Stara Grcka Helenizam - 00.Heinz Kreissig

Xegan Marija

Heinz Kreissig, Kreissi g, Povijest helenizma, he lenizma, prevod s njema˘ ckog ckog Micheline Michel ine Popovi´ c, c, Zagreb 1987.

Sadraj

Xto je helenizam? Xto je prethodilo helenistiqkoj eposi Propast polisa u Grqkoj Uspon Makedonije Makedonije Kriza Ahemenidske drave Postanak tzv helenistiqkog svijeta Makedonska osvajaǌa pod Aleksandrom Velikim Postanak drava dijadoha Grqka i Istok u helenistiqko doba Nastavak krize u grqko-egejskom prostoru Nove drave na Predǌem Istoku Helenizam unutar razvoja svjetske povijesti

Xta je helenizam? — Krajsig (Kreissig) svoj spis posveen istoriji helenizma

poqiǌe odgovorima na pitaǌa koji su vremenski i prostorni okviri helenizma, ko uvodi termin ,,helenizam” u modernu istoriografiju, da li je helenizam samo kultu kulturna rna pojava pojava ili nexto nexto vixe... vixe... Mada Mada se u glavn glavnom om slau, slau, Krajsig Krajsig i PapaPapazoglu zoglu se u nekim nekim pogledi pogledima ma razilaze razilaze.. Ovde Ovde e biti uqiǌen uqiǌen pokuxa pokuxajj da se ta razmimoilaeǌa istaknu. Uvod u helenizam — Krajsig pixe da helenizam helenizam obuhvata obuhvata istorijsko istorijsko razdobǉe

od 334. 334. do 30. 30. godine odine p. n. e. Dakl Dakle, e, od Alek Aleksa sandr ndrov ovog og osva osvaja jaǌa ǌa Predǌ Predǌee i Sredǌe Sredǌe Azije do konaqnog konaqnog pada Egipta, posledǌeg posledǌeg helenistiqko helenistiqkogg kraǉevstva. kraǉevstva. U prosto prostorno rnom m pogledu pogledu ,,helen ,,helenist istiqk iqkim im” ” se smatraju smatraju sve one oblast oblasti i koje koje su naseǉavali Grci, izuzev same Grqke: priobaǉe Egejskog, Jonskog i Crnog mora. Zatim, one azijske i afriqke oblasti koje su svojevremeno Makedonci zauzeli i helenizirali: helenizirali: prostor prostor Anadolije, Mesopotamije, Mesopotamije, Irana, Baktrije, Sirije i Egipta. Pomenute hronoloxke-teritorijalne okvire helenizma dao je Johan Gustav Dro jzen, nemaqki istoriqar XIX veka veka.. On istorij istoriju u heleni helenizm zma a deli na tri maǌe maǌe celine celine:: Aleksa Aleksandro ndrovo vo doba (336 - 323), 323), doba doba dijado dijadoha ha (323 - 281, 281, do smrti Seleuka I) i doba doba kasni kasniji jih h kraǉ kraǉev eva a (281 (281 - 30). 30). Hele Heleni niza zam m posma posmatra tra kao tree tree razdobǉe grqke istorije; nakon arhajskog i klasiqnog doba. Pojam helenizam treba oprezno oprezno korist koristiti iti.. Naime, Naime, heleni helenisti stiqki qki uticaj uticaj bio je izraen izraen u istoqn istoqnim im dravama dravama.. Na primer, primer, gradov gradovi i na Istoku Istoku naliqi naliqili li su grqkim grqkim gradovima. gradovima. Slubeni Slubeni jezik Istoka bio je grqki. grqki. Narod Istoka Istoka usvajao –1–

je grqke obiqaje i kulturu. Meutim, druxtveni poredak istoqnih zemaǉa razlikovao se od dravnog i druxtvenog ureeǌa gradova u staroj Grqkoj i Rimu. Ta razlika najuoqǉivija je na primeru razvijenosti prava privatne svojine i proizvodnih snaga. Na Istoku vlasnixtvo nad zemǉom uiva maǌina (kraǉ, dvorski velikodostojnici, hramovi), dok u grqkim gradovima zemǉa je vlasnixtvo slobodnih i u formalnom smislu jednakih graana. Glavni proizvoaqi na Istoku su seǉaci, dok u Grqkoj i Rimu robovi. Mada seǉaci na Istoku imaju obaveze prema vlasnicima zemǉe, ǌih niko ne moe prodati ili pokloniti, tj. seǉaci nisu robovi. U svom uvodnom delu Krajsig ne govori o znaqaǌu termina helenizam. Nije na odmet da pogledamo xta koleginica Danijela Panteli pixe o tome u svojoj studiji Helenizam zasnovanoj na F. Papazoglu, Istorija Helenizma, Vladavina Aleksandra Velikog, Doba dijadoha , Beograd 1995. ...Reqi ,,helenismos” i ,,helenistes” koje su posluile Drojzenu za stvaraǌe termina ,,helenizam”, zabeleene su svega nekoliko puta u antiqkim izvorima. Glagol helenizo od koga su izvedene ove reqi, znaqio je u antici ,,govoriti kao Grk”. Meutim, u grqkom prevodu Starog zaveta iz III veka req ,,helenismos” ima znaqeǌe podraavaǌa helenskog naqina ivota i helenskih obiqaja. Profesor S. Duxani kae ne biti Grk (politiqki), ali ponaxati se, oblaqiti se, govoriti kao Grk — to znaqi termin ,,helenizein”... (D. Panteli, Helenizam) Papazoglu za razliku od Krajsiga helenizam ne posmatra samo kao kulturnu pojavu, ona tvrdi: ...Razdobǉe u kome je cvetala helenistiqka kultura pokazuje i znatne promene i u druxtveno-ekonomskim i politiqkim odnosima. Te promene su naroqito bile jake istoku, gde je sa osnivaǌem velikog broja grqkih polisa doxlo do stapaǌa klasiqnog naqina robovlasnixtva sa primitivnijim oblicima istoqnog zemǉoposeda i ropstva... Helenistiqki period predstavǉa potpuno novi period razvitka staroistoqnih naroda... (isto) Xta je prethodilo helenistiqkoj epohi — Poxto se na samom poqetku svoje studije

pozabavio pojmom helenizma, Krajsig pripoveda o dogaajima koji su prethodili helenistiqkoj eposi. On posmatra dva problema: problem propasti polisa u Grqkoj posle Peloponeskih ratova, kao i problem krize Ahemenidske drave. U okviru prvog problema autor pripoveda o istoriji spartanske hegemonije, obrazovaǌu II atinskog pomorskog saveza, tebanskoj hegemoniji i usponu Makedonije. Budui da smo o navedenim temama ve naxiroko priqali, ovom prilikom istaiemo samo najbitnije odlike krize polisa u Grqkoj. Predstojei tekst izveden je iz studije Danijele Panteli Kriza qetvrtog veka p. n. e., a koja se zasniva na delu: S. Duxani, . Petkovi, Radna sveska za prvi razred gimnazije , Novi Sad. Propast polisa u Grqkoj — Posle dugog i texkog Peloponeskog rata, grqki svet je

zapao u krizu. Ovaj period grqke istorije poznat je kao period krize polisa, gde polis predstavǉa glavni oblik kolektivnog ivota u Grqkoj. Texkoe su bile dvojake. Sa jedne strane, Grqku su razdirali meusobni sukobi. Ni Sparta, kao ni ǌene protivnice Atina i Teba, nisu bile u mogunosti da u duem vremenu vode zajednicu polisa. To su znali iskoristiti grqki neprijateǉi meu varvarima. Sa druge strane, polis je razdirala unutraxǌa nejednakost. Tadaxǌi posmatraqi druxtvenih prilika, kao Isokrat, u jednom polisu su razlikovali dve meu sobom suprostavǉene drave: dravu bogatih i dravu siromaxnih. Ovu misao unekoliko je modifikovao Aristotel. On razlikuje tri drave: –2–

dravu bogatih, dravu sredǌe bogatih i dravu siromaxnih. Da bi se otklonili nedostaci polisa, a budui da je oduvek cenio umerenost, Aristotel je spreman vlast poveriti sredǌem sloju stanovnixtva. Prema Aristotelu oni suvixe bogati lako postaju nasilnici i veliki zloqinci, dok oni siromaxni nevaǉaci i sitni zloqinci. Platon, vixe idealist no Aristotel, vlast nad dravom bi poverio najobrazovanijim — filozofima. Ipak, qinilo se da je jedini od ostvarivih naqina otklaǌaǌa nedostatka polisa bio obrazovaǌe federacija — saveza gradova-drava. Federacije su umaǌivale mogunost stalnih meusobnih ratova, a rexavale su i mnoge grqke probleme, na primer privredne koji su proisticali iz uskih granica polisa. Tako u IV veku p. n. e. na prostoru Grqke nastaju brojne federacije, za koje su se zalagali i praktiqni politiqari i mislioci (na primer onaj Platonov uqenik koji je sastavio ustav Arkadskog saveza). Meutim, problem federacija bio je u tome xto bi najjaqi grad saveza uvek teio prevlasti i otuda bi nastajali novi sukobi. Napokon, javǉa se misao da bi se mir, tako potreban grqkom svetu, mogao obezbediti jedino intervencijom kakve jake spoǉne sile. Neki istaknuti Grci, kao Isokrat i Eshin, tu silu su videli u Makedoniji i ǌenom kraǉu Filipu II . Filip II , makedonski kraǉ i predstavnik grqke dinastije Argeada, sastavio je program ujediǌeǌa Grka pod vostvom Makedonaca radi zajedniqkog napada na Persiju. Ovim bi se otklonila opasnost sa Istoka, a dobile bi se i mnoge materijalne prednosti. Filip je imao problem da taj program nametne vodeim polisima, naroqito Atini, koja je imala dugu tradiciju samostalnosti. Mada Eshin i Isokrat u Filipu vide ujediniteǉa svih Grka, najvei atinski govornik Demosten u Filipu vidi neprijateǉa tradicionalne Atine. Demosten je smatrao da rat protiv Persije donosi korist samo Makedoncima, a Grcima jox veu potqiǌenost severnim susedima. [Eshin i Isokrat] previdjeli su, meutim, da nema mogunosti za koegzistenciju ili suradǌu unutar nekog saveza izmeu zemaǉa tako razliqitih druxtvenih ureeǌa kao xto su grqki polis i apsolutna monarhija. Deomsten je, pak, precijenio ekonomsku, vojnu i moralnu snagu polisa u borbi protiv ovog protivnika... ...kad je Filip... ubijen. To nije zaustavilo ratne pripreme. Suvixe je ǉudi od tog rata [protiv Persije] oqekivalo izlaz iz krize... Za rat su najvixe bili zainteresirani slobodni siromasi u polisima... (H. Krajsig1 ) Kriza Ahemenidske drave — Persijsko carstvo pod dinastijom Ahemenida u

drugoj polovini IV veka nalazilo se u staǌu haosa. Sa jedne strane, intrige na dvoru u Suzi nisu prestajale. Setimo se samo nemira oko nasleivaǌa prestola posle smrti Artakserksa I (424). Sa druge strane, centralna vlast je bila ugroena jaqaǌem satrapa koji su se na svojoj teritoriji ponaxali kao neograniqeni vladari. Godine 402/1. izgubǉen je Egipat, 368. izbija veliki ustanak satrapa sa centrom u Siriji, Mausol iz Karije (377 - 353) vodi samostalnu politiku... Ipak, Artakserks III (359 - 338), energiqan i sposoban vladar, oquvae integritet carstva. Povratio je vlast nad Egiptom, a uguxio je i ustanke satrapa. Ipak, i pored ovih politiqkih nemira, carstvo je i daǉe raspolagalo neiscrpnim finansiskim potencijalom i predstavǉalo najjaqu pomorsku silu. Postanak takozvanog helenistiqkog svijeta — Ovaj odeǉak sastoji se iz dve maǌe

celine: 1) Makedonska osvajaǌa pod Aleksandrom Velikim (336 — 323) i 2) 1

Heinz Kreissig, Povijest helenizma, prevod s njema˘ ckog Micheline Popovi´ c, Zagreb 1987, 26 – 27. –3–

Postanak drave dijadoha (323 — 280). Budui da su nam navedene teme ve poznate na ǌima se neemo posebno zadravati, izuzev na problemu Aleksandrovog carstva, koji Krajsig razmatra u okviru prve celine. Aleksandrovo carstvo — Aleksandar je pokuxao da stvori jedinstvenu svetsku

dravu, ali se ona nije odrala i nije mogla da se odri, jer za to nije bilo ekonomskih i politiqkih preduslova; postojale su suvixe velike razlike izmeu zemaǉa koje je trebalo sjediniti u jedinstvenu celinu. Ono xto je vano da shvatimo jeste da je Aleksandrova drava zaista postojala ne samo u maxti samog Aleksandra, ve i u svesti ǌegovih savremenika. Aleksandrova drava je bila monarhija. Na qelu drave se nalazio kraǉ — kraǉ Makedonaca, vladar Egipta, kraǉ Vavilona, kraǉ kraǉeva. Kraǉ je, izmeu ostalog, u svojim rukama drao administraciju, bio vrhovni vojskovoa, a uivao je pravo i da odluquje o pitaǌima rata ili mira. Ipak, Aleksandrova drava nije bila apsolutna monarhija. Uticaj plemstva i daǉe je bio znatno izraen. Da bi uqvrstio svoje kraǉevstvo i uqinio ga monim, Aleksandar sprovodi niz mera. Na primer, on planira nove vojne pohode. Ti pohodi su delom nauqna istraivaǌa, ali ǌihova jedina svrha je, kako smatra istoriqar Finli ( Finley), ,,osvojiti i eksploatisati”. Zatim, Aleksandar tei trgovinskom monopolu. Otuda planovi za potqiǌavaǌe arapske obale. Arabija je bila dobavǉaq plemenitih metala, zaqina... Persijskim i Omanskim zalivom prolazili su pomorski putevi u poznatu i nepoznatu Indiju i iz ǌe. Napokon, za odravaǌe trgovinskog monopola Aleksandru je bio potreban novqani monopol. Stoga on zapleǌuje kraǉevsku blagajnu u Persepoǉu, a blago kuje u novac. Uvodi zlatnike atiqkog tipa — aleksandrice. Ipak, ne spreqava kovaǌe lokalnog novca. O ureeǌu Aleksandrove drave Krajsig pixe sledee: ...Aleksandar [je] preuzeo postojee administrativne ustanove Ahemenidskog kraǉevstva. Ahemenidske satrapije Aleksandar je dodijelio perzijskim plemiima, preteno ,,prijateǉima” ili ,,roacima”... ...U Maloj Aziji Aleksandar je iz poqetka postavio za satrape svoje makedonske vojskovoe... Tijekom rata sve je vixe perzijskih satrapa ostajalo na svojim poloajima ili ih je Aleksandar nadomjextavao drugim iranskim plemiima koji su stupali u ǌegovu slubu... ...U Aleksandrovu carstvu su zadae satrapa ostale iste kao i prije u Ahemenidskom kraǉevstvu: utjerivaǌe nameta, nadzor nad krunskim dobrima, sudaqka vlast, vojna obrana. Jedino je doxlo do promjena u osobnim privilegijama — barem u onim satrapijama gdje satrapi nisu bili Makedonci. Tu je kraǉ ostavio posadu svoje vojske za odravaǌe reda, a ona je uvijek imala makedonskog zapovjednika koji nije podlijegao neposrednoj satrapovoj vlasti... ...O tome tko su bili posrednici izmeu satrapa, zapovjednika i financijskih monika s jedne strane, te kraǉa s druge, danas nam je vrlo malo poznato. Nesumǌivo je veliku ulogu igrao tajni pisar (boǉe: predstojnik kraǉevske pisarnice) Eumen iz Kardije, kroz qije je ruke vjerovatno prolazila sva korespodencija Aleksandrova... ...Neposredni qovjek za vezu sa satrapima u financijskim poslovima bio je oqigledno Harpal. Qini se da je donekle upravǉao i kovaǌem novca. U poqetku su Aleksandrove kovnice bile samo u Peli i Amfipolisu u Makedoniji, ali nakon osvajaǌa nastale su i u Aziji makedonske kovnice, odnosno postojee radionice preorijentirane su na makedonski zlatni, srebrni i bronqani novac... Darejka je, kako je ve napomenuto, i nadaǉe ostala u opticaju... –4–

...Daǉna i bitna karika u odnosima izmeu kraǉa i satrapa bio je hilijarh, kraǉev namjesnik, funkcionar po ahemenidskom uzoru postavǉen tek u Aziji. Za Aleksandrova ivota bio je na tom poloaju jedan jedini qovjek, kraǉev ǉubimac Hefestion. Vrlo nam je malo poznato o ǌegovim ovlastima. Qini se da je prvenstveno vodio... vaǌskopolitiqke pregovore... [tjelohraniteǉi] su saqiǌavali stvarno krunsko vijee (somatophylakes ); desetak zastupnika najvixeg makedonskog plemstva. ǋih je postavio kraǉ, na osnovi svoga sasvim osobnog povjereǌa, ali i prema vanosti pojedinaca u privredi, politici i strategiji... (H. Krajsig1 ) O ulozi gradova u Aleksandrovoj dravi Krajsig kae: ...Osobitu ulogu u Aleksandrovu carstvu odigrali su i grqki... i feniqki gradovi... Oni su nekad bili autonomne drave... a kasnije su potpali najpre pod lidijsku vlast, a zatim u dva navrata pod perzijsku (449. i 386. god.). Izmeu 334. i 333. godine bili su ,,osloboeni” i pripojeni Aleksandrovu carstvu... ...kraǉ oslobaa gradove od perzijskog suvereniteta i daje im novi ustav; time je pojam autonomije (autos — sam, nomos — zakon) za te gradove postao bezvrijedan. Oni nisu autonomni u smislu slobode, nego podlijeu kraǉevu zakonodavstvu... Ne postaju opet samostalne drave, nego, u najboǉem sluqaju, uivaju stanovitu unutraxǌu autonomiju u okviru Aleksandrova carstva... ...Nejasno je da li su za Aleksandrova ivota grqki polisi u Maloj Aziji (kao u Perzijskom carstvu) potpadali pod podruqnog satrapa ili su bili izuzeti (ne pripadajui nijednoj satrapiji) i potpadali izravno pod kraǉa... ...Xto se tiqe poreza koji su pripadali kraǉu, grqki su gradovi, tj. punopravni grqki graani, qesto bili osloboeni [natpis iz Prijene]... ...Antiqka historiografija (Plutarh) pripisuje Aleksandru osnivaǌe sedamdesetak gradova... Osnivaǌe naseobina je za Aleksandra bilo prvenstveno od vojniqke vanosti, npr. za osiguraǌe opskrbe... potlaqivaǌe pokorenog puqanstva... osiguraǌe stratexki vanih toqaka... ili granica... Veinom to nisu bili novi gradovi, nego su se u stara istoqǌaqka naseǉa naseǉavali islueni makedonski vojnici ili grqki plaenici; ta su naseǉa dobila grqko ime, nametnut im je ustav sliqan onima u grqkim polisima... Puqanstvo se sastojalo od grqkih odnosno makedonskih vojnika i autohtonih Istoqǌaka, a tek u vrijeme nakon Aleksandrove smrti i od maǌine grqkih doseǉenika... Veina Aleksandrovih ,,novoosnovanih” gradova (mnogo je vjerovatnije da ih je bilo dvadesetak, brojka od 70 daleko je previsoka) nisu preivjeli svog osnivaqa. Tek xto je makedonska vojska napustila ta podruqja, okupaciona vojska je savladana, qak su i satrapi bili ubijeni... Krajem 4. stoǉea postojala je jox samo Aleksandrija u Egiptu i Nikeforij. Svi ostali gradovi koji su se dovodili u vezu sa Aleksandrom su se ili natrag pretvorili u istoqǌaqke gradove ili su posve nestali... ...Prema tome, iako se ,,gradovima” mogu smatrati uglavnom vojniqka uporixta za osiguraǌe osvojenog podruqja, o nekom masovnom iseǉavaǌu Grka na Istok za Aleksandrova ivota, kako se qesto ali nedokumentirano tvrdi, ne moe biti ni govora... 1

isto, 55 – 58.

–5–

(H. Krajsig1 ) (Tekst je nije dovrxen!)

1

isto, 58 – 62.

–6–

Stara Grcka Helenizam - 00.Heinz Kreissig

Recommend Documents