UNIVERZITET U TUZLI EKONOMSKI FAKULTET VISOKA POSLOVNA ŠKOLA
RAZVOJ EKONOMSKE MISLI (Dodatni materijal za spremanje ispita)
Predmetni nastavnik: Dr sc. Zijad Džafić, docent
Tuzla, decembar 2008. god.
1
1. EKONOMSKA MISAO ANTIČKE GRČKE Ekonomska misao antičke Grčke se razvija u okviru opšte filozofije države i društva, a možemo je slijediti od nastajanja robovlasničkog uređenja. Radi se o elementarnim pogledima o pojedi pojedinim nim ekonom ekonomski skim m pojava pojavama ma (razmj (razmjena ena,, praved pravednost nost u sferi sferi ekonom ekonomski skihh odnosa odnosa)) djelimično sadržanim u okviru drugih donekle oblikovanih nauka kao sto su filozofija, etika i politika. Stoga ne čudi, da u djelima ondašnjih pjesnika, filozofa, istoričara i državnika, otkrivamo i odgovarajuce ekonomske poglede ili opise materijalnog života. Među antičkim filozofima koji su se u svojim epohalnim djelima posredno doticali i pitanja vrednovanja proizvoda u robnonovčanom prometu, treba pomenuti Ksenofoa (444-356. g. prije n.e.), Platona(427-347. g. prije n. e.) i Aristotela (384-322. g. prije n. e.). Antički filozofi, filozofi, glasnogovornici glasnogovornici klase robovlasnika robovlasnika koji su svoju ekonomsku snagu crpili crpili iz plodova plodova rada hiljada robova na ogromnim poljoprivrednim dobrima, branili su opstanak naturalne privrede suprostavljajući se razvoju robne privrede i novih klasa-trgovaca i zanatlija. Ksenofon je u djelu ″ Ekonomikus″ raspravljao o pitanjima kako jedan pametan domaćin treba da upravlja svojim imanjem i na koji način on može da postigne ravnotežu između prihoda i rashoda. Ksenofon je pripadao misliocima koji su u novim privrednim djelatnost djelatnostima, ima, zanatstvu zanatstvu i trgovini, trgovini, koje su se pojavile pojavile kao posljedic posljedicaa društvene društvene podjele rada, vidjeli klicu razdora naturalne privrede, pa, samim tim, i klicu razdora robovlasničkog poretka. Zbog toga se Ksenofon izjašnjavao u prilog obnavljanja naturalne privrede, ne shvatajući neumitnost razvoja robnonovčane privrede. Ksenofonov ″ Ekonomikus″ smatra se prvim priznatim djelom o privrednim pitanjima koje je bilo poznato ne samo u antičko doba nego i u vrijeme razvoja feudalizma u zapadnoj Evropi.
2. PLATON, ARISTOTEL I EKONOMSKA MISAO Kod najvećeg grčkog filozofa Aristotela (384-322. god.p.n.e.), nalazimo do tada najcjelovitiju ekonomsku misao, iako je riječ samo o određenim dijelovima (rasprave o vlasnistvu i sticanju bogatstva, bogatstva, statusu robova, robova, novcu i kamatama, kamatama, ljudskim ljudskim potrebama potrebama,, tumačenju tumačenju vrijednosti vrijednosti drugih dobara), koji tek kasnije dobivaju svoju pravu vrijednost. Aristotel se zalaže za privatno vlasništvo kao preduslov liberalnosti. Takođe, on spoznaje prirodu novca i kovanica i prvi put u istoriji on pokusava da razgraniči pojmove upotrebne i prometne vrijednosti roba. Platon se bavio pitanjima cjelishodne upotrebe dohotka, prišavši ovom pitanju prvenstveno sa socijalnog stanovišta. Platon se, kao i Ksenofon, suprostavljao zanatsko-trgovačkoj orijentaciji grčke privrede. Međutim, kako je živio već u vrijeme razvijenijih imovinskih nejednakosti koje 2
su nastale upravo pod utjecajem razvoja trgovine, on ide dalje od Ksenofona i u svom čuvenom djelu ″ Država″ postavlja nacrt o uređenju države. Platonov nacrt uređenja države zasniva se na principima društvene harmonije i pravičnosti. Platon je dao prijedlog kako treba urediti državu u kojoj bi potrebe svih ljudi bile što bolje podmirivane. Platonovo djelo je bilo reakcija na prodor robnonovčane privrede u naturalne okvire robovlasničke države, imovinsko raslojavanje građana Grčke i na narastanje bogatstva trgovaca. Platon je smatrao da bogatstvo uništava ljudske vrline i borio se protiv pretvaranja osiromašenih slojeva građana u robove. Za razliku od Ksenofona i Platona, Aristotel je u svom poznatom djelu ″ Politika″ prihvatio mogućnost sticanja novčanog bogatstva kroz robnonovčani promet, ali na svoj specifičan način. Naime, Aristotel je smatrao da materijalno bogatstvo treba posmatrati kao skup korisnih stvari kojima ljudi zadovoljavaju svoje potrebe i sve dok se stvari prisvajaju radi njihove korisnosti, narastanje bogatstva nije suprotno ljudskim vrlinama. Međutim, pretjerano nagomilavanje bogatstva u obliku kovanog novca vodi gramzivosti i tvrdičluku. Zbog toga se Aristotel opredjeljivao za poljoprivredu i razmjenu poljoprivrednih proizvoda, koje je smatrao prirodnim oblastima privređivanja, a osuđivao je svaku razmjenu koja se odvijala isključivo radi zarade. Dakle, i u Aristotelovim mislima ogledaju se nazori agrarne robovlasničke klase koja je sa negodovanjem posmatrala napredovanje trgovačkog staleža.
3. EKONOMSKA MISAO ANTIČKOG RIMA Antički Rim, po svome značaju u razvoju ekonomske misli, zaostaje za antičkom Grčkom, ali čini značajan kontinuitet prema savremenoj ekonomskoj nauci. Najveci doprinos Rimljana razvoju ekonomske misli je u: - posebnom isticanju zemljoradnje za ekonomski razvoj, što se izražavalo kroz unapređenje metoda u obradi i upravljanju porodičnom privredom i, - očuvanju privatnog vlasništva kroz poznate rimske zakone, sto je utemeljilo savremenu europsku civilizaciju.
4. TOMA AKVINSKI Među najpoznatije srednjovjekovne teologe koji su se bavili i privrednim pitanjima spada Toma Akvinski (1225-1274), čiji su pogledi važili kao zvanična politika Vatikana, Toma Akvinski je objašnjavajući šta bi se moglo podrazumjevati pod ″ pravičnom cijenom″ koju zanatlije naplaćuju trgovcima na veliko, pokušavao da odobri staleške interese trgovaca i zanatlija. On je pod ″ pravičnom cijenom″ najprije podrazumijevao cijenu koja odgovara utrošku rada u proizvodnji nekog zanatskog proizvoda. Međutim, ukoliko cijena koja odgovara utrošku rada ne obezbjeđuje zanatliji koji prodaje ili trgovcu koji od njega kupuje zanatski proizvod da živi u skladu sa svojim društvenim položajem, pravična cijena nije više pravična. Tada, smatrao je Akvinski, cijenu proizvoda treba uskladiti sa zahtjevima koje postavlja društveni položaj zanatlije, odnosno trgovca. 3
Razlog za formulisanje teorije ″ pravične cijene″ treba tražiti u činjenici da u kasnom srednjem vijeku formiranje cijena zanatskih proizvoda nije bilo prepušteno tržištu, već su cijene bile rezultat trgovačkih poslova koje su sklapali predstavnici udruženja zanatlija i trgovaca. Naime, u kasnom srednjem vijeku bilo je pravilo da se trgovci prerađevinama udružuju u gilde koje su bile u monopolskom položaju uvijek kada bi otkupljivale zanatske proizvode od samostalnih sitnih robnih proizvođača. Monopolski položaj trgovaca se ispoljavao u nametanju monopolske cijene samostalnim zanatlijama, što je značilo da su zanatski proizvodi nabavljani na veliko po cijeni nižoj od one koja bi se formirala u uslovima slobodne konkurencije na gradskim tržnicama. Da bi se zaštitili od samovolje trgovaca, i zanatlije su se udruživale u cehove, pa su predstavnici gildi i cehova pregovarali o visini cijena zanatskih proizvoda. Toma Akvinski je bio izraziti protivnik zelenaštva, smatrajući da je zelenaštvo u suprotnosti sa crkvenim zakonima. On nije uviđao da je kamata na zelenaški kapital posljedica rijetkosti. On je uočio da zelenaši naplačuju kamatu zato što od trenutka kada pozajme novac do trenutka kada im on bude vraćen protekne određeno vrijeme, ali je smatrao da je to izuzetno štetno, jer je vrijeme dar božji kojim se ne smije trgovati.
5. RAZVOJ MERKANTILIZMA Prva škola ekonomske misli čiji su predstavnici pokušali da otkriju gdje se stvara vrijednost, to jest bogatstvo jednog naroda bio je merkantilizam. Prema učenju merkantilista, bogatstvo naroda stvara se u trgovini, a zemlja je bogata onoliko koliko ima zlata i srebra, odnosno zlatnog i srebrenog kovanog novca. Merkantilizam je ekonomski pravac koji je nastao u Evropi krajem XV i početkom XVI vijeka i gospodario ekonomskom teorijom zapadne Evrope sve do početka XVIII vijeka. Najpoznatiji predstavnici merkantilizma su: u Engleskoj Tomas Mun (1571-1641), trgovac i jedan od čuvene Istočnoindijske kompanije, i u Francuskoj Antoan Monkretjen (1576-1621), pisac i ekonomski savjetnik Luja XIII. Za ime francuskog merkantiliste Monkretjena vezuje se prvi naziv nauke o privrednom životu. Monkretjen je ovu nauku nazivao politička ekonomija, koja će tek vijek i po poslije objavljivanja njegovog djela «Traktat o političkoj ekonomiji» postati samostalna naučna disciplina, kasnije poznata pod imenom ekonomija. U «Traktatu o političkoj ekonomiji» koji je objavljen 1615.godine, pod imenicom ekonomija koja potiče od grčkih riječi oikos (kuća, domaćinstvo) i nomos (zakon), Montekrjen je podrazumijevao ljudsku privrednu djelatnost uopšte, a pridjevom politička, koji potiče od grčke riječi polis (grad-država), on je nagovještavao da se radi o društvenoj organizaciji, odnosno o društvenom uređenju ekonomskog života. Drugim riječima pod političkom ekonomijom merkantilisti su podrazumijevali praktična pravila privredne djelatnosti uopšte . Merkantilizam se dijeli u dvije faze i to: 1. Rani merkantilizam - zove se još monetarni sistem ili bulionizam i javlja se između 1450. i 1600. godine i zalaže se za suficit novčanog bilansa, jer se bogatstvo jedne države 4
ogleda u količini novca i plemenitih metala, pa se država treba zalagati za što veći izvoz robe i zabranu uvoza roba. 2. Razvijeni merkantilizam (merkantilizam u užem smislu) javlja se izmedu 1600. i 1750. godine i prisutan je u najrazvijenijim zemljama Europe (Španija, Italija, Francuska...)
6. OSNOVNA OBILJEŽJA MERKANTILIZMA Merkantilizam teži ka stvaranju jakih država kroz akumulaciju novca i međunarodnu trgovinu, uz racionalno koristenje sopstvenih izvora, a osnovna obilježja su mu: - iskorištavanje svakog dijela zemljišta za privredne djelatnosti - što vece korištenje domaćih sirovina za gotovi proizvod - formiranje radničke klase - ograničavanje uvoza, a podsticanje izvoza - zabrana izvoza zlata i srebra
7. FIZIOKRATIZAM Predstavnici druge škole ekonomske misli, koji su takođe pokušali da odgovore na pitanje gdje se stvara ekonomsko bogatstvo jednog naroda, bili su fiziokrati. Za razliku od merkantilista koji su smatrali da se bogatstvo stvara u trgovini, fiziokrati su smatrali da je izvor ekonomskog bogatstva poljoprivredna proizvodnja. Oni su bili glasnogovornici francuske agrarne aristokratije koja je tokom XVIII vijeka već uveliko gubila ekonomsku moć. Uzroci gubitka ekonomske moći agrarne aristokratije bili su jačanje gradske buržoazije, čiji je povlašćeni položaj u društvu bio podstican državnim povlasticama u proizvodnji prerađevina. Naime, da bi se u skladu sa merkantilističkim učenjem održavao aktivni spoljnotrgovinski bilans, trebalo je održavati konkuretski položaj proizvođača prerađevina na stranim pijacama relativno niskim troškovima proizvodnje. A kako su troškovi proizvodnje pretežno zavisili od visine nadnica zanatskih radnika, trebalo je cijene poljoprivrednih proizvoda održavati na relativno niskom nivou, jer je visina i kretanje nadnica prvenstveno zavisilo od visine i kretanja cijena poljoprivrednih proizvoda. Fiziokrati su kritikovali ovakvu državnu intervenciju u privredi, zalažući se za slobodno formiranje cijena poljoprivrednih proizvoda na pijacama. U Francuskoj tokom XVIII vijeka, da bi mogli da izdrže stranu konkurenciju, pojedine zanatlije i trgovci prestaju da poštuju cehovske odredbe i odredbe gildi. Cehovi i gilde se raspadaju. Pojedine zanatlije uspijevaju da samostalno nastave sa zanatskom proizvodnjom, a druge zanatlije propadaju. Proces raslojavanja gradskog stanovništva fiziokrati su objasnili neumitnošću ekonomskih zakona slobodne konkurencije i na tržištu prerađevina. Tako su fiziokrati na posredan način, ustvari, stavili do znanja da blagonaklono gledaju na raslojavanje gradskog stanovništva, jer je ono slabilo položaj buržoazije koja je bila direktni konkurent agrarnoj aristokratiji.
5
Glavni predstavnici fiziokratske škole ekonomske misli, koja je ustanovljena u Francuskoj u XVIII vijeku, bili su Fransoa Kene (1694-1774), hirurg i dvorski ljekar koji je počeo da se bavi ekonomskim pitanjima tek u kasnim godinama i An Rober Žak Tirgo(1727-1781), po profesiji teolog, ali državni činovnik, ministar finansija u vladi Luja XVI. Fiziokrati su dobili ime prema shvatanju koje su zastupali da u privrednom životu treba slobodno da vladaju prirodan zakon, a slobodna vlada prirodnih zakona naziva se fiziokratija. Dakle, fiziokrati su se suprotstavljali shvatanju merkantilista koji su se zalagali za državni intervencionizam.
8. OBJEKTIVNA TEORIJA VRIJEDNOSTI BRITANSKIH KLASIKA (KLASIČNA ŠKOLA) Ekonomija je mlada naučna disciplina koja je dobila svoje iznijansirane naučne okvire tek u radovima britanske klasične škole pred kraj XVIII vijeka i u prvoj polovini XIX vijeka, kada je ekonomski sistem industrijskog kapitalizma uzeo punog maha u Zapadnoj Evropi. Razvoj ekonomskog sistema industrijskog kapitalizma moguće je podijeliti na period razvoja ekonomskog sistema klasičnog kapitalizma i period razvoja ekonomskog sistema državno monopolskog, odnosno savremenog kapitalizma. Ekonomski sistem klasičnog kapitalizma obuhvata vrijeme od kraja XVIII vijeka, kada je prvi put uveden industrijski, mašinski, odnosno fabrički sistem u proizvodnju, do Velike svjetske ekonomske krize 1929-1933. godine. Vrijeme klasičnog kapitalizma ima dvije faze. Prva, liberalna faza klasičnog kapitalizma, koja traje od kraja XVIII do pred kraj XIX vijeka, karakteristična je po relativno slobodnom djelovanju tržišta, odnosno po potpunoj konkurenciji; druga, monopolska faza razvoja klasičnog kapitalizma, koja obuhvata kraj XIX i početak XX vijeka, karakteristična je po monopolizaciji privrede i tržišta, odnosno po nepotpunoj konkurenciji. Zapadna Evropa biće 70-ih godina XIX vijeka i kolijevka marginalizma, naučnog pravca koji se pojavio u Austriji i Švajcarskoj i koji je obilježio nastanak mikroekonomije kao posebne grane ekonomske nauke. Zbog toga je i prirodno da se glavna teorijska dostignuća o ekonomskom blagostanju ljudi, o zakonitostima funkcionisanja tržišnog mehanizma i o ljudskom ponašanju prema načelu racionalnosti baziraju na iskustvima materijalno ekonomskog kapitalističkog razvitka Zapadne Evrope.
9. PREMA ADAMU SMITHU KOJA JE NAJZNAČAJNIJA KARIKA U LANCU FAKTORA BOGATSTVA NARODA I KOJE SU PREDNOSTI TE KARIKE? Najvažnija karika u lancu faktora bogatstva je proizvodni rad i rastući prinosi a najvažnije prednosti su: - povecavaju spretnost svakog pojedinog radnika - dovode do uštede vremena koje se obično gubi prelaskom sa jedne vrste rada na drugu
6
- dovodi do izuma velikog broja mašina koje olakšavaju i skraćuju rad te omogućava da jedan čovjek radi posao koji bi radilo više ljudi
10. TEORIJA RADNE VRIJEDNOSTI ADAMA SMITA Smitova teorija radne vrijednosti zasnovana je na postavci da je vrijednost robe na tržištu određena količinom rada utrošenog u njenoj proizvodnji, odnosno radnim vremenom potrebnim za proizvodnju te robe. Pri tome, u radnom danu ili radnom času, kao jedinica radnog vremena, ne troši se uvijek ista količina rada zato što svi radovi nisu iste složenosti. Drugim riječima, rad ima pored kvantitativne i svoju kvalitativnu dimenziju. Kvalitativnu dimenziju rada određuje stručno obrazovanje i specijalnost. Rad određene kvalifikacije i složenosti neophodan je da bi se proizvelo materijalno dobro sasvim određene upotrebne vrijednosti. Kvantitativnu dimenziju rada određuje količina rada koja je utrošena u proizvodnju bilo kog materijalnog dobra. Pri tome se postavlja pitanje kako izraziti radove različitih kvalifikacija i složenosti istim kvantitativnim imeniteljem da bi radovi različite složenosti i kvalifikacija bili uporedivi. Smit je smatrao da je to moguće tako što će se složen, kvalifikovan rad svesti na više puta umnožen prost, nekvalifikovan rad. ″ U jednom satu teška napora može biti više rada nego u dva sata lagana posla; više je rada u jednom satu zaposlenja u zanatu za koji treba deset godina rada da se nauči nego u mjesec dana radinosti u nekom običnom i opšte poznatom zaposlenju…Veća vrijednost proizvoda ljudi izuzetnih kvalifikacija jeste često samo razumna odšteta za vrijeme i rad koji su utrošeni za sticanje tih kvalifikacija ″
10. SEJOV ZAKON TRŽIŠTA Žan Batist Sej (1766-1832), francuski ekonomista i najpoznatiji popularizator učenja Adama Smita, njegov najveći doprinos ekonomskoj nauci i misli se ogleda u ‘Zakonu tržišta’, koji je u njegovu čast nazvan Sejov zakon tržista, a koji glasi: Proizvodi se razmjenjuju za proizvode, svaka ponuda stvara svoju potražnju i svaka potražnja stvara svoju ponudu, svaki kupac je prodavac i svaki prodavac je kupac.
11. MALTUSOVA TEORIJA STANOVNIŠTVA Tomas Maltus (1766-1834), engleski ekonomista i sljedbenik klasične političke ekonomije, u ekonomskoj misli će ostati poznat po svom ‘Zakonu stanovništva’, koji je njemu u čast nazvan Maltusov zakon stanovništva, a koji glasi: Stanovništvo ako nije pod kontrolom, ima tendenciju da se uvećava po geometrijskoj progresiji. Namirnice se uvećavaju po atritmetičkoj progresiji. Zakoni prirode čine hranu 7
neophodnom za život ljudi, pa se posljedice ovih neravnomjernih sila moraju ujednačavati. To podrazumijeva postojanje stalnih i moćnih kočnica porastu stanovništva, i to usljed teškoće pribavljanja hrane.
12. DAVID RIKARDO I JOHN STUART MILL? Dejvid Rikardo (1772-1823), bogati poslovni čovjek rodom iz Londona, uobličio je teorijski sistem ekonomske misli klasične britanske škole u svom glavnom djelu ″ Principi političke ekonomije i oporezivanja ″ , koje je objavljeno 1817. godine. Dzon Stjuart Mil (1806-1873), filozof i ekonomist, izvršio je najbolju sistematizaciju i popularizaciju učenja klasične britanske škole ekonomske misli u djelu ″ Principi političke ekonomije sa izvjesnom njihovom primjenom na socijalnu filozofiju″ , koje je objavljeno 1848. godine. Milovi ″ Principi političke ekonomije″ biće nekoliko decenija prihvaćeni u Britaniji kao standardni udzbenik ekonomije. U vrijeme kada je stvarao Rikardo, englesko društvo je već potpuno bilo izdiferencirano na tri klase: zemljoposjednike, industrijske kapitaliste i najamne radnike, a industrijiski mašinski, odnosno fabrički sistem suvereno je zagospodario proizvodnjom prerađevina. Učvršćivanje ekonomskog sistema industrijskog kapitalizma u Britaniji omogućilo je Rikardu da potpuno apstrahuje historijsku komponentu privrednog života i da zakonima kapitalističke proizvodnje objasni zakone ekonomske aktivnosti uopšte.
13. SUBJEKTIVNA TEORIJA VRIJEDNOSTI MARGINALISTA? Klasična britanska škola je neprikosnoveno dominirala ekonomskom naukom čitav vijek.Ipak, odmah poslije objavljivanja epohalnog dijela Adama Smita «Bogatstvo naroda», pojavili su se kritičari njegove teorije radne vrijednosti u Italiji, Francuskoj, Velikoj Britaniji, Austriji i Švajcarskoj.Oni su smatrali da »stvar nema vrijednost zbog troškova rada uloženog u njenu proizvodnju, nego stvar košta zato što za kupca ima vrijednost». Ideja da se vrijednost robe ne određuje troškovima proizvodnje nego korisnošću koju ima za kupca, dobila je široku javnu afirmaciju tek 1871.godine,kada su britanski teoretičari Stenli Dževons i austrijski teoretičar Karl Menger objavili,nezavisno jedam od drugog dijela, »Teorija političke ekonomije» i «Pricipi ekonomije». Ovim djelima je obilježen početak razvoja marginalističkog pravca u ekonomiji, koji se u ekonomskoj literaturi često sreće pod nazivom »Dževonsova revolucija». Za razliku od britanskih klasika, koji su u ekonomiji zastupali objektivne teorije vrijednosti: teoriju radne vrijednosti i teoriju troškova proizvodnje, teoretičari marginalisičkog pravca ekonomske misli zastupali su subjektivnu teoriju vrijednosti. Odnosno, dok su klasici smatrali da je vrijednost robe određena količinom rada utrošenog u proizvodnji, odnosno u troškovima proizvodnje, predstavnici marginalističke ekonomske misli 8
su učili da je vrijednost, odnosno cijena na tržištu određena subjektivnom ocijenom potrošača o korisnosti ovog proizvida. Dakle, na pitanje: šta određuje vrijednost robe, klasici su tražili odgovor u proizvodnji, odnosno na strani ponude, a marginalisti u potrošnji, odnosno na strani tražnje.
14. BEČKA PSIHOLOŠKA ŠKOLA Glavni predstavnici bečke, odnosno austrijske psihološke škole ekonomske misli bili su Karl Menger (1840-1921) i Eugen von Bembaverk (1851-1914), profesori pravnog fakulteta u Beču. Karl Menger je temeljio svoju analizu na shvatanju da je predmet ekonomske nauke odnos individue prema dobrima kojima zadovoljava potrebe. Potrebe su, prema Mengeru, psihološke veličine koje su dijeljive, mjerljive po intenzitetu i kvantitativno uporedive. Svaki pojedinac motivisan hedonističkim načelom, stvara sopstvenu skalu potreba po redosljedu subjektivne važnosti. Pod predpostavkom da su dobra homogena i dijeljiva, njima se može podmiriti svaka pojedinačna potreba do željenog intenziteta. Individualna ljestvica potreba na kojoj je Menger prikazao kako intenzitet jednoobrazne potrebe opada dodavanjen svake jedinice dobara dok ne padne na nulu, kada je potreba potpuno podmirena, u mikroekonomiji se naziva Mengerova skala.
15. LOZANSKA MATEMATIČKA ŠKOLA Lozanska škola je nastala djelima Leona Valrasa (1834-1910), profesora univerziteta u Lozani (Švajcarskoj). Ova marginalisička koncepcija je poznata po uvođenju široke primjene matematike u ekonomiji u formi principa algebarskih računa. Lozanska škola, u suštini svodi ekonomsku nauku na čistu ekonomiju, odnosno na teoriju cijena. Kada objašnjava pojam čiste ekonomije.Valras u suštini nastoji da razdvoji teorijsku od primijenjene ekonomije, smatrajući da ekonomija treba da bude čisto teorijska naučna disciplina. Iako je živio i radio u vrijeme monopolizacije kapitalističke privrede i tržišta, Valras je zasnovao svoju analizu na uslovima potpune konkurencije na tržištu. U svojoj teoriji cijena, Valras stanje potpune konkurencije naziva režimom hipotetičke apsulutne konkurencije. Valras u svom glavnom dijelu «Elementi čiste političke ekonomije» koje je objavljeno 1874.godine postavlja teoriju opšte privredne ravnoteže. Objašnjenje za potpunu konkurenciju, kao polazište svoje ekonomske analize, Valras nalazi u predpostavci da upravo potpuna konkurencija kombinuje prirodne resurse i usluge faktora proizvodnje na najefikasniji način koji obezbjeđuje maksimum zadovoljenja potreba. Glavna karakterisitka potpune konkurencije je savršeno dijelovanje tržišnog mehanizma u procesu uspostavljanja ravnotežne cijene pri kojoj postoji jednakost ponude i tražnje. Na strani ponude i na strani tražnje postoji 9
veliki broj ekonomskih subjekata. Na strani proizvođača postoji konkurencija jer se oni bore za svakog kupca. Ako je kupaca nedovoljno, proizvođači pristaju da sniže cijene. Na strani potrošača također postoji konkurencija jer se oni bore za svakog proizvođača. Ako je proizvođača nedovoljno, kupci pristaju da plate višu cijenu.
16. NEOKLASIČNA MIKROEKONOMSKA ANALIZA Sve do pojave djela Alfreda Maršala, između pobornika britanske klasične škole i marginalista vođena je u javnosti oštra polemika o tome da li vrijednost, odnosno cijenu nekog ekonomskog dobra na tržištu određuju troškovi proizvodnje kao objektivna kategorija ili subjektivni osjećaj korisnosti koje neko ekonomsko dobro ima za kupca. U ekonomskoj literaturi se najčešće pominje polemika o determinantama vrijednosti bisera. Prema teoriji radne vrijednosti Adama Smita, vrijednost bisera na tržištu je velika zato što ljudi moraju da ulože mnogo truda da bi ih izronili, izbrusili i dopremili do kupaca. Teoretičari subjektivne vrijednosti, ukazali su na činjenicu da «biseri ne dostižu visoku cijenu na tržištu zato što ljudi moraju da rone da bi došli do njih, već naprotiv ljudi rone da bi došli do njih zato što biseri na tržištu dostižu visoku cijenu». Drugim riječima biseri vrijede na tržištu zato što postoji subjektivna ocjena kupaca o njihovoj korisnosti, a ne zato što je za pojavu bisera na tržištu trebalo podnijeti troškove njihove proizvodnje. Alfred Maršal je pomirio suprostavljena shvatanja pristalica britanskih klasika i marginalista, ukazujući na činjenicu da vrijednost ekonomskih dobara na tržištu zavise kako od troškova proizvodnje tako i od subjektivne ocjene pojedinaca o njihovoj korisnosti. «Korisnost, odnosno tražnja određuje količinu koja će biti ponuđena na tržištu. Od količine koja će biti ponuđena zavisi visina troškova proizvodnje. Troškovi proizvodnje određuju vrijednost, odnosno cijenu».
17. PREDSTAVNICI HISTORIJSKE ŠKOLE Predstavnici istorijske škole su: -Adam Miler (Elementi državne vještine, 1809); -Fridrih List ( Nacionalni sistem političke ekonomije, 1841); -Vilhem Rošer ( Sistem narodne privrede, u 5. knj. 1854. – 1894.); -Bruno Hildebrand ( Nacionalna ekonomija sadašnjosti i budućnosti, 1848); -Karl Knis ( Politička ekonomija sa stanovišta istorijske metode, 1853); -Georg Fridrih Knap ( Državna teorija novca, 1905); -Karl Biher ( Nastanak narodne privrede I – II, 1893., 1912); -Gustav Šmoler ( Osnove opšte nauke u narodnoj privredi, 2. knj., 1900. – 1904.); -Verner Zombart ( Savremeni kapitalizam, 1904.; Privreda i društvo). 10
18. PO ČEMU SE HISTORIJSKA ŠKOLA RAZLIKUJE OD BRITANSKE KLASIČNE POLITIČKE EKONOMIJE? Nasuprot čisto teorijskom, apstraktnom pristupu, ona ističe nužnost historijskog posmatranja, odnosno proučavanje privredne istorije. Ekonomskom liberalizmu klasičara ona suprostavlja protekcionizam, državni intervencionizam i etatizam.Umjesto naturalizma i racionalizma kao filozofska osnova služi joj romantizam a umjesto metoda apstrakcije i dedukcije služi se statistikom i indukcijom. Istorijska škola se odvaja od Britanske klasične političke ekonomije i ističe: (1) jedinica analize ne može bit svjet u cjelini, kao nedjeljivi entitet, već pojedine države; (2) svaka zemlja se nalazi na različitom stupnju razvoja i ne postoje opšteteorijska i praktična načela njihovog ponašanja i (3) države treba da sprovode intervencionističku politiku , umjesto liberalističke politike. Nasuprot kosmopolitizmu klasičara, istorijska skola ističe nužnost nacionalnog aspekta za privredne probleme i nacionalne nauke političke ekonomije.
19. KOJA SU NAJZNAČAJNIJA DJELA KARLA MARXA? Najpoznatija, a ujedno i najznačajnija, djela Karla Marxa su 'Kapital' ( 3 toma, prvi objavljen za njegova zivota, a druga dva od strane Engelsa nakon Marxove smrti), 'Teorija o višku vrijednosti', „Manifest komunisticke partije“, „Temelji slobode“, 'Ekonomsko-filozofski manuskript'. Djela Marxa i Engelsa su u osnovi naučni socijalizam. Njihova učenja napravila su prekretnicu u društvenim naukama. Primjena historijskog materijalizma u proučavanju zakonitosti odnosa među ljudima dala je u to vrijeme, revolucionarne rezultate.
20. ŠTA MARX OBJAŠNJAVA U SVOJOJ TEORIJI O VIŠKU VRIJEDNOSTI ? U kapitalističkom društvenom odnosu, radna snaga koju radnik prodaje neovisno od svoje volje, usljed ekonomske nužnosti postaje roba. Specifičnost radne snage kao robe leži u tome što u toku radnog dana daje proizvodnu vrijednost koja je veća od njene plaće. Recimo, plaća što ju je primio za 8 sati rada ima, npr.vrijednost 4 sata rada, druga 4 sata rada su bila potrebna da se proizvede vrijednost koja se ne nadoknađuje. Nju će kapitalist izvući na tržištu roba. Dakle, radna snaga koju nudi radnik vrijedi 4 sata (najamnina, životni minimum), ali stvara vrijednost koja je ekvivalentna za 8 sati rada.Taj višak jeste višak vrijednosti.
21. ŠTA JE KARL MARX PODRAZUMIJEVAO POD POJMOM 'OTUĐENJA' ? Marx je pod pojmom otuđenja podrazumijevao: 11
- otuđenje radnika od svog rada - otuđenje radnika od sredstava za proizvodnju - otuđenje proizvoda rada od radnika i pretvaranje tog proizvoda u kapital koji se pokreće prema nekoj 'nužnosti' što svima vlada, izopačuje svaki ljudski čin i svaku vrijednost i - otuđenje čovjeka od čovjeka, što se kolektivno personificira u antagonizmu proleterske i buržoaske klase tj. radnika i kapitalista.
22. NAJZNAČAJNIJA DJELA ALFREDA MARSHALLA? Najznačajnija djela A.Marshalla su: - 'Ekonomika industrije' iz 1879. godine. - 'Principi ekonomike' ( Principles of economics) iz 1890. godine - 'Industrija i trgovina' iz 1919. godine - 'Novac, kredit i trgovina' iz 1923. godine
23. MARSHALLOVA TEORIJA DOHOTKA? Parametar dohotka je više nego bilo koji drugi parametar dobio alternativna tumačenja u post marshalijanskoj literaturi o potražnji. Kad padne cijena nekog dobra događaju se dvije stvari. Prvo, ono je jeftinije u odnosu na ostala dobra u potrošačevom budžetu, te će potrošač tim dobrom zamijenit druga (supstitucijski efekat promjene cijene); drugo, povećanjem kupovne moći novca raste potrošačev realni dohodak, te će potrošač kupovati više svih normalni dobara iz svog budžeta (dohodovni efekt promjene cijene). U svojoj je analizi opadajuće granične cijene Marshall iskazao pretpostavljenu konstantnost kupovne moći novca (ili dohotka) kako slijedi: Što je veća količina stvari koju neka osoba ima, uz uvijet da ostale stvari ostani jednake (tj. da kupovna snaga novca i količina novca na njezinu raspolaganju ostane isti), to će niža biti cijen koju će platiti za malo veću količinu te stvari: ili drugim riječima, njezina se granična cijena potražnje, za tu stvar smanjuje.
24. MARSHALLOVA PROIZVODA?
TEORIJA
ALOKACIJE
RESURSA
I
RASPODJELE
Marshall je na raznim mjestima u svojim 'Principima ekonomike' naznačio da bi za najefikasniju alokaciju resursa sve inpute trebalo upošljavati do tačke na kojoj im je granični proizvod jednak graničnim troškovima. Produktivnost svakog faktora proizvodnje podliježe opadajućim prinosima. Renta je prinos inputima čija je ponuda apsolutno fiksna i bez alternativnih prilika, ali je Marshall identficirao ¨kvazirentu¨. Kvazirenta je u Marshallovom smislu prinos privremeno fiksnim faktorima posvećenim proizvodnji u kratkome roku , tj. samo varijabilni troškovi 12
određuju cijenu u kratkome roku. Na dugi rok, prinosi ovim fiksnim ulaganjima moraju biti pokriveni tržišnom cijenom, ili će kapital napustiti određenu gospodarsku granu. Marshallova obrada prinosa radu možda je najzanimljiviji dio njegova razmatranja raspodjele. Potražnja za radom ovisi o njegovoj graničnoj produktivnosti, kao i potražnja za bilo kojim faktorskim inputom.
25. POJAM INVERVENCIONIZMA Intervencionizam je ekonomsko-politički pravac koji smatra da je državna intervencija u privredi neophodna radi korekcije nedostatka tržišne ekonomije. Prema teoretičarima, zagovornicima ovog pravca, glavni ciljevi državne intervencije u ekonomiji su: maksimiziranje društvenog proizvoda, postizanje pune zaposlenosti, raspodjela prema tri proizvodna faktora (zemlje, rada i kapitala), zaštita koju država pruža pojedincima, privrednim granama i cijeloj društvenoj ekonomiji. Dodatna opravdanja intervencionizma odnose se na stanje nužde u slučaju poslijeratne obnove, krize i elementarnih nepogoda, pomaganje razvitku mladih industrija i u slučaju tržišnih nedostataka, odnosno monopola. U tom slučaju država može najviše pridonijeti uklanjanju negativnosti. Intervencionizam dovodi do porasta državnih izdataka i birokratije.
26. KADA SE JAVLJA INTERVENCIONALIZAM Privrede širom svijeta doživjet će šok velikom ekonomskom krizom. "Strašan dan polaganja računa" bio je četvrtak, 26.10.1929. godine, kada je panika zahvatila njujoršku berzu, jer su se svi htjeli riješiti svojih akcija. Krah na berzi je početak padanja kursa akcija, uz povremene oporavke, pune tri godine, a kriza Amerike se vrlo brzo proširila na gotovo čitav svijet. Ekonomska kriza je donijela neočekivano veliku nezaposlenost, hroničnu inflaciju, usporen ekonomski razvoj, tržišne poremećaje, otežava reprodukciju društvenog kapitala i dr. Od ekonomske teorije se tada očekivalo da učini radikalan zaokret prema istraživanjima koja će u središtu pažnje imati realna zbivanja i tražiti rješenja za oživljavanje privrednih aktivnosti. Upravo kao odgovor na, do tada, nezabilježenu krizu, jeste nova ekonomska doktrina, odnosno koncept intervencionističke ekonomske politike, na osnovu teoretskih postavki i analiza Džona Mejnarda Kejnsa i sljedbenika tzv. kejnzijanske škole.
27. MJERE MONETARNO-KREDITNE POLITIKE U SKLOPU POLITIKE INTERVENCIONIZMA U domenu monetarno kreditne politike najznačajnije mjere kojima se utiče na kreiranje agregatne tražnje i uspostavu ekonomske ravnoteže su:
13
-aktivna emisiona politika-emitiranjem gotovog novca uvećava se novčana masa u opticaju, a time i agregatna tražnja. -ekspanzivna ili restruktivna kreditna politika, po osnovu aktivne politike kamatnih stopa. -stvaranje ili poništavanje novčane mase u opticaju sa neposrednim efektima po kretanje agregata tražnje, putem politike otvorenog tržišta hartije od vrijednosti, uvećanja ili smanjenja stope obaveznih rezervi, prodaje ili kupovine zlata i dr. Navedeni instrumenti fiskalne i monetarne politike ukazuju na moguću široku strukturu djelovanja države na tokove privređivanja. Konzistentna ekonomska politička aktivnost države podrazumijeva i odabir i rangiranje pojedinih instrumenata, kao i uspostavu funkcionalnog odnosa među njima, zavisno od konkretne situacije i u skladu sa ciljevima ekonomske politike države.
28. KADA SE JAVLJA RADIKALNA POLITIČKA EKONOMIJA Radikalna politička ekonomija pojavljuje se krajem 60-tih g. u SAD-u i protivi se savremenom kapitalizmu, ali i teorijski dominantnoj matici – neoklasičnoj sintezi maršalijanske mikro i kejnzijanske makroanalize. Njen uspon treba pripisivati usponu ljevice s kraja 60-tih i krizi kapitalizma 70-tih i zato je ona bliska marksističkoj ekonomiji. Radikalna politička ekonomija nastaje u razvijenim kapitalističkim zemljama Zapada kao rezultat procesa «oživljavanja političke ekonomije». U osnovi radikalna politička ekonomija više je radikalizacija pojedinih značajnih ekonomskih škola, nego originalna zaokružena teorijska cjelina. Naime višegodišnja dominacija mikroekonomije – neoklasike i makroekonomije – kejnzijanizma kod niza lijevo orijentisanih ekonomista uzrokuje orijentaciju na istraživanje dubljih fenomena kapitalizma kao načina proizvodnje, u tradiciji Marksa i marksističke političke ekonomije. Odbacujući dominantne škole i pravce na Zapadu njeni predstavnici u prvi plan ističu istorijsku prolaznost kapitalističke epohe i neprekidnu, oštriju ili blažu klasnu borbu. Ovo proizilazi iz činjenice da se svako društveno-ekonomsko okruženje sastoji od nekoliko struktura klasa u kojoj ona dominantna koristi svoju vlast da izgradi poredak koji će odgovoriti njenim interesima, ulazeći tako u sukobe sa drugim klasama.
29. NA ŠTA SE FOKUSIRA RADIKALNA POLITIČKA EKONOMIJA Radikalna politička ekonomija svoja interesovanja fokusira na: - strukturu i dinamiku klasne borbe - uspon korporativizma i monopola - obilježja države blagostanja i fiskalnu krizu države - dominaciju svjetskog kapitala - dužničku krizu i svjetski kapitalistički sistem Jednom riječju unutrašnje - nacionalna i spoljno - svjetska dimenzija kapitalizma kao sistema reprodukcije u centru su njenog istraživanja. 14
30. OSNOVNA OBILJEŽJA RADIKALNE POLITIČKE EKONOMIJE I NJENI NAJPOZNATIJI PREDSTAVNICI Osnovna obilježja radikalne političke ekonomije, i pored značajne teorijske neujednačenosti i nejedinstva, mogla bi biti: a) odbacivanje tradicionalne neoklasične paradigme o slobodnoj konkurenciji i tržištu kao «prirodnom poretku», b) kritika poznog kapitalizma – reprodukovanje klasnih odnosa dominacije i eksploatacije na unutrašnjem i međunarodnom planu c) ukazivanje na socijalističku opciju u različitim varijantama – od nerobne do robne. Najpoznatiji predstavnici su: Edvards, Rajh, Gordon, Vajskopf, i Hant.
31. KOJA SU 5 (PET) OBILJEŽJA KRITIKE ORTODOKSIJE OD STRANE RADIKALNE POLITIČKE EKONOMIJE KOJA JE NAVEO A.LINDBEK A.Lindbek je naveo pet obilježja kritike ortodoksije od strane radikalne političke ekonomije, a to su: 1. izbjegavanje diskusije o raspodjeli dohodaka, bogatstvu i ekonomskoj mjeri 2. uvažavanje resursa i preferencija kao datih 3. analiziraju se male marginalne promejene, a ne one krupne koje iz osnova mijenjaju suštinu privrede 4. zanemaruje se «kvalitet» života 5. zanemaruje se inerakcija političkog i ekonomskog faktora.
32. KEJNSIJANSKA ŠKOLA ( osnova i ključne postavke) Učenje John Maynard Kaynesa čije su osnove izložene u njegovoj knjizi ‘Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca’ (1936) proizvelo je tzv. Kejnsijansku školu makroekonomske misli koja se uz doprinose njegovih sljedbenika - kejnsijanaca bavi razmatranjem agregatne potražnje, prvenstveno fiskalnim politikama radi smanjenja nezaposlenosti i podsticaja ekonomskog rasta. Ključne postavke kejnsijanske teorije i politike su: - u kratkom roku proizvodnju i zaposlenost, odnosno ekonomski rast, dominantno determinišu faktori na strani potražnje; - mjere monetarne i fiskalne politike se upotrenljavaju za suzbijanje inflacije i nezaposlenosti.
33. TEORIJE OTVORENOSTI TRŽIŠTA 15
Sredinom 80-tih godina XX vijeka američki ekonomista Vilijam Baumol razvio je teoriju otvorenosti tržišta kojom je uinjeta dodatna realnost u savremenu mikroekonomsku analizu i relativizirani nalazi teorije monopola i nepotpune konkurencije. Teorija otvorenosti tržišta zasniva se na tezi da monopolski položaj preduzeća ne zavisi samo od toga koliki je stepen koncentracije proizvodnje već i od toga da li za konkurente postoji barijere za ulazak u granu ili izlazak iz nje. Naime čak i preduzeća koja se na tržištu nalaze u položaju čistog monopola, dominantne firme ili oligopola mogu da dođu u situaciju da budu prinuđena da se odreknu monopolskih cijena ako se konkurentima ne suprostave barijerama za ulazak u granu ili izlazak iz nje. Tržište koje nije omeđeno administrativnim barijerama eliminatornog karaktera, po definiciji je otvoreno.Za preduzeće u monopolskom položaju koje posluje na otvorenom tržištu, opasnosti od konkurencije uvijek postoje i one su obrnuto srazmjerne jačini barijera. Samo ako su barijere konkurentima nepremostive jer ih je država uvela administrativnim mjerama preduzeće u monopolskom položaju ne mora da strahuje od konkurencije.
34. MONETARIZAM Monetarizam se javlja 60-ih i 70-ih godina XX stoljeća kao antiteza kejnsijanstvu. Osnivač monetarizma je jedan od najčuvenijih američkih i svjetskih ekonomista, nobelovac Milton Fridman (M. Friedman, rođ. 1912.), profesor Univerziteta u Čikagu i osnivač čikaške monetarne škole. Monetarizam je prva kontrarevolucija usmjerena prema kejnsijanskom intervencionizmu. Monetaristi su protivnici državne intervencije i insistiraju na stavu da je tržišna ekonomija samoregulirajuća, te da je privreda, dugoročno posmatrano, u ravnoteži. Ekonomiju treba prepustiti djelovanju tržišnih snaga, a država ne treba da se miješa u ekonomske procese. Monetarizam posebno institira na adekvatnom ponašanju fiskalnog i monetarnog sektora. U okviru fiskalnog sektora ne prihvata se deficitno finansiranje i neuravnotežen budžet jer to već znači da se država miješa u ekonomsku aktivnost i da ometa mehanizam tržišnog usklađivanja. Smatrajući da državno prisustvo u privredi potiče ekonomsku nestabilnost, monetaristi zahtijevaju čvrsta pravila dugoročnog rasta količine novca u opticaju, ovisno o kretanju ekonomskog rasta. Ova makroekonomska škola polazi od toga da su promjene ponude novca primarni izvor fluktuacija realnog GDP-a iinflacije. Zbog toga se zalažu za stabilnu i dugoročnu monetarnu politiku i konstantnu stopu monetarnog rasta, s obzirom da brz rast novca dovodi do inflacije, a spor rast novca do recesije.
35. EKONOMIJA PONUDE Teorija ekonomije ponude (Supply-side economics) u centar svoje analize stavlja agregatnu tržišnu ponudu, tj. proizvodnju dobara, što je suprotno učenju kejnsijanizma koji primat daje 16
agregatnoj tražnji.Zagovornici ekonomije ponude (od kojih su najvažniji: Mandel, Artur Lafer, J. Vaniski, P.C. Roberts) naglašavaju potrebu podsticanja ponude čime se reguliraju privredna kretan ja i postižu antiinflacioni efekti. Sve do 60-ih godina XX stoljeća smatralo se da se inflacija javlja u uslovima pune zaposlenosti i to kao rezultat pretjerane tražnje. Ekonomska praksa, međutim, tada upoznaje stanje stagflacije, tj. istovremeno postojanje i visoke inflacije i visoke nezaposlenosti. Pristalice ekonomije ponude smatraju da rješenje ne treba tražiti na strani tražnje (kao što to rade kejnsijanci), već na strani ponude (proizvodnje) davanjem što više slobode privatnoj inicijativi i privatnom poduzetništvu, što bi doprinijelo većem zapošljavanju i smanjivanju inflacije (reafirmiranje ideja klasičnih ekonomista A. Smita i Seja). Počinje se koristiti krajem 70-ih godina XX stoljeća najprije u SAD, a, potom, i u ostalim zemljama. Osnovne karakteristike teorije ekonomije ponude su: • odstupanje od kejnsijanske politike upravljanja tražnjom, • stavljanje akcenta na motivaciju i efekte ponude, • zalaganje za smanjenje poreza. Iz relacije prikazane zavisnosti poreskog prihoda od poreske stope proizilazi zaključak pristalica ekonomije ponude da pretjerano visoke stope poreza i intervencija države u privredi dovode do stagflacionih tendencija (vidjeli smo da je staglacija istovremena pojava nezaposlenosti i inflacije ).
36. TEORIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA Teorija (škola) racionalnih očekivanja, ili nova klasična škola, se razvila iz monetarizma tokom 70-ih i 80-ih godina XX stoljeća. Središnji fokus je na odnosu ekonomskih subjekata (pojedinaca i preduzeća) prema promjenama u budućnosti odnosno očekivanjima. Teorija racionalnih očekivanja, kao i monetaristička teorija, naglašava samoregulirajući karakter tržišne privrede koji isključuje aktivnu ulogu države. Predstavnici ove škole (R. Lukas, T. Sardent, N. Voles, R. Baro) polaze od racionalnih očekivanja (rational expectations) – pretpostavke da se ekonomski subjekti uvijek ponašaju ekonomski racionalno, s obzirom da na osnovu tržišno dobijenih informacija formiraju svoja očekivanja, planiraju svoju ekonomsku aktivnost i nepogriješivo anticipiraju mjere ekonomske politike. To pretpostavlja da ekonomski subjekti u potpunosti poznaju strukturu i tokove nacionalne ekonomije i da su im sve relevantne informacije dostupne. Racionalno ponašanje pojedinaca znači da su i njihova očekivanja racionalna, te državna intervencija nije potrebna. Predstavnici ove škole smatraju da je privreda uvijek na nivou pune zaposlenosti.
37. TEORIJE O NESAVRŠENOSTI DJELOVANJA TRŽIŠNOG MEHANIZMA
17
Dejstvo tržišta ja nesavršeno zato što u određenim situacijama tržište ne obezbjeđuje efikasan raspored oskudnih ekonomskih resursa.Da bi se otklonile nesavršenosti djelovanja tržišnog mehanizma savremena država interveniše mjerama regulacije tržišta. Prvo postoje ekonomska dobra koja je jedino moguće proizvoditi kao javna dobra jer privatni sektor ili nije zainteresovan za njihovu proizvodnju ili nije u stanju da ih proizvede. Drugo u uslovima savremenog tehnološkog napretka,proizvodnja pojedinih dobara stvara eksterne troškove za društvo zbog zagađivanja čovjekove okoline pa savremena država nastoji da ove negativne efekte tehničkog progresa ublaži. Treće kada se na tržištu pojave nestašice,ili viškovi pojedinih strateškoh poroizvoda,savremena država interveniše mjerama regulacije cijena. Četvrto u uslovima štetnog monopolskog ponašanja pojedinih firmi na tržištu,savremena država uvodi antimonopolsko zakonodavstvo. Među predstavnicim savremene mikroekonomske analize posvećene nesavršenostima tržišnog mehanizma i potrebi državne regulacije tržišta, danas svakako jedno od najvažnijih mjesta zauzima američki ekonomista Pol Entoni Samjuelson (1915), dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju 1970.godine.Svoju mikroekonomsku analizu on je izložio u okviru svog glavnog dijela «Ekonomija» koje je prvi, put objavljeno 1948.godine potom doživjelo više izdanja i danas služi kao standardni udžbenik u svijetu.U okviru svoje mikroekonomske analize,Semjuelson posebno analizira tipove i strukture modernog kapitalisičkog tržišta na kojem ključnu ulogu imaju ne samo privatne nego i javne institucije.Semjuelson i njegovi sljedbenici dali su doprinos razvoju mikroekonomske analize jer su postavili teorijski koncept ekonomije javnog sektora bez čijeg prisustva na tržištu danas nije moguće zamisliti ni jednu savremenu kapitalističku privredu. 38. RAZVOJNO STABLO EKONOMIJE
18
39. Šta je izjavio Ibn Khaldun o ekonomiji: • "U ranim fazama države porezi su blagi u svojem pojavljivanju, ali ipak donose ogromne prihode kako vrijeme prolazi, a kraljevi nasljeđuju jedni druge, oni gube svoje plemenske navike u korist civiliziranijih. Njihove potrebe i hitnosti rastu uslijed raskoši u kojoj su bili doneseni. Stoga oni nameću svježe poreze na svoje predmete oštro povisuju stopu starih poreza radi povećanja svojih doprinosa. Ali učinci na poslovanje zbog tog porasta u oporezivanju čine ih osjetnima. Ljudi se ubrzo obeshrabre u poslu usporedivši svoju zaradu s bremenom njihovih poreza kao posljedica toga proizvodnja opada, a s njom i doprinosi oporezivanja." • Ova sociološka teorija uključuje koncept koji je u ekonomiji poznat kao Lafferova krivulja (odnos između poreznih stopa i poreznih prihoda slijedi oblik preokrenutog slova U). Možda najučestalije citirano promatranje izvučeno iz Ibn Khaldunova djela jest, u laičkim terminima, zamisao da kada društvo postane velika civilizacija (te vjerojatno i dominantna kultura u regiji), nakon njegove visoke točke slijedi razdoblje propasti. To znači da sljedeća kohezivna grupa koja osvaja propadajuću civilizaciju je nasuprot njoj grupa barbara. Jednom kada barbari učvrste svoju kontrolu nad osvojenim društvom onda postaju privučeni rafiniranim aspektima poput pismenosti i umjetnosti, te ili asimiliraju ili prisvajaju takve 19
kulturne običaje. Konačno nova skupina barbara osvaja prethodne barbare, te se sam proces ponavlja. •
•
•
Britanski povjesničar Arnold J. Toynbee nazvao je Muqaddimu "nesumnjivo najvećim djelom svoje vrste koje je uopće stvorio neki um u bilo koje vrijeme ili na bilo kojem mjestu." Bernard Lewis opisuje Ibn Khalduna kao "najvećeg povjesničara od Arapa, te možda najvećeg povjesnog mislioca srednjeg vijeka" ( The Arabs in History, 1950., stranica 160) Abderrahmane Lakhsassi piše: "Nijedan povjesničar iz Magreba otkako je Berbera i posebice od njih ne može učiniti ništa bez njegovog povijesnog doprinosa."
20
21
