Rohayati Fonetik Dan Fonologi

MODUL BML 3043:

FONETIK &

FONOLOGI BAHASA MELAYU Penulis: PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD Penyunting: SUHAINA BINTI ABDULLAH

FAKULTI BAHASA DAN KOMUNIKASI UNIVERSITI PENDIDIKAN SULTAN IDRIS 2012

Cetakan Pertama/ First Printing 2012

Cetakan Pertama/ First Printing 2012 ©Universiti Pendidikan Sultan Idris 2012

Hak Cipta Terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara lektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris terlebih dahulu. All right reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by an v means, electronic or mechanical including photocopy, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris.

Diterbitkan di Malaysia/ Published in Malaysia by Universiti Pendidikan Sultan Idris 35900 Tanjong Malim, Perak Darul Ridzuan, Malaysia Tel: 05-450 6000, Faks: 05-459 5169 Laman Sesawang: www.upsi.edu.my E-mel: penerbitupsi.edu.my. Atur huruf olehl Typesetting by Penerbit UPSI Universiti Pendidikan Sultan Idris 35900 Tanjong Malim, Perak Darul Ridzuan, Malaysia. Dicetak oleh/ Printed by

Perpustakaan Negara Malaysia

Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

KANDUNGAN Senarai Rajah Prakata Pengenalan

viii xi xiii

Unit 1 : LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA Pengenalan Tahukah Anda Pengertian Linguistik? Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik? Siapakah Pelopor Linguistik Moden? Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik? i. Apakah Linguistik Deskriptif ? ii. Apakah Linguistik Historis? iii. Apakah Linguistik Komparatif? iv. Apakah Sosiolinguistik? v. Apakah Neurolinguistik? vi. Apakah Linguistik Am? vii. Apakah Linguistik Terapan? viii. Apakah Psikolinguistik? Apakah Cabang Linguistik Lain? Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 1 Rujukan

1 1 2 2 2 3 3 5 5 6 8 9 10 11 12 14 16 21

Unit 2 : FONETIK DAN FONOLOGI Pengenalan Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi? Tahukah Anda Pengertian Fonetik? Tahukah Anda Pengertian Fonologi? Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi dalam Bahasa Melayu? Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa ? Apakah Alat Artikulasi? Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi? Paru-paru Pangkal Tenggorok (Larynx) Rongga Kerongkongan (Pharynx) Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum) Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum) iii

22 22 23 24 25 27 29 31 31 31 34 34 34

Gusi Dalam (Alveola, Alveolum) Gigi (Teeth Denta) Bibir (Lip, Labia) Lidah (Tongue) Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara? Panduan Menjawab Soalan Unit 2 Rujukan

35 35 35 36 37 40 42

Unit 3 : KLASIFIKASI BUNYI BAHASA Pengenalan Tahukah Anda Bunyi Vokal? Tahukah Anda Bunyi Konsonan? Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal? Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral? Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)? Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek? Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal? Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring? Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan Bunyi dengan Arus Udara Ingresif? Apakah Egresif Pulmonik? Apakah Egresif Glotalik? Apakah Ingresif Glotalik? Apakah Ingresif Velarik? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 3 Rujukan

45 45 46 47 47 48 49 50 51 53 54 55 55 56 57 61

Unit 4 : BUNYI-BUNYI BAHASA Pengenalan Apakah Bunyi Vokal? Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu? Vokal Hadapan Vokal Tengah Vokal Belakang Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal? Apakah Bunyi Konsonan? Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu? Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan? Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu? Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman dalam

iv

64 64 65 67 68 68 71 82 82 89 114

Bahasa Melayu? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 4 Rujukan

115 121 128

Unit 5 : ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI Pengenalan Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi? Tahukah Anda Proses Pembibiran? Tahukah Anda Proses Penyengauan? Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan? Tahukah Anda Proses Perengkungan? Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 5 Rujukan

130 130 131 132 132 133 133 136 139

Unit 6 : FONEM SUPRASEGMENTAL Pengenalan Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental? i. Apakah Tekanan? ii. Apakah Kepanjangan? iii. Apakah Jeda? iv. Apakah Tona? v. Apakah Intonasi? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 6 Rujukan

141 141 142 143 143 145 147 155 157

Unit 7 : BIDANG FONEMIK Pengenalan Apakah Bidang Fonemik? Tahukah Anda Pengertian Fonem? Tahukah Anda Pengertian Alofon? Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal? Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas? Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas? Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi? Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis? Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap? Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 7 Rujukan v

159 159 160 161 163 164 164 165 166 167 167 169 173

Unit 8 : TRANSKRIPSI Pengenalan Apakah Transkripsi? Apakah Transkripsi Fonetik? Apakah Transkripsi Fonemik? Contoh Transkripsi Fonetik & Fonemik? Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 8 Rujukan

175 175 176 176 177 188 190

Unit 9 : SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU Pengenalan Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu? Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem Ejaan Rumi di Tanah Melayu? Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903) Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu Abjad dan Huruf Huruf Vokal Huruf Diftong Huruf Konsonan Huruf yang Diperkenalkan Sistem Keselarasan Huruf Vokal Pola Keselarasan Huruf Vokal Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman Bentuk Ejaan Tampak Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 9 Rujukan

193 193 195 195 199 199 200 201 201 202 203 204 205 206 210 211 212 214

Unit 10 : TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI KATA DAN KATA MAJMUK. Pengenalan Penggunaan Tanda Sempang Penulisan Imbuhan Pinjaman Penulisan kata Maha secara Terpisah Ejaan bagi Kata Depan Ejaan bagi Partikel Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan

215 215 218 219 220 221 222

vi

Rangkai Kata Kata Majmuk Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap Ejaan Penggandaan Kata Majmuk Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 10 Rujukan

223 224 224 225 226 226 228 229

Glosari Istilah Linguistik Biodata Penulis Indeks

230 235 267 270

vii

SENARAI RAJAH Rajah 2.1 : Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa Inggeris “see” /si:/

26

Rajah 2.2 : Proses Penghasilan Bunyi

28

Rajah 2.3 : Alat-alat Artikulasi

30

Rajah 2.4 : Proses Menutup dan Membukanya Glotis

32

Rajah 2.5 : Keadaan Glotis Ketika Menghasilkan Bunyi

33

Rajah 2.6 : Keadaan pita suara (glotis) ketika: (a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara, (c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran

38

Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa getaran pada pita suara

39

Rajah 4.1 : Kedudukan Vokal Bahasa Melayu

66

Rajah 4.2 : Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris “father” dan vokal [i] seperti dalam perkataan “see” menunjukkan turun-naik bunyi apabila vokal-vokal berkenaan diujarkan pada tona yang sama

66

Rajah 4.3 : Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i]

67

Rajah 4.4 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]

67

Rajah 4.5 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a]

67

Rajah 4.6 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ə]

68

Rajah 4.7 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u]

68

Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o]

68

Rajah 4.9 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ε]

69

Rajah 4.10 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ɔ]

69

Rajah 4.11 : Kedudukan Lidah Semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal

70

viii

Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]

72

Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]

73

Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal [ε]

74

Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]

75

Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]

76

Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]

77

Rajah 4.18 : Penghasilan Vokal [ɔ]

78

Rajah 4.19 : Penghasilan Vokal [ə]

79

Rajah 4.20 : Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa

79

Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu

83

Rajah 4.22 : Carta Lambang Konsonan Antarabangsa (The International Phonetic Alphabet)

85

Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]

90

Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]

91

Rajah 4.25 : Penghasilan Konsonan [t]

93

Rajah 4.26 : Penghasilan Konsonan [d]

94

Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]

96

Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]

97

Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan [ʔ]

98

Rajah 4.30 : Penghasilan Konsonan [č]

100

Rajah 4.31 : Penghasilan Konsonan [ǰ]

101

Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]

102

Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]

104

Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]

105

ix

Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]

106

Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]

107

Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]

108

Rajah 4.38 : Penghasilan Konsonan [ɲ]

110

Rajah 4.39 : Penghasilan Konsonan [ŋ]

111

Rajah 4.40 : Penghasilan Separuh Vokal [w]

112

Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]

114

Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f]

116

Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v]

117

Rajah 4.44 : Penghasilan Konsonan []

118

Rajah 6.1 : Kedudukan Tinggi-Rendah Suara

146

x

BML 3043: FONETIK & FONOLOGI BAHASA MELAYU

PRAKATA

M

odul BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini ditulis khusus untuk memberikan bimbingan serta pengetahuan tentang ilmu fonetik dan fonologi bahasa Melayu kepada pelajar program Pengajian Jarak Jauh (PJJ). Modul ini dibahagikan kepada sepuluh unit pelajaran yang disampaikan secara komprehensif bagi membantu anda memahami ilmu linguistik, fonetik dan fonologi bahasa Melayu dengan lebih mudah dan menguasainya dengan baik. Pelajaran yang dimuatkan dan disusun dalam Modul ini bermula dengan Unit 1: Linguistik dan Cabang-cabangnya yang menghuraikan aspek-aspek kajian yang ditekankan dalam setiap cabang linguistik. Unit 2: Fonetik dan Fonologi membincangkan pengertian fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Unit ini turut memuatkan pelajaran tentang alat-alat artikulasi dan peranannya dalam proses penghasilan bunyi bahasa. Unit 3: Klasifikasi Bunyi Bahasa, menghuraikan pembahagian bunyi bahasa yang digolongkan kepada bunyi vokal, konsonan, semi-vokal, bunyi nasal, oral dan sebagainya. Unit 4: Bunyi-bunyi Bahasa menjelaskan secara terperinci bunyi-bunyi bahasa, iaitu bunyi vokal dan konsonan yang terdapat dalam bahasa Melayu serta cara-cara penghasilan bunyi berkenaan. Huraian tentang cara-cara penghasilan bunyi itu disertakan dengan gambar-gambar rajah bagi memudahkan pemahaman anda. Seterusnya, dalam Unit 5, huraian tentang Artikulasi Tambahan menyentuh hal tentang proses pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan (glotalisasi). Dalam Unit 6: Fonem Suprasegmental, diberikan penjelasan tentang fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam bahasa Melayu seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi. Unit 7: Bidang Fonemik pula mengandungi penerangan tentang perbezaan fonem, alofon, pasangan minimal, konsonan bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis. Dalam Unit 8, dimuatkan pelajaran tentang Transkripsi. Pelajaran ini menghuraikan perbezaan transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik. Dalam unit ini, dimuatkan contoh-contoh transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik sebagai panduan bagi mengukuhkan kefahaman anda tentang penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu. Unit 9: Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu, menjelaskan sejarah dan perkembangan serta pedoman umum ejaan Rumi bahasa Melayu. Unit 10: Tanda Sempang, Imbuhan Pinjaman, Rangkai Kata dan Kata Majmuk. Pelajaran akhir ini menjelaskan penggunaan xi


tanda sempang dalam sistem ejaan bahasa Melayu, di samping penulisan imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk dalam bahasa Melayu. Modul ini turut menyediakan pelbagai bentuk latihan bagi menguji pemahaman anda, selain membantu anda mengingat semula dan mengaplikasikan ilmu yang telah dipelajari. Di samping itu, panduan menjawab soalan latihan juga disediakan di hujung setiap unit pelajaran bagi membimbing anda menjawab soalan latihan yang diberikan serta membolehkan anda membuat penilaian kendiri terhadap pelajaran yang telah dipelajari. Sementara itu, Indeks, glosari dan istilah linguistik turut disediakan pada bahagian akhir Modul ini bagi kemudahan rujukan anda dan pengguna Modul ini. Penulis menaruh harapan penuh agar Modul ini dapat memberi bimbingan kepada anda sekalian untuk memahami aspek-aspek bidang linguistik, fonetik serta fonologi bahasa Melayu dengan lebih mudah dan jelas. Semoga Modul BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini dapat membantu anda menguasai ilmu linguistik, fonetik dan fonologi bahasa Melayu dengan baik. Akhir kata, penulis merakamkan setinggi penghargaan dan terima kasih khusus kepada Cik Suhaina Abdullah atas jasa baiknya yang telah membantu menaip dan menyunting Modul ini.

Sekian. Selamat maju jaya.

PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD Fakulti Bahasa dan Komunikasi, Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak. 2012.

xii


PENGENALAN Panduan Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu disedia khusus bagi membantu pelajar program PJJ memahami sepenuhnya keperluan dan kandungan kursus. Anda dinasihati agar membaca bahagian ini dengan teliti. Seterusnya, berusaha untuk mengikuti dan memenuhi segala perkara yang disarankan bagi membolehkan anda menguasai kursus ini dengan cemerlang. Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini memberi pendedahan dan pemahaman tentang lambang-lambang fonetik sejagat dengan penekanan khusus terhadap bunyi-bunyi bahasa Melayu. Antara perkara yang diketengahkan ialah cabang-cabang fonetik, sifat-sifat bunyi bahasa Melayu, jenisjenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu, fonem suprasegmental dan penggunaannya dalam transkripsi fonetik dan fonemik, di samping penelitian intonasi yang terdapat dalam ayat bahasa Melayu. Di samping pengetahuan tentang teori, anda juga akan dilatih mengaplikasikan fonetik bahasa Melayu secara praktik. Kursus ini bernilai 3 jam kredit.

KUMPULAN SASARAN Kursus ini ditawarkan kepada semua pelajar program PJJ yang mengikuti Program Ijazah Sarjana Muda Pendidikan di UPSI. Bagi tujuan pengajaran dan pembelajaran, Modul ini digubal khas untuk membantu pelajar-pelajar yang mengikuti program PJJ tersebut.

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN Mengikut piawaian UPSI dan MQA, setiap jam kredit memerlukan anda memperuntukkan 40 jam waktu pembelajaran. Oleh itu, bagi kursus ini anda perlu memperuntukkan 120 jam waktu pembelajaran. Anggaran agihan waktu pembelajaran bagi kursus ini adalah seperti dalam Jadual 1.

xiv


Jadual 1: Anggaran agihan masa pembelajaran (3 jam kredit) Aktiviti Pembelajaran

Jam Pembelajaran BERSEMUKA TIDAK BERSEMUKA 40 10 46

Membaca Modul, ulangkaji, menyiap tugasan Tutorial di Pusat Tutorial dalam talian (E-Learning, contohnya melalui Big Blue Button, Skype, dll.) Forum (E-Learning melalui MyGuru3) Video P&P melalui MyGuru3 Kuiz dalam talian melalui MyGuru3

12 10 2 64

56

Jumlah Masa Pembelajaran

120

HURAIAN KURSUS BML 3043 : FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU HASIL PEMBELAJARAN KURSUS Pada akhir kursus BML 3043, pelajar dapat: 1. Menerangkan konsep fonetik dan fonologi bahasa Melayu, 2. membezakan bunyi bahasa dengan bukan bunyi bahasa, 3. menganalisis bunyi vokal, diftong, deretan vokal, konsonan asli dan

pinjaman dalam bahasa Melayu, 4. mentranskripsikan bunyi bahasa pertuturan ke dalam bentuk transkripsi fonetik dan fonemik, 5. mengaplikasi pengetahuan fonetik dan fonologi dalam pengajaran bahasa Melayu. .

SINOPSIS KURSUS Kursus ini membincang dan membimbing anda memahami ilmu linguistik, fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Antara aspek yang dibincang ialah linguistik dan cabang-cabangnya, fonetik dan fonologi bahasa Melayu, sifat-sifat bunyi bahasa Melayu, fonem vokal dan konsonan serta ciri-cirinya dan cara-cara menghasilkan xv


bunyi vokal dan konsonan bahasa Melayu, di samping aplikasi fonetik dan fonologi bahasa Melayu terhadap sebutan baku dan sistem ejaan bahasa Melayu. Selain pengetahuan tentang teori, anda juga akan diperkenal dan dilatih dalam penggunaan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu secara praktik.

ISI KANDUNGAN KURSUS Bagi membantu anda mencapai hasil pembelajaran kursus ini, kandungan kursus dibahagikan kepada sepuluh unit seperti yang terkandung dalam Modul ini. Berikut diberikan perincian bagi setiap unit pelajaran tersebut:

UNIT

TAJUK

1

Membincangkan ilmu linguistik dan cabang-cabangnya serta aliran tatabahasa transformasi generatif. Membincangkan ilmu fonetik dan fonologi serta jenis-jenis fonetik artikulasi, fonetik auditori dan fonetik akustik. Menerangkan alat-alat sebutan, fungsi-fungsinya dan proses edaran udara yang menghasilkan bunyi, termasuklah membezakan bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara. Membincangkan klasifikasi bunyi bahasa, iaitu jenis bunyi, termasuklah bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal, di samping bunyi oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan bunyi lembut, bunyi panjang dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal dan bunyi nyaring dengan bunyi tidak nyaring. Selain itu, didedahkan bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif. Membincangkan bunyi-bunyi bahasa secara mendalam, iaitu bunyi vokal dan kelompoknya, konsonan asli dan pinjaman, diftong, deretan vokal, konsonan rangkap dalam bahasa Melayu, di samping cara penghasilan dan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu. Membincangkan artikulasi tambahan (koartikulasi), termasuklah jenis-jenis artikulasi tambahan seperti pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan (glotalisasi). Membincangkan fonem suprasegmental seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi, di samping meneliti intonasi dalam ayat penyata, ayat tanya, ayat perintah, ayat songsang dan ayat pasif bahasa Melayu.

2

3

4

5

6

xvi


7

8

9

10

Membincangkan bidang fonemik yang meliputi bunyi distingtif dan tidak distingtif, fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis, di samping diftong, fonem vokal rangkap dan konsonan rangkap. Membincangkan aspek transkripsi fonetik dan fonemik dengan mengaplikasikan simbol transkripsi fonetik dan fonemik dalam penulisan. Membincangkan sejarah sistem ejaan bahasa Melayu, termasuklah perancangan dan perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal bahasa Melayu. Membincangkan tanda sempang, imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk bahasa Melayu.

PENAKSIRAN Tugasan

% Wajaran

Makropengajaran

40

Mikropengajaran

20

Cadangan Kajian Tindakan Penulisan Jurnal Refleksi Forum

20

Jumlah

100

10 10

Kaedah dan Hasil Tugasan Rancangan Mengajar Harian beserta rakaman video pengajaran di sekolah dan dimuat naik dalam talian ke Blog. Rakaman video pengajaran di sekolah yang sama seperti di atas. Menggunakan Google Docs atau menghantar melalui email. Menggunakan Google Docs atau menghantar melalui email. Dalam talian menggunakan MyGuru2 .

xvii


HURAIAN IKON YANG DIGUNAKAN

Ikon

Huraian Aktiviti latihan bagi membina kefahaman dan mengaplikasi konsep yang dibincangkan. Aktiviti termasuklah menjawab soalan, mengisi tempat kosong, melakar, dan/ atau mencari maklumat daripada Internet, buku, dan sumber-sumber lain.

Situasi yang memerlukan anda berfikir dan membuat refleksi mengenainya.

xviii

LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA / 1

Unit

1 LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. menerangkan definisi linguistik dan cabang-cabangnya, ii. mengetahui asal perkataan linguistik, iii. mengetahui pelopor linguistik moden, dan iv. menjelaskan ilmu linguistik aliran tatabahasa transformasi generatif.

Pengenalan Unit ini membincangkan hal tentang Linguistik dan Cabang-cabangnya yang mencakupi konsep linguistik, asal perkataan linguistik, pelopor linguistik moden, cabang-cabang linguistik serta aliran linguistik tatabahasa transformasi generatif.

Tahukah Anda Pengertian Linguistik? Menurut Kamus Dewan (2005:945) linguistik bererti pengajian ilmu bahasa. Oleh David Crystal dalam bukunya, A Dictionary of Linguistics and Phonetics (1986:181), linguistik merupakan kajian saintifik terhadap bahasa (the scientific study of language).

1


Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik? Perkataan linguistik berasal daripada perkataan Latin, iaitu lingua yang bermaksud bahasa. Perkataan Latin ini juga digunakan dalam banyak bahasa lain yang berasal daripada bahasa Latin seperti dalam bahasa Perancis (langue, langage), bahasa Itali (lingua), atau bahasa Sepanyol (lengua) atau dalam bahasa Inggeris (linguistics). Perkataan linguistik dalam bahasa Melayu berasal daripada bahasa Inggeris, iaitu linguistics yang dipinjam daripada bahasa Perancis, iaitu linguistique. Orang yang pandai atau faham bermacam-macam bahasa asing atau ahli bahasa dipanggil linguis, dan orang yang mengetahui atau bertutur dalam dua bahasa atau banyak bahasa dikenali sebagai bilingual, atau multilingual.

Siapakah Pelopor Linguistik Moden? Ferdinand de Saussure ialah seorang sarjana bangsa Swiss. Beliau dianggap sebagai pelopor linguistik moden. Bukunya Cours de Linguistique Generale (1916) sangat terkenal dan dianggap sebagai buku asas linguistik moden. Oleh sebab itu, beberapa istilah yang dipakai oleh de Saussure diterima umum sebagai istilah rasmi, misalnya langage, langue dan parole (Prof. Dr. J.W.M. Verhaar, 1983:1). Langage bererti bahasa pada umumnya, misalnya semua manusia di dunia ini mempunyai bahasa. Langue bererti bahasa tertentu kepunyaan satu-satu kumpulan penutur tertentu, misalnya bahasa Perancis, bahasa Belanda, bahasa Jerman, bahasa Indonesia dan bahasa Melayu merupakan bahasa-bahasa atau langue-langue tersendiri. Langue dianggap bahasa kepunyaan kumpulan atau masyarakat bahasa tertentu dan parole pula merupakan pertuturan atau bentuk ucapan individu yang kerap disebut sebagai idiolek.

Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik Kesimpulannya, ilmu linguistik ialah ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik. Maksudnya ilmu yang mengkaji dan menganalisis satu-satu bahasa tertentu secara empirikal dan objektif, iaitu mengkaji bahasa itu seperti yang benar-benar wujud tanpa dipengaruhi oleh agak-agakan, ramalan, sentimen atau falsafah. Misalnya, kita menggunakan ilmu linguistik itu untuk mengkaji bahasa Melayu.

2


Kita mengkaji bahasa Melayu seperti yang benar-benar wujud dan digunakan oleh masyarakat bahasa itu, misalnya bagaimana bahasa Melayu itu diucapkan, bentuk dan sistem bahasa itu. Kita mengkaji secara formal dan objektif bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dihasilkan, sistem fonem, morfem, kata, frasa dan ayat yang berlainan bentuk dalam bahasa Melayu. Kajian ini dilakukan secara objektif dan tidak boleh berdasarkan agak-agakan, ramalan, sentimen atau falsafah dan hasil kajian itu pula boleh diuji kebenarannya.

1.1 Jelaskan konsep Linguistik. 1.2 Siapakah pelopor Linguistik Moden?

Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik? Linguistik mempunyai cabang atau bidang pengajian yang berlainan seperti: i)

Linguistik Deskriptif (Descriptive Linguistics)

ii)

Linguistik Historis (Historical Linguisticsi)

iii)

Linguistik Komparatif (Comparative Linguistics)

iv)

Sosiolinguistik (Sociolinguistics)

v)

Neurolinguistik (Neurolinguistics)

vi)

Linguistik Am (General Linguistics)

vii)

Linguistik Terapan (Applied Linguistics)

viii)

Psikolinguistik (Psycholinguistics)

i. Apakah Linguistik Deskriptif? Linguistik Deskriptif ialah satu cabang linguistik yang menghuraikan satu-satu bahasa tertentu pada satu-satu masa tertentu. Misalnya, ilmu linguistik yang

3


menghurai atau menganalisis bahasa Melayu seperti yang dituturkan oleh masyarakat Melayu pada hari ini. Linguistik Deskriptif menghuraikan bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dituturkan dan bagaimana sistem bahasa Melayu itu digunakan dalam bidang fonologi, morfologi, sintaksis dan segala aspek yang terdapat dalam bahasa Melayu. Linguistik Deskriptif hanya membuat huraian tentang satu-satu bahasa itu dan tidak pula membuat perbandingan dengan bahasa-bahasa lain atau mengkaji daripada sudut sejarah bahasa itu. Misalnya, Linguistik Deskriptif akan menghuraikan bunyi-bunyi vokal, konsonan, diftong, sistem suku kata, perkataan, frasa dan ayat bahasa Melayu, tetapi tidak membuat perbandingan antara sistem vokal, konsonan, diftong, suku kata, perkataan, frasa atau ayat bahasa Melayu dengan ciri-ciri dan sistem dalam bahasa Inggeris, bahasa Perancis, Jepun atau bahasa Cina. Linguistik Deskriptif juga tidak berminat untuk mengkaji sejarah perkembangan atau pertumbuhan bahasa Melayu, baik pada awal ataupun pada akhir satu-satu zaman itu. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah menghuraikan bentuk dan sistem bahasa itu secara objektif dan secara empirikal, iaitu seperti yang benar-benar wujud dalam bahasa itu. Ilmu Linguistik Deskriptif boleh digunakan untuk mengkaji dan menghuraikan secara umum sebarang bahasa di dunia, baik bahasa Melayu, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa Jawa, bahasa Tagalog mahupun bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Jepun, bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Portugis, bahasa Itali dan lain-lain.

1.3

Apakah yang dimaksudkan dengan Linguistik Deskriptif?

1.4

Apakah yang menjadi keutamaan dalam disiplin Linguistik Deskriptif?

4


ii. Apakah Linguistik Historis? Linguistik Historis ialah satu cabang linguistik yang mengkaji satu-satu bahasa itu daripada sudut sejarah, iaitu menyelidiki segala perubahan dan perkembangan satu-satu bahasa itu. Misalnya, Linguistik Historis mengkaji sejarah pertumbuhan dan perkembangan bahasa Melayu sejak zaman sebelum merdeka hingga ke hari ini atau mengkaji sejarah perkamusan bahasa Melayu atau sejarah sistem ejaan bahasa Melayu dan seumpamanya. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah sejarah dan perubahan-perubahan yang berlaku dalam bahasa dari satu masa ke satu masa yang lain.

1.5 Huraikan maksud Linguistik Historis. 1.6

Apakah yang menjadi keutamaan dalam disiplin Linguistik Historis?

iii. Apakah Linguistik Komparatif? Linguistik Komparatif ialah cabang linguistik yang mengkaji bahasa secara perbandingan, iaitu dengan cara melihat aspek-aspek persamaan dan perbezaan antara satu bahasa dengan satu bahasa yang lain, baik daripada segi fonologi, morfologi, sintaksis dan seumpamanya. Lazimnya, ahli bahasa membandingbandingkan ciri-ciri bahasa serumpun seperti membandingkan bahasa Melayu dengan bahasa Jawa, bahasa Tagalog, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa Murut dan lain-lain atau membandingkan bahasa Inggeris dengan bahasa-bahasa induk Jerman yang lain seperti bahasa Belanda, Perancis dan Jerman. Namun demikian, ada pula ahli-ahli bahasa yang turut membandingkan struktur bahasa-bahasa yang bukan daripada satu rumpun seperti membandingkan struktur frasa dan ayat bahasa Melayu dengan struktur frasa dan ayat bahasa Inggeris. Linguistik Komparatif kerap digunakan untuk membandingkan antara dialek Kedah dengan dialek Perak atau dialek Kelantan dengan dialek Terengganu atau membandingkan bidang fonologi, morfologi dan sintaksis antara dialek-dialek seperti dialek Kedah, dialek Negeri Sembilan dan dialek Perak dengan bahasa Melayu baku. 5


1.7 Apakah yang dimaksudkan dengan Linguistik Komparatif? 1.8 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, huraikan Linguistik Komparatif.

iv. Apakah Sosiolinguistik? Sosiolinguistik yang juga dikenali sebagai linguistik antropologi atau linguistik sosial ialah satu cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa dengan masyarakat. Menurut Dell Hymes (1966), Sosiolinguistik merupakan ilmu yang mengkaji bahasa daripada segi hubungan antara latar (setting), peserta (participant), tajuk perbincangan, fungsi sesuatu interaksi, bentuk perhubungan dan nilai-nilai yang dipegang oleh ahli-ahli yang terlibat dalam pertuturan terhadap sesama sendiri (Nik Safiah Karim, 1981:4) dan Fishman (1968) pula menyatakan bahawa Sosiolinguistik ialah bidang yang mengkaji ciri-ciri variasi bahasa, ciri-ciri fungsi variasi-variasi ini dan ciri-ciri penutur yang menggunakannya apabila ketigatiga unsur ini berinteraksi, berubah dan mengubah satu sama lain dalam sesuatu masyarakat bahasa. Dengan perkataan lain, Sosiolinguistik merupakan kajian yang menumpukan perhatian kepada bahasa dalam konteks sosial dan kebudayaan. Manusia menggunakan bahasa sebagai alat perhubungan untuk menyampaikan hasrat, buah fikiran dan perasaan serta mengeratkan hubungan antara satu sama lain dalam kalangan masyarakat. Bahasa digunakan sebagai alat oleh masyarakat untuk berhubung, mengenal orang yang sedang bercakap dengan lebih mendalam. Bagaimanakah orang itu bercakap dan apa yang dicakapkan itu akan memberikan tanda-tanda dan keterangan-keterangan tertentu tentang dirinya. Bagaimanakah seseorang itu bercakap, cara ia menyebutkan perkataan, bunyibunyi perkataan, bagaimanakah ia menyusun frasa dan ayat-ayat tertentu, serta jenis-jenis perbendaharaan kata yang digunakan olehnya akan menunjukkan dari daerah mana dan golongan mana ia berasal dan jenis pendidikan yang telah diterimanya. Daripada apa yang dicakapkan, seseorang itu dapat menangkap sikap dan pendiriannya, pekerjaannya dan berbagai-bagai aspek latar

6


belakangnya. Bidang-bidang seperti inilah yang tercakup oleh disiplin Sosiolinguistik. Di samping itu, Sosiolinguistik juga turut mengkaji sistem ganti nama, sistem panggilan dan sistem gelaran dalam sesebuah masyarakat dalam masyarakat Melayu seperti penggunaan kata ganti nama, panggilan dan gelaran seperti “aku”, “patik”, “beta”, “engkau”, “anda”, “Pak Cik”, “Mak Cik”, “Abang”, “Adik”, “Encik”, “Tuan”, “Puan”, “Dato”, “Tan Sri”, “Puan Sri” dan seumpamanya. Sosiolinguistik lazimnya menumpukan kajian pada aspek atau topik seperti yang berikut: i) Bahasa rasmi ii) Bahasa kebangsaan iii) Pidgin iv) Kreol v) Bilingualism vi) Multilingualism vii) Dialek viii) Ideolek ix) Ragam bahasa x) Sikap terhadap bahasa xi) Sistem panggilan dalam masyarakat xii) Kesetiaan terhadap bahasa dan perancangan bahasa

1.9

Apakah yang anda faham tentang Sosiolinguistik?

1.10 Bincangkan aspek-aspek yang boleh dikaji dalam bidang Sosiolinguistik.

7


v. Apakah Neurolinguistik? Neurolinguistik ialah cabang ilmu linguistik yang mengkaji hal-hal otak dan perkaitannya dengan bahasa. Neurolinguistik menumpukan kajian terhadap bagaimana bahasa itu diproses di dalam otak dari awal pemerolehan bahasa sampailah ke bahasa itu berkembang dalam kehidupan manusia. Dengan perkataan lain, Neurolinguistik ingin mengetahui bagaimana otak diorganisasi pada waktu mengelolakan aspek-aspek kemampuan bahasa dan perlakuan bahasa yang begitu rumit. Neurolinguistik mempunyai hubungan yang erat dengan afasiologi kerana kedua-dua disiplin ini sama-sama mengkaji penyakit bertutur. Afasiologi mengkaji penyakit bertutur, terutama untuk tujuan mengubatinya dan Neurolinguistik cenderung untuk mengetahui hakikat hubungan antara otak dengan bahasa demi pengubatan penyakit bertutur. Neurolinguistik banyak mendapat manfaat daripada kerjasama antara psikologi dengan linguistik dan afasiologi pula mendapat manfaat daripada neurologi. Neurologi mula-mula wujud pada abad ke-19, diwujudkan oleh P.Broca dan C.Wernicke. Teori Neurolinguistik Wernicke merupakan teori yang pertama lahir daripada beberapa kes kajian penyakit afasia. Menurut ilmu Neurolinguistik, otak manusia mempunyai dua bahagian, iaitu Medan Wernicke korteks (hemisfera kiri korteks) dan Medan Broca korteks. Medan Wernicke mengandungi representasi ingatan perbendaharaan bentuk kata yang berfungsi mengamati dan menerima ucapan. Kalimat-kalimat bahasa disimpan dan diproses di hemisfera kiri otak manusia. Kalimat-kalimat difahami melalui Medan Wernicke belahan kiri (hemisfera kiri korteks) otak manusia. Medan Broca korteks pula berfungsi melahirkan kalimat-kalimat. Medan Broca korteks menukar kalimat-kalimat yang disimpan dalam Medan Wernicke korteks kepada bentuk bunyi. Pakar kajian neurolinguistik, Damasi H., 1987 telah mengemukakan penemuan terbaharu beliau yang menunjukkan bahawa Medan Broca tidak sahaja berfungsi untuk melaksanakan proses-proses sintaksis dan produksi fonologi, tetapi juga proses-proses morfologi. Menurut teori Neurolinguistik Klasik, hemisfera kanan berfungsi untuk komunikasi kebahasaan yang penting. Hemisfera kanan mempunyai fungsi mengendalikan semua fonem segmental (aspek-aspek intonasi dan prosodi) dan tona suara, ekspresi muka dan gerak-geri badan waktu bertutur dan makna perumpamaan serta ungkapan ideomatik juga. Oleh sebab itulah, pemahaman kalimat-kalimat terganggu apabila hemisfera kanan secara aktif terlibat dalam

8


proses kebahasaan pada waktu berkomunikasi (Mangantar Simanjuntak, 1991:143). Kajian Neurolinguistik juga mendapati bahawa hemisfera kiri mengendalikan kata-kata yang membawa makna-makna literal (tersurat) dalam kalimat-kalimat, sedangkan hemisfera kanan bertanggungjawab mengendalikan makna-makna tersirat. Kedua-dua hemisfera bekerjasama pada waktu berkomunikasi untuk menjamin pemahaman dan penyampaian makna yang sempurna. Di samping itu, hemisfera kanan juga berfungsi untuk semua hal yang berkaitan dengan pembentukan idea yang bukan bahasa seperti kebolehan konstruksi, proses kegiatan gestalt, pengenalan muka dan garis gambar yang rumit, muzik dan lagu, ruang dan segala sesuatu yang termasuk ke dalam apa yang dulunya terkenal dengan istilah bawah sedar. Implikasi penemuan ini sangat penting pada bidang pendidikan, pengajaran bahasa, pengubatan penyakit bertutur, permainan tenis, badminton, inovasi dan kekaryaan (Mangantar Simanjuntak, 1991:142-143).

1.11 Jelaskan konsep Neurolinguistik. 1.12 Bincangkan hubungan Neurolinguistik dengan Afasiologi.

vi. Apakah Linguistik Am? Linguistik Am juga disebut linguistik umum merupakan ilmu linguistik yang membuat kajian atau membicarakan bahasa secara umum. Maksudnya, dalam Linguistik Am dibicarakan hal-hal tentang teori-teori kajian bahasa, kaedahkaedah, pendekatan-pendekatan atau model-model yang digunakan dalam kajian bahasa. Dalam Linguistik Am turut dihuraikan cara kajian bahasa dilakukan mengikut teori, kaedah dan pendekatan tradisional, kajian bahasa mengikut aliran struktur, teori dan kaedah kajian bahasa mengikut aliran transformasi generatif, relasional, fungsional dan seumpamanya.

9


Dalam Linguistik Am, kajian ditumpukan kepada perkara-perkara umum dalam bahasa secara universal. Huraian bahasa secara umum dan universal ini mencakupi bidang fonologi, morfologi, sintaksis dan seumpamanya secara umum. Dengan menggunakan pengetahuan ilmu Linguistik Am, ahli bahasa dapat mengkaji dan menghuraikan segala bahasa yang dituturkan oleh manusia di dunia seperti bahasa Melayu, bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Thai, bahasa Jepun, bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Itali dan seumpamanya.

1.13 Apakah yang dibincangkan dalam Linguistik Am? 1.14 Huraikan ciri-ciri Linguistik Am bahasa Melayu.

vii. Apakah Linguistik Terapan? Linguistik Terapan ialah satu cabang linguistik yang memanfaatkan teori, deskripsi, kaedah dan hasil kajian linguistik dalam pengajaran bahasa, penulisan buku-buku teks, dalam leksikografi, penterjemahan, stilistik, patologi bahasa dan sebagainya. Teori, pendekatan, kaedah dan hasil kajian linguistik sangat berguna untuk diterapkan ke dalam pengajaran bahasa, sama ada pengajaran bahasa sebagai bahasa pertama ataupun sebagai bahasa kedua.

1.15 Apakah yang dimaksudkan dengan Linguistik Terapan? 1.16 Bagaimanakah Linguistik Terapan dapat dimanfaatkan dalam pengajaran bahasa?

10


viii. Apakah Psikolinguistik? Psikolinguistik ialah cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa dengan jiwa manusia. Maksudnya, Psikolinguistik menganalisis jenis-jenis, bentuk-bentuk bahasa dan perkataan-perkataan yang digunakan oleh penutur dan hubungannya dengan fikiran dan jiwa penutur itu. Robert Lado, seorang ahli dalam bidang pengajaran bahasa mengatakan bahawa Psikolinguistik ialah pendekatan gabungan melalui psikologi dan linguistik bagi telaah atau studi pengetahuan bahasa, bahasa dalam pemakaian, perubahan bahasa dan hal-hal yang ada kaitannya dengan itu yang tidak begitu mudah dicapai atau didekati melalui salah satu dari kedua ilmu tersebut secara terpisah atau sendiri-sendiri” (Lado, 1976:220). Emmon Bach dengan singkat dan tegas mengutarakan bahawa Psikolinguistik adalah satu ilmu yang meneliti bagaimana sebenarnya para pembaca/ pemakai sesuatu bahasa membentuk/ membangun atau mengerti kalimat-kalimat bahasa tersebut” (Bach, 1964:64). Menurut Ronald W. Langacker, Psikolinguistik ialah studi atau telaah mengenai behaviour atau perilaku linguistik, iaitu performansi atau perbuatan dan perlengkapan atau aparat psikologis yang bertanggungjawab atasnya” (Langacker, 1968:6) (lihat Henry Guntur Tarigan, 1985:3). Psikolinguistik turut mengkaji perkaitan antara peranan bahasa dengan proses mengingat, membuat persepsi, pemerhatian dan pembelajaran. Disiplin ini juga memberikan perhatian terhadap pengaruh ingatan ke atas pertuturan dan kefahaman. Psikolinguistik turut meneliti aspek penguasaan bahasa kanak-kanak dan mengkaji proses akal kanakkanak dalam memahami, mengingat dan melahirkan kembali bentuk-bentuk bahasa dalam pertuturan.

1.17 Jelaskan Psikolinguistik berdasarkan definisi tokoh-tokoh bahasa. 1.18 Apakah yang diteliti dalam Psikolinguistik?

11


Apakah Cabang Linguistik Lain? Terdapat juga beberapa cabang linguistik yang lain seperti Linguistik Etnografi (Ethnographic Linguistics), iaitu kajian terhadap lingkungan alam dan budaya sesuatu masyarakat dan hubungannya dengan bahasa dan situasi pertuturan, Linguistik Fungsional (Functional Linguistics), iaitu analisis bahasa yang memberi perhatian kepada pelbagai fungsi bahasa, baik dalam bidang bahasa ataupun di luar bidang bahasa. Huraian tentang Linguistik Fungsional ini ada terkandung di dalam teori dan tulisan sarjana-sarjana seperti Buhler, Firth, Martinet, Halliday, Pike, Troubetzkoy dan lain-lain. Pada tahun 1970-an, telah wujud Tatabahasa Fungsional (Functional Grammar), iaitu satu teori linguistik yang lahir sebagai satu alternatif kepada teori Tatabahasa Transformasi Generatif; Linguistik Kognitif (Cognitive Linguistics), iaitu kajian terhadap bahasa yang menekankan hubungan antara bentuk-bentuk bahasa dengan informasi-informasi yang terdapat di dalam otak atau akal manusia. Lamb mengakui bahawa teori stratifikasi merupakan sejenis Linguistik Kognitif; Linguistik Matematik (Mathematical Linguistics), iaitu sejenis kajian terhadap bahasa yang mempelajari ciri-ciri matematik dalam bahasa dengan menggunakan konsep-konsep statistik dan algebra; Linguistik Komputasi (Computational Linguistics), iaitu cabang linguistik yang menggunakan teknik komputer dalam kajian bahasa dan kesusasteraan; Linguistik Medis (Language Pathology), iaitu cabang Linguistik Terapan yang mengkaji permasalahan dalam bahasa seperti cacat bahasa dan sebagainya. Kajian ini juga disebut patologi bahasa; Linguistik Pedagogi (Pedagogical Linguistics), iaitu cabang kajian bahasa yang menerapkan teori dan hasil kajian bahasa dalam pengajaran, misalnya menerapkan teori dan dapatan kajian linguistik dalam mencari kaedah-kaedah yang efektif dalam pengajaran bahasa dan lain-lain; Linguistik Kontrastif (Contrastive Linguistics), iaitu cabang linguistik yang mengkaji persamaan dan perbezaan antara bahasa-bahasa atau dialek-dialek untuk mencari prinsip-prinsip yang dapat diterapkan dalam pengajaran bahasa atau penterjemahan; Linguistik Renaisans (Renaissance Linguistics), iaitu kajian linguistik pada zaman Renaisans, iaitu zaman sesudah linguistik abad pertengahan yang ditandai oleh perluasan kajian atau pandangan di luar bahasa Yunani dan Latin dan bahasa-bahasa Indo-Eropah dengan menambahkan beberapa konsep dan kategori baharu dalam kajian bahasa; Linguistik Saussure

12


(Saussure Linguistics) ialah istilah yang digunakan untuk kajian linguistik teori Ferdinand de Saussure, yang mencakupi pemisahan antara pendekatan diakronis dan sinkronis, perbezaan antara langue dengan parole, hubungan paradigmatis dan sintagmatis. Teori ini dianut pula dengan perubahan atau tanpa perubahan oleh aliran Praha dan Glosematik; Linguistik Struktural (Structural Linguistics), iaitu bidang kajian linguistik yang menggunakan teori, kaedah dan pendekatan struktural, iaitu yang menganggap bahasa itu mempunyai struktur atau sistem yang bebas. Aliran ini menumpukan kajian ke atas bahasa lisan dan tidak mengutamakan aspek semantik. Hasil kajian linguistik struktural ini boleh digunakan untuk melatih pelajar-pelajar asing atau yang baru mempelajari bahasa atau pelajar yang lemah pencapaian dalam penguasaan bahasa. Linguistik Taksonomi (Taxonomic Linguistics) ialah pendekatan kajian dan analisis bahasa dengan tujuan utama untuk mendaftarkan dan mengklasifikasikan pelbagai fenomena bahasa kepada kelompok atau golongan seperti kelas atau golongan kata dalam tatabahasa, jenis-jenis konsonan dalam bidang fonetik, medan makna dalam bidang semantik dan sebagainya; Linguistik Sinkronis (Syncronic Linguistics), iaitu kajian bahasa yang dilakukan terhad pada satu-satu masa tertentu, misanya kajian bahasa Melayu pada hari ini, atau pada abad ke-20 tanpa melihat perubahan-perubahan pada bahasa itu dan tidak pula membuat perbandingan antara perkembangan bahasa dari satu masa ke satu masa. Cara Linguistik Sinkronis ini digunakan dalam kajian Linguistik Deskriptif, iaitu mengkaji satu-satu bahasa itu pada satu-satu masa tertentu. Kajian cara Sinkronis ini diperkenalkan oleh linguis bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure (1916). Linguistik Diakronis (Diachronic Linguistics), iaitu linguistik yang mengkaji bahasa pada dua masa atau yang berlainan masa, misalnya mengkaji bahasa Melayu pada zaman sebelum merdeka dengan bahasa pada zaman selepas merdeka dengan melihat perubahan-perubahan bahasa daripada segi fonologi, morfologi, sintaksis dan semantik. Cara kajian Linguistik Diakronis ini diperkenalkan oleh ahli bahasa bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure.

13


1.19 Terangkan cabang linguistik lain. 1.20 Huraikan maksud Linguistik Fungsional. 1.21 Bincangkan perbezaan antara Linguistik Sinkronis dengan Linguistik Diakronis.

Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif Apabila membicarakan ilmu linguistik dan cabang-cabang atau bidang-bidangnya, rasanya tidak lengkap jika tidak disentuh serba ringkas tentang ilmu Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif (Transformational Generative Grammar) sebagai pengetahuan ringkas. Tatabahasa aliran Transformasi Generatif ini ialah satu aliran kajian bahasa yang dikemukakan oleh ahli bahasa Amerika bernama Noam Chomsky, Profesor Linguistik dan bahasa-bahasa moden di Massachusetts Institute of Technology. Beliau telah mengemukakan teori tatabahasa Transformasi Generatif ini dalam buku monografnya yang terkenal, iaitu Syntactic Structures pada tahun 1957. Teori Transformasi Generatif ini dianggapkan sebagai satu aliran linguistik yang baru dan sebagai revolusi dalam bidang kajian tatabahasa. Kemudian Chomsky telah memperbaiki teori ini dan menerbitkan pula buku Aspects of the Theory of Syntax pada tahun 1965 dan teori ini dianggap sebagai teori standard. Teori ini menumpukan kajian dalam bidang sintaksis atau ayat dan mengutamakan bidang makna atau semantik. Menurut teori ini, setiap ayat yang dilahirkan mengandungi dua peringkat. Pertama, peringkat struktur dalaman, iaitu struktur yang biasanya mengandungi bentuk ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan untuk membentuk asas makna ayat atau dengan kata lain membentuk semantik ayat. Kedua, peringkat struktur permukaan, iaitu struktur ayat yang biasanya telah mengalami perubahan daripada struktur dalamannya dan merupakan bentuk ayat yang akan sebenarnya diucapkan oleh si penutur dan yang diperlukan untuk ditafsirkan oleh bahagian bunyi bahasa yang dinamai komponen fonologi (Nik Safiah Karim dan rakanrakan, 2003:505).

14


Kedua-dua jenis struktur, iaitu struktur dalaman dan struktur permukaan diterbitkan oleh dua jenis hukum atau rumus tatabahasa, iaitu rumus struktur frasa dan rumus transformasi. Rumus struktur frasa menerbitkan ayat-ayat pada peringkat struktur dalaman dan rumus transformasi pula berfungsi menukarkan pola atau struktur ayat-ayat hingga membawa kepada peringkat struktur permukaan. Bentuk ayat struktur permukaan selalunya tidak serupa dengan bentuk struktur dalaman. Struktur dalaman yang diwujudkan oleh rumus struktur frasa kemudian akan menjadi input kepada komponen yang mengandungi rumus transformasi. Rumus transformasi itu berkuasa untuk menggugurkan unsur kata, menambahkan unsur kata dan mengubah atau menyusun semula susunan unsur kata. Teori ini juga mengandaikan bahawa kedua-dua jenis rumus tatabahasa itu menjadi sebahagian daripada unsur kecekapan berbahasa seseorang individu (ibid:202).

1.22 Huraikan konsep Linguistik Aliran Tatabahasa Transformatif Generatif. 1.23 Jelaskan rumus struktur frasa dan rumus transformasi. 1.24 Nyatakan semua Cabang Linguistik. 1.25 Bincangkan sejauh mana Ilmu Linguistik penting kepada guru bahasa. 1.26 Huraikan Ilmu Linguistik yang melihat perubahan dan perkembangan bahasa.

15


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 1 1.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi: i. Asal usul perkataan linguistik ii. Bapa linguistik moden iii. Laras-laras linguistik seperti Langue, Langage, Parole, bilingualisme dan multilingualisme iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya 1.2 Jawapan bagi soalan ini perlu menyentuh: i. perihal Ferdinand de Saussure dan hasil usahanya dalam bidang ilmu linguistik (Linguistique General) ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.3 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan: i. Maksud Linguistik Deskripstif ii. Sertakan contoh-contoh bidang linguistik yang dihuraikan oleh Linguistik Deskriptif, termasuklah bidang fonetik dan fonologi kata, frasa dan ayat iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dll. 1.4 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan: i. Ciri-ciri Linguistik Deskriptif ii. Sertakan contoh-contohnya sekali, misalnya menghuraikan bahasa Melayu iii. Aspek yang dihuraikan meliputi fonetik dan fonologi kata, frasa dan ayat bahasa Melayu secara deskriptif iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya 1.5 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan: i. Definisi Linguistik Historis ii. Contoh perkembangan bahasa secara historis, misalnya bahasa Melayu sebelum merdeka dan bahasa Melayu selepas merdeka

16


iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya 1.6 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memahami disiplin Linguistik Historis yang mengutamakan sejarah satu-satu bahasa itu ii. Misalnya bahasa Melayu, mempunyai sejarah perkembangan dan pertumbuhan bahasa itu iii. Pengaruh bahasa Arab, Sanskrit, Cina dan Inggeris dari segi sejarah turut menambah perbendaharaan kata bahasa Melayu. iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.7 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan maksud linguistik komparatif ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.8 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menghuraikan linguistik komparatif, misalnya bahasa yang boleh dibanding-bandingkan, iaitu bahasa serumpun iv. Contoh bahasa serumpun: bahasa Melayu, bahasa Tagalog, bahasa Iban, bahasa Indonesia v. Dialek serumpun bahasa Melayu seperti dialek Kedah, dialek Kelantan, dialek Perak dan seumpamanya. vi. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dan seumpamanya. 1.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberikan: i. Maksud bidang Sosiolinguistik ii. Tokoh-tokoh Sosiolinguistik dalam negara dan luar negara iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.10 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan: i. Bidang Sosiolinguistik yang mencakupi semua aspek yang ada kaitan antara bahasa dengan masyarakat

17


ii. Anda perlu memberi jawapan anda yang meliputi bahasa kebangsaan, pidjin, kreol, bahasa kebangsaan, bahasa rasmi dan seumpamanya iii. Jawapan anda juga harus meliputi bilingualisme dan multilingualisme serta dialek dan ideolek iv. Anda juga harus memberikan jawapan anda meliputi sikap terhadap bahasa, sistem panggilan dalam masyarakat, kesetiaan terhadap bahasa dan perancangan bahasa. 1.11 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi: i. Penjelasan tentang konsep neurolinguistik ii. Aspek-aspek neurolinguistik 1.12 Bagi soalan ini, jawapan anda harus: i. Menerangkan hubungan antara neurolinguistik dengan penyakit afasia ii. Aspek-aspek lain berkaitan dengan neurolinguistik iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.13 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberikan: i. Maksud linguistik am ii. Contoh linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu iii. Sila hurai secara am bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu. 1.14 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberikan: i. Ciri-ciri linguistik am ii. Contoh ciri-ciri linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu seperti huraian secara umum tentang bunyi-bunyi bahasa, sistem fonem, pembentukan suku kata, kata, kata, frasa, klausa, ayat dan seumpamanya iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.15 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan maksud linguistik terapan ii. Menghuraikan kegunaan linguistik terapan dan seumpamanya, khususnya dalam pengajaran bahasa iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 18


1.16 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menghuraikan maksud linguistik terapan ii. Menjelaskan bagaimanakah linguistik terapan dimanfaatkan dalam pengajaran bahasa iii. Memberikan contoh buku teks yang mengandungi linguistik terapan iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.17 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Memberikan definisi mengenai psikolinguistik ii. Menyatakan nama tokoh-tokoh psikolinguistik iii. Memberikan nama tokoh-tokoh bahasa Bahasa Melayu iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.18 Untuk menjawab soalan ini: i. Anda perlu menjelaskan jenis-jenis bahasa yang kerap digunakan oleh penutur tertentu ii. Anda perlu mengenal pasti bahasa-bahasa yang lazim digunakan oleh murid-murid tertentu pada peringkat-peringkat umur tertentu iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.19 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memberikan pelbagai cabang linguistik yang anda tahu ii. Menghuraikan dengan lebih lanjut setiap cabang linguistik tersebut iii. Menyertakan tokoh-tokoh linguistik dan aliran mereka iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.20 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Berikan maksud linguistik fungsional ii. Menjelaskan aspek-aspek yang dicakupi oleh linguistik fungsional iii. Sertakan nama tokoh-tokoh linguistik fungsional iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya.

19


1.21 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Berikan maksud linguistik sinkronis ii. Berikan maksud linguistik diakronis iii. Mengenal pasti perbezaan antara linguistik sinkronis dengan linguistik diakronis iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.22 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu meliputi: i. Maksud tatabahasa transformatif generatif ii. Noam Chomsky dan seumpamanya iii. Ciri-ciri tatabahasa transformatif generatif iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.23 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Berikan maksud rumus struktur frasa ii. Berikan maksud rumus transformasi iii. Berikan contoh-contohnya sekali iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan seumpamanya. 1.24 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu: i. Menyatakan semua cabang linguistik yang anda tahu ii. Berikan penjelasan ringkas bagi setiap cabang linguistik tersebut iii. Sertakan contoh-contohnya sekali. 1.25 Untuk menjawab soalan ini: i. Saya yakin anda pasti dapat menjelaskan kepentingan ilmu linguistik kepada guru, termasuklah membantu mengajar sebutan kepada murid-murid ii. Memahirkan murid-murid dengan sistem ejaan baharu iii. Memahirkan guru-guru menghuraikan bidang-bidang bahasa kepada murid-murid termasuklah frasa dan ayat 1.26 Untuk menjawab soalan ini, anda perlulah: i. Menghuraikan segala aspek perubahan dan perkembangan bahasa Melayu sebelum merdeka, selepas merdeka dan bahasa Melayu terkini ii. Sila sertakan contoh-contohnya sekali. 20


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim: Penerbit Sarlis. Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana Enterprise. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press.

21

FONETIK DAN FONOLOGI / 2

Unit

2 FONETIK DAN FONOLOGI HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. membezakan kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu, ii. menjelaskan aspek kajian fonetik artikulasi, akustik dan fonetik auditori, iii. menganalisis bunyi bahasa, bukan bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara, iv. mengetahui alat-alat artikulasi dan fungsinya dalam penghasilan bunyi bahasa Melayu.

Pengenalan Unit ini membincangkan hal tentang konsep Fonetik dan Fonologi bahasa Melayu serta aspek kajiannya. Unit ini juga menjelaskan hal tentang bunyi bahasa, bukan bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara serta menerangkan alatalat artikulasi dan fungsinya dalam penghasilan bunyi bahasa Melayu.

Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi? Bunyi ialah kesan yang didengar oleh telinga yang berlaku apabila udara daripada paru-paru keluar melalui pita suara ke rongga tekak, kemudian terus keluar ke rongga mulut atau rongga hidung. Semasa udara keluar melalui rongga tekak dan

22


rongga mulut atau rongga hidung, udara mungkin mengalami gangguan atau sekatan atau mungkin tidak. Udara yang keluar dalam bentuk gelombang itu mengenai bahagian gegendang telinga dan terhasillah bunyi.

Tahukah Anda Pengertian Fonetik? Bunyi bahasa dikaji dalam bidang fonetik. Berikut diberikan beberapa definisi atau pengertian serta pendapat tentang fonetik: (i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

(vi) (vii)

Dalam The World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart, 1981:1566), fonetik dikatakan “the body of speech sounds of any one language, and their relation to one another”. Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:51) memberikan definisi fonetik sebagai “ilmu yang menyelidiki penghasilan, penyampaian dan penerimaan bunyi bahasa”. Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986:1) mendefinisikan fonetik sebagai “ilmu yang menyelidiki bunyi-bunyi bahasa tanpa melihat fungsi bunyi itu sebagai pembeda makna dalam sesuatu bahasa”. W. Bright (1992:194) dalam International Encyclopedia of Linguistics menghuraikan fonetik sebagai “the study of the physical characteristics of human speech sounds”. Abdullah Hassan (1993:40) memberikan definisi fonetik sebagai “fonetik mengkaji bunyi bahasa dari segi penyebutan, pendengaran atau sifatnya ... Fonetik amnya ialah pengkajian terhadap unsur-unsur dalam bentuk bunyi”. The Penguin Dictionary (2004:1046) menjelaskan fonetik sebagai “the study and classification of speech sounds”. Menurut Kamus Dewan (2005:354), “fonetik ialah ilmu bahasa (linguistik) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang yang menunjukkan sebutannya”.

23


2.1 Berikan definisi fonetik menurut tokoh yang anda tahu. 2.2 Rumuskan konsep fonetik berdasarkan definisi yang telah diberikan oleh tokohtokoh di atas.

Tahukah Anda Pengertian Fonologi? Bunyi-bunyi bahasa yang mempunyai sistem atau peraturan pula dikaji dalam bidang fonologi. Antara definisi atau pengertian serta pandangan tentang fonologi adalah seperti yang berikut: (i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v) (vi)

(vii)

F. Parker (1974:112) memberikan pengertian fonologi sebagai “... suatu bidang yang mengkaji sesuatu bahasa, iaitu rumus-rumus yang menentukan sebutan”. Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:61) memberikan definisi fonologi sebagai bidang dalam linguistik yang menyelidiki bunyi-bunyi bahasa mengikut fungsinya. Dalam World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart, 1981:1567), fonologi didefinisikan sebagai “the systems of sounds used in a language”. Abdullah Hassan dalam bukunya, Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia (1993:40) menyatakan bahawa “fonologi mengkaji bunyibunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa itu”. Menurut J. Clark dan C. Yallop (1995:5) “phonology is concerned with the organization of speech within specific languages”. P. Roach dalam bukunya Phonetics, menjelaskan fonologi sebagai “the study of the distinctive sound units of a language, the patterns they form, and the rules which regulate their use” (2001:111). Fonologi dalam The Penguin Dictionary (2004:1045) ditakrifkan sebagai “the study of the sound systems of a language”.

24


2.3 Jelaskan konsep fonologi berdasarkan pandangan tokoh yang anda tahu. 2.4 Bezakan konsep antara fonetik dengan fonologi.

Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi dalam Bahasa Melayu? Berdasarkan pelbagai definisi dan pengertian daripada beberapa buah kamus dan ensiklopedia serta berdasarkan pandangan dan pendapat yang diberikan oleh beberapa orang sarjana bahasa tentang fonetik dan fonologi, dapat kita rumuskan bahawa fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia, iaitu mengkaji bunyi-bunyi bahasa dari segi cara pengeluarannya, daerah pengeluarannya dan alat-alat pengucapan yang terlibat dalam menghasilkan bunyi-bunyi bahasa. Dalam bidang fonetik, terdapat tiga aspek kajian yang dilakukan, iaitu: (i) fonetik artikulasi (ii) fonetik akustik (iii) fonetik auditori Fonetik artikulasi mengkaji bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dikeluarkan oleh alat-alat artikulasi. Fonetik akustik pula mengkaji sifat bunyi itu sendiri, iaitu bagaimana gelombang udara dari paru-paru mengalami perubahan yang disebabkan oleh gangguan yang dibuat oleh alat artikulasi seperti pita suara, lidah, bibir dan sebagainya (lihat rajah 2.1 – bentuk gelombang akustik). Fonetik auditori pula merupakan kajian yang berkaitan dengan pendengaran terhadap bunyi-bunyi yang dihasilkan supaya bunyi-bunyi itu dapat diperturunkan ke dalam lambang-lambang yang tepat.

25


s

i

Rajah 2.1: Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa Inggeris “see” /si:/ (Sumber: P. Roach, 2001:40)

Fonologi pula dapat disimpulkan sebagai kajian terhadap fungsi-fungsi bunyi bahasa. Maksudnya bidang fonologi menentukan sistem bunyi satu-satu bahasa dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi sama ada bunyi itu distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna). Matlamat akhir bidang fonologi ialah menentukan sistem bunyi atau menentukan huruf-huruf atau fonemfonem tertentu yang seterusnya mewujudkan sistem ejaan bagi sesuatu bahasa. Oleh itu, apakah yang dimaksudkan dengan Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu? Fonetik dan fonologi bahasa Melayu ialah bidang pengajian yang melibatkan pengkajian terhadap bunyi-bunyi bahasa dan fungsi-fungsi bunyi bahasa dalam bahasa Melayu. Kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu meliputi bidang bagaimana bunyi-bunyi bahasa Melayu itu dihasilkan atau dituturkan, misalnya bagaimanakah bunyi-bunyi vokal dan konsonan serta diftong dalam bahasa Melayu itu dihasilkan. Apakah alat-alat artikulasi yang terlibat dan daerah mana pada alat artikulasi yang berperanan dalam menghasilkan bunyi-bunyi bahasa dalam bahasa Melayu. Misalnya, bagaimanakah cara menghasilkan bunyi vokal hadapan, vokal belakang, dan vokal tengah dalam bahasa Melayu. Dalam bidang ini, juga turut dikaji pelbagai jenis bunyi konsonan dalam bahasa Melayu seperti konsonan letupan, letusan, geseran, sengau, separuh vokal dan seumpamanya. Bidang ini turut mengkaji jenis-jenis diftong seperti diftong au, ai dan oi dalam bahasa Melayu (Abdul Hamid Mahmood, 2002:198).

26


2.5 Bincangkan aspek-aspek kajian bidang fonetik; fonetik artikulasi, fonetik akustik dan fonetik auditori.

Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa? Dalam kehidupan, manusia menyedut udara setiap hari. Udara merupakan sumber tenaga utama dalam penghasilan bunyi bahasa. Udara disedut ke dalam paru-paru dan dihembuskan keluar bersama-sama waktu kita sedang bernafas. Udara yang dihembuskan (atau dihirup untuk sebahagian kecil bunyi bahasa) itu, kemudian mendapat halangan atau gangguan di berbagai-bagai tempat alat artikulasi dengan berbagai-bagai cara sehingga terjadilah bunyi-bunyi bahasa. Tempat atau alat artikulasi yang dilalui, antaranya ialah batang tenggorok, pangkal tenggorok, kerongkong, rongga mulut, rongga hidung atau rongga hidung bersama-sama dengan alat yang lain. Pada waktu udara mengalir keluar, pita suara boleh berada dalam keadaan terbuka atau tertutup. Jika pita suara itu terbuka, udara dapat keluar bagi menghasilkan bunyi-bunyi tidak bersuara. Jika pita suara itu tertutup, udara yang keluar dengan kuat akan menggegarkan pita suara, maka lahirlah bunyi-bunyi bersuara seperti bunyi vokal. Jika udara mengalami gangguan atau himpitan, maka bunyi-bunyi yang dihasilkan merupakan bunyi-bunyi konsonan. Bunyi bahasa tidak akan terjadi sekiranya tiada halangan atau gangguan pada alat artikulasi seperti dalam bernafas. Bunyi bahasa ialah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi manusia yang digunakan dalam pertuturan. Bunyi yang bukan bunyi bahasa pula merupakan bunyi yang mungkin dihasilkan oleh alat artikulasi, tetapi tidak digunakan dalam pertuturan, misalnya bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi sendawa, bunyi dehem, bunyi berdengkur dan seumpamanya. Bunyi-bunyi yang dihasilkan oleh alat yang bukan alat artikulasi seperti bunyi lipatan jari, tepuk tangan dan seumpamanya juga bukan bunyi bahasa. Rajah 2.2 yang berikut menunjukkan proses penghasilan bunyi.

27


Proses oral Proses sebutan (artikulasi) Proses penghasilan bunyi (fonasi) Proses pengaliran udara (menghembus dan menghirup) paru-paru

Rajah 2.2: Proses Penghasilan Bunyi (Sumber: B.William, 1992:195)

2.6 Dengan menyertakan gambar rajah, terangkan proses-proses yang terlibat dalam penghasilan bunyi. 2.7 Apakah yang dimaksudkan dengan bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa? 2.8 Berikan lima contoh bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa.

28


Apakah Alat Artikulasi? Seperti yang diterangkan bahawa bunyi bahasa terjadi jika udara mengalami halangan atau gangguan pada alat-alat artikulasi. Secara terperinci, bahagianbahagian anggota tubuh yang ikut membentuk bunyi, baik secara langsung ataupun tidak langsung ialah alat artikulasi. Alat artikulasi atau disebut juga artikulator yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa terdiri daripada yang berikut: (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25)

Paru-paru (lungs) Batang tenggorok (trachea) Pangkal tenggorok (larynx) Pita suara (vocal cords) Krikoid (cricoid) Tiroid (thyroid) atau halkum Aritenoid (arythenoids) Dinding rongga kerongkongan (wall of pharynx) Epiglotis (epiglottis) Akar lidah (root of tongue) Akar lidah, lidah belakang, pangkal lidah (hump, back of tongue, dorsum) Tengah lidah (middle of the tongue, medium) Daun lidah (blade of the tongue, laminal) Hujung lidah (tip of the tongue, apex) Anak tekak (uvula) Langit-langit lembut (soft palate, velum) Langit-langit keras (hard palate, palatum) Gusi dalam, gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi (alveola, alveolum) Gigi atas (upper teeth, denia) Gigi bawah (lower teeth, denta) Bibir atas (upper lip, labia) Bibir bawah (lower lip, labia) Mulut (mouth) Rongga mulut (oral cavity, mouth cavity) Rongga hidung (nose cavity, nasal cavity)

29


18 17 19 16 25 15 12 21 23 22

24 10

9

20 13 14

11

8

7 55

6

3

4

2

1

Rajah 2.3: Alat-alat Artikulasi

30


Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi? Setelah kita mengenali pelbagai jenis alat artikulasi yang berperanan dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa, sekarang kita meneliti dengan terperinci fungsifungsi alat artikulasi tersebut:

Paru-paru Fungsi utama paru-paru adalah untuk pernafasan. Bernafas pada dasarnya ialah mengalirkan udara ke dalam paru-paru. Proses ini disebut menarik nafas dan mengeluarkan udara yang telah kotor. Proses ini disebut menghembuskan nafas. Udara yang mengandungi O2 (oksigen) akan mengalir ke paru-paru jika tekanan udara luar lebih besar daripada tekanan udara dalam paru-paru. Berkurangnya tekanan udara dalam paru-paru kerana adanya pembesaran ruangan, begitu pula sebaliknya. Udara akan mengalir keluar dari paru-paru hanya apabila tekanan udara yang ada di dalam paru-paru lebih besar daripada tekanan udara yang ada di luar, sehingga memungkinkan CO2 (gas karbon dioksida) mengalir ke luar. Selama manusia masih hidup, proses mengembang (pembesaran ruangan paru-paru) dan mengempis (pengecilan ruangan paru-paru)nya paru-paru yang dikerjakan oleh otot-otot paru-paru, otot perut dan rongga dada berjalan terus secara teratur. Arus udara yang dari paru-paru inilah yang menjadi sumber syarat mutlak terjadinya bunyi (K.L. Pike, 1947:4; B. Malmberg, 1963:21-22). Epiglotis (katup pangkal tenggorok) terletak pada pintu masuk pangkal tenggorok berfungsi untuk melindungi masuknya makanan atau minuman ke batang tenggorok. Pada waktu kita menelan makanan dan minuman, epiglotis menutup batang tenggorok sehingga makanan atau minuman tidak masuk ke saluran itu. Dalam pembentukan bunyi bahasa, epiglotis ini tidak mempunyai peranan apa-apa.

Pangkal Tenggorok (Larynx) Pangkal tenggorok atau laring (larynx) adalah rongga pada hujung pipa pernafasan. Rongga ini terdiri daripada empat komponen, iaitu (i) tulang rawan krikoid, (ii) dua tulang rawan aritenoid, (iii) sepasang pita suara dan (iv) tulang rawan tiroid (B. Malmberg, 1963:22). Tulang rawan krikoid berbentuk seperti lingkaran sebagai tumpuannya terletak di belakang. Dua tulang rawan aritenoid

31


bentuknya kecil seperti piramid terletak di atas rawan krikoid. Sistem otot aritenoid dapat bergerak mengatur gerakan pada sepasang pita suara. Pita suara bahagian muka terkait pada tulang rawan tiroid, sedangkan bahagian belakang pada tulang rawan aritenoid. Sepasang pita suara dapat membuka lebar, membuka, menutup dan menutup rapat. Fungsi utama pita suara ini adalah sebagai pintu klep yang mengatur pengawasan arus udara antara paru-paru dengan mulut atau hidung. Tulang rawan tiroid atau halkum yang dapat dilihat berbentuk menonjol pada kaum laki-laki sebenarnya tidak begitu mempunyai peranan yang bererti dalam pembentukan bunyi bahasa.

Tiroid (lekum)

Aritenoid Krikoid Keterangan: Garis putus dengan titik – menarik nafas Garis agak tebal – bernafas biasa (normal) Garis tipis di tengah – fonasi Garis putus melengkung di bawah – pergerakan arah aritenoid Rajah 2.4: Proses Menutup dan Membukanya Glotis (Sumber: B. Malmberg, 1963:25)

Dengan peristiwa membuka dan menutupnya pita suara, maka terbentuklah suatu celah atau ruang di antara sepasang pita suara. Celah itu disebut glotis. Sehubungan dengan terjadinya bunyi dan pernafasan, maka glotis biasa dibezakan atas empat posisi, iaitu dalam keadaan: terbuka lebar, terbuka, tertutup dan tertutup rapat. Glotis dalam keadaan terbuka lebar terjadi apabila kita bernafas secara normal. Glotis dalam keadaan terbuka dalam menghasilkan bunyi tak bersuara; sedang dalam keadaan tertutup, sehingga memungkinkan arus udara yang mengalir menggetarkan pita suara pada waktu menghasilkan bunyi 32


bersuara. Proses menggetarnya pita suara itu sendiri disebut fonasi (phonation) (B. Malmberg, 1963:23-25; P. Ladefoged, 1973:7-22). Yang terakhir, keadaannya tertutup rapat, iaitu dengan menghasilkan bunyi hamzah. Rajah 2.5 yang berikut dapat memperjelas huraian ini.

1 1 2

2

tulang rawan aritenoid


Pita suara terbuka dalam menghasilkan bunyi tak bersuara

Pita suara terbuka lebar dalam bernafas normal

1 1

2

2



Pita suara tertutup dalam menghasilkan bunyi bersuara

Pita suara tertutup rapat dalam menghasilkan bunyi hamzah

Keterangan: 1 - pita suara (celah, ruang, lubang pita suara) 2 - glotis (garis tempat pertemuan pita suara) Rajah 2.5 : Keadaan Pita Suara & Glotis ketika Menghasilkan Bunyi (Sumber: P. Ladefoged, 1973:6)

33


Rongga Kerongkongan (Pharynx) Rongga kerongkongan atau faring (pharynx) ialah rongga yang terletak di antara pangkal tenggorok dengan rongga mulut dan rongga hidung. Fungsi utamanya adalah sebagai saluran makanan dan minuman. Dalam pembentukan bunyi bahasa, peranannya terutama hanyalah sebagai tabung udara yang akan ikut bergetar apabila pita suara bergetar. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh faring disebut bunyi faringal (Bloch & George, L. Trager, 1942:16). Bunyi sebegini terdapat dalam bahasa Arab dan Hebrew (M. Davenport & S.J. Hannahs, 1998:13).

Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum) Langit-langit lembut (velum), iaitu bahagian lembut selepas langit-langit keras, beserta bahagian hujungnya yang disebut anak tekak (uvula) dapat turun naik sedemikian rupa. Dalam keadaan bernafas normal, langit-langit lunak beserta hujung anak tekak menurun, sehingga udara dapat keluar masuk melalui rongga hidung. Demikian pula pada waktu terbentuknya bunyi nasal. Dalam kebanyakan pembentukan bunyi bahasa, iaitu bunyi non-nasal atau pada waktu kita menguap, langit-langit lembut beserta anak tekaknya terangkat ke atas menutup rongga hidung. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh langit-langit lembut ini disebut bunyi velar. Dalam pembentukan bunyi, ia sebagai artikulator pasif, sedangkan artikulator (aktif)nya ialah pangkal lidah. Bunyi yang dibentuk oleh pangkal lidah (dorsum) disebut dorsal (Bloch & George L. Trager, 1942:16). Gabungan keduaduanya menjadi dorso-velar. Untuk bunyi yang dihasilkan dengan halangan anak tekak (uvula) disebut bunyi anak tekak atau uvular.

Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum) Langit-langit keras merupakan bahagian bertulang selepas gusi yang pada bahagian depan langit-langit itu melengkung cekung ke atas dan bahagian belakang berakhir dengan bahagian yang terasa lembut apabila diraba. Dalam pembentukan bunyi bahasa, langit-langit keras ini sebagai artikulator pasif, sedangkan artikulator aktifnya adalah hujung lidah atau tengah lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh langit-langit keras (palatum) disebut palatal (Bloch & George L. Trager, 1942:15). Bunyi yang dihasilkan oleh hujung lidah (apex) disebut apikal dan bunyi yang dihasilkan dengan halangan tengah lidah (medium) disebut medial. Gabungan yang pertama menjadi apikopalatal sedangkan gabungan yang kedua menjadi medio-palatal. 34


Gusi Dalam (Alveola, Alveolum) Gusi dalam (gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi, lekuk gigi) adalah bahagian gusi tempat letak akar gigi depan atas bahagian belakang, terletak tepat di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap lidah. Dalam pembentukan bunyi bahasa, gusi ini sebagai artikulator pasif sedang artikulator aktifnya adalah hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gusi (alveola, alveolum) disebut bunyi alveolar atau bunyi gusi. Bunyi yang dihasilkan oleh halangan hujung lidah pada gusi disebut bunyi apiko-alveolar. Selain itu, dapat juga gusi bekerjasama dengan daun lidah sebagai artikulator aktifnya. Bunyi yang dihasilkan oleh daun lidah (lamina) disebut bunyi laminal. Gabungan keduaduanya menjadi bunyi lamino-alveolar.

Gigi (Teeth Denta) Gigi terbahagi menjadi dua, iaitu gigi bawah dan atas. Walaupun gigi bawah dapat digerakkan ke bawah dan ke atas namun dalam pembentukan bunyi bahasa tidak banyak berperanan, hanya bersifat membantu sahaja. Yang berfungsi penuh sebagai artikulator atau dasar artikulasi adalah gigi atas bekerjasama dengan bibir bawah atau hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gigi (denta) disebut bunyi dental. Bunyi yang dihasilkan oleh bibir (labia) disebut bunyi labial. Bunyi yang dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan bibir bawah disebut bunyi labio-dental dan yang dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan hujung lidah disebut bunyi apiko-dental. Fungsi utama gigi untuk mengunyah. Contoh-contoh bunyi yang dihasilkan oleh gigi ialah [] seperti dalam perkataan hadith [hadi].

Bibir (Lip, Labia) Bibir terbahagi menjadi dua, iaitu bibir bawah dan atas. Fungsi utama kedua-dua bibir adalah sebagai pintu penjaga rongga mulut. Dalam pembentukan bunyi bahasa, bibir adalah sebagai artikulator pasif bekerjasama dengan bibir bawah sebagai artikulator aktifnya. Dapat juga bibir bawah sebagai artikulator aktif itu bekerjasama dengan gigi atas, hasilnya ialah bunyi labio-dental. Contoh-contoh bunyi yang dihasilkan oleh bibir ialah bunyi fonem [p], [b], [w], [m] dan bunyi labio dental, [f] dan [v].

35


Lidah (Tongue) Fungsi utama lidah adalah sebagai alat perasa dan untuk memindahkan makanan yang akan atau sudah dikunyah. Dalam pembentukan bunyi bahasa, lidah sebagai artikulator aktif mempunyai peranan yang amat penting. Lidah dapat dibahagi kepada lima bahagian, iaitu akar lidah (root), pangkal lidah (dorsum), tengah lidah (medium), daun lidah (lamina) dan hujung lidah (apex). Akar lidah bekerjasama dengan rongga kerongkongan menghasilkan bunyi dorso-velar. Tengah lidah bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti [, ʒ , y]. Hujung lidah bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti [l]. Selain itu, hujung lidah boleh bekerjasama dengan gigi atas untuk menghasilkan bunyi [] seperti dalam perkataan mithal [mial], juga dengan gusi untuk menghasilkan bunyi [t, s], seperti dalam perkataan [tadi] dan [sapu].

2.9

Namakan alat-alat artikulasi dalam rajah di bawah.

36


xi

i

vii viii

ii xii

iii iv

ix vi v x

Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara? Bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara ini mempunyai kaitan dengan keadaan pita suara seperti yang digambarkan dalam rajah 2.6 yang berikut:

37


(a)

(b)

(d)

(c)

Rajah 2.6: Keadaan pita suara (glotis) ketika: (a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara, (c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran (Sumber: J. Laver, 1993:188)

Sekiranya pita suara (glotis) itu tertutup rapat sewaktu udara keluar melaluinya, maka berlakulah getaran pada pita suara dan bunyi yang dihasilkan ialah bunyi bersuara. Contohnya, bunyi [b], [d], [g] dan bunyi-bunyi vokal.

38


Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa getaran pada pita suara (Sumber: P. Ladefoged, 2006: 183)

Sebaliknya, jika pita suara (glotis) itu direnggangkan (terbuka) sewaktu udara keluar melaluinya, maka getaran pada pita suara tidak berlaku dan bunyi yang dihasilkan ialah bunyi tidak bersuara. Contohnya, bunyi [p], [t], [k], [f], [s] dan seumpamanya.

2.10 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, huraikan perbezaan bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara.

39


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 2 2.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi aspek-aspek berikut: i. Definisi fonetik ii. Berikan pendapat C.L. Barnhart & R.K. Barnhart dalam The World Book of Dictionary iii. Definisi yang diberikan oleh Harimurti Kridalaksana iv. Definisi yang diberikan oleh Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986) v. Definisi yang diberikan oleh W. Bright (1992) vi. Definisi yang diberikan oleh Abdullah Hassan (1993) vii. Definisi yang diberikan oleh Menurut Kamus Dewan. 2.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang berlainan tentang ilmu fonetik ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda sendiri terhadap ilmu fonetik. 2.3 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang berlainan tentang ilmu fonologi ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda sendiri terhadap ilmu fonologi. 2.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda harus boleh: i. Menjelaskan perbezaan antara fonetik dan fonologi ii. Fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan, dll iii. Fonologi mengkaji sistem bunyi bahasa, iaitu menentukan fonem-fonem yang distingtif iv. Anda juga harus membincangkan bagaimana fonem tersebut berperanan membentuk suku kata dalam bahasa Melayu, dll. 2.5 Untuk menjawab soalan ini, anda harus boleh: i. Memberikan penjelasan tentang jenis-jenis aspek fonetik bahasa Melayu ii. Sila beri keterangan tentang fonetik artikulasi iii. Sila beri keterangan tentang fonetik akustik iv. Sila beri keterangan tentang fonetik auditori. 40


2.6 Soalan ini memerlukan anda: i. Melukis gambar rajah alat artikulasi yang terlibat dalam proses penghasilan bunyi ii. Menerangkan proses oral, proses sebutan (artikulasi), proses penghasilan bunyi (fonasi), proses pengaliran udara (menghembus dan menghisap) dan paru-paru. 2.7 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan bunyi-bunyi yang dikatakan bunyi bahasa dan bunyi yang bukan bunyi bahasa ii. Berikan juga ciri-ciri bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa. 2.8 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memberikan contoh-contoh bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan, diftong, vokal rangkap dan bunyi suku kata ii. Contoh bukan bunyi bahasa termasuklah bunyi kentut, bunyi batuk, berdehem, lipat jari, dll. 2.9 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu: i. Memerhatikan semua alat artikulasi yang terlibat dalam penyebutan bunyi bahasa ii. Sila berikan nama setiap alat artikulasi tersebut. 2.10 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu: i. Perlu membezakan antara bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara ii. Sila berikan lima (5) contoh bagi bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara yang meliputi bunyi vokal dan konsonan.

41


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim: Penerbit Sarlis. Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana Enterprise. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta.

42


Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.). Sociolinguistics. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS Professional. Istilah linguistik Bahasa Inggeris – Bahasa Malaysia, Bahasa Malaysia – Bahasa Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press. Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace and Jovanovich. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lutfi Abas (1985). Linguistik deskriptif, nahu bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

43


Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan. Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

44

KLASIFIKASI BUNYI BAHASA / 3

Unit

3 KLASIFIKASI BUNYI BAHASA HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. membezakan bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal, ii. membezakan bunyi oral - bunyi nasal, bunyi keras - bunyi lembut, bunyi panjang - bunyi pendek, bunyi rangkap - bunyi tunggal, dan bunyi nyaring - bunyi tidak nyaring, iii. membezakan bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.

Pengenalan Unit ini membincangkan hal tentang Klasifikasi Bunyi Bahasa dalam bahasa Melayu yang mencakupi bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal. Di samping itu, unit ini juga menyentuh hal tentang bunyi oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan bunyi lembut, bunyi panjang dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal, dan bunyi nyaring dengan bunyi tidak nyaring serta bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.

Tahukah Anda Bunyi Vokal? Secara umum, bunyi bahasa dibahagikan kepada dua golongan; vokal, konsonan dan semi-konsonan (D. Jones, 1958:12). Perbezaan ini didasarkan pada ada 45


tidaknya halangan atau gangguan (proses artikulasi) pada alat artikulasi. Bunyi disebut vokal apabila tiada halangan pada alat artikulasi. Arus udara keluar terus-menerus tanpa sekatan. Halangan untuk bunyi vokal hanya pada pita suara sahaja. Halangan yang hanya terjadi pada pita suara tidak lazim disebut artikulasi (J.W.M. Verhaar, 1977:17) kerana vokal dihasilkan dengan halangan pita suara, maka pita suara bergetar. Pita suara dalam keadaan tertutup, tetapi tidak rapat sekali. Dengan demikian, semua vokal ialah bunyi bersuara.

3.1 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan bunyi vokal?

Tahukah Anda Bunyi Konsonan? Bunyi disebut konsonan apabila terjadinya arus udara dihalang atau disekat pada sebahagian alat artikulasi. Arus udara dihalang semasa bunyi dihasilkan. Proses halangan pada arus udara ini dapat disertai dengan bergetarnya pita suara. Jika hal ini terjadi, maka yang terbentuk adalah bunyi konsonan bersuara, misalnya bunyi [b, d, g, v, z, l] dan lain-lain. Jika artikulasi itu tidak disertai bergetarnya pita suara, glotis dalam keadaan terbuka, maka bunyi yang dihasilkan adalah konsonan tak bersuara, misalnya bunyi [p, t, k, f, s] dan seumpamanya.

3.2 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan bunyi konsonan? 3.3 Berikan contoh bunyi-bunyi konsonan bersuara dan tak bersuara bahasa Melayu.

46


Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal? Bunyi semi-vokal atau separuh vokal ialah bunyi yang secara praktis termasuk golongan konsonan, tetapi kerana pada waktu diartikulasikan belum membentuk konsonan murni, maka bunyi-bunyi itu disebut semi-vokal atau semi-konsonan. Namun, istilah semi-konsonan jarang dipakai. Misalnya, bunyi [w] bilabial, [w] labio-dental, masing-masing tempat artikulasinya ialah bibir atas dengan bibir bawah dan gigi atas dengan bibir bawah. Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [u] sebagai vokal yang dihasilkan dengan posisi penutupan sedikit dari posisi bibir yang tertutup bulat itu. Pembentangan bibir itu tidak sampai terbentang lebar sehingga yang terjadi ialah bunyi [i], dan penutupan bibir itu pun tidak sampai tertutup sama sekali sehingga yang terjadi ialah bunyi konsonan, misalnya [p, b, f, v]. Bunyi [y] medio-palatal tempat artikulasinya adalah tengah lidah dengan langit-langit keras. Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [i] sebagai vokal yang dihasilkan dengan posisi lidah paling tinggi, [y] ini terbentuk dengan meninggikan sedikit tengah lidah dari posisi lidah yang paling tinggi dalam mengucapkan [I]. Tetapi peninggian itu tidak sampai menempel pada langit-langit keras sehingga yang terjadi ialah konsonan, misalnya, [č, ǰ, ∫, З]. Bunyi-bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal akan dihuraikan secara lebih terperinci dalam bahagian-bahagian selanjutnya.

3.4 Apakah yang anda faham tentang bunyi semi-vokal?

Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral? Bunyi bahasa dapat dibezakan sebagai bunyi nasal (sengau) dan oral. Perbezaan ini didasarkan pada keluarnya atau disertainya udara melalui rongga hidung. Jika udara keluar atau disertai keluarnya udara melalui rongga hidung dengan cara menurunkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekaknya, maka bunyi itu disebut bunyi nasal atau sengau. 47


Jika tidak demikian, disebabkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekak menaik menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut sahaja, maka bunyi yang dihasilkan disebut bunyi oral. Oleh sebab itu, maka vokal sering dibezakan menjadi vokal nasal dan vokal oral. Vokal nasal banyak terdapat dalam dialek Kelantan, bahasa Acheh dan Perancis. Vokal nasal dalam dialek Kelantan dan bahasa Acheh misalnya: [ã, ĩ, ẽ, ũ]. Vokal nasal dalam bahasa Perancis misalnya: on [õ], en [ə] dan [ε] dalam matin `pagi’ [matε]. Konsonan juga dibezakan atas konsonan oral atau non-nasal seperti: [p, b, k, g, t, d].

3.5 Huraikan perbezaan antara bunyi nasal dan bunyi oral dengan memberikan beberapa contoh.

Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)? Bunyi bahasa dibezakan atas bunyi keras atau fortis (fortes) dan lembut atau lenis (lenes). Perbezaan ini didasarkan pada ada tidaknya ketegangan kekuatan arus udara pada waktu bunyi itu diartikulasikan (B. Malmberg, 1963:51-52). Bunyi bahasa disebut keras apabila pada waktu diartikulasi disertai ketegangan kekuatan arus udara. Jika tidak disertai ketegangan kekuatan arus udara disebut bunyi lembut. Dalam bahasa Sanskerta, konsonan letupan tak bersuara tanpa aspirasi (k, c, t, p), beraspirasi (kh, ch, th, ph) dan desis (š ṣ, s] adalah konsonan keras sedangkan konsonan bersuara tanpa aspirasi (g, j, d, d, b) dan beraspirasi (gh, jh, dh, dh, bh) serta nasal [m, n, ñ, ŋ, ɲ] adalah konsonan lembut (Haryati Soebadio, 1964:1-2). Dalam bahasa Inggeris dan Perancis, bunyi letupan tak bersuara [p, t, k] serta geseran tak bersuara [f, s, ∫] adalah keras sedangkan yang bersuara [b, d, g, v, z, З] adalah lembut. Bunyi-bunyi nasal dan likuida [r, l] serta semi-vokal dalam

48


bahasa-bahasa Eropah selalu lembut (H.A. Gleason, 1955:247-248; B. Malmberg, 1963:52). Dalam bahasa Indonesia, bunyi letupan tak bersuara [p, t, č, k] dan geseran [s] adalah keras sedangkan letupan bersuara [b, d, ǰ, g] dan semi-vokal [w, j] adalah lembut. Dalam bahasa Jawa, letupan tak bersuara [p, t, t, č, k] dan geseran [s] adalah keras sedangkan bunyi letupan bersuara [ b, d, d, j, g ], nasal [m, n, ŋ, ɲ], likuida [r, l] serta semi-vokal [w, j] adalah lembut. Vokal selain [ə] adalah lembut. Demikianlah, maka vokal-vokal [i, e, o, u] seperti terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Acheh, Gorontalo, Bugis dan Jawa ialah vokal-vokal keras. Sedangkan [ə] seperti terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Jawa dan Madura adalah termasuk vokal lembut.

3.6 Apakah yang anda faham tentang bunyi keras dan bunyi lembut? 3.7 Berikan beberapa contoh bunyi keras dan bunyi lembut dalam bahasa yang anda tahu.

Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek? Bunyi bahasa dibezakan atas dasar bunyi panjang dan pendek (D. Jones, 1958:136). Perbezaan ini berdasarkan pada lamanya bunyi itu diucapkan atau lamanya bunyi itu diartikulasikan. Vokal dapat dibahagikan atas vokal panjang dan pendek. Demikian pada konsonannya. Tanda untuk panjang biasanya dengan tanda garis pendek di atas atau dengan titik dua di sebelah kanan bunyi panjang itu. Misalnya, [a] panjang ditulis [a:] atau [ā], [u] panjang ditulis [u:] atau [ū], [l] panjang ditulis [l:] atau [Ī] dan sebagainya.

49


3.8 Apakah yang anda faham tentang bunyi panjang dan bunyi pendek? 3.9 Berikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi bahasa yang pendek dan bunyi bahasa yang panjang.

Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal? Bunyi dibezakan atas dasar bunyi rangkap (padu, ganda) dan tunggal. Bunyi rangkap adalah bunyi yang terdiri daripada dua bunyi dan terdapat dalam satu suku kata. Jika terdapat dalam dua suku kata yang berbeza, bukan bunyi rangkap melainkan bunyi tunggal saja. Bunyi rangkap vokal yang terdiri daripada satu vokal penuh dan satu vokal tak selesai disebut diftong sedangkan bunyi tunggal vokal disebut monoftong. Ciri diftong ialah keadaan posisi lidah dalam mengucapkan bunyi vokal penuh dan bunyi vokal separuh penuh. Bunyi rangkap konsonan disebut gugusan konsonan atau konsonan klaster. Ciri gugusan konsonan atau konsonan klaster ialah cara diartikulasikan atau tempat artikulasi kedua konsonan itu saling berbeza. Lebih jauh, diftong dibezakan lagi atas diftong naik dan diftong turun, iaitu kedua-duanya dihasilkan secara berbeza. Diftong naik dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan dengan cara tidak selesai dan vokal kedua dihasilkan sepenuhnya. Contoh, [kuih], [gua], [buah]. Diftong turun pula dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan sepenuhnya, manakala vokal kedua dihasilkan separuh penuh, seperti dalam perkataan [amboi], [lambai] dan [tapai]. Diftong naik antaranya terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Banjar Hulu dan Madura. Diftong naik dalam bahasa Indonesia ialah [oi, ai] dan [au]. Dalam bahasa Banjar Hulu ialah [ai, au] dan [ui]. Dalam bahasa Madura ialah [ai, oi] dan [ui]. Dalam ketiga-tiga bahasa ini tidak ada diftong turun. Dalam bahasa Inggeris, baik diftong naik, mahupun diftong turun terdapat kedua-duanya. Termasuk diftong naik dalam bahasa ini ialah [ei, ɔi] dan diftong turun ialah [iə, uə]. Tentang diftong ini akan dihuraikan lagi secara terperinci dalam bahagian lain kemudian. Gugusan konsonan antaranya terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Aceh, Jawa dan bahasa Inggeris. Contoh gugusan konsonan dalam bahasa Indonesia, Aceh dan Jawa ialah pr, kr, tr, bl, kl dan sebagainya. Contoh 50


gugusan konsonan dalam bahasa Inggeris ialah [t∫] dan [dЗ]. Gugusan konsonan dalam bahasa Melayu banyak dipinjam daripada bahasa Inggeris seperti dalam perkataan praktik, drama, aktif dan seumpamanya.

3.10 Huraikan perbezaan antara vokal rangkap dan diftong. 3.11 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan perbezaan diftong naik dan diftong turun. 3.12 Nyatakan sama ada perkataan-perkataan di bawah merupakan vokal rangkap atau diftong. i. ii. iii. iv. v.

lambai tiup kalau landai tuala

vi. vii. viii. ix. x.

kaloi bius buih sekoi tuai

Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring? Bunyi dibezakan kepada bunyi nyaring (lantang) dan tidak nyaring pada waktu terdengar dengan telinga (B. Malmberg, 1963:66). Jadi, perbezaan bunyi berdasarkan darjah atau sifat kenyaringan itu, sebenarnya adalah tinjauan menurut aspek auditoris. Darjah kenyaringan ruang resonansi pada waktu bunyi itu diucapkan. Makin luas ruang resonansi saluran pengucapan yang digunakan pada waktu membentuk bunyi bahasa, makin tinggi darjah kenyaringannya. Sebaliknya, makin sempit ruang resonansinya, makin rendah pula darjah kenyaringannya. Antara vokal-vokal, maka vokal yang paling tinggi seperti [i], [u] mempunyai darjah kenyaringan (kelantangan, sonoran) paling rendah kerana ruang resonansinya pada waktu diucapkan paling sempit jika dibandingkan dengan vokal-vokal yang lain. Makin ke bawah darjah kenyaringan untuk vokal itu, dari yang paling rendah sampai kepada yang paling tinggi ialah: vokal tertutup [i, u];

51


vokal semi-tertutup (semi-terbuka) [e, o, ə, ε, ɔ]; vokal terbuka [a] (B. Malmberg, 1963:66). Dibandingkan dengan bunyi vokal, bunyi-bunyi konsonan tidak nyaring bunyi konsonan terhasil dengan disertai oleh halangan alat artikulasi pada saluran pengucapan sebagai ruang resonansinya, maka darjah kenyaringannya lebih rendah. Antara konsonan-konsonan itu sendiri, darjah kenyaringannya juga berbeza-beza. Konsonan letupan tak bersuara adalah yang paling rendah kenyaringannya dan yang paling tinggi kenyaringannya adalah konsonan getaran seperti [r]. Darjah kenyaringan untuk konsonan dari yang paling rendah sampai yang paling tinggi berturut-turut adalah sebagai berikut: konsonan letupan tak bersuara [p, t, t, č, k]; geseran tak bersuara [f, s] dan sebagainya; letupan bersuara [b, d, d, ǰ g]; geseran bersuara [v, z] dan sebagainya, nasal [m, n, ɲ, ŋ]; sisian [l] dan getaran [r] (B. Malmberg, 1963:66). Dalam kata, bunyi merupakan puncak kenyaringan adalah bunyi yang darjah kenyaringannya tinggi, bunyi-bunyi yang demikian disebut bunyi silabik. Bunyi silabik dapat membentuk suku kata. Dua vokal yang masing-masing mempunyai darjah kenyaringan tinggi, jika kemudian berdistribusi secara berdekatan, keduaduanya adalah silabik. Dua vokal itu merupakan dua suku kata. Misalnya, dalam bahasa Indonesia [i-a] dalam kata ia, [a-i] dalam air, [a-u] dalam mau dan sebagainya. Dalam bahasa Jawa, bunyi [a-i] dalam kata baita `perahu’, [a-u] dalam bausasra `kamus’ [a-ε] dalam aeng àjiab’ dan sebagainya. Dapat juga terjadi bunyi yang kedua daripada vokal yang berdistribusi berdekatan itu tidak nyaring. Yang bunyi silabik hanya vokal yang pertama saja, sedang yang kedua tidak silabik. Jika demikian maka vokal yang kedua tidak membentuk suku kata, hanyalah merupakan luncuran bunyi saja dari vokal yang pertama. Bunyi seperti itu disebut diftong. Jadi, diftong pada dasarnya adalah luncuran dari vokal tunggal ke vokal tunggal yang lain (D. Jones, 1958:22). Pada prinsipnya semua luncuran itu seperti pemanjangan vokal tunggal saja. Demikianlah, misalnya diftong dalam bahasa Inggeris [u:, ɔ:] boleh diucapkan sebagai [u:, ɔ:]. Dua bunyi vokal yang nyaring yang kedua-duanya silabik yang berdistribusi berdekatan, jika vokal yang kedua itu waktu diucapkan posisi lidah lebih rendah daripada yang pertama maka muncullah bunyi pelancar yang tidak nyaring di antara kedua-dua vokal itu. Bunyi pelancar itu ialah semi-vokal untuk struktur [i-a], [e-a] ialah [y], untuk [u-a] dan [o-a] ialah [w]. Dalam bahasa Indonesia, misalnya kata: siang diucapkan [siyaŋ], niat diucapkan [nijat], jua diucapkan [ǰuwa], gua diucapkan [guwa], loak diucapkan [lowaʔ] dan sebagainya. Dalam bahasa Jawa, 52


misalnya: piyara `pelihara’, tiyang òrang’, kuwat `kuat’, buwang `buang’, lowah `sela, keboan `tiruan kebau’ diucapkan sebagai [kebhowan], sadean `berjualan’ diucapkan [sadhejan] dan sebagainya. Konsonan kerana kenyaringannya yang rendah tidak bersifat silabik dan dalam keadaan biasa tidak pernah merupakan puncak kenyaringan sehingga tidak dapat membentuk suku kata tanpa bantuan vokal. Namun, jika ada sebuah konsonan, sedangkan bunyi yang mendahului atau mengikuti kurang nyaring atau bahkan tidak nyaring sama sekali dan konsonan itu kebetulan darjat kenyaringannya tinggi sehingga menjadi puncak kenyaringan di antara konsonan di sekitarnya, maka bahagian atau kata yang mengandungi konsonan tersebut dapat membentuk suku kata. Konsonan yang demikian disebut konsonan silabik. Biasanya konsonan yang silabik seperti itu hanya terbatas pada bunyi-bunyi: getaran [r], geseran [s, r], sisian [l] dan nasal [n, m]. Dalam bahasa Indonesia dan Jawa, terdapat konsonan silabik [r, s, l] dalam kata-kata tiruan bunyi seperti [krk, st, glg]. Selain itu, dalam bahasa Jawa Kuno, terdapat juga [n] silabik dalam kata: drsta, `dilihat’ krta `telah dikerjakan’; yang terakhir ini juga terdapat dalam bahasa Sanskerta, misalnya: drs `pemandangan’, smrti ìngatan’. Dalam bahasa Inggeris, terdapat konsonan silabik [l, n, m] misalnya dalam: apple [æpl] `buah epal’ often [ɒfn] `sering’, button [b⋀tn] `kancing’ atau ‘butang’, bottom [bɒtəm] `dasar’.

3.13 Huraikan perbezaan bunyi nyaring dan bunyi tidak nyaring. 3.14 Jelaskan konsonan silabik dengan menyertakan contoh yang sesuai.

Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan Bunyi dengan Arus Udara Ingresif? Arah arus udara dalam pembentukan bunyi bahasa dapat dibezakan atas egresif dan ingresif (P. Ladefoged, 1993:23). Dalam kebanyakan bunyi bahasa, pembentukan bunyi itu dilaksanakan dengan arus udara keluar dari paru-paru, arus udara demikian disebut egresif. Namun, dalam bahasa-bahasa tertentu 53


dapat juga bunyi itu terbentuk dengan arah udara masuk ke dalam paru-paru, jika demikian arah udara itu disebut ingresif. Arus udara egresif dapat dibahagi lagi kepada dua, iaitu egresif pulmonik dan egresif glotalik. Begitu juga arus udara ingresif dapat dibahagi kepada dua, iaitu ingresif glotalik dan ingresif valerik.

3.15 Jelaskan maksud arus udara egresif dan arus udara ingresif.

Apakah Egresif Pulmonik? Egresif pulmonik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara egresif (keluar) dengan mekanisma pulmonik. Mekanisma udara pulmonik ialah udara dari paruparu sebagai sumber utamanya dihembuskan keluar dengan cara mengecilkan ruangan paru-paru oleh otot paru-paru, otot perut dan rongga dada. Hampir semua bunyi bahasa yang dihasilkan dalam pertuturan dibentuk dengan cara egresif pulmonik ini. Demikian juga bunyi egresif pulmonik ini turut terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia dan kebanyakan bahasa Nusantara.

3.16 Mengapakah bunyi bahasa disebut bunyi egresif pulmonik?

54


Apakah Egresif Glotalik? Egresif glotalik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara (keluar) dengan mekanis glotalik. Mekanisma glotalik terjadi dengan cara merapatkan pita-pita suara sehingga glotis dalam keadaan tertutup rapat sekali. Bersama-sama dengan itu, seluruh rongga pangkal tenggorok (laring) disempitkan dan dinaikkan, sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga kerongkongan (faring) terhalang serta tertekan (tersekat). Saluran rongga mulut dan hidung ditutup. Kemudian udara yang terhalang itu dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran rongga mulut. Bunyi egresif glotalik terdapat dalam kebanyakan bahasa di Afrika, Indian-Amerika dan Kaukasus (P. Ladefoged, 1993:25). Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik ini disebut bunyi ejektif. Dalam sistem tulisan, bunyi ejektif itu diberi tanda apostrof di sebelah atas kanan, misalnya: [p’, t’, k’, s’ ∫’].

Apakah Ingresif Glotalik? Ingresif glotalik ialah bunyi bahasa yang terbentuk dengan arus udara ingresif (masuk) dengan mekanisma glotalik. Bunyi dengan arus udara ingresif mekanisma glotalik ini mungkin secara sempurna prosesnya sama dengan egresif glotalik di atas, iaitu dengan cara merapatkan pita-pita suara sehingga glotis tertutup rapat sekali. Hanya bersama-sama dengan itu rongga pangkal tenggorok yang disempitkan itu diturunkan (tidak dinaikkan). Kemudian udara masuk. Bunyi letupan terhalang dengan mekanisma seperti itu terdapat dalam bahasa Toyolabal, salah satu bahasa Indian-Amerika. Tetapi bunyi bahasa dengan jenis ini tidak banyak. Proses yang lebih umum ialah pada waktu rongga pangkal tenggorok yang disempitkan itu diturunkan tidak disertai dengan penutupan dengan cara merapatkan pita suara, hanya penutupan sedikit saja, sehingga glotis keadaannya hanya tertutup dengan cara tidak terlalu rapat, pita suara ikut bergetar. Bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan dengan proses ingresif glotalik ini disebut bunyi implosif. Dalam sistem tulisan, bunyi implosif jenis ini ditandai dengan lengkung ke arah kanan, misalnya: [b, d, g]. Bunyi-bunyi ini antaranya terdapat dalam bahasa: Sindhi, Swahili, Marwari (P. Ladefoged, 1993:26); Ngadha ([b,d]) dan Sawu ([b, d]).

55


Apakah Ingresif Velarik? Ingresif velarik ialah bunyi terbentuk dengan arus udara ingresif (masuk) dengan mekanisma velarik. Mekanisma udara velarik terjadi dengan menaikkan pangkal lidah ditempelkan pada langit-langit lembut. Bersama-sama dengan itu kedua-dua bibir ditutup rapat; atau yang lebih umum ialah hujung (atau daun lidah) dan kedua-dua sisi lidah dirapatkan pada gigi atas atau gusi dalam. Kemudian hujung lidah (atau daun lidah) dan kedua-dua sisi lidah yang merapat pada gigi atau gusi dalam itu dilepaskan turun serta dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga ada kerenggangan ruangan udara pada rongga mulut. Dengan demikian memungkinkan udara luar masuk. Sedangkan pangkal lidah tetap terkena (berkontak-hubungan) dengan langit-langit lembut. Keadaan ini menyebabkan terjadinya bunyi klik sebagai akibat proses ingresif velarik, seperti dalam bahasabahasa Khoisa (seperti Bosman dan Hottentot) dan beberapa bahasa Bantu Selatan (seperti Xhosa dan Zulu) (P. Ladefoged, 1993:28-30). Misalnya, dalam bahasa Zulu, terdapat tiga jenis klik, iaitu: klik dental [∫], alveolar lateral [З], dan klik postalveolar [c].

3.17 Huraikan perbezaan bunyi bahasa yang berikut dengan contoh yang sesuai: a. egresif pulmonik b. egresif glotalik c. ingresif glotalik d. ingresif velarik

56


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 3 3.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan jenis-jenis bunyi vokal bahasa Melayu ii. Menerangkan keadaan bibir hampar dan bundar iii. Menerangkan cara penghasilan vokal depan, vokal tengah, vokal belakang iv. Menerangkan cara lidah yang terlibat dalam penghasilan bunyi vokal tersebut v. Menunjukkan kedudukan lidah menaik dan menurun vi. Menerangkan cara udara keluar dari paru-paru melalui rongga mulut vii.Bagi proses penghasilan bunyi-bunyi vokal (sila rujuk halaman 71 – 80). 3.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Mengenali semua jenis konsonan bahasa Melayu ii. Dapat menjelaskan bunyi konsonan letupan, konsonan geseran, konsonan letusan, konsonan sengau, konsonan getaran, semi-vokal iii. Bagi menjawab bagaimana konsonan itu dihasilkan, anda dinasihatkan membuat rujukan pada bahagian proses penghasilan bunyi konsonan pada halaman 89 – 118. 3.3 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memahami konsonan bersuara dan konsonan tak bersuara ii. Berikan contoh-contoh konsonan bersuara bahasa Melayu iii. Berikan contoh-contoh konsonan tak bersuara bahasa Melayu iv. Anda perlu membuat rujukan tambahan daripada buku atau sumber lain. 3.4 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memahami ciri-ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan ii. Menjelaskan bunyi-bunyi semi-vokal kerana ada percampuran antara bunyi vokal dengan bunyi konsonan iii. Menjelaskan berlakunya geluncuran semasa menghasilkan bunyi tersebut. 3.5 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan ciri-ciri bunyi nasal dan bunyi oral ii. Sila beri contoh bunyi-bunyi nasal iii. Sila beri contoh bunyi-bunyi oral.

57


3.6 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras ii. Menjelaskan bunyi-bunyi lembut iii. Berikan contoh-contoh bunyi yang keras dan bunyi yang lembut dalam bahasa Melayu. 3.7 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras dan lembut ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi keras dalam bahasa yang anda tahu atau contoh dalam dialek-dialek anda iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi lembut dalam bahasa yang anda tahu atau dalam dialek-dialek anda. 3.8 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan ciri-ciri bunyi panjang dan bunyi pendek ii. Sertakan contoh-contoh bunyi panjang dan bunyi pendek yang terdapat dalam bahasa yang anda tahu. 3.9 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Boleh membezakan antara bunyi panjang dan bunyi pendek ii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi panjang seperti yang terdapat dalam bahasa Inggeris, bahasa Arab, dll di Eropah iii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi pendek seperti yang terdapat dalam bahasa Melayu dan bahasa-bahasa di Asia Tenggara. 3.10 Sebelum menjawab perbezaan antara vokal rangkap dengan diftong, anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri vokal rangkap dan ciri-ciri diftong ii. Berikan contoh-contoh vokal rangkap seperti tahu, bau, dll iii. Berikan contoh-contoh diftong seperti oi dalam kaloi, ai dalam rampai, au dalam kurau.

58


3.11 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri diftong ii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong naik itu mempunyai ciri vokal pertama dihasilkan tak selesai iii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong turun - vokal kedua dalam diftong tersebut dihasilkan tak selesai iv. Berikan contoh diftong naik dan diftong turun dalam bahasa Melayu. 3.12 Bagi menjawab soalan ini: i. Sila kenal pasti sama ada dua vokal itu dihasilkan sepenuhnya atau salah satu daripada vokal tersebut dihasilkan tidak selesai ii. Berdasarkan kepada ciri-ciri vokal dan diftong tadi, sila kenal pasti perkataan (i) - (x) sama ada bunyi-bunyi vokal dalam perkataan tersebut ialah vokal rangkap atau diftong. 3.13 Bagi soalan ini, jawapan anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi nyaring dan tidak nyaring ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi nyaring dalam bahasa Melayu, seperti vokal rendah [a] iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi tak nyaring dalam bahasa Melayu, seperti vokal tinggi [u], [i] 3.14 Soalan ini memerlukan anda: i. Menerangkan ciri-ciri konsonan silabik ii. Sila berikan contoh-contoh konsonan silabik dalam bahasa Jawa kuno, contohnya [n], [r,s,l], dan contoh dalam bahasa Inggeris [l,n,m] seperti apple, often, button. 3.15 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu boleh: i. Menjelaskan perbezaan maksud antara arus udara egresif dengan arus udara ingresif ii. Berikan contoh bunyi-bunyi egresif iii. Berikan contoh bunyi-bunyi ingresif

59


3.16 Soalan ini memerlukan anda: i. Menjelaskan maksud bunyi egresif pulmonik ii. Menerangkan sebab mengapa bunyi itu diistilahkan sebagai bunyi egresif pulmonik iii. Sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda. 3.17 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk penerangan dalam halaman 53 – 56. ii. Menyertakan contoh yang sesuai dalam huraian anda iii. Sila gunakan istilah dan laras yang betul.

60


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta. Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.). Sociolinguistics. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS Professional.

61


Istilah linguistik Bahasa Inggeris – Bahasa Malaysia, Bahasa Malaysia – Bahasa Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press.

62


Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia. Bandung: Pustaka Prima Bandung. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

63

BUNYI-BUNYI BAHASA / 4

Unit

4 BUNYI-BUNYI BAHASA HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. membezakan ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan dalam bahasa Melayu, ii. menjelaskan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan jati dan konsonan pinjaman dalam bahasa Melayu, iii. mengetahui cara penghasilan bunyi vokal dan bunyi konsonan dalam bahasa Melayu.

Pengenalan Fokus unit ini adalah tentang Bunyi-bunyi Bahasa secara terperinci, iaitu seperti yang telah dijelaskan dalam pelajaran yang terdahulu, bunyi-bunyi bahasa dapat dibahagikan kepada tiga kategori utama; bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal. Huraian juga meliputi kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu.

Apakah Bunyi Vokal? Vokal ialah bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar berterusan melalui ronga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan atau sekatan. Bunyi vokal mempunyai ciri-ciri kelantangan dan kepanjangan.

64


Maksudnya bunyi-bunyi vokal dapat didengar lebih jelas dan lebih panjang daripada bunyi-bunyi konsonan. Vokal dalam bahasa Inggeris terdiri daripada lapan jenis, iaitu [i], [e], [ε], [a], [u], [o], [ɔ] dan [ә].

4.1 Terangkan pengertian dan ciri-ciri vokal.

Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu? Bunyi-bunyi vokal dalam bahasa Melayu terbahagi kepada tiga jenis utama, iaitu vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang. Vokal dalam bahasa Melayu terdiri daripada vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan [ә]. Kriteria yang menentukan jenis-jenis vokal itu ialah lidah, sama ada bahagian depan lidah, tengah lidah atau belakang lidah. Sekiranya bahagian depan lidah yang berperanan, maka bunyi vokal yang dihasilkan itu ialah bunyi vokal depan; sekiranya bahagian tengah lidah yang berperanan, maka bunyi vokal yang dihasilkan itu ialah bunyi vokal tengah dan seterusnya jika bahagian belakang lidah yang berperanan dalam penghasilan bunyi itu, maka bunyi vokal tersebut ialah vokal belakang. Kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal itu dapat dirumuskan seperti yang berikut: (i) (ii) (iii) (iv)

Bahagian lidah yang berperanan, sama ada bahagian depan, tengah atau belakang lidah. Ketinggian lidah yang dinaikkan, sama ada tinggi, separuh tinggi, rendah dan separuh rendah. Keadaan bibir, sama ada bibir dihamparkan atau dibundarkan. Pembukaan rahang, sama ada luas atau sempit.

Vokal dalam bahasa Melayu terdiri daripada enam jenis, iaitu vokal depan [i], [e], [a], vokal tengah [ә] serta vokal belakang [u] dan [o] seperti dalam rajah 4.1 yang berikut.

65


Hadapan Sempit

Tengah

Belakang

i

u Tinggi

Separuh sempit e

o ә

Separuh luas Luas

a

Rendah

Rajah 4.1: Kedudukan Vokal Bahasa Melayu

Rajah kedudukan vokal bahasa Melayu di atas menunjukkan kedudukan lidah mengikut bahagian-bahagiannya. Bahagian di sebelah kiri merupakan bahagian hadapan lidah dan di bahagian kanan merupakan bahagian belakang lidah dan di bahagian tengah merupakan bahagian tengah lidah. Garis-garis yang melintang itu pula merupakan garis yang menunjukkan ketinggian lidah yang dinaikkan. Bagi membunyikan bunyi vokal [i] dan vokal [u] misalnya, lidah dinaikkan setinggi mungkin sementara bagi membunyikan vokal [a], kedudukan lidah letaknya rendah sekali. Rajah 4.2 menunjukkan keadaan turun-naik bunyi ketika vokal [a] dan [i] disebutkan pada tona yang sama.

Rajah 4.2: Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris “father” dan vokal [i] seperti dalam perkataan “see” menunjukkan turun-naik bunyi apabila vokal-vokal berkenaan diujarkan pada tona yang sama (Sumber: P. Ladefoged, 2005:33)

66


Berdasarkan rajah kedudukan vokal bahasa Melayu pada rajah 4.1, maka vokal bahasa Melayu dapat dirumuskan seperti yang berikut:

Vokal Hadapan [ i ] Vokal depan sempit Contoh dalam perkataan: [ibu], [ikan], [iteʔ], [biru], [sila], [kita], [ubi], [bәli], [pәti].

Rajah 4.3: Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:47)

[ e ]Vokal depan separuh sempit Contoh dalam perkataan: [ekor], [ela], [eloʔ], [beloʔ], [seroŋ], [herot], [sate].

Rajah 4.4: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

[a] Vokal depan luas Contoh dalam perkataan: [ayu], [aku], [abaŋ], [batu], [lari], [bola], [ba ǰa], [kaja].

Rajah 4.5: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

67


Vokal Tengah [ ә ]Vokal tengah pendek Contoh dalam perkataan: [әmaʔ], [әmas], [әŋkau], [lәmas], [lәmaʔ], [bәsar].

Rajah 4.6: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ә] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

Vokal Belakang [u]

Vokal belakang sempit

Contoh dalam perkataan: [ular], [unta], [ukor], [kuda], [buroŋ], [hu ǰan], [adu], [ǰamu], [satu].

Rajah 4.7: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:49)

[o]

Vokal belakang separuh sempit

Contoh dalam perkataan: [oleh], [obor], [olah], [boleh], [kota], [tola ʔ], [solo], [foto], [soto]

Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:49)

68


Terdapat dua lagi bunyi vokal, iaitu [ε] dan [ɔ] yang tidak digunakan dalam penulisan tetapi terdapat dalam dialek-dialek tempatan seperti dialek Kelantan, contohnya dalam perkataan [makε], [malε], [ ɔrε], [kitɔ]. Dalam bahasa Melayu, bunyi [ε] dan [e] dilambangkan dengan huruf “e”, manakala bunyi [ ɔ] dan [o] dilambangkan dengan huruf “o”.

Rajah 4.9: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ε] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)

Rajah 4.10: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ɔ] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)

Alat artikulasi lidah merupakan kriteria penting dalam pembahagian jenis vokal. Bahagian hadapan lidah, misalnya berperanan menghasilkan bunyi vokal hadapan, iaitu vokal [i], [e] dan [a]. Bahagian tengah lidah berfungsi menghasilkan vokal tengah. Begitu juga dengan bahagian belakang lidah menghasilkan bunyibunyi vokal belakang, iaitu [u], [o] dan [ɔ]. Perbezaan bunyi antara vokal-vokal tersebut yang dihasilkan adalah terletak pada tinggi rendahnya bahagian lidah itu diangkat atau diturunkan. Bahagian lidah itu boleh diangkat setinggi mungkin untuk menghasilkan vokal tinggi [i] dan [u], kemudian jika diturunkan separuh tinggi terhasil pula bunyi vokal separuh tinggi, iaitu vokal [e] dan [o]. Begitu juga sekiranya bahagian lidah itu diturunkan separuh rendah akan menghasilkan vokal separuh rendah [ε] dan [ɔ]. Vokal tengah pula dihasilkan apabila bahagian tengah lidah berperanan menghasilkan bunyi dengan cara tengah lidah dinaikkan separuh tinggi. Untuk

69


lebih jelas lagi, berikut diturunkan gambar rajah yang menunjukkan kedudukan tinggi rendah lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi vokal.

i e ε a

u o ɔ

ә Rajah 4.11: Kedudukan Lidah semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal

4.2 Senaraikan vokal-vokal yang terdapat dalam bahasa Melayu.

4.3 Namakan jenis vokal bagi huruf vokal yang bercetak tebal di bawah: (a) e n a k

________________________________

(b) f o t o

________________________________

(c) b a j u

________________________________

(d) s i k u

________________________________

70


(e) k o t a

________________________________

(f) h a r i

________________________________

(g) l a p a n

________________________________

(h) k a s u t

________________________________

(i) b e s a n

________________________________

(j) k e j a r

________________________________

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal? Berikut dihuraikan secara terperinci cara bunyi vokal kardinal [i], [e], [ε], [a], u], [o], [ɔ] dan [ә] dihasilkan oleh alat artikulasi.

Vokal Depan Sempit (Tinggi) [i] Bagi menghasilkan bunyi vokal hadapan sempit [i], proses yang berikut turut berlaku: (i) Bibir dihamparkan. (ii) Depan lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah gusi. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [i] (lihat rajah 4.12). Berikut diberikan contoh kehadiran bunyi [i] dalam perkataan. di awal perkataan: [ikan], [ikut], [ipar], [ibu], [itu]. di tengah perkataan: [biru], [bila], [kita], [sila], [silap]. di akhir perkataan: [tali], [bәli], [bәri], [bәsi] [guli].

71


[i]

Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]

Vokal Depan Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [e] Bagi menghasilkan bunyi vokal depan separuh sempit [e], perkara yang berikut turut berlaku: (i) Bibir dihamparkan separuh sempit. (ii) Depan lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah gusi. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [e] (lihat rajah 4.13). Contoh kehadiran bunyi vokal ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [ekor], [ela] , [eloʔ], [ edah], [elaʔ]. di tengah perkataan: [katel], [beraŋ], [heret], [sepet], [leper]. di akhir perkataan: [sate].

72


[e]

Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]

Vokal Depan Separuh Luas (Separuh Rendah) [ε] Untuk menghasilkan bunyi vokal depan separuh luas, proses yang berikut turut berlaku: (i) Bibir dihampar separuh luas. (ii) Depan lidah dinaikkan separuh rendah ke arah gusi. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [ε] (lihat rajah 4.14). Berikut diberikan contoh perkataan yang dihadiri oleh bunyi vokal ini dalam dialek Kelantan: di awal perkataan: [εsoʔ], [εloʔ], [εdoh], [εǰεʔ]. di tengah perkataan: [bεso], [gεtεʔ], [gεlεʔ], [pεlεʔ]. di akhir perkataan: [godε], [bulε], [udε], [tulε].

73


[ε]

Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal [ε]

Vokal Depan Luas (Rendah) [a] Vokal depan luas [a] boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Bibir dalam keadaan hampar. (ii) Depan lidah diturunkan serendah mungkin. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara dari paru-paru tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal depan luas hampar seperti yang terdapat dalam perkataan yang berikut: di awal perkataan: [araŋ], [aǰar], [alah], [amal], [asap]. di tengah perkataan: [dadu], [paku], [bukan], [lampu], [bahu]. di akhir perkataan: [pita], [rasa], [tiba], [kuda], [kәlapa].

74


[a]

Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]

Vokal Belakang Sewaktu penghasilan vokal belakang, alat artikulasi penting yang berperanan ialah bahagian belakang lidah. Keadaan bibir adalah bundar.

Vokal Belakang Sempit (Tinggi) [u] Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang sempit, proses yang berikut harus dilakukan: (i) Bibir dibundarkan. (ii) Belakang lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah lelangit lembut. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang bundar [u]. (lihat rajah 4.16). Kehadiran bunyi ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut:

75


di awal perkataan: [uli], [usap], [usuŋ], [undur], [unto ʔ]. di tengah perkataan: [buka], [bubur], [subur], [gandum], [kabur]. di akhir perkataan: [baǰu], [labu], [pasu], [kelambu], [batu].

[u]

Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]

Vokal Belakang Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [o] Vokal ini boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Bibir dibundarkan. (ii) Belakang lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah lelangit lembut. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut menggetarkan pita suara. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang separuh sempit [o] (lihat rajah 4.17). Kehadiran bunyi vokal ini adalah seperti dalam contoh yang berikut:

76


di awal perkataan: [oleh], [otaʔ], [obor], [oren]. di tengah perkataan: [boleh], [sotoŋ], [koŋkoŋ], [toloŋ]. di akhir perkataan: [solo], [soto], [foto]

[o]

Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]

Vokal Belakang Separuh Luas (Separuh Rendah) [ɔ] Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang separuh luas, proses berikut berlaku: (i) Bibir dibundarkan. (ii) Belakang lidah dinaikkan separuh rendah ke arah lelangit lembut. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [ɔ] (lihat rajah 4.18). Bunyi ini terdapat dalam dialek Kelantan seperti yang berikut: di awal perkataan: [ɔbat], [ɔtaʔ], [ɔrε], [ɔpeh]. di tengah perkataan: [pɔkɔʔ], [sudɔh], [pәčɔh], [bɔrɔh]. di akhir perkataan: [kitɔ], [bilɔ], [bәlakɔ], [guanɔ].

77


[ɔ]

Rajah 4.18 : Penghasilan Vokal [ɔ]

Vokal Tengah Alat artikulasi yang berperanan dalam penghasilan vokal tengah ialah bahagian tengah lidah. Keadaan bibir adalah hampar.

Vokal Tengah [ә] Untuk menghasilkan bunyi vokal tengah ini, proses yang berikut turut berlaku: (i) Keadaan bibir hampar. (ii) Tengah lidah dinaikkan sedikit ke arah lelangit keras. (iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iv) Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut menggetarkan pita suara. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [ә] (lihat rajah 4.19). Bunyi ini hadir dalam perkataan seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [әmaʔ], [әmbun], [әmpat], [әnam]. di tengah perkataan: [pәnat], [bәrat], [čәrgas], [kәmas].

78


[ә]

Rajah 4.19 : Penghasilan Vokal [ә]

Kesimpulannya, dapat dirumuskan bahawa jumlah vokal kardinal ialah lapan jenis, iaitu vokal [i,] [e], [ε], [a], [α], [ɔ] , [o] dan [u]. Vokal asli dalam bahasa Melayu hanya enam jenis, iaitu vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan [ә]. Semua vokal adalah bersuara. Kecuali vokal [ә] yang agak lemah bunyinya dan kurang lantang, vokal-vokal lain adalah nyaring dan lantang. Sementara itu, berikut pula diberikan rajah serta nama dan lambang-lambang vokal antarabangsa.

HADAPAN

TENGAH

BELAKANG

Sempit Separuh sempit Separuh luas Luas * Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili vokal bundar Rajah 4.20: Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa (Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999: 226)

79


[i] [e] [ε] [a] [u] [o] [ɔ] [α] [y] [ø] [œ] [Œ] [ɒ] [Λ] [Ɣ] [ɯ] [ɨ] [u]

Vokal depan sempit hampar (Closed front unrounded) Vokal depan separuh sempit hampar (Closed-mid front rounded) Vokal depan separuh luas hampar (Open-mid front unrounded) Vokal depan luas (Open front unrounded) Vokal belakang sempit bundar (Closed back rounded) Vokal belakang separuh sempit bundar (Closed-mid back rounded) Vokal belakang separuh luas bundar (Opened-mid back rounded) Vokal belakang luas hampar (Opened back rounded) Vokal depan sempit bundar (Closed front rounded) Vokal depan separuh sempit bundar (Closed-mid front rounded) Vokal depan separuh luas bundar (Opened-mid front rounded) Vokal depan luas bundar (Opened front rounded) Vokal belakang luas bundar (Opened back rounded) Vokal belakang separuh luas hampar (Opened-mid back unrounded) Vokal belakang separuh sempit hampar (Opened-mid back unrounded) Vokal belakang sempit hampar (Closed back unrounded) Vokal tengah sempit hampar (Cosed central unrounded) Vokal tengah sempit bundar (Closed central rounded) (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:59-60)

80


4.4 Namakan kelompok vokal yang sifatnya kurang nyaring dan kurang lantang. 4.5 Tuliskan tiga contoh perkataan (jika ada) bagi setiap vokal di bawah mengikut kedudukannya dalam perkataan: Vokal

Awal perkataan

Tengah perkataan

[i]

[e]

[a]

[u]

[o]

[ә]

81

Belakang perkataan


Apakah Bunyi Konsonan? Konsonan ialah bunyi bahasa selain daripada bunyi vokal. Sekiranya bunyi vokal itu adalah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi dengan udara keluar terus-menerus tanpa sekatan atau gangguan oleh alat artikulasi, maka bunyi konsonan ialah bunyi yang semasa menghasilkannya terdapat gangguan atau halangan oleh alat artikulasi. Konsonan boleh terdiri daripada konsonan bersuara dan konsonan tidak bersuara. Konsonan bersuara ialah konsonan yang semasa penghasilannya, pita suara digetarkan oleh arus udara yang keluar dari paru-paru, contohnya [b], [d] dan [g]. Konsonan tidak bersuara pula adalah konsonan yang dihasilkan tanpa mengalami getaran pita suara oleh arus udara seperti [p], [t] dan [k]. Konsonan dalam bahasa Melayu terdiri daripada dua golongan, iaitu: i. konsonan asli dan ii. konsonan pinjaman

Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu? Konsonan asli dalam bahasa Melayu adalah konsonan yang tersedia ada dalam bahasa Melayu dan telah digunakan oleh penutur bahasa Melayu tanpa perubahan. Menurut Yunus Maris, terdapat 19 konsonan asli dalam bahasa Melayu yang terdiri daripada: (i) 2 konsonan letupan dua bibir bersuara dan tidak bersuara [p, b] (ii) 2 konsonan letupan gusi bersuara dan tidak bersuara [t, d] (iii) 2 letupan lelangit lembut bersuara dan tidak bersuara [k, g] (iv) 1 konsonan hentian glotis (ʔ) (v) 2 konsonan letusan bersuara dan tidak bersuara [č, ǰ] (vi) 2 konsonan geseran tidak bersuara, iaitu geseran gusi tidak bersuara [s] dan geseran glotis bersuara [h] (vii) 1 konsonan getaran bersuara [r] (viii) 1 konsonan sisian bersuara [l] (ix) 4 konsonan sengau bersuara [m, n, ɲ, ŋ] (x) 2 konsonan separuh vokal bersuara, iaitu 1 separuh vokal dua bibir bersuara [w] dan 1 separuh vokal lelangit keras bersuara [j]

82


Penghasilan konsonan-konsonan tersebut melibatkan daerah artikulasi tertentu seperti dua bibir, gusi, lelangit keras, lelangit lembut, pita suara, glotis, rongga hidung dan lain-lain. Berikut diberikan carta konsonan asli bahasa Melayu dan daerah artikulasi dan cara penyebutannya sekali.

Daerah Sebutan

1

2

3

4

5

6

Dua bibir

Gusi

Gusi Lelangit Keras

Lelangit keras

Lelangit lembut

Pita suara

Letupan tak bersuara

p

t

k

ʔ

Letupan bersuara

b

d

g

Cara Sebutan

Letusan tak bersuara

č

Letusan bersuara

ǰ

Sengau

m

Geseran tak bersuara Geseran bersuara

s

Getaran

r

Sisian

l

Separuh vokal

ɲ

n

ŋ

h

w

y/j

Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu

83


Di samping itu, terdapat juga lambang-lambang linguistik untuk melambangkan bunyi-bunyi bahasa yang terdapat dalam kalangan bahasa dunia. Lambanglambang fonetik antarabangsa itu adalah seperti dalam rajah 4.21. Berikut diberikan nama bunyi konsonan antarabangsa tersebut: [p] [b] [t] [d] [c] [ɟ] [k] [g] [q] [G] [ʔ] [ph] [bh] [m] [ɱ]

Letupan dua bibir tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated bilabial stop) Letupan dua bibir tidak beraspirat bersuara (Voiced bilabial stop) Letupan gigi-gusi tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated dental-alveolar stop) Letupan gigi-gusi tidak beraspirat bersuara (Voiced unaspirated dental-alveolar stop) Letupan lelangit keras tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated palatal stop) Letupan lelangit keras tidak beraspirat bersuara (Voiced unaspirated palatal stop) Letupan lelangit lembut tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated velar stop) Letupan lelangit lembut tidak beraspirat bersuara (Voiced unaspirated velar stop) Letupan anak tekak tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated uvular stop) Letupan anak tekak tidak beraspirat bersuara (Voiced unaspirated uvular stop) Letupan glotis tidak beraspirat tidak bersuara (Voiceless unaspirated glottal stop) Letupan dua bibir beraspirat tidak bersuara (Voiceless aspirated bilabial stop) Letupan dua bibir beraspirat bersuara (Voiced aspirated bilabial stop) Sengau dua bibir bersuara (Voiced bilabial nasal) Sengau bibir-gigi bersuara (Voiced labio-dental nasal)

84


Dua bibir Letupan

p b

Sengau

m

Getaran

B

Gigibibir

Gigi

t ɱ

Malaran Tak Bergeser Sisian

d

Lelangit keras

Lelangit lembut

ʈ ɖ

C ɟ

k g

ɳ

ɲ

ŋ

f v

Θ ð

S z

Uvular

Faringal

Glotal

ʔ N

R

Ր Ф β

Retrofleks

r ɽ ʐ

∫ ʒ

ç ʝ

x Ɣ

Χ ʁ

ћ ʕ

h ɦ

ɫ ɮ

Geseran Sisian Malaran Tak Bergeser

Postalveola

n

Tap/ Flap Geseran

Gusi

ʊ

ɺ

ɻ

j

պ

l

Į

ʎ

L

* Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili konsonan bersuara. * Bahagian berwarna menandakan artikulasi mustahil berlaku. Rajah 4.22: Carta Lambang Konsonan Antarabangsa (The International Phonetic Alphabet) (Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999:226)

85


[n] [ɳ] [ɲ] [ŋ] [N] [ф] [β] [f] [v] [θ] [ð] [s] [z] [ ] [ʐ] [∫] [Ʒ] [ç]

Sengau gigi-gusi bersuara (Voiced dental-alveolar nasal) Sengau gelungan bersuara (Voiced retroflex nasal) Sengau lelangit keras bersuara (Voiced palatal nasal) Sengau lelangit lembut bersuara (Voiced velar nasal) Sengau anak tekak bersuara (Voiced uvular nasal) Geseran dua bibir tidak bersuara (Voiceless bilabial fricative) Geseran dua bibir bersuara (Voiced bilabial fricative) Geseran bibir-gigi tidak bersuara (Voiceless labio-dental fricative) Geseran bibir-gigi bersuara (Voiced labio-dental fricative) Geseran gigi tidak bersuara (Voiceless dental fricative) Geseran gigi bersuara (Voiced dental fricative) Geseran gigi-gusi tidak bersuara (Voiceless dental-alveolar fricative) Geseran gigi-gusi bersuara (Voiced dental-alveolar fricative) Geseran gelungan tidak bersuara (Voiceless retroflex fricative) Geseran gelungan bersuara (Voiced retroflex fricative) Geseran gusi-lelangit keras tidak bersuara (Voiceless palato-alveolar fricative) Geseran gusi-lelangit keras bersuara (Voiced palato-alveolar fricative) Geseran lelangit keras tidak bersuara (Voiceless palatal fricative)

86


[ʝ] [x] [Ɣ] [χ] [ʁ] [ћ] [ʕ] [h] [ɧ] [w] [ɥ] [ʊ] [ɺ] [ɻ] [j] [պ] [ɬ] [ɮ]

Geseran lelangit keras bersuara (Voiced palatal fricative) Geseran lelangit lembut tidak bersuara (Voiceless velar fricative) Geseran lelangit lembut bersuara (Voiced velar fricative) Geseran anak tekak tidak bersuara (Voiceless uvular fricative) Geseran anak tekak bersuara (Voiced uvular fricative) Geseran rongga tekak tidak bersuara (Voiceless pharyngeal fricative) Geseran rongga tekak bersuara (Voiced pharyngeal fricative) Geseran pita suara tidak bersuara (Voiceless glottal fricative) Geseran pita suara bersuara (Voiced glottal fricative) Malaran tidak bergeser bibir-lelangit lembut (Labial-velar approximant) Malaran tidak bergeser bibir-lelangit keras (Labial-palatal approximant) Malaran tidak bergeser bibir-gigi (Labial-dental approximant) Malaran tidak bergeser gigi-gusi (Dental-alveolar approximant) Malaran tidak bergeser gelungan (Retroflex approximant) Malaran tidak bergeser lelangit keras (Palatal approximant) Malaran tidak bergeser lelangit lembut (Velar approximant) Sisian bergeser gigi-gusi (Dental-alveolar lateral fricative) Sisian bergeser lepas gusi (Post-alveolar lateral fricative)

87


[l] [Į] [ʎ] [r] [R] [Ր] [ɽ] [R]

Sisian tidak bergeser gigi-gusi (Dental-alveolar lateral) Sisian tidak bergeser gigi-gusi (Retroflex lateral) Sisian tidak bergeser lelangit keras (Palatal lateral) Getaran gigi-gusi (Dental-alveolar trill) Getaran anak tekak (Uvular trill) Tamparan gigi-gusi (Dental-alveolar trill) Tamparan gelungan (Retroflex flap) Tamparan anak tekak (Uvular flap) (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:53-58)

4.6 Lengkapkan bahagian berwarna dalam carta di bawah dengan lambang konsonan bahasa Melayu yang betul.

Daerah Sebutan / Cara Sebutan Letupan tak bersuara Letupan bersuara

Dua bibir

Gusi

Gusi Lelangit Keras

p

d

Lelangi t keras

Lelangit lembut

Pita suara

k

ʔ

g

Letusan tak bersuara

88


Daerah Sebutan / Cara Sebutan

Dua bibir

Gusi

Gusi Lelangit Keras

Lelangit keras

Letusan bersuara

Lelangit lembut

Pita suara

ǰ

Sengau

ŋ

n Geseran tak bersuara

s

Geseran bersuara Getaran

Sisian

l Separuh vokal

y/j

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan? 1. Letupan Dua Bibir Tidak Bersuara [p] Konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p] dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara dari paruparu yang keluar ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan kepada dinding tekak bagi menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tanpa menggetarkan pita suara. Udara tersekat sepenuhnya pada bibir, kemudian dilepaskan serta-merta.

89


(v)

Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p] (lihat rajah 4.23). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [papan], [pasu], [pukul], [putәri]. di tengah perkataan: [lәpas], [sepaʔ], [dapur], [dapat]. di akhir perkataan: [dakap], [atap], [sәdap], [santap].

[p]

Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]

besar

hampas

5.7

Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Dua Bibir Tidak Bersuara [p].

5.8

Bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letupan dua bibir tidak bersuara.

perah

basah 90

boros

pijak

hitam

bola


2. Letupan Dua Bibir Bersuara [b] Konsonan ini dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut dan tersekat sepenuhnya seketika pada bibir mulut, kemudian udara dilepaskan dengan serta-merta. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan dua bibir bersuara [b] (lihat rajah 4.24). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [buruŋ], [buku], [budaʔ], [batu]. di tengah perkataan: [tubuh], [subuh], [tabur], [tiba]. di akhir perkataan: [sәbab], [karib], [kitab], [adab].

[b]

Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]

91


4.9 Terangkan cara penghasilan bunyi Konsonan Letupan Dua Bibir Bersuara [b].

3. Letupan Gusi Tidak Bersuara [t] Konsonan letupan gusi tidak bersuara dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut keluar tanpa menggetarkan pita suara, kemudian tersekat pada bahagian gusi. Udara kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah konsonan letupan gusi tidak bersuara [t] (lihat rajah 4.25). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [taŋan], [tahu], [toloŋ], di tengah perkataan: [pәtaŋ], [putus], [satu], di akhir perkataan: [pәnuntut], [patut], [sәbut],

92

[tareʔ]. [bantu]. [lәmbut].


[t]

Rajah 4.25: Penghasilan Konsonan [t]

4.10 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Gusi Tidak Bersuara [t]. .

4. Letupan Gusi Bersuara [d] Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut perlu berlaku: (i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan.

93


(iv)

(v)

Udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut dan tersekat sepenuhnya pada gusi, kemudian udara tersebut dilepaskan dengan serta-merta. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir bersuara [d] (lihat rajah 4.26). Konsonan ini hadir dalam perkataan yang berikut: di awal perkataan: [dalam], [dahulu], [duka], [dapur]. di tengah perkataan: [pәdaŋ], [padaŋ], [sidaŋ], [padah]. di akhir perkataan: [abad], [tekad], [maʔsud], [hasad].

[d]

Rajah 4.26: Penghasilan Konsonan [d]

94


4.11 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Gusi Bersuara [d]. 4.12 Bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letupan gusi bersuara. duri

gulai

dapur

batas

desak

buruh

gitar

bilas

5. Letupan Lelangit Lembut Tidak Bersuara [k] Konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak untuk menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tanpa menggetarkan pita suara. Udara tersekat pada bahagian lelangit lembut, kemudian dilepaskan dengan serta-merta. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] (lihat rajah 4.27). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan yang berikut: di awal perkataan: [kawan], [kuda], [kalau], [kita]. di tengah perkataan: [sukat], [bakat], [dәkat], [pukat]. di akhir perkataan: [budaʔ], [pәkaʔ], [teŋoʔ], [әmaʔ].

95


[k]

Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]

4.13 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Lelangit Lembut Tidak Bersuara [k]. 5

6. Letupan Lelangit Lembut Bersuara [g] Bagi menghasilkan konsonan letupan lelangit lembut bersuara [g], proses berikut perlu dilakukan: (i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paruparu. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan kepada dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung.

96


(iii) (iv)

(v)

Pita suara dirapatkan. Udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke rongga mulut dan tersekat pada bahagian lelangit lembut. Udara tersebut kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut bersuara [g] (lihat rajah 4.28). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut: di awal perkataan: [guru], [ganti], [gantuŋ], [gambar]. di tengah perkataan: [agaʔ], [agar], [ǰuga], [ragu]. di akhir perkataaan: [beg], [dialog], [monolog].

[g]

Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]

4.14 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Lelangit Lembut Bersuara [g]. 1. 4 97


7. Hentian Glotis [ʔ] Untuk menghasilkan bunyi hentian glotis, proses berikut turut berlaku: (i) Pita suara dirapatkan serapat-rapatnya. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan kepada dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Udara dari paru-paru keluar dan tersekat dan terhenti pada bahagian glotis dan tidak dilepaskan. (iv) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan hentian glotis [ʔ] yang terdapat dalam bahasa Melayu (lihat rajah 4.29). Contoh perkataan yang mengandungi bunyi konsonan ini ialah: di awal perkataan: [ʔibu], [ʔada], [ʔikan], [ʔoraŋ]. di tengah perkataan: [saʔat], [ǰumaʔat], [kәʔadaʔan], [soʔal]. di akhir perkataan: [tidaʔ], [anaʔ], [čәkaʔ], [galaʔ].

[ʔ]

Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan [ʔ]

98


4.15 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Hentian Glotis [ʔ]. 4.16 Bulatkan perkataan yang berakhir dengan hentian glotis. elok

tamak

cucuk

kicap

bahu

semak

muka

itik

8. Letusan Lelangit Keras-Gusi Tidak Bersuara [č] Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut turut berlaku: (i) Depan lidah dirapatkan pada daerah lelangit keras-gusi untuk membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tanpa menggetarkan pita suara. Udara tersebut tersekat seketika pada bahagian lelangit keras-gusi, kemudian udara tersebut dilepaskan dengan perlahan (bukan dengan cepat atau dengan serta-merta). Walau bagaimanapun, untuk bunyi konsonan [č] dalam bahasa Melayu, pelepasan udara adalah lebih cepat sedikit berbanding dengan pelepasan udara untuk bunyi konsonan letusan (afrikat) dalam bahasa Inggeris seperti dalam perkataan church. Bunyi konsonan [č] yang hadir dalam bahasa Melayu adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [čari], [čuti], [čuri], [čontoh]. di tengah perkataan: [suči], [banči], [bәnči], [kunči]. di akhir perkataan: [mač], [koč]. 99


[č]

Rajah 4.30 : Penghasilan Konsonan [č]

4.17 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi Tidak Bersuara [č].

9. Letusan Lelangit Keras-Gusi Bersuara [ǰ] Bunyi letusan lelangit keras-gusi dihasilkan melalui proses seperti yang berikut: (i) Depan lidah dirapatkan pada daerah lelangit keras-gusi untuk membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menyekat udara daripada memasuki rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan.

100


(iv)

(v)

Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dengan menggetarkan pita suara dan tersekat pada daerah lelangit keras-gusi. Udara dilepaskan perlahan (bukan dilepaskan dengan cepat atau sertamerta). Bagi bunyi kononan [ǰ] dalam bahasa Melayu, pelepasan udara adalah lebih cepat daripada pelepasan udara untuk bunyi konsonan j dalam bahasa Inggeris seperti untuk perkataan judge. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [ǰ] (lihat rajah 4.31). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut: di awal perkataan: [ǰaŋan], [ǰoloʔ], [ǰaŋgut], [ǰuga]. di tengah perkataan: [taǰam], [tәrǰun], [buǰaŋ], [huǰan]. di akhir perkataan: [imeǰ], [koleǰ].

[ǰ]

Rajah 4.31 : Penghasilan Konsonan [ǰ]

4.18 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi Bersuara [ǰ].

101


4.19

Bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letusan lelangit keras bersuara.

jala

cukai

jambu

capal

juta

celah

kipas

cuci

10. Geseran Gusi Tidak Bersuara [s] Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran gusi tidak bersuara [s], proses yang berikut turut berlaku: (i) Daun lidah dinaikkan ke arah gusi untuk membuat sempitan. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak bagi menyekat udara daripada keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan pada daerah gusi. Pita suara tidak digetarkan. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gusi tidak bersuara [s] (lihat rajah 4.32). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut: di awal perkataan: [sayaŋ], [sapu], [suŋguh], [sәdap]. di tengah perkataan: [basuh], [kasar], [dasar], [pasar]. di akhir perkataan: [habis], [bilis], [hiris], [bәras].

[s]

Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]

102


4.20 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Geseran Gusi Tidak Bersuara [s].

11. Geseran Glotis Bersuara [h] Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran glotis [h], proses yang berikut turut berlaku: (i) Pita suara dibuka (direnggangkan) sedikit untuk membuat sempitan pada glotis. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak bagi menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui hidung. (iii) Udara keluar dengan menggeser melalui sempitan glotis. Pita suara digetarkan. (iv) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan geseran glotis bersuara [h] (lihat rajah 4.33). Kehadiran bunyi ini adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [habis], [hulur], [hantu], [hiŋgap]. di tengah perkataan: [lihat], [tahap], [pehaʔ], [sehat]. di akhir perkataan: [bәrseh], [lәteh], [kaseh], [lәbeh].

103


[h]

Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]

4.21 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Geseran Glotis Bersuara [h].

12. Getaran Gusi Bersuara [r] Bunyi getaran gusi bersuara [r] dihasilkan dengan cara yang berikut: (i) Hujung lidah dikenakan pada gusi. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan.

104


(iv) (v)

Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan hujung lidah dan pita suara digetarkan. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi getaran gusi bersuara [r] (lihat rajah 4.34). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut: di awal perkataan: [rasa], [rabun], [runtuh], di tengah perkataan [bәras], [kәras], [laras], di akhir perkataan: [bәsar], [kasar], [lebar],

[rusuh]. [karut]. [edar].

[r]

Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]

4.22 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Getaran Gusi Bersuara [r].

105


13. Sisian Gusi Bersuara [l] Konsonan sisian gusi bersuara [l] dihasilkan dengan cara: (i) Hujung lidah dikenakan pada bahagian tengah gusi untuk membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tetapi hanya dapat keluar melalui sisian atau tepian. Pita suara digetarkan. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sisian gusi bersuara [l] (lihat rajah 4.35). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah seperti yang berikut: di awal perkataan: [lama], [lambat], di tengah perkataan: [sәlamat], [kәlat], di akhir perkataan: [tiŋgal], [bәkal],

[lampu],

[lupa].

[kilat],

[bulat].

[peŋgal],

[pukul]

[l]

Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]

106


4.23 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Sisian Gusi Bersuara [l].

14. Sengau Dua Bibir Bersuara [m] Konsonan sengau dua bibir bersuara [m] dihasilkan dengan cara: (i) Bibir bawah dirapatkan pada bibir atas untuk membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan supaya suara dapat memasuki rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru memasuki rongga mulut dan keluar melalui rongga hidung. Bibir mulut dibuka semasa menyebut bunyi [m] dan pita suara digetarkan (lihat rajah 4.36). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut: di awal perkataan: [makan], [malam], [mula], [masin]. di tengah perkataan: [timun], [namun], [timur], [lima]. di akhir perkataan: [salam], [silam], [dalam], [tilam].

[m]

Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]

107


15. Sengau Gusi Bersuara [n] Bunyi sengau gusi bersuara [n] dihasilkan dengan cara: (i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan terhalang pada bahagian gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita suara digetarkan. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau gusi bersuara [n] (lihat rajah 4.37). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [nasi], [nuri], [naŋka], [naluri]. di tengah perkataan: [kәnari], [binasa], [panas], [lontar]. di akhir perkataan: [papan], [simpan], [lapan], [sәmbilan]

[n]

Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]

108


4.24 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Sengau Dua Bibir Bersuara [m]. 4.25 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Sengau Gusi Bersuara [n].

16. Sengau Lelangit Keras-Gusi Bersuara [ɲ] Untuk menghasilkan bunyi ini, proses yang berikut turut berlaku: (i) Depan lidah dirapatkan pada daerah lelangit keras-gusi untuk membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka ruang rongga ke hidung supaya udara dari paru-paru dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan terhalang pada daerah lelangit keras-gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita suara digetarkan. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sengau lelangit kerasgusi bersuara [ɲ] (lihat rajah 4.38). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [ɲaɲi], [ɲata], [ɲamoʔ], di tengah perkataan: [baɲaʔ], [miɲaʔ], [taɲa],

[ɲaɲoʔ].

[suɲi].

109


[ɲ]

Rajah 4.38 : Penghasilan Konsonan [ɲ]

4.26 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Sengau Lelangit KerasGusi Bersuara [ɲ].

17. Sengau Lelangit Lembut Bersuara [ŋ] Bunyi konsonan sengau lelangit lembut bersuara [ŋ] dihasilkan melalui proses yang berikut: (i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan kepada lelangit lembut untuk menyekat udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan.

110


(iv)

(v)

Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan terhalang pada daerah lelangit lembut, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita suara digetarkan. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau lelangit lembut bersuara [ŋ] (lihat rajah 4.39). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [ŋaŋa], [ŋiau]. di tengah perkataan: [buŋa], [siŋa], [baŋga], [taŋga]. di akhir perkataan: [taŋguŋ], [baraŋ], [tanǰuŋ], [gunuŋ].

[ŋ]

Rajah 4.39 : Penghasilan Konsonan [ŋ]

4.27 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Sengau Lelangit Lembut Bersuara [ŋ].

111


18. Separuh Vokal Dua Bibir Bersuara [w] Bunyi separuh vokal dua bibir bersuara [w] ini dihasilkan dengan cara: (i) Bibir dibundarkan. (ii) Belakang lidah diangkat ke arah lelangit lembut tetapi tidak menyentuh lelangit lembut (sama seperti kedudukan lidah untuk membunyikan vokal belakang [u]). (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara keluar dari paru-paru ke rongga mulut menggetarkan pita suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [u], lidah dengan pantas berubah ke kedudukan (posisi) untuk menghasilkan vokal tengah [ә] (lihat rajah 4.40). Kehadiran konsonan ini adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [wau], [waris], [wajaŋ], [waŋ]. di tengah perkataan: [kawan], [lawan], [kawat], [lewat]. di akhir perkataan: [sepaʔ takraw].

[w]

Rajah 4.40: Penghasilan Separuh Vokal [w]

112


4.28 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Separuh Vokal Dua Bibir Bersuara [w]. 4.29 Bulatkan perkataan yang bermula dengan separuh vokal dua bibir bersuara: wisel

wirid

yuran watan

lipas

yakin

larut

wira

19. Separuh Vokal Lelangit Keras Bersuara [j] Bagi menghasilkan bunyi konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara [j], proses yang berikut turut berlaku: (i) Depan lidah dinaikkan ke arah gusi seperti hendak menghasilkan bunyi vokal [i], kemudian semasa menghasilkan bunyi itu, kedudukan lidah berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [ә]. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan kepada dinding tekak supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan pita suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [i], kedudukan lidah berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [ә]. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan separuh vokal [j] (lihat rajah 4.41). Kehadiran bunyi konsonan ini dalam perkataan adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [jaŋ], [jakin], [jatim], [juran]. di tengah perkataan: [dajaŋ], [sajaŋ], [bajaŋ], [sәmbahjaŋ].

113


[j]

Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]

4.30 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Separuh Vokal Lelangit Keras Bersuara [j].

Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu? Dengan konsonan pinjaman, dimaksudkan konsonan-konsonan yang bukan berasal daripada bahasa Melayu tetapi dipinjam daripada bahasa lain, seperti bahasa Arab, Sanskrit, Inggeris dan sebagainya. Konsonan-konsonan ini telah umum dipakai dalam perkataan-perkataan yang dipinjam daripada bahasa asing. Konsonan-konsonan tersebut terdiri daripada:

114


(i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii)

Geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] Geseran bibir-gigi bersuara [v] Geseran gigi tidak bersuara [] Geseran gigi bersuara [ð] Geseran gusi bersuara [z] Geseran lelangit keras tidak bersuara [š, ž] Geseran lelangit lembut tidak bersuara [x] Geseran lelangit lembut bersuara [Ɣ]

Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu? Geseran Bibir-Gigi Tidak Bersuara [f] Bunyi konsonan geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] dihasilkan dengan cara: (i) Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan supaya udara keluar dengan menggeser melalui ruang yang sempit. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dibuka (direnggangkan). (iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan pada daerah bibir-gigi. Pita suara tidak digetarkan. (v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] (lihat rajah 4.42). Konsonan ini hadir dalam perkataan pinjaman seperti contoh yang berikut: di awal perkataan: [fikir], [fitnah], [faham], [fonetiʔ]. di tengah perkataan: [nafkah], [sifir], [sifar], [kufur]. di akhir perkataan: [arif], [maʔaf], [alif], [huruf].

115


[f]

Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f]

4.31 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan pinjaman Geseran BibirGigi Tidak Bersuara [f].

Geseran Bibir-Gigi Bersuara [v] Bunyi konsonan geseran bibir-gigi bersuara [v] dihasilkan dengan cara: (i) Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan supaya udara keluar dengan menggeser melalui sempitan. (ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. (iii) Pita suara dirapatkan. (iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan pada daerah bibir-gigi. Pita suara digetarkan.

116


(v)

Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi bersuara [v] (lihat rajah 4.43). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [vokal], [variasi]. di tengah perkataan: [univәrsiti], [novel].

[v]

Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v]

4.32 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan pinjaman Geseran BibirGigi Bersuara [v].

Geseran Gigi Tidak Bersuara [] Konsonan geseran gigi tidak bersuara [] dihasilkan melalui cara: (i) Hujung lidah dihampirkan kepada daerah antara gigi atas dengan gigi bawah untuk membuat sempitan pada daerah antara gigi atas dan gigi bawah supaya udara keluar dengan menggeser.

117


(ii)

(iii) (iv) (v)

Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung. Pita suara dibuka (direnggangkan). Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan antara gigi atas dan gigi bawah. Pita suara tidak digetarkan. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gigi tidak bersuara [] (lihat rajah 4.44). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti dalam contoh yang berikut: di awal perkataan: [inin], [alaa], [abit], di tengah perkataan: [mial]. di akhir perkataan: [hadi].

[oman].

[]

Rajah 4.44 : Penghasilan Konsonan []

118


(a) _____________

4.33

Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan pinjaman Geseran Gigi Tidak Bersuara [].

4.34

Tuliskan lambang bunyi konsonan yang dihasilkan berdasarkan gambar rajah di bawah:

(b) _____________

(d) _____________

(e) _____________

(g) _____________

(h) _____________ 119

(c) _____________

(f) _____________

(i)_____________


4.35 Kenal pasti jenis bunyi konsonan dalam perkataan berikut: Perkataan

Jenis Konsonan

duri gulai dapur batas desak buruh gitar bilas jala cukai jambu capal juta celah kipas cuci besar hampas perah basah boros pijak hitam bola wisel wirid yuran watan lipas yakin larut wira elok tamak cucuk kicap bahu semak muka

120


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 4 4.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi: i. Definisi vokal ii. Ciri-ciri vokal bahasa Melayu iii. Sila buat rujukan tambahan daripada sumber lain. 4.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menyenaraikan enam jenis vokal bahasa Melayu ii. Menjelaskan ciri-ciri vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang dengan menyertakan gambar rajah kedudukan bibir dan lidah semasa menghasilkan bunyi vokal tersebut dan contoh yang sesuai. 4.3 Bagi soalan ini, anda harus: i. Mengenal pasti sama ada huruf yang bercetak tebal dalam perkataan yang diberikan tersebut merupakan: - vokal hadapan sempit, - vokal hadapan separuh sempit, - vokal hadapan separuh luas, - vokal hadapan luas, - vokal tengah, - vokal belakang, atau lain-lain ii. Anda perlu rujuk Rajah 4.1 bagi mengesahkan jawapan anda itu betul. 4.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda perlu: i. Mengandungi vokal-vokal yang berikut, iaitu vokal tinggi [i], dan [u] ii. Anda juga perlu memberikan vokal tengah [ә] iii. Sila sertakan contoh-contoh yang mengandungi vokal tersebut. 4.5 Bagi soalan ini, anda: i. Bebas memilih mana-mana perkataan dalam bahasa Melayu, asalkan perkataan tersebut mengandungi vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan vokal [ә] ii. Anda perlu memberikan tiga contoh perkataan bagi setiap vokal tersebut yang hadir di hadapan, di tengah dan di akhir perkataan.

121


4.6 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Mengisi kotak bahagian berwarna itu dengan lambang konsonan yang betul ii. Antara lambang konsonan yang perlu mengisi kotak bahagian berwarna itu ialah [b], [t], [j], [č], [m], dll iii. Anda perlu melihat gambar rajah 4.21 bagi mendapatkan jawapan seterusnya iv. Sila pastikan yang anda mengetahui nama-nama konsonan tersebut.

4.7 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.23 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan [p] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda. 4.8 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan carikan perkataan yang mengandungi konsonan letupan dua bibir bersuara [b]. 4.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.24 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan dua bibir bersuara [b] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda. 4.10 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.25 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan gusi tidak bersuara [t] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda. 4.11 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.26 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan gusi bersuara [d] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda.

122


4.12 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan bulatkan perkataan yang mengandungi konsonan letupan gusi bersuara. 4.13 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.27 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.14 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.28 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan lelangit lembut bersuara [g] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.15 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.29 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan hentian glotis [ʔ] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.16 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan bulatkan perkataan yang berakhir dengan hentian glotis. 4.17 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.30 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letusan lelangit keras-gusi tidak bersuara [č] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

123


4.18 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.31 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letusan lelangit keras-gusi bersuara [j] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.19 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letusan lelangit keras bersuara. 4.20 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.32 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan geseran gusi tidak bersuara [s] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.21 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.33 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan geseran glotis bersuara [h] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda. 4.22 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.34 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan Getaran gusi bersuara [r] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

124


4.23

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.35 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan sisian gusi bersuara [l] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.24

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.36 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan sengau dua bibir bersuara [m] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.25

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.37 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan sengau gusi bersuara [n] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.26

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.38 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan sengau lelangit keras-gusi bersuara [ɲ] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.27

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.39 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan sengau lelangit lembut bersuara [ŋ] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

125


4.28

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.40 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan separuh vokal dua bibir bersuara [w] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.29

Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan vokal dua bibir bersuara

4.30

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.41 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara [j] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.31

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.42 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan pinjaman geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.32

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.43 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan pinjaman geseran bibir-gigi bersuara [v] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

126


4.33

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Merujuk Rajah 4.44 ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan pinjaman geseran gigi tidak bersuara [] tersebut dengan teratur dan betul iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam penerangan anda.

4.34

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan setiap rajah (a) - (i) ii. Kenal pasti kedudukan alat artikulasi yang menghasilkan bunyi konsonan tertentu iii. Pastikan anda memasukkan lambang konsonan [p], [t], [k], [g], [ʔ], [č], [s], [z], [z], [n] dalam jawapan anda.

4.35

Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Meneliti setiap perkataan yang disenaraikan dalam soalan ii. Kenal pasti jenis-jenis bunyi konsonan dalam perkataan tersebut.

127


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS Professional. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press.

128


Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace and Jovanovich. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

129

ARTIKULASI TAMBAHAN / 5

Unit

5 ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat:

i. menerangkan pengertian artikulasi tambahan/ koartikulsi, ii. membezakan antara pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan iii. menulis perkataan dalam bentuk fonetik dengan memasukkan lambang-lambang koartikulasi.

Pengenalan Unit ini membincangkan hal tentang Artikulasi Tambahan atau juga dipanggil Koartikulasi yang mencakupi pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan.

Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi? Artikulasi tambahan atau koartikulasi ialah sebutan tambahan yang terjadi akibat daripada pengaruh penyebutan sesuatu bunyi tertentu. Sewaktu menyebutkan sesuatu bunyi tertentu, terjadi juga sebutan tambahan secara sampingan kerana dalam proses penyebutan sesuatu bunyi tertentu, beberapa alat artikulasi turut 130


terlibat, misalnya bibir, rongga hidung, lelangit keras, rengkung dan seumpamanya sehingga berlakunya artikulasi tambahan seperti: i. pembibiran, ii. penyengauan, iii. penglelangitkerasan, iv. perengkungan, dan v. pengglotisan (Glotalisasi)

5.1 Apakah yang anda faham tentang koartikulasi? Berikan pengertian menurut banyak sumber.

Tahukah Anda Proses Pembibiran? Pembibiran atau dikenal sebagai labialisasi ialah artikulasi tambahan yang berlaku semasa hendak menyebut bunyi vokal belakang. Misalnya, semasa kita menyebut bunyi perkataan [kuniŋ]. Sebenarnya semasa kita hendak menyebut bunyi konsonan [k] yang diikuti oleh vokal belakang [u] dalam perkataan “kuning” itu, berlaku sedikit pembundaran bibir, iaitu pengaruh daripada hendak menyebut bunyi vokal belakang [u] dalam perkataan “kuning” itu. Artikulasi tambahan pembibiran ditanda dengan lambang w seperti dalam contoh yang berikut: [kwuniŋ] [kwučiŋ] [lwubaŋ] [swulit] [twolaʔ]

5.2 Dengan memberikan contohcontoh yang sesuai, jelaskan maksud pembibiran.

131


Tahukah Anda Proses Penyengauan? Penyengauan atau nasalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku pengaruh daripada proses penyebutan bunyi perkataan yang mengandungi konsonan sengau yang diikuti oleh vokal. Semasa menyebutkan bunyi sengau, misalnya, [m, n, ɲ, ŋ] seperti dalam perkataan malam, nasi, nyamuk, nganga, pengaruh bunyi sengau [m, n, ɲ, ŋ] merebak kepada bunyi vokal kerana rongga hidung tidak sempat ditutup sepenuhnya semasa menyebut bunyi vokal dalam perkataan tersebut. Lambang penyengauan atau nasalisasi ditanda dengan lambang ~ seperti dalam perkataan yang berikut: [mãkan] [nãŋka] [ɲãɲi] [məŋãntoʔ]

5.3 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud penyengauan.

Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan? Penglelangitkerasan atau palatalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku akibat proses penghasilan bunyi lelangit keras. Penglelangitkerasan ini terhasil sebelum bunyi letusan lelangit keras [č] dan [ǰ] dan lambang yang digunakan untuk melambangkan penglelangitkerasan ialah lambang [^] di bawah atau [ǰ] di sebelah kanan atas lambang fonetik konsonan berkenaan, seperti dalam contoh yang berikut: [punǰča] [manǰja] [belanjǰa] [senǰǰa] [belunǰǰur] 132


5.4 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud penglelangitkerasan.

Tahukah Anda Proses Perengkungan? Perengkungan ialah artikulasi tambahan yang berlaku akibat daripada pengucapan bunyi rengkungan. Bunyi seperti ini banyak terdapat dalam bahasa Arab. Simbol yang digunakan bagi melambangkan bunyi perengkungan ialah seperti yang terdapat pada fonem yang berikut: L, d dan z

5.5 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud perengkungan.

Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)? Pengglotisan atau glotalisasi merupakan ciri suprasegmental yang berlaku sebelum penyebutan bunyi vokal. Glotalisasi biasanya berlaku pada awal bunyi vokal yang hadir pada perkataan yang disebut secara satu-satu. Sebelum bunyi vokal itu dilafazkan, alat artikulasi mengambil sedikit masa untuk melafazkan bunyi vokal tersebut dan ini mengakibatkan udara terhenti sebentar pada glotis semasa menyebut bunyi vokal dalam perkataan itu. Misalnya, [ʔadeʔ], [ʔabaŋ], [ʔalat] dan seumpamanya.

133


Glotalisasi juga berlaku antara dua vokal yang berdekatan dalam perkataan. Semasa menyebut vokal pertama, udara terhenti sekejap pada glotis dan memakan sedikit masa untuk menyebut vokal yang berikutnya. Contohnya, [saʔat], [ǰumaʔat], [faʔedah] dan seumpamanya.

5.6 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud glotalisasi. 1.7 Nyatakan perbezaan antara pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan 1.8 Nyatakan artikulasi tambahan yang terlibat dalam contoh-contoh perkataan di bawah: (a) [kwuraŋ]

____________________

(b) [tanǰǰaʔ]

____________________

(c) [ʔiteʔ]

____________________

(d) [taʔat]

____________________

(e) [mãsin]

____________________

(f) [punjčaʔ]

____________________

(g) [kwotaʔ]

____________________

(h) [panǰǰat]

____________________

(i) [ŋãŋã]

____________________

(j) [kaʔedah]

____________________

134


5.9 Salin semula perkataan-perkataan di bawah dalam bentuk fonetik dengan memasukkan lambang-lambang artikulasi tambahan yang sesuai. a) putih

____________________

(b) banjir

____________________

(c) singa

____________________

(d) taat

____________________

(e) tulang

____________________

(f) banyak

____________________

(g) kumbang

____________________

(h) sunting

____________________

(i) jemaah

____________________

(h) sengaja

____________________

(i) ombak

____________________

(j) semalam

____________________

135


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 5 5.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan maksud artikulasi tambahan/ koartikulasi ii. Sila teliti semua definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh bahasa yang berlainan dan terangkannya mengikut fahaman anda iii. Berikan contoh-contoh perkataan yang mengandungi artikulasi tambahan tersebut. 5.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menghuraikan artikulasi tambahan/ koartikulasi yang hadir bersama-sama dengan bunyi konsonan yang lain yang hadir selepas konsonan tersebut. Contohnya, bunyi koartikulasi pembibiran yang hadir bersama dengan konsonan [k] semasa menyebut bunyi [kwuda] ii. Sila teliti perkataan yang mengandungi konsonan lain yang diikuti oleh vokal belakang. 5.3 Bagi menjawab soalan ini, anda harus: i. Menerangkan bahawa bunyi-bunyi penyengauan berlaku kerana wujudnya konsonan sengau yang diikuti oleh bunyi vokal. Pengaruh daripada konsonan sengau itu terkena juga pada vokal yang mengikutinya. ii. Pastikan anda memberikan contoh-contoh penyengauan yang berlaku pada vokal-vokal lain yang hadir mengikuti konsonan sengau, misalnya [mãlam], [nila], [nusa] iii. Sila berikan juga contoh-contoh konsonan sengau lain yang diikuti oleh bunyi-bunyi vokal tersebut. 5.4 Untuk menjawab soalan ini, anda harus: i. Menjelaskan maksud koartikulasi penglelangitkerasan ii. Anda perlu menjelaskan proses menghasilkan bunyi konsonan tertentu yang melibatkan berlakunya artikulasi tambahan, misalnya apabila menyebut perkataan panjang, konsonan [n] yang diikuti oleh konsonan [j] berlaku artikulasi tambahan penglelangitkerasan yang hadir bersamasama bunyi tersebut iii. Berikan contoh-contoh lain dalam bahasa Melayu tentang artikulasi tambahan penglelangitkerasan.

136


5.5 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan maksud koartikulasi perengkungan bahasa Melayu ii. Terangkan cara penghasilan konsonan tertentu yang boleh menyebabkan berlakunya koartikulasi perengkungan iii. Berikan contoh-contoh lain koartikulasi perenkungan dalam bahasa Melayu. 5.6 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memberikan maksud koartikulasi pengglotisan bahasa Melayu ii. Huraikan proses pengglotisan berlaku iii. Berikan contoh-contoh koartikulasi pengglotisan dalam bahasa Melayu. 5.7 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan perbezaan cara-cara menghasilkan bunyi koartikulasi pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan ii. Sila rujuk halaman 131 – 133. iii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan maklumat tambahan. 5.8 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Mengenal pasti jenis-jenis koartikulasi yang berlainan yang berlaku semasa menyebut perkataan dalam soalan (a) - (j) ii. Pastikan anda menerangkan setiap artikulasi tambahan yang berlainan yang terdapat dalam perkataan (a) - (j) tersebut iii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan maklumat tambahan. 5.9 Untuk soalan ini, anda perlu: i. Meneliti dan mengenali setiap perkataan dan bunyi-bunyi konsonan serta vokal yang terdapat pada perkataan tersebut ii. Anda juga perlu mengetahui setiap penghasilan bunyi konsonan dan vokal itu ada bunyi lain yang turut serta bersama-samanya, seperti pembibiran, pengglotisan, dll

137


iii. Anda perlu memasukkan lambang-lambang artikulasi tambahan tersebut bagi perkatan-perkataan itu. Misalnya bagi perkataan ombak, berlakunya pengglotisan pada huruf vokal [o] dan bentuk transkripsi fonetik ditulis seperti berikut: [ʔombaʔ].

138


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press.

139


Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

140

FONEM SUPRASEGMENTAL / 6

Unit

6 FONEM SUPRASEGMENTAL HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat:

i. menerangkan pengertian fonem suprasegmental, ii. membezakan antara tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi dalam bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu.

Pengenalan Unit ini membincangkan hal tentang Fonem Suprasegmental dalam fonetik dan fonologi bahasa Melayu yang meliputi tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi.

Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental? Fonem suprasegmental yang juga disebut fonem suprapenggalan ialah ciri atau sifat bunyi yang menindihi atau menumpangi sesuatu fonem. Maksudnya, ciri suprasegmental hadir bersama-sama fonem penggalan dengan cara menumpangi bunyi segmental. Fonem suprasegmental ini bukannya bunyi segmental atau bunyi penggalan, tetapi ciri yang hadir bersama dengan cara menindihi atau menumpangi bunyi penggalan. Fonem suprasegmental tersebut terdiri daripada: i. tekanan, ii. kepanjangan, 141


iii. iv. v.

jeda, tona dan intonasi.

6.1 Apakah perbezaan antara bunyi segmental dan bunyi suprasegmental?

i. Apakah Tekanan? Tekanan ialah ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata. Tekanan biasanya berlaku pada suku kata dalam perkataan. Tekanan ditanda dengan tanda ( / ). Dalam bahasa Melayu, tekanan berlaku pada vokal. Bunyi vokal dalam bahasa Melayu disebut dengan lantang dan boleh dipanjangkan. Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu lazimnya berlaku pada suku kata yang kedua seperti dalam perkataan ki ta, ba pa, sa tu dan seumpamanya. Dalam bahasa asing, misalnya bahasa Inggeris, tekanan boleh membezakan / makna. Contohnya, perkataan pro gress bermaksud “memajukan” (kata kerja) / dan pro gress bermaksud “kemajuan” (kata nama). Begitu juga dengan / perkataan ex port yang tekanannya diletakkan pada awal suku kata membawa / maksud “barang yang dieksportkan” (kata nama) sedangkan ex port yang tekanannya dilakukan pada suku kata kedua membawa maksud “melakukan kerja eksport” (kata kerja). Begitulah seterusnya dengan perkataan conduct, insult dan seumpamanya boleh membawa maksud yang berbeza dalam bahasa Inggeris apabila dipakai tekanan pada suku kata yang berbeza.

6.2 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan bagaimana “tekanan” boleh membezakan makna sesuatu frasa atau ayat.

142


ii. Apakah Kepanjangan? Kepanjangan atau juga disebut panjang pendek bunyi merupakan ciri khusus yang terdapat pada perkataan dalam bahasa-bahasa tertentu. Ciri kepanjangan atau panjang pendek ini boleh membezakan makna dalam bahasa-bahasa tertentu seperti bahasa Inggeris dan Arab tetapi tidak membezakan makna dalam bahasa Melayu. Ciri panjang pendek ini ditanda dengan tanda titik yang dipanggil mora. Jika tanda mora itu satu titik ( . ), kepanjangan bunyinya setengah mora; dua titik ( : ), kepanjangannya satu mora; dan jika empat titik ( :: ), kepanjangannya ialah dua mora. Dalam bahasa Inggeris, perbezaan makna terjadi apabila kepanjangan ini digunakan. Contohnya, perkataan sit bermakna “duduk”, dan si:t bermakna “tempat duduk”; ship maknanya “kapal” dan shi:p bermakna “kambing biri-biri”.

6.3 Ciri kepanjangan ditandai dengan tanda titik yang dipanggil mora. Terangkan lambang mora tersebut dengan contoh yang sesuai.

iii. Apakah Jeda? Jeda yang juga disebut persendian ialah ciri atau unsur hentian (senyap) dalam ujaran sebagai tanda memisahkan unsur linguistik, iaitu perkataan, ayat atau rangkai kata. Jeda atau persendian ini dilambangkan dengan tanda ( + ). Dalam bahasa tertentu, khususnya bahasa Inggeris, unsur jeda ini boleh membezakan makna. Misalnya, ujaran I scream, “saya menjerit” dan ice-cream “aiskrim” bunyi ujarannya sama dan sukar dibezakan maknanya sekiranya kita tidak membezakannya dengan jeda seperti yang berikut:

143


i

scream

ice cream

/ ai

+

skri:m /

“saya menjerit”

/ ais

+

kri:m /

“aiskrim”

Dalam bahasa Melayu juga terdapat rangkai kata yang boleh mengelirukan makna sekiranya tidak dipakai tanda jeda, misalnya ujaran belikantin (belikan tin) dan belikantin (beli kantin). Bagi membezakan makna ujaran, rangkai kata itu perlu ditanda dengan tanda jeda seperti yang berikut: / belikan

+

tin

/

“membelikan tin

=

tin yang dibeli”

/ beli

+

kantin /

“membeli kantin

=

kantin yang dibeli”

Sebenarnya jeda atau persendian merupakan unsur pembeza dalam bahasa. Jeda juga digunakan untuk membezakan makna ayat. Contoh ayat “Saya membaca buku kakak” boleh dibezakan maknanya dengan memakai jeda seperti yang berikut: / # Saya membaca buku kakak # / (Maksudnya saya membaca buku kepunyaan kakak) / # Saya membaca buku # kakak / (Maksudnya saya memberitahu kakak bahawa saya membaca buku) / # Kami makan sate kambing # / (Maksudnya kami makan sate daging kambing) / # Kami makan sate # kambing / (Maksudnya kami memberitahu kambing bahawa kami makan sate)

144


6.4 Apakah makna dan lambang jeda? 6.5 Bagi setiap ayat di bawah, bina dua ayat yang berlainan makna dengan meletakkan lambang jeda pada bahagian yang sesuai. Kemudian, jelaskan makna ayat-ayat yang telah dibina. (a) Ibu menjahit baju ayah. (i)

_________________________________________

(ii) _________________________________________

(b) Saya mahu membaca ensiklopedia bahasa Melayu cikgu. (i)

_________________________________________

(ii) _________________________________________ (c) Adik suka makan nasi ayam. (i)

_________________________________________

(ii) _________________________________________

iv. Apakah Tona? Tona merupakan naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan. Banyak bahasa yang mempunyai tona dan tona ini membezakan makna seperti dalam bahasa Mandarin, bahasa Thai, bahasa Vietnam, bahasa Laos, bahasa Kampuchea dan lain-lain. Terdapat dua jenis tanda atau lambang yang berbeza digunakan untuk membezakan tinggi rendahnya bunyi satu-satu perkataan itu. Yang pertama memakai lambang tona mendatar, tona meninggi, tona turun-naik dan tona menurun seperti dalam contoh yang berikut:

145


Tona datar

ma

–

“ibu”

Tona meninggi

ma

/

“guni”

Tona turun-naik

ma

V

“kuda”

Tona menurun

ma

\

“marah”

Tona datar

Tona meninggi

Tona turun-naik

“ibu”

“guni”

“kuda’

Tona menurun

“marah”

Rajah 6.1: Kedudukan Tinggi-Rendah Suara (Sumber:P. Ladefoged, 2005:12)

Yang kedua pula memakai tanda nombor 1 hingga 4 untuk menunjukkan perbezaan tona seperti yang berikut: Tona tinggi (sangat keras)

1

Tona sederhana tinggi (keras)

2

Tona rendah (lemah)

3

Tona sangat rendah (sangat lemah) 4 Walau bagaimanapun, sesetengah pengarang menggunakan tona 4 untuk tona tinggi (sangat keras), 3 untuk tona sederhana tinggi (keras), 2 untuk tona rendah (lemah) dan 1 untuk tona sangat rendah (sangat lemah).

146


6.6 Apakah makna dan lambang tona?

v. Apakah Intonasi? Intonasi ialah turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa. Intonasi juga disebut sebagai lagu bahasa. Dalam bahasa Melayu, terdapat berbagaibagai intonasi atau lagu yang terdapat pada ayat. Misalnya, ayat berita mempunyai intonasi yang menurun pada akhir ayat. Ayat tanya pula mempunyai intonasi meninggi pada akhir ayat dan seumpamanya. Apabila kita bertutur, kita menggunakan ayat-ayat yang diucapkan secara bersambung-sambung. Ayat-ayat yang dituturkan itu turut menggunakan intonasi atau lagu bahasa yang berbezabeza. Semua jenis ciri suprasegmental atau suprapenggalan, iaitu tekanan, kepanjangan, jeda dan tona secara kombinasi turut membentuk intonasi ayat, dan digunakan dalam pertuturan. Berikut diturunkan contoh-contoh intonasi pada ayat-ayat dalam bahasa Melayu, iaitu: a) Intonasi ayat penyata b) Intonasi ayat tanya c) Intonasi ayat perintah d) Intonasi ayat terbalik atau songsang e) Intonasi ayat pasif

a) Intonasi Pada Ayat Penyata Biasa Intonasi pada ayat penyata mempunyai pola intonasi 2-4-2-3, seperti dalam ayat yang berikut: 4

Pelajar 2

3

i tu

peng awas 2

147


Frasa subjek pelajar itu ditandai dengan tingkat nada 2-4, manakala frasa predikat pengawas ditandai dengan tingkat 2-3. Pemisahan frasa subjek daripada predikat menjadi jelas disebabkan nada suara turun daripada tingkat 4 pada subjek pelajar itu ke tingkat nada 2, iaitu nada permulaan bagi frasa predikat pengawas. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir menandakan selesainya pengucapan frasa predikat pengawas. b) Intonasi Pada Ayat Tanya Dalam bahasa Melayu, intonasi ayat tanya biasa ditandai dengan tingkat nada 2-4-3-4. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir ayat naik semula ke nada 4 sebagai tanda selesainya pengucapan ayat. Contohnya: 4

Pelajar

3

i tu

4

peng awas ?

2

Intonasi ayat tanya seperti contoh di atas digunakan dalam bentuk pertanyaan kepada seorang pendengar untuk dijawab oleh pendengar berkenaan. Ayat tanya dapat juga dibentuk dengan meletakkan partikel -kah pada bahagian predikat ayat. Dalam hal ini, oleh sebab predikat yang disertai partikel kah dipentingkan, maka predikat dipindahkan ke bahagian hadapan ayat menjadi: Pengawaskah pelajar itu? Intonasi bagi ayat tanya di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1-4 seperti dalam contoh yang berikut: 3

4

Penga was kah 2

pelajar

i tu ?

1

c) Intonasi Pada Ayat Perintah Dalam ayat perintah, bahagian predikat lebih dipentingkan berbanding bahagian subjek. Sebagai contoh, ayat Pergi! sebenarnya terbit daripada ayat Awak pergi! Kata ganti nama diri kedua, iaitu awak digugurkan dan meninggalkan predikat pergi. Frasa predikat pergi dilafazkan dengan tingkat nada 2-3 seperti yang berikut:

148


3

Per g i! 2

Bagi melembutkan perintah dalam ayat perintah di atas, partikel -lah dapat disertakan bagi membentuk ayat: Pergilah. Intonasi ayat di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1 seperti yang berikut: 3

Per g i lah 2

1

d) Intonasi Pada Ayat Terbalik atau Ayat Songsang Ayat bahasa Melayu dalam bentuk susunan biasa ialah Subjek + Predikat. Walau bagaimanapun, dalam percakapan atau pertuturan seharian, kerap berlaku susunan ayat yang berlawanan dengan pola biasa tersebut, iaitu bahagian predikat ayat mendahului bahagian subjek. Ayat yang mempunyai susunan sedemikian disebut ayat terbalik atau ayat songsang. Contoh: Susunan biasa Ayat songsang Susunan biasa Ayat songsang

: : : :

Adik saya Pandai Pelajar itu Pengawas

+ + + +

pandai adik saya pengawas pelajar itu

Intonasi ayat penyata biasa seperti yang telah dijelaskan mempunyai tingkat nada 2-4-2-3 seperti yang berikut: 4

Adik

3

sa ya

2

pan dai 2

Apabila ayat tersebut disongsangkan, intonasinya bertukar menjadi 2-3-1, seperti yang berikut: 3

Pan dai 2

adik

saya 1

149


Begitu juga ayat-ayat di bawah: Susunan biasa: 4

Pelajar

3

i tu

penga was

2

2

Susunan songsang: 3

Penga was

pelajar

itu

2

1

Perhatikan bahawa dalam contoh ayat-ayat di atas, tingkat nada bagi bahagian predikat kekal pada tingkat 2-3. Tingkat nada berkenaan tidak berubah meskipun kedudukan predikat berubah ke hadapan ayat. Sebaliknya, yang berubah ialah tingkat nada pada bahagian subjek, iaitu menurun kepada tingkat 1. Selain partikel -kah, -lah juga menandakan bahawa bahagian predikat diberi penekanan. Oleh sebab kedua-dua partikel ini berfungsi hanya sebagai tanda bahawa bahagian predikat ayat dipentingkan, maka nada untuk -kah dan -lah menurun kepada tingkat 1, bersama-sama keseluruhan subjek ayat berkenaan yang tidak lagi dipentingkan. Sila teliti contoh ayat yang mengandungi partikel -kah. Susunan biasa: 4

Pelajar

3

i tu

2

penga was 2

Susunan songsang: 3

Penga 2

4

was kah

pelajar

1

150

i tu


e) Intonasi Pada Ayat Pasif Ayat pasif mempunyai intonasi yang sama seperti ayat aktif biasa, iaitu 2-4-2-3. Perhatikan contoh-contoh yang berikut: Ayat Aktif: 4

3

I bu 2

belum

menjahit

baju

i tu

2

Ayat Pasif: 4

Baju

3

i tu

2

belum

dijahit

oleh

i bu

2

Dalam ayat-ayat di atas, bahagian pertama yang mempunyai tingkat nada 2-4 merupakan subjek, manakala bahagian kedua yang mempunyai tingkat nada 2-3 pula merupakan bahagian predikat ayat. Ayat tanya aktif biasa dan ayat tanya pasif biasa juga mempunyai tingkat nada 2-4 bagi bahagian subjek dan 2-3 bagi bahagian predikat seperti dalam contohcontoh yang berikut: Ayat Tanya Aktif Biasa: 4

Di 2

3

a

membuka

bungkusan

i tu?

2

Ayat Tanya Pasif Biasa: 4

Bungkusan 2

3

i tu

dibuka

nya?

2

Walau bagaimanapun, tingkat nada intonasi berbeza, jika ayat pasif berkenaan merupakan ayat pasif bagi orang pertama dan kedua. Lihat contoh-contoh yang berikut:

151


(a) (b)

Saya membuka bungkusan itu. Saya buka bungkusan itu.

Dalam contoh di atas, ayat (a) merupakan ayat aktif biasa, manakala ayat (b) merupakan ayat pasif songsang. Ayat (b) berasasl daripada ayat: (c)

Bungkusan itu saya buka.

Dalam ayat (c) di atas, bahagian predikat ayat ialah saya buka. Predikat sesuatu ayat mempunyai tingkat intonasi 2-3. Oleh hal yang demikian, intonasi bagi ayat (b) di atas adalah 2-3-1, seperti yang berikut: Nada Intonasi Ayat (b): 3

Saya

bu ka

bungkusan

itu

2

1

Ayat (a) dan (c) pula mempunyai intonasi ayat penyata biasa, iaitu 2-4-2-3, seperti dalam contoh-contoh yang berikut: Nada Intonasi Ayat (a): 4

3

Sa ya 2

membuka

bungkusan

i

tu

2

Nada Intonasi Ayat (c): 4

Bungkusan 2

3

i tu

saya

bu

ka

2

f) Intonasi Pada Ayat yang Panjang Perlu diingat bahawa nada turun naiknya suara disesuaikan dengan unit-unit frasa. Oleh sebab itu, walau bagaimana panjang sekalipun sesuatu ayat, nada intonasinya tetap mempunyai pola yang sama. Dalam hal ini, fungsi intonasi adalah sebagai pemisah frasa-frasa dalam ayat, seperti dalam contoh yang berikut: 152


Para pelajar itu menelaah pelajaran di perpustakaan. Ayat di atas boleh dibahagikan kepada tiga frasa intonasi utama, iaitu frasa subjek, frasa predikat dan keterangan. Seperti yang telah dijelaskan, pola intonasi bagi ayat biasa ialah 2-4-2-3. Oleh hal yang demikian, pola intonasi bagi ayat di atas, tanpa keterangan adalah seperti yang berikut: 4

Para

pelajar

3

i tu

menelaah

2

pelaja ran

2

Dalam contoh di atas, frasa di perpustakaan merupakan keterangan tambahan dan tidak begitu penting. Oleh yang demikian, nada yang diterimanya ialah nada 1. Maka intonasi bagi keseluruhan ayat tersebut ialah 2-4-3-1, seperti yang berikut: 4

Para

pelajar

3

i tu

2

menelaah

pelaja ran

2

di

perpustakaan 1

Ayat di atas berkemungkinan diucapkan dengan nada 2-3 pada bahagian frasa tambahan yang menjadi keterangan sekiranya frasa tambahan itu dipentingkan dan perlu ditegaskan seperti yang berikut: 4

Para 2

pelajar

4

i tu

menelaah pelaja ran

2 3

di

perpustaka an

2

153


6.7 Huraikan perbezaan antara intonasi dan tona. 6.8 Tandakan tingkat nada intonasi yang sesuai bagi ayat-ayat di bawah: (a)

Jalan!

(b)

Minumlah

(c)

Kurus

(d)

Anjing

(e)

Suami

Milah

(f)

Bunga

itu

saya

(g)

Budak

itu

dihalaunya?

(h)

Hadiah

budak itu

itu

itu

garang pegawai siram

belum

dibungkus

oleh

Anis

6.9 Huraikan fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam bahasa Melayu.

154


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 6 6.1 Untuk soalan ini, anda perlu: i. Memberi perbezaan definisi antara bunyi segmental (bunyi penggalan) dengan bunyi-bunyi suprasegmental, iaitu bunyi yang hadir secara menumpangi bunyi penggalan ii. Sila buat rujukan daripada sumber-sumber lain untuk mendapatkan maklumat tambahan. 6.2 Bagi menjawab soalan ini, anda harus: i. Menerangkan maksud tekanan dan tanda tekanan ( / ) ii. Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu tidak membezakan makna, tetapi membezakan makna dari segi ayat, misalnya:  kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada sate)  kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada kambing)

iii.

iv.

Tekanan boleh membezakan makna dalam perkataan bahasa lain, misalnya bahasa Inggeris: /  in sult (tekanan pada suku kata kedua) /  in sult (tekanan pada suku kata pertama) Sila dapatkan maklumat daripada sumber lain.

6.3 Untuk soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan maksud mora/ kepanjangan v. Anda perlu juga menerangkan bahawa dalam bahasa Melayu, kepanjangan tidak membezakan makna, tidak seperti bahasa Arab dan bahasa Inggeris. Contoh:  [ sit ] = bermaksud “duduk”  [ si:t ] = bermaksud “tempat duduk” ii.

Sertakan lambang-lambang mora satu titik (.), dua titik (:), tiga titik (·:),

iii.

empat titik (::) dengan contoh yang sesuai Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain.

6.4 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menghuraikan maksud jeda dan lambang jeda ii. Berikan contoh-contoh penggunaan jeda dalam bahasa Melayu iii. Sila rujuk halaman 143 – 144 untuk mendapat keterangan yang jelas.

155


6.5 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Memberi dua contoh ayat yang membawa makna yang berbeza, contohnya: [ Ibu menjahit + baju ayah ] maksudnya, ibu membuat kerja menjahit baju ayah [ Ibu menjahit baju + ayah ] maksudnya, dia memberitahu ayahnya bahawa ibunya menjahit baju. ii. Dengan berpandukan contoh yang diberikan, sila jawab soalan (b) dan (c)

dengan betul. iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada buku dan jurnal lain. 6.6 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Memberi penjelasan terhadap makna tona ii. Memberi penjelasan terhadap lambang tona iii. Sila rujuk halaman 145 – 146. iv. Sila sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong huraian anda. 6.7 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan maksud intonasi dan tona ii. Berikan contoh intonasi ayat-ayat bahasa Melayu iii. Sila rujuk halaman 145 – 153. iv. Dapatkan juga maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku, internet, dll. 6.8 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Meneliti ciri-ciri intonasi yang dihuraikan pada halaman 147 ii. Sila rujuk bentuk intonasi ayat perintah, ayat penyata, ayat pasif, ayat tanya pada halaman 147 – 153 dan terapkannya dalam ayat (a) - (h). iii. Pastikan anda tidak tersalah letak tanda intonasi pada ayat-ayat yang berlainan tersebut. 6.9 Bagi menjawab soalan tentang fonem suprasegmental ini, anda perlu: i. Merujuk jenis-jenis fonem suprasegmental seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi pada halaman 141 – 153 ii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan maklumat tambahan. 156


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise.

Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS Professional. Istilah linguistik Bahasa Inggeris – Bahasa Malaysia, Bahasa Malaysia – Bahasa Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer.

157


Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia. Bandung: Pustaka Prima Bandung. Sudaryanto (1983). Linguistik.Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

158

BIDANG FONEMIK / 7

Unit

7 BIDANG FONEMIK HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat:

i. menjelaskan bunyi itu distingtif atau tidak distingtif, ii. membezakan fonem dengan alofon, diftong dengan fonem vokal rangkap, iii. menjelaskan konsep pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis serta iv. menjelaskan fonem konsonan rangkap.

Pengenalan Unit ini membincangkan Bidang Fonemik yang meliputi bunyi distingtif atau tidak distingtif, konsep fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi, kesamaan fonetis, fonem vokal rangkap, dan fonem konsonan rangkap dalam bahasa Melayu.

Apakah Bidang Fonemik? Bidang fonemik ialah bidang linguistik yang membincangkan hal yang berkaitan dengan sistem atau fungsi bunyi bahasa. Dalam bidang fonemik, bunyi-bunyi bahasa akan dianalisis dan menentukan taraf sesuatu bunyi itu sama ada bunyi itu distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif. Jika bunyi itu bertaraf 159

BIDANG FONEMIK / 7

distingtif, iaitu membezakan makna, maka bunyi itu dianggap bertaraf fonem. Di sebaliknya, jika bunyi itu tidak distingtif dan tidak membezakan makna, maka bunyi itu dianggap alofon.

7.1 Jelaskan pengertian bidang fonemik. 7.2 Apakah yang anda faham tentang bunyi distingtif dan bunyi tidak distingtif?

Tahukah Anda Pengertian Fonem? Fonem ialah unit bunyi yang terkecil yang membezakan makna. Perbezaan makna ini dapat dilihat pada pasangan minimal atau pasangan terkecil perkataan. Misalnya, pasangan minimal, pedang dengan petang. Dalam pasangan minimal perkataan pedang dengan petang itu terdapat bunyi yang berbeza (distingtif), iaitu bunyi d dan bunyi t. Oleh sebab perkataan pedang hampir sama, kecuali bunyi d dan bunyi t, maka dikatakan bahawa bunyi d dan bunyi t adalah bunyi yang distingtif yang membezakan makna. Oleh itu, bunyi d dan bunyi t adalah bertaraf fonem yang berbeza dan bunyi fonem ini diletakkan dalam kurungan fonem, iaitu / d / dan / t /. Contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang membezakan makna adalah seperti yang berikut: (i)

kaya paya / k / dan / p / adalah fonem yang berbeza

(ii)

barat karat / b / dan / k / adalah fonem yang berbeza

(iii)

sayang wayang / s / dan / w / adalah fonem yang berbeza 160

BIDANG FONEMIK / 7

(iv)

dalam talam / d / dan / t / adalah fonem yang berbeza

(v)

cari jari / c / dan / j / adalah fonem yang berbeza

Selain contoh pasangan minimal di atas, terdapat banyak pasangan minimal yang lain yang membezakan makna. Contohnya: pakar dengan bakar; tulang dengan dulang; sakat dengan zakat dan lain-lain.

7.3 Berikan beberapa contoh pasangan minimal yang anda tahu. (i) (ii)

_________________________ _________________________

(iii)

_________________________

(iv)

_________________________

Tahukah Anda Pengertian Alofon? Alofon ialah anggota-anggota kepada satu fonem. Alofon juga merupakan kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam satu fonem. Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh oleh bunyi tertentu sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya. Misalnya, bunyi fonem / k / dalam bahasa Melayu mempunyai beberapa kelainan bunyi (alofon) kerana terpengaruh oleh bunyi di sekitarnya, misalnya alofon k, kw

161

BIDANG FONEMIK / 7

dan ʔ. Bunyi alofon k terjadi akibat kehadirannya dalam perkataan kiri (atau k yang diikuti oleh vokal depan i). Bunyi kw terjadi kerana kehadirannya dalam perkataan kuda (iaitu k yang diikuti oleh vokal belakang u). Bunyi ʔ terjadi kerana kehadirannya diakhiri kata dalam suku kata tertutup seperti dalam perkataan kakaʔ. Dalam hal ini, alofon k, kw dan ʔ adalah alofon-alofon daripada keluarga bunyi yang sama, iaitu fonem / k /. Ketiga-tiga bunyi k, kw, ʔ itu adalah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis. Maksudnya bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara pengucapannya dan juga cara penghasilannya. Ketiga-tiga bunyi itu adalah saling melengkapi. Dengan saling melengkapi dimaksudkan masing-masing bunyi tersebut menduduki posisi tertentu (tempat masing-masing) dalam bahasa Melayu. Alofon juga boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan bervariasi bebas dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi itu berbeza dalam perkataan tertentu, misalnya faham dengan paham, tetapi perbezaan bunyi tidak membawa makna yang berbeza (maknanya sama). Dalam bahasa Melayu terdapat pula beberapa perkataan yang hampir sama dari segi sebutan, tetapi maknanya sama (tidak berbeza), misalnya perkataan agama, ugama dan igama. Walaupun perkataan agama, ugama dan igama itu dari segi makna tidak berbeza, tetapi vokal a, u dan i adalah asalnya fonem yang berbeza kerana terdapat pasangan minimal masing-masing yang membezakan makna, iaitu baru, buru, biru. Oleh sebab itu, vokal a, u dan i adalah distingtif (membezakan makna), maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf fonem. Apabila bunyi a, u dan i itu sudah pernah bertaraf fonem, maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf alternasi bebas.

7.4 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud alofon.

162

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal? Pasangan minimal ialah pasangan terkecil perkataan, iaitu pasangan perkataan yang hampir sama dari segi sebutan dan juga cara menghasilkan bunyi perkataan tersebut tetapi masih terdapat perbezaan kecil pada bunyi (fonem) tertentu yang membezakan makna antara perkataan tersebut. Contoh-contoh pasangan minimal adalah seperti yang berikut: paku tari laku baca sama bawang situ garu bila serong buka

dengan dengan dengan dengan dengan dengan dengan dengan dengan dengan dengan

baku dari lagu baja sana bayang satu guru bela sorong buku

7.5 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud pasangan minimal.

7.6 Kenal pasti sama ada pasangan minimal yang berikut berkontras atau tidak berkontras. i. ii. iii. iv. v.

fikir perang panah semak bela

-

pikir perang patah semak bela

163

BIDANG FONEMIK / 7

vi. vii. viii. ix. x.

serang agama Selasa faham tadah

-

terang ugama Thalatha paham tabah

Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas? Bervariasi bebas merupakan istilah yang digunakan bagi dua bunyi yang berbeza secara fonetis yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan dan bunyi itu boleh saling berganti antara satu sama lain tetapi tidak membezakan makna. Contohnya: fikir dengan elok dengan orang dengan

pikir ( f dengan p bervariasi bebas ) Elok ( e dengan ε bervariasi bebas ) Orang ( o dengan ɔ bervariasi bebas)

7.7 Berikan contoh-contoh perkataan yang bervariasi bebas dalam bahasa Melayu.

Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas? Beralternasi bebas merupakan istilah yang dipakai bagi bunyi yang sudah bertaraf fonem, tetapi boleh dipakai secara bertukar ganti dalam perkataan tertentu pada lingkungan yang sama tetapi tidak membezakan makna. Contohnya fonem /a/, /i/ dan /u/ yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan agama, igama dan ugama tetapi maknanya tidak berbeza. Oleh hal yang demikian, fonem /a/, /i/ dan /u/ dikatakan beralternasi bebas.

164

BIDANG FONEMIK / 7

7.8 Berikan contoh-contoh perkataan yang beralternasi bebas dalam bahasa Melayu. 7.9 Huraikan perbezaan antara beralternasi bebas dan bervariasi bebas.

Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi? Istilah saling melengkapi juga dikenali sebagai distribusi komplementar, iaitu lingkungan atau tempat yang dihadiri (diisi) oleh satu anggota bunyi daripada satusatu fonem dan lingkungan atau tempat itu tidak boleh dihadiri (diisi) oleh anggota bunyi yang lain daripada fonem yang sama dalam perkataan. Maksudnya bunyi tersebut mempunyai tempat (lingkungan) tertentu yang boleh dihadiri atau dilengkapinya. Misalnya bunyi [k] dalam perkataan [kakaʔ]. Bunyi [k] boleh hadir hanya pada awal suku kata (koda) manakala bunyi [ʔ] pula boleh hadir pada lingkungan akhir suku kata (onset) sahaja. Kehadiran bunyi [k] dan [ʔ] pada tempat tertentu sahaja ini terdapat dalam banyak perkataan lain dalam bahasa Melayu, misalnya perkataan [kanaʔ-kanaʔ, pəkaʔ, pokoʔ, beŋkoʔ, bəŋkaʔ, songkoʔ] dan seumpamanya. Oleh sebab tempat atau lingkungan yang boleh diisi oleh [k] dan [ʔ] adalah tempat yang tertentu sahaja, maka bunyi [k] dan [ʔ] dikatakan saling melengkapi. Oleh hal yang demikian, bunyi [k] dan [ʔ] adalah alofon-alofon kepada fonem /k/.

7.10 Jelaskan pengertian saling melengkapi.

165

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis? Kesamaan fonetis merupakan satu cara atau kriteria yang digunakan untuk menentukan sama ada bunyi-bunyi itu merupakan alofon-alofon kepada satu fonem. Cara yang lain untuk menentukan alofon-alofon kepada satu fonem ialah saling melengkapi (distribusi komplementar) seperti yang dihuraikan di atas. Bunyi kesamaan fonetis ialah bunyi yang mempunyai sifat fonetis yang sama. Bunyi kesamaan fonetis ini boleh terjadi dengan cara bunyi tertentu yang mendapat pengaruh artikulasi tambahan (koartikulasi) seperti pembibiran, penyengauan (penasalan), penglelangitkerasan, pengglotisan dan seumpamanya. Contohnya bunyi k dengan bunyi kw (k yang mendapat pengaruh daripada vokal depan dan kw pembibiran) yang terdapat pada perkataan kawan dan buwku merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (k, dan k w). Oleh itu, k dan kw adalah alofon kepada fonem yang sama, iaitu k. Begitu juga dengan bunyi vokal a dalam perkataan dalam dan ã sengauan (nasalisasi) dalam perkataan mãlam juga merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (yang satu merupakan vokal biasa sedangkan vokal a yang satu lagi disengaukan). Oleh hal yang demikian, bunyi a biasa dan bunyi a yang disengaukan itu dikatakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis. Dalam bahasa Inggeris, terdapat juga bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis. Contohnya bunyi p yang mendapat pengaruh koartikulasi hembusan seperti dalam perkataan pen (phen) mempunyai kesamaan fonetis dengan p yang tidak dihembus yang berada di akhir kata dalam perkataan top. Oleh hal yang demikian, bunyi ph (yang diiringi oleh hembusan) dengan p (yang tidak dihembuskan) adalah alofon-alofon kepada fonem p.

7.11 Bagaimanakah kesamaan fonetis berlaku? Jelaskan dengan contohcontoh yang sesuai.

166

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap? Fonem vokal rangkap ialah fonem yang hadir berturut-turut dalam satu-satu perkataan. Fonem vokal rangkap ini berbeza dengan diftong. Vokal rangkap ialah vokal penuh yang diucapkan dengan penuh tiap-tiap satu dalam perkataan, misalnya dia, bau, jauh dan buah sedangkan diftong ialah dua vokal yang hadir berturut-turut dalam perkataan tetapi cara penghasilan diftong itu berbeza. Diftong dihasilkan dengan cara satu vokal diucapkan sepenuhnya sedangkan yang satu lagi diucapkan separuh sahaja. Cara menghasilkan diftong pula melibatkan berlakunya geluncuran. Maksudnya semasa menghasilkan bunyi vokal penuh, kedudukan lidah kemudiannya berubah dan geluncur kepada bunyi vokal yang lain. Contohnya perkataan kerbau (kerbaw), sampai (sampay) dan amboi (amboy).

7.12 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan maksud fonem vokal rangkap. 7.13 Nyatakan perbezaan diftong dan vokal rangkap.

Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap? Fonem konsonan rangkap ialah dua konsonan yang hadir berturut-turut dalam satu-satu perkataan. Konsonan rangkap tidak terdapat dalam bahasa Melayu kecuali dalam kata-kata pinjaman daripada bahasa Jawa dan bahasa Inggeris. Dalam bahasa Inggeris, terdapat banyak perkataan yang memakai fonem konsonan rangkap ini. Contohnya perkataan stop, steep, bring, brief, creep, clock, cloth dan seumpamanya.

167

BIDANG FONEMIK / 7

Konsonan rangkap dalam bahasa Melayu terdapat dalam perkataan-perkataan pinjaman yang dipinjam daripada bahasa Jawa dan Inggeris seperti trampil, prihatin, blok, draf, drama, projek, proses dan seumpamanya.

7.14 Huraikan maksud fonem konsonan rangkap dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai. 7.15 Adakah fonem konsonan rangkap terdapat dalam bahasa Melayu? Bincangkan.

168

BIDANG FONEMIK / 7

PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 7 7.1 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan bidang fonemik dan cakupannya seperti fonem, alofon, vokal rangkap, konsanan rangkap, pasangan minimal dan seumpamanya ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku dan internet. 7.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Memahami maksud fonem distingtif, iaitu yang membezakan makna ii. Berikan contoh perkataan yang sesuai yang mengandungi fonem distingtif tersebut, seperti dalam perkataan petang dan pedang yang berlainan maksudnya iii. Anda perlu memberikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem yang berbeza iv. Anda perlu memasukkan contoh perkataan yang mengandungi fonem yang beralternasi bebas, seperti agama, igama dan agama v. Anda perlu memberikan contoh-contoh bunyi alofon yang tidak distingtif, iaitu bunyi-bunyi yang tidak membezakan makna vi. Sila berikan contoh-contoh lain tentang bunyi-bunyi alofon kepada fonemfonem tertentu vii. Sila rujuk huraian tentang pengertian fonem dan alofon pada halaman 159 – 162. 7.3 Untuk soalan ini, anda perlu memberikan: i. Definisi fonem seperti yang dijelaskan pada halaman 160, 163 – 164. ii. Beberapa contoh pasangan minimal seperti:  baru – biru,  petang – pedang, yakni vokal [a] dengan vokal [u] ialah fonem berbeza kerana membezakan makna. Begitu juga dengan fonem [t] dan [d] membezakan makna bagi pasangan minimal tersebut iii. Sila berikan contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang menunjukkan berlakunya fonem-fonem yang membezakan makna iv. Sila rujuk sumber lain bagi mendapatkan maklumat tambahan.

169

BIDANG FONEMIK / 7

7.4 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan maksud alofon ii. Berikan beberapa contoh alofon kepada satu fonem, misalnya alofon [f] kepada fonem [p] dalam perkataan [fiker], [piker] dan alofon [k w] dalam perkataan [kita], [kwuda] 7.5 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan maksud pasangan minimal dengan memberikan contohcontoh yang sesuai, misalnya menyatakan perbezaan makna perkataan pasangan minimal tersebut adalah akibat pengunaan fonem yang berbeza, contoh perkataan: serong – sorong ii. Anda perlu memberi jawapan untuk pasangan minimal yang lain dengan berpandukan jawapan di atas. 7.6 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan ciri-ciri fonem dan alofon ii. Dengan berpandukan penjelasan tentang fonem dan alofon tersebut, anda perlu mengenal pasti sama ada perkataan pasangan minimal yang diberikan itu ( no. i - x) berkontras atau tidak berkontras. 7.7 Untuk soalan ini, anda perlu terlebih dahulu: i. Memahami perbezaan antara bunyi bervariasi bebas dan bunyi distingtif seperti fonem p dengan f dalam perkataan fikir dengan pikir yang tidak membezakan makna ii. Dengan berpandukan bunyi bervariasi bebas dalam contoh di atas, berikan perkataan yang mengandungi bunyi bervariasi bebas, maksud bunyi alofon kepada fonem tertentu, seperti faham - paham yang tidak membezakan makna. 7.8 Jawapan untuk soalan ini ialah anda perlu memberikan beberapa contoh fonem yang bertaraf distingtif yang kemudiannya digunakan untuk maksud yang sama seperti dalam igama, ugama, agama. Fonem ə, u dan a adalah beralternasi bebas (sudah bertaraf fonem dalam perkataan lain) walaupun masih boleh membawa makna yang sama, iaitu “agama”.

170

BIDANG FONEMIK / 7

7.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberi: i. Penjelasan tentang perbezaan antara beralternasi bebas dengan bervariasi bebas ii. Sila berikan beberapa contoh pasangan perkataan beralternasi bebas dengan bervariasi bebas dalam bahasa Melayu. 7.10 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menghurai maksud saling melengkapi ii. Sila sertakan contoh perkataan yang bunyinya saling melengkapi seperti perkataan kakak, yakni fonem k dan ʔ ialah saling melengkapi iii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain dalam bahasa Melayu. 7.11 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan cara kesamaan fonetis berlaku, yakni bunyi konsonan diikuti oleh bunyi vokal tertentu menyebabkan kesamaan fonetis berlaku. Contohnya perkataan kataʔ, iaitu k dan ʔ saling melengkapi ii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain dalam bahasa Melayu. 7.12 Jawapan bagi soalan ini, anda perlu: i. Memberikan definisi tentang fonem vokal rangkap ii. Sila berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem vokal rangkap iii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan maklumat tambahan. 7.13 Untuk soalan ini, anda perlu: i. Menjelaskan perbezaan antara diftong dan vokal rangkap ii. Sila berikan beberapa contoh vokal rangkap dan diftong bagi menjelaskan huraian anda. iii. Sila rujuk buku, jurnal dan internet bagi mendapatkan malumat tambahan.

171

BIDANG FONEMIK / 7

7.14 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menghuraikan definisi tentang fonem konsonan rangkap ii. Berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem konsonan rangkap yang dipinjam daripada bahasa Inggeris, misalnya kontraktor, struktur, dan seumpamanya iii. Sila nyatakan bahawa tidak terdapat fonem konsonan rangkap asli dalam bahasa Melayu kecuali perkataan pinjaman daripada bahasa Inggeris dan bahasa Jawa. 7.15 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Membincangkan bahawa dalam bahasa Melayu terdapat fonem konsonan rangkap atau tidak ii. Berikan contoh-contoh fonem konsonan rangkap yang terdapat dalam bahasa yang anda tahu seperti bahasa Inggeris, misalnya project, structure, dan bahasa Jawa seperti gembleng, prihatin iii. Anda perlu menyatakan bahawa fonem konsonan rangkap tidak terdapat dalam bahasa Melayu asli kecuali fonem konsonan rangkap yang dipinjam daripada bahasa Inggeris dan bahasa lain.

172

BIDANG FONEMIK / 7

Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press. Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace and Jovanovich.

173

BIDANG FONEMIK / 7

Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

174

TRANSKRIPSI / 8

Unit

8 TRANSKRIPSI HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. mengenal pasti bentuk penulisan dalam transkripsi fonetik dan fonemik, ii. mengenali dan membezakan lambang-lambang yang digunakan dalam penulisan transkripsi fonetik dan fonemik, iii. menulis transkripsi fonetik dan fonemik dengan baik.

Pengenalan Fokus huraian unit ini adalah tentang bentuk penulisan dalam transkripsi fonetik dan fonemik. Di samping itu, juga diterangkan beberapa lambang yang digunakan dalam penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bagi mewakili bunyi yang diucapkan.

Apakah Transkripsi? Transkripsi ialah penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada lambang-lambang tulisan huruf-huruf biasa. Transkripsi juga menurunkan lambang-lambang bunyi sebutan ke dalam bentuk lambang-lambang fonetik yang setepat mungkin mengikut sebutan sebenar penutur satu-satu bahasa. Dalam transkripsi fonetik, satu lambang digunakan untuk mewakili satu bunyi yang 175

TRANSKRIPSI / 8

diucapkan. Terdapat dua jenis transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik.

Apakah Transkripsi Fonetik? Transkripsi fonetik juga dikenali sebagai transkripsi sempit. Dalam transkripsi fonetik atau transkripsi sempit ini pengkaji cuba memberi lambang fonetik yang setepat-tepat dan sedetail-detailnya (terperinci) dengan bunyi yang diucapkan atau tulisan yang dipindahkan ke dalam transkripsi fonetik tersebut. Dalam transkripsi fonetik, dimasukkan juga lambang-lambang koartikulasi seperti lambang pembibiran [w], penyengauan (nasalisasi) [ ], perengkungan [L, d, z], j penglelangitkerasan [ ] dan pengglotisan (glotalisasi) [ʔ]. Misalnya dalam tulisan atau sebutan untuk ayat Buku itu di atas meja ditulis semula dengan terperinci segala bunyi segmental dan juga segala jenis koartikulasi dan juga ciri-ciri suprasegmental yang ditumpanginya dalam bentuk transkripsi fonetik seperti yang berikut: [ # b u w ku

iwtu

di atas

meǰa # ]

Transkripsi fonetik bertujuan mencatatkan setepat mungkin semua sifat yang terdapat pada pengucapan seseorang penutur natif. Walau bagaimanapun, dalam bahasa Melayu, tidak semua bunyi koartikulasi itu wujud, kecuali dalam kata-kata pinjaman daripada bahasa asing seperti bahasa Inggeris atau bahasa Arab.

Apakah Transkripsi Fonemik? Transkripsi fonemik juga disebut transkripsi luas. Transkripsi fonemik mencatatkan bunyi-bunyi bahasa yang diucapkan dengan cara yang lebih luas, iaitu dengan menggunakan fonem-fonem yang terdapat dalam satu-satu bahasa itu secara umum dan mudah. Transkripsi fonemik tidak menulis lambang-lambang transkripsi fonetik dengan detail (terperinci) dan tidak menggunakan ciri-ciri koartikulasi atau ciri-ciri suprasegmental. Tujuan penulisan transkripsi fonemik ialah untuk memberikan lambang-lambang bunyi dengan mudah dalam bentuk lambang bunyi segmental sahaja tanpa mencatat dengan detail semua sifat bunyi yang ada pada satu-satu bahasa natif itu. Misalnya, penulisan transkripsi fonemik bagi ayat Buku itu di atas meja ditulisnya dengan mudah sebagai: / # buku itu di atas meǰa # / 176

TRANSKRIPSI / 8

Transkripsi fonemik sangat mirip kepada sistem ejaan bagi satu-satu bahasa natif. Berikut diberikan beberapa petikan dalam tulisan Rumi bahasa Melayu beserta contoh-contoh transkripsi fonetik (transkripsi sempit) dan transkripsi fonemik (transkripsi luas): Petikan 1 Bahasa ialah alat yang digunakan untuk menyampaikan fikiran dan perasaan. Segala pandangan, pendapat, rasa senang hati dan marah dapat diluahkan melalui penggunaan bahasa. Melalui bahasa juga kita berhujah untuk meyakinkan pendengar terhadap sesuatu perkara dan ini boleh mempengaruhi mereka untuk membuat keputusan sama ada bersetuju atau tidak dengan apa yang diucapkan.

Contoh Transkripsi Fonetik

Contoh Transkripsi Fonemik

[ # bahasa ijalah alat jaŋ diwgunãkan unwtoʔ məɲãmpaikan fikeran dan pərasaʔan # səgala pandaŋãn // pəndapat // rasa sənãŋ hati dan mãrah dapat diwluwahkan məlawluwi pəŋwgunãʔan bahasa # ]

/ # bahasa ijlah alat jaŋ digunakan untoʔ məɲampaikan fikeran dan perasaan # səgala pandaŋan // pəndapat // rasa sənaŋ hati dan marah dapat diluahkan məlalui pəŋgunaʔan bahasa# /

[ # məlawluwi bahasa wǰuga kita bərwhuǰah unwtoʔ məjakenkan pəndəŋãr tərhadap səsuawtu pərkara dan ini boleh məmpəŋãwrohi məreka unwtoʔ məmwbuwat kəwpuwtusan samã ʔada bərsewtuwǰu atau tidaʔ dəŋãn apa jaŋ diwucapkan # ]

/ # məlalui bahasa ǰuga kita bərhuǰah untoʔ məjakenkan pəndəŋar tərhadap səsuatu pərkara dan ini boleh məmpəŋarohi məreka untoʔ məmbuat kəputusan sama ada bərsetuǰu atau tidaʔ dəŋan apa jaŋ diucapkan # /

177

TRANSKRIPSI / 8

Petikan 2 Saman hendaklah disampaikan sendiri oleh Mahkamah Rendah kepada defendan, tidak kurang daripada 14 hari sebelum hari pengembalian saman (melainkan mahkamah memerintahkan selainnya). Orang yang menyampaikan saman dikehendaki membuat catatan yang mengandungi butiran-butiran seperti tarikh dan hari saman disampaikan, di mana dan bagaimana penyampaian saman dibuat serta kepada siapa saman disampaikan. Setelah saman disampaikan dan catatan penyampaian dibuat, Pendaftar harus memberi notis kepada plaintif atau peguamnya mengenai hal itu dan mengenai cara saman disampaikan. (Dipetik daripada Ahmad Ibrahim dan Ahilemah Joned, 1985. Sistem Undang-undang Di Malaysia. Kuala Lumpur, DBP, halaman 275)



[ # samãn həndaʔlah disampaikan səndiri oleh mãhkamãh rəndah kəpada difendan // tidaʔ wkuraŋ daripada əmpat bəlas hari səbəwlom pəŋəmbalijan samãn məlaenkan mãhkamãh məmərintahkan səlaenɲã # ʔoraŋ jaŋ məŋãmpaikan samãn dikəhəndaki məmwbuwat čatatan jaŋ məŋãnwduŋi buteran səpərti tarex dan hari samãn disampaikan // di mãnã dan bagaimãnã pəɲãmpaijan samãn diwbuwat sərta kəpada sijapa samãn diwsampaikan # sətəlah samãn disampaikan dan čatatan pəɲãmpaian diwbuwat // pəndaftar haros məmbəri nõtis kəpada plentif atau pəwguamɲã məŋənãʔi hal itu dan məŋənãʔi čara samãn disampaikan # ]

/ # saman həndaʔlah disampaikan səndiri oleh mahkamah rəndah kəpada difendan // tidaʔ kuraŋ daripada əmpat bəlas hari səbəlom pəŋəmbalian saman məlaenkan mahkamah məmərintahkan səlainɲa # oraŋ jaŋ məŋampaikan saman dikəhəndaki məmbuat čatatan jaŋ məŋanduŋi buteran buteran səpərti tarex dan hari saman disampaikan // di mana dan bagaimana pəŋampaian saman dibuat sərta kəpada siapa saman disampaikan # sətəlah saman disampaikan dan čatatan pəɲampaian dibuat // pəndaftar haros məmbəri notis kəpada plentif atau pəguamɲa məŋənai hal itu dan məŋənai čara saman disampaikan # /

178

TRANSKRIPSI / 8

Petikan 3 Setiap pekongsi adalah wakil bagi firma dan pekongsi-pekongsi yang lain bagi maksud perniagaan perkongsian itu, dan tindakan setiap pekongsi yang melakukan apa-apa tindakan untuk menjalankan secara yang lazim jenis perniagaan yang dijalankan oleh firma itu yang dia menjadi ahli, mengikut firma dan pekongsi-pekongsinya, kecuali jika pekongsi-pekongsinya yang bertindak itu pada hakikatnya tidak mempunyai kuasa bertindak untuk firma dalam perkara tertentu itu, dan orang dengan siapa dia berurusan itu tahu atau percaya bahawa dia seorang pekongsi. (Dipetik daripada Shaik Mohd. Noor Alam S.M. Hussain, 1987. Undang-undang Perniagaan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, halaman 27)



[ # sətijap pəwkoŋsi adalah wakel bagi firmã dan pəwkoŋsi pəwkoŋsi jaŋ laen bagi mãkwsud pərnijagaʔan pərkoŋsijan itu // dan tindakan setijap pəwkoŋsi jaŋ məlawkukan apa apa tindakan unwtoʔ mənǰalankan səčara lazem ǰənis pərnijagaʔan jaŋ diǰalankan oleh firmã itu jaŋ dija mənǰadi ahli # məŋiwkut firmã dan pəwkoŋsi pəwkoŋsiɲã kəwčuwali ǰika pəkoŋsi pəkoŋsiɲã jaŋ bərtindaʔ itu pada hakikatɲã tidaʔ məmpuɲãi kwuasa bərtindaʔ unwtoʔ firmã dalam pərkara tərtəntu itu // dan oraŋ dəŋãn sijapa dija bərʔurusan itu tawhu atau pərčaja bahawa dija səoraŋ pəwkoŋsi # ]

/ # sətiap pəkoŋsi adalah wakel bagi firma dan pəkoŋsi pəkoŋsi jaŋ laen bagi maksud pərniagaan pərkoŋsian itu // dan tindakan setiap pəkoŋsi jaŋ məlakukan apa apa tindakan untoʔ mənǰalankan səčara lazem ǰənis pərniagaan jaŋ diǰalankan oleh firma itu jaŋ dia mənǰadi ahli # məŋikut firma dan pəkoŋsi pəkoŋsiɲa kəčuali ǰika pəkoŋsi pəkoŋsiɲa jaŋ bərtindaʔ itu pada hakikatɲa tidaʔ məmpuɲai kuasa bərtindaʔ untoʔ firma dalam pərkara tərtəntu itu // dan oraŋ dəŋan siapa dia bərurusan itu tahu atau pərčaja bahawa dia səoraŋ pəkoŋsi # /

179

TRANSKRIPSI / 8

8.1 Jelaskan pengertian transkripsi. 8.2 Huraikan perbezaan transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik. 8.3

Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk transkripsi fonemik.

(a) Petikan 1 Kabel gentian optik mengandungi satu atau lebih media liut yang diperbuat daripada gelas atau plastik. Plastik adalah lebih murah tetapi pelemahan isyaratnya tinggi dan hanya sesuai digunakan untuk jarak yang dekat. Gelas yang sangat tulin paling baik digunakan sebagai teras tetapi mahal kosnya. Satu kabel gentian optik mempunyai bentuk silinder yang terdiri daripada tiga bahagian memusat: teras cladding dan jaket. (Dipetik daripada: Saadiah Yahya & Rosilah Haji Hassan, 2003:49) ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

(b) Petikan 2 Bakteria laktobasilus adalah bakteria yang bersifat gram positif, tidak membentuk spora dan berkembang biak dengan baik dalam keadaan

180

TRANSKRIPSI / 8

mikroaerofilik. Bakteria ini kebanyakan ditemui di dalam mulut bayi dan mewakili satu peratus daripada flora mulut. Populasinya tergantung kepada dan dipengaruhi oleh kebiasaan memakan. Tempat yang paling disukainya adalah pada lesi dentin yang dalam. Bakteria laktobasilus telah dilaporkan sebagai bakteria yang cukup penting dan terbanyak, semenjak Millre mengemukakan teori kemoparasitnya. (Dipetik daripada Rahimah Abdul Kadir, 1989:37) ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

(c) Petikan 3 Dasar fizikal atau dasar belanjawan ialah cara pengurusan pendapatan dan perbelanjaan kerajaan dengan tujuan untuk mempengaruhi tingkat pendapatan negara. Dengan perkataan lain, dasar fizikal ialah dasar yang dijalankan dalam soal perundangan dan peraturan yang berhubung dengan pencukaian, hutang kerajaan dan perbelanjaan awam untuk menghasilkan tingkat guna tenaga penuh dan mengawal inflasi dengan sesebuah ekonomi bergantung kepada tingkat permintaan agregat berbanding dengan kemampuan ekonomi untuk memenuhinya. (Dipetik daripada Siti Rohani, 1985:34)

181

TRANSKRIPSI / 8

_________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________

(d) Petikan 4 Globalisasi ialah keadaan di mana perhubungan yang tidak terbatas dan tidak dikongkong oleh sempadan geografi, bahasa, budaya dan ideologi politik. Fenomena ini menjadikan dunia kelihatan mengecil daripada segi perhubungan manusia disebabkan kepantasan teknologi maklumat. Perubahan ini dapat dirasakan di Malaysia dengan adanya teknologi maklumat dan komunikasi yang hampir seiring dengan negara maju seperti Amerika Syarikat, Jepun dan Singapura. (Dipetik daripada: Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin dan Mohd. Razani Mohd. Jali, 2003: 179)

_________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________ _________________________________________________________

182

TRANSKRIPSI / 8

(e) Petikan 5 Kimia organik bermula sebagai kimia benda hidup. Sebutan organik bermaksud diterbitkan daripada organisma hidup. Pada asalnya, kimia organik terlibat dengan kajian sebatian yang diekstrak daripada benda hidup seperti tumbuh-tumbuhan, haiwan dan mikroorganisma. Hal ini membezakan sebatian organik dengan sebatian tak organik yang merangkumi hampir semua sebatian yang tidak mengandungi karbon dan didapati daripada batuan dan mineral. Contoh sebatian organik semulajadi termasuklah sebatian yang mempunyai struktur ringkas seperti etena, etanol dan asid oksalik hinggalah sebatian yang berstruktur kompleks seperti karpain, sejenis alkaloid; kolestrol dan koenzim yang terdapat dalam tisu, terutama dalam jantung, hati, buah pinggang dan pankreas. (Dipetik daripada: Kamaliah Mahmood, 2004:1-2) ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

8.4 Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk transkripsi fonetik. (a) Petikan 1 Sifat Termodinamik adalah sebarang ciri makroskop yang tercerap untuk sistem. Terdapat lapan sifat yang biasa digunakan: tekanan, suhu, isipadu, tenaga-dalam, entalpi, entropi, ketersediaan dan

183

TRANSKRIPSI / 8

rangkap Gibb. Tiga sifat pertama merupakan kuantiti-kuantiti yang boleh diukur secara langsung sementara yang lainnya diterbit. Kita akan tunjukkan nanti betapa tenaga-tenaga dalam merupakan natijah langsung daripada Hukum Termodinamik Pertama sementara entropi dihasil daripada Hukum Termodinamik Kedua. (Dipetik daripada Mohd. Zaki Abdul Muin, 1987:3) ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

(b) Petikan 2 Dengan keintelektualan bahasa dimaksudkan bahasa itu harus mempunyai keupayaan menyampaikan buah fikiran dan hujah dengan tepat dan berkesan, iaitu mengungkapkan kesinambungan dan keRumitan fikiran. Mengikut Havranek, kemuncak pencapaian taraf keintelektualan bahasa ialah penggunaan laras saintifik yang berusaha menghasilkan bentuk bahasa yang tepat yang mencerminkan kejelasan pemikiran yang logik. Keintelektualan bahasa dicapai, terutamanya melalui perbendaharaan kata dan sebagainya melalui sistem tatabahasa. (Dipetik daripada Abdul Hamid Mahmood, 2002:80)

184

TRANSKRIPSI / 8

___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________

(c) Petikan 3 Strata hutan dimaksudkan sebagai lapisan tumbuhan yang silaranya mempunyai ketinggian yang berbeza-beza dalam julat tertentu. Strata pokok dapat membentuk silara yang bersambungan atau terputus-putus. Jika sesebuah hutan mengandungi hanya beberapa spesies, lapisan silaranya lebih mudah dilihat. Hal sebaliknya pula, jika hutan berkenaan mengandungi banyak spesies dengan setiap spesies hidup rapat-rapat di antara satu sama lain. Struktur yang lazim, hutan hujan tropika mengandungi tiga strata utama, iaitu pokok, semak samun dan herba. Stratifikasi silara hutan dan kaitannya dengan struktur hutan terangkum dalam apa yang disebut sebagai sinusia. (Dipetik daripada: Abdul Hamid Mar Iman, 2000: 8)

____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ ____________________________________________________________ 185

TRANSKRIPSI / 8

(a)

Petikan 4

Taun adalah sejenis penyakit cirit-birit yang amat berbahaya. Ia disebabkan oleh sejenis bakteria yang dipanggil vibrio cholerae. Bakteria ini boleh berada di mana-mana sahaja termasuk dalam air dan dalam makanan. Ia dibawa oleh lalat dan boleh membiak dengan cepat. Apabila kuman vibrio cholerae masuk ke badan manusia, ia memerlukan masa di antara satu hingga lima hari untuk menunjukkan ciri-ciri taun. Antara ciri penyakit taun ialah cirit-birit yang berterusan dan diikuti oleh keadaan kekeringan badan kerana kehilangan air. Dalam keadaan cirit-birit, air dikeluarkan dengan banyak bersama najis dan akibatnya badan akan kekurangan air. Keadaan ini boleh dikawal dengan meminum banyak air. Orang-orang yang diserang taun mestilah diasingkan supaya penyakit ini tidak berjangkit. Segala najis, air liur, air kencing dan muntah pesakit ini mestilah dibuang dengan teliti supaya ia dimusnahkan dengan cara yang betul. (Dipetik daripada Mustafa Ali Mohd., 1987:49) ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

186

TRANSKRIPSI / 8

(e) Petikan 5 Salah satu peninggalan material daripada peradaban Melayu tradisi ialah naskhah tulisan tangan atau manuskrip. Sebahagian besarnya tersimpan di perpustakaan termasuk di luar rantau ini. Kehadiran katalog yang menyenaraikan pegangan manuskrip ini pada perpustakaan itu memberi gambaran seolah-olah kegiatan mengumpul atau mengutipnya sudah berlalu dan segala yang pernah terhasil, sudah terkumpul. Ini tidak benar kerana pengesahan simpanan manuskrip Melayu, pengumpulannya, serta pengajian dan penerbitannya masih berjalan dengan rancak. Jika dahulu kita banyak bergantung kepada sarjana Barat dari segi pengetahuan kita terhadap alam manuskrip Melayu, kini tidak lagi. Sarjana dan golongan intelektual tempatan semenjak berpindahnya pusat pengajian Melayu ke rantau ini sejak tahun 60-an, memberi perhatian penuh terhadap khazanah peninggalan peradabannya. (Dipetik daripada Mohd. Taib Osman, 2004:155)

___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________

187

TRANSKRIPSI / 8

PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 8 8.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Perjelaskan maksud transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik ii. Berikan contoh lambang-lambang transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik mengikut contoh bunyi perkataan dalam bahasa Melayu 8.2 Untuk soalan ini, jawapan anda perlu mencakupi: i. Perbezaan antara lambang transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik ii. Anda perlu memberikan contoh perbezaan antara kurungan fonetik dengan kurungan fonemik semasa membuat transkripsi tersebut iii. Anda juga perlu memasukkan alofon-alofon tertentu kepada fonem-fonem tertentu semasa membuat transkripsi fonetik, termasuklah lambang bunyi yang saling melangkapi iv. Perlu dinyatakan juga bahawa lambang-lambang alofon tidak digunakan dalam transkripsi fonemik. 8.3 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan kurungan fonemik ii. Anda juga perlu menggunakan lambang fonem dan tidak menggunakan lambang-lambang alofon kepada satu fonem, maksudnya anda menggunakan lambang fonetik yang luas dan bukan lambang fonetik sempit dalam transkripsi fonemik iii. Sila rujuk contoh penulisan transkripsi fonemik pada halaman 176 – 179. 8.4 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan transkripsi fonetik ii. Bagi menjawab soalan yang melibatkan transkripsi fonetik ini, anda perlu terlebih dahulu mengenal semua lambang bunyi bunyi fonetik bahasa Melayu iii. Anda perlu memulakan jawapan anda dengan membuat kurungan fonetik terlebih dahulu dengan diikuti oleh tanda kesenyapan seperti berikut: [ # ... # ]

188

TRANSKRIPSI / 8

iii. Anda juga perlu menulis lambang fonetik dengan lebih terperinci dengan memasukkan tanda-tanda kesamaan fonetis iv. Sila rujuk halaman 176 – 179 bagi melihat contoh penulisan transkripsi fonetik v. Sila buat rujukan pada sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat tambahan.

189

TRANSKRIPSI / 8

Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mar Iman (2000). Hutan pengurusan dan penilaian. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ahmad Ibrahim & Ahlilemah Joned (1985). Sistem undang-undang di Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology. Auckland: Arnold. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamaliah Mahmood (2004). Kimia organik awalan. Kuala Lumpur: Utusan Publications & Distributors. Sdn. Bhd. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

190

TRANSKRIPSI / 8

Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of Chicago Press. Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace and Jovanovich. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia: Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan. Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahimah Abdul Kadir (1989). Ilmu pergigian: pencegahan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press.

191

TRANSKRIPSI / 8

Saadiah Yahya & Rosilah Haji Hassan (2003). Komunikasi data dan telekomunikasi. Selangor: Venton Publishing. Shaik Mohd. Noor Alam S.M. Hussain (1987). Undang-undang Perniagaan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin & Mohd. Razani Mohd. Jali (2003). Ekonomi Malaysia. Pahang: PTS Publications. Siti Rohani (1985). Konsep asas ekonomi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

192

SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU / 9

Unit

9 SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. mengetahui perancangan dan perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, ii. mengenal pasti sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal bahasa Melayu.

Pengenalan Fokus huraian unit ini adalah tentang Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu yang mencakupi perancangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, pedoman umum ejaan bahasa Melayu. Di samping itu, juga diketengahkan sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal dalam bahasa Melayu.

Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu? Sistem Ejaan Bahasa Melayu bermaksud Sistem Ejaan Rumi Bahasa Melayu, iaitu sistem ejaan baharu yang dipersetujui bersama oleh Kerajaan Malaysia dan Pemerintah Republik Indonesia berikutan dari perisytiharan oleh Yang Berhormat Menteri Pendidikan Malaysia dan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Republik 193


Indonesia serentak pada 16 Ogos, 1972. Sistem Ejaan Rumi yang dilaksanakan pada tahun 1972 itu adalah hasil kesepakatan Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia (MBIM) bagi pihak Kerajaan Malaysia dan Republik Indonesia. Badan yang ditugaskan menyusun pedoman ejaan Rumi di Malaysia ialah Jawatankuasa Tetap Bahasa Malaysia yang dilantik oleh Menteri Pendidikan, dan Jawatankuasa ini diletak di bawah Dewan Bahasa dan Pustaka. (Daftar Ejaan Rumi Bahasa Malaysia, 1978:v) Sejarah awal penggunaan tulisan Rumi Bahasa Melayu dilakukan oleh pedagang, pengembara, dan penjelajah yang datang dari Eropah ke Nusantara secara perseorangan. Semasa di sini, mereka tertarik dengan tatabahasa bahasa Melayu dengan menggunakan huruf-huruf Rumi Latin. Huruf Latin yang mula-mula digunakan untuk menulis perihal bahasa Melayu ditemui dalam senarai pelayaran Pigafetta dari Itali pada tahun 1522. Bermula dalam abad ke-16, bahasa Melayu terus ditulis dengan huruf Rumi oleh pedagang, pengembara, penjelajah dan juga sarjana dari Eropah. Namun demikian, hasil usaha mereka dalam banyak hal tidak begitu sempurna, dan banyak pula terdapat kesilapan.

9.1 Terangkan definisi sistem baharu bahasa Melayu.

ejaan

Dalam abad ke-17 dengan kedatangan bangsa Belanda ke Timur, tulisan Rumi mula mendapat asas dalam ejaan Rumi bahasa Indonesia. Begitu juga dengan orang Inggeris yang mula berminat terhadap bahasa Melayu telah mengasaskan beberapa kaedah ejaan Rumi bagi bahasa Melayu di Tanah Melayu pada abad ke17 hingga akhir abad ke-19. Antara sistem ejaan Rumi yang disusun oleh orang Inggeris sebelum abad ke-20 termasuklah ejaan Rumi Thomas Bowrey (1701), ejaan Rumi J.Howison (1800), ejaan Rumi Swettenham (1881), dan ejaan Rumi Maxwell (1882), yang kesemuanya berpedomankan kaedah transliterasi huruf Jawi kepada Rumi. (Ismail Dahaman, 1992: 43)

194


Tahukah anda sejarah sistem ejaan Rumi di Indonesia?

Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem Ejaan Rumi di Tanah Melayu? Perancangan ejaan Rumi yang pertama di Tanah Melayu bermula pada tahun 1902 apabila kerajaan Negeri-negeri Melayu Bersekutu menubuhkan sebuah jawatankuasa ejaan yang diketuai oleh R.J. Wilkinson. Jawatankuasa ini telah menghasilkan Ejaan Wilkinson yang dikenali sebagai Romanised Malay Spelling yang diterbitkan dalam bulan Oktober, 1904. Ejaan Wilkinson digunakan secara rasmi di semua sekolah umum di Tanah Melayu. Ejaan itu sama seragam dengan ejaan yang digunakan dalam semua kamus dan penerbitan karangan Wilkinson sendiri yang dihasilkan dari tahun 1901 hingga akhir tahun 1940-an; antaranya ialah kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903).

Tahukah anda punca perancangan ejaan Rumi di Malaysia?

Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903) Perkembangan dan pemantapan sistem ejaan Rumi turut berlaku seiring dengan perkembangan bahasa Melayu dalam pendidikan, terutamanya apabila Maktab Perguruan Sultan Idris (SITC) turut memperkembangkannya. Beberapa buah buku tentang tulisan Rumi yang memperluas penggunaan sistem ‘Ejaan Sekolah’ yang berasaskan ejaan Wilkinson telah disusun dan diterbitkan oleh beberapa orang tokoh bahasa dan pendidikan di SITC. Antaranya (i) Mithal Huruf Rumi Bagi Darjah Satu (1902), (ii) Kitab Loghat Melayu susunan R.0 Winstedt dan Ibrahim Dato’ Muda Linggi (1921), (iii) Kitab Pelita Mengarang (Rumi) susunan O.T. Dussek (1923), dan Kitab Kumpulan Nama Melayu susunan Ibrahim Dato’ Muda Linggi (1924).

195


Sistem Ejaan yang terkenal selepas Ejaan Wilkinson ialah Sistem Ejaan Rumi Za’ba yang juga dihasilkan dari SITC. Sistem Ejaan Za’ba telah disusun dan diperkemas dalam jangka masa beberapa tahun dan termuat dalam beberapa buah buku pedoman bahasa terbitan Pejabat Karang Mengarang SITC. Terutamanya dalam (i) Ilmu Bahasa Melayu Penggal I (1926), (ii) Pelita Bahasa Melayu Penggal I (1941), dan (iii) Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi) (1949), dengan judul Petua-Petua Ejaan Rumi yang kesemuanya dikarang oleh Za’ba. Sistem Ejaan Za’ba telah digunakan sebagai Ejaan Sekolah yang sebenar dan sebagai ejaan rasmi kerajaan sehingga digantikan dengan Sistem Ejaan Rumi Baharu Bahasa Malaysia yang dirasmikan penggunaannya pada 16 Ogos, 1972. Selain Sistem Ejaan Za’ba, terdapat juga beberapa sistem ejaan Rumi yang lain yang digunakan di Tanah Melayu dan Singapura sebelum tahun 1967 seperti (i) Ejaan Fajar Asia, iaitu ejaan Rumi yang digunakan dalam majalah FAJAR ASIA yang diterbitkan di Singapura pada zaman pendudukan Jepun 1942-1945. Ejaan Fajar Asia ini berbeza sedikit dengan Ejaan Za’ba di Tanah Melayu dan Ejaan Van Opuijsen di Indonesia. Ejaan Fajar Asia ini kemudiannya digunakan oleh Asas’50 sebagai ejaan rasmi mereka. (Ismail Dahaman, 1992: 43) Pada tahun 1956, soal sistem ejaan Melayu telah dibincangkan dalam Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu yang ketiga. Inilah kali pertama isu ejaan Rumi mendapat perhatian yang serius. Beberapa pembaharuan yang radikal telah dibuat. Usaha Kongres itu mendapat perhatian kerajaan, dan dalam tahun 1957 sebuah Jawatankuasa Ejaan telah dibentuk oleh kerajaan untuk: 1. Memeriksa dan menimbangkan ketetapan2 yang telah diambil dalam Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu iii (1956) berkenaan dengan ejaan Rumi dan penyatuannya dengan ejaan bahasa Indonesia, mendatangkan shor2 bagi satu chara Ejaan Kebangsaan Rumi yang tetap. 2. Mendatangkan shor2 berkenaan dengan masa dan chara2 bagi pelaksanaan cara ejaan yang baharu itu. Pada 17 April 1959 tercapailah suatu perjanjian persahabatan antara Malaysia (dahulunya Persekutuan Tanah Melayu) dengan negara Republik Indonesia. Hasil daripada perjanjian persahabatan itu membawa kepada satu pertemuan antara jawatankuasa Ejaan Rumi Persekutuan Tanah Melayu yang diketuai oleh Tuan Syed Nasir bin Ismail dengan Panitia Pelaksanaan kerjasama Bahasa Melayu – Bahasa Indonesia yang dipimpin oleh Dr. Slamet Muljana di Jakarta pada 4 hingga 7 Disember 1959. Pertemuan ini telah menghasilkan Ejaan Malindo yang mengikut perancangan, dirasmikan pelaksanaannya tidak dapat

196


dilakukan hinggalah menjelang tahun 1966 apabila Kerajaan Malaysia membentuk sebuah jawatankuasa Bahasa/ Ejaan yang diketuai oleh Tuan Syed Nasir bin Ismail. Tugas jawatankuasa ini ialah untuk: a) Mengadakan rundingan dengan jawatankuasa Bahasa Pemerintahan Indonesia dengan maksud bagi menyampai persetujuan yang seluasluasnya di dalam penggunaan dan perkembangan bahasa Melayu – Indonesia dan untuk memenuhi maksud tersebut supaya mendapat persetujuan dengan lapangan: (i) Bahasa dalam jangka panjang (ii) Pertukaran bahan-bahan berkenaan dengan bahasa dan sastera (iii) Soal pemakaian istilah-istilah a. Meneruskan usaha jawatankuasa Ejaan di bawah pengerusinya, Tuan Syed Nasir bin Ismail, yang telah bertanggungjawab mencapai keputusan dalam masalah Ejaan dengan Pihak Indonesia. (Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1957: xi) Pada tanggal 7 September 1996, satu pertemuan antara Jawatankuasa Bahasa/ Ejaan Malaysia dengan satu rombongan kebudayaan dari Indonesia yang diketuai oleh Kolonel Wahju Sukatjo diadakan di Dewan Bahasa dan Pustaka Kuala Lumpur. Dalam pertemuan itu, kedua-dua pihak bersetuju mengesyorkan kepada kerajaan masing-masing supaya EJAAN MALINDO yang dipersetujui pada tahun 1959 itu dilaksanakan segera. Kedua-dua pihak bersetuju mengadakan kerjasama yang lebih erat dalam usaha untuk menyamakan penggunaan istilah bahasa Malaysia dengan bahasa Indonesia. Dalam perkembangan selanjutnya, pada 20-25 September 1966, satu lagi perundingan diadakan di Jakarta, dan hasilnya kedua-dua pihak Malaysia dan Indonesia telah mencapai persetujuan untuk mengkaji semula serta memperbaiki Ejaan Malindo. Satu kertas kerja mengenai ejaan baharu itu telah dikaji oleh Jawatankuasa Malaysia. Hasilnya persetujuan telah tercapai mengenai beberapa masalah dasar yang penting. Kedua-dua negara bersetuju memperbaiki ejaan masing-masing bagi mencapai keseragaman atas dasar-dasar yang berikut: 1. Kemajuan ilmu pengetahuan dan perkembangan konsep ilmiah, terutama dalam bidang ilmu bahasa yang baik. 2. Kekurangan-kekurangan yang masih terdapat pada ejaan sekarang dalam hal mencerminkan kesanggupan bahasa Malaysia dan Indonesia.

197


3. Perlunya usaha kodifikasi dalam pemakaian huruf dan tanda baca, yang dapat berlaku untuk kedua-dua negara Malaysia dan Indonesia. 4. Peranan yang akan dimainkan oleh bahasa Malaysia dan bahasa Indonesia di Asia Tenggara dan di seluruh dunia. 5. Pentingnya pengajaran membaca dan menulis. Dalam usaha memperbaiki sistem ejaan itu, Jawatankuasa di kedua-dua negara harus juga mengambil kira perkara-perkara berikut: 1. Dari segi teknis – iaitu menggunakan satu huruf bagi melambangkan satu fonem. 2. Dari segi praktis – iaitu boleh digunakan dengan mudah, sesuai dari segi mesin taip dan mesin cetak. 3. Dari segi ilmiah – iaitu sistem ejaan itu hendaklah menunjukkan satu hasil kajian yang ilmiah yang boleh digunakan dengan baik dalam kemajuan bahasa dan ilmu. Berdasarkan pertimbangan tersebut, Jawatankuasa Ejaan/ Bahasa Melayu Malaysia dan Team Ahli Bahasa KOTI dari Indonesia telah mengadakan perundingan di Dewan Bahasa dan Pustaka di Kuala Lumpur selama beberapa hari dan telah mencapai persetujuan mengadakan satu sistem ejaan bersama antara Malaysia dan Indonesia. Ejaan Baharu yang diputuskan itu harus ilmiah, ekonomis dan praktis, iaitu sesuai digunakan dikedua-dua negara, Malaysia dan Indonesia. Pada tanggal 23 Mei 1972, satu kenyataan bersama telah ditandantangi oleh Menteri Pendidikan Malaysia, Dato’ Hussein Onn dengan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Republik Indonesia, Bapak Mahsuri. Kedua-dua negara, Malaysia dan Indonesia kemudiannya melaksanakan Sistem Ejaan Baharu Bahasa Malaysia yang disempurnakan pada 16 Ogos 1972. Walaupun sistem ejaan bersama yang baharu telah digunakan secara rasmi di Malaysia dan negara Indonesia, namun beberapa perkara kecil mengenai ejaan tersebut perlu diselesaikan dengan segera. Beberapa masalah kecil mengenai ejaan telah dibincangkan dan diselesaikan bersama oleh jawatankuasa yang dibentuk dikenali dengan nama Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia. Majlis yang dianggotai bersama oleh Jawatankuasa Tetap Bahasa dan Pustaka, Tuan Haji Sujak bin Rahiman, dan Panitia Pengembangan Bahasa Indonesia yang diketuai oleh Dr. Amran Halim, telah mengadakan lima persidangan. Dalam persidangan Kelima, Majlis ini yang diadakan di Johor Bahru pada 2 hingga 4 Disember 1974, bersetuju mengeluarkan pedoman umum ejaan yang lebih lengkap. Kedua-dua 198


belah pihak bersetuju menerbitkan versi yang sesuai dengan negara masingmasing. Pada 5 Disember 1974, Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia diterbitkan untuk kegunaan umum, dan dengan ini wujudlah Sistem Ejaan Baharu Bahasa Malaysia-Indonesia seperti yang digunakan pada hari ini. (Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1974)

9.2 Bilakah bermulanya perancangan ejaan Rumi di Tanah Melayu? 9.3 Rumuskan sejarah ejaan bahasa Melayu.

Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu Bahagian ini membincangkan hal tentang Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu. Pedoman umum ini mencakupi penggunaan abjad dan huruf vokal, diftong dan huruf konsonan lama kepada baharu, penggunaan tanda koma di atas dan huruf yang diperkenalkan.

Abjad dan Huruf Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu yang diselaraskan dengan sistem ejaan bahasa Indonesia menggunakan sebanyak 26 huruf abjad tulisan Rumi. Huruf-huruf abjad tersebut adalah seperti yang berikut: Huruf Aa Bb Cc Dd Ee

Sebutan e bi si di i

199

Perkataan arnab burung cawan darah ekor


Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

ef gi ec ai je ke el em en o pi kiu ar es ti yu vi dabliu eks wai zek

filem gigi hati ibu jam kuda lari malam nangka orang pintu Quran rambut sikat tahu ular vokal wang xenom yuran zarah

Huruf Vokal Terdapat sebanyak enam vokal atau bunyi vokal standard dalam bahasa Melayu. Huruf-huruf yang melambangkan pemakaiannya adalah seperti yang berikut: Huruf Vokal a ə (i) pepet e (ii) taling i o u

di depan api əmak ela ibu oleh ubi

di tengah tali kəna petak tidur kota uda

200

di belakang kita sosialismə tauge padi pidato satu


9.4 Berapakah jumlah huruf vokal asli bahasa Melayu?

Huruf Diftong Dalam bahasa Melayu terdapat tiga diftong, iaitu ai, au dan oi. pemakaiannya adalah seperti berikut: Diftong ai au oi

di depan aising aurat oidium

di tengah ghairah saudara boikot

Contoh

di belakang lambai surau amboi

Huruf Konsonan Dalam bahasa Melayu terdapat sebanyak 26 huruf konsonan. Daripada 26 konsonan tersebut lima daripadanya memakai huruf gabungan, iaitu gh, kh, ng, dan nya. Berikut diberikan contoh pemakaian konsonan tersebut dalam perkataan: Huruf konsonan b c d f g gh h j k kh l

di depan baju cakap dapur fikir guru ghaib hari jari kami khusus langsat

di tengah sabut baca budak tafsir tiga maghrib saham hajat paksa akhir bila

201

di belakang adab Mac abad maaf beg mubaligh buah kolej adik tarikh kesal


m n ng ny p q r s sy t v w y z (i) z (ii) x

makan nama nganga nyata payung Quran rasa satu syarat tahu vitamin wanita yakin zaman xenom

bumi anak bunga hanya tempat wuquf berat beras isytihar mati universiti bawa sayang lazat -

tilam ikan kuning siap buraq biar besar Quraisy alat takraw lafaz -

Huruf yang Diperkenalkan Daripada 26 huruf konsonan dalam sistem ejaan Melayu terdapat tiga huruf yang diperkenalkan supaya digunakan secara tetap, iaitu q, v, x. i.

Huruf q digunakan sebagai padanan kepada huruf jawi qaf ( ‫ ) ق‬untuk mengeja kata istilah agama atau kata mengenai agama yang asal daripada bahasa Arab. Contohnya: Quran qadak dan qadar wukuq

ii.

Huruf v digunakan untuk mengeja kata pinjaman daripada daripada bahasa Inggeris dan bahasa-bahasa asing yang lain, di pangkal kata atau di pangkal suku kata. Contohnya: vitamin revolusi vokal

subversif novel universiti

202


Huruf -ve yang hadir diakhir kata ditukar menjadi f. Contohnya: Lama

Baharu

active

aktif

passive

pasif

negative

negatif

iii. Huruf x hanya digunakan pada pangkal kata istilah khusus yang ditukar menjadi z. Contohnya: Lama

Baharu

xeromorph

xeromorf

xenon

xenon

xanthate

xantat

9.5 Berapakah huruf konsonan asli bahasa Melayu?

Sistem Keselarasan Huruf Vokal Dalam bab ini kita akan berbicara tentang Sistem Keselarasan Huruf Vokal. Sisitem ejaan bahasa Melayu yang baharu ini digubal dengan mengambil kira sistem keselarasan huruf vokal. Dengan Sistem Keselarasan Huruf Vokal bererti sistem atau aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk dua suku kata pada kata dasar, iaitu pasangan antara huruf vokal ini mengikut syarat yang berikut: 203


i. ii. iii.

Keselarasan antara dua huruf vokal pada kata dasar. Kata dasar hendaklah berakhirkan suku kata tertutup. Bagi kata yang mengandungi lebih daripada dua suku kata, yang terlibat dengan sistem keselarasan vokal hanyalah dua suku kata yang terakhir.

9.6 Jelaskan sistem keselarasan huruf vokal bahasa Melayu.

Pola Keselarasan Huruf Vokal Dalam Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu, terdapat sebanyak 18 pola keselarasan huruf vokal seperti yang berikut:

Suku kata praakhir 1. a

Pola Keselarasan Vokal Suku kata akhir Contoh pemakaian tertutup a arah, panas, kalah, halangan

2. a

i

alih, gadis, habis

3. a

u

asuh, batuk, halus, lembayung

4. ə pepet

a

əmak, təlan, kəlam, təmbelang

5. ə pepet

i

bənih, ləbih, bətik, səmbəlih

6. ə pepet

u

7. e taling

a

bəlum, təlur, təmpuh, təmənggung enak, dewan, tewas, belerang

8. e taling

e taling

gelek, heret, leceh, səlekeh

9. e taling

o

elok, esok, serong, səlekoh

204


10. i

a

ingat, bilang, hilang, selinap

11. i

i

intip, pilih, sisih, belimbing

12. i

u

cium, riuh, tiup, seliuh

13. o

a

olah, otak, borang, sekolah

14. o

e taling

boleh, korek, cəloteh, oleh

15. o

o

botol, kotor, borang, kelompok

16. u

a

ulat, ubat, tumpang, ketupat

17. u

i

usik, pulih, tulis, gerusih

18. u

u

tujuh, tunduk, untuk, tengkujuh

Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal Selain pola-pola keselarasan huruf vokal tersebut, Sistem Ejaan Rumi Bahasa Melayu juga menerima beberapa pola lain sebagai kekecualian kepada pola keselarasan huruf vokal. Pola kekecualian ini digunakan untuk mengeja kata-kata pinjaman seperti kata-kata daripada bahasa Nusantara atau bahasa Inggeris. Contohnya: Pola Vokal 1.

a – e taling

2.

a–o

3.

ə pepet – e taling

Contoh Kata Bahasa Nusantara awet, aneh, kaget, pamer, raden calon, lakon, lancong, lapor, keratin, perabot gəmbleng

4.

ə pepet – o

jəmpol, bəndok

gabənor, intərkom

5.

i – e taling

imlek

parlimen, simen, tiket

6.

i–o

ijon, pilon

diftong, transistor

7.

u – e taling

tulən, ulat

subjek, dokumen

205

Contoh Kata Bahasa Inggeris kabaret, panel atom, kontraktor


8.

u–o

bunglon, buron

kupon, konduktor, lelucon

9.

a – ə pepet

pakəm

teatər

10. e taling – i

hipotesis, objektif

11. e taling – u

petroleum, spektrum

12. ə pepet – ə pepet

dəmdem, pəpət

13. i – ə pepet

isəng

filəm, artikəl, partikəl

14. o – i

hipokrit, fosil

15. o – u

bonus, forum

16. u – ə pepet

lumər

skutər

Adakah prinsip kekecualian vokal sama dengan prinsip keselarasan vokal? Bincangkan.

Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman Ejaan bagi kata pinjaman daripada bahasa Inggeris dan bahasa-bahasa Eropah yang lain dibuat mengikut peraturan penyesuaian huruf-huruf yang terdapat dalam perkataan bahasa Inggeris atau bahasa asing disesuaikan ejaannya dengan huruf mengikut ejaan bahasa Melayu. Berikut diberikan contoh-contoh perkataan bahasa Inggeris dan bahasa asing yang disesuaikan ejaannya mengikut ejaan bahasa Melayu: Bahasa Inggeris (BI) 1. abstract plate 2. aerial aerpgraph

Bahasa Melayu (BM) abstrak plat aerial aerograf

Perubahan huruf BI BM a a ae

206

ae


3. aesthetics haematite 4. aileron trailer 5. automatic auditorium 6. barbecue lobby 7. cylinder cent 8. carbon classic 9. accent vaccin 10. machine achelin 11. technique cholera 12. dividend

estetik hematit aileron trailer automatik auditorium barbeku lobi silinder sen karbon klasik aksen vaksin mesin eselin teknik kolera dividen

13. effective system 14. bearing idealist 15. beaker grease 16. beer jamboree 17. protein atheist 18. geometry stereo 19. petroleum europium 20. factor traffic 21. geology aggressive 22. harmony hotel 23. identity textile

efektif sistem bearing idealis bikar gris bir jambori protein ateis geometri stereo petroleum europium faktor trafik geologi agresif harmoni hotel identity tekstil 207

ae

e

ai

ai

au

au

b, bb

b

c

s

c, cc

k

cc

ks

ch

s

ch, chh

k

d, dd

d

e

e

ea

ea

ea

i

ee

i

ei

ei

eo

eo

eu

eu

f, ff

f

g, gg

g

h

h

i

i


24. dialect criteria 25. calorie

dialek kriteria kalori

ia

ia

ie

i

26. pie

pai

ie

ai

27. diesel tieceron 28. iodine

diesel tieceron iodin

ie

ie

io

io

29. stadium premium 30. journal jury 31. kilo

stadium premium jurnal juri kilo

iu

iu

j, jj

j

k, kk

k

32. khaki

khaki

kh, kh

kh

33. pill

pil

l, ll

l

34. optimism mammal 35. neon tennis 36. linguistics congres 37. operator orthodox 38. coat cardboard 39. gonorrhea foetus 40. alkaloid duboisine 41. zoo zoology 42. cartoon 43. accountant pound 44. coupon serius 45. apple

optimisme mamalia neon tenis linguistik kongres operator ortodoks kot kadbod gonorea fetus alkaloid duboisin zoo zoologi kartun akautan paun kupon serius epal

m, mm

m

n, nn

n

ng

ng

o

o

oa

o

oe

e

oi

oi

oo

oo

oo ou

u au

ou

u

p, pp

P

208


46. graph phoneme 47. quality technique 48. recruit lorry 49. rhythm rhetoric 50. status express 51. science proscenium 52. scooter telescope 53. scheme scholastic 54. tractor battery 55. anthropology theory 56. unit republic 57. aquarium dualism 58. tissue accrue 59. duet 60. cheque catalogue 61. equinox annuity 62. quota quorum 63. vaccum continuum 64. novel university 65. kiwi wire 66. whisky whistle

graf fonem kualiti teknik rekrut lori ritma retorik status ekspres sains prosenium skuter teleskop skim skolastik traktor bateri antropologi teori unit republik akuarium dualisme tisu akru duet cek katalog ekuinoks enuiti kuota korum vakum kontinum novel universiti kiwi wayar Wiski wisel

209

ph

f

q

k

r, rr

r

rh

r

s, ss

s

sc

s

sc

sk

sch

sk

t, tt

t

th teori u

t u

ua

ua

ue

u

ue ue

ue digugurkan

ui

iu

uo

uo

uu

u

uu

u

w

w

wh

w


67. taxi express 68. xenon 69. dynasty

teksi ekspres xenon dinasti

x

ks

x y

x i

70. royalty yankee 71. zodiac

royalti yangki zodiak

y

y

z, zz

z

Bentuk Ejaan Tampak Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu berlandaskan bentuk tampak atau bentuk visual. Maksudnya ejaan bagi perkataan asing yang dipinjam daripada bahasa asing itu dieja mengikut bentuk tampak, iaitu hampir sama dengan ejaan (dalam bahasa asalnya). Contohnya: Bahasa Inggeris atom block bonus carbon cartoon clinic college contigent conductor Jadi dialogue dialect drama engine factor function garage general image institute ledger logic

Bahasa Melayu atom blok bonus karbon kartun klinik kolej kontijen konduktor dialog dialek drama enjin faktor fungsi garaj jeneral imej institut lejar logik 210

Bukan

atum belok bonos kaban katun kelinik koleg kontigen kondakter dailog dailek derama engin fekter fangsi garag general imaj, imag institiut leger lojik


logistics magistrate margarine prestige psychology regime sabotage sergeant structure technologi zoology

logistik majistret marjerin prestij psikologi rejim sabotaj sarjan struktur teknologi zoologi

Jadi

Bukan

lojistik magistrat margarin prestig saikoloji regim sabotag serjen strakcer teknoloji zooloji

Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu membenarkan beberapa kekecualian daripada peraturan yang ditetapkan. Kekecualian ini diberikan kepada perkataan Inggeris atau asing yang sudah lama digunakan dalam bahasa Melayu, iaitu perkataan yang sudah sebati pemakaiannya dalam bahasa Melayu. Contohnya: Bahasa Inggeris class club custom driver glass modern pension plan stamp

Bahasa Melayu klas kelas klas kelab kusom kastam driver, drebar driber Bukan glas gelas modern moden pension pencen plan pelan stem setem

9.7 Senaraikan 15 perkataan Inggeris yang sudah sebati dengan bahasa Melayu.

211


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 9 1.1 Bagi soalan ini, anda harus menjelaskan maksud sistem ejaan Rumi baharu bahasa Melayu dengan jelas, iaitu hasil daripada persetujuan Malaysia dengan Pemerintah Republik Indonesia untuk mengadakan satu sistem ejaan bersama antara dua negara. 1.2 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menyatakan tarikh bermulanya perancangan ejaan Rumi di Tanah Melayu dan badan yang terlibat dengannya ii. Menjelaskan sebab perancangan tersebut dilaksanakan 1.3 Jawapan bagi soalan ini haruslah mencakupi: i. Sejarah perkembangan sistem ejaan Rumi di Malaysia daripada tahap awal pada tahun 1902 (Ejaan Wilkinson) hinggalah akhir pada tahun 1974 (Pedoman Umum Ejaan Bahasa Melayu) ii. Menghuraikan susur galur dan perkembangan dari masa ke masa dalam memurnikan sistem ejaan yang sedia ada dengan bekerjasama dengan pelbagai pihak 1.4 Untuk soalan ini, jawapan anda hendaklah mempunyai: i. Jumlah huruf vokal asli bahasa Melayu, yakni sebanyak enam huruf vokal, iaitu i, e, a, o, u dan ə ii. Menerangkan keenam-enam vokal tersebut iii. Berikan contoh-contoh perkataan bahasa Melayu yang menggunakan enam vokal tersebut. 1.5 Bagi soalan ini, jawapan anda hendaklah: i. Memasukkan semua jenis konsanan asli bahasa Melayu, iaitu sebanyak 26 jenis semuanya ii. Berikan juga contoh,kehadiran konsanan tersebut dalam perkataan bahasa Melayu.

212


1.6 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan senarai 15 perkataan Inggeris yang sudah sebati dalam bahasa Melayu seperti stesen, drebar, pencen dan seumpamanya. 1.7 Bagi soalan ini, anda haruslah: i. Menjelaskan bahawa sistem keselarasan vokal itu ialah sistem atau aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk dua suku kata pada kata dasar, iaitu mengikut syarat tertentu ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menjelaskan penerangan anda iii. Sila rujuk juga sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat tambahan.

213


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood (2008). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

214

TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN,… / 10

Unit

10 TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI KATA DAN KATA MAJMUK. HASIL PEMBELAJARAN Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat: i. menggunakan tanda sempang bahasa Melayu dengan betul, ii. menggunakan imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk dalam bahasa Melayu dengan tepat.

Pengenalan Fokus huraian unit ini adalah tentang penggunaan tanda sempang dalam bahasa Melayu dan penulisan imbuhan pinjaman, rangkai kata serta kata majmuk bahasa Melayu.

Penggunaan Tanda Sempang Dalam penulisan, tanda sempang digunakan seperti berikut: 1. Bagi kata ulang yang diulang sepenuhnya, tanda sempang diletak pada bahagian kata yang diulang. Contoh: anai-anai anak- anak

cantik-cantik conteng- conteng

215

kura- kura kupu- kupu


biri-biri budak-budak

dalam- dalam hati-hati

sia- sia undang- undang

2. Bagi kata ulang yang dalam pengulangannya mengalami perubahan bunyi atau fonem, tanda sempang diletak di antara kata dasar dan kata yang diulang. Contohnya: dolak-dalik gerak-geri gunung-ganang serba-serbi

kucar-kacir kuih-muih lemah-lembut tunggang-langgang

mandi-manda mundar-mandir ramah-tamah sedu-sedan

3. Bagi kata terbitan yang kata dasarnya diulang, tanda sempang diletak di antara bahagian-bahagian kata yang diulang. Contohnya: anak-anakan akhir-akhirnya bermain-main berpeluk-pelukan pijak-memijak

bersiri-siri dibesar-besarkan ditinggal-tinggalkan karang-mengarang renung-merenung

kait-mengait menangis-nangis melambai-lambai pukul-memukul sayang-menyayangi

4. Tanda sempang juga digunakan apabila kata ulang dijadikan bentuk dasar yang sekali gus mendapat awalan dan akhiran. Contohnya: dikucar-kacirkan disia-siakan

diporak-perandakan mengucar-kacirkan

5. Tanda sempang digunakan apabila awalan se- diikuti oleh kata nama khas yang huruf awalnya huruf besar. Contohnya: se-Nusantara se-Malaysia se-Tanah Melayu

216


6. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan huruf besar pada kata yang sama. Contohnya:

anti-Rusia pro-Malaysia

hamba-Mu kepada-Nya

petunjuk-Nya rahmat-Nya

7. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan angka yang menunjukkan tahun dengan akhiran -an. Contohnya: tahun 50-an (tahun lima puluhan) tahun 60-an (tahun enam puluhan) tahun 70-an (tahun tujuh puluhan) tahun 80-an (tahun lapan puluhan) 8. Tanda sempang juga digunakan untuk merangkaikan awalan ke- dengan angka. Contohnya: ke-12 (kedua belas) ke-100 (keseratus) ke-100, 000 (keseratus ribu) 9. Tanda sempang yang digunakan untuk menyatakan hubungan antara katakata pada rangkaian kata setara tertentu atau rangkai kata istilah. Contohnya: duti anti-lambak (anti-dumping dutty) mikro-zat makanan (micronutrient) lima butir-isi peluru (load five rounds) larutan Kerbs-Ringer (Kerbs-Ringer Solution) nodus sino-atrium (sino-atrial node) antisiklon semi-kekal (semi-permanent anticyclone) perbadanan semi-awam (semi-public corporation) semi-berdaulat (semi-severeign) suai-iklim (acclimation) penyesuaian-ikliman (acclimatization)

217


10.1 Terangkan penggunaan tanda sempang dalam bahasa Melayu.

Penulisan Imbuhan Pinjaman Dalam Sistem Ejaan Rumi Baharu, imbuhan-imbuhan pinjaman seperti ab-, anti-, bi-, dasa-, dwi-, eka-, hidro-, homo-, infra-, inter-, kontra-, maha-, makro, mikro-, mono-, panca-, pan-, poli-, pra-, re-, semi-, sub-, swa-, tata-, tele-, trans-, tuna-, ultra-, inter-, -isme, -ita, -man, -wan, dan -wati penulisannya dilakukan secara serangkai. Maksudnya imbuhan pinjaman itu dirangkaikan pada kata dasar. Contohnya:

Imbuhan pinjaman abantibidasadwiekahidrohomoinfrainterkontra-

Contoh perkataan abnormal antikerajaan, antitoksin biadab dasawarsa dwibulanan, dwibahasa ekafungsi, ekabahasa hidrometer homograf infrastruktur interlokal, interlingua, interaktif kontrarevolusi

218


mahamakromikromonopancapanpolipraproresemisubswatatateletranstunaultra-isme -ita -man -wan -wati

mahasiswi, mahaguru makroskopi mikrofilem monograf pancaindera panteisme politeknik prasangka, prasekolah, praijazah prokerajaan, prodemokrasi reaksi semiparasit, (semi-profesional) substandard, subtajuk, subgolongan swadaya tatabahasa, tatasusila telefoto transmigrasi tunasusila ultralembayung, ultrasonik impresionisme, kolonialisme biduanita seniman angkasawan seniwati

Penulisan kata Maha secara Terpisah Dalam bahasa Melayu terdapat juga kata maha yang ditulis secara terpisah. Contohnya: Maha Besar Maha Mengetahui Maha Esa Maha Bijaksana Duli Yang Maha Mulia

219


Ejaan bagi Kata Depan Peraturan penulisan kata depan ejaan lama yang menggunakan tanda sempang ( - ) selepas kata depan di dan ke kini digugurkan dalam Ejaan Rumi Baharu. Kata depan ditulis secara berasingan atau terpisah. Contohnya:

Ejaan Lama

Ejaan Baharu

di-atas

di atas

di-bawah

di bawah

di-dalam

di dalam

di-pejabat

di pejabat

di-sekolah

di sekolah

di-Hotel Istana

di Hotel Istana

di-seluruh dunia

di seluruh dunia

di-England

di England

Kata depan ka- dalam ejaan lama diubah menjadi ke dalam ejaan baharu dan ditulis terpisah daripada kata yang mengikutnya. Contohnya: Ejaan Lama

Ejaan Baharu

ka-atas

ke atas

ka-bawah

ke bawah

ka-dalam

ke dalam

ka-pejabat

ke pejabat

ka-sekolah

ke sekolah

ka-Hotel Istana

ke Hotel Istana

ka-seluruh dunia

ke seluruh dunia

ka-England

ke England

220


Ejaan bagi Partikel Ada empat jenis partikel dalam bahasa Malaysia, iaitu -lah, -kah, -tah dan -pun. Partikel -lah, -kah dan -tah yang menggunakan tanda sempang dalam ejaan lama ditulis serangkai dengan kata dasar yang mendahuluinya, tanpa sempang dalam Ejaan Rumi Baharu. Contohnya: Ejaan Lama

Ejaan Baharu

ada-lah

adalah

datang-lah

datanglah

tolong-lah

tolonglah

apa-kah

apakah

apa-tah

apatah

bila-tah

bilatah

Ada dua cara menulis partikel pun. Bagi partikel pun yang membawa makna ‘‘juga’’ ditulis berasingan atau terpisah daripada kata yang mendahuluinya. Contohnya: 1. Jika ibu pergi, anaknya pun ingin pergi. 2. Guru itu membaca buku di perpustakaan dan murid-muridnya pun membaca di perpustakaan. 3. Ahmad pergi ke Tanjong Malim dan Aminah pun pergi ke Tanjong Malim. Partikel pun yang satu lagi itu pula ditulis serangkai dengan kata yang mendahuluinya. Ada 13 perkataan yang telah ditetapkan ejaannya supaya ditulis serangkai dengan partikel tersebut, iaitu: adapun andaipun ataupun biarpun

meskipun sekalipun sungguhpun walaupun 221


kalaupun kendatipun mahupun

lagipun bagaimanapun

10.2 Terangkan penggunaan partikel dalam bahasa Melayu.

Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan Dalam bahasa Melayu terdapat empat jenis kata ganti singkatan, iaitu ku, kau, mu dan kau sebagai awalan penanda pasif ditulis serangkai dengan kata dasar yang mengikutinya. Contohnya: kuambil kulihat kuterima

kauambil kaulihat kauterima

Kata ganti singkatan singkatan ku, mu dan nya sebagai akhiran ditulis serangkai dengan kata yang mendahuluinya. Contohnya: hatiku cintaku untukku

hatimu cintamu untukmu

222

hatinya cintanya untuknya


Kata ganti singkatan -mu dan -nya bagi nama Tuhan menggunakan huruf besar sebagai huruf pertama dan ditulis dengan mengguna tanda sempang ( - ). Contohnya: Ampunkan hamba-Mu, ya Tuhanku Tolonglah hamba-Mu, ya Tuhanku Mereka memohon rahmat-Nya, hidayat-Nya dan petunjuk-Nya

Rangkai Kata Dalam bahasa Melayu, rangkai kata juga dikenali sebagai frasa. Terdapat empat jenis rangkai kata atau frasa, iaitu frasa nama, frasa kerja, frasa adjektif dan frasa sendi nama. Ejaan bagi rangkai kata atau frasa tersebut ditulis secara terpisah seperti contoh berikut:

Ejaan Frasa Nama anak sulung burung putih rumah besar emas tulen kereta baharu perempuan gemuk hutan tebal ikan masin bangunan tinggi pemandangan indah udara nyaman zaman moden

Ejaan Frasa Kerja berjalan cepat bangun awal sembahyang subuh terbang tinggi menunai janji memancing ikan memelihara ayam datang lewat berlumba kuda membina bangunan memasak nasi menyanyi lagu kebangsaan

Ejaan Frasa Ejaan Frasa Adjektif Sendi Nama biru yang lembut di dapur hijau seperti warna di Kuala Lumpur daun tinggi gunung di dewan hitam manis merah saga masam seperti cuka merah muda panas terik pucat putih panjang lebar kurus kering lemah lembut

223

ke pasar malam ke Amerika ke Jepun oleh Ahmad oleh mereka itu oleh polis tentang perkara itu tentang pendidikan moral tentang budaya kerja


Kata Majmuk Kata Majmuk ialah kata yang terbentuk daripada dua kata dasar atau lebih yang membawa satu makna. Hubungan makna antara kata-kata dasar yang membentuk kata majmuk itu sangat erat bentuknya hingga tidak boleh menerima sebarang penyisipan unsur lain. Contohnya kata majmuk ‘kereta lembu’ tidak boleh disisipkan dengan perkataan ‘itu’ atau ‘yang’ menjadikan ‘kereta itu lembu’ atau ‘kereta yang lembu’. Kata majmuk berbeza dengan dengan rantai kata atau frasa, kerana rangkai kata atau frasa boleh menerima penyisipan unsur lain, misalnya rangkai kata rumah ‘rumah besar’ boleh disisipkan dengan perkataan ‘yang’ menjadikan ‘rumah yang besar’. pengejaan kata majmuk dilakukan melalui dua cara, iaitu cara terpisah dan cara tercantum.

Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah Kata majmuk yang dieja secara terpisah ini terdiri daripada kata majmuk yang terbentuk daripada dua kata bebas. Contoh:

air batu air hujan alat tulis baju kemeja balai raya bandar raya bom tangan nuzul Quran peti besi periuk nasi ulat bulu

burung merpati daging lembu daun pandan dasar laut duta besar enam ratus ribu empat puluh lima pukat tunda ratu cantik terima kasih ular sawa

kapal terbang kapal korek kereta api kereta kebal kereta kuda meja tulis mesin jahit nasi minyak topi keledar tukang besi tukang rumah

Kata majmuk yang terdiri daripada kata-kata istilah khusus, baik istilah yang berbentuk daripada dua kata bebas mahupun tiga kata bebas dieja secara terpisah. Contoh:

224


batu kapur garis pusat kanta tangan kaedah bayar balik kawasan pinggiran kertas kerja kultur mutiara

lintasan bebas min mata pelajaran min jangka masa model linear nisbah bayar balik peledekan gambut

tanah gambut telefon dail terus tempoh pinjaman lesung sendi lintasan cahaya rumput ternak

Kata majmuk yang terbentuk daripada kata yang digunakan sebagai gelaran juga dieja secara terpisah. Contoh: Duta Besar Ketua Menteri Ketua Setiausaha Negara Menteri Besar Naib Presiden Pegawai Daerah

Profesor Madya Perdana Menteri Timbalan Perdana Menteri Raja Muda Setiausaha Politik

Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum Dalam bahasa Melayu, terdapat sebilangan kecil kata majmuk yang sudah dianggap mantap sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bentuk kata lama tersebut ternyata mengandungi dua kata dasar. (Nik Safiah Karim dan rakan, 2003:75). Antara kata majmuk yang lama serta mantap dan dieja tercantum adalah seperti berikut: adakala antarabangsa apabila apahal apakala bagaimana barangkali beritahu bumiputera darihal daripada dinihari

dukacita hulubalang jawatankuasa kadangkala kakitangan kepada kerjasama manakala olahraga padahal peribadi peribahasa

225


perikemanusiaan pesuruhjaya sediakala sepertimana setiausaha sukacita

sukarela suruhanjaya tandatangan tanggungjawab warganegara

Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap Buku Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (2003:75) telah menyenaraikan 15 perkataan yang terdiri daripada kata majmuk yang penggunaannya sudah mantap sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bnetuk kata dasar tersebut ternyata mempunyai dua kata dasar. Perkataan yang demikian tetap dieja sebagai satu perkataan. Bentuk perkataan tersebut ialah: antarabangsa beritahu bumiputera jawatankuasa kakitangan

kerjasama olahraga matahari setiausaha sukarela

suruhanjaya tandatangan tanggungjawab warganegara pesuruhjaya

Ejaan Penggandaan Kata Majmuk Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata majmuk itu sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang pada kata yang digandakan. Contohnya: alat-alat tulis balai-balai raya garis-garis pusat kapal-kapal terbang mata-mata pelajaran model-model linear

Guru-guru Besar Naib-naib Cancelor Ketua-ketua Menteri Menteri-menteri Besar Perdana-perdana Menteri Timbalan-timbalan Perdana Menteri

Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata majmuk sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang 226


pada kata yang digandakan seperti ditunjukkan dalam contoh di atas. Walau bagaimanapun, terdapat kekecualian bagi kata majmuk yang telah mantap, yakni penggandaannya melibatkan keseluruhan unsur (Tatabahasa Dewan, 2008: 75). Contohnya: kakitangan-kakitangan

sukarela-sukarela

jawatankuasa-jawatankuasa

warganegara-warganegara

pesuruhjaya-pesuruhjaya

setiausaha-setiausaha

10.3 Terangkan penggunaan kata majmuk dalam bahasa Melayu.

227


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 10 10.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu menjelaskan cara-cara menggunakan tanda sempang bahasa Melayu dengan betul seperti yang diterangkan pada halaman 215 – 217, misalnya:  tanda sempang diletak pada kata ulang, contoh: cantik-cantik, kupu-kupu  tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan huruf besar pada kata yang sama, contoh: anti-Amerika, petunjuk-Mu. 10.2 Bagi soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan semua penggunaan partikel dalam bahasa Melayu seperti -lah, -kah, -tah, pun ii. Sertakan contoh-contoh penggunaannya dalam perkataan iii. Sila rujuk buku lain dan internet untuk maklumat tambahan. 10.3 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu: i. Menerangkan pengertian kata majmuk bahasa Melayu ii. Membezakan kata majmuk dengan frasa dan sertakan contohcontohnya sekali iii. Huraikan jenis-jenis kata majmuk tercantum dan kata majmuk terpisah, kemudian sertakan contoh-contohnya sekali iv. Sila rujuk buku Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui Latihan, Penerbit UPSI (2004), dll.

228


Rujukan Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Nik Safiah dan rakan-rakan (2003). Tatabahasa dewan edisi baharu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood (2008). Tatabahasa dewan edisi ketiga. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

229

Glosari afrikat Bunyi letusan yang dihasilkan oleh geseran dan hentian di antara artikulator pasif dan aktif. Pada peringkat permulaan, bunyi yang hendak dihasilkan tersekat di daerah lelangit keras dan diikuti oleh geseran di antara bahagian tengah lidah dengan daerah lelangit keras. Contoh bunyi yang dihasilkan ialah [ ǰ ] dan [ č ]. alofon Anggota-anggota kepada satu fonem yang juga merupakan kelainan bunyi antara satu sama lain. alveolar daerah di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap lidah. artikulasi Proses pengujaran, pengucapan atau pengeluaran bunyi mengikut rongga mulut atau rongga hidung. artikulator Alat pengucapan yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa. bersuara Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara tertutup rapat dan sewaktu udara keluar melaluinya, berlaku getaran pada pita suara. Contoh bunyi bersuara ialah [ b ], [ d ], [ g ] dan semua bunyi vokal. bundar Keadaan atau bentuk bibir yang bulat. dental Bunyi yang dihasilkan oleh gigi seperti bunyi [ θ ] dalam perkataan hadith, [ hadi ].

230

dialek Variasi bagi sesuatu bahasa, khususnya dari segi bunyi. diftong Bunyi yang dihasilkan akibat geluncuran dari satu daerah artikulasi ke daerah artikulasi yang lain. Contoh-contoh diftong dalam bahasa Melayu ialah [ ai ], [ au ] dan [ oi ]. egresif Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara keluar dari paru-paru. ejektif Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik. Dalam sistem tulisan, bunyi ejektif diberikan tanda apostrof (`) di sebelah atas kanan, contohnya: [ p’, t’, k’, s’ ∫’ ]. fonem Unit bunyi terkecil yang memberi perbezaan makna. fonetik Kajian tentang bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia yang merangkumi cara pengeluaran, daerah pengeluaran dan alat-alat pengucapan yang terlibat dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa itu. fonologi Kajian tentang fungsi-fungsi bunyi bahasa, iaitu menentukan sistem bunyi satu-satu bahasa dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi, sama ada bunyi itu distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna). glotalik Penghasilan bunyi dengan cara merapatkan pita suara sehingga glotis dalam keadaan tertutup rapat dan seluruh rongga pangkal tenggorok (laring) disempitkan dan dinaikkan sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga kerongkongan (faring) terhalang serta tersekat. Kemudian udara yang terhalang dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran rongga mulut.

231

glotis Ruang atau garisan antara pita suara, iaitu ruangan atau kawasan yang tertutup rapat yang dilalui oleh arus udara, terutama ketika pita suara dalam keadaan tertutup atau renggang sedikit. hentian glotis Bunyi yang dihasilkan oleh hentian di daerah anak tekak atau glotis. Contoh bunyi yang dihasilkan ialah [ ʔ ] ingresif Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara masuk ke dalam paru-paru. intonasi Turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa. jeda ciri atau unsur hentian (kesenyapan) dalam ujaran sebagai tanda memisahkan unsur linguiistik seperti perkataan, rangkai kata atau ayat. klik Bunyi letupan yang dihasilkan sebagai akibat proses ingresif velarik. labial Bunyi yang dihasilkan oleh bibir, seperti bunyi [ p ], [ b ] dan [ m ]. linguistik Ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik, iaitu menganalisis satu-satu bahasa tertentu secara empirikal dan objektif, tanpa dipengaruhi ole agak-agakan, ramalan, sentimen atau falsafah. nasal Bunyi yang dihasilkan apabila udara keluar melalui rongga hidung dengan cara menurunkan lelangit lembut beserta hujung anak tekak. oral Bunyi yang dihasilkan apabila lelangit lembut serta hujung anak tekak naik menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut sahaja.

232

palatal Bunyi yang dihasilkan oleh lelangit keras. Contoh bunyi palatal ialah [ č ], [ ǰ ], [ š ] dan [ ž ]. pulmonik Penghasilan bunyi dengan udara dari paru-paru sebagai sumber utama dihembuskan keluar dengan mengecilkan ruangan paru-paru, otot perut dan rongga dada. semi-vokal Bunyi yang secara praktis termasuk golongan konsonan tetapi disebabkan ketika diartikulasikan belum membentuk konsonan murni, maka disebut bunyi semi-vokal atau separuh vokal. Contoh bunyi semi-vokal ialah [w] dan [j]. struktur dalaman Struktur yang lazimnya mengandungi ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan untuk membentuk asas makna ayat. struktur permukaan Struktur ayat yang lazimnya telah mengalami perubahan daripada struktur dalaman dan merupakan bentuk ayat yang sebenarnya diucapkan. suprasegmental Ciri atau sifat bunyi yang menindihi sesuatu fonem. Contoh ciri suprasegmental ialah tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi. tidak bersuara Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara direnggangkan (terbuka) dan sewaktu udara keluar melaluinya, getaran pada pita suara tidak berlaku. Contoh bunyi tidak bersuara ialah [p], [t], [k], [f], [s] dan lain-lain. tekanan Ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata; lazimnya berlaku pada suku kata dalam perkataan. tona Naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan.

233

transkripsi Penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada lambang-lambang tulisan huruf-huruf biasa. velar Daerah artikulasi di bahagian belakang lidah dan juga di kawasan selepas lelangit lembut. velarik Penghasilan udara dengan cara pangkal lidah dinaikkan pada lelangit lembut dan kedua-dua bibir ditutup rapat. Kemudian hujung lidah dan kedua-dua sisi lidah yang merapat pada gigi atau gusi dalam dilepaskan turun serta dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga terdapat kerenggangan ruangan udara pada rongga mulut bagi membolehkan udara luar masuk. Keadaan ini menyebabkan terjadinya bunyi klik. velum Bahagian lembut selepas lelangit keras beserta bahagian hujungnya yang disebut anak tekak dapat turun naik mengikut bunyi yang hendak diujarkan. Dalam penghasilan bunyi oral, velum akan naik manakala untuk bunyi nasal, velum akan menurun. vokal Bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar berterusan melalui rongga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan. vokal kardinal Sekumpulan vokal yang diletakkan di kedudukan tertentu bagi memberikan gambaran yang lebih dekat tentang kedudukan vokal-vokal dalam bahasabahasa di dunia. Terdapat sejumlah lapan vokal kardinal, iaitu [ i ], [ e ], [ ε ], [ a ], [ α ], [ ɔ ], [ o ] dan [ u ].

234

Istilah Linguistik Bahasa Inggeris A abbreviate abbreviation acoustics active articulator active cavity active voice acute resonant adam’s apple affix air chamber air mechanism air stream air stream mechanism allomorph allopohone allophonic change allophonic realization allophonic variant alteration alternant alveolar alveolar arch alveolar ridge alveolar sound alveolum alveopalatal alveopalatal sound ambiguity ambiguous ambilingual ambilingualism analyse analysis analytic language analytical method analytical procedur anaphora apex aphasia

Bahasa Melayu

menyingkatkan; memendekkan singkatan ilmu akustik artikulator aktif rongga aktif ragam aktif kenyaringan tirus halkum imbuhan ruang udara mekanisma udara arus udara mekanisma arus udara alomorf alofon perubahan alofon pengwujudan alofon kelainan alofon/ varian alofon perubahan kelainan/ varian gusi/ alveolar lengkung gusi/ lengkung alveolar batas gusi/ batas alveolar bunyi gusi/ bunyi alveolar gusi/ alveolum alveopalatal bunyi alveopalatal ketaksaan taksa dwibahasa setara keadaan dwibahasa setara menganalisis analisis bahasa analitik kaedah analisis tatacara analisis anafora hujung lidah afasia 235

apical articulation apicoapico-alveolar apico-dental apico-dental sound approach arbitrariness arbitrary arbitrary symbol articulacy articulation articulation mechanism articulator articulatory parameter articulatory phonetics articulatory setting articulatory system articulatory variable artificial speech ascending diphthong aspirate aspirated aspirated affricate aspirated-p aspirated stop aspiration assonance asterick form asyllabic asymmetric consonant attribute auditory area auditory organs auditory phonetics Austronesian languages

artikulasi hujung lidah apikoapikoalveolar apikodental bunyi apikodental pendekatan kearbitrarian arbitrari lambang arbitrari/ simbol arbitrari kefasihan artikulasi mekanisma artikulasi alat artikulasi parameter artikulasi fonetik artikulasi penyesuaian alat artikulasi sistem artikulasi pemboleh ubah artikulasi ujaran buatan diftong meninggi/ menaik letusan/ hembusan berhembusan letusan berhembusan p-berhembusan hentian berhembusan hembusan; penghembusan asonansi bentuk berbintang tak silabik konsonan tak simetri sifat/atribut kawasan pendengaran alat pendengaran fonetik pendengaran bahasa-bahasa Austronesia

B Back back of tongue back vowel base morpheme basic of articulation bilabial bilabial sound bilabiodental

belakang belakang lidah vokal belakang morfem dasar landasan artikulasi dua bibir/bilabial bunyi dua bibir/bunyi bilabial bilabiodental 236

bilateral bilateral consonant bilateral opposition bilingual bilingualism blade of tongue blend blocked syllable bound form bound morpheme bound sentence boundary marker breath stream bright vowel broad band spectrogram broad transcription broad vowel buccal buccal cavity

dwisisi/bilateral konsonan dwisisi/konsonan bilateral pertentangan dwisisi/ pertentangan bilateral dwibahasa kedwibahasaan daun lidah paduan suku kata tertutup bentuk terikat morfem terikat ayat terikat penanda sempadan arus udara vokal depan spektrogram jalur lebar transkripsi luas vokal belakang oral; mulut rongga mulut

C cardinal cardinal consonant casual speech cavity cavity friction cavity wall central air escape central non-resonant central resonant central resonant oral central sound central vowel centralisation centralisation of sound centre of Broca centre of tongue centring diphthong closed syllable closed system closed vowel cluster co-articulation common language

kardinal konsonan kardinal ragam bersahaja rongga geseran rongga; penggeseran rongga dinding rongga saluran udara tengah bunyi bukan nyaring tengah bunyi nyaring tengah (bunyi) oral tengah nyaring bunyi tengah vokal tengah penengahan penengahan bunyi pusat Broca pusat lidah diftong menengah suku kata tertutup sistem tertutup vokal tertutup gugus/rangkap artikulasi serentak/ koartikulasi bahasa bersama

237

common speech comparative linguistics comparison of language compound compound phoneme compound predicate compound sentence compound word concordance concordant conditioned variant consonant consonant cluster consonantal consonantal vowel constituent constructed language context-free grammar contextual analysis contextual variant contrast contrastive contrastive analysis contrastive distribution contrastive feature contrastive pair contrastive stress convergence coocurence coordinate correlation creole cross-reference

bahasa biasa linguistik perbandingan perbandingan bahasa majmuk fonem majmuk predikat majmuk ayat majmuk kata majmuk kesejodohan; kesejajaran sejajar dengan/ selaras dengan kelainan bersyarat konsonan rangkap konsonan/ gugus konsonan bersifat konsonan vokal bersifat konsonan unsur bahasa buatan tatabahasa bebas konteks/ nahu bebas konteks analisis konteks kelainan konteks bezaan; berbeza; bertentangan bezaan analisis bezaan penyebaran bezaan/ distribusi bezaan ciri bezaan pasangan bezaan tekanan bezaan persetumpuan keserasian; serentak ada setara hubung kait/korelasi kreol rujuk silang

D dark vowel declarative sentence decoder decoding deep structure deep vowel degree degree marker deletion

vokal belakang ayat penyata/modus berita penyahkod penyahkodan struktur batin; struktur dalaman vokal belakang darjat; darjah penanda darjat pengguguran/penghilangan

238

deletion rule deletion transformation denasalisation denotation denotative meaning dental dental consonant dental sound derivation derivational affix derivative derived form derived primary word derived secondary word descending diphthong descriptive grammar descriptive linguistic descriptive order developmental linguistics deviance deviant diachronic diachronic linguistics diachronic phonology diachronic study diagnostic environment diagraph dialect dialect area dialect borrowing dialect boundary dialect geography dialectal Malay dialectalisation dialectology diffusion diglossia diphthong diphthongisation direct speech discontinuous morpheme discourse discourse analysis distinctive

rumus pengguguran/ rumus penghilangan transformasi pengguguran/ transformasi penghilangan proses nyahsengau/ proses nyahnasal denotasi makna denotatif gigi/dental konsonan gigi/ konsonan dental bunyi gigi/bunyi dental terbitan; penerbitan penambah terbitan/imbuhan terbitan terbitan bentuk terbitan kata terbitan primer kata terbitan sekunder diftong menurun tatabahasa pemerian/nahu pemerian linguistik pemerian/ linguistik huraian urutan pemerian/ tatabahasa huraian linguistik perkembangan penyimpangan menyimpang diakronik linguistik diakronik fonologi diakronik kajian diakronik lingkungan penentu dwihuruf dialek kawasan dialek peminjaman dialek sempadan dialek geografi dialek dialek bahasa Melayu proses mendialek dialektologi resapan; bauran digolosia diftong pendiftongan cakap ajuk morfem terbahagi wacana analisis wacana distingtif

239

distinctive feature distribution distributional analysis

dorsovelar sound dorsum dorsum of tongue double articulation double stop double vowel down glide duration durative dynamic accent

ciri distingtif taburan; lingkungan; penyebaran analisis taburan; analisis penyebaran; analisis lingkungan dwisuku (kata) kata dwisuku mandala/domain belakang/dorsal bunyi belakang/bunyi dorsal belakang gusi/dorso- alveolar belakang lelangit keras/ dorsopalatal belakang velar/dorsovelar bunyi belakang lelangit keras/bunyi dorsopalatal bunyi belakang velar/bunyi dorsovelar dorsum belakang lidah artikulasi ganda dwihentian vokal ganda geluncuran menurun lihat: durative panjang pendek bunyi tekanan dinamik

E ecology of language egressive egressive click egressive click sound egressive direction of air egressive sound ejection sound ejective ejective sound element emotive encode encoding epiglottis epistemology escape cavity esophageal cavity ethnographic linguistics etymologist

ekologi bahasa egresif klik egresif bunyi klik egresif arah udara egresif bunyi egresif bunyi ejektif ejektif bunyi ejektif unsur emotif mengekod pengekodan epiglotis epistemologi rongga lepas udara rongga esofagus etnolinguistik ahli etimologi

disylabic disyllable word domain dorsal dorsal sound dorso-alveolar dorso-palatal dorso-uvular dorsopalatal sound

240

exhalation exhale exit of air expansion rule experimental phonetics expiration explode explosion explosive sound extinct language extralingual features

perlepasan udara menghembuskan nafas saluran lepas udara rumus perluasan fonetik percubaan penghembusan udara meletup letupan bunyi letupan bahasa mati ciri luar bahasa

F factor factor analysis falling diphthong feature field field of discourse field study field theory final cluster final syllable finite-state grammar first articulation first language flap flat articulator flat fricative flection fluency form-class form-word formative formula free form free morpheme free sentence free variant/free vatiation free word order frequency frequency analysis fricative fricative sound friction

faktor analisis faktor diftong menurun ciri/fitur bidang/medan bidang wacana kajian lapangan teori medan makna/ teori bidang makna gugus akhir/rangkap akhir suku kata akhir tatabahasa terbatas/ nahu terbatas artikulasi pertama bahasa pertama tamparan alat artikulasi dasar frikatif datar/geseran datar fleksi kefasihan golongan bentuk kata tugas morfem terikat/formatif rumus bentuk bebas morfem bebas ayat bebas kelainan bebas urutan kata bebas kekerapan analisis kekerapan geseran/frikatif bunyi geseran/bunyi frikatif geseran 241

frictional stop frictionalizing stop frictionless frictionless continuant front of tongue front vowel fronting frozen speech function functional anlaysis functional grammar functional linguistics fundamental feature furtive glide furtive vowel

hentian geseran hentian menggeser tak bergeser malaran tak bergeser depan lidah vokal depan pendepanan ragam beku fungsi/tugas analisis fungsian tatabahasa fungsian/ nahu fungsian linguistik fungsian ciri dasar geluncuran senyap vokal pelancar

G geminate gemination general general distribution general grammar general linguistics general semantics generic term geographical dialect geographical linguistics gesture gesture language glide gloss glossary glottal glottal catch glottal cavity glottal check glottal consonant glottal plosive glottal sound glottal stop glottal trill glottalic click glottalic closure glottalization glottalized

konsonan panjang pemanjangan konsonan umum/am penyebaran am tatabahasa am/nahu am linguistik am semantik am kata generik dialek geografi linguistik geografi gerak isyarat bahasa gerak isyarat geluncuran padanan kata senarai kata/glosari glotis hamzah/hentian glotis rongga glotis lihat: glottal stop konsonan glotis letupan glotif/plosif glotis bunyi glotis hentian glotis getaran glotis klik glotis penutupan glotis penghamzahan/pengglotisan berhamzah/berhentian glotis 242

glottalized sound glottalized vowel glottis glottogonic linguistics glottopolitics gradation gradation of vowel grammarian grammatical grammatical analysis grammatical category grammatical feature grammatical item grammatical meaning grammatical process grammatical structure grammatical unit grammaticalisation grapheme groove spirant grooved articulator grooved fricative H half-close vowel half-open vowel hard palate harmonic harmonic overtone head word heavy stress height of tongue hesitation form high-falling high vocoid high vowel higher-mid historical linguistics holophrase holophrastic language homorganic affricate homorganic sound hyphothesis hyphothetical

bunyi glotis vokal glotis glotis linguistik asal usul ilmu politik bahasa pemeringkatan pemeringkatan voka nahu ahli tatabahasa/ahli nahu tatabahasa/nahu analisis tatabahasa/analisis nahu kategori tatabahasa/ kategori nahu ciri tatabahasa/ciri nahu butir tatabahasa/butir nahu makna kenahuan proses tatabahasa/proses nahu struktur tatabahasa/struktur nahu unit tatabahasa/unit subjek nahu pentatabahasaan/penahuan grafem geseran beralur alat artikulasi beralur geseran beralur/frikatif beralur

vokal separuh sempit vokal sparuh luas lelangit keras/palatum berharmoni nada atasan berharmoni kata inti tekanan keras tinggi lidah bentuk ayat menurun tinggi vokoid tinggi vokal tinggi sederhana/agak tinggi linguistik sejarawi holofrasa bahasa holofrasa letusan homorgan/afrikat homorgan/sealat/afrikat sealat bunyi homorgan/bunyi sealat hipotesis lihat: hyphothesis 243

I identification of morpheme idiom idolect imitative word immigrant language imperative implosion impressionistif translation inactive voice inarticulate incomplete plosive consonant index indigenous language indirect discourse indirect object indirect question indirect speech infix inflected language inflected prefix inflection ingressive ingressive air stream inhalation inhale initial cluster initial stress initial string initiator of air stream innate stress inspiration instrumental noun instrumental phonetics interconsonantal interdental interdental phone interjection interlanguage intermedian vowel internal inflection international phonetic alphabet intonation intonation break

penentuan morfem idiom/ungkapan idiolek kata ajuk bunyi/onomatopeia bahasa pendatang perintah/imperatif sedutan transkrips sepintas suara tak aktif tidak petah (bercakap/bertutur) konsonan plosif tak selesai indeks bahasa bumiputera/ bahasa pribumi wacana tak langsung objek tak langsung ayat tanya tak langsung cakap pindah sisipan bahasa fleksi awalan fleksi fleksi ingresif arus udara ingresif tarikan nafas menarik nafas rangkap awal/gugus awal tekanan awal rentetan awal pemula arus udara tekanan sejadi lihat: inhalation kata nama penantian fonetik perantian antara konsonan antara gigi bunyi antara gigi kata seru; seruan bahasa antara vokal antara fleksi dalam abjad fonetik antarabangsa intonasi jeda intonasi 244

intonation contour intonation morpheme intralinguistic feature intransitive verb invariable word invariant inverse derivation inversion inverted word order irregular verb isolating language isolative sound change isolex item analysis

kontur intonasi morfem intonasi ciri dalam linguistik kata kerja tak transitif kata tetap bentuk lihat: invariable word terbitan terbalik/ terbitan songsang keterbalikan/kesongsangan urutan kata songsang/ urutan kata terbalik kata kerja tak transitif bahasa isolatif perubahan bunyi pencilan isoleks analisis butir

K kernel sentence kinetic consonant

ayat inti konsonan kinetik

L labia labial labial sound labialisation labiodental labiodental sound labiolabial labiovelar laboratory phonetics laminal laminal sound laminodental sound language ability language boundary language change language development language family language learning language planning language skill language standardisation language structure language teaching language universal langue

lihat: lip bibir/ labial bunyi bibir/ bunyi labial pembibiran/ pelabialan bibir gigi/ labiodental bunyi bibir gigi/ bunyi labiodental dua bibir/ labiolabial labiovelar fonetik makmal laminal bunyi laminal bunyi laminodental kebolehan berbahasa sempadan bahasa perubahan bahasa perkembangan bahasa keluarga bahasa pembelajaran bahasa perancangan bahasa kemahiran berbahasa penstandardan bahasa struktur bahasa pengajaran bahasa (ciri) kesejagatan bahasa langue 245

lapse laryngeal laryngeal air mechanism laryngeal consonant laryngeal sound laryngealisation laryngealised vowel larynx lateral lateral area lateral consonant lateral plosion lateral release lateral resonant lateral sound lexical lexical field lexical item leksikal meaning lexical stress lexicalisation lexicographer lexicon limitative conjunction linear representation lingua franca lingual sound linguaphone method linguist linguistic linguistic analysis linguistic anthropology linguistic borrowing linguistic context linguistic demography linguistic discipline linguistic geography linguistic norm linguistic philosophy linguistic psychology linguistic sign linguistic skill linguistic taboo linguistic typology linguistician

selang (masa) laringal mekanisma udara laringal konsonan laringal bunyi laringal pelaringalan vokal laringalan larinks sisian ruang sisian konsonan sisian letupan sisian/plosif sisian pelepasan sisian kenyaringan sisian bunyi sisian leksikal medan leksikal butir leksikal makna leksikal tekanan leksikal pengleksikalan ahli perkamusan; ahli leksikografi leksikon kata penghubung pembatas gambaran mendatar lingua franca bunyi lidah kaedah linguafon ahli bahasa/ ahli linguistik linguistik; kebahasaan analisis linguistik; analisis kebahasaan antropologi linguistik peminjaman linguistik konteks linguistik demografi linguistik disiplin linguistik geografi linguistik norma bahasa falsafah bahasa psikologi linguistik lambang linguistik/ simbol linguistik lihat: language skill pantang larang bahasa tipologi bahasa lihat: linguist 246

linking morpheme lip lip formation lip position lip rounding lip spreading lip tracing literal literal translation literary language literary translation loan word local friction long consonant long vowel loose apposition loquacity loudness low vocoid low vowel lowering

morfem penghubung bibir pembentukan bibir kedudukan bibir pembundaran bibir penghamparan bibir surihan bibir harfiah penterjemahan harfiah bahasa persuratan penterjemahan sastera kata pinjaman geseran tempatan konsonan panjang vokal panjang kedudukan terpisah kefasihan kelantangan vokoid rendah vokal rendah perendahan

M macro macrolinguistics major air stream manner of articulation manner of discourse marked marker mathematical linguistics matrix matrix sentence maximal stress mechanistic linguistics medial medial cluster medial voice median resonant medieval linguistics medio of tongue mediopalatal medium mentalistic linguistics metalanguage

makro makrolinguistik mekanisma udara utama cara artikulasi cara wacana bertanda penanda linguistik matematik matriks ayat matriks tekanan maksima aliran mekanisma tengah rangkap tengah/ gugus tengah lihat: middle voice bunyi nyaring tengah linguistik zaman pertengahan tengah lidah mediopalatal perantara linguistik mentalisma metalinguistik 247

microlinguistics mid vocoid mid vowel middle of tongue middle voice minimal contrast minimal pair minimal stress minimum obstruction minor air stream mechanism mixed language mode of articulation modern language modification modifier modulation monitor function monolateral consonant monolingual monolingual approach monologue monomorphemic monophonemic monophthong monosyllabic monosyllabic word monosyllable monotone mora morph morpheme morpheme boundary morphemic morphemic analysis morphemic reference morphemic script morphemic transcription morphemics morphologic morphological analysis morphological assimilation morphological process morphology morphoneme

mikrolinguistik vokoid tengah vokal tengah tengah lidah ragam tengah bezaan minimal pasangan minimal tekanan terlemah/ tekanan minimal gangguan minimum gangguan arus udara minor bahasa campuran cara artikulasi bahasa moden modifikasi penerang modulasi fungsi monitor konsonan monolateral ekabahasa pendekatan ekabahasa monolog monomorfemik monofonemik monoftong ekasuku kata ekasuku ekasuku senada ciri yang menunjukkan panjang pendek bunyi suara bagi perkataan tertentu morf morfem batas morfem morfemik analisis morfemik rujukan morfemik aksara morfemik transkripsi morfemik lihat: morphology morfologi analisis morfologi asimilasi morfologi proses morfologi morfologi morfonem 248

morphophoneme morphophonemic rule morphophonemic stress morphophonemic transcription morphophonemic variation morphophonemics mother tongue mouth air mouth cavity movable speech organ movable stress multidimensional phonology multilingual multisyllabic murmur vowel mutual intelligibility mutually complementary mutually exclusive N narrative discourse narrow narrow diphthong narrow transcription narrow vowel narrowing of meaning nasal nasal and oral exit of air nasal cavity nasal exit of air nasalisation nasalisation symbol

nasalised click nasalised vowel nasalism nasality nasalization nasalized nasally released stop nasal pharynx nasal plosion nasal release

morfofonem rumus morfofonemik tekanan morfofonemik transkripsi morfofonemik kelainan morfofonemik morfofonemik bahasa ibunda udara mulut rongga mulut lihat: articulator tekanan pindah fonologi pelbagai dimensi pelbagai bahasa pelbagai suku lihat central vowel kefahaman menyaling saling melengkapi saling menyingkiri

huraian naratif sempit diftong sempit transkrisi halus/ transkripsi sempit vokal sempit penyempitan makna sengau/hidung/nasal saluran keluar udara dari hidung dan mulut rongga hidung saluran udara keluar dari hidung penyengauan/penasalan lambang penyengauan/lambang penasalan/simbol penyengauan/ simbol penasalan klik sengauan/hentian nasalan vokal sengauan/vokal nasalan sebutan sengau kesengauan/kenasalan penyengauan disengaukan/dinasalkan hentian lepasan hidung farinks sengau/letupan nasal letupan sengau/letupan nasal pelepasan sengau/ pelepasan nasal

249

nasal resonant nasal sound nasal twang nasal vowel native language native speaker natural language negation negative negative conjunctive negative particle negative sentence neo-linguistics network of isogloss neutral neutral vowel neutralisation node nominal nominal adjective nominal clause nominal definition nominal inflection nominal phrase nominal sentence nominalisation non-consonantal non-continuant non-distinctive feature non-finite verb form non-linguistic context non-syllabic non-syllabic segment non-syllabic vocoid non-vocalic non-vocoid non-speech sound normative grammar normative linguistics nose cavity notional grammar noun noun adjunct noun clause noun cluster

bunyi nyaring sengau/ bunyi nyaring nasal bunyi sengau/bunyi nasal telor sengau/telor nasal vokal sengau/vokal nasal bahasa asli penutur asli bahasa tabii penafian nafi kata penghubung nafi partikel nafi ayat nafi neolinguistik jaringan isoglos neutral vokal neutral peneutralan nodus namaan kata sifat namaan/ adjektif namaan klausa namaan takrif namaan fleksi namaan frasa namaan ayat namaan penamaan bersifat bukan konsonan bukan malaran ciri bukan distingtif bentuk kata kerja tak finit konteks bukan linguistik bukan sukuan segmen bukan sukuan vokoid bukan sukuan bukan vokalik bukan vokoid bunyi bukan bahasa lihat: prescriptive grammar linguistik normatif rongga hidung lihat: linguistic philosophy kata nama nama penerang klausa nama rangkap nama/gugus nama 250

noun phrase initiator noun word null hyphothesis numeral classifier

pemula frasa nama kata nama hipotesis nol penjodoh bilangan

O object objective objectivity obligatory obligatory transformation obscure vowel off-glide official dialect on-glide open juncture open lip rounding open syllable open transition open vocoid open vowel optional optional transformation rule oral oral air mechanism oral exit of air oral plosion oral resonant distinctive feature oral sound oratorical speech organs of speech origin of language origin of speech orthographical procedure orthographic transcription orthography overlapping distribution

objek Objektif keobjektifan wajib rumus transformasi wajib vokal kabur geluncuran akhir lihat: standard dialect geluncuran awal saktah terbuka pembundaran bibir luas suku kata terbuka lihat: open juncture vokoid luas vokal luas pilihan rumus transformasi pilihan mulut/oral mekanisma udara mulut saluran keluar udara mulut letupan oral/plosif oral ciri distingtif nyaring oral bunyi oral ragam pidato organ sebutan/alat sebutan asal usul bahasa lihat: origin of language tatacara ejaan transkripsi ejaan ejaan penyebaran bertindan

P palatal palatal consonant palatal lateral palatal sound palatalisation palatalised

lelangit keras/palatal konsonan lelangit keras/ konsonan palatal sisian lelangit keras/ sisian lateral bunyi lelangit keras/ bunyi palatal penglelangitkerasan/ pempalatalan dilelangitkeraskan/ dipalatalkan 251

palate palate-alveolar palato-alveolar consonant palatum paralanguage paralinguistic feature parameter parametric linguistics paraphrase parent language parenthesis perenthetic clause adjunct parsing part of speech passive passive articulator passive voice peak of prominance peak of sonority pedagogical grammar pedagogical linguistics permutation rule pharyngeal pharyngeal air mechanism pharyngeal cavity pharyngeal sound pharyngealisation pharynx pharynx air phase of articulation philosophical grammar phonation phoneme phoneme-grapheme correspondence phonemic phonemic analysis phonemic contrast phonemic reference phonemic stress phonemic structure phonemic syllable phonemic symbol

lihat: palatum gusi-lelangit keras konsonan gusi lelangit keras/ konsonan palato-alveolar lelangit keras/palatum lihat: paralinguistic feature ciri paralinguistik parameter linguistik parametrik parafrasa bahasa induk tanda kurungan/perentesis penerang klausa parentesis/ adjung klausa parentesis penghuraian ayat golongan kata/ jenis perkataan pasif alat artikulasi pasif ragam pasif lihat: peak of sonority puncak kelantangan tatabahasa pedagogi/ nahu pedagogi linguistik pedagogi rumus permutasi faringal; farinks mekanisma udara farinks rongga farinks bunyi farinks pemfaringalan rongga tekak/farinks udara farinks fasa artikulasi tatabahasa falsafah/ nahu falsafah pembunyian fonem kesepadanan fonem-grafem fonemik analisis fonemik perbezaan fonemik rujukan fonemik tekanan fonemik struktur fonemik suku kata fonemik lambang fonemik/ simbol fonemik

252

phonemic transcription phonemic variant phonemicist phonemics phonetic phonetic analysis phonetic chart phonetic complement phonetic diagraph phonetic indicator phonetic notation phonetic sound change phonetic spelling phonetic syllable phonetic symbol phonetic transcription phonetic variant phonetician phonetics phonic phonic substance phono-morphology phonological analysis phonological change phonological component phonological item phonological process phonologist phonology phonometrics phrasal verb phrase phrase marker phrase structure phrase structure component phrase structure grammar phrase structure rule pidgin pitch pitch level place of articulation plosion plosive plosive consonant

transkripsi fonemik perbezaan fonemik ahli fonemik fonemik fonetik/bunyi analisis fonetik carta fonetik lihat: phonetic indicator dwihuruf fonetik penanda bunyi lihat: phonetic transcription perubahan bunyi ejaan fonetik suku kata fonetik lambang fonetik/simbol fonetik transkrispsi fonetik kelainan fonetik ahli fonetik (ilmu) fonetik fonik jisim fonik fonomorfologi analisis fonologi perubahan fonologi komponen fonologi butir fonologi proses fonologi ahli fonologi fonologi fonometrik frasa kerja/frasa verba rangkai kata/frasa penanda frasa struktur frasa komponen struktur frasa tatabahasa struktur frasa/ nahu struktur frasa rumus struktur frasa pijin nada tingkat nada daerah artikulasi letupan/plosif letupan/plosif konsonan letupan/ konsonan plosif 253

plosive sound p-marker point of articulation polyglot polysyllable position of articulation position of tongue positional variant positive sentence possessive compound possessive pronoun post-alveolar post-dental post of tongue post-palatal post-velar post-vocalic pragmatic translation pragmatics predicate predicative phrase prefix prefixation prehistoric language prenasalisation prepalatal prepalatal sound prescriptive grammar prestige dialect prevelar prevocalic primary articulation primary derivative primary language primary stress principal principal clause principal verb pronominal pronominal inflection pronominalisation prop word proscriptive grammar prosodic distinctive feature prosodic feature

bunyi letupan/bunyi plosif penanda frasa titik artikulasi penutur pelbagai bahasa banyak suku (kata) kedudukan artikulasi kedudukan lidah kelainan lingkungan/ kelainan posisi ayat positif majmuk milik kata ganti milik belakang gusi/belakang alveolar belakang gigi belakang lidah belakang lelangit keras/belakang palatal belakang lelangit lembut/ belakang velar lepas vokal penterjemahan pragmatik pragmatik predikat frasa predikat awalan pengawalan bahasa prasejarah prapenyengauan pralelangit keras/prapalatal bunyi pralelangit keras/bunyi prapalatal tatabahasa preskriptif/nahu preskriptif dialek martabat/dialet prestij pravelar pravokal artikulasi primer terbitan primer bahasa primer tekanan primer utama klausa utama kata kerja utama/verba utama kata ganti fleksi kata ganti kepronominalan kata silih tatabahasa proskriptif/nahu proskriptif ciri distingtif prosodi ciri prosodi 254

prosodic mark prosodic phoneme prosodic phonology proto language pseudo-procedure psycholinguistics pulmonic air mechanism pulmonic click punctuation punctuation mark pure vowel

tanda prosodi fonem prosodi fonologi prosodi bahasa purba/bahasa proto tatacara semu psikolinguistik mekanisme udara pulmonik klik pulmonik tanda baca lihat: punctuation vokal tulen

Q qualifier qualifying phrase qualitative qualitative analysis quantifier quantitative quantitative analysis quantitative linguistics question word

penerang rangkai kata penerang/ frasa penerang kualitatif analisis kualitatif kata kuantiti kuantitatif analisis kuantitatif linguistik kuantitatif kata tanya

R radical axis radical language radix of tongue raising rapid form received pronounciation recessive stress reciprocal reciprocal pronoun reciprocal verb reciprocity reconstruction recursive string reduction reduction rule reduplicate affixation regional dialect regional language

paksi radikal lihat: isolating language lihat: root of tongue peninggian bentuk cepat lafaz terima tekanan pangkal menyaling/timbal balik ganti nama menyaling/ganti nama timbal balik kata kerja menyaling kesalingan/ketimbalbalikan rekonstruksi deretan ulang penyingkatan; penyempitan (makna) rumus penyingkatan; rumus penyempitan (makna) penambah serentak/pengimbuhan serentak dialek kawasan bahasa daerah

255

register register tone system regularity release released-P released plosive renaissance linguistics repertoire replacement rule reported speech resonance resonance chamber resonant resonant distinctive feature resonant sound resonator retroflex retroflexed consonant retroflexed sound retroflexed vowel retroflexion revival form rewrite rule rhetorics rhyme rhythm rising rising diphthong rising-falling rolled rolled consonant romance linguistics romanisation root root-inflected language root inflection root-isolating language root of tongue root of word rounded rounded lip (vowels) rounded lip formation rounded vocoid rounded vowel rounding

laras bahasa sistem nada register kenalaran pelepasan P-lepas letupan lepas/plosif lepas linguistik zaman pembaharuan perbendaharaan rumus ganti cakap pindah kenyaringan rongga kenyaringan nyaring; bunyi nyaring ciri distingtif nyaring bunyi nyaring penyalun gelungan konsonan gelungan bunyi gelungan vokal gelungan penggelungan bentuk pulih rumus tulis semula retorik rima irama menaik diftong menaik turun naik bergulung konsonan bergulung/konsonan bergetar linguistik romans peRumian akar bahasa fleksi akar fleksi akar bahasa isolatif akar pangkal lidah akar kata dibundarkan bibir dibundarkan (vokal) pembentukan bibir bundar vokoid dibundarkan vokal dibundarkan pembundaran 256

rule S sampel Saussurean linguistics scholaticism scientific grammar second articulation second language second-order language second sound shift secondary secondary phoneme secondary stress segment (noun) segment (verb) segment diagram segment of utterance segmental analysis segmental morpheme segmental phoneme segmental phonology segmentation segmentator semantic semantic analysis semantic change semantic component semantic differential semantic distinguisher semantic feature semantic field semantic field theory semantic marker semantic pair semantic range semantif shift semantic triangle semantic value semantics semi-consonant semi-vowel semiotics sentence

rumus

sampel linguistik ala Saussure linguistik skolastik/ skolastisisme tatabahasa ilmiah/ tatabahasa saintifik/ nahu ilmiah/ nahu saintifik artikulasi kedua bahasa kedua bahasa tertib kedua perubahan bunyi peringkat kedua sekunder fonem sekunder tekanan sekunder penggalan memenggal gambar rajah penggalan penggalan ujaran analisis penggalan morfem penggalan fonem penggalan fonologi penggalan pemenggalan pemenggal semantik analisis semantik perubahan makna/ perubahan semantik komponen semantik kebezaan makna pembeza makna ciri makna medan makna teori medan makna penanda semantik pasangan makna julat makna perubahan makna segi tiga makna nilai semantik makna/semantik separuh konsonan separuh vokal; semi-vokal semiotik ayat 257

sentence adverbial sentence compound sentence connector sentence modifier sentence part sentence stress sentence structure shape word sharp resonant distinctive feature shift of meaning sibilant side adjunct side chamber sign sign language signification silence simultaneous affixation simultaneous distinctive feature single morpheme single phoneme singular singular number slang slavic linguistics slavonic linguistics slit fricative slot slur social dialect sosiolect sociolinguistics sociological linguistics soft consonant soft palate sonant sonogram sonorant sonority sound sound change sound change by allophones sound change by phonemes sound classification criteria

adverba ayat majmuk ayat penghubung ayat penerang ayat bahagian ayat tekanan ayat struktur ayat kata bentuk ciri distingtif nyaring tajam perubahan makna bunyi desis/sibilan adjung samping ruang samping tanda; lambang; isyarat bahasa isyarat pemaknaan kesenyapan penambahan serentak ciri distingtif serentak morfem tunggal fonem tunggal mufrad bilangan mufrad slanga linguistik slavik lihat: slavic linguistics geseran selit/frikatif selit gatra pelah dialek sosial sosiolek Sosiolinguistik linguistik sosiologi konsonan lembut lelangit lembut/palatum lembut sonan lihat: spectogram sonoran kesonoran bunyi perubahan bunyi perubahan bunyi alofonik perubahan bunyi fonemik kriteria penggolongan bunyi/ kriteria 258

sound complex sound echoism sound law sound shift sound source sound spectograph sound symbolism sound value sound wave source source language special language spectogram spectograph spectrum speculative grammar speech speech act speech community speech event speech habit speech organ speeech pathology speech perception speech production speech recognition speech response speech signal speech sound speech stretcher speech symbol speech synthesis speech therapy spirant split split fricative split morpheme spoken form spoken language spontaneous sound change sporadic sound change spread vowel standard dialect

klasifikasi bunyi bunyi kompleks gema bunyi hukum bunyi perubahan bunyi sumber bunyi spektograf bunyi perlambangan bunyi nilai bunyi gelombang bunyi sumber bahasa sumber bahasa khas spektogram spektograf spektrum tatabahasa spekulatif/ nahu spekulatif pertuturan lakuan bahasa komuniti bahasa peristiwa bahasa kebiasaan berbahasa alat ujaran/alat artikulasi patologi bahasa persepsi bahasa pengwujudan bahasa pengenalan bahasa gerak balas bahasa isyarat bahasa bunyi bahasa peregang bahasa lambang bahasa sintesis bahasa terapi bahasa geseran pemecahan; pecahan (diakronik); terbahagi (nahu), celah bunyi frikatif celah morfem terbahagi bentuk pertuturan bahasa lisan/bahasa pertuturan lihat: sporadic sound change perubahan bunyi semerta vokal hampar dialek standard 259

standard language standard pronounciation standard speech standardisation state of language static linguistics statistical linguistics stem stem compound stem-inflected language stop stratification stratificational grammar stress stress group stress mark stress prosodic distinctive feature stressed syllable string string analysis strong stress structural change structural linguistics structural meaning structural semantics structural word structuralistic linguistics structure drill style style of pronounciation stylictics subclause subcategorisation subcategory subgroup subject subordinate subordinate clause subordinate conjunction subordination subordinator subphonemic modification subphonemic variant

bahasa standard sebutan standard lihat: standard language penstandardan keadaan bahasa linguistik statik linguistik statistik dasar majmuk dasar bahasa fleksi dasar hentian stratifikasi tatabahasa stratifikasi/ nahu stratifikasi tekanan kelompok tekanan tanda tekanan ciri tekanan/fitur distingtif prosodi tekanan struktur kata bertekanan untaian/rentetan analisis untaian/analisis rentetan tekanan kuat perubahan struktur linguistik struktur makna struktur semantik struktur kata struktur linguistik struktur latih tubi struktur gaya gaya sebutan ilmu gaya bahasa klausa subordinat pensubkategorian subkategori subgolongan subjek tak setara/subordinat klausa tak setara/klausa subordinat kata penghubung tak setara/ kata penghubung subordinat pentaksetaraan/subordinasi lihat: subordinate conjunction perubahan subfonemik kelainan subfonemik

260

substandard substitution substitution class substitution drill substitution frame substitution item suction sound suffix suffixation suffixing language superficial structure supraglottal friction supraglottal cavity suprasegmental feature suprasegmental grapheme suprasegmental phoneme surface grammar surface structure switching syllabic syllabic consonant syllabic peak syllabic sign syllabic sound syllabic vocoid syllabication syllable symbol symbolic sign symmetry syntactic syntactic category syntactic change syntactic class syntactic compound syntactic construction syntactic group syntactic order syntactic pattern syntax synthetic compound synthetic index synthetic language systematic transcription systemic grammar

substandard/koman/kodi penggantian; gantian golongan gantian latih tubi gantian rangka gantian butiran gantian bunyi sedutan akhiran pengakhiran bahasa berakhiran struktur permukaan geseran supraglotal rongga supraglotal ciri suprasegmental grafem suprasegmental fonem suprasegmental tatabahasa permukaan/ nahu permukaan struktur permukaan/struktur lahir alih silabik konsonan silabik puncak suku kata tanda suku kata bunyi silabik vokoid silabik penyukuan suku kata lambang/simbol tanda lambang/tanda simbol keseimbangan sintaksis kategori sintaksis perubahan sintaksis golongan sintaksis majmuk sintaksis binaan sintaksis/ konstruksi sintaksis kelompok sintaksis urutan sintaksis pola sintaksis sintaksis majmuk sintesis indeks sintesis bahasa sintesis transkripsi sistematik tatabahasa sistemik/ nahu sistemik 261

T tag statement tag question tap target language taxanomic phonemics teeth ridge tense vocoid tense vowel terminal contour terminal juncture terminal stress terminal string terminology territorial dialect tertiary articulator tertiary stress theoretical linguistics theory theory of meaning thesaurus throat thought and language tight phonation tip of tongue tone tone language tone prosodic distinctive feature tongue tongue position trachea traditional grammar transcribe transcription transfer transferred meaning transformation transformation rule transformational generative grammar tranformational grammar transformed sentence transliteration

penyataan tempelan ayat tempelan tamparan bahasa sasaran fonemik taksonomi lengkungan pangkal gigi vokoid tegang vokal tegang kontur akhir saktah akhir tekanan akhir untaian akhir peristilahan dialek kawasan alat artikulasi tertier tekanan tertier linguistik teori teori teori makna tesaurus kerongkong/tekak fikiran dan bahasa pembunyian tegang hujung lidah nada bahasa nadaan ciri distingtif prosodi nada lidah kedudukan lidah trakea tatabahasa tradisional/ nahu tradisional mentranskripsi transkripsi/alih tanda memindahkan; pemindahan; pindahan makna kiasan transformasi rumus transformasi tatabahasa transformasi generatif/nahu transformasi generatif tatabahasa transformasi/ nahu transformasi ayat terbitan alih huruf/transliterasi

262

tree diagram trill consonant trill sound trillisation triphthong type of articulation U ultimate ultimate constituents ultimate stress ultra unilateral consonant ultrasound unaccented underlying form underlying structure unexploded plosive ungrammatical unilateral unilingual union language universal universal form universal grammar universal language universal semantics universalism unmarked unreleased plosive unrounded unrounded lip formation unrounded vowel unrounding unstressed unvoiced unvoiced inherent distinctive feature utterance utterance act uvula uvula sound uvular uvular sound

rajah pohon konsonan getaran bunyi getaran penggetaran triftong jenis artikulasi

terakhir unsur terakhir tekanan terakhir ultra konsonan ekasisi ultrabunyi tanpa aksen bentuk batin struktur batin letupan tak lepas/plosif tak lepas/letupan tertahan/ plosif tertahan binahu ekasisi ekabahasa bahasa persatuan sejagat bentuk sejagat tatabahasa sejagat bahasa sejagat semantik sejagat kesejagatan tak bertanda lihat: unexploded plosive tak bundar pembentukan bibir tak bundar vokal tak bundar penyahbundaran tak bertekanan tak bersuara ciri distingtif hakiki tak bersuara ujaran aksi ujaran anak tekak/uvula bunyi anak tekak/bunyi uvula anak tekak/uvular bunyi anak tekak/bunyi uvular

263

V valency variable word variant variation variety in language velar velar sound velaric click velaric closure velarisation velic verb cluster vibration vibration frequency vocal bands vocal cord vocal lip vocal organ vocal tract vocalic alteration vocalisation vocalised vocative vocoid vocoid backing vocoid low vocoid mid voice voice quality voiced voiced click voiced stop voiced unaspirated stop voiced vowel voiceless voiceless grooved fricative voiceless sound voiceless stop voiceless unaspirated stop voiceless vowel voicing

valensi kata boleh ubah kelainan kelainan kelainan bahasa lelangit lembut/velar bunyi lelangit lembut/ bunyi velar klik lelangit lembut/klik velar penyempitan lelangit lembut/ penyempitan velar pemvelaran anak lidah/velik gugus karyaan getaran kekerapan getaran pita suara pita suara pita suara alat ujaran saluran udara perubahan bunyi vokal penyuaraan lihat: voiced vokatif vokoid pembelakangan vokoid vokoid rendah vokoid tengah 1. suara 2. ragam kualiti suara bersuara klik bersuara hentian bersuara hentian bersuara tanpa hembusan vokal bersuara tak bersuara geseran beralur tak bersuara/ frikatif beralur tak bersuara bunyi tak bersuara hentian tak bersuara hentian tak bersuara tanpa hembusan vokal tak bersuara penyuaraan

264

vowel vowel cluster vowel harmony vowel modification vowel quadrilateral vowel reduction vowel shift vowel system vowel triangle

W wave waveband wave-form wave length wavemeter wave theory way of obstruction weak form weak stress Wernicke’s area whispered sound whispered vowel Whorfian hypothesis wide diphthong word base word border marker configurative feature word boundary word class word count word division word-for-word translation word form word formation word group word list word order word sign word stress written language

vokal rangkap vokal/gugus vokal mutasi vokal perubahan vokal rajah vokal sisi empat pengurangan vokal penggeseran vokal sistem vokal rajah vokal segi tiga

gelombang jalur gelombang bentuk gelombang jarak gelombang meter gelombang teori gelombang cara gangguan bentuk lemah tekanan lemah kawasan Wernicke bunyi bisikan vokal bisikan hipotesis Whorf diftong lebar dasar kata ciri konfiguratif tanda sempadan kata sempadan kata golongan kata hitung kata pemisahan suku kata; pemisahan unsur kata terjemahan harfiah bentuk kata pembentukan kata kelompok kata senarai kata urutan kata/jujukan kata lambang kata tekanan kata bahasa tulisan

265

Z zero zero anaphora zero modification zero morpheme zero phoneme

kosong/sifar (tiada langsung) anafora kosong/anafora sifar perubahan kosong/ perubahan sifar morfem kosong/morfem sifar fonem kosong/fonem sifar

266

BIODATA

PENULIS

Profesor Dr. Abdul Hamid Mahmood dilahirkan pada 23 Ogos 1945 di Kampung Dewan Beta, Kota Bharu, Kelantan, mendapat pendidikan awal di Sekolah Kebangsaan Dewan Beta, Maktab Sultan Ismail, Kota Bharu, Kelantan, kemudian di Sekolah Datok Abdul Razak (SDAR), Tanjong Malim, Perak dan menjadi ketua penuntut SDAR pada tahun 1961. Pada 1964-65 beliau mengikuti kursus perguruan di Language Institute (kini Institut Bahasa) Lembah Pantai, pernah memegang jawatan Setiausaha Agung Persatuan dan pada tahun 1969 melanjutkan pelajaran di Universiti Malaya. Beliau kemudian mengikuti kursus bagi menyiapkan tesis Ph.D di University of California, Berkley, Amerika Syarikat. Profesor Dr. Abdul Hamid berkhidmat sebagai guru terlatih selama 5 tahun di Sekolah Menengah Ayer Lanas, Jeli, Kelantan (1966-69) dan Sekolah Alam Shah, Cheras (1972), menjadi pensyarah di Kolej Pertanian Malaya (1972-73), Profesor Madya di Universiti Pertanian Malaysia (1981) dan Profesor (1992). Beliau pernah memegang jawatan Ketua Jabatan Bahasa (1979-1983), Timbalan Dekan (Hal Ehwal Pelajar) di Fakulti Pengajian Pendidikan (1989-1995), Ketua Jabatan Bahasa Melayu, Fakulti Pengajian Bahasa Moden, Universiti Putra Malaysia (1995-1996), menjadi Ketua Hal Ehwal Akademik IDEAL, Universiti Putra Malaysia (1996-0gos 1999) dau Timbalan Pengarah IDEAL, Universiti Putra Malaysia (Ogos 1999-31 Disember 2000). Pada awal Januari 2001 beliau telah dijemput untuk menjadi Profesor Bahasa Melayu di UPSI. Pada 1 November 2001 beliau dilantik sebagai Pengarah Penerbit UPSI. Dalam bidang penerbitan, beliau bergiat cergas dalam penyelidikan dan penulisan tentang bahasa dan linguistik Melayu. Sehingga kini beliau telah menghasilkan beberapa buah buku bertaraf akademik dan digunakan sebagai rujukan di sekolah, maktab dan universiti. Antara buku beliau yang terpenting ialah : 1. Tatabahasa Dewan Jilid 1, (karya bersama) Dewan Bahasa dan Pustaka (1986) 2. Ayat Pasif Bahasa Melayu, Dewan Bahasa dan Pustaka (1992) 3. Menguasai Ejaan Dengan Cepat, Penerbitan Masa (1992) 4. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda, Insimal (M) Sdn. Bhd. (1992)

267

5. Tinjauan Pelaksanaan Dasar Bahasa Dalam Sistem Pendidikan Negara Di Peringkat Sekolah (suntingan bersama Asiah Idris), City Reprographic Services (1991) 6. Ejaan Bahasa Melayu Terkini, Masa Enterprise (1995) 7. Tatabahasa Dewan (Edisi Baru), Dewan Bahasa dan Pustaka (1995) 8. Sintaksis Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1994) 9. Glosari Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1997) 10. Guru dan Bahasa Melayu, City Reprographic Services (1997) 11. Menguasai Tatabahasa Dengan Cepat, Percetakan Nasional Malaysia Berhad (1997) 12. Menguasai Ejaan Bahasa Melayu, Syarikat Percetakan Bintang Baru (1) 13. Kuasai Bahasa Anda, Dewan Bahasa dan Pustaka (1999) 14. Menguasai Bahasa Melayu Tinggi, Affluent Master Sdn. Bhd. (2000) 15. Seminar Bahasa Melayu, Affluent Master Sdn. Bhd. (2001) 16. Perkembangan Profesional Dalam Pendidikan Bahasa, Pro-Office Shoppe Sdn. Bhd. (2002) 17. Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui Latihan, Penerbit UPSI (2004) 18. Memartabatkan Warisan Za'ba (2005) 19. Aspirasi Kebitaraan Ibu Kandung Suluh Budiman 1922-2002 (2003) 20. Aspirasi Global (2006) 21. Kursus Bahasa Melayu Mudah (2006) 22. Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Cabaran dan Harapan, Penerbit UPSI (2007) 23. Pendidikan Gemilang Menuju Wawasan: Koleksi Ucapan Naib Canselor (Karya Bersama), Penerbit UPSI (2007) 24. Linguistik, Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu, Aslita Sdn. Bhd. (2007) 25. Tuanku Bainun, Canselor Pendidikan (Karya Bersama), Penerbit UPSI (2008) 26. Tatabahasa Dewan Edisi Semakan (2008) 27. Warisan Maktab Kirkby (karya Bersama), Penerbit UPSI (2010) 28. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda (2012) 29. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Rendah (Dalam penerbitan Dewan Bahasa dan Pustaka, 2012) 30. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Menengah (Dalam penerbitan Dewan Bahasa dan Pustaka, 2012) 31. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan Kesalahan Bahasa Anda, Penerbit Aslita Sdn. Bhd. (2012) Di samping itu, beliau telah menghasilkan lebih daripada 200 artikel bahasa dan linguistik Melayu dan telah mengedit sebanyak 107 buah buku terbitan UPSI. 268

Beliau juga menjadi ahli panel kurikulum dan penilai luar Malaysian Studies kepada SSABSA South Australia (1983-1990), ahli panel penggubalan Kurikulum Baru Bahasa Melayu STPM Majlis Peperiksaan Malaysia, Penggubal soalan Bahasa Melayu STPM, ahli panel Biro Buku Teks, dan ahli panel Pelaksanaan Bahasa Melayu di sekolah-sekolah Kementrian Pendidikan Malaysia. Pada tahun 1996 beliau telah dilantik menjadi pemeriksa luar program Bahagian Bahasa Malaysia Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia, pada sesi tahun 1997/98 dan pada 1998/99 Universiti Brunei Darussalam telah melantik beliau sebagai pemeriksa luar bagi Program Pengajian Sarjana Muda Pendidikan dan pada tahun 1997 beliau dilantik sebagai panel perancangan program ijazah pertama Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim. Beliau telah dilantik sebagai penilai luar untuk jawatan Profesor Universiti Kebangsaan Malaysia (1998) dan Universiti Malaya (1999). Pada tahun 2008 beliau dilantik sebagai Penilai Luar Program Pengajian Bahasa Melayu oleh Akademik Pengajian Melayu Universiti Malaya. Beliau juga turut menceburkan diri dalam kegiatan kemasyarakatan. Pada tahun 1968, beliau telah dilantik menjadi Presiden Persatuan Belia Ayer Lanas, Jeli dan pada tahun 1995 sebagai Presiden Persatuan Anak Jeli di Perantauan. Dalam bidang politik pernah terpilih sebagai perwakilan UMNO kawasan Ayer Lanas, Jeli. Beliau juga menduduki Jawatankuasa Induk Persatuan Linguistik Malaysia dan turut menyumbang perkhidmatan beliau dalam perjuangan mengenai pemasyarakatan Bahasa Kebangsaan di negara ini. Beliau menerima lebih daripada 200 undangan untuk memberi kursus dan ceramah penataran Bahasa Melayu di Singapura, Brunei, Sabah, Sarawak dan di Semenanjung, di samping banyak membentangkan kertas kerja di konferensi, seminar dan bengkel, baik di peringkat kebangsaan mahupun di peringkat antarabangsa. Beliau dilantik sebagai penulis tamu majalah MINDA PELAJAR dan pada tahun 1994 telah terpilih sebagai Tokoh Minda Pelajar, Berita Harian. Beliau juga menjadi penulis Ensiklopedia Dewan Bahasa dan juga menjadi penulis tamu kepada Dewan Bahasa dan Pustaka cawangan Sarawak (1996-1999). Pada tahun 1996 Profesor Dr. Abdul Hamid telah dianugerahi Darjah Kebesaran Bintang Ahli-Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah (A.S.A) oleh Duli Yang Maha Mulia Sultan Selangor Darul Ehsan, dan Johan Setia Mahkota (J.S.M) oleh D.Y.M.M. Seri Paduka Baginda Yang Di Pertuan Agong (2000). Pada tahun 2005 beliau telah menerima anugerah Cemerlang Tokoh Kontrak Terpuji UPSI .

269

INDEKS A

bunyi, 3-4, 6, 8, 14, 18, 22-27, 29, 31-41, 45-60, 64-, 65-78, 82, 84, 90-95, 97-99, 101-103, 105-109, 111-113, 115, 117118, 120-127, 130-133, 136-137, 141, 143, 145, 155, 159-167, 169-171, 175176, 188, 200, 216, 230-237, 239-248, 250-259, 261, 263-265 bukan bunyi bahasa, 27 bunyi bahasa, 3-4, 18, 22, 24-27, 29, 31, 34, 40-41, 51, 53-54, 64, 84, 159, 176, 230-231 bunyi bersuara, 37, 234 bunyi ejektif, 55, 231, 240 bunyi nyaring, 45, 51, 250 bunyi rangkap, 50 bunyi segmental (penggalan), 141, 155, 176, 257 bunyi tidak bersuara, 27, 37, 39, 233 bunyi tunggal, 45, 50

afasia, 8, 18, 235 alat artikulasi, 22-27, 29, 31, 41, 46, 52, 71, 75, 82, 127, 130, 133, 236, 241, 243, 252, 259, 262 alofon, 159-162, 165-166, 169-170, 188, 230, 235 alternasi bebas, 162 anak tekak, 29, 34, 48, 71-78, 84, 86-89, 91-93, 95- 96, 98-104, 106-110, 113, 115-116, 118, 232, 234, 263 aritenoid, 29 artikulator, 29, 34-36, 230, 235 arus udara, 32, 45-46, 48, 53-56, 59, 82, 92-93, 95-96, 99-100, 106-109, 231232, 235, 237, 244, 248 egresif, 55 glotalik, 55 pulmonik, 55 ingresif, 55 glotalik, 55 velarik, 55

D B

de Saussure, 2, 13, 16 dialek, 5, 12, 17-18, 48, 58, 69, 73, 77, 208, 210, 231, 239, 242, 254-255, 258-259, 262 diftong, 4, 26, 41, 50-52, 58-59, 167, 171, 199, 201, 205, 231, 236-237, 239, 241, 249, 256, 265 diftong naik, 50 diftong turun, 50, 59 distingtif, 26, 40, 159-162, 169-170, 231, 239, 240, 250, 251, 254, 256, 258, 260, 262-263 dorsal (pangkal lidah), 34, 240

batang tenggorok, 27, 31 beralternasi bebas, 164 bervariasi bebas, 159, 162, 164, 170171 bibir, 25, 35, 47, 56-57, 65, 67-69, 75, 78, 82-91, 94, 107, 112-113, 115-117, 121122, 125-126, 131, 230, 232, 234, 236, 245, 247, 251, 256, 263 bundar, 57, 75, 79-80, 230, 256, 263 hampar, 57, 74, 78, 80, 259

270

E

I

Ejaan Wilkinson, 195, 196, 212 epiglotis, 29, 31

idiolek, 2, 244 intonasi, 8, 141-142, 147-148, 151-152, 153, 156, 232-233, 244-245

F fonem, 3, 8, 18, 26, 35, 40, 133, 141, 154, 156, 159, 160-167, 169-172, 176, 188, 198, 209, 216, 230-231, 233, 238, 252, 255, 257-258, 261, 266 suprasegmental, 141 fonemik, 159, 169, 175-180, 188, 252253, 258, 262 fonetik, 21-23, 25-26, 40, 42-43, 61-62, 128-129, 140, 157-158, 174, 176-179, 191, 269 fonologi, 22, 24-26, 40, 269

J jeda, 141-144, 147, 155-156, 232-244

K kepanjangan, 64, 141, 143, 147, 155156, 233 konsonan, 4, 13, 26-27, 40-41, 45-48, 50-53, 57, 59, 64-65, 82-85, 90-99, 101-103, 106-117, 120-127, 131-132, 136-137, 159, 167, 171-172, 199, 201202, 233, 236-239, 242, 244-248, 250253, 256-258, 261, 263 konsonan rangkap, 167, 172 krikoid, 29

G geseran, 26, 48-49, 52-53, 57, 82, 102103, 115-118, 124, 126-127, 230, 237, 241-243, 247, 258-259, 261, 264 geseran bibir-gigi, 115 geseran glotis, 82 geseran gusi, 82 getaran, 38-39, 52-53, 57, 82, 104-105, 230, 233, 242, 263-264 gigi, 29, 35-36, 47, 56, 84, 86-88, 115118, 126-127, 200, 230, 234, 239, 244245, 254, 262 glotis, 32-33, 38-39, 46, 55, 82-84, 98, 103, 123-124, 133-134, 231-232, 242-243 gusi, 29, 34-36, 56, 71-73, 82-84, 86-88, 92-94, 99-102, 104-106, 108-109, 113, 115, 122-125, 234-235, 240, 252, 254

L langit-langit keras, 34, 36, 47 langit-langit lembut, 29, 34 lelangit keras, 78, 82-84, 86-88, 99-102, 109, 113, 115, 123-126, 131-132, 230, 233-234, 240, 243, 251-252, 254 lelangit lembut, 71-78, 83, 85, 88- 89, 91-93, 95-96, 98-110, 113, 115116, 118 letupan, 26, 48, 49, 52, 55, 57, 82, 89, 90, 92, 94-97, 122-123, 232, 241-242, 246, 249, 251, 253-254, 256, 263 letusan, 26, 57, 82, 99, 100, 102, 123124, 132, 230, 236, 243

271

lidah, 25, 29, 34, 35, 36, 47, 50, 52, 5657, 65-66, 69-78, 92-93, 95-96, 99-100, 102, 104-106, 108-109, 110, 112-113, 117, 121, 167, 230, 234-237, 240, 242243, 246, 247-248, 254, 256, 262, 264 Linguistik, 1, 2, 3, 5-6, 8-9, 10-24, 42-44, 61-63, 84, 129, 139-140, 143, 157-159, 173-174, 190, 192, 208, 232, 238-239, 242-243, 245-247, 250, 252, 255-258, 260, 262, 268-269 Linguistik Am, 3, 9, 10, 24 Linguistik Deskriptif, 3-4, 13, 16 Linguistik Diakronis, 13 Linguistik Etnografi, 12 Linguistik Fungsional, 12 Linguistik Historis, 3, 5, 16, 17 Linguistik Kognitif, 12 Linguistik Komparatif, 3, 5 Linguistik Kontrastif, 12 Linguistik Matematik, 12 Linguistik Medis, 12 Linguistik Pedagogi, 12 Linguistik Renaisans, 12 Linguistik Saussure, 12 Linguistik Sinkronis, 13 Linguistik Struktural, 13 Linguistik Taksonomi, 13 Linguistik Terapan, 3, 10, 12

N nasal, 29, 34, 45, 47-49, 52-53, 57, 84, 86, 232, 234, 249, 250 Neurolinguistik, 3, 8-9, 43, 191 Noam Chomsky, 14, 20, 43, 62, 129, 140, 158, 191

P pangkal tenggorok, 27, 31, 34, 55, 231 paru-paru, 22, 25, 27, 31-32, 41, 53-54, 57, 64, 71-78, 82, 89, 91-118, 231234 pasangan minimal, 159-163, 169-170, 248 Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu, 199 pembibiran, 130-134, 136-137, 166, 176, 245 pengglotisan (glotalisasi), 130131, 133-134, 137-138, 166, 176, 242 penglelangitkerasan, 130-132, 134, 136-137, 166, 176, 251 penyengauan (nasalisasi), 130-132, 134, 136-137, 166, 176, 249 perengkungan, 130-131, 133-134, 137, 176 pita suara, 22, 25, 27, 31-34, 37-39, 46, 55, 71-78, 82-83, 87, 89, 9192, 94-95, 97, 99, 101, 105, 107, 112113, 230-233, 264 Psikolinguistik, 3, 11

M monoftong, 50, 248 mora, 143, 155, 248 mulut, 22-23, 27, 29, 32-35, 48, 55-57, 64, 71-78, 89, 91-95, 97, 99101, 105-113, 181, 230-234, 237, 249, 251

R rongga hidung, 22-23, 27, 34, 47-48, 71-78, 83, 89, 91-96, 98-104, 106109, 110-113, 115-116, 118, 131132, 230-232, 249, 250

272

rongga mulut, 55, 231 rumus struktur frasa, 15, 20, 253 rumus transformasi, 15, 20, 251, 262

tona, 8, 66, 141-142, 145-147, 156, 233 Transformasi Generatif, 12, 14 transkripsi, 138, 175, 176, 177-179, 180, 183, 188, 189, 234, 237, 248, 249, 251, 253, 261, 262 transkripsi fonemik, 176, 177, 178, 179 transkripsi fonetik, 175, 176, 188

S sengau, 26, 47, 57, 82, 107-111, 125, 132, 136, 249-250 Sosiolinguistik, 3, 6-7, 17, 258 struktur dalaman, 14-15, 233, 238 struktur frasa, 5, 15, 253 struktur permukaan, 14, 15, 233, 261 suprasegmental, 133, 141, 147, 154156, 176, 233, 261

V vokal, 4, 26-27, 38, 40-41, 45, 46-53, 57-59, 64-79, 82-83, 89, 112-113, 117, 121, 126, 131-134, 136-138, 142, 159, 162, 166-167, 169, 171, 193, 199-200, 202-206, 212-213, 230, 233-234, 236238, 240, 242-244, 246-249, 250-251, 254-257, 259, 262-265 Keselarasan Huruf Vokal, 203, 204, 205 semi-vokal, 45- 49, 52, 57, 64, 233, 257 vokal belakang, 26, 57, 65, 69, 121, 131 vokal depan, 65 vokal rangkap, 167 vokal tengah, 26, 57, 65, 69, 112, 113, 121

T tanda sempang, 215-216, 220-221, 223, 226, 228 tekanan, 31, 141-142, 147, 155, 156, 183, 233, 238, 240, 243-244, 246-247, 248-249, 252, 254-255, 257-258, 260, 262-263, 265 tidak distingtif, 26, 159-160, 231 tiroid, 29

273

Rohayati Fonetik Dan Fonologi

Recommend Documents