1. Odnos stvaralac-delo-publika u usmenoj književnosti: Usmena improvizacija odvija se neposredno pred slušaocima od kojih je svaki potencijalni kazivač/pevač, a sve naredne interpretacije odvijaće se takođe pred slušaocima i neminovno će se razlikovati, ali će sva ova dela biti usklađena saznanjem i očekivanjima publike. Individualnost je u usmenoj književnosti osobenog tipa, jer je stvaralac dvostruko uslovljen kolektivom i tredicijom. Kolektov omogućava nastanak i trajanje dela i podstiče pojedinca na stvaralački čin; s druge strane on ograničava ispoljavanje ličnog stava ili mišljenja koje se razilazi od opšteprihvaćenog znanja. Tvorac i njegovo delo ne mogu u usmenoj kulturi postojeti bez publike, dok se u pisanoj književnosti stvaranje i recepcija odvijaju u različitom vremenu i prostoru, u usmenoj književnosti delo nastaje i izvodi se pred publikom i u tom istom trenutku se procenjuje vrednost varijante: PEVAČ/PRIPOVEDAČ – VARIJANTA – SLUŠAOCI PEVAČ → VARIJANTA ← SLUŠAOCI STVARANJE ↔ RECEPCIJA Zato je za trajanje dela u usmenoj književnosti važno: 1. talentovanost pojedinca 2. izgrađenost stilsko-izražajnog i tematskog fonda tradicije 3. zainteresovanost i afinitet sredine, koja kao kolektivni cenzor vrednije varijantu i učestvuje u daljem trajanju – prenošenju varijante usmenim putem 2. Varijanta U širem smislu varijanta je svako izvođenje pesme, pripovetke, kratkih govornih oblika pred publikom, pri čemu je tekst koji istovremeno nastaje i izvodi se – neponovljiv. No, varijanta se može posmatrati i na žanrovsko-tematskom nivou. Tako sagledan, ovaj fenomen se može odrediti kao tvorevina zavisna od drugog usmenog dela („pravarijante“) od kojeg uzima strukturne i sižejne osobenosti. Zahvaljujući starim, sačuvanim tekstovima u delima renesansnih pesnika i rukopisnim zbornicima, nastajalim u Primorju i Vojnoj krajini, moguće je pratiti stabilne i promenljive činioce istog sižejnog sklopa. Ta su poređenja moguća u okvirima istog poetičkog sistema (npr. epska pesma o deobi braće Jakšića¸tematski krugovi o Prvom i Drugom kosovskom boji; Markovi megdani...) ali i u obradama istog motiva u različitim žanrovskim konvencijama (npr. pesme i pripovetke o zmiji mladoženji). 3. Zbog čega dolazi do menjanja teksta u usmenoj književnosti? Promenljivost teksta zavisi od više činilaca uključenih u sistem tradicije i usmene kulture: 1. prenošenje teksta iz jedne generacije u drugu 2. prenošenje iz jedne sredine u socijalno i kulturno drugačiju zonu 3. darovitost usmenih stvaralaca i prenosilaca 4. okolnosti spevavanja i kazivanja – kontekst 5. žanrovske norme
4. Šta je potrebno za prenošenje jedne epske pesme kroz vreme i prostor?
Da bi se jedna epska pesma ili pripovetka usmeno prenosila kroz vreme izuzetno je važan udeo kolektiva - njegova zainteresovanost za određenu temu, junaka, pa i usmeni žanr. Tako lokalni kolorit i trenutna zanimljivost umanjuju mogućnosti određenom sižeu da se prenese i u naredni naraštaj. Kada opevano zbivanje nema širi nacionalni značaj, brzo se gasi interesovanje publike. S druge strane određene teme, imena i događaje moguće je pratiti u širokim vremenskim intervalima ( Marko, Zmaj Ognjeni Vuk, Sibinjanin Janko ili Kosovski boj itd.). Stav kolektiva i opšta shvatanja uslovljavaju pevače i kazivače koji su i sami deo određene (socijalne, etničke, konfesionalne) grupe. Osim toga, u zavisnosti od trenutka (i prostora) beleženja teksta varijante, može se dogoditi da karakterizacija pojedinih epskih junaka varira – epski Marko u „Erlangenskom rukopisu“ mnogo je bliži hajdučkim i novelističkim tipovima junaka, nego onim odlikama iz pesama Vukovih pevača. Đurđeva žena u bugaršticama nije prokleta Jerina, već je brižna ljuba i tragična majka, koja ostaje bez sina jedinca, a gotovo sve deseteračke pesme predstavljaju je u negativnom svetlu. Trenutni uslovi života, osobeni afinitet sredine i kulturno-istorijski okviri života usmene književnosti nisu konstante. Usmeno stvaralaštvo traje na širokom i različitom prostoru, u odgovarajućim uslovima. Migracije stanovništva, ali i pojedinci, trgovci, putnici, slepi pevači imaju ulogu u prenošenju usmene književnosti sa terena na teren.
5. Udeo pojedinca u promenljivosti usmenih dela: Lični pečat (afinitet i darovitost) pevača/pripovedača ogleda se kako u izboru određene fabule tako i u strukturi usmenih dela. Vuk je isticao Tešana Podrugovića, smatrajući da je svaka njegova pesma bila dobra, jer je u izlaganju pazio na red i na misli. Lični afinitet se lepo uočava kada se uporede 2 varijante iz repertoara različitih talentovanih stvaralaca – slepa Stepanija izdvaja 3 Nemanjine zadužbine, a istovetna konstrukcija dijaloga između velmoža i sv. Save u Višnjićevim stihovima obuhvata znatno širi katalog manastira, čiji ktitori čak nisu ni pripadali porodici Nemanjića, ali je upravo ovaj anahronizam, proširen i plemenitom brigom za uboge i nevoljne, izdvojio rodonačelnika Nemanjića kao vladara „zemaljskog“ carstva 6. Da li zhanrovi imaju udela u varijantnosti? Promenljivost internacionalnih motiva zavisi od odlika zhanrovskog sistema ( balade, epske pesme, lirske pesme ). Svaki usmeni zhar prilagodjava i oblikovanje fabule, a u stepene promenljivosti bitnog udela imaju i ostali uzroci (vreme, prostor, darovitost i okolnosti izvodjenja ) Iako postoje konstantni elementi fabularnog modela, niz pojedinosti se prilagodjava zhanrovskoj konvenciji. ( Primer zmija mladozhenja – epska pesma,bajka) Oblici sadrzhe odredjene konvencije koje se moraju poshtovati ( npr. u bajci – nachin predstavljanja likova, ekspozicija, formulativnosti, sistem motivacije, izgled prostora, predstava vremena ), odnosno, dolazi do uslovljenosti poetichkim zakonitostima.
7. Ko je definisao pojam formule u usmenoj književnosti i kako glasi ta definicija? Milman Peri i njegov učenik Albert Lord uradili su terenska istraživanja na prostoru Sandžaka od 1933. do 1935. godine želeći da empirijski potvrde teorijske postavke izložene u Perijevoj disertaciji iz 1928. Predmet tih ispitivanja bile su formalne i stilske osobenosti epskih pesama koje su ispitivane i u Ilijadi i Odiseji kao doprinos „Homerskom pitanju“. Peri je formulu definisao kao „izraz (grupu reči) koji se redovno upotrebljava pod istim metričkim uslovima da bi se izrazila određena bitna misao, neka data suštinska ideja.“ U delu Pevač priča (1960) A. Lord je proširio značenje ovog termina, podrazumevajući pod njim i podudarnost sintaksičkih obrazaca. Peri je smatrao da formule pevaču olakšavaju neposrednu improvizaciju – nasleđeni modeli se modifikuju i po analogiji se stvaraju nove fraze (formula je dinamička jedinica). Ranija istraživanja vršili su Vatroslav Jagić koji je 1876. sačinio i katalog formula, Tomo Maretić, Gerhard Gezeman, Svetozar Matić (sačinio indeks „pesničkih reči“) i Alojz Šmaus koji je smatrao da su obrasci produktivna sredstva epske tehnike sa umetničkom funkcijom. Savremena folkloristika formulu definiše kao dinamičku i stvaralačku komponentu usmene književnosti na sadržinskom i strukturnom planu.
8.Koje su forme u tradicionalnom fondu najstabilnije? Najstabilnije formule uglavnom su povezane sa imenom junaka, glavnom radnjom, vremenskim i prostornim odrednicama. “Stajaća imena ” epskih junaka nisu proizvoljna već služe karakterizaciji : Roksanda, Kandosija- žena plemenite krvi i carskog porekla; Jelica – odana sestra ili ljuba; Vidosava – nevernica ; Goluban, Vaistina, Milutin – verne sluge; Rade – neimar; Nedeljko – sveštenik; Duka – grešnik. Širi semantički potencijal imaju imena individualizovanih junaka npr. Marka Kraljevića, Zmaj Ognjenog Vuka, Starine Novaka, Stojana Čupića, Karađorđa, ređe ženskih likova kao što su majka Jevrosima, carica Milica, prokleta Jerina ali i junačkih konja (Jabučilo – krilati konj vojvode Momčila, Šarac Marka Kraljevića). Stabilne formule koje se tiču radnje mogu se javiti u svim delovima pesme: na početku se javljaju inicijalne formule kao što je “Poletela dva vrana gavrana”; stihom “Vino pije + ime” uvode se glavni protagonisti i to tako što u asimetričnom desetercu prvi polustih ističe radnju, a u drugom od 6 slogova se predstavlja ime npr Vi | no | pi | j e + Kra | lje | vi | ću | Mar | ko Mu | sa | Ar | ba | na | sa Tri | dest | ka | pe | ta | na ; izazov na megdan izražava se formulom “Knjigu piše____/ pa je šalje_____” , slutnja preokreta “Sanak snila _____”, a formulama se mogu iskazati i sižejni modeli npr “Kad se ženi _____/Na daleko isprosi đevojku”, ali i emotivna stanja junaka “Planu ___kako oganj živi, U obraz se ljuto namrgodio/Gotove mu suze udariti”. Formulama se iskazuju i finalni segmenti teksta , često opozicijom “Ode____ gorom pevajući,/osta____” . Vremenske formule se vezuju za krsne slave koje svi junaci slave ( “Sveca slavi Srpski car Stjepane /sveca slavi, svetog Aranđela”; “Službu služi slavni knez Lazare,/…službu služi svetog Amosija”) i za važne datume obrednog kalendara (tako su hajdučke družine aktivne od Mitrovdana do Đurđevdana), a u lirskim pesmama i za verske praznike kao što su Božić, Vaskrsenje, Ramazan. Ovakve formule najčešće nisu od semantičkog značaja. U tradiciji se različita verovanja vezuju za svaki dan u sedmici, naročito za nedelju. Nekada se perspektiva vremena uklapa i u naraciju pevača. Lokalizacija je vrlo bitna i ističe se i u imenu junaka koji su uvek smešteni u određene geografske koordinate
( Miloš Obilić-Miloš od Pocerja, Marko Kraljević-od Prilepa Marko) kao i u opisivanju bojeva u epskoj stilizaciji. Gradovi se konkretno imenuju pri čemu se opeva njihovo podizanje i izgled (najčešće su opasani zidinama). Opis grada, naročito u pesmama “srednjih vremena”, zavisi od toga kakvo ga stanovništvo naseljava, srpsko ili tursko. Formulativno se opisuju i crkve, kule, bijeli dvori, pejzaži. Gora predstavlja mitski prostor i povezana je sa predstavama o smrti i odsustvom etike i junaštva. Sve prostorne odrednice stvaralac kreativno upotrebljava. , koristeći ih i za psihološko portretisanje. Istovetne formule, zavisno od konteksta, mogu biti i nosioci suprotnih značenja. I stih je formulativan jer se sastoji od određenog broja (ne)naglašenih slogova. Zagonetke, poslovice i ostali jednostavni govorni oblici mogu se i sami posmatrati kao gotove formule. 9.Navedite sve nivoe formulativnosti. Termin formulativnost podrazumeva sve procese stvaranja tokom kojih se pomoću formula uobličava određeni sadržaj. Sistemi formula se mogu svrstati u dva osnovna nivoa: izražajni i sadržinski. Izražajni obuhvata stilske figure, formalna obeležja stiha i razne tipove kompozicionih modela. Komponente sadržinskog nivoa čine svojevrsnu tehniku usmenog stvaranja i bliske su i stvaraocu i slušaocima (poznavanje fonda oba ova nivoa omogućava i brzu improvizaciju i trenutnu recepciju i pravilno vrednovanje, uz darovitost pevača i odgovarajući senzibilitet kolektiva). 10.Šta čini sadržinski nivo formulativnosti? Elementi sadržinskog nivoa formulativnosti su motivi, sklopovi motiva, varijante, tipski likovi, opisi I etičke norme. U svojoj široj koncepciji motiv se shvata kao tematsko jedinstvo ili pripovedna jedinica koja u raznim usmenim delima (u tradiciji raznih naroda) ostaje celovita, a užem smislu kao najsitniji nedeljiv element tradicionalnog fonda. Dele se na motive vezane za nosioca radnje, usmerene na jednočlana zbivanja i pozadinske motive koji prikazuju kulturne i etičke, uglavnom stabilne, segmente. Vladimir Prop je izučavajući ruske bajke odredio motiv kao najjednostavniju jedinicu pripovedanja i izdvojio 31 funkciju pomoću kojih se izražavaju sve vrste avantura. Motivi kao deo narativne gramatike imaju razne uloge: mogu biti dinamički, uvodni, statički (koji su važni u skupinama predanja). Skupovi motiva konstituišu fabulu, a kada se ona konkretizuje uspostavlja se siže posebno sklopljene varijante (način predstavljanja uzajamno povezanih događaja i motiva). Tipski likovi (npr. vila, najmlađe dete) imaju opštepoznate osobine, prirodu, fizički izgled pa i motivaciju postupaka i time se lako uklapaju u složenije mikrostrukture. Nisu samo junaci i mitski likovi tipizirani već i biljke i životinje (npr. bosiljku se pripisuju moć isceljenja i metamorfoze dok su u basnama određene karakteristike trajno pripisane nekim životinjama). Svaka tipizacija ima korene u arhaičnim slojevima tradicije pa čak i u kosmogonijskim mitovima. Formulativna deskripcija je često hiberbolična (buzdovan, sablja, katalozi svadbenih darova, junački stas i odelo, epski megdani, susret prijatelja, u lirskoj poeziji lepota devojke). Opisi usporavaju radnju i nagoveštavaju obrt i povezani su sa svim stilskim figurama, od epiteta do slovenske antiteze. Opisima prirode se izražavaju emocije i duševna stanja (pastoralna idila), a u proznim oblicima opisi doprinose
dokazivanju istinitosti. Etičke norme obuhvataju običaje, verovanja, religijske i društvene konvencije. U katalogu grehova nalaze se nepoštovanje roditelja , kumstva, pobratimstva. Formule kao što su zakletve, blagoslovi i kletve zajedničke su i za lirske i za epske pesme. 11. Koji su rodovi usmene književnosti? Rodovi i vrste usmene književnosti: 1. lirska narodna poezija 2. epska narodna poezija 3. narodna proza. 12. Na osnovu kojih kriterijuma je Vuk podelio lirsku narodnu poeziju, a kako glasi savremena klasifikacija lirike? Lirske pesme su starije. Velika rasprostranjenost lirskih, ženskih pesama znatno je otežala njihovu klasifikaciju, utoliko pre što se pojedine pesme mogu svrstati u nekoliko vrsta. Vuk ih je svrstao u 20 grupa; vrste na osnovu: 1. namene pesme i vreme izvodjenja – prema prigodi (događaju) uz koju se pevaju: svatovske, kraljičke, dodolske itd. 2. mesta izvođenja – mesto ili pokrajina gde se pevaju (poštrovsko naricanje nad mrtvima, pesme koje se u Budvi pevaju na Spasovdan) 3. okolnosti u kojima je pesma izvedena. Najveći deo Vukovih grupa izdvojenih po nameni treba zadržati, jer čine posebne podvrste, ali ih po srodnosti treba raspodeliti u manji broj vrsta. Međutim, izdvajanje pesama po mestu gde su zabeležene nije prihvatljivo – pripevi uz zdravice samo su deo svatovskih pesama, a počastice nisu ništa drugo do pripjevi uz zdravice. Sve pripeve uz zdravice treba uzeti kao podvrstu običajnih pesama. Isto tako, bačvanske pesme treba pridodati ljubavnim, jer nema dovoljno razloga za njihovo izdvajanje
VUKOVA PODELA 1. Pjesme svatovske 2. Paštrovski pripjevi uza zdravice 3. Peraške počaške 4. Paštrovsko naricanje za mrtvima 5. Pjesme svećarske 6. Pjesme kraljičke 7. Pjesme dodolske 8. Pjesme od kolede 9. Pjesme božićne 10. Pjesme koje se pevaju uz časni post
11. Pjesme onako pobožne 12. Pjesme sljepačke 13. Pjesme osobito mitološke 14. Pjesme koje se pevaju na prelu 15. Pjesme žetelačke 16. Pjesme igračke 17. Pjesme koje su se u Budvi pjevale na Spasovdan 18. Pjesme koje se pjevaju djeci kad se uspavljuju 19. Ljubavne i druge različite ženske pjesme 20. Pjesme bačvanske našega vremena Ženske pesme su u I knjizi. Kriterijum podele na muške i ženske vezan je za činjenicu da je emotivnost lirike za žene, a junački događaji su iz muškog sveta. Nije bitan pol pripovedača, mada ženske uglavnom pevaju žene. Za ženske pesme bitna je melodija, dok je ona za muške na drugom mestu. Savremena podela (princip podele je namena): 1. obredne i običajne pesme – koledarske, dodolske, božićne, kraljičke, spasovske, na ranilu, uskršnje, svatovske, tužbalice 2. posleničke pesme (pesme o radu – npr. žetalačke) 3. religiozne pesme (religiozno-moralističke) – još je Vuk razlikovao hrišćanske i mitološke pesme; u ovu grupu spadaju i sljepačke pesme 4. porodične pesme – pečalbarske, vojničke 5. ljubavne pesme. Najbrojnije su porodične i ljubavne, koje su najverovatnije i najmlađe. Ljubavne su najraznovrsnije, jer ih ne sužava mesto izvođenja i namena. 13. Kakav je Vukov odnos prema pesmama „na međi“ i kakva je njihova savremena podela? Pesme na međi – epsko lirske. One u kojima preovladava lirsko smestio je na kraju I knjige, u kojoj su ženske, a one u kojima preovladava naracija na početak II sa junačkim. Kriterijumi ( odnos ) : duzhina, nacin izvodjenja, dominantna komponenta : emotivnost / narativnost. Savremena podela : 1. balade 2. romanse 3. novelistichke pesme o porodicnim odnosima 4. legende u stihu 5. bajke u stihu
14. Koji su Vukovi kriterijumi za podelu „junačkih“ pesama? Epiku, tj. muške ili junačke pesme Vuk j podelio na: 1.
pesme starijih vremena, tj pesme junačke najstarije – one obuhvataju period do propasti samostalnih srednjevekovnih država, do XV veka. Nalaze se u Vukovoj II knjizi; tu su i pesme koje obrađuju razne motive, kao što je Zmija mladoženja, pa i one koje govore o ljudskoj žrtvi (Zidanje Skadra – doduše, nosioci radnje su poznati likovi, Mrnjačevići - Vukašin, Uglješa, Gojko). Opevaju događaje i ličnosti iz feudalnog poretka koje narod nije voleo jer je bio eksplatisan od strane plemstva i crkve. To je i doba borbe protiv turskih osvajača, što je i deo tema ovih pesama. Najraniji pomeni lica iz naše istorije odnose se na XII vek (Nemanja, sveti Sava). Znatno veći broj pesama odnosi se na ličnosti i događaje iz XIV veka: širok krug pesama o Marku Kraljeviću i o Kosovskom boju. Pesme s kraja II knjige odnose se na Jakšiće, ugarske vazale iz XV veka. 2. pesme srednjih vremena, tj. pesme junačke srednjih vremena nalaze se u Vukovoj III knjizi. Odnose se na borbe hajduka i uskoka u XVI i XVII veku. Česti junaci tih pesama su Starina Novak, Janković Stojan i starac Vujadin. U to doba prestao je otpor feudalaca protiv Turaka, a počeli su da se protiv njih bore ljudi iz naroda (hajduci i uskoci). 3. pesme najnovijih vremena, tj. pesme novijih vremena o vojevanju za slobodu. To su pesme o narodnim borbama za oslobođenje Srbije i Crne gore od Turaka XVIII i s početka XIX veka (Početak bune protiv dahija, Boj na Mišaru, Rastanak Karađorđija sa Srbijom). U ovim pesmama su istorijski događaji prikazani vernije nego u ostalim, i u njima su sačuvana tačna imena mesta i junaka. Starije pesme daju više opštih motiva o događajima, dok su novije hroničarske. Kriterijumi : hronoloshki i tematski ( grupisanje pesama prema dogadjaju ili junaku ) Tematski krugovi : Neistorijske pesme, Pretkosovski, Kosovski, Marko Kraljevic, Brankovici, Jakshitji, Crnojevici, Ugrishici + hrvatski banovi, O hajducima, O uskocima, Oslobodjenje Srbije i Crne Gore. 15. Prema kojim polazistima se mozhe klasifikovati narodna epska poezija? Savremana klasifikacija: 1. prema prirodi stiha ( osmeracka, epske bugarshtice, deseterachka) 2. prema stepenu istoricnosti i tipu stilizacije : motivske i hronicarske 3. prema hronoloshko-tematskuom polazistu ( tematski krugovi) Prema J Dereticu : 1. viteshka, feudalna epika
2. odmetnicka, hajducka 3. granicarska 4. oslobodilacka 16. Kako je Vuk podelio narodne pripovetke i po kojim merilima? Merila: 1. Odnos izmedju fantastichnih i realistichnih elemenata 2. Duzina price 3. Udeo humora u prikazivanju junaka i razvoju radnje Podelio ih je na : mushke i zhenske + pripovetke na medji ( kombinacija elemenata ) 17. Kako glasi savremena klasifikacija narodnih pripovedaka? Basne i priče o životinjama, bajke, novele, šaljive priče, anegdote i ratničko- patrijahalne anegdote, legendarne priče i skaske. 18. Uporedite Vukovu i savremenu podelu narodnih predanja. Vuk je predanja štampao u Riječniku, uz poslovice i uz pojedine epske pesme. Nameravao je da izda knjigu u kojoj bi bila sakupljena predanja - Život i običaji naroda srpskog. Za potrebe izdavanja te knjige, Vuk je predanja klasifikovao tematski, po opisu: 1. vjerovanja u stvari kojih nema 2. o postanku gdekojih stvari 3. junaci i konji njihovi. U predanjima je drugačiji tip fantastike nego u bajkama. I slušaoci i pripovedači treba da veruju u istinitost kazivanja i zato se predanja završavaju materijalnim dokazima za ispričan događaj. Savremena podela (paralelna je Vukovoj): 1. Mitološka i demonotološka predanja – zasnovana na čovekovom verovanju u natprirodna bića (zmajevi, vile...). 2. Etimološka i eshatološka predanja – o postanku sveta, kosmosa, čoveka, biljaka, životinja. Kada se govori o događajima posle smrti ili pošljednjem vremenu (smak sveta, kataklizma) onda je reč o eshatološkim predanjima. 3. Kulturno-istorijska predanja – neka vrsta usmene istorije o junacima i događajima, zavičaju. Teže da slušaocu uliju divljenje prema precima. Istinitost (vremenske i prostorne odrednice): sve tri vrste predanja imaju izraženu crtu istinitosti, po čemu se razlikuju od pripovedaka. Kazivač to naglašava stalno: Srbi pripovjedaju, pričaju ljudi; tako je i u pripovetkama, dok kazivač predanja priča u prvom
licu, tj. on je bio prisutan. Da bi se naglasila istinitost mitoloških i demonoloških predanja koriste se vremenske i prostorne odrednice (noć, tabuisana mesta). Istinitost se potvrđuje kod etioloških i eshatoloških predanja - npr. nastanak mlečnog puta, krtice i sl. – time što znamo da postoje i vidimo i mlečni put i krticu. 19. Šta čini kratke govorne oblike? 1. Poslovice – najčešće u svečanom tonu, u stihu ili u ritmičkoj prozi. Stih je najčešće deseterac (4+6). To su sažeto formulisana opažanja, prihvaćena u tradiciji, a zasnovana na iskustvu generacija. Većina poslovica u deseteračkom stihu je u stvari istrgnuta iz pesme i upotrebljava se kao samostalna tvorevina. Ipak, više poslovica je u ritmičko sređenoj prozi. I narodne priče sadrže poslovično kazane misli o životu koje su preuzete kao i stihovi pesama. Basne i šaljive priče se često sažimaju u poslovice. Postoji takođe, i obratan postupak – prvo je izrečeno zapažanje u obliku poslovice, pa se proširilo u priču. Poslovice predstavljaju individualno stvaralaštvo, jezgrovite zaključke iz ličnog ili opšteg života, iz književnosti, iz Biblije, iz staroorijentalne i grčkorimske tradicije. Mogu izražavati opšte prihvaćene istine ili dvostruke poglede na istu pojavu. Mogu biti i iskustvo iz drugih istorijskih perioda ili iz određene sredine. Izražavaju se najčešće pomoću metaforičke slike, a pouku otkriva tek prenosno značenje – Gvožđe se kuje dok je vruće. One mogu i da utvrde stanje stvari – Sve je dobro što se dobro svrši, ili da budu delimično važeće pravilo – Kad čovek tone i za vrelo gvožđe se hvata. Najčešće su retrospektivne, a retko upravljene ka budućnosti i tada ostaju samo preporuka, a ne zapovest. Tekođe, retko su u neposrednom imperativu – Ispeci, pa reci. Poslovice se odnose na sve domene ljudskog života, gorkog i prijatnog iskustva, i ta moralna stanovišta nisu uvek visoki moralni ideal; nekad su u vidu preporuke da se preživi – Umiljato jagnje dvije ovce sisa. 2. Pitalice – kratke usmene prozne forme sastavljene od uvodnog narativnog dela sa glagolom pitati i dijaloškog dela: pitanja i odgovora. Narativni deo služi samo da uvede ličnost – koja može biti istorijska ličnost a ponekad i životinja. Pitalice se odlikuju humorom i poentom u odgovoru. Raspon humora je od obične šale do gorke satire. Prikazuju jedno zapažanje iz života, uobličavaju sliku naših naravi i istorijskih situacija. Mogu biti izvučene iz priče ili novele, ali su ipak priče češće sažimane u pitalice. 3. Zagonetke – misaone govorne igre – enigmatične forme. Sastoje se iz metaforičkog i alegorijskog opisa neke stvari ili pojma, u vidu pitanja, čije ime treba pogoditi. Odgovor je samo jedan i on je priznat u tradiciji.
4. 5. 6. 7.
Predmet zagonetki mogu biti najrazličitije stvari i pojave iz života ljudi: nebeska tela, godišnja doba, pojave u prirodi, razne životinje, delovi čovečijeg tela itd. Retko se šire u priču. Brzalice – govorni izrazi za zabavu i vežbu. Zasnivaju se na igri glasova i slogova teških za izgovor. Brojalice – stihovana, uglavnom besmislena kazivanja, kojima se razbrajaju učesnici u igri. Blagoslovi – najčešće stihovane, dobronamerne želje koje se prenose u tradiciji. Javljalju se u poeziji gde imaju funkciju otkrivanja psiholoških i etičkih odnosa među likovima. Kletve – ritmički uobličene želje koje prizivaju zlo onome kome su upućene. Ima ih u lirskoj, epskoj poeziji i baladama.
21. Koji su drushtveno-istrojski procesi uticali na osobenosti narodne knjizevnosti Srba? Dolazak Slovena na Balkan ( kontakt izmedju kultura doshljaka i starosedeoca), primanje hrishcanstva u IX veku, cvrsta crkvena organizacija i uspostavljanje jakih feudalnih drzava – Srbija, Bosna, Zeta, isprepletanost razlicitih uticaja i formiranja slojeva tradicije, kontakt medju kulturnim zonama, idealni uslovi za razvoj epike u patrijarhalnom drustvu, dodir usmene i pesmene njizevnosti. 22. Kako se mogu podeliti materijalni dokazi o starosti usmene knjizevnosti Srba? Svedocanstva o postojanju narodne poezije javlju se u tragovima od IV veka i mogu se pratiti na stranicama vizantijskih i grckih istoricara i hronika, u letopisima i putopisima stranaca. Prvi zapisi, pocev od XV veka, uklopleni su u delo renesansnih, baroknih pesnika, dok se od kraja XVII javljaju na terenima Dubrovnika i Primorja rukopisne pesnarice, mali zbornici narodnih pesama. ???????
23. Koje su osnovne odlike bugarštica? B. su epske narodne pesme dugog stiha, najstariji poznat sloj srpskohrvatske usmene epike. Razmatranje njihovih osobenosti otežava nedostatak pouzdanih svedočanstava i zapisa. Najverovatnije se sam pojam može povezati sa načinom pevanja stihova. Bugarštice su se izvodile u osobenoj melodijskoj liniji, otegnutim pevanjem , tužnim glasom. Stih je silabički ili silabičko-tonski, broj slogova nije stalan kod, kod starijih bugarštica kreće se od 13 do 18, s tim što je najčešći petnaesterac, dok kod novijih preovlađuje šesnaesterac. Karakteristična pojava bugarštičkog stiha jeste refren, koji se javlja, iako ne uvek, posle svakog drugog stiha. U nekim zapisima bugarštica refren je izostavljen ili ga nije ni bilo. Od opevanih događaja najvažnije su dve bitke na Kosovu (1389. i 1448.), zatim bojevi kod Varne i na Krbavskom polju. Bugarštice su manje narativne u načinu izlaganja
od deseteračkih pesama, u njima se iznose više osećanja nego događaji, lirsko preovlađuje nad epskim.Većina bugarštica je prožeta osećajnošću, vrlo često s tragičnom notom. Nastale su u prvoj polovini XVIII u Dubrovniku. Tematski : zbivanja, junaci XIV i XV veka. 1. one koje pevaju o opshtim junacima. 3. one koje pevaju o lokalnim 24. Pretpostavke o značenjima termina „bugarštice“: Pretpostavljalo se da termin nastaje od latinskog naziva carmen vulgaris , kojim se obeležavalo pevanje prostog puka. Neki proučavaoci su pojam dovodili u vezu sa pesmama bugarskog naroda, mada se odrednica “bugarin“ veoma dugo na južnoslovenskom prostoru odnosila na stočare i pastire. Najverovatnije se sam pojam može povezati sa sa načinom pevanja stihova. Bugarštice su se izvodile u osobenoj melodijskoj liniji, otegnutim pevanjem , tužnim glasom. Mada ne postoji ujednačen opis izvođenja, već 1555/1556. podudara se označavanje tipičnog pevanja bugarštica, i to na različitim prostorima, iz okoline Hvara i u Mađarskoj. I Petar Hektorović i Sebastijan Tipodi, nezavisno jedan od drugog, posvedočili su o „srpskom načinu“ pevanja bugarštica, pri čemu je hvarski pesnik ostavio i notni zapis pesme koju je bugario ribar Nikola Zet. 25. Najstariji zapisi naše narodne poezije: - Prvi zapisani stihovi potiču iz 1497. godine – u gradiću južne Italije, u okviru svečanosti priređene u čast napuljske kraljice, doseljenici – slovenski pevači – pevali su na srpskom jeziku bugaršticu o tamnovanju Sibinjanina Janka. Njenih prvih deset stihova zabeležio je italijanski pesnik Rođero di Pačienca, u svom spevu Balcino. - Krajem XV veka u Dubrovačkom zborniku Nikše Ranjine pojavljuju se zapisi čistih usmenih lirskih pesama. - Hektorovic - Hanibal Lučić u svojoj drami Robinja (pre 1553.) stavlja u prolog narodne lirske stihove. - Marin Držić u Skupu (1555-1556), beleži stihove o devojci koja neće da se uda za starca. - Celovite zapise dveju epskih pesama i jedne balade zabeležio je 1555. pesnik Petar Hektorović. - Juraj Baraković u Vili Slovinki 1614, ostavlja zapis bugarštice Majka Margarita. - Nikola Ohmućević uz prepis Osmana tokom 1651,1653. i 1654. beleži bugarštice O pogiblji kralja Vladislava na Kosovu i Smrt Zmaja despota Vuka. - Petar Zrinski (oko 1663.) ostavlja zabeleženu Popevku od Svilojevića... -1878 Valtazar Bogishic – na osnovu njegovog dela mozhe se pratiti kontinuitet razvitka narodne knjizevnosti -1925 otkriven Erlangenski rukopis
26. Tačni naslovi i godine objavljivanja Vukovih zbirki narodnih umotvorina (zbirke pesama; zbirke pripovedaka): Vuk je skoro pola veka sabirao i izdavao naše narodne umotvorine: Mala prostonarodna slaveno serbska pjesnarica 1814; Narodna srpska pjesnarica, 1815; Srpske narodne pjesme (I-IV, Lajpciško izdanje, 1823-1833; I-IV Bečko izdanje, 1841-1862); Srpske narodne poslovice i druge različne kao one u običaj uzete riječi, 1834. Iz njegove bogate zaostavštine izdata je knjiga ženskih pesama iz Hercegovine 1866, a zatim pet knjiga pesama u Državnom izdanju (V-IX, 1897-1902) u kome je izdanje iz 1866. popunjeno ženskim pesmama iz Vukovih rukopisa. 28.Sta obuhvata i zbog cega je znacajan za teorijska izucavanja Vukov «racun» o pesmama? Vukov «racun» o pesmama nalazi se na kraju njegove IV knjige. Obuhvata raspravu odnosu istorije i poezije ( « Ne treba traziti istinite istorije» ) i merila na osnovu kojeg je podelio junacke pesme po tematsko-hronoloskom principu. ???????? 29. Etape izdvojene u rekonstrukciji trajanja srpske narodne poezije? 1. Pocetni stadijum – opevavanje konkretnih dogadjaja. Epska tehnika i stil su izgradjeni ali ne postji tematsko-idejno jezgro oko kojega bi se koncentrisalo vishe ( razlicitih) pesama. Osobena epska «gronika» bliska je istorijskom sloju iz kojeg se dobija podsticaj. 2. Faza – obelezhena konstituisanju unutrashnjeg jedinstva izmedju veceg broja pesama. One se odnose na istog junaka ili dogadjaj, te se na osnovu niza varijanata mozaicno sklapaju tematski krugovi. Za ovakvu ideju potreban je odgovarajuci spoljasnji pokretac i zajednichka velika ideja od nacionalnog znacaja. 3. Formiranje epa kao velike org. celine. Drugi pristup – na pochetku razvoja postavlja se sam ep, nakon chijeg raspadanja joosh uvek traju zasebni krugovi ( ciklusi ) 30. Odnos izmedju istorijske i epske stilizacije. Ilustrujte primerom. Konkretan istorijski dogadjaj moze posluziti kao podsticaj za nastanak pesme. ( V. Karadzic – ne traba traziti istinite istorije ). Interesovanje kolektiva za odredjeni dogadjaj utice da se tokom vremena, udalje varijante od istorijskog polozaja i razvije citava mreza situacija, likova, koji nemaju uporiste u istoriji ( Jugovici ) . I razvrstavanje epskih biografija prate slicni procesi. Pesme mogu pratiti tacne istorijske pojedinosti ( Markov otac – Vukasin ), ali najcheshce epski zhivot dobija niz internacionalnih motiva ( fantasticno poreklo), a neretko znaci i odstupanje od realne podloge ( Vuk Brankovic ). Istorija i poezija, 3 tipa veze : 1. protivrecene
2. poklapaju 3. jezgro na koje se pletu motivi Marko Kraljević – istorijska je činjenica da je vladao posle svog oca Vukašina, bio je turski vazal u Prilepu. Ali njegova istorijska uloga ne odgova njegovoj izuzetno velikoj slavi (o njemu pevaju Srbi, Hrvati, Makedonci, Bugari). Motivi su očigledno rasprostranjeniji od istorije. Vuk Branković – u poeziji je zapamćen kao kosovski izdajnik što je istorijski netačan podatak, branio je Kosovo i svoje teritorije. Vukašin – u poeziji zapamćen kao izrazito negativan lik, uzurpator kraljevstva, čak se za njega vezuje i motiv caroubice. U istoriji on je legitiman kralj, a motiv caroubice je istorijski nemoguć zbog hronologije (nije mogao da ubije Uroša jer je poginuo 1371. u Maričkoj bici). Despotica Jerina – u poeziji je zbog stranog porekla dobila status negativnog junaka – prokleta. Jugovići – epski likovi koji nemaju podlogu u istoriji. 31. Elementi epske biografije Poreklo junaka je jedan od elemenata epske biografije. Junaci starijih vremena nastaju u braku između smrtnika i fantastičnih bića – brak čoveka i vile ili žene i zmaja – što objašnjava junakovu snagu (mitsko polazište): Vukašin se ženi vilom = Marko Kraljević; Starina Novak se ženi vilom = Grujica Novaković; Žena i zmaj = Zmaj Ognjeni Vuk; Žena i zmaj = Relja Krilatica. Ovo je internacionalni sloj – Ahil, Jason, Orfej. a) Odnos ujak – sestrić (starija vremena): Momčilo vojvoda je ujak Marka Kraljevića, a Marko je ujak Zmaj Ognjenomn Vuku; Sibinjanin Janko je ujak Sekuli. Izražena je jačina linije po majci. Retko je u starijim vremenima bitan odnos otac – sin: Dušan - Uroš, Nemanja - Sveti Sava. b) Odnos otac – sin (srednja vremena); naglašava se u imenu junaka: Starina Novak – Grujica Novaković; Janko od Kotara – Stojan Janković. Za ovaj odnos bitna je tipizacija i stepen individualizacije. (33.) Epski atributi su junačko oružje i konj. Junačko oružje starijih vremena su: mač ili sablja, koplje, buzdovan, nož, srednjih: mač, sablja i vatreno oružje, a novijih: vatreno oružje. Sablja se sama vadi iz korica kad je Marko uzme u ruke (mač kralja Artura). Junački konji – njihovo ponašanje signalizira opasnost za vlasnika-junaka; Šarac posrtanjem i suzom najavljuje Markovu smrt. Onesposobljavanje konja je put za savladavanje junaka: tek kad Vidosava sablju i konja Jabučila Momčilovog onesposobi (krila mu sprži), može i njega samog. Miloša Obilića mogu ubiti jedino ako ga rastave od konja.
(31.) Individualizacija; opis junaka: fizički opisi, svaki junak ima svoje atribute. Najduži opis junaka dat je u pesmi: Smrt vojvode Kaice. Opisi su najčešće pred megdan i pripreme za svadbu. Individualizacija junaka se postiže njegovim fizičkim opisom. Porodični odnosi – do opisa odnosa junaka i članova porodice se dolazi na osnovu više pesama o junaku, retko samo u jednoj varijanti. Duhovna srodstva su važna – neprikosnoveno je kumstvo, pobratimstvo. Bilo kakav kontakt među pobratimoom i posestrinom je nemoguć; to je kao krvno srodstvo. Toplica Milan i Kosančić Ivan su pobratimi Miloša Obilića. Vukašin i Dušan su kumovi, kao i njihovi sinovi Marko i Uroš. *Junak – otac: uglavnom su to pozitivni odnosi (Nemanja – Sveti Sava). Negativni: Vukašin i Marko Kraljević, Uroš i Mrnjačevići, Vukašin proklinje Marka jer je njegova odluka čije će biti carstvo pala na Uroša. *Junak – majka: veoma je bitna uloga žene u patrijahalnoj porodici; odnos Marka Kraljevića i majke Jevrosime (Uroš i Mrnjačevići, Ženidba Marka Kraljevića, Oranje Marka Kraljevića). Postoji i motiv majke krvnice (Nevera ljube Grujičine, Ban Milutin i Duka Hercegovac). *Junak – brat: često se razvija motiv o bratoubistvu (u neznanju: Predrag i Nenad). Žena može da podstiče muža na bratoubistvo. Bratska sloga može da izazove vilinsku zavist. Ideal bratske sloge imamo kod Jugovića. *Junak – sestra: uvek su emotivno vezani. Brat je sestrin zaštitnik, a sestra bi sve učinila za brata (Milica i Jugovići; sestra vojvode Momčila kontrast je njegovoj nevernoj ženi). *Junak – ujak: najveći stepen idealizacije. *Junak – ljuba: ona je uvek verna. Kada junak treba da nađe nevestu, na snazi je formula: on traži za sebe devojku, ali i prijatelja za svoje roditelje - oba uslova moraju biti ispunjena. Vidosava zarad raskošnog života izdaje Momčila. Kada muž sazna za neverstvo uvek dolazi do direktnog suočavanja i muž će savladati ljubavnika. Preljubnicu stiže kazna: rastrzanje konjima na repove, spaljivanje, vađenje očiju. Izuzetak je Banović Strahinja, on svojoj ženi prašta. 32. Objasniti poreklo izuzetnih junaka Izmedju smrtnih i izuzetnih bica – chovek + vila, zhena + zmaj. Na taj nacin se objashnjava junakova snaga. ( Pr. Vukasin + vila = Marko Kraljevic ). 33. Epski atributi + udeo. ???? Ne znam da li su ovo statichki epiteti? 34. Modeli junačkih ženidbi: Zavisno od epohe u kojoj junak živi svoj istorijski ili epski život , ustaljuju se kompozicione sheme, različite za junake starijih vremena “do propasti carstva I gospodstva srpskog”, I za junake srednjih vremena- hajduke I uskoke. U prvu grupu spadaju tzv. ženidbe sa preprekama koje se kreću u srednjovekovnom junačkom ambijentu. Do izražaja dolaze jače od mladoženje njegov zatočnik (dever, zastupnik) I
svatovi. U ovu grupu spadaju ženidbe većine srpskih srednjovekovnih vladara I epskih junaka(cara Dušana, despota Đurđa Brankovića, Sibinjanina Janka). Shema: 1. prosidba I prstenovanje; 2. uslovi koje postavlja tazbina s prikrivenom podvalom 3. otkrivanje podvale I prekršaj postavljenih uslova; 4. svatovski pohod uz savlađivanje prepreka ili rešavanje postavljenih zadataka 5. srećan ishod. U drugu grupu spadaju pesme o ženidbi jednog od junaka iz hajdučke ili uskočke družine, otmicom isprošene devojke. Kompoziciona shema: 1. odluka junaka da otme isprošenu devojku (uz njen pristanak ili bez njega); 2. pozivanje I okupljanje čuvenih junaka(koji čine ratničko-svatovsku povorku); 3. polazak svatova, putovanje kroz zasede; 4. susret I borba ₫ protivničkim taborom; 5. pobeda I venčanje ( Ženidba bega Ljubovića, Grujice Novaka, od Zadra Todora). Odstupanja od ovakve kompozicije teku u nekoliko pravaca: ka proširivanju motivima iz prve grupe (isticanje junaštva jednog junaka, samog mladoženje), ka kontaminaciji s temom otmice, s preoblačenjem I prerušavanjem iz treće grupe; I ka uprošćavanju sheme, npr. otmicom devojke pomoću lađe ₫ trgovinom. Kompozicija. Zhendibe starijih vremena ( zhenidbe sa preprekama) : 1. prosidba i prstenovanje 2. uslovi koje postavlja tazbina sa prikrivenom prevarom 3. otkrivanje podvale i prekrshaj postavljenih uslova 4. pohod svatovske povorke 5. resavanje prepreka 6. srecan ishod Zhenidbe srednjih vremena: Junak otima devojku iz epske neprijateljske sredine cime taj postupak dobija obelezhje nacionalnog podviga. Srecan kraj krunisan prekrstavanjem turske devojke. Shema : 1.Odluka junaka da otme isproshenu devojku 2.Pozivanje i okupljanje poznatih junaka 3.Opis protivnicke povorke kao paralelni epski katalog junaka 4.Polazak svatova, putovanje kroz zasede 5.Susret i borba sa protivnicim taborom 6.Pobeda i veselje Junak se mozhe odluciti da : 1. sam ode po devojku 2. otmica sa preoblacenjem 3. mladicev boravak u devojcinoj kuci ili kao zatocenik ili kao izmecar. 1. 2. 3. 4.
Odlazak po devojku Prerusavanje ili zarobljivanje Prepoznavanje, otmica, bekstvo Gonjenje i srecan kraj
35. Na osnovu kojih elemenata se moze izdvojiti tipologija epskih dvoboja? Megdan predstavlja centrali deo pesme. Ukljucen je u neki drugi internacionalni motiv. Dokaz junastva i mogucnost za sticanje epske slave. Protivnik je vazniji. On se paralelno opisuje sa epskim junakom. Pokrece radnu. Moze biti fantasticni i antropomorfni.. Protivnici su licni ili nacionalni. Takodje moduc je megdan sa nepoznatim srodnikom ( braca.. ). Zatocenik, zaticati – onaj ko se bori umesto nekog. Zapocinje izazovom. Borba se vodi na konjima, kopljima, kad se padne sa konja – buzdovanima «prsa o prsa». Zavrsava se ubistvom jednog, dok drugi odlazi sa mesta dvoboja. Dramski sukob je u sredistu. Dele se na : 1. otvorene ( javne ) – javna pobeda i siri znacaj 2. unutransnje – neshto shto se ne vidi 3. nedovrshene – odustajanje ( M.Kraljevic i Ljutica Bogdan ) 36. Navedite tipove smrti epskih junaka ??? 37. Elementi epske biografije Marka Kraljevića: On je najpopularniji epski junak srpskih pesama, a o njemu pevaju i pesme drugih okolnih naroda. Njegova istorijska uloga turskog vazala ne odgovara izuzetnoj lirskoj i epskoj slavi. Uostalom, starije pesme ne stavljaju u prvi plan njegove antiturske borbe (za razliku od, recimo, Oranja Kraljevića Marka). Štaviše, vrlo je jasno u tim pesmama da je on turski podanik. U pesmi Marko Kraljević i Arapin (Vuk, II, 60) on se bori protiv odmetnika, crnog arapina, za sultanov račun (Markov odnos prema Turcima se u nekim pesmama relativizuje putem eufemizama; tako se on ponekad naziva sultanovim posinkom). U pesmama o Markovoj borbi sa Arapinom i Musom Kesedžijom, dvojicom turskih odmetnika, sugeriše se da je baš Marko jedini koji može da reši problem i zato je neophodan sultanu (u drugoj od ovih pesama, sultan ga polumrtvog poušta iz tamnice da bi se borio protiv Muse (Vuk, II, 67); do tada je bio tri godine u tamnici). Narodne pesme ne pominju Marka među kosovskim junacima. Nejasna je njegova istorijska uloga na Kosovu. U građenju epskog lika ima nejasnosti i nespojivosti u celinu; njegov brat Andrija nekada se pominje, a nekada ne. Najstarija epska pesma je upravo Marko Kraljević i brat mu Andrijaš i u njoj vidimo prisutan internacionalni motiv – Kain i Avelj (s obzirom na Markov visok društveni status - otac mu je kralj Vukašin, proces ženidbe u pesmi Ženidba kralja Vukašina). Neobično je što ga majka Jevrosima tera da ore umesto da se bori sa Turcima (Vuk, II, 70). Taj zahtev je zapravo u funkciji jedne duhovite poente o neizbežnosti Markove borbe sa Turcima. Za njega se vezuju i opšte, internacionalne teme – drugovanje sa natprirodnim bićima (npr. vila od Vrvina), megdan sa crnim ratnicima (Arapima). Neprijatelji su mu Musa Kesedžija, Ljutica Bogdan, Turci i Arapi. On ume i da uplaši i da ubije boljeg od sebe. Njegov lik predmet je izrazite hiperbolizacije koja ne može a da ne podseti na Bahtinovo shvatanje grotesknog.
Pesme kao što su Marko Kraljević i Arapin i Marko Kraljević i Musa Kesedžija upravo daju sliku Marka kao sultanove jedine odbrane i uzdanice. Obe pesme imaju vrlo sličnu strukturu. Prvo se pojavljuje odmetnik u funkciji nasilnika i porobljiviča, koji je, inače, po pravilu dorastao i najvećim junacima koji se bore za pravdu. U prvoj pesmi Marko se javlja u caričinonm snu, ali isprva odbija da izađe na megdan Arapinu. Kreće tek pošto mu sama careva kći to zatraži - ispisano krvlju sa njenog obraza, šalje mu pismo u kome ga zaklinje svetim Jovanom. U drugoj pesmi imamo internacionalni motiv o zarobljeniku i već zaboravljenom junaku koji postaje careva uzdanica. Međutim, upravo ta početna situacija zaboravljenog i utamničenog Marka postaje osnova za postupak hiperbolizacije na kome se temelji ostatak pesme. Prva Markova pojava sa kosom do zemlje i noktima za oranje, koji odmah po izlasku traži vina i rakije, mesa i hleba, zatim još jedna hiperbola – kreće u bitku tek pošto iscedi vodu iz same drenovine (Markova prekost prema kovaču koji ga vređa i prema sestri Leke kapetana). Bitka je duga i ravnopravna, kao i u prvoj pesmi. Markovo priznanje da je ubio boljeg ima karakter moralnog podviga. Motiv sukoba ravnopravnih na vrlo specifičan način dat je u pesmi Marko Kraljević i Ljutica Bogdan, u kojoj se ponire u psihologiju pojave straha kod glavnih junaka. Gotovo je duhovito njihovo izbegavanje direktnog sukoba. Doslednu sliku Markovog prkošenja Turcima imamo u pesmi Marko pije uz ramazan vino (pije vino zato što ga voli i nije mu bitno što je zabranjeno). Hiperbola je i sama dužina Markovog života – preko 300 godina. 38. Motivi oko Prvog kosovskog boja: Boj iz 1389. predstavlja omiljeni predmet pevanja I pripovedanja u epskim narodnim pesmama starijih vremena. Njegovu sižejnu okosnicu nose dva osnovna motiva: podvig pozitivnog heroja (Miloš Obilić) I izdaja negativnog junaka ( Vuk Branković). Pesme koje se neposredno vezuju za samu bitku u Vukovoj zbirci obuhvataju: - Muratovu objavu rata knezu, poruku da se preda ili izađe u boj. - Kneževa večera predstavlja dramsku scenu. Na njoj se okupljaju glavni junaci: Jug Bogdan, devet Jugovića, Vuk Branković, Miloš Obilić, Kosančić Ivan I Toplica Milan.. na njoj se sustiču prethodna zbivanja I iznosi skica budućih. Knez izražava svoju sumnju u Miloševu vernost, a Miloš, pravdajući se, otkriva klevetnika I izdajnika, kao I svoje namere da će ubiti turskog sultana. - Polazak u boj kao jedinstvena skupna slika ratnika na konjima dat je u pesmi Car Lazar I carica Milica.. - Boj kao centralni događaj dat je u tri nezavisna stilska postupkakoja se međusobno dopunjuju: 1. Sveznajući narator u vidu epskog kataloga uvodi u bitku jednog po jednog zapovednika sa njegovim ratnicima I prati ishod borbe (Propast carstva srpskog).
2. Glasnici daju retrospektivni izveštaj. Kao sastavni deo izveštaja o opštoj pogibiji izdvaja se Milošev herojski čin nasuprot Vukovom izdajstvu. 3. Sa slikom kosovskog razbojišta susreću se neposredno posle bitke junaci “legende” (Kosovka devojka, Majka Jugovića, Musić Stefan). Događaji posle boja su vrsta epiloga, osećanje I sećanje svih onih koji su ostali živi Siže je upotpunjen I obradom mnogih internacionalnih motiva: sukob sestara oko prvenstva; oklevetan junak I zavet na podvig; večera pred (odlučno) zbivanje; uhođenje neprijatelja; zavetovanje na dobročinstvo; zakasneli junak I sl. 39. Junaci pesama o Prvom kosovskom boju: (Grupisanje motiva oko pojedinih likova) Uz cara Lazara, Miloša Obilića, Vuka Brankovića, ovaj krug pesama obuhvata mnoge ličnosti, poznate iz istorije, a još više iz narodene tradicije: Musića Stevana, Toplicu Milana, Kosančića Ivana, Srđu Zlopogleđu, Relju od Pazara, Banović Strahinju, Juga Bogdana, devet Jugovića, caricu Milicu, majku Jugovića, Kosovku devojku I dr. Miloš Obilić Nosioci događaja povezani su na planu delanja, ponašanja i uvek tipskih odnosa: porodičnih, pobratimskih, feudalnih. Likovi su povezani i na planu zajedničke ideje, verskog i nacionalnog opredeljenja – podvig Miloša Obilića motivisan je (npr.) feudalnim idealom vernosti vazala gospodaru, ali je produbljen idejom žrtvovanja za slobodu naroda. Miloš dva puta ispada mudriji od Lazara: prvi put u Zidanju Ravanice, kada upozorava na nailazak Turaka koji izjednačava sa pošljednjim vremenom, i drugi put kada odbacuje Lazareve optužbe i predsakazuje stvarno zbivanje na Kosovu i pravog izdajnika. U narodnoj pesmi Miloševom podvigu prethodi dramski zaplet – kneževa večera (fragment koji je Vuk zabeležio od svog oca) koji je projekcija budućih događaja; to je skup koji će obuhvatiti likove tih događaja i dati njihove odlike. Idejna osnova celog tog obrasca je Hristova večera, što značajno pomaže uvođenju lika izdajnika. Knez Lazar I Pesme prevashodno oblikuju epsku junačku biografiju kneza Lazara, počev od njegovog boravka na Dušanovom dvoru i ženidbe Milicom (Ženidba kralja Lazara, Vuk II, 32). To nije nimalo slučajno: Milicino poreklo direktno vodi do Stefana Nemanje (po njegovom najstarijem sinu Vukanu) i time se Lazar uvodi među članove srpske carske dinastije. On se shvata kao zakoniti produžetak Nemanjića, čime se utvrđuje njegovo neprikosnoveno vladarsko pravo. Prema Ženidbi kralja Lazara
Milica je sestra Jugovića; to je nevesta koju je za Lazara odabrao sam car Dušan. Istu funkciju – pribavljanje legimiteta Lazaru kao nasledniku Nemanjića imaju i pesme o zidanju Ravanice. U pesmi Zidanje Ravanice carica Milica je ta koja prekoreva Lazara jer ne gradi zadužbine, kao što su to činili Nemanjići (pritom navodi opsežan katalog nemanjićkih zadužbina). Odgovor kralja Lazara na to je odluka o zidanju Ravanice. Tako se katalogu ktitora zadužbina pridodaje i Lazarevo ime, a nemanjićkim manastirima i Ravanica. Ove dve pesme takođe opisuju i pretkosovski period sa jasnim predskazanjem opasnosti koja se nadnosi nad Srbiju. Pojavljuju se protagonisti koji će igrati bitnu ulogu u boju – Miloš Obilić i Jugovići. II Neposredno pre bitke – Pesme koje se neposredno vezuju za samu bitku obuhvataju Muratovu izjavu rata knezu Lazaru; u jednom dubljem slučaju buduće zbivanje na Kosovu postulirano je kao plod izbora, svesnog izbora kneza Lazara između carstva nebeskog i zemaljskog (prvi deo Propasti carstva srpskoga). Zatim je tu Kneževa večera (fagment 50, II), zapravo jedna scena u kojoj se pojavljuju svi junaci – Jug Bogdan, Jugovići, Vuk Branković, Miloš Obilić, Kosančić Ivan i Toplica Milan. Ta dramska scena upućuje (prejudicira) na buduća zbivanja; Milošev odgovor na Lazarevu optužbu otkriva pravog izdajnika, ali i Miloševu nameru da ubije turskog sultana. Fragment 50/IV donosi izveštaj Kosančić Ivana Milošu o velikoj brojnosti turske vojske, kao i Miloševo raspitivanje o položaju Muratovog šatora, te ponavljanja zakletve. U Propasti carstva srpskoga imamo pričešćivanje srpske vojske. Polazak ratnika u bitku imamo u pesmi Car Lazar i carica Milica, i u pesmi o zakasnelom polasku usamljenog ratnika Musić Stefana (47). III Bitka – Sam boj dat je u tri nezavisna stilska postupka koji se međusobno dopunjuju: 1.
sveznajući prpovedač u vidu epskog kataloga uvodi u bitku jednog po jednog zapovednika sa njegovim ratnicima (Propast carstva srpskoga); on daje i ishod borbe (V fragment) u formi retoričkog pitanja: Koji ono dobar junak beše? I opet sledi epski katalog (Banović Strahinja, Srđa Zlopogleđa, Boško Jugović) 2. kada glasnici daju retrospektivan izveštaj – dva vrana gavrana i sluga Milutin i Vladeta vojvoda (48). Po pravilu se Milošev herojski čin stavlja nasuprot Vukovom izdajstvu 3. treći je slučaj kada se likovi neposredno nakon borbe susreću sa kosovskim bojištem (Kosovka devojka, majka Jugovića, Musić Stefan). Događaji posle boja imaju karakter epiloga, sećanja i osećanja onih koji su ostali živi, sve do njihove smrti. Posebnu temu čini Obretenije glave kneza Lazara (53), koja je neka vrsta završetka kneževe epsko-poetske biografije. Sižejnu osnovicu pesama o Kosovu čine dva osnovna motiva: 1. podvig pozitivnog junaka (Miloš Obilić) i 2. izdaja negativnog junaka (Vuk Branković).
Prisutni su mnogi internacionalni motivi – oklevetani junak i njegov zavet na podvig, večera pred odlučujuće zbivanje, uhođenje neprijatelja, zakasneli junak.
Vuk Branković Istorijski je bio najveći srpski velikaš svoga doba, uz kneza Lazara. Vrlo rasprostranjena usmena tradicija vezuje ga za kosovsku izdaju koja predstavlja središnju temu njegove epske biografije. U idejnom obrascu kneževe večere koji je zasnovan na Hristovoj tajnoj večeri, Vuku Brankoviću pripala je uloga izdajnika. Izveštaji o samoj bici u pesmama kosovskog ciklusa, po pravilu se završavaju poentom o Vukovoj krivici za srpski poraz (Car Lazar i carica Milica, Propast carstva srpskoga, Carica Milica i Vladeta vojvoda). Braća Jugović Najsnažniju sliku odanosti braće Jugovića herojskoj etici vidimo u pesmi Car Lazar i carica Milica, u kojoj Boško i Vojin Jugović odbacuju sestrinu molbu da ostanu u Kruševcu; oni vrše ogrešenje o običajni kodeks u korist junačkog principa odanosti otadžbini i opredeljenja za nacionalne ideale. Jug Bogdan i Jugovići, inače istorijski nepoznati, imaju važnu ulogu u kosovskom mitu. Međutim, u nekim pesmama koje nisu strogo vezane za Kosovski boj, oni se pokazuju i kao oholi i gramzivi velikaši (npr. Banović Strahinja – neće da poštede svoju sestru, Banovu ženu). Kosančić Ivan i Toplica Milan Oni su takođe istorijski neindetifikovani. Objica su pobratimi Miloša Obilića. Kosančić Ivan je taj koji daje, kao izvidnik, sjajnu sliku ogromne turske vojske na Kosovu, i koga Miloš zaklinje da knezu Lazaru ne saopšti kolika je stvarno turska sila (fragment 50/IV). Miloš, Milan i Ivan su tri junaka koji daruju pre boja Kosovku devojku. Musić Stefan Pesma o njemu je specifična, jer se strah od kletve pretvara u ličnu tragediju. Ona je najdublje poniranje u psihu junaka, njegovo herojstvo je samo izvršenje onoga što junak oseća kao moralnu nužnost, izvršenje koje stoji izvan svake racionalnosti. Lazar je prokleo sve koji ne dođu na Kosovo i Musić Stefan zna da mu je odlazak u boj dužnost. Noć pre pije sa slugom. Ujutru, njegova žena moli slugu da ga ne budi jer je usnila strašan san; sluga budi gospodara jer je to njegova dužnost. Zajedno odlaze u boj i na putu sreću Kosovku devojku, koja im priča o krvavoj Sitnici prepunoj turskih kapa i srpskih klobuka; junaka i konja. Daruje je sa tri dukata. Odlazi, ubija tri turska ratnika i gine od četvrtog. Motiv zakasnelog junaka – on ulazi u već izgubljenu bitku da bi tako dokazao vernost državi.
Banović Strahinja Vuk je pesmu o Banović Strahinji stavio u krug pesama o Kosovskoom boju (tj. onih koje boju prethode). Kosovskom krugu pesama ova pesma pripada samo po toponimima, imenu glavnog junaka. Tu je i isticanje turske vojske (fragment 50/IV), čija je funkcionalnost problematična. Pored Vukove varijante postoji i veći broj drugih varijanti koje se razlikuju od nje, pre svega kad je reč o završetku. U drugim varijantama (pa i u Bogišićevoj istoimenoj bugarštici) žena je kažnjena smrću. U Vukovoj varijanti koju je zapisao od starca Milije 1822. godine, Banović Strahinja štiti ženu od gnevne braće. Ma koliko odudarao od usmene tradicije, taj postupak je u potpunom skladu sa idejom oblikovanja čojstvenog junaka u pesmi. Istorski nepoznat, jedan je od omiljenih epskih junaka iz plejade kosovskih ratnika. Lokalna predanja vezuju ga za razne krajeve. On je poseban lik jer njegovo ponašanje nije u skladu sa ustaljenim patrijahalnim epskim normama – praštanje ženi je nešto što epski junak ne bi učinio (on je oženjen sestrom braće Jugovića, Jug Bogdan mu je tast). Postoji više tumačenja: - prašta radi tazbine (srodstvo po braku) - prašta i raskida sa tazbinom. Razlog spora je u poslednja četiri stiha govora: Ne dam vašu sestru poharčiti, Bez vas bih je mogao stopiti, Al’ ću stopit svu tazbinu moju, Nemam s kime ladno piti vino, No sam ljubi mojoj poklonio. Banović Strahinja i deset Jugovića su kontrastni likovi. On ima i herojski moral i požrtvovanje. Pesme kosovskog ciklusa su sve povezane i nastavljaju se jedna na drugu; prerastanje ciklusa u ep. Narod je poraz srpske vojske na Kosovu hteo da opravda pronalazeći razne uzroke. Uzeta su tri: 1. nadmoćnost turske vojske 2. božja volja 3. izdaja Vuka Brankovića. Prvi se potvrđuje pesmom Kosančić Ivan uhodi Turke, a drugi i treći u Propast carstva srpskoga, dok se treći nalazi i u pesmi Carica Milica i Vladeta vojvoda. 40. Uporedite slicnosti i razlike pesama o prvom kosovskom boju u bugarshticama i Vukovoj zbirci. Uprkos uocljivim razlikama u leksici i razmeru epske pesme, nezavisno od vremena belezenja, podudaraju se u vise nivoa. Istovetna ili srodna tematika uoblicena je pomocu odgovarajucih modela i kompozicionih shema ( univerzalnih ) figura, i formula. Bliske
po sintagmatickom rasporedu segmenata, postupcima gradjenja dogadjaja i junaka, po osobenom okviru teksta, bugarstice i deseteracke varijante svedoce o kompleksu usmene tradicije i kontinuiteta epskog pesnistva. Pr. – Djuradj Brankovic u bugarshticama – slavni despot, kasnije “onaj koji je poneo breme nevjere” ??? valjda :P 41. Varijanta o Banović Strahinji iz Vukove zbirke i starijeg zapisa: Pesmu Banović Strahinja Vuk je hronološki stavio u krug pesama koje prethode boju. Pored Vukove varijante postoji i veći broj drugih varijanti koje se razlikuju od nje, pre svega kad je reč o završetku. U drugim varijantama (pa i u Bogišićevoj istoimenoj bugarštici) žena je kažnjena smrću. U Vukovoj varijanti, koju je zapisao 1822. od starca Milije, Banović Strahinja štiti ženu od gnevne braće. 42. Navedite osnovne žanrovske odlike bajke/ basne, priče o životinjama, novele, šaljive priče, legendarne priče, kategorije predanja/. 1.
2.
-
Basne i priče o životinjama – uvek kratke i alegorijske; tu dimenziju nemaju priče o životinjama, koje su više epizodične i po pitanju dužine razvijenije. Svaka basna ima pouku. U pričama o životinjama takođe se kazuju karakteristične osobine životinja, ali se pri tome ne misli na prikriveno prikazivanje ljudi, njihovih osobina i karakteristika, kao što je slučaj sa basnama. Bajke – vrsta fantastičnih priča (fantastike ima i u basnama i u pričama o životinjama, ali se ogleda samo u tome što se izvesna svojstva pripisuju životinjama). Za bajke je karakteristična distanca kolektiva prema sadržaju (koji i slušalac i pripovedač smatraju neistinitim i nestvarnim). U bajci nije reč o alegorijskom tipu fantastike, kao u basnama. Moglo bi se reći da se u bajci teži vraćanju ustaljenog reda koji je u samom početku poremećen. Junak i njegovi pomagači nastoje da povrate revnotežu koja je narušena i da isprave nepravdu načinjenu junaku koristeći se svim sredstvima. Psihološki razvoj junaka izostaje, a nema ni emotivnih doživljaja. Može postojati samo doslovan fizički preobražaj (npr. Đavoljev sluga). Svet bajki je jednodimenzionalan, stvarno i nestvarno se nalaze u istoj ravni. Kada junak dospe u donji svet, dolazi, obično, do inverzije, pa sve vidimo iz perspektive onog sveta (kao u Đavo i njegov šegrt). Fantastičnost prostora u bajkama ne postoji, postoji samo prelaz iz jednog u drugi svet kao fantastičan. Junak bajke je maksimalno pokretljiv u prostoru, ali je ograničen linearnim vremenskim tokom. Bajka je u potpunosti zasnovana na konstantnoj kompozicionoj shemi, odabiru i kombinaciji određenih motiva, ograničenom broju delokruga likova i formulnim izrazima. Postoje tri tipa formula u bajkama: Opšte: zajedničke za različite rodove i vrste usmene književnosti Lokalne: funkcionišu samo u određenoj pripovetci Formule žanra: osobito uvodne i završne. U uvodu bajki iz Vukove zbirke nalazimo odrednicu mesta, vremena i nosilaca radnje. Kad je reč o nosiocima radnje, svaki motivski krug, svaki tip, najavljuje se već u uvodnoj formuli; ako je osnovni motiv zmija, mladoženja
ili čudnovato začeće, u uvodu će se pojaviti žena bez poroda, sticanje velikog blaga započeće služenjem siromašnog seljaka kod bogataša itd. *Motivi: sve su bajke međusobno slične, kod svih naroda one obrađuju iste ili slične motive – mladić koji se nalazi pred teškim zadatkom; on je osporavana ličnost (najmlađi brat; Zlatna jabuka i devet paunica). U nekim bajkama taj junak je siromašan mladić (retko devojka). Da bi rešio zadatak junak mora da izađe na kraj ne samo sa natprirodnim bićima, već i sa neprijateljstvom i mržnjom drugih ljudi. To zlo često dolazi od najrođenijih. U mnogim bajkama junak strada zbog svoje radoznalosti (ulazak u zabranjenu mu odaju). Pobedu nad natprirodnim čudovištem junak postiže tako što uz pomoć nekog drugog lika (oteta sestra ili žena) sazna gde se krije snaga čudovišta. Samo u retkim slučajevima on ne postiže pobedu svojom snagom (Aždaja i carev sin). Pojavljuje se humoristička tendencija da bi se narušila ozbiljnost. Čudesni svet bajke se hiperbolizuje do grotesknih razmera, a zatim se razara tako da od bajke dobijamo njenu parodiju. 3. Novele – muške pripovetke realistične sadržine, po strukturi slične bajkama. Teže zanimljivosti pa se često drže neobičnih i iznenadnih obrta. Lik novele je dinamičan, menja se u okviru priče (nasuprot tehnici crno-belo u bajkama). U mnogome se približava šaljivoj pripovetci. Ima ih mnogo manje od bajki i kraće su. 4. Šaljive priče – jednoepizodične priče (inače prerastaju u novelu), opisuju jedan događaj, jednu osobinu, daju jedan odgovor. Sve su šaljive priče muške, tj. u njima nema ničeg fantastičnog i neverovatnog. Opisana situacija je smešna i slikovita, a daje na kraju jednu širu ideju o ljudima, sredini, religiji itd. Likovi su tipizirani i dobijaju nacionalno obeležje u zavisnosti od regije u kojoj su nastale (kod Srba – Era). 5.
Anegdote i ratničko-patrijahalne anegdote – kratke, duhovite priče o nekom zanimljivom i malo poznatom događaju iz života poznatih ljudi najrazličitije sadržine. Funkcija im se proteže od zabavne do poučne. Ratničkopatrijahalne su na granici anegdota i predanja. Karakteristične su za rodovskoplemenska uređenja (Crna gora, Hercegovina). One ne služe uveseljavanju već osvetljavanju istorijskog perioda, ličnosti i deluju poučno. Poput epske pesme one se osnose na određeno lice, uzdižu junaštvo, etička poenta. Kratka slika događaja, bez opisa. 6. Legendarne priče i skaske – višeepizodične, sa dosta čudesnih elemenata, uvek religiozno obeleženih. Poučavaju i zabavljaju. Skaske – etimološka i eshatološka predanja. Želja pripovedača je da nas upozna sa postankom naselja, običaja, planina. U legendama uvek ima i ponešto istine, npr. ime neke ličnosti ili naselja, ali je sama priča izmišljena. U njima ima i veliki broj izmišljenih ličnosti (zmajeva, vila, vukodlaka), pa je nekada teško odvojiti legendu od bajke.
44. Motivi u lirskim ljubavnim pesmama: Motivi – po motivima ljubavne pesme su različite, ali se najčešće peva o tipičnim momentima ljubavi: o prvim susretima, sastancima, savlađivanju prepreka, do srećnog ili tragičnog završetka. Prvi susreti su uglavnom slučajni – npr. 388 Nijesam ga nikad ni viđela, nego jednom na vodi studenoj. Ljubavna osećanja bude se na ovim, prvim susretima, ređe je reč o nekom postupnom upoznavanju i zbližavanju (554). Izražavanje ljubavi je obično diskretno (baca venac cveća niz reku da ga odnese dragom) i često posredno (devojka mladiću daje cveće) – 331. Česti su motivi devojčinog razgovora sa konjem mladićevim ili sa ogledalom (407, 425), a ljubav se izražava i preko pesme u kolu. Mnogo se peva i o čežnji posle prvog susreta (319, 359). U muslimanskim pesmama, po pitanju ove teme, ima više senzualnosti i neposrednosti Porodične obaveze česta su prepreka ostvarivanju ljubavnih želja. Čest je slučaj da kada rodbina sazna za ljubav, veza bude osujećena, npr. Dragojlo i Smiljana – devojčina braća se ne slažu sa njenim izborom. U nekim pesmama nalazimo i kletve. Maćeha, po pravilu, ne želi sreću pastorki (Mara bjeljarica). Najpoznatija od svih ovih pesama je Nesrećna devojka. Rastanku voljenih često prethode zloslutni snovi (640). Rastanak obično nije jasno motivisan. Izgleda da je bilo važno opevati tugu izazvanu rastankom ili sam rastanak, a da je sve ostalo sporedno (Tužba na polje). Oko ovih tipičnih momenata (susreti, čežnje, sastanci, rastanci, smetnje, slutnje) može se grupisati najveći broj pesama. 45. Osnovne odlike lirsko-epskih pesama: U ovim pesmama se opeva neki događaj, ali sa puno osećanja. To su, kako Vuk kaže, pesme na međi između lirskih i epskih. U njima se prepliću dva elementa: narativnost i emotivnost. One u kojima preovladava lirsko Vuk je svrstao na kraj I knjige (one se više pevaju), a one u kojima preovladava naracija na početak II knjige (one se više kazuju). Savremena klasifikacija lirsko-epskih pesama: 2. balada 3. romansa 4. legenda u stihu 5. bajka u stihu 6. novelističke teme u stihu (o porodičnim odnosima) Vuk ih je nazivao baladičnim narodnim pesmama i delio na: 1. Balade – u njima se priča o nekom događaju ili o sudbini neke ličnosti, što je odlika epske poezije, ali je to pričanje veoma živo, dramatično, sa puno osećanja, a kraj najčešće tragičan. Motivi su skoro uvek iz porodičnog života: Hasanaginica, Smrt Omera i Merime, Jetrvica adamsko koleno (epsko-lirska), Ženidba Milića Barjaktara. 2. Romanse – u njima je opevano veselo i srećno raspoloženje, ali sumorno i bolno osećanje, samo nikada takvo koje bi izražavalo tragičan događaj kao u baladama. Romansi ima njaviše među ljubavnim pesmama, ali nisu retke
romanse ni sa porodičnim motivima: Biljana platno beliše, Stojan i Ljiljana (porodična).
