; dugorone prognoze, 111-112; - scenariji predvianja rasta populacije, 116-117 Programi planiranja porodice, 107 Proizvodne mreže i lanci, 422-426; - koncept osnovnog lanca, 423; - glavne dimenzije, 424; - koordiniranje i reguliranje, 424; - osnovni tipovi, 425; - prostornost proizvodnih mreža, 424; - geografska uronjenost, 425; - dimenzije globalizirane ekonomije, 426 Proizvodnja hrane, globalni trendovi, 272 Proizvodnja outputa i blagostanje, 451, 452; najbogatije i najsiromašnije zemlje svijeta, 453; - agregatno bogatstvo svijeta Promjena tehnološke paradigme, 207-208 Promjene tehnološke strukture izvoza, 75-76 Propale i nefunkcionalne države, 537 Protestantska reformacija, 44 Prozor dvostrukih šansi, 208 Prud'homme, M., 276. Prusak, Laurence, 198 Prvi svjetski rat, 51 Psacharopoulos, George, 158 Purushothaman, Roopa, 519 Putnam, 437 Putnam, Robert, 331, 339, 341, 342, 437, Kuglati sam, 342 Putovanja otkria, 40 Putterman, Louis, 346, 347
Pyke, F., 435 Qian, Long, 347 Radelet, Steven, 174 Rajan, Raghuram, 174 Ralston, D., 531: Randers, Jurgen, 259, 260 Ranis, Gustav, 156 Rappaport, Jordan, 143 Rast izvoza, 71 Rast populacije i razblaživanje kapitala, 96; sadašnja dinamika, 96 Ravallion, Martin, 484, 490, 496 Razliitosti kapitalizma, 367 Razvojni program Ujedinjenih nacija (United Nation Development Programme UNDP), 5, 245 Reformacija, 38 Regionalizam, 371; - valovi regionalizma, 371; - rast preferencijalnih aranžmana, 372 Reinicke, Wolfgang, 397 Reisman, David, 334 Religija i etiki sistemi, 334-336; - geografija religije, 335 Renesansa, 38 Renner, Mickael, 250 Repetto, Robert, 326 Resursi i ekonomski rast, 250-257; - cijene prirodnih resursa, 257; - resursima pokretan rast, 250; - odnosi prirodnog kapitala i GDP-a, 251 Resursi i granice rasta, 258-263; Meadowsove prognoze, 259, 260; - faktori sprjeavanja resursne katastrofe, 261 Resursi, 251; - resursno prokletstvo, 252; toksini efekti prirodnih resursa, 254; resursni intenzitet, 253; - resursne uzvodne i nizvodne veze, 253; - resursi i imovinska prava, 255; - tragedija zajednica, 255 Ricardo, David, 164 Richardson, Harry, 143 Richardson, Julie, 301 Riddle, John, 106 Rienner, Lynne, 207 Rigby,David, 63 Rimsko carstvo, 34, - pax romana, 24, uzroci propasti, 271 Rischard, J., 533 Robertson, Roland, 392 Robinson, James, 387, 388 Rodriguez, Francisco, 252 Rodrik, Dani, 70, 374, 377, 464 Roemer, John, 509 Rogerson, Richard, 475 Romer, David, 153, 264, 409 Romer, Paul, 158
547
Ronen i Shenkarova grupiranje zemalja u klasterea Roosevelt, Franklin, 52 Roosevelt, Theodore, 107 Ropstvo, 40 Rosegrant, M, 243 Rosenberg, Nathan, 203, 206 Rosenfeld, S., 504 Rosenstein-Rodan, P, 156 Rosi, Ilija, 458 Rossi, N., 461 Rostow, Walt, 156, 165 Rostow, Walt, 4; - faze ekonomskog rasta (nekomunistiki manifest), 4; - take off koncept razvoja, 4; - veliki šiljak rasta populacije, 121 Rothwell, Roy, 214 Rusija, prijetnje i neuspjesi rasta, 387 Ruttan, Vernon, 236 Svjetski institut za resurse (the World Recources Institute), 12 Sabel, Charles, 147, 435, 440, 441 Sachs, Jeffrey, 231, 251, 252, 258, 373, 407, 500 Sadik, Nafis, 109 Sagasti, Francisco, 195 Sagoff, M., 261 Said, Edward, 349 Sala-i-Martin, Xavier, 153, 158, 487 Salam, Abdus, 204, 239. Salvato, C. 441 Sampat, Payal, 249 Sampson, G, 398 Samuelson Paul, 165 Sander, S,, 137 Sanger, Margaret, 106 Sapienza, Paola, 349 Saradnja izmeu firmi i oblici saradnje, 429; motivi i uzroci, 429; - oblici, 429, 430; subcontracting, 430; - licenciranje, 431; franchising, 431; - istraživaki konzorcij, 431; strategijske alijanse, 432; - fleksibilne business mreže, 432 Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo (SEV ili the Council for Mutual Economic Assistance - COMECON), Schemo, Diana Jean, 256 Scheve, K., 537 Schiff, M, 288 Schmitz, H., 341 Schoenberger, E., 426 Schultz, Paul, 119 Schumpeter, Joseph, 207, 212, 477 Schwaag-Serger, Sylvia, 223 Schwartz, N., 434 Seckler, David, 279
548 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Sen, Amartia, 13, 159, 509, 513 Sengenberger, W., 435 Shafik, Nenat, 305 Shapiro, Alan, 78 Shenkar, Oded, 371 Sherman, Andy, 356 Shiklomanov, Igor, 244, 284, 285, 286 Shleifer, A., 377 Shortle, S., 306 Shukla, Vibhotti, 143 Silikonska dolina, 341 Silverberg, Gerald, 206 Simon, Julian, 260. Simoni, M., 467 Singapur, - programi štednje, 168; - razvojna iskustva, 456 Singer, P., 530 Siromaštvo i bogatstvo, dimenzije, 15 Siromaštvo, 485-500; - geografija, 485; - linije siromaštva (ispod 1 dolara na dan, 496, ispod 2 dolara na dan), 496; - uzroci, 497; mogunosti smanjivanja, 497 Siromaštvo, definicija, 7 Sistemsko preduzetništvo, 50 Sjedinjene Amerike Države, - rast GDP-a per capita, 23; - preuzimanje ekonomskog liderstva i pax Americana, 48; - potrošnja za obrazovanje, 188; - korupcija i rast, 464-465 Sjeverna Koreja vs Južna Koreja, 361 Slaughter, M., 537 Smith, Adam, Bogastvo nacija, 378 Smith, D., 427 Smith, Stephen, 178 Soan, Lojze, 468 Socijalna odgovornost korporacija (Corporate Social Responsibility- CSR), 530, 531 Socijalni kapital, 332 Socijalni kapital, 339; - definiranje, 339-340, elementi,340, - norme, 340; - mreže, 340; povjerenje, 341; - povjerenje vs investicije, 342; - oblici i funkcije, 343; - uvezujui, premošujui i povezujui kapital, 343; izvori, 343; - determinante, 344; - socijalne sposobnosti i ekonomski rast, 345 Soete, Lutz, 206 Sokoloff, K., 463 Solow model ekonomskog rasta, 163 Solow model populacije, 97 Solow, Robert, 157, 262, 471 Sölvell et al (2003).446 Sölvell, O., 438, 446 Sörvik, Jens, 223 Soubbotina, Tatjana, 7, 101, 499 Sovjetski Savez (SSSR), - sovjetski politiki i ekonomski sistem i centralno planiranje, 65; zaostajanje i raspad, 470 Sporazum o aspektima intelektualnog vlasništva koje se odnose na trgovinu (TRIPS
- Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights), 530 Sporazum o investicijskim mjerama koje se odnose na trgovinu (TRIMS -Trade-Related Investment Measures), 530 Sporazum o trgovini uslugama (GATS - the General Agreement on Trade in Services GATS), 530 Squire, Lyn, 490, Sreeten, Paul, 5 SRI International, 439 Stara razvojna paradigma, 157 Starenje populacije, 122-129; - starenje i stanje zdravlja, 122; - pokazatelji, 122; oekivano doba života pri roenju, 123; starosna piramida razvijenih i nerazvijenih zemalja, 123-124; - starosna struktura radne porcije stanoviništva, 124; - starenje populacije i ekonomski rast, 124-125 Starr, M, 158 Stavins, Robert, 301 Stearns, Peter, 249 Stephenson, George, 45, Stern Izvještaj, 534, 535 Stern, Nicolas, 325 Stern, Robert,411 Stiglitz, Joseph, 153, 233, 325, 503, 513, 514, 528 Stopford, J., 426 Storper, M., 422 Storper, Michael, 88 Strange, Susan, 426, 525 Strategije stabilizacije i prilagoavanja, 159 Struktura globalnog izvoza, 71 Stubbs, Richard, 54 Subramanian, Arvind, 174, 374 Suharto, predsjednik Indonezije, 388 Sumerska civilizacija i neodrživost, 260 Summers, Robert, 23, 455 Sunley, P., 434, 435 Svante Arrhenius, 318 Sveyby, Karl Erik, 202 Svjetska komisija za okolinu i razvoj (the World Commission on Environment and Development – WCED), 244 Svjetska komisija za visoke brane (World Commission on Dams), 244 Svjetska trgovinska organitacija (World Trade Organisation – WTO), 54, 398 Svjetska zdravstvena organicacija (Worlf Health Organisation – WHO), 243 Svjetski insitut za resurse (World Recources Institute - WRI), 140 Svjetski meteorološki panel o klimatskim promjenama (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), 309,308, 319, 327 Svjetski savjet za energiju (World Energy Council - WEC), 288, 291
Šumarstvo, 280-283; - raširenost i konverzija tla, 281; - geografija, 281; - deforestizacija i populacija, 282; - management, 282; primarne, sekundarne i plantažne šume, 283 Španija, - pomorski i ekonomski boom, 41; holandska bolest, 253 Štednja, 165-169; - inostrana štednja i direktne strane investicije (Foreign Direct Investment - FDI), 166; - udio investicijskog kapitala u prihodima, 167; - odnos stope štednje i GDP-a per capita, 167; - državne politike i stope štednje, 168; - štednja i kultura, 168, - siromaštvo i štednja, 169 Švicarska, industrijalizacija, 49 Švedska, industrijalizacija, 49 Tammany Hall, 387, 463 Taylor, Allan, 89 Taymaz, E, 158 Tehnološka podjela svijeta, 230 Tehnološke promjene i lociranje aktivnosti, 427-428; - životni ciklus proizvoda, 428 Tehnološke promjene, 400; - mjerila napretka globalizacije, 400; - transportne tehnologije, 400; -globalno sažimanje, 401; - informacijske i komunikacijske tehnologije, 402; - opadanje cijene kompjutera, 403;- satelitske tehnologije, 404 Tehnološke promjene, definicije tehnologije, 211-212; - komponente tehnologije, 212; tehnološke promjene i inovacije, 212-216; vrste inovacija, 213; - definicija inovacija, 214; - krivulja uenja, 216; - tehnološke prelomnice, 217; - generike tehnologije, 220 Tehnološki progres i ekonomski rast, 231-238; - tehnološki progress, 234; - neutralni i nakošeni tehnološki progress, 234; - ugraeni tehnološki progress, 235; - tehnološka proizvodna funkcija, 236 Temple, Jonathan, 345 Thomas, Vinod, 12, 145, 188, 189 Thompson, G, 366, 527 Thorbecke, Erik, 151 Thurow, Leslie, 50, 369 Tiberije, 476 Tidd, Joe, 214, 430 Tigar ekonomije, 26 Tobinov porez, 528 Todaro, Michael, 97, 178, 499 Toffler, A, 212 Tomlinson, John, 396 Totalni faktori produktivnosti, 458; - tehnološki napredak, 458; - rezidual, 458; - komponente rasta, 459; - dekompozicija doprinosa, 450; stope rasta Zapadne Evrope i Istone Azije, 461; - inovacije, TPF i zemlje OECD, 462; determinante rasta, 463-466; - uloga države,
Indeks pojmova i imena 463; - otpori restrukturiranju, 464; - transfer tehnologije, 466 Trabant, 361 Transfer tehnologije, 232-235 Transparency International, 386 Trebbi, Francesco, 374 Trea Italija, 341, 434 Trei svijet, 61 Trgovinske runde, 397 Trompenaars, Fons, 357, 358 Tržište rada, 126; - ekonomski indikatori, globalno i regionalno, 126; - formalni i neformalni sektori, 127 Tweed William Marcy "Boss", 387 Tylor, Edvard, 333 Uee društvo, 194 Ulov riba, 534 Umbeck, J., 376 Underhill, Geoffrey, 54 United Nations Commission on Environment and Development (Brundtland Commission), 471, 472 Uputstva OECD-a za ponašanje TNC,530 Urbani koridori u Pacifikoj Aziji, 87 Urbanizacija, 138-148; - pojam, 138; - zemalja u razvoju, 139; - deurbanizacija bogatog svijeta, 138; - dinamika, 138; - gustina populacije i najvei gradovi, 140; - urbane aglomeracije i metropoliten pogruja, 140, 146; - urbana i ruralna populacija, šire regije, 141; - beneficije aglomeracije ekonomija, 144, 145; urbanizacija i ekonomski rast, 143-149; dinamika rasta urbanih podruja, 145; - veliina gradova, 145; - ruralno-urbani odnossi, 145-146 Urugvajska runda GATT-a, 397 Uskršnja ostrva, 260 Uspon Kine i politiki rast Istone Azije, 537 Valaskakis, Kimon, 364 van Beers, C., 444 Van de Kaa, K, 101 van den Bergh, Jeroen, 301 van der Zwart, A., 531 van Leeuwenhoek, Antoni, 121 Van Tulder, R., 531 Vaupel, James, 93 Velika Britanija, poslijeratno zaostajanje u rastu, 464 Velika depresija, 52 Venables, Anthony, 54 Venecija i mletaka dominacija, 40 Venecuela, politika resursa, 254 Vijee za razvojnu pomo (Development Assistance Committee – DAC) pri OECD-u, 173 Vishny, R, 377
Visoki dimnjak, 315 Visoki komesar UN za izbjeglice (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees – UNHCR), 133 Vladanje i upravljanje, 385-388; - korupcija i kleptokracija, 385; - korupcija i GDP per capita, 386; - samoodržavanje, vlasti i ekonomski rast, 386-387; - siromašne zemlje i loše vlasti, 387-388; - kolonijalizam i loše vlasti, 388 Vlasti i upravljanje, 377-384; - intervencije politike u ekonomiju, 378; - poreska politika i javna potrošnja, 380; - rast državne potrošnje, 381; - oblik politikog sistema, 381; demokracija i GDP per capita, 382 Voda, 283-288; - globalni bilans, 284, ponuda i potražnja, 285; - vodeni stres, 286; - sektori potrošnje, 287; - i ekonomske aktivnosti, 287 Voltaire, François-Marie Arouet, 511 von Hippel, E., 434, 444 von Thünen, J., 433 von Tunzelmann, G., 486 Wacziarg, Romain, 350. Wade, Alice, 103 Wade, Robert, 70, 377 Wagner, Adolph, 380 Wagnerov zakon, 380 Wagoner, Paul, 279 Walker, Richard, 88, 422 Warner, Andrew, 251, 407 Warr, Benjamin, 296 Washingonski konsenzus, 159 Watson, R., 296, 309 Watson, Thomas, 259 Watt, James, 45 Webber, Michael, 62 Weber , Max, 331, 349 Weber, A., 434 Weber, Robert, 333, 353 Wehrwein, Peter, 113 Weil, David, 24, 96, 108, 109, 115, 121, 151, 153, 165, 168, 183, 184, 186, 187, 192, 217, 233, 248, 454, 465, 474, 490 Weingast, B, 377 Welch, J., 429 Wells, H. G., 121, 259 Wescott, Robert, 153, 158 Widgren, Jonas, 130, 501 Williams, David, 155 Williamson, Jeffrey, 401, 434, 490 Williamson, O, 159 Wilson, Allan, 31 Wilson, Dominic, 519 Winter, S, 158, 434 Winters, Alan, 519
549
Winters, L, 159. Witte, Jan Martin, 397 Wolf, M., 537 Wood, S., 243, 312 Woodward, David, 241 World Bank (the International Bank for Reconstruction and Development–IBRD), 54 World Resource Institute, 243, 244, 247 World Values Survey, 403-404 Worldwatch Institute, 138-139, 307 Worm, B., 536 Wright, G., 485 Wrigley, N., 426 Yadong, Luo, 371 Yeung, Yue-man, 87 Yusuf, Shahid, 503, 519, 514 Young, Alwyn, 378, 457, 461, 475 Zaarani krug edukacije i razvoja, 187 Zaarani krug politike nestabilnosti, 499 Zaarani krug siromaštva, 188 Zaarani krug siromaštva, 498, 499 Zapadna Njemaka vs Istona Njemaka, 361 Zatvorenost i antiglobalizam, 414-418; eksploatacija radnika, 415; - nesposobnost za konkurenciju, 415; - eksploatacija okoline, 416; - gubitak nacionalnog suvereniteta, 416; - skrivena cijena stranog kapitala, 417; hipokrizija bogatih, 417 Zeitz, Robin, 362 Zelena revolucija, 250, 274 Zeleny, 212 Zelnik, Melvin, 104 Zemlje G grupa, 526, 527 Zemlje u razvoju (ZUR), 500-508; heterogenost, 500; - GNI, 501; - promjene ekonomske strukture, 501; - pozitivni i negativni efekti globalizacije, 502; - održivost rasta, 503; - preživljavanje i reduciranje siromaštva, 504; - inostrana pomo, 505; distribucija dugova, 506; - politike, 506, širenje novih tehnologija, 507 Zilibotti, Fabrizio, 235 Zingales, Luigi,349 Zinyowera, M., 286, 309 Zlatni vijek razvoja, 62 Znanje 198; - definicije, 198; - tacit znanje, 198; - kodificirano znanje, 198; - taksonomija i kategorije znanja, 198-199; - stara vs nova ekonomija, 200-201; - mjerenje i prikazivanje znanja, 201-202 Zoido-Lobató, Pablo, 382 Zollverein, 48 Zvanina razvojna pomo (Official Development Assistance – ODA), 169
