ANGLOSAKSONSKI PRAVNI SISTEM
Uvod
Pravo predstavlja svojevrstan sistem pravnih normi. Za razumevanje pravnog sistema trebamo poći od pravnih normi kao njegovog elementarnog dela.
Pravnim normama regulišu se različiti pravni odnosi, pa one mogu da se grupišu po različitim kriterijumima u veće celine. S obzirom da čine sistem, pravne norme nisu haotična celina, već meĎu njima postoje odre Ďene veze koje ih sistematizuju u jedinstvenu celinu. U izgradnji pravnog sistema pravna na uka koristi kao osnovni materijal opšte pravne norme, pošto one čine izvor prava. Postojeće opšte pravne norme meĎusobno se grupišu u uže grupe normi koje ureĎuju odnose velikog stepena sličnosti. Ove grupe normi nazivaju se ustanove ili institucije. Ustan ove su prvi stepen povezivanja pravnih normi, ali ne i jedini. Sledeći stepen povezivanja zasniva se na grupisanju pravnih normi koje ure Ďuju šire pravne odnose, tj. pravne odnose manjeg stepena sličnosti, ali dovoljno slične da predstavljaju jednu celinu. Ovako grupisane pravne norme čine pojedine grane prava. Anglosaksonski tip prava se iz Engleske, u kojoj je ponikao, proširio, ne bez izuzetka, u zemlje engleskog govornog područja, kao i u većinu zemalja koje su bile, ili su to još uvek, pod političkim uticajem Engleske 1. Valja istaći to da su zemlje čiji sistemi prava pripadaju ovom tipu čuvale i negovale sopstvenu tradiciju, ali da je u domenu procesnih prava, organizacije sudstva, a naročito u praksi konkretnog odlučivanja, engleski uticaj, ipak, preovlaĎujući. Sistem engleskog prava obel ežen je drugačijim kvalitetima nego što je tip sistema prava zemalja evropskog kontinenta. Najdublje je obel ežen uvažavanjem istorije pravnih institucija i uglavnom otuda proisteklim načinom pravničkog rezonovanja. Zahvaljujući ostrvskoj izolovanosti, uticaj iz Evrope bio je ograničen, pa tako englesko pravo ne poznaje ni recepciju rimskog prava ni proces kodifikacije. Zato ovo pravo izgleda kao proizvod potresima neprekidane, smirene evolucije, u kojoj sačuvana tradicija predstavlja osnov njegove vrednosti.
1
U vreme kolonijalnih osvajanja vlast Britanske Imperije prostirala se na SAD, Kanadu, Australiju, Novi Zeland,
Indiju, Pakistan, Singapur. Inače, za označavanje ovog tipa prava najčešće se upotrebljava naziv anglosaksonski, iako nam je on primeren samo ka da je u pitanju pravo u Angli i Sasi. Uzimajući u obzir način na koji se pravo stvara i za koji se misli da ga pretežno obeležava, koriste se još nazivi precedentni, običajni ili common law sistem, kao i angloamerički sistem prava. Izraz angloamerički je najobuhvatniji, ali budući da pravo SAD svom svojom strukturom i funkcionisanjem odstupa u izvesnoj meri od načela na kojima počiva sistem pripada, u daljem tekstu koristiće se naziv anglosaksonski tip prava, uz napomenu da ga do XVIII veka uglavnom formira istorija engleskog prava i da ono zauzima najvažnije mesto u sistemu. 2
Stvaranje pravnog sistema
Svaka država u svetu izraĎuje svoj sopstveni pravni sistem. Nigde ne postoje istovetni pravni sistemi, pa ni u državama koje su veoma bliske po nacionalnim, ekonomskim, geografskim i drugim obeležjima. Svaka nacionalna grupacija izgraĎuje svoj pravni sistem. Kako postoje razlike kod svakog pravnog sistema, tako postoje i njihove sličnosti. Rukovodeći se sličnostima pravnih sistema, pravna teorija izvršila je njihovu klasifikaciju. Klasifikacija pravnih sistema može se vršiti po onovu mnogo kriterijuma. U zavisnosti od njih, razlikujemo sledeće podele i vrste: Podelu pravnih sistema možemo podeliti u zavisnosti od obeležja društvenog poretka kome pravni sistem pripada, pa zato postoje: -
zapadni pravni sistemi sistemi azijskih naroda pravni sistemi afrike i sl.
Unutar ovih sistema, mogu postojati podsistemi. Posmatramo li podelu pravnih sistema u zavisnosti od upotrebe pravnih izvora u svom pravnom sistemu, razlikujemo: -
anglosaksonski pravni sitem evropskokontinentalni pravni sistem islamski pravni sistem sistemi azijskih naroda.
Neki od pravnih sistema imaju uticaj na druge zemlje i regione, pa u tom smislu, pravne sisteme delimo na one s uticajem na druge države i druge pravne sisteme i one koji su bez uticaja.
Anglosaksonski pravni sistem ima uticaj na mnoge države. U poslednje vreme je veliki njegov uticaj i na naš pravni sistem. S druge strane, pravni sistem Ruske Federacije nema uticaj na druge države kao što je nekada ima pravni sistem SSSR -a. Pogledom kroz istoriju moguće je uočiti različite pravne sisteme: robovlasnički, feudalni, buržoaski, socijalistički. Svi ovi sistemi imali su odreĎene karakteristike koje su izra žavale njegovu klasičnu suštinu. MeĎutim, bez obzira na njihove specifičnosti koje ih čine različitim, neosporno je da je svaki od njih preuzeo i nešto od pravnih sistema koji su mu prethodili u oblastima koje predstavljaju klasično pravo. U tom smislu, najveći značaj za razvoj evropskih pravnih sistema imalo je rimsko pravo ( tip robovlasničkog prava ), koje je dostiglo visok stepen razvoja i njegova rešenja u pojedinim delovima ostala su neprevaziĎena i poslužila su kao obrazac kasnijim pravnim sistemima.
3
Po svom značenju, u istoriji pravnih sistema izdvajaju se kontinentalni i anglosaksonski sistem. Kontinentalni (evropski) sistem prava zasniva se na pisanom, kodifikovanom pravu u je osnovi rimsko pravo, koje je u izvesnom smislu preuzeto. Ovaj pravni sistem relativizuje
čijoj značaj običaja i sudske prakse.
Anglosaksonski sistem razvijao se autonomno, bez velikog uticaja rimskog prava, najpre
u Engleskoj, a potom u zemljama engleskog govornog područja. Anglosaksonski pravni sistem, za razliku od kontinentalnog, ne insistira na kodifikaciji
prava. Pisani zakoni nisu primarni element ovog pravnog sistema, već su u prvom planu običaji i sudska praksa. Zastupljenost prakse, odnosno sudskih odluka (precedenata) je toliko velika da se ovaj tip pravnog sistema na ziva precedentni pravni sistem. Štaviše, i najviši pravni akt u jednoj
državi, ustav, nije katkad kodifikovan (primer Engleske).
4
2.Anglosaksonsko pravo
Anglosaksonski pravni sistem, koji se tako Ďe naziva i common law sistem, nastao je nezavisno od tradicije rimskog prava, na osnovama tradicije engleskog op šteg običajnog prava (common law) i posebnih sudskih odluka poznatih kao precedenti (case law). Ovaj sistem karakterističan je za Englesku (Veliku Britaniju) i Sjedinjene Američke Države.
Razli čiti autori, razume se, imaju druga čiji pristup, što navodi na zaklju čak, ne mnogo odreĎen, pa otuda ni upotrebljiv, da se pod izvorima prava razumeju pojave rali čite prirode. Tako se izvorima prava ozna čavaju, rekosmo, najrazli čitiji spisi iz kojih se mogu dobiti obave štenja o normativnom sadr žaju prava. Smisao izvora odnosi se i na poreklo va žećeg prava – ideje i činjenice iz kojih pravo stvarno nastaje i neprekidno „teče“ – kao što običaj, moral, religija, filozofske ideje, ugovori, nau čne rasprave, logika , čak gramatika, priroda stvari, razum, na čela pravde, individulana pravi čnost, aktuelna politika i dru štvena kretanja. Pored „neformalnih izvora prava “ ili „osnovnih pravaca izvo Ďenja prava“, kako se metapravno poreklo prava ovde ozna čava, izvori prava jo š i označavaju autorativne forme prava (authoritative sources). Edvin Paterson (Patterson) ih odre Ďuje kao „akte i izjave (...) zvani čnih autoritateta (...) što imaju vrednost prava ili kojima se daje pravno priznanje pravilima što tu vrstu autoritateta nisu imala “. S obzirom na politi čku podelu moći, u moderno doba ovaj autoritet imaju zakonodavstvo i sudstvo. Jo š odreĎenije, Edgar Bodenhajmer (Bodenheimer) izjedna čava izvore prava sa „zvani čnim, autoritativnim tekstovima iz kojih formalisana pravna pravila obi čno izvode svoju snagu “. Ovi, pravni izvori (legal sources), kako ih naziva D žon Salmond, jesu u stvari, zakoni, ratifikovani me Ďunarodni ugovori i drugi konsezualni sporazumi, naredbe izvršene vlasti i dekreti, sudijsko mi šljenje, procedulana sudska pravila i, prema nekim mišljenjima, obi čaji. Ostavljaju ći naučne rasprave po strani, za na še potrebe i ne odre Ďujući bliže 2 značenje reči izvor, zakon i obi čaj . Zbog pretežnog značaja sudske prakse i obi čaja, ovaj se sistem kvalifikuje kao obi čajno ili precedentno pravo ( common law). Common law – opšte (običajno) pravo – često se identifikuje sa sistemom engleskog prava u cijelini, mada predstavlja samo jedan, dodu še najstariji, deo. Pored op šteg prava, englesko pravo sadr ži jo š pisano (zakonsko) pravo ( statute law), sistem pravi čnog prava ( equity law) i, prema nekim mi šljenjima, kanonsko pravo. Potpuno izgra Ďeni, danas ovi sistemi kao sastavni delovi engleskog prava postoje paralelno.
2
Valja napomenuti da termin legislation (zakonodavstvo), koji se odnosi na odre Ďenu formu prava, ima razli čitu upotrebu, što se obično naglašava. Paterson ka že da se ovaj izraz upotrebljava u širem značenju nego termin statute (zakon) i u užem negoli law-making (pravostvaranje), koji uklju čuju i stvaranje prava u postupku sudskog odlučivanja. Izraz judicial legislation (sudsko zakonodavstvo), koji upotrebljavaju mnogi autori, neta čan je, prema njegovom mi šljenju, u ovom kontekstu, osim ako se ne ograni čeni na rules of court (sudska pravila) koja upravljaju sudskom procedurom.
5
3. Common law
Vilijem Blekstone (Blackstone) odre Ďuje common law kao zajedničke običaje
kraljevstva. „Ovo nepisano ili opšte pravo“ – piše – „pogodno је podeljeno u tri vrste: 1. Opšti običaji, koji su univerzalna pravila cele kraljevine i čine opšte pravo u njegovom striktnijem i uobičajenijem značenju; 2. Posebni običaji, koji se odnose na stanovnike pojedinih oblasti; 3. Običajno prilagoĎeni, posebni zakoni ( the laws) koje su primenjivali posebni sudovi opšte i dosta široke jurisdikcije“. Opšte običaje kraljevstva u Blekstonovom smislu Alen (Caleton Kemp Allen) izjednačava sa „fundamentalnim principima u pravnim odnosima, koji se uglavnom ne nalaze u izričitim formulacijama, već čine nerazdovni deo (...) društvenih ustrojstava.“ Pretpostavke na kojima je englesko pravo izgraĎeno su „tako brojne i tako životne“, da to – kako kaže Alen – „vodi u iskušenje da se smatraju samoniklim plodovima narodnog genija“. Ali ovako jednostavna „teorija“, u kojoj se common law izjednačava sa običajnim pravom (customary law), ne može, prema nekim mišljenjima, da objasni promene i prilago Ďavanje precedentnog prava. Imajući na umu američku pravnu tradiciju, Paund predlaže jednu, doduše retoričku, „definiciju“ common law-a podesnu da izrazi njegovu pravu prirodu. Za njega, common law,,(...) nije bilo koji skup čvrstih pravila ustanovljenih u bilo kom utvrĎenom vremenu ili od strane bilo kog odre Ďenog autoriteta; to nije bilo koji skup autoritativnih, stalnih ili univerzalnih premisa za pravno rasu Ďivanje, to nije bilo koji skup pravnih instituta za koji mo žemo verovati da će imati dugu i slavnu budućnost kao oličenje pravde meu narodima engleskog govornog područja. То је pre naučena tradicija o mestu presuĎivanja u političkoj zajednici samouprvnog naroda. Pre je to naučena tradicija voljnog potčinjavanja autoritetu i moć da se rasuĎuje na osnovu srednjovekovni podela ili prastarih običaja, ili prema sporazumu suverenog naroda da vlada prema objavljenim prinicipima uprave i pravde. Za njega je common law u „osnovi način sudskog i, uopšte, pravičnog mišljenja, način razmatranja pravnih problema prije negoli utvr Ďen skup definisanih pravila(...)“. U svakom slučaju, common law – čiju prirodu odreĎuje u poretku običajno por eklo pravila, a kasnije sve više diskreciona vlast sudova i neprikosnoveni autoritet precedenta kojima se drevna načela objavljuju, potvrĎuju i nova, na zahtev vremena, stvaraju duh engleskog prava, njegova prošlost, sadašnjost i budućnost. Uobličavanjem i stvarnim uvažavanjem tradicionalnih načela common law-a nastala je dalekosežna i plodotvor na ideja vladavine prava.
6
4. Zaključak
Iz svih do sada navedenih iskaza možemo rezimirati da je pravo sistem koji počiva na pravnim normama, da se deli na oblasti, koje se potom dele na grane i da je jedna od njih
graĎansko pravo, o kojoj je ovde bilo reči opširnije, oblast koja ureĎuje odnose koji nastaju povodom razmene robe i preuzimanja imovine.
Pravo je, dakle, sistem koji treba proučiti i dobro poznavati radi lakšeg i boljeg snalaženja u svakodnevnom životu. Jer, svako od nas ima svoja prava i obaveze, a ponekad ih nismo ni svesni usled neznanja. Kao što je više puta spomenuo u ovom radu, anglosaksonski tip prava po čiva na školi engleskog pravnog sistema, te tako se širi nevezano za uticaj rimskog prava. Anglosaksonski tip prava do svog punog izra žaja dolazi stvaranjem SAD i njenim politi čkim uticajem na druge zemlje. Jedna od osnovnih karakteristika ovog sistema je što sudije imaju znatno ve ću slobodu u donošenju odluke i izboru sankcija. U SAD je bila i ostala cenjena uloga suda tako da se ponekad govori i o sudokratiji. Zabele ženo je dosta slučajeva kada je Vrhovni sud doneo odluku da neki akt predsednika SAD nije u skladu sa ustavom ili zakonom pa ga je stavio van snage što nam jasno ilustruje nezavisnost suda. U Engleskoj i SAD za sudije se biraju najugledniji dugogodišnji pravnici i njihov moralni i drugi uticaj je nemerljiv. U anglosaksonskom sistemu profesionalni
sudija je odvojen od porote, odnosno žirija kako ga oni nazivaju, i imaju različite uloge. Razvojem tehnologije, posebno masovnih medija, satelitskih TV programa, masovna kompjuterizacija, interneta, engleski jezik je postao jezik kojim se koristi celi svet i on nam
pomaže pri stvaranju „globalnog sela“, dovodi do toga da tehnološko snažniji uveliko to koriste i utiču u više smerova na slabije. To se može videti iz teksta Statuta Haškog tribunala, Dejtonskog sporazuma te mnogih drugih ustava i zakona.
7
Literatura
1. Duško Radosavljević, Savremeni politički i pravni sistemi , Tampograf, Novi Sad, 2011. godina 2. Kosta Čavoški; Radmila Vasić, godina
Uvod u Pravo,
3. Radomir D. Lukić; Budimir P. Košutić, 2007. godina
treće jedinstveno izdanje, Beograd, 2009.
Uvod u Pravo ,
dvadesetpeto izdanje, Beograd,
4. Milan Galogaža; Miroslav Mikeš, Teorija i praksa pravne države i Vladavina prvo izdanje, Banja Luka, 2008.
Prava ,
5. dr Obren Stanković, dr Vladimir V. Vodinelić; Uvod u građansko pravo, Beograd, 1992.god.
8
