Sprawdzian A
1
Stanisław Wyspiański Wesele Spis treści
Sprawdzian ze znajomości lektury: Czy znasz Wesele Stanisława Wyspiańskiego?
6. Portret artysty w Weselu
s. 40
7. „Teatr mój widzę ogromny”
s. 46
1. Sprawdzian A
s. 2
Czytanie ze zrozumieniem
2. Sprawdzian B
s. 4
Kto jest kim w Weselu?
s. 53
3. Klucz do sprawdzianu A i B
s. 6
Propozycje odpowiedzi
s. 57
Scenariusze lekcji z wykorzystaniem metod aktywizujących
1. Od anegdoty do świata „przeczarowanego”
s. 7
Projekt edukacyjny Wyspiański – artysta totalny
Notatki z lektury
2. Kto to powiedział? Wesele w cytatach
s. 14
3. „Co się w duszy komu gra”? Wesele symboliczne
s. 21
4. Chocholi taniec narodowych mitów
s. 28
5. „Polska szopa”, czyli obraz społeczeństwa
s. 34
s. 58 s. 59
Test podsumowujący: Sprawdź, ile wiesz 1. Test A
s. 61
2. Test B
s. 65
3. Klucz do testu A i B
s. 69
Bibliografia
s. 72
Wszystkie cytaty z Wesela według wydania w opracowaniu Jana Nowakowskiego w serii Biblioteki Narodowej, Wrocław 1984.
Materiały przygotowały Iwona Kulpa-Szustak Joanna Wojtulewicz
Wesele.indd 1
12/16/13 12:19 PM
2
Sprawdzian A
Czy znasz Wesele Stanisława Wyspiańskiego?
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
20 min
1
Dramat Wyspiańskiego rozpoczyna się
1 p.
A. prologiem. B. epilogiem. C. posłowiem. D. didaskaliami.
2
Opisane przez poetę wesele odbyło się w
1 p.
A. Krakowie. B. Bronowicach. C. Lipcach. D. Zakopanem.
3
Wskaż osobę występującą w Weselu, która nie należy do środowiska wiejskiego. Marysia
4
Zosia
Ksiądz
1 p.
Gospodyni
Odpowiedz na pytania dotyczące zjawy, która ukazała się Dziennikarzowi podczas wesela.
3 p.
a) Kto to był? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) Co symbolizowała zjawa? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
c) Jak brzmi tytuł obrazu, na którym została przedstawiona? Kto jest autorem tego dzieła? .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
5
Kto pierwszy spostrzegł Chochoła przybywającego na ucztę weselną?
1 p.
..........................................................................................................................
Wesele.indd 2
12/16/13 12:19 PM
Sprawdzian A
6
Połącz w pary wymienione postacie.
7
1 p.
Marysia •
• Hetman
Dziad •
• Widmo
Pan Młody •
3
• Upiór
Podaj autorów zacytowanych wypowiedzi.
3 p.
Niechajże żony w alkierzu, niechże tańcuje Wesele. Siądźże, panie Włodzimierzu, mam Asaństwu nowin wiele: Pomówimy o Przymierzu. A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chcę poetyczności dla was i chcę ją rozdmuchać; zaproście tu na Wesele wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy, pioruny, brzęczenia, śpiewy... B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A, jak myślę, ze panowie duza by juz mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć! C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Wymień zadania, które daje Gospodarzowi Wernyhora.
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
9
W ostatnich scenach dramatu goście weselni wypatrują
1 p.
A. Jaśka. B. Wernyhory. C. Gospodarza. D. Czepca.
10 Zaznacz, które stwierdzenia są prawdziwe, a które – fałszywe. Lp.
Wesele.indd 3
Stwierdzenie
1.
Czepcowi objawia się w drugim akcie dramatu Wernyhora.
2.
Jasiek gubi powierzony mu złoty róg.
3.
Cała akcja Wesela rozgrywa się w jednym miejscu.
4.
Finałową sceną utworu jest wspólny taniec poloneza.
2 p. Prawda
Fałsz
12/16/13 12:19 PM
4
Sprawdzian B
Czy znasz Wesele Stanisława Wyspiańskiego?
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
20 min
1
Dramat Wyspiańskiego rozpoczyna się
1 p.
A. posłowiem. B. didaskaliami. C. prologiem. D. epilogiem.
2
Opisane przez poetę wesele odbyło się w
1 p.
A. Lipcach. B. Zakopanem. C. Krakowie. D. Bronowicach.
3
Wskaż osobę występującą w Weselu, która nie należy do środowiska miejskiego. Radczyni
4
Zosia
Ksiądz
1 p.
Pan Młody
Odpowiedz na pytania dotyczące zjawy, która ukazała się Panu Młodemu podczas wesela.
3 p.
a) Kto to był? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) Co symbolizowała zjawa? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
c) Jak brzmi tytuł obrazu, na którym została przedstawiona? Kto jest autorem tego dzieła? .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
5
Kto zaprosił Chochoła i pozostałe osoby dramatu na wesele?
1 p.
..........................................................................................................................
Wesele.indd 4
12/16/13 12:19 PM
Sprawdzian B
6
Połącz w pary wymienione postacie.
7
1 p.
Dziad •
• Stańczyk
Poeta •
• Upiór
Dziennikarz •
5
• Rycerz
Podaj autorów zacytowanych wypowiedzi.
3 p.
Są i tacy, co mną gardzą, żem jest ze wsi, bom jest z chłopa. Patrzą koso – zbędą prędko, a tu mi na sercu lentko. Sami swoi, polska szopa, i ja z chłopa, i wy z chłopa. A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A bo chłop i ma coś z Piasta, coś z tych królów Piastów – wiele! – Już lat dziesięć pośród siedzę, sąsiadujemy o miedzę. B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Śniło mi sie, że siedze w karecie, i pytam sie, bo mnie wiezą przez lasy, przez jakiesi murowane miasta – „a gdziez mnie, biesy, wieziecie?” a oni mówią: „do Polski” C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Odpowiedz, co się stało ze złotą podkową, którą zgubił koń Wernyhory.
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
9
W ostatniej scenie dramatu do tańca przygrywa
1 p.
A. zespół muzykantów weselnych. B. Chochoł. C. Czepiec. D. Jasiek.
10 Zaznacz, które stwierdzenia są prawdziwe, a które – fałszywe. Lp.
Wesele.indd 5
Stwierdzenie
1.
Bronowice to wieś położona pod Lwowem.
2.
Marysi w drugim akcie dramatu objawia się Widmo.
3.
Jedną z postaci w Weselu jest sam Wyspiański.
4.
Rachela jest córką karczmarza.
2 p. Prawda
Fałsz
12/16/13 12:19 PM
6
Klucz do sprawdzianu
Klucz do sprawdzianu Nr zadania
Odpowiedź dla grupy A
Odpowiedź dla grupy B
1.
D.
B.
1 p.
2.
B.
D.
1 p.
3.
Zosia
Ksiądz
1 p.
4.
a) Stańczyk b) błazen na dworze Jagiellonów, słynął z mądrości, ostrego dowcipu i odwagi w wyrażaniu krytycznych opinii; symbol patriotyzmu, troski o dobro kraju c) Jan Matejko Stańczyk
a) Hetman b) pierwowzór postaci, Ksawery Branicki, był jednym z inicjatorów konfederacji targowickiej, która stała się symbolem zdrady narodowej c) Jan Matejko Rejtan
5.
córka Gospodarza Isia
Pan Młody i Panna Młoda
1 p.
6.
Marysia – Widmo Dziad – Upiór Pan Młody – Hetman
Dziad – Upiór Poeta – Rycerz Dziennikarz – Stańczyk
1 p.
7.
A. Wernyhora B. Rachela C. Czepiec
A. Ksiądz B. Gospodarz C. Panna Młoda
8.
rozesłać wici przed świtem (zwołać pospolite ruszenie), zgromadzić lud przed kościołem, oczekiwać na posłańca z Krakowa wiozącego rozkaz
Złotą podkowę znalazł Staszek i przekazał Gospodarzowi. Ten z kolei dał ją swojej żonie, która schowała cenny przedmiot do skrzyni.
1 p.
9.
B.
B.
1 p.
10.
1. F 2. P 3. P 4. F
1. F 2. P 3. F 4. P
3 p. (po 1 p. za każdą właściwą odpowiedź)
3 p. (po 1 p. za każdą właściwą odpowiedź)
2 p. (1 p. za trzy właściwie zaznaczone stwierdzenia) suma punktów
Wesele.indd 6
Punktacja
15
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz z wykorzystaniem gwiazdy pytań
Scenariusz lekcji
7
45 min
Od anegdoty do świata „przeczarowanego” Cele lekcji • uczeń potrafi: wymienić tytuły tekstów kultury powstałych na kanwie autentycznych wydarzeń i postaci; przedstawić motywy, jakimi kierują się twórcy wykorzystujący realne wydarzenia w sztuce; podać cechy charakterystyczne baśni i wskazać je w dramacie Wyspiańskiego; zinterpretować fragmenty dramatu młodopolskiego ze względu na obecność w nich odniesień do magii; określić, w jakim celu Wyspiański zastosował w dramacie konwencję baśniową; wyjaśnić tezę Franciszka Ziejki o „przeczarowywaniu świata” w Weselu; wypowiedzieć się na temat stereotypów
Metody nauczania • aktywizująca – gwiazda pytań; praca w grupach
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, tekst, karta pracy, słownik terminów literackich
Przebieg lekcji
Wesele.indd 7
3. Uczestnicy zajęć przypominają cechy baśni. Jeden z uczniów zapisuje na tablicy wszystkie pojawiające się odpowiedzi. Następnie uczniowie weryfikują wymienione elementy, porównując je z definicją baśni zamieszczoną w słowniku terminów literackich („niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działań sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Istnieje bogaty repertuar motywów i wątków baśniowych, które powracają w tekstach reprezentujących kultury bardzo od siebie odległe zarówno w czasie, jak i przestrzeni”). Nauczyciel informuje, że zagadnienia omawiane w trakcie lekcji będą się koncentrowały wokół baśniowości i magii Wesela.
Faza wprowadzająca
Faza realizacyjna
1. Nauczyciel prosi uczniów o wymienienie tekstów kultury powstałych na kanwie autentycznych wydarzeń i postaci. Uczniowie przytaczają przykłady takich dzieł i zastanawiają się, dlaczego i w jakim celu twórcy włączają fragmenty otaczającej ich rzeczywistości do swoich utworów (np. ponieważ życie stanowi naturalną inspirację i „bank charakterów”, nadają w ten sposób rozgłos napisanym przez siebie dziełom, upamiętniają wybrane zdarzenia, gloryfikują lub ośmieszają swoich bohaterów). 2. Prowadzący przedstawia informacje na temat sztuki Wyspiańskiego. Na przykład: Wesele wystawiono po raz pierwszy na deskach krakowskiego Teatru Miejskiego 16 marca 1901 r. Publiczność bez trudu rozpoznała sportretowane w spektaklu osoby. Jedni byli oburzeni, inni docenili walory artystyczne dramatu. Wyspiański, który był gościem na weselu swojego przyjaciela Lucjana Rydla, przez całą zabawę rejestrował gwar rozmów i hałaśliwą, żywiołową muzykę wiejskich grajków. Utwór literacki ma kilka warstw – jest to napisany w konwencji szopki dramat realistyczny, osadzony w bardzo konkretnej rzeczywistości współczesnej autorowi, oraz dramat symboliczny, w którym znalazły wyraz najistotniejsze przemyślenia Wyspiańskiego na temat charakteru narodu polskiego oraz jego przeszłych i przyszłych losów.
1. Uczniowie łączą się w zespoły i przystępują do wypełniania tabeli w karcie pracy (zad. 1.). Interpretują podane fragmenty utworu, szukając w nich odniesień do magii. Przedstawiciele grup prezentują efekty pracy zespołowej, tak aby uczniowie mogli porównać swoje odpowiedzi. 2. W dalszej kolejności uczniowie wspólnie wymieniają wspomniane w definicji słownikowej motywy i wątki baśniowe, a następnie zastanawiają się, które z nich można odnaleźć w młodopolskim dramacie (np. baśniowe postacie i przedmioty: zjawy – Widmo, Upiór, Rycerz, Hetman, Wernyhora, Stańczyk, ożywiony Chochoł, złota podkowa, złoty róg). Młodzież wspólnie formułuje wniosek (np. Do poetyki czarów Wyspiański sięga wielokrotnie i na różne sposoby – jest ona obecna w wypowiedziach i działaniach postaci realistycznych oraz za sprawą przedmiotów i postaci baśniowych. Czar spaja zatem całą konstrukcję dramatu, sprawia, że utwór staje się symboliczny i nabiera rangi dramatu narodowego). W celu utrwalenia wiadomości uczniowie wykonują zadanie 2. w karcie pracy. 3. Nauczyciel stawia pytanie, w jakim celu poeta zastosował w dramacie baśniową konwencję. Uczniowie powinni dostrzec, że fantastyka pozwoliła Wyspiańskiemu wprowadzić do utworu plan symboliczny i nadać zawartym w dziele koncepcjom walor uniwersalny i ponadczasowy.
12/16/13 12:19 PM
8
Scenariusz lekcji
Faza podsumowująca Na zakończenie lekcji uczniowie czytają fragment artykułu Franciszka Ziejki, który analizuje kolejne etapy „przeczarowywania świata” dokonującego się w Weselu, i uzupełniają gwiazdę pytań zamieszczoną w karcie pracy (zad. 3.).
Praca domowa Zbierz informacje na temat stereotypów utrwalonych w polskim społeczeństwie, które zostały opisane w różnych tekstach kultury. Wykorzystaj również własną wiedzę i obserwacje świata. Wnioski zapisz w formie notatki.
Tekst Przypomnienie okoliczności powstania dwóch słynnych tragedii galicyjskich Wyspiańskiego [Sędziów i Klątwy – przyp. red.] wskazuje nie tylko na rzucające się w oczy podobieństwo z okolicznościami powstania Wesela. Trzeba nadto pamiętać, że wszystkie te utwory powstały w tym samym czasie: między latem 1899 roku a początkiem 1901. Wszystkie odwoływały się do faktów i ludzi rzeczywistych, w każdym jednak wypadku poeta traktował owe fakty i ludzi jako zaczyn do stworzenia własnej wizji poetyckiej, wizji, którą rządzi nie taka czy inna plotka, ale jego wola: wola poety, stwórcy nowych, nieznanych światów, wola człowieka umiejącego „codzienną rzeczywistość przeczarować w poezję”. W przypadku Wesela proces owego „przeczarowywania” rzeczywistości w poezję odbywał się na różnych płaszczyznach. Poeta świadomie, od pierwszych scen utworu stara się wprowadzić nas w świat baśni, do krainy „zaczarowanej”. Słowo „czar” (występujące obocznie ze słowem „czary”) zdaje się w tym wypadku swoistym szyfrem mającym zaprowadzić w głąb struktury dramatu. Najpierw słowo to, co oczywiste, traktowane jest jeszcze przede wszystkim jako próba opisu otaczającej rzeczywistości przez wybranych bohaterów. [...] W dalszych partiach dramatu poeta zaczyna już jednak świadomie korzystać z poetyki czaru jako elementu kompozycyjnego. [...] bronowicka chałupa stała się czarodziejską sceną dla ludzi z zewnątrz: dla przybyszy z miasta, a także dla córki miejscowego karczmarza, której – jak się dowiadujemy od jej ojca, a także od niej samej – znacznie bliżej do „miastowych” niż do chłopów. To z tego grona wychodzi pod koniec I aktu dramatu pomysł zabawy w czary. Wszak to Rachela z Poetą postanawiają „zaprosić” do weselnej izby Chochoła i innych gości z zaświatów. Pomysł ich realizują Państwo Młodzi, a właściwie Pan Młody, Panna Młoda bowiem jedynie wspiera małżonka w działaniu. Co znamienne, wszyscy czworo wygłaszają w bardziej czy mniej zmienionej formie starą ludową formułę magicznego „zamówienia”. Oczywiście, można przyjąć, że żadne z nich, nawet Poeta, nie przypuszczało, aby stojący za oknem, okryty słomą krzew róży... przyszedł na wesele! Tymczasem, ku zaskoczeniu czytelników utworu, życzeniu Państwa Młodych staje się zadość: czar zadziałał i Chochoł rzeczywiście przychodzi na początku aktu II do izby weselnej. Za nim przychodzi także gromada duchów. Akt II dowodzi niezbicie, że czar działa, że Wyspiańskiemu udało się odejść od świata bronowicko-krakowskiej plotki w świat poezji. Co znamienne, odtąd bohaterowie z planu realnego utworu coraz częściej działają tak, jakby byli pod działaniem czarów. [...] Dla podkreślenia wagi tak wyraźnie sygnalizowanej czarodziejsko-baśniowej wizji świata w Weselu Wyspiański postanowił w akcie II wprowadzić typowe dla poetyki baśni rekwizyty. Ożywienie pałuby-chochoła na początku II aktu było niewątpliwie jego własnym wkładem w tworzenie tej właśnie poetyki w Weselu. Pisarz odwołuje się jednak również do rekwizytów baśniowych utrwalonych w tradycji ludowej i literackiej. Oto bowiem w pewnej chwili Staszek przynosi złotą podkowę, którą zgubił koń Wernyhory. Gospodyni, świadoma wartości, a także symbolicznego znaczenia znaleziska („Scęście w ręku; / tego z ręki się nie zbywa, / w tajemnicy się ukrywa, / światom się nie pokazuje” – a. II, sc. 29), natychmiast decyduje o ukryciu go w skrzyni! Tak nakazywała jej wielowiekowa tradycja, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Jeszcze większe znaczenie posiada inny rekwizyt: złoty róg. Z woli poety wręcza go Gospodarzowi Wernyhora jako talizman, który ma obudzić Ducha w narodzie: „Na jego rycerny głos / spotężni się Duch, / podejmie Los” (a. II, sc. 24). [...] Do motywu czaru odwołał się pisarz także w końcowej partii utworu. Najpierw w tekście pobocznym, poprzedzającym scenę „zasłuchania”, pisze: „niebieskie to Światło wypełnia jakby Czarem izbę i gra kolorami na ludziach pochylonych w pół-śnie, pół-zachwycie” (a. III, sc. 35). Potem z poetyki czaru korzysta w ostatniej scenie utworu, w której Chochoł staje się nieoczekiwanie reżyserem kierującym poczynaniami Jaśka. Słomiana pałuba tym razem bezpośrednio odwołuje się do ludowych praktyk czarnoksięskich. [...] Przywołane sceny, rekwizyty, a także wypowiedzi bohaterów Wesela pozwalają stwierdzić jedno: poecie od samego początku zależało na stworzeniu w dramacie nastroju poetyczności [...]. Dla przeprowadzenia tego zabiegu „upoetycznienia” wydarzeń i ludzi posłużył się zasygnalizowaną wyżej metodą „odrealniania” czy też „przeczarowywania” rzeczywistości. Dzięki temu jedni bohaterowie postrzegają bronowicką chałupę jako domek z czarodziejskiej baśni (Rachela), inni zaś – jako scenę, na której rządzą prawa poezji (Poeta, Pan Młody). Są i tacy, jak choćby Gospodyni, Gospodarz, Staszek czy Jasiek, którzy, nie umiejąc (albo nie starając się) wyjaśnić w racjonalny sposób biegu wydarzeń, tłumaczą wszystko działaniem czarów. Franciszek Ziejka, „Wesele” w kręgu mitów polskich, Kraków 1997, s. 40–45.
Wesele.indd 8
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
9
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. Cytat
Interpretacja
Rachela w poetycki sposób tłumaczy się przed Panem Młodym i swoim ojcem z przyjścia na wesele. Chłopską chałupę porównuje obrazowo do łodzi dryfującej po listopadowym błocie, bezpiecznej przystani w nieprzyjaznym, ponurym otoczeniu. Musiała tu zadziałać prawdziwa magia, która zwykle uaktywnia się właśnie pod osłoną nocy.
Jedna mnie tu zwiodła chmurka, jedna mgła, opary nocy; ta chałupa rozświecona, z daleka, jak arka w powodzi, błoto naokoło, potopy, hukają pijane chłopy; ta chałupa rozświecona, grająca muzyką w noc ciemną, wydała mi się arcyprzyjemną, jako arka, na kształt czarów łodzi, i przyszłam – – tate pozwoli...? akt I, sc. 18 światy czarów – czar za światem! – jestem wtedy wszystkich bratem i wszystko jest moim swatem w tym weselu, w tej radości akt I, sc. 22
A bo lo nich to rzecz nowa, co jest lo nos rzeczą starą, inszom sie ta rzondzom wiarą, przypatrujom się jak czarom. akt I, sc. 25 Cha, cha, cha! Skoro północ zacznie bić, do nas tu na izbę przydź. akt I, sc. 38 Piekło żywe, w tej chacie, w zaklętym dworze: Piekło gorze! akt II, sc.10
Czyli marą Wy widmową, czyliś Waść jest upiór grobów, czy ty próchno, czy ty czarem, żeś ze słowem przyszedł starem, żeś na mnie użył sposobów i co we mnie tajemnicą, ty mówisz jak rzecz prawdziwą; jako żywo, jako żywo – ! akt II, sc. 24
Wesele.indd 9
Pan Młody odpowiada Radczyni, która go straszy życiem małżeńskim. Według kobiety ślub oznacza kres szczęścia, Pana Młodego zaś przepełnia euforia. Świeżo upieczony małżonek wygłasza długi monolog o tym, jak wesele przeniosło go w świat marzeń (życie było zbyt zawiłe, / miło snami uciec z życia, / sen, muzyka, granie, bajka), zaczarowało i wywołało w nim entuzjastyczny stan miłości ze wszystkimi i do wszystkich. Ojciec Panny Młodej jest świadomy, że wiejskie wesele – tak jak cały folklor – fascynuje ludzi z miasta, przybyłych z tego powodu tłumnie na imprezę. Zabawa – szalona, porywająca, upojna – jest dla miastowych tak egzotyczna, że może się wydawać elementem magii. Poeta, po rozmowie z Rachelą, która pierwsza zwróciła uwagę na Chochoła i go upoetyzowała, namawia państwa młodych, aby zaprosili „pałubę” do domu. Niewinna zabawa w czary będzie miała swoje konsekwencje. Poeta po rozmowie z duchem Rycerza przechodzi przemianę. Odrzuca swoją dotychczasową twórczość i postanawia się zająć poważnymi tematami narodowymi. Pragnie tworzyć dzieła o wielkich czynach i takichże bohaterach. Wrażenie po spotkaniu z tajemniczą mocą, która tak silnie wpłynęła na bohatera, każe mu sądzić, że rozmawiał z wysłannikiem samych piekieł. Gospodarz pod wrażeniem rozmowy z Wernyhorą, który opowiada mu o nadejściu długo wyczekiwanej wojny narodowowyzwoleńczej, zastanawia się, czy może zaufać lirnikowi. Dziwi się, jak to możliwe, że starcowi udało się na niego wpłynąć. Podejrzewa udział czarów w tym, że legendarny wieszcz tak umiejętnie podszedł Gospodarza. Wernyhora przychodzi ze słowem starem, w końcu jest przecież poetą i jasnowidzem, w jego proroctwa wierzyło wiele wybitnych umysłów XIX i XX w.
12/16/13 12:19 PM
10
Scenariusz lekcji
Gospodarz po wizycie Wernyhory zachowuje się tak dziwnie, że żona podejrzewa u niego chorobę albo działanie czarów, mocy nieczystych.
Gwałtu, rety! Ledwo stoisz, jesteś chory. [...] Cary, zmory, Jakaś siła?! [...] Chowaj Boże czego złego. akt II, sc. 25 Czar! Owiń se o szyję sznur i dzierż mocno cięgiem róg. Bacuj u rozstajnych dróg, by cię jaki czart nie zmóg. Nie chylaj się nigdzie po nic, ino leć. akt II, sc. 26
Gospodarz odpowiada na pytanie Jaśka, skąd się wzięła złota podkowa, że jest ona efektem działania czarów. Za element magii uważa pojawienie się Wernyhory i całą sprawę z mobilizowaniem ludzi do powstania. Dlatego wysyłając chłopaka z misją, ostrzega go przed zakusami złych mocy i jego własnymi pokusami, które mogą przeszkodzić mu w wykonaniu zadania. Gospodarz w patriotyczno-pijackim uniesieniu próbuje wyjaśnić żonie, że dotychczasowy świat podziałów na panów i poddanych, świat, w którym najważniejszą rolę odgrywało pochodzenie, właśnie się kończy. Zmiany przyniesie ogólnonarodowy zryw, zwiastowany przez Wernyhorę. Dotychczasowe atrybuty godności szlacheckich i życia chłopskiego nazywa maską, grą pozorów; są one symbolem zafałszowania stosunków międzyludzkich. Był to czar rzucony na polski naród.
Orły, kosy, szable, godła, pany, chłopy, chłopy, pany: cały świat zaczarowany, wszystko była maska podła: chłopy, pany, pany, chłopy, szable, godła, herby, kosy, aż na głowie wstają włosy, wszystko była podła maska farbiona – jak do obrazka: cały świat zaczarowany. akt II, sc. 29 Od sadu, od pola, we świetle szafiru, co idzie jak łuna błękitna – głosy się cisną przedrannych ptasich świergotań; niebieskie to Światło wypełnia jakby Czarem izbę i gra kolorami na ludziach pochylonych w półśnie, półzachwycie. akt III, sc. 35
W didaskaliach autor opisuje wygląd chałupy nad ranem, gdy Jasiek wraca z nieudanej misji, bez złotego rogu, i zastaje gości weselnych pogrążonych w hipnotycznym transie. Niebieskie światło powoduje, że przestrzeń sprawia wrażenie zdematerializowanej, odrealnionej, zaczarowanej, z innego świata. Zachowania postaci świadczą o tym, że znajdują się one pod wpływem czarów, stały się marionetkami.
Lewą nogę wyciąg w zad, zakreśl butem wielki krąg; ręce im pozałóż tak: niech się po dwóch chycą w bok; odmów pacierz, ale wspak. Ja muzykę zacznę sam, tęgo gram, tęgo gram: będą tańczyć cały rok.
Chochoł staje się reżyserem, który rozpisuje scenariusz dla wszystkich postaci biorących udział w dramacie. Daje wskazówki Jaśkowi, jak ma „uruchomić” opętany chocholi taniec. Działania te przypominają ludowe praktyki magiczne i gusła.
akt III, sc. 37 2. sposoby zaczarowywania świata: wypowiedzi i działania postaci realistycznych; wprowadzenie postaci baśniowych; czarodziejskie rekwizyty 3. • W jaki sposób poeta „przeczarował świat”? Wprowadził rekwizyty i postacie baśniowe. W działaniu postaci realistycznych widoczny jest wpływ czarów. Bohaterowie wspominają o działaniu czarów. • W jakim celu świat został „przeczarowany”? Aby nadać utworowi wymiar symboliczny i zawrzeć w nim swoją koncepcję losów narodu polskiego. • Co z wynika z „przeczarowywania świata”? Wesele jest dramatem ponadczasowym. • Gdzie w dramacie obecne są czary? W świecie przedstawionym i dialogach Wesela. • Jaką metodą posłużył się autor w „upoetycznianiu” rzeczywistości? Wyspiański posłużył się metodą „odrealniania”. • Które płaszczyzny rzeczywistości uległy „przeczarowaniu”? Słowo, przestrzeń, postacie, światło.
Wesele.indd 10
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
11
....................................................................
imię i nazwisko
Wesele magiczne 1
.............................. data
........................... klasa
Zinterpretuj cytaty. Zwróć uwagę na obecność czarów – wzmiankowaną bezpośrednio lub sugerowaną. Cytat
Interpretacja
Jedna mnie tu zwiodła chmurka, jedna mgła, opary nocy; ta chałupa rozświecona, z daleka, jak arka w powodzi, błoto naokoło, potopy, hukają pijane chłopy; ta chałupa rozświecona, grająca muzyką w noc ciemną, wydała mi się arcyprzyjemną, jako arka, na kształt czarów łodzi, i przyszłam – – tate pozwoli...? akt I, sc. 18 światy czarów – czar za światem! – jestem wtedy wszystkich bratem i wszystko jest moim swatem w tym weselu, w tej radości akt I, sc. 22
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
A bo lo nich to rzecz nowa, co jest lo nos rzeczą starą, inszom sie ta rzondzom wiarą, przypatrujom się jak czarom. akt I, sc. 25
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Cha, cha, cha! Skoro północ zacznie bić, do nas tu na izbę przydź.
...............................................................................
akt I, sc. 38
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Wesele.indd 11
12/16/13 12:19 PM
12
Karta pracy
Piekło żywe, w tej chacie, w zaklętym dworze: Piekło gorze! akt II, sc.10
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Czyli marą Wy widmową, czyliś Waść jest upiór grobów, czy ty próchno, czy ty czarem, żeś ze słowem przyszedł starem, żeś na mnie użył sposobów i co we mnie tajemnicą, ty mówisz jak rzecz prawdziwą; jako żywo, jako żywo – ! akt II, sc. 24
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Gwałtu, rety! Ledwo stoisz, jesteś chory. [...] Cary, zmory, Jakaś siła?! [...] Chowaj Boże czego złego.
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................
akt II, sc. 25
............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Czar! Owiń se o szyję sznur i dzierż mocno cięgiem róg. Bacuj u rozstajnych dróg, by cię jaki czart nie zmóg. Nie chylaj się nigdzie po nic, ino leć.
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................
akt II, sc. 26
............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Orły, kosy, szable, godła, pany, chłopy, chłopy, pany: cały świat zaczarowany, wszystko była maska podła: chłopy, pany, pany, chłopy, szable, godła, herby, kosy, aż na głowie wstają włosy, wszystko była podła maska farbiona – jak do obrazka: cały świat zaczarowany.
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................
akt II, sc. 29
............................................................................... ..............................................................................
Wesele.indd 12
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
Od sadu, od pola, we świetle szafiru, co idzie jak łuna błękitna – głosy się cisną przedrannych ptasich świergotań; niebieskie to Światło wypełnia jakby Czarem izbę i gra kolorami na ludziach pochylonych w półśnie, półzachwycie. akt III, sc. 35
13
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ..............................................................................
Lewą nogę wyciąg w zad, zakreśl butem wielki krąg; ręce im pozałóż tak: niech się po dwóch chycą w bok; odmów pacierz, ale wspak. Ja muzykę zacznę sam, tęgo gram, tęgo gram: będą tańczyć cały rok. akt III, sc. 37
............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................
2
Które elementy nadają dramatowi Wyspiańskiego charakter baśniowy? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
3
Wesele.indd 13
Uzupełnij schemat. Co wynika z „przeczarowywania świata”?
W jaki sposób poeta „przeczarował świat”?
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
W jakim celu świat został „przeczarowany”?
Gdzie w dramacie obecne są czary?
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
Jaką metodą posłużył się autor w „upoetycznianiu” rzeczywistości?
Które płaszczyzny rzeczywistości uległy „przeczarowaniu”?
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
................................................
12/16/13 12:19 PM
14
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem gry edukacyjnej
45 min
Kto to powiedział? Wesele w cytatach Cele lekcji • uczeń potrafi: rozpoznać i zinterpretować ważne cytaty z Wesela; określić nadawców i adresatów wybranych wypowiedzi
Metody nauczania • aktywizująca – gra edukacyjna
Środki dydaktyczne • kartki z cytatami, karta eksperta
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca 1. Nauczyciel informuje uczniów, że wiersz Wesela – lapidarny, często dosadny, jest pełen aforystycznych sformułowań, które weszły do potocznego użytku i funkcjonują tak do dziś. Prosi uczniów, aby podali przykłady tego rodzaju cytatów, oraz uzupełnia ich wypowiedzi. 2. Prowadzący wyjaśnia zasady gry edukacyjnej, która będzie stanowiła zasadniczą treść zajęć – informuje o punktacji i czasie trwania ćwiczenia. Rozdaje materiały.
Faza realizacyjna Uczniowie łączą się w pięcioosobowe grupy. Każda grupa otrzymuje jeden komplet gry, czyli 57 ponumerowanych kartek z cytatami z Wesela, ułożonych na stole tekstem w dół. Uczniowie losują po kolei kartki i podają nadawcę, adresata oraz zna-
czenie cytowanej wypowiedzi. Jeśli odpowiedź jest prawidłowa, uczeń odkłada kartę z cytatem na bok. W wypadku gdy uczestnik gry nie zna odpowiedzi albo podana odpowiedź jest niewystarczająca lub nieprawidłowa, wówczas odkłada kartkę z powrotem na swoje miejsce. W ten sposób kolejny gracz, jeśli zna odpowiedź na pytanie i pamięta miejsce, w którym leżała karta, ma szansę zdobyć punkt. Jeżeli nikt z graczy nie zna prawidłowej odpowiedzi, osoba zwana ekspertem, która na początku gry otrzymała od nauczyciela listę numerów z odpowiedziami, odczytuje ją z karty eksperckiej. Gra powinna trwać do wyczerpania wszystkich haseł. Można też przyjąć, że uczniowie grają tak długo, aż wszyscy uczestnicy będą umieli rozpoznać każdy cytat. Na koniec uczniowie powinni otrzymać karty eksperckie z odpowiedziami.
Faza podsumowująca Nauczyciel pyta uczniów o ich opinie na temat Wesela – w jaki sposób postrzegali utwór przed pracą na lekcjach, a jak odbierają go obecnie. Uczniowie powtórnie rozpatrują cytaty z Wesela, które przeszły do powszechnego użycia. Zastanawiają się, czy mają one charakter uniwersalny, czy też są ściśle osadzone w realiach początku XX w.
Praca domowa Wybierz jeden z cytatów z Wesela i uczyń go punktem wyjścia do rozważań na wybrany temat. Odwołaj się do znajomości dramatu. Napisz wypowiedź zawierającą minimum 250 słów.
Karta eksperta Nr
Wesele.indd 14
Nadawca
Odbiorca
Znaczenie cytatu
1.
Czepiec
Dziennikarz
Chłop pyta Dziennikarza, który powinien być najlepiej zorientowany w kwestiach bieżącej polityki, o wydarzenia na świecie. Burzy w ten sposób stereotyp zaściankowości polskiego ludu.
2.
Dziennikarz
Czepiec
Dziennikarz traktuje chłopów jak ludzi niedojrzałych; chciałby sprowadzić wieś do „parafii” – wyidealizowanej arkadii, która nie sprawia żadnych problemów panom i łatwo można ją kontrolować. Oswaja w ten sposób nieznany mu świat i go rozbraja.
3.
Dziennikarz
Czepiec
Dziennikarz, inteligent, któremu obca jest wieś, chciałby ją widzieć jako bezpieczną i niezagrażającą innym arkadię.
4.
Czepiec
Dziennikarz
Czepiec dostrzega, że ludzie z miasta z jednej strony boją się buntu chłopskiego, z drugiej zaś gardzą prostymi ludźmi i śmieją się z nich. Czepiec przypomina o takich ludowych bohaterach, jak Bartosz Głowacki.
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
Wesele.indd 15
5.
Czepiec
Dziennikarz
Czepiec zarzuca panom brak woli walki na rzecz odzyskania niepodległości, indolencję, paraliż woli.
6.
Zosia
Radczyni
Zosia i Haneczka, dziewczęta z miasta, są zauroczone jurnymi wiejskimi chłopakami, rwą się do tańca.
7.
Radczyni
Zosia i Haneczka
Radczyni próbuje zniechęcić dziewczęta „z dobrych domów” do zabawy z parobkami. Ostrzega je, że takie imprezy często kończą się bijatyką.
8.
Radczyni
Klimina
Radczyni widzi wyraźnie, że inteligencja i lud stanowią dwie odrębne grupy, żyjące całkowicie osobno, bez szans na porozumienie.
9.
Klimina
Radczyni
Klimina mówi, że już się w swoim życiu wybawiła i teraz chciałaby innych swatać, żeby rodziły się nowe pokolenia.
10.
Klimina
Radczyni
Chłopka obnaża ignorancję kobiety z miasta, która nie ma podstawowej wiedzy na temat uprawy roli.
11.
Ksiądz
Pan Młody
Ksiądz mówi o swoim chłopskim pochodzeniu, które nie jest niczym szczególnym – właściwie wszyscy Polacy pochodzą od chłopów.
12.
Poeta
Maryna
Poeta przekomarza się z Maryną, próbuje ją uwieść. Marzy mu się miejska panna, która byłaby tak bezpośrednia i bezpruderyjna jak dziewczyna z ludu.
13.
Maryna
Poeta
Maryna prowadzi salonowy flirt z Poetą, inteligentnie ripostuje.
14.
Pan Młody
Panna Młoda
Pan Młody daje wyraz swojego uwielbienia dla nowo poślubionej małżonki; cieszy się, że będzie odtąd jego żoną.
15.
Pan Młody
Panna Młoda
Pan Młody zachwyca się urodą żony, porównuje ją do laleczek, które są sprzedawane na rynku krakowskim; słowa te są wyrazem fascynacji poety folklorem.
16.
Panna Młoda
Pan Młody
Panna Młoda odrzuca propozycję Pana Młodego, aby zdjęła buty, które ją uwierają. Widać tu brak zrozumienia między inteligentem a wiejską dziewczyną, dla której forma jest ważnym elementem życia – wbrew oczekiwaniom Pana Młodego, który wyobraża sobie, że życie na wsi musi być wolne od konwenansów.
17.
Pan Młody
Żyd
Pan Młody wita karczmarza na swoim weselu trochę tak, jakby był on intruzem.
18.
Żyd
Pan Młody
Karczmarz w ironiczny sposób, używając paradoksu, określa trudne relacje polsko-żydowskie.
19.
Żyd
Pan Młody
Żyd robi aluzje do bratania się inteligentów z chłopami; stwierdza, że to tylko moda, coś przelotnego.
20.
Żyd
Pan Młody
Żyd opowiada o swojej córce Racheli, która ma nietypowe zainteresowania jak na dziecko karczmarza. Kocha poezję, uległa młodopolskiej ludomanii, jest wykształcona. Jej ojciec sugeruje, że dla inteligenta takiego jak Pan Młody byłaby lepszą kandydatką na żonę niż chłopka.
21.
Rachela
Żyd, Pan Młody
Rachela snuje poetycką wizję. Bronowicka chata jawi się w niej niczym arka, w której znaleźli schronienie inteligenci i chłopi, Polacy i Żydzi, żywi ludzie i zjawy.
15
12/16/13 12:19 PM
16
Scenariusz lekcji
Wesele.indd 16
22.
Pan Młody
Radczyni
Entuzjastyczny okrzyk Pana Młodego ogarniętego euforią. Pan Młody deklaruje, że jeśli w ogóle jest sens się żenić, to należy to robić z rozmachem, na całego.
23.
Poeta
Gospodarz
Poeta zwierza się ze swoich marzeń o napisaniu wielkiego dzieła (mistycznej epopei narodowej?). Być może jego słowa są przeczuciem innej rzeczywistości, zapowiedzią przybycia fantastycznych postaci.
24.
Poeta
Gospodarz
Poeta pokazuje przepaść, jaka istnieje między pragnieniami (wielkich czynów) a prozaiczną rzeczywistością, która otacza człowieka.
25.
Gospodarz
Poeta
Gospodarz wyraża swój podziw dla ludu, rodowód polskiego chłopa wywodzi od królewskiego rodu Piastów.
26.
Czepiec
Poeta
Czepiec podkreśla odmienność stanów, która jest powieleniem różnic istniejących pomiędzy konkretnymi, indywidualnymi ludźmi – odmienność jako coś normalnego, przeciw czemu nie należy się buntować. Jednocześnie zapewnia, że chłopi są gotowi stanąć do walki i w tym sensie można na nich liczyć.
27.
Czepiec
Poeta
Chłop myśli praktycznie, radzi Poecie poślubienie prostej dziewczyny ze wsi – będzie miała małe wymagania, a jednocześnie dużo do zaofiarowania.
28.
Dziad
Ojciec (Panny Młodej)
Dziad wraca pamięcią do czasów rabacji galicyjskiej. Podkreśla zmiany, które zaszły – inteligenci, potomkowie szlachty, bawią się dziś razem z chłopami na weselu, a jeszcze niedawno byli przez nich wyrzynani.
29.
Żyd
Dziad
Żyd zauważa, że wspólna zabawa panów i chłopów w gruncie rzeczy nie świadczy o prawdziwym porozumieniu, ponieważ nie wymaga żadnych wyrzeczeń. Może być chwilowym wydarzeniem, po którym sytuacja wróci do normy, tzn. obie te grupy będą żyć obok siebie, ale osobno.
30.
Gospodarz
Pan Młody
Gospodarz przypomina o drugim, mrocznym obliczu polskiego chłopstwa – o rzezi galicyjskiej i ostrzega, że taki bunt może się łatwo powtórzyć.
31.
Pan Młody
Gospodarz
Pan Młody dzieli się refleksją, jak krótka jest pamięć ludzka, jak szybko szlachta zapomniała o rzezi galicyjskiej, wymazała straszne wydarzenia z 1846 r.
32.
Kasper
Jasiek
Odkrywa, że panny z miasta lgną do wiejskich chłopaków.
33.
Jasiek (śpiewa)
—
Pawie pióra symbolizują ambicje chłopskie – chłopską pazerność i próżność, pożądliwość błyskotek, zewnętrznych oznak luksusu, świadczących o przynależności do wyższych warstw społecznych. Jasiek otwarcie mówi, że będzie rabował, aby je zdobyć.
34.
Rachela
Poeta
Słowa ukazują emocje i wrażliwość Racheli. Dziewczyna jest pełna pokory, traktuje zaproszenie na wesele jak zaszczyt.
35.
Poeta
Panna Młoda
Poeta namawia Pannę Młodą, aby zaprosiła różne zjawy i umęczone dusze na wesele.
36.
Pan Młody
Chochoł
Pan Młody, chcąc podzielić się swoją radością, zaprasza w żartach Chochoła na wesele.
12/16/13 12:19 PM
Karta eksperta
Wesele.indd 17
37.
Chochoł
Isia
Chochoł zapowiada przybycie postaci, które będą odbiciem życia wewnętrznego gości weselnych – wyrazem ich tęsknot, pragnień, snów, ich „drugim ja”.
38.
Isia
Chochoł
Isia próbuje wypędzić Chochoła z domu.
39.
Marysia
Widmo
Marysia odpycha swojego zmarłego narzeczonego, malarza Ludwika de Laveaux. Wyczuwa od niego odór śmierci.
40.
Stańczyk
Dziennikarz
Błazen mówi o pesymizmie stronnictwa konserwatystów krakowskich, których organem prasowym był „Czas”, o krytykowaniu przez nich wad narodu polskiego i wskazywaniu w nich źródeł późniejszych klęsk.
41.
Dziennikarz
Stańczyk
Winę się dziedziczy, grzechy przodków przechodzą na kolejne pokolenia. Dzisiejsi Polacy ponoszą moralną odpowiedzialność za czyny zdrajców, którzy przyłożyli się do utraty niepodległości.
42.
Stańczyk
Dziennikarz
Stańczyk wręcza Dziennikarzowi laskę błazeńską – bohater miałby przewodzić narodowi, lecz jako błazen, ktoś, kto kpi i krytykuje, „miesza” na rodzimym poletku, jednak jest niezdolny do prawdziwego czynu.
43.
Rycerz
Poeta
Rycerz przywołuje chwałę polskiego oręża, snuje krwawe wizje pól bitewnych, przypomina wielkich wodzów polskiego narodu, autorów zwycięstw polskiej armii na polu walki.
44.
Poeta
Rycerz
Okazuje się, że potęga dawnego rycerstwa rozsypała się w proch, została po niej pustka, nicość.
45.
Poeta
Pan Młody
Poeta pragnie tworzyć dzieła o charakterze narodowym, patriotyczne, pisać o świetnej przeszłości Polski, dawać wzorce współczesnym rodakom do naśladowania. Ma nadzieję wskrzesić w ten sposób minioną wielkość ojczyzny i jej bohaterów.
46.
Hetman
diabły
Duszę zdrajcy nękają złe moce. Branicki demonstracyjnie odrzuca złoto, które miał brać od Rosjan za zdradę ojczyzny – teraz, gdy czekają go męki piekielne, nie dba o pieniądze.
47.
Pan Młody
Hetman
Pan Młody oskarża Hetmana o zdradę. Podkreśla, że przez takiego wodza Polacy tkwią od lat w niewoli.
48.
Upiór
Dziad
Upiór Jakuba Szeli zwraca się do Dziada, który pierwszy zaczął w dramacie wspominać o rzezi galicyjskiej, aby pomógł mu zatrzeć ślady przelanej krwi. Szela ciągnie Dziada do tańca, widząc w nim kompana do zbrodni.
49.
Gospodarz
Wernyhora
Gospodarz powoli uświadamia sobie, kim jest tajemniczy gość i jak ważne wydarzenia zapowiada.
50.
Wernyhora
Gospodarz
Wernyhora chce porozmawiać z Gospodarzem o misji, z którą przybywa. Przywozi ze sobą orędzie wzywające naród do powstania.
51.
Wernyhora
Gospodarz
Wernyhora przekazuje Gospodarzowi złoty róg o szczególnym znaczeniu – jego dźwięk ma być znakiem do rozpoczęcia walki.
52.
Nos
Poeta
Wyspiański parodiuje młodopolską bohemę artystyczną i przybyszewszczyznę. Malarz szuka górnolotnych wymówek dla swojego pijaństwa; pije, bo wówczas – jak twierdzi – jest wrażliwszy; trąca też nutę narodową – tłumaczy się uczuciami patriotycznymi, powołuje na Chopina.
17
12/16/13 12:19 PM
18
Karta eksperta
53.
Poeta
Panna Młoda
Poeta tłumaczy, że Polskę nosi się w sercu. Jest to tym bardziej ważne, że kraj od lat nie istnieje na mapie i tylko kontynuowanie tradycji, pielęgnowanie wartości patriotycznych stanowi o jego – duchowym – istnieniu.
54.
Czepiec
Gospodarz, Poeta, Pan Młody
Czepiec grozi, że jeśli panowie nie zmobilizują się do czynu, to sami staną się celem ataku chłopstwa. Zamiast sprzymierzeńcami będą wówczas wrogami.
55.
Jasiek
zahipnotyzowany tłum
Jasiek przypomina sobie, że otrzymał zadanie – miał zadąć w róg i wezwać naród do czynu. Okazuje się jednak, że róg gdzieś zgubił, a został mu jedynie sznur.
56.
Chochoł
Jasiek
Chochoł uświadamia Jaśkowi, że kiedy schylał się po czapkę ozdobioną piórami, zgubił coś cenniejszego. Bez rogu, który miał poruszyć cały naród i zainicjować powstanie, cała nadzieja na odzyskanie niepodległości upada.
57.
Chochoł
Jasiek
Dramatyczny finał utworu. Chochoł inicjuje obłędny taniec zahipnotyzowanego tłumu, który poddaje się jego przywództwu. Historia nieudanych buntów narodowych zatacza koło.
Fragmenty utworu 1. Cóz tam, panie, w polityce? Chińcyki trzymają się mocno!?
2. Ja myślę, że na waszej parafii świat dla was aż dosyć szeroki.
3. Ale tu wieś spokojna. – Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna.
4. Pon się boją we wsi ruchu. Pon nos obśmiwajom w duchu. – A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijacki. Z takich, jak my, był Głowacki.
5. A, jak myślę, ze panowie duza by juz mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć!
6. My byśmy chciały z drużbami, z tymi, co pawimi piórami zamiatają pułap izby.
7. Oni się tam gniotą, tłoczą i ni stąd, ni zowąd naraz trzask, prask, biją się po pysku; to nie dla was.
8. Wyście sobie, a my sobie. Każden sobie rzepkę skrobie.
9. Hej, jo sie bawiła wprzódzi, teroz bym lo inszych chciała. Coraz więcej potrza ludzi. Żeniłabym, wydawała!
10. Tym ta casem sie nie siwo
11. Sami swoi, polska szopa, i ja z chłopa, i wy z chłopa.
12. Żeby mi tak rzekła która, sercem już dysponująca, tak po prostu: „no, chcę ciebie”, jak jaka wiejska dziewczyna...
13. Muszę panu się pożalić, w serduszku nie napalone; jak kto weźmie mnie za żonę, będzie sobie ciepło chwalić; muszę panu się pożalić: choć zimno, można się sparzyć.
14. Bo mi serce wali młotem, bo mi w głowie huczy, szumi... moja Jaguś, toś ty moja?!
15. A ty z twoim sercem złotem nie zgadniesz, dziewczyno-żono, jak mi serce wali młotem, jak cię widzę z tą koroną, z tą koroną świecidełek, w tym rozmaitym gorsecie, jak lalkę dobytą z pudełek w Sukiennicach, w gabilotce
16. Trza być w butach na weselu.
17. Przyszedł Mosiek na wesele...
18. No, tylko że my jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią.
Wesele.indd 18
12/16/13 12:19 PM
Karta eksperta
Wesele.indd 19
19. No, pan się narodowo bałamuci, panu wolno – a to ładny krój – to już było.
20. Ona lubi te poety; ona nawet chłopy lubi; ona chłopom kredyt daje, to mi się aż serce kraje, bo to rzecz drażniąca wielce i nieraz jestem w rozterce: tu interes – a tu serce. – Po co się pan z chłopką żeni? Są panny inteligentne.
21. Jedna mnie tu zwiodła chmurka, jedna mgła, opary nocy; ta chałupa rozświecona, z daleka, jak arka w powodzi
22. Jak się żenić, to się żenić!
23. Taki mi się snuje dramat groźny, szumny, posuwisty jak polonez; gdzieś z kazamat jęk i zgrzyt, i wichrów świsty. – Marzę przy tym wichrów graniu o jakimś wielkim kochaniu.
24. Duch się w każdym poniewiera, że czasami dech zapiera; tak by gdzieś het gnało, gnało, tak by się nam serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy, a tu pospolitość tłoczy, włazi w usta, uszy, oczy
25. A bo chłop i ma coś z Piasta, coś z tych królów Piastów – wiele! – Już lat dziesięć pośród siedzę, sąsiadujemy o miedzę. Kiedy sieje, orze, miele, taka godność, takie wzięcie; co czyni, to czyni święcie; godność, rozwaga, pojęcie.
26. Ptok ptakowi nie jednaki, człek człekowi nie dorówna, dusa dusy zajrzy w oczy, nie polezie orzeł w gówna – pon jest taki, a ja taki; jakby przyszło co do czego, wisz pon, to my tu gotowi, my som swoi, my som zdrowi.
27. Weź pan sobie żonę z prosta: duza scęścia, małe kosta.
28. Bawiom, bawiom, moiściewy, a toć były dawniej gniewy! Nawet była krew, rzezańce i splamiła krew sukmany.
29. Taka szopka, bo to nie kosztuje nic potańcować sobie raz: jeden Sas, a drugi w las.
30. Ha! temperamenta grają! Temperament gra, zwycięża: tylko im przystawić oręża, zapalni jak sucha słoma; tylko im zabłysnąć nożem, a zapomną o imieniu Bożem – taki rok czterdziesty szósty – przecież to chłop polski także.
31. Jak się to zmieniają ludzie, jak się wszystko dziwnie plecie; myśmy wszystko zapomnieli: o tych mękach, nędzach, brudzie; stroimy sie w pawie pióra.
32. Że te panny to nos chcom.
33. Zdobyłem se pawich piór, nastroiłem pawich piór: pawie pióra ładne, pawie pióra kradnę: postawie se pański dwór!
34. Przyszłam na chwilę, gdzie ta chata rozśpiewana, przybiegłam jak ćmy, jak motyle, co biegą – gdzie zapalona lampa – ale odejdę w pokorze do dom i będę sobie wyobrażać pana z daleka
35. Ty dzisiaj jesteś szczęśliwą, panno młoda – zaproś gości tych, którym gdzie złe wciórności dopiekają – którym źle – których bieda, Piekło dręczy, których duch się strachem męczy, a do wyzwoleństwa się rwie.
36. Cha cha cha – cha cha cha, przyjdź, chochole, na Wesele, zapraszam cię ja, pan młody, wraz na gody do gospody!
37. Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach: czy to grzech, czy to śmiech, czy to kapcan, czy to pan, na Wesele przyjdzie w tan.
38. A ty mi się przepadaj, śmieciu jakiś, chochole, huś ha, na pole!
39. Nie chytaj sie moich wstąg, taki wieje trupi ciąg.
19
12/16/13 12:19 PM
20
Karta eksperta
40. Acan się zalewa łzami, duszę krwawi, serce krwawi; ale znać z Acana mowy, że jest – tak – przeciętnie zdrowy; jutro humor się naprawi. – Gotów mi płakać najrzewniej, rozczulać się cudzych grzechów, u bliskiego widzieć tramy, zbrodnie, brudy, grzechy, plamy i za swojego bliskiego uczynić publiczną spowiedź.
41. Wina ojca idzie w syna; niegodnych synowie niegodni; ten przeklina, ów przeklina – ród pamięta, brat pamięta, kto te pozakładał pęta i że ręka, co przeklęta, była swoja.
42. Oto naści twoje wiosło: błądzący w odmętów powodzi, masz tu kaduceus polski, mąć nim wodę, mąć.
43. Na głos mój ty będziesz drżał: Grunwald, miecze, król Jagiełło! Hajno się po zbrojach cięło, a wichr wył i dął, i wiał; stosy trupów, stosy ciał, a krew rzeką płynie, rzeką! Tam to jest! Olbrzymów dzieło; Witołd, Zawisza, Jagiełło, tam to jest!
44. Za przyłbicą pustość, proch; w oczach twoich czarny loch, za przyłbicą Noc; zbroja głuchym jękiem brzękła.
45. Nie – przewiduję inszą zabawę; poczułem na szyi arkan – Polska to jest wielka rzecz: podłość odrzucić precz, wypisać świętą sprawę na tarczy, jako ideę, godło, i orle skrzydła przyprawić, husarskie skrzydlate szelki założyć, a już wstanie któryś wielki, już wstanie jakiś polski święty.
46. Ha, szatańce, sztab moskieski, znajcie pana, bierzcie złoto, nie stoję ja pan o złoto; piekielna mnie dziś gospoda: hulaj dusza, z wami zgoda.
47. Hetmaniłeś ty, hetmanie, chocia byłeś łotr, i sam król był tobie kmotr; przewodziłeś, przewodziłeś, a my dzisiaj w psiej niewoli
48. Gadu, gadu, stary dziadu, trza się do roboty brać; kubeł wody, gębę myć, nie bede próżno stać, na Wesele, na Wesele, podź tańcować, bośma brać.
49. Rzecz daleka – taka bliska, ktoś mi znany, niespodziany; ktoś, o którym jeszcze wczora tylko we śnie, tylko w marze: Pan-dziad z lirą...
50. Słowo-Rozkaz, Rozkaz-Słowo; dla serca serce gotowo. Słuchaj, panie Włodzimierzu: oto chwila osobliwa, pomówimy o Przymierzu.
51. Wszystko święte, wszystko żywo: z daleka, a miałem blisko; wybrałem twój dom, zagrodę i wybrałem Weselisko. Waszmość rękę miej szczęśliwą: Daję Waści złoty róg.
52. Piję, piję, bo ja muszę, bo jak piję, to mnie kłuje; wtedy w piersi serce czuję, strasznie wiele odgaduję: tak po polsku coś miarkuję szumi las, huczy las: has, has, has. Chopin gdyby jeszcze żył, toby pił –
53. A to Polska właśnie.
54. Panowie, jakeście som, jeźli nie pójdziecie z nami, to my na was – i z kosami!
55. Aha; prawda, żywy Bóg, przecie miałem trąbić w róg; kaz ta, zaś ta, cyli zginoł, cyli mi sie ka odwinoł – kajsim zabył złoty róg, ostał mi sie ino sznur.
56. Miałeś, chamie, złoty róg, miałeś, chamie, czapkę z piór: czapkę wicher niesie, róg huka po lesie, ostał ci sie ino sznur, ostał ci sie ino sznur.
57. Powyjmuj im kosy z rąk, poodpasuj szable z pęt, zaraz ich odejdzie Smęt. Na czołach im kółka zrób, skrzypki mi do ręki daj; ja muzykę zacznę sam, tęgo gram, tęgo gram.
Wesele.indd 20
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz z wykorzystaniem śnieżnej kuli
Scenariusz lekcji
21
90 min
„Co się w duszy komu gra”? Wesele symboliczne Cele lekcji • uczeń potrafi: odszukać właściwe fragmenty w tekście utworu; skorzystać z dostępnych źródeł informacji o realistycznych i fantastycznych postaciach dramatu oraz przedmiotach symbolicznych występujących w Weselu; zdefiniować terminy symbolizm i fantastyka; wyjaśnić symbolikę i funkcję postaci fantastycznych występujących w dramacie: Chochoła, Wernyhory, Stańczyka, Hetmana (Branickiego), Upiora (Jakuba Szeli), Widma (Ludwika de Laveaux) i Rycerza (Zawiszy Czarnego); określić znaczenie symboliczne następujących rekwizytów: złotego rogu, złotej podkowy, czapki z pawimi piórami, chaty bronowickiej, kaduceusza i dzwonu Zygmunta; stworzyć mapę myśli do zagadnienia
Metody nauczania • aktywizujące – śnieżna kula, mapa myśli; praca z tekstem
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, schematy do wypełnienia, karta pracy, arkusz papieru, flamastry w kolorach: zielonym, niebieskim, czerwonym i brązowym, kartki samoprzylepne
Przygotowanie do lekcji • uczniowie zaznaczają w tekście dramatu dialogi Marysi i Widma, Isi i Chochoła, Gospodarza i Wernyhory, Poety i Rycerza, Dziada i Upiora, Pana Młodego i Hetmana Branickiego oraz Dziennikarza i Stańczyka; szukają informacji o postaciach fantastycznych: kim były i czym zasłynęły, co symbolizują (Władysław Kopaliński Słowników mitów i tradycji kultury, wstęp i przypisy Jana Nowakowskiego do Wesela w wydaniu BN, Tadeusz Boy-Żeleński Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego); wskazują przedmioty o szczególnej roli symbolicznej i zaznaczają odpowiednie fragmenty dramatu
Przebieg lekcji
Wesele.indd 21
indywidualnie, zapisują zielonym kolorem na kartkach własne propozycje rozwiązania postawionego problemu. Po ukończeniu zadania przekazują kartki wybranej osobie, a ta umieszcza je na obwodzie koła. Na polecenie nauczyciela uczniowie omawiają swoje pomysły w parach i ustalają wspólne stanowiska. Zapisują je na niebiesko i przyczepiają kartki bliżej środka koła. Kolejne etapy to praca w coraz większych zespołach – cztero- i ośmioosobowych. Grupy notują swoje najtrafniejsze odpowiedzi (odpowiednio: czerwonym i brązowym flamastrem). Następnie umieszczają kartki z propozycjami rozwiązań jeszcze bliżej środka koła. Na koniec w dyskusji bierze udział cała klasa. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela formułują najtrafniejszą definicję terminu. Wśród informacji podawanych przez uczestników zajęć mogą się pojawić takie wiadomości, jak: 1) kierunek w poezji i sztuce; 2) powstał we Francji pod koniec XIX w.; 3) najważniejszym pojęciem jest symbol; 4) symbol ma podwójne znaczenie; 5) znaczenie podstawowe symbolu – realistyczne; 6) znaczenie przenośne symbolu – umowne; 7) synteza zamiast analizy; 8) sugerowanie znaczenia zamiast dosłowności; 9) pojemność i niejednoznaczność symbolu; 10) Stéphane Mallarmé – twórca symbolizmu; 11) w dzienniku Le Figaro manifest Le Symbolisme (1886). Na koniec uczniowie podają przykłady znanych im utworów, w których symbol jest głównym środkiem artystycznym (np. poezja młodopolska). 2. Uczniowie wyjaśniają termin fantastyka i podają swoje skojarzenia z tym wyrazem (świat nierealny, wydarzenia nadprzyrodzone, sny, marzenia, świat baśni i mitów, elementy nieprawdopodobne w utworze literackim, filmowym, plastycznym, fantastyka naukowa, literatura fantasy). Na koniec wskazują utwory zawierające elementy fantastyczne (np. Makbet Szekspira, II cz. Dziadów i ballady Mickiewicza, Balladyna Słowackiego). Prowadzący informuje, że zagadnienia omawiane na lekcji będą związane z symbolizmem i fantastyką.
Faza wprowadzająca
Faza realizacyjna
1. Na polecenie nauczyciela uczniowie metodą śnieżnej kuli przypominają wiadomości dotyczące symbolizmu. Prowadzący zawiesza na tablicy arkusz papieru, na którym narysowane jest koło. Następnie rozdaje uczniom kartki samoprzylepne i kolorowe flamastry (zielone, niebieskie, czerwone i brązowe). Uczniowie, pracując
1. Nauczyciel dzieli uczniów na pięć grup. Rozdaje zespołom kserokopie z zamieszczonym schematem ilustrującym dialogi prowadzone w Weselu (Schemat dialogów). Zadaniem drużyn będzie uzupełnienie rozmów postaci realistycznych z fantastycznymi (Dziennikarza ze Stańczykiem, Poety z Rycerzem, Pana Młodego z Hetmanem,
12/16/13 12:19 PM
22
Scenariusz lekcji
Dziada z Upiorem, Gospodarza z Werynhorą): wskazanie, kim jest dany bohater; przytoczenie jego wypowiedzi; określenie, wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw i kompleksów postaci jest ukazująca się zjawa – uosobienie „drugiego ja” bohatera. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele zespołów prezentują schematy, a nauczyciel uzupełnia ich wypowiedzi. 2. Na polecenie prowadzącego uczestnicy zajęć wyjaśniają symbolikę przedmiotów i postaci występujących w dramacie Wyspiańskiego (karta pracy). Zadanie może zostać wykonane indywidualnie, w parach lub niewielkich grupach.
Faza podsumowująca
Nauczyciel prosi uczniów o ogólne scharakteryzowanie dwóch grup postaci występujących w Weselu – bohaterów fantastycznych i realistycznych. Uczniowie zapisują w podpunktach podsumowanie przygotowanych charakterystyk. Przykładowe wnioski: • Każda z postaci realistycznych w dialogu ze zjawą zdejmuje maskę, odsłania swoje prawdziwe oblicze. • Bohaterowie realistyczni podróżują w głąb własnej psychiki, zjawy można interpretować jako projekcje ich podświadomości.
• Chochoł oraz Widmo to postacie, które mają zupełnie inny status niż pozostałe zjawy – nawiązują do romantycznej, baśniowo-balladowej fantastyki. • Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór czy Wernyhora symbolizują polskie mity narodowe. Ich dialogi z realnymi osobami, intelektualne dyskusje na argumenty, obrazują istotne problemy i idee poruszane w dramacie. • Wyspiański podejmuje polemikę z mitami narodowymi, demaskuje funkcjonujące stereotypy, dokonuje rewizji wyobrażeń Polaków na swój temat – ich historii, zachowań współczesnych oraz wizji wyjścia z kryzysu. • Symbolika postaci historycznych z Wesela jest nadal czytelna dla współczesnych odbiorców. • W Weselu występują wyraźne dwa plany – bohaterów: postacie realistyczne i fantastyczne („osoby i osoby dramatu”) oraz grup społecznych: inteligencja i chłopi.
Praca domowa Stwórz mapę myśli dotyczącą fantastyki i symboliki w Weselu. Powinny się na niej znaleźć kwestie omówione w trakcie lekcji.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy a) Chochoł – chocholi taniec niemocy, który ogarnia wszystkich bohaterów dramatu w scenie finałowej, symbolizuje urzeczenie martwymi ideami, obezwładnienie polskiego narodu, jego martwotę, stagnację, bierność, niezdolność do czynu, pogrążenie w marazmie b) Widmo – malarz Ludwik de Laveaux, dawny narzeczony Marysi, siostry Panny Młodej, który wyjechał do Paryża i tam zmarł na suchoty; zjawa nieżyjącego ukochanego nasuwa skojarzenie z literaturą romantyczną (IV cz. Dziadów, ballada Romantyczność), jest wyrazem tęsknoty kobiety za niespełnioną miłością, za innym, być może lepszym życiem, wyraża żal, że nie potoczyło się ono inaczej; Marysia boi się ducha Ludwika, ale jednocześnie coś ją do niego ciągnie; Widmo staje się atrakcyjne przez kontrast z prozaiczną, zwykłą egzystencją c) chata bronowicka – symbol pojednania narodowego, symboliczna arka przymierza, w której spotkali się przedstawiciele uprzedzonych do siebie stanów – inteligencji i chłopstwa, a nawet narodów (Polacy i Żydzi); to symboliczny wizerunek Polski, ze wszystkimi charakterystycznymi problemami i dążeniami kraju, miejsce, gdzie ścierają się różne idee, poglądy, tradycje d) złoty róg – symboliczne wezwanie do powstania, do czynu zbrojnego; dźwięk rogu miał poderwać cały naród do walki o świętą sprawę niepodległości ojczyzny, scementować sojusz szlachty i chłopstwa e) złota podkowa – symbol szczęśliwego losu; u Wyspiańskiego – znak szczęścia zaprzepaszczonego przez egoizm, chciwość i prywatę; podkowę – znak wspólnej sprawy narodowej – Gospodyni chowa do skrzyni f) czapka z pawimi piórami – symbol dumy, próżności, megalomanii chłopskiej; Jasiek, schylając się po czapkę, gubi coś o wiele cenniejszego – złoty róg g) kaduceusz – laska zwykle będąca znakiem pokoju – w Weselu nabiera wydźwięku ironicznego i zostaje symbolem sporu; wręcza go Stańczyk – patron konserwatystów krakowskich, przeciwników walki zbrojnej – Dziennikarzowi, który rzekomo ma kształtować opinię publiczną; przewodnictwo narodowe zostaje tu nazwane mąceniem narodowej kadzi h) dzwon Zygmunta – od czasów Zygmunta Starego do dziś w katedrze krakowskiej jego dźwięk oznajmia wyjątkowe wydarzenia; symbol dawnej potęgi, świetności narodu polskiego
Wesele.indd 22
12/16/13 12:19 PM
Wesele.indd 23
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
Kim jest?
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
..........................................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
.......................................
Kim jest?
.......................................
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
.....................................................................................
.....................................................................................
.......................................
.....................................................................................
.....................................................................................
.......................................
.....................................................................................
.....................................................................................
.......................................
.....................................................................................
.....................................................................................
Postać realistyczna
.....................................................................................
.....................................................................................
Zjawa
Cytaty
Cytaty
Schemat dialogów
Scenariusz lekcji
23
12/16/13 12:19 PM
24
Scenariusz lekcji
Propozycje uzupełnienia schematów Stańczyk
Dziennikarz
Nadworny błazen na dworze Jagiellonów (Aleksandra, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta), ulubieniec Zygmunta Starego. Urodził się prawdopodobnie ok. 1480 r., żył do roku 1560; nazywany Stańczykiem albo Stasiem Gąską. Sceptyk, patriota, człowiek wykształcony, znany z mądrości i przenikliwości politycznej. Jego obraz, taki jaki utarł się w powszechnej świadomości, utrwalił Jan Matejko na płótnie Stańczyk.
Rudolf Starzewski, redaktor i publicysta krakowskiego dziennika „Czas” popierającego stronnictwo konserwatywne stańczyków; dziennikarz o wybitnej inteligencji, jeden z najznakomitszych umysłów ówczesnego Krakowa. Konserwatyści w winach narodowych Polaków widzieli przyczynę późniejszych klęsk (zaborów), piętnowali ich skłonność do anarchii; byli przeciwnikami walki zbrojnej i stawiali na politykę lojalnościową wobec cesarza, dowodząc, że w ten sposób osiągnie się więcej niż kolejnym powstaniem.
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
Dziennikarz obawia się, że jego działalność jako redaktora „Czasu” i polityka jest niewystarczająca, zbyt zachowawcza. Podświadomie przeczuwa, że powinien bardziej mobilizować Polaków do działania, zainspirować jakąś wielką ideą niepodległościową, zachęcać do zrzucenia jarzma zaborcy. Obwinia Stańczyka o to, że zatruł jego serce chorobliwym sceptycyzmem, niewiarą w możliwość wyjścia z impasu. Jako publicysta, człowiek pióra, Dziennikarz czuje, że powinien stać się liderem nowych idei, jednak symbol przywództwa, jaki otrzymuje, ma charakter ironiczny – jest to laska błazna. Cytaty
• A wolicie spać – – • Naści; rządź! / Masz tu kaduceus polski, mąć nim wodę, mąć. • Zaśpiewałeś kruczy ton; / tobież tylko dzwoni w głuszy / pogrzebowych jęków dzwon? • jakoweś Fata nas pędzą / w przepaść – • Piekło wiem gorsze niż Dante, / piekło żywe. • Znam ja, co jest serce targać / gwoźdźmi, co się w serce wbiły, biczem własne smagać ciało, / plwać na zbrodnie, lżyć złej woli, / ale Świętości nie szargać, bo trza, żeby święte były, / ale Świętości nie szargać: / to boli.
• Ojcze, Salve! • Usypiam duszę mą biedną i usypiam brata mego • Wina ojca idzie w syna; / niegodnych synowie niegodni • A toć on nam tętni dziś, / jak grzebiemy, kto nam drogi • Nad przepaścią stoję / i nie znam, gdzie drogi moje • Żyję w Piekle! • niechajby się raz wszystko spali, / i te nasze polskie posty / dusz do polskich świętych, i te nasze tęczowe mosty / czułości nad pustką rozpiętych, / malowanki Częstochowskie /w koronach – i wszystkie Wiary! / Nieszczęścia wołam!!!
Rycerz
Poeta
Zawisza Czarny, rycerz z Garbowa herbu Sulima, wzór cnót rycerskich. Odznaczył się w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. Symbol chwały i potęgi narodu polskiego, synonim rycerza niezłomnego.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, brat Włodzimierza Tetmajera (Gospodarza), poeta młodopolski tworzący nastrojowe wiersze o charakterze dekadenckim, autor dramatu Zawisza Czarny.
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
Ukazująca się postać Rycerza jest wyrazem tęsknoty młodopolskiego poety dekadenta za romantycznym wizerunkiem artysty – przywódcy narodu, wieszcza, który ożywia mity, budzi ducha walki i prowadzi lud do zwycięstwa. Cytaty
• Daj dłoń!! • Zbieraj się, skrzydlaty ptaku, / nędzarzu, na koń, na koń, / przepadnie przekleństwo, męka! • A czy wiesz, czym ty masz być, / o czym tobie marzyć, śnić? • Na głos mój ty będziesz drżał: / Grunwald, miecze, król Jagiełło! Hetman
Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, magnat, przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego, obok Seweryna Rzewuskiego i Szczęsnego Potockiego główny twórca targowicy. Podczas powstania kościuszkowskiego zaocznie skazany na śmierć, uznany za zdrajcę narodu.
Wesele.indd 24
• Puszczaj! • Sen, marzenie, mara, wid. • Ktoś jest? • Śmierć – – – Noc! • Co mówisz okropne widziadło, / na koń? – gdzie? – jak? • Na arkan mnie wiąże! • Precz. – Pan Młody
Lucjan Rydel, młodopolski poeta, dramaturg. W 1900 r., w ślad za Włodzimierzem Tetmajerem, ożenił się z Jadwigą Mikołajczykówną, córką chłopa z Bronowic. Świadkiem na ślubie Rydla był jego przyjaciel Stanisław Wyspiański, co pośrednio zaowocowało powstaniem Wesela. Zafascynowany folklorem wiejskim.
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
25
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
Pan Młody może podświadomie obawiać się, że jego małżeństwo, mezalians inteligenta z chłopka, jest zdradą własnej klasy społecznej, dlatego ukazuje mu się postać zdrajcy, który jest potępiony na wieki i cierpi okrutne męki. Cytaty
• Bierzcie złoto, pali złoto. • Piekielna mnie dziś gospoda: / diabły moją piją krew; / szarpają mi pierś, plecyska, / psy zjawiska, łby ogniska; / szarpają, sięgają trzew! • Czepiłeś się chamskiej dziewki?! / Polska to wszystko hołota, / tylko im złota;
• Hetmaniłeś ty, hetmanie, / chocia byłeś łotr, / i sam król był tobie kmotr; / przewodziłeś, przewodziłeś, / a my dzisiaj w psiej niewoli: / nie hetmany, strzęp, łachmany, gruz; duszę ziębi mróz; / ciebie ogień, ogień pali – / przecz już nic nas nie ocali, / ani król, ani ból, / ani żale, ni płakanie, / hej, hetmanie, hej, hetmanie / dzisiaj to mój dzień miłości...
Upiór
Dziad
Jakub Szela, chłop z galicyjskiej wsi Smarzowa, stanął na czele krwawego powstania chłopskiego z 1846 r. Do wybuchu buntu przeciw pańszczyźnie przyczyniły się władze austriackie, które użyły prowokacji, aby rozbić przygotowania szlachty do powstania niepodległościowego. Chłopi ruszyli na majątki i dokonali bestialskiej rzezi na ludności cywilnej. Ich prowodyr został – w tradycji ziemiańskiej – symbolem barbarzyńskiego watażki, w przekazach ludowych zaś występuje jako bohater sprawy chłopskiej.
Żebrak, wędrujący od wsi do wsi w poszukiwaniu zarobku, traktowany przez chłopów z niejakim szacunkiem. Stary pamięta rzeź galicyjską z 1846 r., której był bezpośrednim świadkiem, a być może i uczestnikiem (Upiór Jakuba Szeli zwraca się do niego „przyjacielu”). Jego wspomnienia o rabacji zaciemniają obraz porozumienia międzystanowego.
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
Dziad jest przerażony, uświadamia sobie, że jeszcze niedawno przodkowie gości bawiących się dziś wspólnie na weselu byli śmiertelnymi wrogami. Chłopi mordowali panów w okrutny sposób, za co spadła na nich kara boska (zaraza). Dziad zdaje sobie sprawę z szeregu leżących po obu stronach konfliktu win, które nie zostały odkupione i przesądzają o tym, że porozumienie może być jedynie powierzchowne i pozorne. Cytaty
• dajcie, bracie, kubeł wody: / ręce myć, gębo myć, • Przyszedłem tu do Wesela, / bo byłem ich ojcom kat, / a dzisiaj ja jestem swat • Widzisz, w orderach chodzę. • To krew, obmyję próg, / dajcie ino, bracie, wody, / kubeł wody – gębę myć, / suknie prać – nie będzie znać.
• Kto! ty we krwi! precz, piekielny! • Krew na sukniach, krew na włosach... • Precz, przeklęty, precz, przeklęty. • Precz, precz, ty trup!
Wernyhora
Gospodarz
Legendarny ukraiński lirnik, według innych postać historyczna żyjąca w okresie konfederacji barskiej, zwolennik porozumienia z Polską. Wędrowny śpiewak, ludowy wieszcz przepowiadający przyszłe wydarzenia. Słynne są jego proroctwa, utrwalone przez literaturę romantyczną, w których miał przewidzieć rozbiory Polski i jej odrodzenie.
Włodzimierz Tetmajer, przyrodni brat Kazimierza Przerwy-Tetmajera, malarz. Ożenił się z chłopką Anną Mikołajczykówną, starszą siostrą Panny Młodej, i osiadł w Bronowicach, przyczyniając się tym do narodzin chłopomanii wśród inteligentów krakowskich. Cieszył się autorytetem w obu środowiskach – ludowym i miejskim.
Wyrazem jakich tęsknot, pragnień lub obaw postaci dramatu jest ukazująca się zjawa?
Gospodarz – artysta malarz, inteligent, otrzymuje misję, od której zależy powodzenie sprawy polskiej. Postać symbolizuje lęki warstwy wąskiej i „słabej” pod względem siły fizycznej. Inteligenci, ulegający chorobie sceptycyzmu, cierpiący na kompleks hamletyzującego nieudacznika, mogą się obawiać, czy podołają roli przywódczej. Cytaty
• Z daleka, a miałem blisko / i wybrałem Weselisko, / boście som tu jakoś wraz, / i wybrałem Ichmość Mości / dom, gdzie ludzie sercem prości. • Przypominasz krwawe łuny / i jęk dzwonów, / i pioruny, / i rzeź krwawą, krwawe rzeki? • Słuchaj, panie Włodzimierzu: / oto chwila osobliwa, / pomówimy o Przymierzu. • Roześlesz wici przed świtem, / powołasz gromadzkie stany. • Daję Waści złoty róg.
Wesele.indd 25
• Żona stroi się w alkierzu; / niespodziany gość, • Ktoś mi znany, / ktoś serdeczny, ktoś kochany, / ktoś, co groźny – dawny, stary, / jak wiek cały... • Pan-dziad z lirą – Wernyhora! / Wy mnie znany – spodziewany, / Wy, o którym jeszcze wczora / tylko we śnie, tylko w marze: / jak owi dawni mocarze, / Wy na koniu, siwym koniu, / poprzed dom mój, z wieścią. • Porozsełam konno gońce, / roześlę wici przed świtem; / zaraz się poradzę żony – / ona swoim chłopskim sprytem.
12/16/13 12:19 PM
26
Karta pracy
Symboliczne rekwizyty
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
Wyjaśnij symbole pojawiające się w Weselu. a) Chochoł .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) Widmo .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
c) chata bronowicka .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
d) złoty róg .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 26
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
27
e) złota podkowa .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
f) czapka z pawimi piórami .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
g) kaduceusz .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
h) dzwon Zygmunta .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 27
12/16/13 12:19 PM
28
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem pracy w grupach
90 min
Chocholi taniec narodowych mitów Cele lekcji • uczeń potrafi: wyjaśnić genezę polskich mitów narodowych (mit racławicki, mit chłopa-Piasta, mit chłopa „kolorowego bajecznie”, mit solidaryzmu narodowego, mit przywódczej roli inteligencji) oraz przeanalizować je w odniesieniu do tekstu Wesela; zinterpretować zakończenie dramatu ze szczególnym uwzględnieniem motywu chocholego tańca
Metody nauczania • aktywizująca – praca w grupach; praca z tekstem
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, karta pracy, fragment filmu Wesele w reż. Andrzeja Wajdy, tekst
Przygotowanie do lekcji • uczniowie dokładnie zapoznają się z aktem III Wesela i przygotowują krótkie informacje o polskich mitach narodowych, do których odwołuje się Wyspiański, czyli o micie racławickim, micie chłopa-Piasta, micie chłopa „kolorowego bajecznie”, micie przywódczej roli inteligencji oraz micie solidaryzmu narodowego (wspólnego działania inteligencji i chłopów zmierzającego do odzyskania niepodległości); młodzież może korzystać ze wstępu i przypisów Jana Nowakowskiego do Wesela w serii Biblioteki Narodowej, opracowania Franciszka Ziejki Polskie mity narodowe czy też Słownika mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca 1. Nauczyciel rozpoczyna zajęcia od pytań: „Co to jest mit?”; „Jakie pełni funkcje?”. Uczniowie definiują swoimi słowami termin mit; mogą odwoływać się przy tym do mitologii antycznych (np. opowieść stanowiąca element wierzeń danej społeczności, która objaśnia człowiekowi otaczającą go rzeczywistość, opowiada o narodzinach świata, pochodzeniu gatunku ludzkiego i bogów, tłumaczy niezrozumiałe zjawiska przyrodnicze). 2. Prowadzący zwraca uwagę na fakt, że istnieje jeszcze inna grupa mitów – mity społeczne, inaczej określane narodowymi. Służą one przede wszystkim podtrzymaniu wyobrażeń narodu o sobie, dlatego mają silne zabarwienie emocjonalne i z punktu widzenia prawdy historycznej są często fałszywe. Stanowią źródło powszechnie stosowanych stereotypów. „Według Georges’a
Wesele.indd 28
Sorela mit (mit społeczny) stanowi wyidealizowany rezultat pragnień, dążeń, istniejących w określonej grupie społecznej, i pełni rolę programu, który stymuluje działanie” (Jan Nowakowski, Wstęp [w:] Stanisław Wyspiański, Wesele, Wrocław 1984, s. LXXIII). Ważną funkcję w propagowaniu mitów społecznych pełni literatura i sztuka.
Faza realizacyjna 1. Uczniowie podzieleni na grupy wykonują zadanie z karty pracy. Wybrani przedstawiciele zespołów losują po jednej z pięciu kartek z wypisanymi nazwami mitów. Każda grupa opisuje treść mitu, który wylosowała (wypełnia pierwszą kolumnę tabeli). Następnie lider zespołu prezentuje efekty wykonanej pracy, podczas gdy pozostali uczniowie zadają pytania i uzupełniają zgromadzone informacje. 2. Nauczyciel zbiera kartki do ponownego losowania. Następuje zmiana rodzaju mitów, którymi będą się zajmowały poszczególne grupy. Zespoły wypełniają drugą kolumnę tabeli (przyglądają się sposobom dekonstruowania mitów w dramacie Wyspiańskiego). 3. Młodzież formułuje wnioski końcowe, odwołując się do wcześniejszych zapisów zamieszczonych w tabeli. Fakultatywnie zapoznaje się z fragmentem opracowania Franciszka Ziejki pt. „Wesele” w kręgu mitów polskich (tekst zamieszczony w scenariuszu).
Faza podsumowująca 1. Nauczyciel poleca uczniom zinterpretować finałową scenę Wesela (w tym momencie można odtworzyć zakończenie filmu Andrzeja Wajdy Wesele – pieśń Chochoła w wykonaniu Czesława Niemena). Interpretacja finału dramatu powinna uwzględniać wnioski zapisane w tabeli (np. chocholi taniec to pieśń niemocy, symbol narodu, który nie potrafi przerwać kołowrotu kolejnych powstań, zawiedzionych nadziei, pozostaje w uśpieniu, marazmie, beznadziei. Postacie najpierw zamarłe, potem tańczące somnambuliczny taniec zapominają o idei, która przywiodła je do bronowickiej chaty. Wspólnotowy zryw przegrywa z przedkładaniem prywaty nad sprawy narodowe, próżnością i megalomanią – symbolizowane przez czapkę z pawich piór. Scena wyraża tragizm polskiej historii i narodu skazanego na powtarzanie wciąż tych samych błędów. Przedstawione w Weselu dwie grupy społeczne – inteligenci i chłopi – nie są zdolne do współpracy. Inteligenci żyją w świecie mitów, marzeń, snów, nie potrafią wziąć na siebie odpowiedzialności
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
za losy narodu, zamiast działać wolą niekończące się spekulacje. Nie są ludźmi czynu, lecz poetami poddającymi się nastrojom. Chłopom zaś brakuje mądrego przywództwa. Zgromadzili się wprawdzie z kosami gotowymi do walki, jednak z tego również nic nie wynika – Jasiek w pogoni za czapką z piór gubi złoty róg i szansa na zryw zostaje zaprzepaszczona po raz kolejny: „Zdobyłem se pawich piór, / nastroiłem pawich piór: / pawie pióra ładne, / pawie pióra kradnę: / postawie se pański dwór! / Zdobędę se pański dwór, / wywlekę se złoty wór: / złoty wór wysypie / ludziskom przed slipie: / nakupie se pawich piór!”. Oprócz znaczenia negatywnego (stagnacja, letarg, brak woli walki, bierność, martwota) postać Chochoła można też interpretować jako zapowiedź odrodzenia przyszłego państwa polskiego. Tak jak zabezpieczony chochołem krzak róży
29
zakwita w odpowiednim momencie, tak do głosu dojdą kiedyś najbardziej żywotne siły drzemiące w narodzie. 2. Nauczyciel uzupełnia wypowiedzi uczniów o informację na temat późniejszego funkcjonowania motywu chocholego tańca w kulturze. Wymienia obrazy współczesnego Wyspiańskiemu Jacka Malczewskiego, a także dzieła artystów współczesnych – Tadeusza Kantora (pochody somnambulicznych postaci w sztukach Teatru Cricot 2) oraz ekranizację Wesela Andrzeja Wajdy.
Praca domowa Jakie są skutki funkcjonowania mitów w życiu społecznym? Wskaż pozytywne i negatywne skutki tego zjawiska. Odwołaj się do mitów przywołanych w Weselu oraz innych znanych Ci polskich mitów narodowych. Napisz pracę na minimum 250 słów.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy Treść
Rozliczenie z mitem w Weselu mit racławicki
Mit związany z postacią Bartosza Głowackiego, chłopa, który jako kosynier wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej i odznaczył się wybitną odwagą w bitwie pod Racławicami. Został wówczas nominowany przez Kościuszkę na oficera, otrzymał nazwisko Głowacki oraz gospodarstwo na własność. Zmarł ranny w bitwie pod Szczekocinami. Symbol chłopa-patrioty.
W akcie III, scenach 18 i 19, Czepiec w kożuchu, z wielką kosą w ręku jest stylizowany na Głowackiego. Kosa ustawiona na sztorc przypomina o kosynierach i udziale chłopów w zrywie patriotycznym, ale jednocześnie Wyspiański pokazuje, jak szlachetny chłop-kosynier może szybko się przeobrazić w chłopa-watażkę, kolejnego Jakuba Szelę. Czepiec to zamroczony alkoholem awanturnik, który szuka okazji do bijatyki. Wyspiański łączy ze sobą dwie skrajnie przeciwstawne historie z udziałem polskich chłopów: udział w powstaniu kościuszkowskim oraz rabację galicyjską. Pokazuje w ten sposób przepaść, jaka dzieli chłopstwo i szlachtę (inteligentów) i dokonuje rozłamu narodu polskiego na dwa wykluczające się światy. Tragizmu dopełnia fakt, że samodzielna walka o niepodległość jedynie części społeczeństwa jest skazana na niepowodzenie. Tylko sojusz panów i chłopów dawałby szansę na pokonanie zaborcy. Jak mówi Poeta: my do Sasa, wy do lasa. mit chłopa-Piasta
Mit chłopa jako legendarnego protoplasty, założyciela rodu królewskiego i pierwszego władcy, uosobienie prasłowiańszczyzny, z której pochodzą Polacy (A bo chłop i ma coś z Piasta, coś z tych królów Piastów – wiele! [...] chłop potęgą jest i basta!). Piast ucieleśnia ideał dobrego chłopa – pracowitego oracza, silnego, uczciwego, szlachetnego, religijnego, prostolinijnego, który wie, co dobre, a co – złe. Jest ostoją mądrości i siły narodowej, rodzimych wartości; symbolizuje polską wieś spokojną, wieś wesołą (Dziennikarz: Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna).
Wesele.indd 29
Mit ten uosabia nadzieje polskiej inteligencji na sojusz z chłopstwem. Gospodarz, Pan Młody i inni „miastowi” idealizują chłopów, widzą w nich siłę, która – odpowiednio pokierowana – przyniesie odnowę duchową narodu i zwycięstwo walki niepodległościowej. Wyspiański prezentuje obraz chłopów pijanych, awanturujących się, skłonnych do bijatyki, głupich, samolubnych, przypomina też o tym, jak okrutna potrafi być zemsta ciemiężonego ludu. Autor Wesela odkrywa drugie oblicze chłopstwa. Porównywanie chłopów do Piastów, budowanie ich obrazu przez pryzmat dawnych legend jest zabiegiem służącym idealizacji. Codzienne życie na wsi odbiega od obrazu mającego literacki rodowód. Gmin nie interesuje się sprawami ojczyzny z powodu ignorancji, tak jak Panna Młoda (A kaz tyz ta Polska, a kaz ta?), albo – z partykularyzmu.
12/16/13 12:19 PM
30
Scenariusz lekcji
mit chłopa „kolorowego bajecznie”
Chłopi zamieszkują wieś-arkadię, w której lekka, służąca ogółowi praca przeplata się z zabawą i odpoczynkiem. Akcentowany jest w tym micie związek z naturą, przyjemność obcowania z przyrodą. Chłopi są rozśpiewani, roztańczeni, szczęśliwi. Często przedstawia się ich w kolorowych strojach. (Czepiec: Tu ta ładniej, tam to brzydzij; z miastowymi to dziś krucho; ino na wsi jesce dusa, co się z fantazyją rusa).
Popularny wśród inteligentów, a zwłaszcza mieszczan fascynujących się mitem arkadyjskim wsi i biorących sobie za żony wieśniaczki. Dlatego w dramacie jest przede wszystkim widoczny w stosunku Pana Młodego wobec ludu. Wyspiański demaskuje, jak powierzchowna, naiwna i oparta na stereotypach jest wizja chłopów „bajecznie kolorowych”. Rozdźwięk między wyobrażeniami a rzeczywistością ujawniają np. dialogi Pana Młodego i Panny Młodej (Pan Młody: W jakim dworze; postawimy se dwór modrzewiowy, brzózek przed oknami posadzę. Panna Młoda: Brzoza straśnie sybko pusco, het ściany we trzy roki ocieni). W akcie III Jasiek schyla się po czapkę z piórami i gubi złoty róg. Kolorowa czapka, symbol próżności, zachłanności, prywaty chłopskiej, staje się ważniejsza niż walka patriotyczna o wolność ojczyzny. Postrzeganie chłopa jako „kolorowego bajecznie” to uproszczenie jego wizerunku. Utrudnia ono dostrzeżenie prawdziwych problemów wsi. mit solidaryzmu narodowego
Mit ten ma swoją genezę w strachu przed widmem buntu chłopskiego. Na przełomie wieków żywa była pamięć o krwawej rzezi galicyjskiej z 1846 r. Przywódcą tej rewolty chłopskiej, zręcznie podsycanej przez władze austriackie, był Jakub Szela. Podburzeni przez zaborców chłopi zaatakowali wówczas szlachtę, a zwłaszcza tych jej przedstawicieli, którzy przejawiali dążenia narodowowyzwoleńcze. W pogromach doszło do wielu bestialskich mordów na ludności cywilnej, urzędnikach i księżach; plądrowano i niszczono dwory ziemiańskie. Ponieważ Austriacy płacili za głowy ofiar, chłopi z żądzy zysku masowo odpiłowywali je rannym i pomordowanym. Postacią uosabiającą mit pojednania ponad stanami jest Wernyhora, legendarny ukraiński lirnik, który ostrzegł polskich panów przed zemstą ruskiego chłopstwa pańszczyźnianego (koliszczyzna z 1768 r.). Symbolizuje wiarę w porozumienie stanów.
W Weselu kilkakrotnie zostaje przywołana rabacja galicyjska. Pomimo pozornego zbratania się panów z chłopami, którego ucieleśnieniem miałoby być małżeństwo wiejskiej dziewczyny i krakowskiego inteligenta, co rusz wychodzą animozje między tymi grupami społecznymi. Inteligenci boją się chłopów (Gospodarz: Ha! temperamenta grają! Temperament gra, zwycięża: tylko im przystawić oręża, zapalni jak sucha słoma; tylko im zabłysnąć nożem, a zapomną o imieniu Bożem – taki rok czterdziesty szósty – przecież to chłop polski także; Pan Młody: A jakże to okropne, jakże... Gospodarz: Do dziś chwalą sobie te zapusty. [...] Mego ojca gdzieś zadźgali, gdzieś zatłukli, spopychali: kijakami, motykami krwawiącego przez lód gnali... Myśmy wszystko zapomnieli [...] To, co było, może przyjś; Czepiec grozi: Panowie, jakeście som, jeźli nie pójdziecie z nami, to my na was – i z kosami!), przejawiają wyższość wobec chłopów (Radczyni usiłuje powstrzymać Zosię i Haneczkę przed mieszaniem się z pospólstwem, Dziennikarz dziwi się, że Czepiec jest zainteresowany sprawami wykraczającymi poza najbliższe podwórko). Te obustronne kompleksy wyczuwa wójt i zarzuca Dziennikarzowi: Pon się boją we wsi ruchu. Pon nos obśmiwajom w duchu. Zbliżenie się chłopstwa i inteligencji jest pozorne (Radczyni: Wyście sobie, a my sobie. Każden sobie rzepkę skrobie; Żyd: Taka szopka, bo to nie kosztuje nic potańcować sobie raz: jeden Sas, a drugi w las). Wesele, które symbolicznie wyraża mariaż tych wrogich sobie dotąd stanów, w gruncie rzeczy odsłania głęboko schowane wzajemne urazy, które do siebie żywią. Na przeszkodzie w osiągnięciu zgody staje historia, która pojawia się pod postacią Upiora Jakuba Szeli – w tradycji ziemiańskiej narodowego zdrajcy i kanalii, a w świadomości chłopskiej bohatera. Powrót zmory przypomina, że podłoże do konfliktów nadal istnieje i widmo wojny domowej jest aktualne. Panowie i chłopi zebrali się co prawda w bronowickiej chacie, ale nie udało się połączyć ich działań i doprowadzić do czynu zbrojnego. Gospodarz nie podołał roli przywódcy, oddał złoty róg Jaśkowi, który zmarnował szanse na powstanie. mit przywódczej roli inteligencji
Mit ten opiera się na przekonaniu, że lepiej wykształcona warstwa społeczna, inteligencja wywodząca się ze szlachty, jest odpowiedzialna za cały naród i jego przyszłe losy.
Wesele.indd 30
Wyspiański pokazuje szereg zachowań przedstawicieli inteligencji, które kompromitują tę warstwę społeczną i podważają wiarę w jej możliwości przewodzenia narodowi. Słabością inteligentów jest bierność (Czepiec: Hej, hej, panie – – – ! Cóz to pon śpią, trzeba wstać, trzeba się do czego brać), poprzestawanie na ideach, niezdolność do czynu (Czepiec: Kręć pon ino próżne żarny, poezyje, wirse, książki, podobajom ci sie wstążki, stroisz sie w te karazyje, a jak trza sie mirzać z czego, to pon w sobie szyćko skryje), nadmierny sceptycyzm, niekończące się dylematy i roztrząsanie racji za i przeciw, które uniemożliwiają działanie (Czepiec: Pon se ino serce ziębi tym myśleniem, sumowaniem: boby sie pon usroł na niem), pijaństwo (Nos), lęk przed wzięciem na siebie odpowiedzialności (Gospodarz), naiwność i łudzenie się mitami
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
31
romantycznymi (Pan Młody). Wyspiański ukazuje słabość inteligencji jako warstwy, która miałaby przewodzić narodowi. Jej przedstawiciele żyją bardziej w sferze mitów, marzeń, snów, pragnień niż w realnym świecie. Nie są w stanie się zmobilizować, gdy należy przejść od słów do czynu. Gospodarz ucieka w sen, róg przekazuje Jaśkowi, który nie jest na to przygotowany.
Tekst Podczas każdego przedstawienia teatralnego Wesela rzuca się w oczy i na długo pozostaje w pamięci widzów obraz kolorowej, wesołej, dźwięczącej tańcem i muzyką weselnej wsi podkrakowskiej, obraz zamknięty w niepowtarzalnym rytmie wiersza, zaczarowany w pięknie mowy polskiej. Raz po raz uderza w nas feeria stubarwnych strojów ludowych. […] Kolorowe kapoty i białe sukmany idą tu w zawody z wzorzystymi spódnicami i haftowanymi gorsetami, krasnymi wstążkami i pawimi piórami. […] Goście Panny Młodej z chwilą przekroczenia progu weselnej izby przeszli istotną metamorfozę: przeobrazili się z obarczonych rozlicznymi kłopotami życia codziennego chłopów w żwawych, chętnych do śpiewu i tańca parobków, w dziarskich Krakowiaków. Wieś „weselna” to w pełnym tego słowa znaczeniu wieś „świąteczna”, wieś ludzi szczęśliwych. […] Ukształtowany na wzór samego Łokietka, chłop nie był groźny, był piękny i łagodny. […] Potomek antycznych pasterzy, renesansowych oraczy i żeńców u progu wieku XX pełni tę samą funkcję społeczną, co jego przodkowie: przede wszystkim jest „interesującym” barwnym elementem krajobrazu polskiej Arkadii. […] Idea [mitu piastowskiego] wsparta została na opowieści Gala o chłopskim rodowodzie pierwszej dynastii królów polskich. Politycy i pisarze demokratyczni z wieku XIX poczęli traktować ową opowieść alegorycznie, jako figurę przyszłych dziejów narodu polskiego. Stawała się wówczas ona komponentem politycznego mitu „racławickiego”, idei przypisującej chłopom decydującą rolę w przyszłym dziele odbudowy ojczyzny. […] Z wojskowego punktu widzenia była bitwa racławicka tylko jedną z potyczek w powstaniu obfitującym w bitwy o dużo większych rozmiarach. Zdawali sobie z tego sprawę Kościuszko i dowódcy powstańczych oddziałów, potwierdzają to wszyscy historycy. A przecież i jedni, i drudzy głosili i głoszą sławę tej potyczki: Racławice zdobyły u nas sławę nie mniejszą niż Grunwald i Wiedeń, gdzie walczyły dziesiątki tysięcy żołnierzy. Ale bo też było zwycięstwo pod Racławicami jednym z największych zwycięstw w naszej historii, nie militarnych, lecz moralnych. Oto bowiem do boju o Polskę wystąpili chłopi, przedstawiciele dawno już odsuniętego od życia narodowego stanu społecznego, tworzący własną formację wojskową. To był ów fakt, który narodowi żyjącemu w niewoli dodawał otuchy, który budził nadzieję lepszej przyszłości. […] Chłopska kosa stała się rekwizytem teatralnym, nieodłącznym atrybutem obrazu „wsi spokojnej, wsi wesołej”, z bocianim gniazdem, pługiem i kolorową czapką z pawimi piórami. Tragiczne losy broni Bartoszowej przeczuł bodaj jeden tylko Wyspiański. […] Wśród osób występujących w Weselu spotykamy Dziada […]. Główne […] zadanie Dziada w dramacie sprowadza się […] do przywołania wydarzeń z przeszłości. […] Jeszcze w dwudziestym wieku zapisywano po wsiach pieśni ludowe sławiące rabantów. Pamiętnikarze chłopscy zgodnie potwierdzają, że na przełomie XIX i XX wieku wielu chłopów uważało wydarzenia z 1846 roku za przejaw „sprawiedliwości dziejowej”. […] Potwierdzał tę smutną prawdę Wincenty Witos w roku 1899, pisząc na łamach „Przyjaciela Ludu” o czasach młodości (urodził się w 1874 roku): „lud była to wielka, gruba, potężna masa, zginająca się jednak w kabłąk przed dziesiętnikiem lub pachołkiem pańskim. Ciemny, głupi, pokorny, uległy aż do podłości, stawał się jednak strasznym, w momencie gdy coś usłyszał o Polsce. Na każdego, kto mu wspominał o niej, patrzył krzywo i uważał za wroga”. [...] „O świadomości narodowej [chłopów] nie mogło być prawie żadnej mowy, bo i skąd? […] Chłopi w swojej masie bali się Polski niesłychanie, wierząc, że z jej powrotem przyjdzie na pewno pańszczyzna i najgorsza szlachecka niewola. Powstania uważali za jakąś potworną zbrodnię, której nie umieli nazwać ani określić, a powstańców za dzikich, pomylonych zbrodniarzy, będących plagą ludzkości”. […] „nazwisko Szeli nie tylko było znane każdemu niemal chłopu, ale wymieniane nawet z dużym szacunkiem. Starsi się chełpili z tego, że go osobiście widzieli. Młodzi słuchali opowiadania o nim z wielkim przejęciem. Nie wszystkim były znane jego czyny i niejednako też były oceniane. Wszyscy niemal zgadzali się jednak na to, że gdyby Szela był wyrżnął szlachciców, to nie tylko, że chłopi staliby się zupełnie wolni, ale majątki szlacheckie przeszłyby w ich ręce”. […] Szlacheccy autorzy dostrzegają w wydarzeniach roku 1846 przede wszystkim druzgocący dowód błędności zrodzonej wśród polistopadowych wygnańców koncepcji oparcia przyszłej wojny o niepodległość Polski na masach chłopskich. Popularny wśród romantyków mit racławicki otrzymał, zdawało się, w roku 1846 ranę śmiertelną. […] Upatrywanie w chłopie polskim z przełomu wieków XIX i XX jeszcze jednego wcielenia krwawego Szeli, Szeli „potencjalnego”, nieobce było pokoleniu Wyspiańskiego. Możliwość powtórzenia się historii roku 1846 nakazywała przyjąć i głosić ideę solidaryzmu narodowego. Tym bardziej że rewolta społeczna była groźbą realną. […] wizyta Szeli na weselnej scenie miała przypomnieć widzom i czytelnikom dramatu tragiczny moment powtórnej śmierci Polski: śmierci idei jej odbudowania przez lud czy też przy udziale ludu. Franciszek Ziejka, „Wesele” w kręgu mitów polskich, Kraków 1997, s. 93–317.
Wesele.indd 31
12/16/13 12:19 PM
32
Karta pracy
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
Mitologia polska
........................... klasa
Opisz i zinterpretuj mity występujące w Weselu. Treść
Rozliczenie z mitem w Weselu mit racławicki
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
mit chłopa-Piasta
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
Wesele.indd 32
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
33
mit chłopa „kolorowego bajecznie”
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
mit solidaryzmu narodowego
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
mit przywódczej roli inteligencji
Wesele.indd 33
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
.......................................
..................................................................................
12/16/13 12:19 PM
34
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem metaplanu
90 min
„Polska szopa”, czyli obraz społeczeństwa Cele lekcji • uczeń potrafi: wymienić wybrane stereotypy społeczne i podać przykłady utworów literackich, w których występują; odnaleźć stereotypy w Weselu i je zinterpretować; dokonać charakterystyki i oceny polskiego społeczeństwa na podstawie utworu Wyspiańskiego
Metody nauczania
• aktywizujące – asocjogram, metaplan; praca w grupach, praca z tekstem
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, słownik języka polskiego, karta pracy, arkusze papieru, klej
Przygotowanie do lekcji • uczniowie przygotowują przegląd wybranych stereotypów funkcjonujących w polskim społeczeństwie (przywódcy, artysty, chłopa, mieszczanina – inteligenta); odwołują się do własnych przemyśleń i obserwacji oraz do tekstów kultury
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca 1. Nauczyciel pyta, czym jest stereotyp, w jakich sytuacjach się z nim spotykamy, jakie mogą być dobre i złe skutki funkcjonowania stereotypu. Zapisuje na tablicy hasła, które uczniowie podają w ramach odpowiedzi, tworząc w ten sposób asocjogramy. Uczniowie formułują własną definicję zjawiska, którą można następnie porównać z definicją słownikową (‘funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do osób, rzeczy lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony przez tradycję i nieulegający zmianom’). 2. Prowadzący prosi o scharakteryzowanie przykładowych postaci stereotypowych zakodowanych w zbiorowej świadomości: przywódcy, artysty, chłopa i mieszczanina/inteligenta. Uczniowie, wykorzystując informacje zebrane w trakcie przygotowania do lekcji, zapisują swoje ustalenia na dużym arkuszu papieru, który nauczyciel umieszcza w widocznym miejscu klasy („mapa stereotypów”). Dla przejrzystości zapisu można wprowadzić kolory. Przykład takiej mapy stereotypów zamieszczono w scenariuszu. 3. Nauczyciel informuje uczniów, że celem lekcji będzie charakterystyka wybranych postaci z We-
Wesele.indd 34
sela jako reprezentantów różnych warstw społecznych oraz określenie, w jakim stopniu odwołują się do utartych w zbiorowej świadomości stereotypów. Działania te pomogą odpowiedzieć na pytanie, jaki obraz społeczeństwa polskiego wyłania się z dramatu.
Faza realizacyjna 1. Uczniowie dobierają się w trzy zespoły i analizują wybrane postacie literackie z Wesela należące do obu grup społecznych: chłopów i inteligentów (po trzy postacie na zespół) – wykonują zadanie 1. w karcie pracy. Liderzy zespołów przedstawiają przygotowane odpowiedzi, a nauczyciel koryguje wszelkie nieścisłości i uzupełnia informacje. Ważne jest, aby młodzież odniosła się do omówionej we wstępie „mapy stereotypów” polskiego społeczeństwa i stwierdziła, czy dana postać powiela swój stereotyp, czy też może autor przełamuje utarty wzorzec, polemizuje z nim albo tworzy nowy. 2. Uczestnicy zajęć na dużym arkuszu papieru umieszczają scharakteryzowane postacie w taki sposób, aby zobrazować relacje między wszystkimi grupami społecznymi. Powstaje schemat polskiego społeczeństwa. Na przeciwległych biegunach powinni się znaleźć przedstawiciele warstw społecznych, które nie potrafią się ze sobą porozumieć. W środkowej części pojawią się postacie uświadamiające sobie potrzebę porozumienia społecznego i wspólnego działania. Uczniowie uzasadniają proponowany przez siebie układ postaci i wyjaśniają relacje między nimi.
Faza podsumowująca Jako podsumowanie rozważań uczniowie wspólnie uzupełniają metaplan charakteryzujący stan społeczeństwa polskiego z przełomu wieków – tak jak widział je Wyspiański w Weselu (karta pracy, zad. 2.).
Praca domowa
Zakres podstawowy Jakie stereotypy społeczne występują we współczesnym polskim społeczeństwie? Odwołaj się do własnych obserwacji i wybranych tekstów kultury. Napisz spójną i poprawną językowo wypowiedź nie krótszą niż 250 słów.
Zakres rozszerzony Przygotuj scenariusz scenki, w której zaprezentujesz funkcjonowanie wybranego przez Ciebie stereotypu społecznego.
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
35
Przykładowa mapa stereotypów Stereotypowe wzorce postaci
przywódca mężny, zdolny porwać naród do czynu, heroiczny, altruista, romantyk oddany idei, a jednocześnie realista (np. Tadeusz Kościuszko)
artysta w romantyzmie: wybraniec Boga, posiadł transcendentne tajemnice, nie znajduje zrozumienia w świecie, skazany na samotność i cierpienie (np. Konrad); w Młodej Polsce: kapłan sztuki, wynosi się ponad tłum, poszukuje Absolutu (np. Stanisław Przybyszewski)
chłop mieszkaniec wsi arkadyjskiej, wyidealizowanej, w której praca jest równoważona zabawą i odpoczynkiem, ubrany odświętnie, szczęśliwy (np. bohaterowie Pieśni świętojańskiej o sobótce)
mieszczanin/ inteligent zafascynowany postępem, tworzy nową cywilizację, angażuje się społecznie, brakuje mu woli działania (np. Stanisław Wokulski z Lalki)
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. a) chłopi: • Jasiek – jurny chłop ukazany podczas zabawy; ubrany w bajecznie kolorowy ludowy strój; chętny do śpiewu i tańca; budzi zachwyt dziewcząt z Krakowa; lekkomyślny; najważniejsza jest dla niego materialna oznaka luksusu, lepszego życia – czapka z pawimi piórami, którą jest w stanie zdobyć, łamiąc wszelkie zasady; uświadomiony patriotycznie, jednak ulega słabości; niedojrzałość powoduje, że przedkłada prywatę nad wspólny cel • Czepiec – ciekawy świata; wójt; budzi posłuch we wsi, głównie dlatego, że jest silny; nie wstydzi się swojego pochodzenia; ma poczucie wartości jako członek swojej grupy społecznej; przywołuje jej chwalebną przeszłość w postaci kosynierów; przedkłada wieś nad miasto; inteligentów uważa za słabeuszy; usiłuje ich zmobilizować do czynu groźbami; lubi wypić i wtedy jest skory do bijatyki; krewki; łatwo zapala się; pokazuje się w kożuchu i z kosą nastawioną na sztorc – niczym replika Głowackiego • Jakub Szela – upiór Szeli symbolizuje „skrwawioną sukmanę”; przypomina o ciemnej stronie ludu; o jego gniewie i zdolności do bestialskiego odwetu, okrucieństwie i bezwzględności; przywołuje problem niesprawiedliwych, feudalnych stosunków społecznych między chłopami a panami, wyzysku, braku własności ziemi dla chłopów b) inteligenci: • Poeta – wyobcowany w tłumie; wrażliwy; dużo podróżuje (podróż jako ucieczka); ma naturę niebieskiego ptaka; pełen niepokojów wewnętrznych; cierpienie traktuje jak inspirację do pisania; frustruje go rozdźwięk między marzeniami a rzeczywistością; pragnie stworzyć wielki poemat narodowy na miarę romantycznego wieszcza – przewodnika narodu, ale jego dystans wobec świata nie pozwala mu w pełni zaangażować się w żadną wielką sprawę • Nos – ironiczny wizerunek typowego przedstawiciela bohemy artystycznej ówczesnego Krakowa; uosobienie przybyszewszczyzny; dekadent i pijak; dorabia filozofię do picia – alkohol ma uwrażliwiać jego duszę, pozwalać dotknąć Absolutu; czuje się kimś wyjątkowym; megaloman; jest figurą zupełnie niepoważną; zamroczony alkoholem głosi dekadenckie komunały
Wesele.indd 35
12/16/13 12:19 PM
36
Scenariusz lekcji
2.
• Pan Młody – dobroduszny i naiwny fantasta; chłopoman zafascynowany inteligenckim wyobrażeniem na temat wsi spokojnej, wsi wesołej; jest to wieś z kręgu pobożnych życzeń; nie zna realiów; zachwyca się ludową prostotą, kolorytem, ale jego zachwyt jest wynikiem nieporozumienia, nieznajomości realiów; odświętne zwyczaje bierze za codzienność; stylizuje się na chłopa, co wywołuje efekt komiczny • Gospodarz – typ szlachcica z Soplicowa; autentycznie zżyty z wiejskim środowiskiem; zna się na roli; jest „dobrym gospodarzem”; rozumie problemy wsi; stara się uświadamiać chłopów w kwestiach przynależności narodowej; rozbudzać w nich uczucia patriotyczne; nie jest naiwny; rozumie złożoność trudnej relacji między panami a chłopami; podziwia polskiego chłopa, widzi w nim ostoję tradycyjnych wartości, esencję narodu polskiego, a jednocześnie pamięta o rabacji galicyjskiej; wie, że konflikt może łatwo ponownie wybuchnąć • Dziennikarz – związany ze stronnictwem konserwatywnym stańczyków; pogrążony w sprzecznościach: pragnie wielkich idei, które porwałyby cały naród, a jednocześnie jest zwolennikiem polityki kompromisu, programu minimum opartego na ugodzie z zaborcą; jego ugrupowanie jest nazywane stańczykami, ponieważ odgrywa rolę ostrego krytyka, który największą winą za sytuację, w której znalazła się Polska, obarcza samych Polaków; trzeźwy realizm konserwatystów prowadzi – paradoksalnie – do niewiary we wszelkie dalekosiężne plany i ideały; Dziennikarz traktuje chłopów z właściwą sobie ironią • Radczyni – nie zna realiów życia na wsi; zachowuje dystans wobec chłopów, obawia się ich; próbuje chronić przed nimi córki; jest krytycznie nastawiona do małżeństwa opartego na mezaliansie; podkreśla obcość obu światów; nie wierzy, że można zatrzeć granice między nimi Jak jest?
Jak powinno być?
• Inteligentów i chłopów dzieli przepaść, nie rozumieją się, żyją osobno, zajmują się swoimi sprawami.
• Inteligenci i chłopi są częścią tego samego narodu, który ma wspólnego wroga. Powinni się zjednoczyć, by uwolnić ojczyznę.
• Dwie grupy społeczne ukazane w dramacie dzieli pamięć o krzywdach, które nie zostały zadośćuczynione.
• Aby doszło do prawdziwej ugody, nie można udawać, że nie było rzezi galicyjskiej. Nadal nie rozwiązano źródła konfliktów między panami a chłopami, więc ponownie może dojść do bratobójczej walki.
• Chłopi mają w sobie potencjał do walki, działania
• Potencjał sił, entuzjazmu i woli do działania drzemiący w ludzie powinien być mądrze wykorzystany przez elity społeczne.
• Przedstawiciele warstw społecznych nie potrafią porozumieć się ze sobą.
• Tylko zjednoczony naród jest w stanie przerwać kołowrót nieudanych prób odzyskania niepodległości.
• Artyści ulegli nastrojom dekadenckim, ogarnęła ich niemoc, bezideowość.
• Artyści powinni przewodzić narodowi, tworzyć dzieła, które porwałyby wszystkich Polaków i pielęgnując tradycję, budowałyby tożsamość narodu.
• Ludomania jest tylko pozornym zbliżeniem się inteligentów do chłopów, to chwilowa moda; inteligenci zachłysnęli się wizerunkiem chłopstwa niemającym nic wspólnego z rzeczywistością.
• Zainteresowanie folklorem i życiem na wsi musi być zjawiskiem trwałym i autentycznym. Tylko wówczas doprowadzi do zacieśnienia więzi społecznych.
Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
Polska jest od ponad stu lat pod zaborami. Zabory jeszcze utrwaliły anachroniczne feudalne stosunki społeczne, które oparte są na wyzysku. Szlachta jest wprawdzie nastawiona patriotycznie i świadoma swojej przynależności narodowej, dzięki niej przetrwała idea wolnej Polski, jednak w oczach chłopów jest klasą panów, która żyje z krzywdy ludu. Dlatego Polak dla chłopa to nie brat, lecz ciemiężyciel. Ponadto na skutek licznych klęsk wszyscy stracili wiarę w sens walki. Nie ma grupy, która byłaby zdolna objąć przewodnictwo narodu. Wnioski
Trzeba dokonać zmian w społeczeństwie, przygotować się do odzyskania niepodległości, znaleźć odpowiedniego silnego i charyzmatycznego przywódcę narodu, stworzyć przestrzeń i płaszczyznę porozumienia między warstwami, przełamywać stereotypy społeczne, które oddalają od siebie chłopów i inteligentów.
Wesele.indd 36
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
37
....................................................................
imię i nazwisko
Dramat utartych ról 1
.............................. data
........................... klasa
Scharakteryzuj portret wymienionych przedstawicieli dwóch grup społecznych, które spotkały się na weselu Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. a) chłopi: • Jasiek .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Czepiec .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Jakub Szela .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) inteligenci: • Poeta .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Nos .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 37
12/16/13 12:19 PM
38
Karta pracy
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Pan Młody .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Gospodarz .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Dziennikarz .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
• Radczyni .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 38
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
2
39
Wypełnij schemat metaplanu. Scharakteryzuj stan społeczeństwa polskiego z przełomu wieków – tak jak je widział Wyspiański w Weselu. Jak jest?
Jak powinno być?
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
Wnioski
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
Wesele.indd 39
12/16/13 12:19 PM
40
Scenariusz lekcji
Scenariusz z kartą pracy do tworzenia własnego tekstu
45 min
Portret artysty w Weselu Cele lekcji • uczeń potrafi: zanalizować temat wypracowania maturalnego; zinterpretować krok po kroku tekst literacki; przeprowadzić logiczną analizę tematu pracy; sformułować własną hipotezę interpretacyjną; skonstruować uporządkowany plan wypowiedzi pisemnej; sformułować wnioski końcowe wynikające z logicznego wywodu
Metody nauczania • aktywizująca – metaplan; rozmowa kierowana, praca z tekstem
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, karta pracy, arkusze papieru, flamastry w różnych kolorach
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca Nauczyciel przedstawia uczniom cel lekcji – ćwiczenie umiejętności analizy i interpretacji tekstu literackiego w formie wypowiedzi pisemnej wymaganej na egzaminie maturalnym. Podaje temat pracy.
Faza realizacyjna 1. Uczniowie otrzymują kopie analizowanego fragmentu Wesela (karta pracy) i zapoznają się z tekstem. Następnie wszyscy wspólnie analizują temat pracy pisemnej, wyodrębniając w nim najważniejsze czynności operacyjne oraz pozostałe elementy, które wyznaczają określony tor działań interpretacyjnych. Portret artysty w Weselu. Przeanalizuj sposób przedstawienia Poety i Gospodarza w podanym fragmencie dramatu oraz przywołaj postacie innych artystów występujących w utworze. Uwzględnij różne konteksty interpretacyjne (np. biograficzny, filozoficzny, historyczny). • niebieski i zielony – prześledzenie sposobu przedstawienia Poety w podanym fragmencie • niebieski i żółty – prześledzenie sposobu przedstawienia Gospodarza w podanym fragmencie • czerwony – przywołanie innych postaci artystów pojawiających się w całym utworze
• pomarańczowy – przywołanie różnych kontekstów interpretacyjnych (biograficznego, filozoficznego, historycznego) • różowy – wyszukanie charakterystycznych cech w wizerunkach artystów sportretowanych przez Wyspiańskiego. 2. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery zespoły. Ich przedstawiciele losują po jednym zadaniu dla grupy: • prześledzenie sposobu przedstawienia Poety, • prześledzenie sposobu ukazania Gospodarza, • przywołanie wizerunków innych artystów po jawiających się w całym dramacie, • podanie różnych kontekstów interpretacyjnych. Uczniowie ponownie przyglądają się fragmentom Wesela, tym razem ze względu na przydzielone im zadanie. Po przedyskutowaniu propozycji odpowiedzi zespoły wypisują wybrane rozwiązania na arkuszach papieru. Dla przejrzystości pracy warto zaproponować uczniom użycie flamastrów w różnych kolorach. 3. Po upływie wyznaczonego czasu uczniowie przedstawiają efekty swojej pracy. Pozostała część klasy w razie potrzeby dokonuje korekty odpowiedzi, ustala, które punkty są najważniejsze. Z reguły najwięcej trudności przysparza uczniom przywołanie kontekstów interpretacyjnych, w tym miejscu na pewno przydatna będzie pomoc nauczyciela. Po omówieniu wszystkich zadań i sformułowaniu końcowego wniosku powstaje plan wypracowania.
Faza podsumowująca 1. Nauczyciel przypomina uczniom o zasadach rządzących redagowaniem prac pisemnych, podkreśla, jak ważna jest spójność tekstu, która wynika z logicznego i płynnego przechodzenia do kolejnych akapitów. 2. Fakultatywnie uczniowie mogą się zapoznać z fragmentem Plotki o „Weselu” Boya-Żeleńskiego, w której autor wspomina okres przybyszewszczyzny w dziejach krakowskiej cyganerii.
Praca domowa Napisz pracę zawierającą minimum 250 słów na temat analizowany na lekcji.
Propozycje odpowiedzi do karty pracy I. Rozpoznanie wstępne – rozmowa dwóch artystów pochodzących z tego samego środowiska; – z dialogów poznajemy światopogląd, postawy życiowe i marzenia bohaterów; – scena ma charakter realistyczny, po niej zaś następuje spotkanie postaci ze zjawami (Poeta spotka się z widmem Rycerza, które mu uświadomi pustkę i bezideowość poezji młodopolskiej; Gospodarz po spotkaniu z Wernyhorą okaże się niezdolny do czynu).
Wesele.indd 40
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
41
II. Analiza fragmentu utworu a) sposób przedstawienia Poety – marzy o napisaniu wielkiego poematu, który wskrzeszałby ducha narodowego (Taki mi się snuje dramat / groźny, szumny, posuwisty / jak polonez); – pragnie pisać o wielkich postaciach z przeszłości, godnych podziwu, budzących szacunek (Bohater w zbrojej, skalisty, / ktoś, jakoby złom granitu), niecofających się przed niczym (co niczego się nie lęka, / chyba widma zbrodni swojej), barwnych, takich, które wywoływałyby w czytelniku intensywne, a nawet skraje emocje (i ten pan, pełen poloru, / [...] i ten hart rycerski, śmiały, / i gniew boski gromki, straszny); – poszukuje inspiracji w przeszłości, w tradycji ludowej i narodowej; – stawia potęgę ducha nad materią, która go mierzi, tęskni do tego, aby „rozwinąć skrzydła” i unieść się nad przyziemną codzienność (Duch się w każdym poniewiera, / że czasami dech zapiera; / tak by gdzieś het gnało, gnało, / tak by się nam serce śmiało / do ogromnych, wielkich rzeczy, / a tu pospolitość skrzeczy); – ma poczucie niespełnienia, dysonansu między marzeniami a codziennością, odczuwa brak wielkich idei, spraw (duch się w każdym poniewiera / i chciałby się wydrzeć, skoczyć, / ręce po pas w krwi ubroczyć, / ramię rozpostrzeć szeroko, / wielkie skrzydła porozwijać, / lecieć, a nie dać się miotać); – otaczająca rzeczywistość jawi mu się jako szara, ograniczająca człowieka, narzucająca przyziemną perspektywę, więzienie dla ducha (a tu pospolitość niska / włazi w usta, ucho, oko); – mimo swoich aspiracji jako artysty życie marzeniami, rojeniami wybujałej wyobraźni, oderwanie od rzeczywistości uważa za przekleństwo polskiej natury (My jesteśmy jak przeklęci, / że nas mara, dziwo nęci, / wytwór tęsknej wyobraźni / serce bierze, zmysły drażni). b) sposób przedstawienia Gospodarza – ironizuje z aspiracji Poety, przyznaje, że jest to powszechny trend w sztuce młodopolskiej – pragnienie „udramatyzowania” rzeczywistości, uczynienia jej bardziej uduchowioną; pokpiwa z twórczości, która traktuje wyłącznie o wielkich sprawach, opisuje przygody nadludzkich bohaterów, popada w histeryczne, patetyczne tony i w efekcie nikt jej nie rozumie (u nas wszystko dramatyczne, / w wielkiej skali, niebotyczne / [...] ale kto tam to zrozumi); – przyznaje Poecie, że również odczuwa wewnętrzny niepokój, dysonans między teraźniejszością a marzeniami (Tak się w każdym z nas coś burzy / [...] Tak się w każdym z nas coś zbiera), jednak zachowuje dystans wobec dramatycznej frazeologii i wydumanych tęsknot Poety; – podziela stosunek Poety do przeszłości, która dominuje nad współczesnością (to dawność tak z nami walczy); – na wybujałe pragnienia i frustracje Poety odpowiada racjonalnie, że wielkość zwykle przeplata się w życiu z przeciętnością, jest to normalne, że kolejne pokolenia mają swoich bohaterów, własne szczytne ideały i marzenia, które następnie odchodzą w niebyt (Tak się orze, tak się zwala / rok w rok, w każdym pokoleniu; / [...] raz wraz wielkość się wyłania / i raz wraz grąży się w cieniu); – od dziesięciu lat mieszka na wsi, pośród chłopów, i nabrał przez ten czas podziwu dla nich; na co dzień przygląda się chłopom pracującym na roli, szanuje ich wysiłek, poczucie własnej godności, mądrość, głęboką religijność (Już lat dziesięć pośród siedzę, / sąsiadujemy o miedzę. / Kiedy sieje, orze, miele, / taka godność, takie wzięcie; / co czyni, to czyni święcie); wywodzi ich genealogię od Piastów; widzi podobieństwo między ludem na wsi a królewskim prasłowiańskim rodem; w chłopstwie upatruje składnicy narodowych wartości (A bo chłop i ma coś z Piasta, / coś z tych królów Piastów – wiele!); wierzy w siłę ludu. – potrafi połączyć ideały z życiem codziennym, realista. III. Inne postacie artystów występujących w utworze – Pan Młody – zafascynowany folklorem wiejskim; entuzjasta ludomanii – modnego bratania się inteligencji z ludem, w którym upatrywano szansy na odnowę duchową narodu; życie na wsi, które naiwnie idealizuje, jest dla niego inspiracją do twórczości literackiej; – Nos – dekadent, typowy przedstawiciel bohemy krakowskiej, uosobienie cech przybyszewszczyzny; ulega słabościom, przede wszystkim nadużywa alkoholu; – Rachela – Żydówka, córka karczmarza, która odstaje od swojego środowiska – wrażliwa na sztukę, rozmarzona, uduchowiona, oczarowana poezją i artystami młodopolskimi, pierwsza dostrzega w chałupie bronowickiej potencjał symboliczny. IV. Konteksty interpretacyjne – biograficzny: Wyspiański osobiście wziął udział w weselu swojego przyjaciela Lucjana Rydla, znał gości weselnych i bohemę artystyczną Krakowa, dlatego postacie dramatu w dużej mierze opierają się na autentycznych pierwowzorach i uosabiają charakterystyczne cechy środowiska – Poeta to będący wówczas u szczytu sławy Kazimierz Przerwa-Tetmajer, przyrodni brat malarza Włodzimierza Tetmajera (Gospodarza), Pan Młody – poeta młodopolski Lucjan Rydel, Nos to prawdopodobnie malarz Tadeusz Noskowski, a Rachela to Pepa Singer, córka bronowickiego karczmarza;
Wesele.indd 41
12/16/13 12:19 PM
42
Scenariusz lekcji
– obyczajowy: Wyspiański potraktował wesele Rydla z Mikołajczykówną jako symboliczne dopełnienie inteligenckiej fascynacji polskim ludem; – filozoficzny: nietzscheanizm (artysta jako indywiduum, jednostka wybitna, wyjątkowa, przeznaczona do wyższych celów; fascynacja ludźmi odznaczającymi się nieprzeciętną siłą wewnętrzną i biologiczną, aktywnością i popędem życiowym; marzenia o potędze, kult czynu) oraz schopenhaueryzm (sztuka jako antidotum na ból istnienia, kontemplacja piękna przynosi ukojenie w cierpieniu, którym jest życie – dekadentyzm, artysta jako kapłan); – historyczna: dyskusja na temat roli artysty w sytuacji zniewolenia narodu; – historycznoliteracki: porównanie z koncepcją artysty w renesansie czy romantyzmie. V. Wnioski pełne: Artyści są grupą społeczną najliczniej reprezentowaną w Weselu. Wyspiański znał osobiście część osób przedstawionych w dramacie. Artyści to szczególni bohaterowie utworu ze względu na wysoki status „kapłanów sztuki”, jaki przypisywano w okresie modernizmu wybitnym jednostkom. Ponadto Wyspiańskiego interesowała rola artystów jako przewodników narodu poszukującego swoich dróg do wolności (romantyczny poeta wieszcz). Stanowią oni w Weselu pretekst do rozważań na temat dialogu współczesności z przeszłością, inteligenckiej fascynacji wsią i polskim ludem, kondycji poezji młodopolskiej. Artyści ukazani przez Wyspiańskiego prezentują niedojrzałość tej grupy społecznej, oderwanie od rzeczywistości, życie iluzjami, dekadentyzm, brak łączności z resztą narodu. częściowe: Artyści są grupą społeczną najliczniej reprezentowaną w Weselu. Wyspiański znał osobiście część osób przedstawionych w dramacie. Poetę interesowała rola artystów jako przewodników narodu poszukującego swoich dróg do wolności. Stanowią oni w Weselu pretekst do rozważań na temat dialogu współczesności z przeszłością, inteligenckiej fascynacji wsią i polskim ludem, kondycji poezji młodopolskiej. Artyści ukazani przez Wyspiańskiego prezentują niedojrzałość tej grupy społecznej, oderwanie od rzeczywistości, życie iluzjami, dekadentyzm, oderwanie od reszty narodu. próba wniosku: Artyści są grupą społeczną najliczniej reprezentowaną w Weselu. Wyspiański znał osobiście cześć osób przedstawionych w dramacie. Poetę interesowała rola artystów jako przewodników narodu, stanowią oni też pretekst do rozważań na temat inteligenckiej fascynacji wsią i polskim ludem. Artyści ukazani przez Wyspiańskiego prezentują niedojrzałość tej grupy społecznej.
Tekst Autentycznymi, z zachowaniem imion i nazwisk, są postacie chłopskie […]; autentycznym jest Nos, czyli malarz Tadeusz Noskowski, lub może kombinacja Noskowskiego z malarzem również, Stanisławem Czajkowskim. Ten Stanisław Czajkowski wsławił się na tym weselisku następującym czynem: dobrze napity, przeleżał się nieco na paltach, po czym wstał, chwiejnym krokiem wszedł do izby, gdzie już nad ranem kiwali się sennie pod ścianą bronowiccy gospodarze, i rzekł do nich: „A teraz ja wam powiem, co to jest secesja”. To rzekłszy, zwalił się jak długi pod stół. W ogóle Nos to w Weselu figura godna uwagi. Nos to jest cała przybyszewszczyzna, której dwuletni okres święcił się w Krakowie bezpośrednio przed Weselem. I Wyspiański przebył ten okres, ale jako pilny widz i obserwator; poza tym przybyszewszczyzna spłynęła koło niego bez śladu. Brakło może głównego klucza do porozumienia: Wyspiański nie pijał. Kiedy raz, pamiętam, któryś z „paczki” zmusił go do picia, mówiąc: „no, niech się pan napije, dla fantazji”, Wyspiański odparł z uśmieszkiem: „ja fantazję mam zawsze, a po wódce mnie głowa boli”. Przybyszewszczyzna w Nosie wyraża się mnóstwem rysów. Przede wszystkim pijaństwem. Brać artystyczna pijała zawsze, ale za Przybyszewskiego picie wzniosło się do wyżyn obrządku, misterium, zasady: „Piję, piję, bo pić muszę…”. A tuż potem: „Szopen gdyby żył, to by pił…”. Ten „szopenizm” to też echo Przybyszewskiego, fanatycznego apostoła Szopena. Owo zagadkowe „ram-tam-tam-tam-tam”, które w ustach Nosa zastanawiało może czasem którego z czytelników Wesela, to niewątpliwie nic innego, tylko fraza z preludium A-dur Szopena, które Przybyszewski godzinami potrafił grywać w chwili największego napięcia, waląc coraz wścieklej, coraz rozpaczliwiej w klawiaturę. I więcej znalazłoby się cech przybyszewszczyzny w Nosie; pewne aktorstwo desperacji, owo: „na plan pierwszy wstąpić muszę”, i echa nadczłowieka: „Bonaparte, ten miał nos” etc. W ten sposób, tą jedną figurą Wyspiański otwiera – dla wtajemniczonych – okno na cały dwuletni bujny okres krakowskiego i polskiego życia artystycznego. Nos, ten maruder przybyszewszczyzny, odcina się od tego całego środowiska tragicznie groteskową plamą. Tadeusz Boy-Żeleński, Plotka o „Weselu” [w:] tegoż, O Krakowie, s. 391.
Wesele.indd 42
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
Tworzenie własnego tekstu
43
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
Na podstawie zacytowanego fragmentu Wesela scharakteryzuj portret artysty wyłaniający się z tekstu. Przeanalizuj sposób przedstawienia Poety i Gospodarza oraz przywołaj wizerunki innych artystów występujących w utworze. Uwzględnij różne konteksty interpretacyjne.
Stanisław Wyspiański Wesele akt I, scena 24 (fragmenty) POETA Taki mi się snuje dramat groźny, szumny, posuwisty jak polonez; gdzieś z kazamat1 jęk i zgrzyt, i wichrów świsty. – Marzę przy tym wichrów graniu – – o jakimś wielkim kochaniu. Bohater w zbrojej2, skalisty, ktoś, jakoby złom granitu, rycerz z czoła, ktoś ze szczytu [...] Wyraźnie się w oczy wciska, zbroją świeci, zbroją łyska postać dawna, coraz bliska, dawny rycerz w pełnej zbroi, co niczego się nie lęka, chyba widma zbrodni swojej, a serce mu z bólów pęka, a on, z takim sercem w zbroi, zaklęty, u źródła stoi i do mętów studni patrzy, i przegląda się we studni. [...] GOSPODARZ Dramatyczne, bardzo pięknie – u nas wszystko dramatyczne, w wielkiej skali, niebotyczne – a jak taki heros jęknie, to po całej Polsce jęczy, to po wszystkich borach szumi, to po wszystkich górach brzęczy, ale kto tam to zrozumi. POETA Dramatyczny, rycerz błędny, ale pan, pan pierwszorzędny: w zamczysku sam, osmętniały, a zamek opustoszały, i ten lud nasz, taki prosty, u stóp zamku, u stóp dworu, i ten pan, pełen poloru, i ten lud prosty, rubaszny, i ten hart rycerski, śmiały, i gniew boski gromki, straszny. 1 2
Wesele.indd 43
GOSPODARZ Tak się w każdym z nas coś burzy, na taką się burzę zbiera, tak w nas ciska piorunami, dziwnymi wre postaciami: dawnym strojem, dawnym krojem, a ze sercem zawsze swojem; to dawność tak z nami walczy. Coraz pamięć się zaciera – – – Tak się w każdym z nas coś zbiera. POETA Duch się w każdym poniewiera, że czasami dech zapiera; tak by gdzieś het gnało, gnało, tak by się nam serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy, a tu pospolitość tłoczy, włazi w usta, uszy, oczy; duch się w każdym poniewiera i chciałby się wydrzeć, skoczyć, ręce po pas w krwi ubroczyć, ramię rozpostrzeć szeroko, wielkie skrzydła porozwijać, lecieć, a nie dać się mijać; a tu pospolitość niska włazi w usta, ucho, oko; – – [...] GOSPODARZ Tak się orze, tak się zwala rok w rok, w każdym pokoleniu; raz wraz dusza się odsłania, raz wraz wielkość się wyłania i raz wraz grąży się w cieniu. Raz wraz wstaje wielka postać, że ino jej skrzydeł dostać, rok w rok w każdym pokoleniu i raz wraz przepada, gaśnie, jakby czas jej przepaść właśnie. – [...]
kazamaty – podziemia służące jako ciężkie więzienie. bohater w zbrojej – bohater w zbroi, rycerz; objawi się Poecie w postaci Zawiszy Czarnego.
12/16/13 12:19 PM
44
Karta pracy
POETA My jesteśmy jak przeklęci, że nas mara, dziwo nęci, wytwór tęsknej wyobraźni serce bierze, zmysły drażni; że nam oczy zaszły mgłami; pieścimy się jeno snami, a to, co tu nas otacza, zdolność nasza przeinacza: w oczach naszych chłop urasta do potęgi króla Piasta!
GOSPODARZ A bo chłop i ma coś z Piasta, coś z tych królów Piastów – wiele! – Już lat dziesięć pośród siedzę, sąsiadujemy o miedzę. Kiedy sieje, orze, miele, taka godność, takie wzięcie; co czyni, to czyni święcie; godność, rozwaga, pojęcie. A jak modli się w kościele, taka godność, to przejęcie; bardzo wiele, wiele z Piasta; chłop potęgą jest i basta.
I. Rozpoznanie wstępne .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
II. Analiza fragmentu utworu a) sposób przedstawienia Poety .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) sposób przedstawienia Gospodarza .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 44
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
45
III. Wizerunek innych artystów występujących w utworze .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
IV. Konteksty interpretacyjne .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
V. Wnioski .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 45
12/16/13 12:19 PM
46
Scenariusz lekcji
Scenariusz z wykorzystaniem niedokończonych zdań
90 min
„Teatr mój widzę ogromny” Cele lekcji • uczeń potrafi: omówić edukację artystyczną Wyspiańskiego; wymienić rodzaje spektakli, które szczególnie interesowały poetę; wytłumaczyć znaczenie słowa monumentalny; scharakteryzować elementy przedstawień Wyspiańskiego na podstawie tekstu Błońskiego; przeanalizować sposób realizacji poszczególnych elementów przedstawienia we wskazanych scenach Wesela; wyjaśnić termin synkretyzm; zaprezentować koncepcję „teatru ogromnego” poety i odnieść ją do Wesela; określić, na ile reżyserzy kolejnych inscenizacji Wesela stosowali się do tej koncepcji
Metody nauczania • aktywizujące – metoda niedokończonych zdań
Środki dydaktyczne • Wesele Stanisława Wyspiańskiego, karta pracy, słownik wyrazów obcych
Przygotowanie do lekcji • uczniowie przypominają sobie cechy gatunkowe różnych rodzajów dramatu (antycznego, szekspirowskiego, romantycznego)
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca Nauczyciel jako wprowadzenie czyta fragment listu Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla: „dramat był zawsze moim marzeniem. Doprowadzić każdą myśl, każde pojęcie, kompozycję każdą do dramatu [...] to było u mnie zawsze i nie mam za złe tym, co mnie nazywali aktorem, bo jeśli można się tak kochać, to ja kochałem się w scenie. Zdawało mi się, że ona stoi najwyżej ze sztuki i że najwięcej wchłania w siebie uczucia i pożera życie”. Po przeczytaniu słów Wyspiańskiego nauczyciel formułuje pytanie, co przede wszystkim fascynowało artystę w sztuce teatru. Uczniowie powinni wspomnieć, że pociągała go różnorodność teatru, operowanie wieloma formami przekazu: słowem, dźwiękiem, ruchem scenicznym, światłem, obrazem, przestrzenią sceny. Wyspiański dzięki wszechstronnym uzdolnieniom artystycznym mógł w teatrze w pełni realizować własne pomysły. Był w jednej osobie malarzem, poetą, dramaturgiem, reżyserem, projektantem kostiumów scenicznych i scenografii. Nie bez powodu jest nazywany twórcą nowoczesnego teatru polskiego. Jak pisze Maria Prussak: „Specyficzną cechą wyobraźni Wyspiańskiego było traktowanie zarówno oglądanych, jak i opracowywanych dzieł plastycznych jako zatrzymanego fragmentu wydarzenia, którego są utrwalonym śladem. Toteż
Wesele.indd 46
patrząc na obraz, rzeźbę, a nawet pomnik architektury, dopowiadał własną historię, jaką starał się z nich wyczytać, dramatyzował, uruchamiał to, co w plastyce z zasady jest statyczne”.
Faza realizacyjna 1. Uczniowie czytają fragment pracy Jana Błońskiego o Wyspiańskim i wykonują trzy pierwsze polecenia zamieszczone pod tekstem (karta pracy, zad. 1.a–c). Nauczyciel weryfikuje udzielone odpowiedzi. Warto w tym momencie wyjaśnić sformułowanie umieszczone w temacie lekcji. Pochodzi ono z rozważań artysty o Hamlecie zawartych w studium Architektura, Malarstwo, Dramat w jedność spojone. Czwarte polecenie (zad. 1.d) uczniowie wykonują w trzech grupach. Ich przedstawiciele prezentują sporządzoną charakterystykę poszczególnych elementów konstrukcji sztuki teatralnej, tak aby wszyscy mogli uzupełnić swoje odpowiedzi. 2. Zespoły analizują przydzielone im sceny dramatu i wskazują, jak w danym fragmencie Wesela zostały zrealizowane poszczególne kategorie (karta pracy, zad. 1.e). Wnioski wynikające z tego zadania posłużą do scharakteryzowania dramatu symbolicznego. 3. Nauczyciel omawia ideę „syntetyzmu literackiego”. Korzysta przy tym z definicji zawartej w słowniku wyrazów obcych (‘łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych ze sobą, poglądów, np. w religii, filozofii; także połączenie się, skrzyżowanie wszelkich elementów’) oraz odwołuje się do wiedzy uczniów z zakresu literatury romantycznej. Uczniowie wykonują zadanie 2. w karcie pracy. Nauczyciel może uzupełnić ich odpowiedzi o następujące treści: synkretyzm literacki u Wyspiańskiego obejmuje również różne techniki pisarskie i prądy artystyczne: impresjonizm (operowanie światłem, utrwalanie chwili), symbolizm (różne symbole), dramat klasyczny (jedność miejsca, czasu i akcji), dramat szekspirowski (pomieszanie różnych kategorii estetycznych: komizm, liryzm, rubaszność, patos, realizm i fantastyka), dramat romantyczny (motywacja i problematyka), naturalizm (szczegóły w opisach, wyglądzie, zachowaniu).
Faza podsumowująca W ramach podsumowania zajęć uczniowie uzupełniają niedokończone zdania (karta pracy, zad. 3.).
Praca domowa Określ, na ile reżyserzy kolejnych inscenizacji Wesela stosowali się do koncepcji „teatru ogromnego”. Skorzystaj z dostępnych źródeł wiedzy.
12/16/13 12:19 PM
Scenariusz lekcji
47
Propozycje odpowiedzi do karty pracy 1. a) Podróż do Monachium i Paryża. Młody artysta miał wówczas okazję zobaczyć na własne oczy wszystkie słynne dzieła sztuki, o których czytał. Większość czasu spędził w teatrach, gdzie chłonął i przyswajał sobie odkrycia teatru europejskiego. b) Artystę interesowały sztuki wyrażające ducha narodu, symboliczne, traktujące o wielkich, ponadczasowych sprawach, tragedie. Dlatego wolał raczej teatr klasyczny. Nie pociągały go tematy związane z analizą indywidualnych cech i przeżyć jednostek, ale takie, które ukazywały doświadczenia zbiorowości, jej przeszłość, mitologię. c) Monumentalny – wielki, z rozmachem, taki, który odnosi się do mitologizowanej przeszłości, do ważnych doświadczeń zbiorowych, do niezwykłej, ogromnej przestrzeni. d) Kategoria
Cechy
przestrzeń
konkretny obiekt, będący dziełem człowieka, np. kościół, teatr, zamek, wiejska chałupa; miejsca te inicjują akcję i działania bohaterów; Wyspiański miał pomysł, aby jako scenerie swoich dramatów wykorzystać realnie istniejące budowle, takie jak Wawel
muzyka
odgrywa ważną rolę, jest symboliczna – monotonna, obsesyjna; muzyka wiejskiego wesela w dramacie wyraża zaczarowanie postaci
słowo
ma też wartość melodyczną; jest go w nadmiarze; postacie wypowiadają wiele słów, ale często się powtarzają; trzeba wychwycić najważniejsze idee, hasła, myśli, związane z daną postacią
ruch
uproszczony, ustylizowany, przesadzony, sztuczny; postacie często zmieniają się na scenie; z nagłego ruchu przechodzą niespodziewanie do nieruchomości
gesty
wyraziste, często powtarzane, łącznie z ruchem postaci są aluzją do dzieł sztuki
postacie
uproszczone, pozbawione psychologicznej głębi, uosabiają jedną cechę
kostiumy
wyraziste, wydobywają określoną cechę postaci
rekwizyty
mają charakter symboliczny
treść
tematyka narodowa, wywodząca się z wielkiej literatury romantycznej; łączy elementy świata nadprzyrodzonego i realnego; zawiera wielkie proroctwa, dotyczy historii, mitu, legendy
e) Fragment Wesela
Wesele.indd 47
Didaskalia i akt I, sc. 1
Akt III, sc. 33
Akt III, sc. 36 i 37
przestrzeń
wiejska chata
przestrzeń dramatu rozszerza się o to, co na zewnątrz (sady, pola), panuje jeszcze noc
nadchodzi świt, do izby wchodzi Chochoł i siada na malowanej skrzyni
muzyka
panuje wrzawa zmieszanych odgłosów głośnej muzyki weselnej (można wyróżnić basy, skrzypce i klarnet), tańca i rozmów
cisza, wszyscy w napięciu wytężają słuch, próbują uchwycić tętent konia, a słychać jedynie brzęczenie much, potem cisza robi się coraz bardziej dojmująca, nawet wiatr ustał, wreszcie słychać dudnienie kopyt, potem ciężkie kroki Jaśka
Chochoł zaczyna cicho grać na skrzypcach leniwą, usypiającą muzykę, która jednocześnie jest skoczna, o nierównym rytmie, melodyjna, poruszająca
słowo
zwyczajowa konwersacja zaproszonych gości, indywidualizacja języka (Czepiec mówi gwarą)
krótkie, jednowyrazowe wypowiedzi budują napięcie i dynamizują scenę
monolog wypowiadany jakby pod nosem strapionego Jaśka, szydercze Miałeś, chamie, złoty róg, ostał ci sie jeno sznur staje się refrenem powtarzanym przez Chochoła
12/16/13 12:19 PM
48
Scenariusz lekcji
ruch
goście tańczą żywiołowo do muzyki, przytupują, w zbitej masie przesuwają się po izbie
bierność gości weselnych jest skontrastowana z gwałtownym wejściem Jaśka
somnambuliczny taniec (pary tańczą sztywno, powolny, uroczysty taniec w kręgu, którego nie można rozerwać), taniec nawiązuje do obrazu Jacka Malczewskiego Błędne koło
gesty
—
oczekiwanie, nasłuchiwanie, postacie zwrócone ku drzwiom, oknu, półklęczący, zasłuchani
Chochoł gramoli się na skrzynię; Jasiek robi znak kółka na czołach uśpionych, wyjmuje im kosy z rąk i ciska je za piec, lewą nogą zakreśla krąg, po którym będą przesuwać się pary, próbuje naciągnąć czapkę na uszy i wtedy sobie przypomina, że ją zgubił
postacie
roztańczony tłum, Czepiec i Dziennikarz symbolizujący dwie antagonistyczne grupy społeczne: chłopów i inteligentów
realistyczne, bez wyrazistej indywidualizacji, goście weselni, scena zbiorowa
postacie realistyczne i fantastyczne są znakami określonych postaw
kostiumy
barwne stroje weselne bronowiczan
brak szczegółowego opisu
niezdarny słomiany chochoł, Jasiek pozbawiony swojej czapki z pawimi piórami
rekwizyty
szczegółowo opisane wnętrze chaty: bielone ściany, na nich święte obrazy, wieniec z dożynek, otwarte drzwi do sypialni, okrągły stół przykryty białym obrusem, na nim zastawa, menory, biurko zarzucone papierami, nad którym wisi reprodukcja Wernyhory Matejki, akcesoria jak ze szlacheckiego dworku, wiejska malowana skrzynia, stolik w stylu empire, na nim zegar i portret damy, przez okno widać sad i chochoła
brak opisu
czapka z pawimi piórami, złoty róg, sznur
treść
wójt zagaja miastowego o politykę, z czego wywiązuje się spór o wizję wsi; ujawnia się zarys źródła konfliktów między miastem a wsią
mit (o powstaniu narodowym) splata się z realnością (Jasiek nie zebrał ludzi do powstania); zgubienie złotego rogu uniemożliwiło realizację planów powstańczych, realizm łączy się z fantastyką
mit powstania narodowego nie spełnił się z konkretnych powodów: wad i niezdolności do działania; motywacja realistyczna (Jasiek zgubił róg) i nadprzyrodzona (gra Chochoła); Chochoł nakazuje Jaśkowi wykonać gesty magiczne i zaczarowuje weselnych gości
2. Łączy świat nadprzyrodzony ze światem realnym; szczegółowo opisany konkret z symbolem; różne środki wyrazu scenicznego potraktowane równorzędnie – obraz, słowo i dźwięk odgrywają równie ważną rolę i się uzupełniają. 3. subiektywne wypowiedzi uczniów
Wesele.indd 48
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
Wesele jako dzieło totalne 1
49
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
Przeczytaj tekst Jana Błońskiego i wykonaj podane zadania.
Pod koniec kwietnia 1890 r. dwudziestojednoletni malarz Stanisław Wyspiański wyjechał z Krakowa do Paryża i Monachium, aby obejrzeć wreszcie arcydzieła, które znał z opowiadań czy reprodukcji. [...] Z porównania listów z repertuarem scen paryskich wynika, że przez całe miesiące bywał w teatrze co drugi czy trzeci dzień. [...] W teatrze (operze) pociągała go wielkość, choćby najbardziej tradycyjna. I ta wielkość łączyła się z reguły z tym, co najlepiej reprezentowało „ducha narodu”: z francuskimi klasykami, Wagnerem, Shakespeare’em. [...] Mamy do czynienia z artystą, który instynktownie szuka tragicznej tonacji, uczuciowego afektu, widowiskowej niezwykłości. Wreszcie z człowiekiem uwrażliwionym na przeszłość, która stała się legendą, symbolem czy mitem. Wyspiańskiego zupełnie nie obchodzi Herr Schmidt, Monsieur Dupont1, tym bardziej pan Kowalski. Zajmują go wieczna Francja i wieczne Niemcy, Joanna d’Arc czy Nibelungowie. I najbardziej jeszcze, wieczna Polska, której nie ma na mapie. [...] „Wyspiański tworzy przeszłość – pisał w 1908 r. Lack – tzn. że ta przeszłość, która jest u Wyspiańskiego, nigdy taką nie była, ale ta, która jest u Wyspiańskiego, jest prawdziwa. Wyspiański tworzy zatem przeszłość monumentalną”. Dzisiaj słyszy się raczej o mityzacji przeszłości (historii). Mityczne czy monumentalne przedstawienie zdarzeń jest oczywiście prawdziwsze od „faktycznego”, które odtwarza byle archiwista albo... krawiec teatralny. Prawdziwsze, bo skupia w sobie całość doświadczenia zbiorowego. [...] Centralne jest w tej dramaturgii znaczenie miejsca: przestrzeń – i przedmiot w przestrzeni – uruchamia jakby akcję i działania postaci. Wyspiański wyprowadza elementy przedstawienia z konkretnego obiektu przestrzennego, którym jest zwykle nie twór natury, ale dzieło człowieka: zamek, kościół, teatr czy wiejska chałupa. Taki przedmiot jest najczęściej impulsem do swoistej epifanii2, ponieważ promieniują zeń święte prawa historii – czy prawa losu... [...] Podobnie, chociaż w mniejszym stopniu, traktuje Wyspiański muzykę. [...] W Weselu monotonna, obsesyjna muzyka wiejskiego wesela wyraża „zaczarowanie”, w które popadają stopniowo wszyscy: kiedy muzyka wychodzi zza kulis na scenę, to znaczy, kiedy Chochoł zabiera się sam do gry na skrzypcach, symboliczny sens objawia się z całą mocą. Ale słowo zyskuje muzyczną wartość także w innym sensie. Jak wiadomo, w każdym przedstawieniu gubi się z konieczności znaczna część poetyckich piękności tekstu, które pozostają niejako „w nadmiarze”. [...] Wyspiański liczy się jakby od razu z tym, że widz chwyta to, co najważniejsze. [...] Postacie Wyspiańskiego dużo gadają, ale nie zawsze wiele mówią: repliki pomyślane są tak, aby z daną postacią (czy sytuacją) związać nierozerwalnie kilka najważniejszych słów, haseł, myśli. [...] Prawie wszystkie sztuki Wyspiańskiego są – przynajmniej w pierwszej chwili – nieprzenikalne dla cudzoziemca. Posługiwanie się „prefabrykatem” zmienia także – co nas w tej chwili bardziej interesuje – status postaci. Znika troska o prawdopodobieństwo, chociaż (zwłaszcza w Weselu i Sędziach) udowodnił Wyspiański, że zdolny jest do przenikliwej, dokładnej, niesłychanie złośliwej obserwacji obyczajowej. [...] U Wyspiańskiego często ruch zostaje uproszczony, ustylizowany, przesadzony... słowem, usztuczniony. Stopień usztucznienia bywa naturalnie różny, pozostaje on jednak znamiennym rysem tej dramaturgii. [...] Postaciom natomiast narzuca wyrazisty strój, dyktuje – często powtarzane – gesty, pęta je muzycznymi refrenami i leksykalnymi lejtmotywami. Tym samym każe im pełnić jedną funkcję, ucieleśniać jedną cechę. Monumentalizacja musi być uproszczeniem, dlatego niewątpliwie Wyspiański najchętniej zmieniałby ludzi w przedmioty. Nie przypadkiem używa – i nadużywa – efektu ożywiania malowideł czy posągów. Nie przypadkiem nazywa „lalkami” projekty kostiumów, które rysuje (po polsku „lalka” może oznaczać zabawkę albo marionetkę). Znamienna jest skłonność do częstej zmiany postaci, które zwykle krótko przebywają na scenie; do przechodzenia od ruchu bardzo szybkiego (bieg, taniec) do nieruchomości; do nagłego przerywania i uruchamiania działań scenicznych. [...] Gesty i ruch postaci stanowiły czytelne aluzje do dzieł sztuki, które zazwyczaj ujmował Wyspiański anachronicznie [...]. Rekwizyty [...] starał się traktować symbolicznie. [...] Iluzjonistyczną dekorację chce zastąpić architektonicznym kształtowaniem przestrzeni. [...] często nawiedzającym Wyspiańskiego pomysłem było wykorzystanie istniejących budowli: dostrzegł teatralny walor krakowskiego barbakanu, [...] powtarzał też, że w Polsce Hamleta należy grać na Wawelu. [...] Wawel Herr Schmidt, Monsieur Dupont – odpowiedniki przeciętnego „Kowalskiego” w języku niemieckim i francuskim. Podkreślenie, że Wyspiańskiego nie interesuje zwykły człowiek. 2 epifania – objawienie (Boga). 1
Wesele.indd 49
12/16/13 12:19 PM
50
Karta pracy
był miejscem, który obsesyjnie zajmował wyobraźnię Wyspiańskiego, [...] opracował wtedy plan zabudowy wzgórza, który przewidywał także teatr pod gołym niebem, oparty o stok i zwrócony ku Wiśle. [...] Wyspiański nie łudził się oczywiście, że uda się postawić taki teatr. A jednak w nim najlepiej i najłatwiej wystawić by można i jego sztuki, i cały monumentalny repertuar, o którym marzył [...]. To teatr czysto narodowy, wywodzący się z wielkich romantyków, przede wszystkim z Mickiewicza. Jak misteria jednoczy świat nadprzyrodzony z ziemskim i kończy wielkim proroctwem. Łączy w sobie wszystkie elementy sztuki i wszystkie rodzaje poezji. Teatralne manekiny stapiają tam legendę i prawdę w jedną całość, obdarzone „duszą narodowych półbogów” gestykulują w „nowej scenerii”, czekając na idealną scenę, której się Wyspiański nie doczekał. Jan Błoński, Wyspiański wielokrotnie, Kraków 2007, s. 131–147. a) Podaj, jaki epizod z biografii Wyspiańskiego miał znaczący wpływ na jego edukację artystyczną. .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
b) Jakie rodzaje spektakli interesowały autora Wesela najbardziej? .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
c) Wyjaśnij na podstawie tekstu, co oznacza określenie monumentalny. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
d) Wyspiański stworzył nowy rodzaj teatru. Korzystając z tekstu Jana Błońskiego, scharakteryzuj poszczególne elementy przedstawień dramatopisarza. Kategoria
przestrzeń
Cechy
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
muzyka
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
słowo
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
ruch
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
Wesele.indd 50
12/16/13 12:19 PM
Karta pracy
gesty
51
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
postacie
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
kostiumy
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
rekwizyty
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
treść
........................................................................................................... ........................................................................................................... ...........................................................................................................
e) Przeanalizuj sposób realizacji poszczególnych elementów przedstawienia we wskazanych scenach Wesela. Skorzystaj z charakterystyki tych kategorii sporządzonej na podstawie tekstu Błońskiego. Fragment Wesela
przestrzeń
muzyka
słowo
Wesele.indd 51
Didaskalia i akt I, sc. 1
Akt III, sc. 33
Akt III, sc. 36 i 37
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
12/16/13 12:19 PM
52
Karta pracy
ruch
gesty
postacie
kostiumy
rekwizyty
treść
2
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
Wyjaśnij, na czym polega synkretyzm Wesela. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
3
Uzupełnij tekst. W dramacie symbolicznym, jakim jest Wesele, postacie mają charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...............
; rekwizyty służą do . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; muzyka pełni funkcję . . . . . . . . . .
..................................
; ruch sceniczny ma charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ;
dialogi postaci są . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; scenografia jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................
Wesele.indd 52
; a obrazy odwołują się do . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12/16/13 12:19 PM
Czytanie ze zrozumieniem
Kto jest kim w Weselu?
53
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
........................... klasa
Przeczytaj fragment Plotki o „Weselu” Wyspiańskiego Tadeusza Boya-Żeleńskiego i wykonaj zadania. Bronowice jest to, jak wiadomo, wioska o pół mili od Krakowa [...]. Modlą się zwykle bronowiczanie w pobliskim wiejskim kościółku, ale śluby biorą z paradą u Panny Marii w Krakowie. Wówczas to przez długą ulicę Karmelicką, przez cały Rynek krakowski zajeżdżają przed kościół owe wozy chłopskie wyładowane białymi sukmanami, „bajecznie kolorowymi” gorsetami, kierezjami, wieńcami, czapkami, w asystencji szumnych drużbów na koniach, tworząc istotnie porywający grą swoich barw i zamaszystością fantazji obraz. [...] Tak więc orszak ślubny przejechał przez Kraków w lecie roku 1890; i na całe miasto gruchnęła wieść: Włodzio Tetmajer ożenił się z wiejską dziewczyną. [...] Młody i pełen przyszłości malarz, piękny i świetny młodzieniec z „dobrej rodziny” – z chłopką! [...] Osiadłszy w Bronowicach, Tetmajer zżył się ze wsią najzupełniej po bratersku, wszedł pod urok polskiego chłopa-Piasta, nauczył się go rozumieć i z nim pracować. [...] Żona Tetmajera miała dwie siostry, obie, jak i ona, bardzo urodziwe. Z jedną zaręczył się utalentowany malarz i kolega Tetmajera, Ludwik de Laveaux, suchotnik; wyjechał dla studiów za granicę i tam umarł. O drugą, Jadwisię, posunął w konkury Lucjan Rydel, poeta, i pojął ją w małżeństwo w dziesięć lat po ślubie Tetmajera, w roku 1900. Ale i wesele to, i małżeństwo nie były podobne do tamtego. Lucjan Rydel, cieszący się zasłużonym mirem wśród publiczności, zacny i kochany człowiek, był w kołach artystów w Krakowie figurą po trosze komiczną. [...] największe piętno komizmu dawało mu jego przysłowiowe gadulstwo, graniczące wprost z newrozą. [...] Małżeństwo Rydla miało, jak wspomniałem, zupełnie inny charakter niż małżeństwo Tetmajera. Tamto było czymś samorzutnym, śmiałym, urodziło się z serca i oczu, to – raczej z głowy i z papieru. [...] Rydel przeżywał swoją „miłość” jak temat literacki; pisywał pseudoklasyczne wiersze, w których porównywał swoją Jadwisię do Afrodyty wychodzącej z fali zboża etc. [...] Zabawny był stosunek Rydla do chłopów. Ten poeta był to klasyczny mieszczuch, niewiele mający poczucia wsi i chłopa; popełniał tedy co chwilę wykroczenia przeciw etykiecie wiejskiej, które raziły bronowickich gospodarzy. „Ten pan Rydel to dobry człowiek, uczony człowiek, ale strasznie źle wychowany” – mówili, a mianowicie dlatego, że Rydel, chcąc się „zbliżyć do ludu”, chodził w konkury boso, poza tym w marynarce i z zawiniętymi spodniami. Otóż na wsi chłop chodzi boso albo przy pracy, albo jeśli nie ma butów, ale z wizytą – nie. Rydel posuwał swoją „ludowość” tak daleko, że przyszedłszy raz z wizytą do willi swej ciotki, p. Domańskiej (Radczyni z Wesela), prosił ją o pozwolenie zdjęcia butów, bo tak się już przyzwyczaił... Pokazywał wszystkim, kto chciał i kto nie chciał, że nie nosi gatek etc. I gadał, gadał, gadał... [...] Wesele Rydla odbywało się w domu Tetmajera [...]. Wieś była oczywiście zaproszona cała, z miasta kilka osób z rodziny i przyjaciół Rydla, cały prawie światek malarski z Krakowa. I Wyspiański. Pamiętam go jak dziś, jak szczelnie zapięty w swój czarny tużurek stał całą noc oparty o futrynę drzwi, patrząc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma. Obok wrzało weselisko, huczały tańce, a tu do tej izby raz po raz wchodziło po parę osób, raz po raz dolatywał jego uszu strzęp rozmowy. I tam ujrzał i usłyszał swoją sztukę. [...] O Włodzimierzu Tetmajerze (Gospodarzu) już mówiłem. Jest on w Weselu jak żywy, ze swoim szlachetnym sentymentem, gestem kontuszowym, ze swą zamaszystą fantazją i niewytrzymałością nerwową. On jest dla Wyspiańskiego jakby wcieleniem polskości, a jego dworek nowoczesnym Soplicowem. [...] Wybitnie przyjacielsko-ironiczny jest stosunek Wyspiańskiego do Pana Młodego – Rydla. [...] Pan Młody – to chwilami szczery człowiek; to jednak zarazem ten literat w poszukiwaniu tematu, papierowy inteligent w zetknięciu ze wsią, z którą nigdy nie stworzy organicznego połączenia. [...] Niepodobna dobrze zrozumieć postaci Dziennikarza, o ile się ją oderwie od figury, z której wyszła. Wiadomo, iż Dziennikarzem tym był Rudolf Starzewski, redaktor krakowskiego „Czasu”. Starzewski była to jedna z najświetniejszych polskich inteligencji współczesnych [...]. Redaktor „Czasu” było to w owej dobie galicyjskiego życia politycznego stanowisko bardzo wybitne: „Czas” to była większość w Kole Polskim, a Koło Polskie to była cała ówczesna czynna i jawna polityka Polski. Czym była owa polityka polska w Austrii, wiadomo; ilu wymagała kołowań, kompromisów, chytrych jakoby posunięć na tej parszywej szachownicy narodów, jaką była Austria. [...] Poeta jest bratem Gospodarza; bo też, wiadomo, był nim Kazimierz Tetmajer, „żurawiec” bawiący wówczas w kraju przelotem, między jednym a drugim pobytem we Włoszech. Wówczas na szczycie rozgłosu poety, ale przed wydaniem najbardziej męskich swoich dzieł, admirowany przez czytelniczki. [...] Dotychczas niemal wyłącznie liryk, pierwszy raz wówczas świeżo próbował Tetmajer rozwinąć skrzydła w wielkiej poezji dramatycznej: napisał utwór pt. Zawisza Czarny, wystawiony na krótko przed Weselem w krakowskim teatrze. [...]
Wesele.indd 53
12/16/13 12:19 PM
54
Czytanie ze zrozumieniem
Radczyni – to profesorowa Domańska, ciotka Lucjana Rydla, żona lekarza i radcy miejskiego, później autorka wybornych powieści dla młodzieży; z temperamentu kostyczna1 i weredyczka2. Panienki [...] to Zosia i Maryna Pareńskie, młodziutkie wówczas podlotki, córki sławnego lekarza. Trzeźwa i obowiązkowa Haneczka – to Hanka Rydlówna, siostra Lucjana, a rówieśnica i przyjaciółka Zosi. [...] Wprowadzenie Racheli, jako integralny składnik tego polskiego dworku i tego świata artystów, jest dowodem niezmiernej bystrości wyczucia u Wyspiańskiego. [...] Takich Rachel było w Krakowie dużo; one wypełniały czytelnie dla kobiet, wypożyczalnie książek, teatry, koncerty. I niezmiernie interesującą jest właśnie ta rola Racheli na weselu bronowickim. Ta „chałupa rozśpiewana trzęsie się od poezji”, ale Rachela poezję tę niejako zorganizuje, ona daje kaprysowi poety z Wesela akcent woli, praktyczne ujście; ona aranżuje [...] zjawienie się Chochoła. Jej samej nie pojawi się żadne widmo, na to jest za pozytywna; ona pozostaje za kulisami, jakby coś w rodzaju impresaria tego wesela duchów. [...] Autentycznymi, z zachowaniem imion i nazwisk, są postacie chłopskie: Klimina, wspaniała baba wiejska mająca pod czterdziestkę, pełna ochoty zarówno do swatów, jak i do ołtarza; olbrzymi pod powałę Czepiec, w którego ramionach drżały od nowej emocji miejskie panienki; autentycznym jest Nos, czyli malarz Tadeusz Noskowski, lub może kombinacja Noskowskiego z malarzem również, Stanisławem Czajkowskim. [...] Przybyszewszczyzna w Nosie wyraża się mnóstwem rysów. Przede wszystkim pijaństwem. Brać artystyczna pijała zawsze, ale za Przybyszewskiego picie wzniosło się do wyżyn obrządku, misterium, hasła: „Piję, piję, bo pić muszę...”. [...] I więcej znalazłoby się cech przybyszewszczyzny w Nosie; pewne aktorstwo desperacji, owo: „Na plan pierwszy wstąpić muszę”, i echa nadczłowieka: „Bonaparte, ten miał nos” etc. [...] Figura Gospodyni wiernie zachowała typ swego oryginału, jedynie może stała się dojrzalsza, poważniejsza, gdyż Hanusia Tetmajerowa liczyła sobie wówczas niespełna dwadzieścia siedem lat. Ale była w niej ta sama macierzyńska pobłażliwość, z jaką patrzyła na hałaśliwe zabawy cyganerii krakowskiej w Bronowicach, na przybyszewszczyznę, na zapalone dysputy, a bodajże i na samo malarstwo, i na politykę. Mam wrażenie, że w głębi duszy uważała to wszystko za zabawkę, której potrzebują te wieczne, duże dzieci, mężczyźni [...]. W Pannie Młodej większa jest domieszka fantazji, jest ona raczej rozwinięciem tej ślicznej Jadwisi takiej, jaką mogłaby być, gdyby została bardziej sobą. Wówczas to była szesnastoletnia dziewczynka, nie bardzo przygotowana do „honoru”, jaki ją spotkał. I Rydel postępował też z nią inaczej niż Tetmajer z Hanusią: starał się ją forsownie „rozwijać”, czytywał jej swoje wiersze i dramaty, opowiadał o królach polskich, tak że na jakiś czas w tej ślicznej młodej głowinie wytworzył rozczulający zamęt. Trzecia siostra, Marysia, to była dziwna dziewczyna. Piękna [...], miała w sobie coś zgaszonego, jakąś melancholię. Snuło się istotnie koło niej jakieś fatum śmierci: pierwszy jej narzeczony, malarz de Laveaux, zmarł gdzieś na suchoty na obczyźnie (on to jest owym Widmem w akcie drugim); Wojtuś, młody chłop, za którego wyszła potem, również zmarł na suchoty po roku małżeństwa. [...] Tyle sobie przypominam naprędce anegdotycznego materiału Wesela – to są elementy, z których Wyspiański umiał wyczarować ten kawał polskiej duszy, polskiego życia, żywej Polski. Tadeusz Boy-Żeleński, Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego [w:] tegoż, O Krakowie, Kraków 1968, s. 381–394.
1
Wyjaśnij, jakie były związki Bronowic z Krakowem.
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
2
1 p. Które wydarzenie z życia krakowskiej bohemy artystycznej stało się kanwą Wesela? Określ jego czas i miejsce. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
1 2
kostyczna – złośliwa. weredyczka – osoba mówiąca prawdę bez względu na konsekwencje.
Wesele.indd 54
12/16/13 12:19 PM
Czytanie ze zrozumieniem
3
55
1 p. Wymień okoliczności, które doprowadziły do małżeństwa Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
4
Czym, według Boya, różnił się stosunek do chłopstwa Włodzimierza Tetmajera i Lucjana Rydla? 2 p. Wytłumacz, jaki miało to wpływ na oba małżeństwa. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
5
Wskaż, skąd Wyspiański zaczerpnął informacje o przebiegu uroczystości weselnych.
1 p.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
6
2 p. Kto był prototypem postaci Dziennikarza w Weselu? Dlaczego jego stanowisko autor nazywa „bardzo wybitnym”? Odpowiedz własnymi słowami. .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
Wesele.indd 55
12/16/13 12:19 PM
56
Czytanie ze zrozumieniem
7
Podaj pierwowzór postaci Poety. Na które cechy tej osoby zwraca uwagę Boy-Żeleński?
2 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
8
Wypisz na podstawie przeczytanego tekstu cechy przybyszewszczyzny.
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
9
Co sprawia, że relacja pisarza wydaje się wiarygodna?
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
10 Przytocz jedno sformułowanie, które pełni funkcję kompozycyjną w tekście.
1 p.
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
11 Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego została napisana stylem
1 p.
A. publicystycznym. B. naukowym. C. poetyckim. D. popularnonaukowym.
Wesele.indd 56
12/16/13 12:19 PM
Czytanie ze zrozumieniem
57
Propozycje odpowiedzi Nr zadania
Wesele.indd 57
Odpowiedź
Punktacja
1.
Bronowiczanie w kościele Mariackim brali śluby.
1 p.
2.
Wesele Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, które odbyło się w chałupie Tetmajerów w Bronowicach w 1900 r.
1 p.
3.
Latem 1890 r. odbyła się pierwsza ceremonia ślubna inteligenta i chłopki. Krakowski malarz Włodzimierz Tetmajer ożenił się wówczas z Hanną Mikołajczykówną, dziewczyną z Bronowic. Żona Tetmajera miała jeszcze dwie siostry, również wyjątkowo urodziwe. Z jedną z nich, Marysią, zaręczył się Ludwik de Laveaux, który jednak zmarł na suchoty, nie zdążywszy się ożenić, drugą poślubił Lucjan Rydel.
1 p.
4.
Tetmajer, sam będąc człowiekiem z krwi i kości, dobrze zaadaptował się na wsi, zżył się z chłopami, których traktował jak równych sobie, a wręcz ich podziwiał. Autentycznie też zakochał się w pięknej wiejskiej dziewczynie. Akceptował żonę taką, jaką była, nie starał się jej zmieniać, dokształcać. Rydel zaś, typowy inteligent z miasta, był ludomanem zafascynowanym wsią na zasadzie koncepcji intelektualnej. Nie znał wsi ani jej nie rozumiał. Ożenił się „programowo”, z pobudek bardziej ideowych niż osobistych, i przerabiał ten krok na temat literacki. Próbował też wychowywać własną żonę, edukować, w efekcie mącąc jej w głowie.
2 p. (1 p. za opisanie jednej postaci)
5.
Wyspiański został zaproszony na wesele i w nim uczestniczył. Przyglądał się rozbawionym gościom, przysłuchiwał ich rozmowom i muzyce, chłonął atmosferę wiejskiej zabawy.
1 p.
6.
Prototypem postaci Dziennikarza jest Rudolf Starzewski, redaktor naczelny „Czasu”. Była to wówczas bardzo wpływowa gazeta, związana z Kołem Polskim, organem politycznym reprezentującym Polaków w sejmie austriackim. Należeli do niego konserwatyści, zwolennicy ugodowej polityki względem zaborcy.
2 p. (1 p. za personalia postaci, 1 p. za opis stanowiska)
7.
Pierwowzorem postaci jest przyrodni brat Włodzimierza Tetmajera (Gospodarza) Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta u szczytu sławy, krążący między Polską a Włochami, adorowany przez kobiety. Niedawno wydał swój pierwszy dramat – Zawiszę Czarnego.
2 p. (1 p. za personalia postaci, 1 p. za opis osoby)
8.
apoteozowane pijaństwo (niepohamowane picie alkoholu jako powód do dumy), dekadentyzm, egotyzm, pozerstwo, kult wybitnej jednostki
1 p.
9.
Autor podaje imiona i nazwiska autentycznych postaci, operuje datami, opisuje miejsca wydarzeń i zjawiska, których sam był świadkiem. Relacja Boya-Żeleńskiego jest z pierwszej ręki, autor widział wszystko na własne oczy.
1 p.
10.
np. jak wspomniałem; O Włodzimierzu Tetmajerze (Gospodarzu) już mówiłem; Tak więc...
1 p.
11.
A.
1 p.
12/16/13 12:19 PM
58
Projekt edukacyjny
Wyspiański – artysta totalny Rodzaj projektu
Zadania w ramach współpracy między grupami
• zbiorowy, międzyklasowy
Czas • trzy miesiące
Cele • planowanie i organizowanie pracy w grupie; poszukiwanie materiałów źródłowych; doskonalenie umiejętności ich wartościowania i selekcjonowania; ćwiczenie umiejętności wystąpień publicznych
Zadania dla grup 1. Wybór dzieł Stanisława Wyspiańskiego należących do różnych dziedzin sztuki (dramaty, obrazy, pastele, rysunki, projekty scenografii i kostiumów do przedstawień teatralnych, koncepcja „teatru ogromnego”, witraże i polichromie). 2. Znalezienie współczesnych Wyspiańskiemu kontekstów filozoficznych, historycznych i kulturowych oraz informacji na temat współczesnej autorowi recepcji jego twórczości. 3. Szukanie informacji o wybranych dziełach; analiza i interpretacja artefaktów. 4. Formułowanie wniosków. 5. Przygotowanie prezentacji i wystąpień. 6. Przeprowadzenie konkursu w klasach i wyłonienie prelegentów występujących na sesji szkolnej.
1. Wybranie koordynatora działań. 2. Ustalenie terminu sesji naukowej. 3. Zaproszenie eksperta (historyka sztuki, plastyka z ośrodka kultury, kustosza muzeum lub innego fachowca, który uświetniłby sesję wykładem). 4. Zaproszenie nauczycieli i młodzieży z innych klas. Przygotowanie zaproszeń i plakatów. 5. Wybranie grupy odpowiedzialnej za wystrój sali i sprzęt techniczny. 6. Wyznaczenie zespołu do obsługi sesji. 7. Działania organizacyjne i techniczne. 8. Przeprowadzenie sesji naukowej. 9. Opublikowanie wystąpień i prezentacji na stronie internetowej szkoły.
Przykładowe źródła Hutnikiewicz Artur, Młoda Polska, Warszawa 1997. Makowiecki Tadeusz, Poeta-malarz. Studium o Stanisławie Wyspiańskim, Warszawa 1979. Natanson Wojciech, Stanisław Wyspiański. Próba nowego spojrzenia, Poznań 1975. Okońska Alicja, Stanisław Wyspiański, Warszawa 1975. Prussak Maria, biogram Wyspiańskiego, http:// www.culture.pl/baza-sztuki-pelna-tresc/-/eo_ event_asset_publisher/eAN5/content/stanislaw-wyspianski
Harmonogram prac Czas
Działania
Wskazówki
1. miesiąc
Realizacja zadań 1.–4.: wybór dzieł Wyspiańskiego, znalezienie współczesnych kontekstów i odczytań jego twórczości; analiza i interpretacja artefaktów; formułowanie wniosków.
Uczniowie dobierają się w grupy i wyłaniają liderów; dzielą się pracą nad konkretnymi zagadnieniami czy też dziełami.
koniec 1. miesiąca
Konsultacje z nauczycielem.
Uczniowie zgłaszają, które dzieła opracowania i konteksty wybrali.
2. miesiąc
Realizacja zadań 5.–6.: przygotowanie prezentacji i wystąpień; przeprowadzenie konkursu w klasach i wyłonienie prelegentów. Współpraca pomiędzy grupami (zad. 1.–6.): wybranie koordynatora działań międzyklasowych; ustalenie terminu sesji; zaproszenie eksperta, nauczycieli i młodzieży z innych klas (przygotowanie zaproszeń i plakatów); wybranie grupy odpowiedzialnej za wystrój sali i sprzęt techniczny oraz do obsługi sesji.
Uczniowie przygotowują prezentacje multimedialne i wystąpienia. W każdej klasie zostaje przeprowadzony konkurs, podczas którego wyłaniani są przedstawiciele na sesję szkolną.
koniec 2. miesiąca
Konsultacje z nauczycielem.
Nauczyciel ogląda prezentacje, wskazuje miejsca do poprawienia oraz błędy w tekstach wystąpień.
3. miesiąc
Zadanie 7. w ramach współpracy między grupami: działania organizacyjne i techniczne.
Nauczyciel proponuje dodatkowe rozwiązania techniczne związane z dekoracją sali.
koniec 3. miesiąca
Zadania 8. i 9. w ramach współpracy między grupami: przeprowadzenie sesji i opublikowanie wystąpień na stronie internetowej szkoły.
Nauczyciel czuwa nad właściwym przebiegiem sesji, dba o to, aby materiały znalazły się na stronie www.
Wesele.indd 58
12/16/13 12:19 PM
Notatki z lektury
59
Wesele w pigułce Geneza utworu • inspiracją do napisania dramatu stało się wesele Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną z Bronowic, którą poznał w domu Tetmajerów (Włodzimierz Tetmajer ożenił się z siostrą Panny Młodej, Anną); świadkiem na ich ślubie był – obok Błażeja Czepca – Stanisław Wyspiański, przyjaciel pana młodego • premiera dramatu odbyła się 16 marca 1901 r. w Teatrze Polskim w Krakowie Elementy świata przedstawionego • czas akcji dramatu: 1900 r., noc listopadowa • miejsce wydarzeń: chata w podkrakowskich Bronowicach • główni bohaterowie: a) postacie realistyczne i pierwowzory: Gospodarz – Włodzimierz Tetmajer, przyjaciel Pana Młodego, malarz i działacz społeczny, od 10 lat mieszkający w Bronowicach; Pan Młody – Lucjan Rydel, poeta młodopolski; Dziennikarz – Rudolf Starzewski, redaktor naczelny konserwatywnej gazety „Czas”, adorator Zofii Pareńskiej (Zosi), po latach z powodu nieszczęśliwej miłości popełni samobójstwo; Poeta – Kazimierz Przerwa-Tetmajer, przyrodni brat Włodzimierza Tetmajera (Gospodarza), autor dramatu Zawisza Czarny; Panna Młoda – Jadwiga Mikołajczykówna, najmłodsza z sióstr, w 1990 r. miała ok. 16 lat; Gospodyni – Anna, najstarsza Mikołajczykówna, żona Tetmajera; Klimina – chłopka, mieszkanka Bronowic; Radczyni – Antonina Domańska, ciotka Lucjana Rydla, autorka powieści dla młodzieży, m.in. Historii żółtej ciżemki; Maryna i Zosia – siostry Pareńskie (Zofia Pareńska w 1904 r. została żoną Tadeusza Boya-Żeleńskiego; Stanisław Wyspiański sportretował ją karmiącą trzymiesięcznego synka Stasia na obrazie Macierzyństwo); Haneczka – Anna Rydlówna, siostra Pana Młodego, zostanie pielęgniarką i działaczką społeczną, założycielka szkół pielęgniarstwa, współorganizatorka szpitali; Rachela – Pepa Singer, 19-letnia córka karczmarza, oczytana erudytka, wyemancypowana Żydówka, złożyła przysięgę, że gdy Polska odzyska niepodległość, przejdzie na katolicyzm, i jej dotrzymała, prowadziła prywatną praktykę pielęgniarską; Żyd – Hirsz Singer, dzierżawił karczmę od księdza; Marysia – środkowa siostra Mikołajczykówna, zaręczona nieszczęśliwie z Ludwikiem de Laveaux; Wojtek – mąż Marysi, chłop z Bronowic; Czepiec – Błażej
Wesele.indd 59
Czepiec (nazwisko autentyczne), pisarz gminny, wuj Mikołajczykówien, świadek na weselu; Nos – pierwowzorem mogli być malarze Tadeusz Noskowski i Stanisław Czajkowski (bohater uosabia cechy krakowskiej bohemy artystycznej, naznaczony dekadentyzmem i przybyszewszczyzną); Jasiek – brat Mikołajczykówien, młody wiejski chłopak, drużba weselny; Dziad – stary żebrak podnajmujący się u chłopów do różnych robót; Isia – Jadwiga Tetmajerówna, córka Anny i Włodzimierza Tetmajerów, później malarka b) postacie symboliczne: Chochoł – symbol uśpienia narodu polskiego; Stańczyk – błazen Jagiellonów słynący z mądrości i przenikliwości politycznej; Rycerz Czarny – niepokonany Zawisza Czarny z Garbowa, wzór cnót rycerskich, symbol chwały i potęgi narodu polskiego; Hetman – Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, targowiczanin, zdrajca; Upiór – Jakub Szela, przywódca rzezi galicyjskiej z 1846 r.; Wernyhora – legendarny ukraiński lirnik, autor proroctw, w których miał przewidzieć rozbiory i odzyskanie niepodległości przez Rzeczpospolitą; Widmo – malarz Ludwik de Laveaux, dawny narzeczony Marysi Mikołajczykówny, który wyjechał na studia do Paryża i tam zmarł na suchoty Symbole • Chochoł • chata bronowicka • złoty róg • złota podkowa • czapka z pawimi piórami • kaduceusz • dzwon Zygmunta Demitologizacja mitów • racławickiego • chłopa-Piasta • chłopa „kolorowego bajecznie” • solidaryzmu narodowego • przywódczej roli inteligencji Zagadnienia do interpretacji • Stanisław Wyspiański jako artysta wszechstronny • charakterystyka społeczeństwa polskiego w Weselu • Wesele – dramat symboliczny • polemika z polskimi mitami narodowymi • teatr ogromny – wizja sztuki opartej na synkretyzmie
12/16/13 12:19 PM
60
Notatki z lektury
Wybrane cytaty • CZEPIEC Cóz tam, panie, w polityce? Chińcyki trzymają się mocno!?
Panowie, jakeście som, jeźli nie pójdziecie z nami, to my na was – i z kosami! Pon się boją we wsi ruchu. Pon nos obśmiwajom w duchu. – A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijacki. Z takich, jak my, był Głowacki. A, jak myślę, ze panowie duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć! • KSIĄDZ Sami swoi, polska szopa, i ja z chłopa, i wy z chłopa. • PANNA MŁODA Trza być w butach na weselu. • PAN MŁODY Jak się żenić, to się żenić! • DZIENNIKARZ Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna. • GOSPODARZ bardzo wiele, wiele z Piasta; chłop potęga jest i basta. • DZIAD Bawiom, bawiom moiściewy, a toć były dawniej gniewy! • ŻYD No, tylko że my jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią. • JASIEK Zdobyłem se pawich piór, nastroiłem pawich piór: pawie pióra ładne, pawie pióra kradnę: postawie se pański dwór!
Wesele.indd 60
• NOS Piję, piję, bo ja muszę, bo jak piję, to mnie kłuje; wtedy w piersi serce czuję, strasznie wiele odgaduję: tak po polsku coś miarkuję szumi las, huczy las: has, has, has. Chopin gdyby jeszcze żył, toby pił – has, has, has, szumi las, huczy las. • POETA A to Polska właśnie
My jesteśmy jak przeklęci, że nas mara, dziwo nęci, wytwór tęsknej wyobraźni serce bierze, zmysły drażni; że nam oczy zaszły mgłami; pieścimy się jeno snami, a to, co tu nas otacza, zdolność nasza przeinacza: w oczach naszych chłop urasta do potęgi króla Piasta! • CHOCHOŁ Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach
Miałeś, chamie, złoty róg, miałeś, chamie, czapkę z piór: czapkę wicher niesie, róg huka po lesie, ostał ci sie ino sznur, ostał ci sie ino sznur. Ważniejsze inscenizacje i adaptacje • 1963 – reż. Andrzej Wajda, Stary Teatr w Krakowie • 1972 – reż. Andrzej Wajda, adaptacja filmowa • 1977 – reż. Jerzy Grzegorzewski, Stary Teatr w Krakowie • 1991 – reż. Andrzej Wajda, Teatr Narodowy w Warszawie • 2000 – reż. Jerzy Grzegorzewski, Teatr Narodowy w Warszawie • 2004 – reż. Wojciech Smarzowski, adaptacja filmowa • 2012 – reż. Andrzej Seweryn, Studio im. Romany Bobrowskiej Radia Kraków, słuchowisko
12/16/13 12:19 PM
Test A
61
....................................................................
imię i nazwisko .............................. data
Sprawdź, ile wiesz 1
........................... klasa
Uzupełnij zdania.
3 p.
Dramat Wesele opisuje autentyczne wydarzenie, czyli ślub przyjaciela Stanisława Wyspiańskiego – .........................................
z dziewczyną z Bronowic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pan młody był krakowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , zafascynowanym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zabawa odbywała się w chacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , który dziesięć lat wcześniej ożenił się z siostrą panny młodej. Realistyczna kanwa utworu posłużyła poecie do stworzenia dramatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
Kto stanowił pierwowzór postaci Gospodarza? Podaj jego imię i nazwisko oraz napisz, kim był i czym się zajmował.
2 p.
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
3
Scharakteryzuj stosunek Gospodarza do Wernyhory.
1 p.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................................................................................................... .........................................................................................................................
4
Przeczytaj zamieszczony cytat i odpowiedz na pytania.
Stanisław Wyspiański Wesele akt I, sc. 30 PAN MŁODY Myśmy wszystko zapomnieli; mego dziadka piłą rżnęli... Myśmy wszystko zapomnieli.
3 p.
GOSPODARZ Mego ojca gdzieś zadźgali, gdzieś zatłukli, spopychali; kijakami, motykami krwawiącego przez lód gnali... Myśmy wszystko zapomnieli.
a) Jakie wydarzenie mają na myśli bohaterowie?
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
b) Dlaczego postacie wspominają takie tragiczne dzieje podczas weselnej zabawy?
.......................................................................................................................... ......................................................................................................................... .........................................................................................................................
c) Co można powiedzieć o relacji między inteligencją a chłopstwem na podstawie zacytowanego dialogu?
.......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... .........................................................................................................................
Wesele.indd 61
12/16/13 12:19 PM
62
Test A
5
Zapisz, kto jest autorem przytoczonych słów.
Lp.
1.
3 p.
Cytat
Autor
pan to pisze, ja to czuję ..........................................
2. 3.
Oni się tam gniotą, tłoczą / i ni stąd, ni zowąd naraz / trzask, prask, biją się po pysku; / to nie dla was.
..........................................
Sami swoi, polska szopa / i ja z chłopa, i wy z chłopa. ..........................................
4.
Trza być w butach na weselu. ..........................................
5.
Jak się żenić, to się żenić! ..........................................
6.
6
Niech na całym świecie wojna, / byle polska wieś zaciszna, / byle polska wieś spokojna.
..........................................
Wyjaśnij znaczenie symboli występujących w Weselu.
4 p.
• czapka z piórami – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• złota podkowa – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• dzwon Zygmunta – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• Chochoł – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
7
Odpowiedz na pytania dotyczące postaci zjawiających się na weselu. Postać
Wernyhora
Rycerz
Widmo
Wesele.indd 62
6 p.
Kim jest?
Komu się ukazuje i dlaczego?
Co symbolizuje?
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
12/16/13 12:19 PM
Test A
8
Wymień pięć cech dramatu symbolicznego. I.
63
5 p.
.......................................................................................................................
.........................................................................................................................
II.
......................................................................................................................
.........................................................................................................................
III.
.....................................................................................................................
.........................................................................................................................
IV.
......................................................................................................................
.........................................................................................................................
V.
.......................................................................................................................
.........................................................................................................................
9
Wskaż trzy podobieństwa i trzy różnice między Panem Młodym i Gospodarzem. Pan Młody
3 p.
Gospodarz podobieństwa
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
różnice
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
Wesele.indd 63
12/16/13 12:19 PM
64
Test A
10 Wyspiański pisał w listach z Paryża, że w teatrze interesuje go to, co uniwersalne, ponad-
czasowe, oddające ducha narodu. Uzasadnij, że Wesele jest dramatem, w którym artysta ukazał „wieczną Polskę”. Napisz spójną wypowiedź, w której przytoczysz pięć argumentów na poparcie tej tezy.
10 p.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................
Wesele.indd 64
12/16/13 12:19 PM
65
Test B
....................................................................
imię i nazwisko
Sprawdź, ile wiesz 1
.............................. data
........................... klasa
Uzupełnij zdania.
3 p.
Budowa Wesela ma charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . akcie autor wprowadza na scenę postacie realistyczne i fantastyczne, które stanowią duchowe „drugie ja” bohaterów. Uosabiają ich rozterki, marzenia, kompleksy, wyrzuty sumienia. I tak Dziennikarzowi ukazuje się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , Dziadowi – Upiór Jakuba Szeli, Poecie – Czarny Rycerz, Panu Młodemu – targowiczanin hetman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , a do Gospodarza przybywa .............................................
2
.
Kto stanowił pierwowzór postaci Poety? Podaj jego imię i nazwisko oraz napisz, kim był i czym się zajmował.
2 p.
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
3
Scharakteryzuj stosunek Poety do ludzi ze wsi.
1 p.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .........................................................................................................................
4
3 p. Przeczytaj zamieszczony cytat i odpowiedz na pytania. GOSPODARZ Stanisław Wyspiański Wesele Żona stroi się w alkierzu, akt II, sc. 24 chce się wydać urodziwa, WERNYHORA że to gość niespodziewany, Z daleka, a miałem blisko każe zaraz podać piwa. i wybrałem Weselisko, boście som tu jakoś wraz, WERNYHORA i wybrałem Ichmość Mości Zostaw, panie Włodzimierzu, dom, gdzie ludzie sercem prości. Że to chwila osobliwa... [...]
a) Kim jest Wernyhora?
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
b) Dlaczego Wernyhora przybył na wesele Rydla?
..........................................................................................................................
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
c) Jaką rolę wśród chłopów odgrywa Gospodarz?
..........................................................................................................................
.......................................................................................................................... .........................................................................................................................
Wesele.indd 65
12/16/13 12:19 PM
66
Test B
5
Zapisz, kto jest autorem przytoczonych słów.
Lp.
3 p.
Cytat
1.
Autor
Tym ta casem sie nie siwo. ..........................................
2.
bardzo wiele, wiele z Piasta; / chłop potęgą jest i basta. ..........................................
3.
Chcę poetyczności / dla was i chcę ją rozdmuchać; / zaproście tu na Wesele / wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy.
4.
..........................................
Cóz tam, panie, w polityce? ..........................................
5.
Bawiom, bawiom, moiściewy, / a toć były dawniej gniewy! / Nawet była krew, rzezańce, / i splamiła krew sukmany.
6.
..........................................
No, tylko że my jesteśmy / tacy przyjaciele, co się nie lubią. ..........................................
6
Wyjaśnij znaczenie symboli występujących w Weselu.
4 p.
• złoty róg – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• chata bronowicka – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• kosa – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
• kaduceusz – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................
7
Odpowiedz na pytania dotyczące postaci zjawiających się na weselu. Postać
Stańczyk
Upiór
Hetman
Wesele.indd 66
6 p.
Kim jest?
Komu się ukazuje i dlaczego?
Co symbolizuje?
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
........................
........................
...................................................
12/16/13 12:19 PM
Test B
8
Podaj pięć cech „teatru ogromnego” Stanisława Wyspiańskiego.
67
5 p.
I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .........................................................................................................................
II.
......................................................................................................................
.........................................................................................................................
III.
.....................................................................................................................
.........................................................................................................................
IV.
......................................................................................................................
.........................................................................................................................
V.
.......................................................................................................................
.........................................................................................................................
9
Podaj trzy podobieństwa i trzy różnice między Kliminą i Radczynią. Klimina
3 p.
Radczyni podobieństwa
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
różnice
............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................
Wesele.indd 67
12/16/13 12:19 PM
68
Test B
10 Wyspiański pisał w listach z Paryża, że w teatrze interesuje go to, co uniwersalne, ponad-
czasowe, oddające ducha narodu. Uzasadnij, że Wesele jest dramatem, w którym artysta ukazał „wieczną Polskę”. Napisz spójną wypowiedź, w której przytoczysz pięć argumentów na poparcie tej tezy.
10 p.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................
Wesele.indd 68
12/16/13 12:19 PM
Klucz do testu
69
Klucz do testu Nr zadania
Wesele.indd 69
Odpowiedź dla grupy A
Odpowiedź dla grupy B
Punktacja
3 p. (2 p. za cztery właściwe uzupełnienia, 1 p. za trzy właściwe uzupełnienia)
1.
Dramat Wesele opisuje autentyczne wydarzenie, czyli ślub przyjaciela Stanisława Wyspiańskiego Lucjana Rydla z dziewczyną z Bronowic Jadwigą Mikołajczykówną. Pan młody był krakowskim poetą, zafascynowanym wsią. Zabawa odbywała się w chacie Włodzimierza Tetmajera, który dziesięć lat wcześniej ożenił się z siostrą panny młodej. Realistyczna kanwa utworu posłużyła poecie do stworzenia dramatu symbolicznego.
Budowa Wesela ma charakter szopki. W drugim akcie autor wprowadza na scenę postacie realistyczne i fantastyczne, które stanowią duchowe „drugie ja” bohaterów. Uosabiają ich rozterki, marzenia, kompleksy, wyrzuty sumienia. I tak Dziennikarzowi ukazuje się Stańczyk, Dziadowi – Upiór Jakuba Szeli, Poecie – Czarny Rycerz, Panu Młodemu targowiczanin hetman Branicki, a do Gospodarza przybywa Wernyhora.
2.
Włodzimierz Tetmajer, brat przyrodni Kazimierza Przerwy-Tetmajera, malarz młodopolski, pisarz i działacz polityczny, poseł do parlamentu austriackiego
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, przyrodni brat Włodzimierza Tetmajera (Gospodarza), poeta młodopolski u szczytu sławy, autor nastrojowych liryków oraz dramatu Zawisza Czarny
3.
Gospodarz bardzo szanuje Wernyhorę; odczuwa przed nim respekt; jest zaszczycony wizytą gościa, a jednocześnie zdenerwowany; czuje ciężar odpowiedzialności, jaką nakłada na niego Wernyhora, obdarowując złotym rogiem.
Poecie jest na rękę podtrzymywać mit wsi arkadyjskiej, nie zależy mu na nawiązaniu prawdziwych relacji z ludem i poznaniu warunków, w których żyje. Upoetyzowana wizja „wsi spokojnej, wsi wesołej” pozwala odciąć się od problemów wsi i zachować dystans między światami inteligencji i chłopstwa.
1 p.
4.
a) Chodzi o rabację galicyjską z 1846 r., podczas której chłopi mordowali miejscową szlachtę. b) Ślub Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny, poety z Krakowa i wiejskiej dziewczyny z Bronowic, sprawił, że w jednej izbie bawili się goście z dwóch, nierzadko wrogich sobie, warstw społecznych. Widok wspólnej zabawy inteligentów i chłopów przyczynił się do tego, że wspomnienia o buncie chłopskim i jego okrucieństwach odżyły. c) Wypowiedź świadczy o wzajemnej nieufności, pomimo powszechnej mody na chłopomanię.
a) legendarny wieszcz ukraiński; autor przepowiedni o zaborach i odzyskaniu niepodległości przez Polskę b) Ponieważ na weselu doszło do spotkania inteligentów i chłopów, czyli przedstawicieli dwóch najważniejszych warstw społecznych, będących podstawą narodu polskiego. c) Gospodarz jest znany i szanowany przez chłopów, którzy doceniają to, w jaki sposób wrósł w ich środowisko. Może reprezentować społeczność wiejską, być jej przywódcą.
3 p. (po 1 p. za każdą właściwą odpowiedź)
5.
1. Rachela 2. Radczyni 3. Ksiądz 4. Panna Młoda 5. Pan Młody 6. Dziennikarz
1. Klimina 2. Gospodarz 3. Rachela 4. Czepiec 5. Dziad 6. Żyd
6.
• czapka z piórami – symbol chłopskiej megalomanii i prywaty; Jasiek, schylając się po czapkę, gubi coś o wiele cenniejszego, złoty róg, który miał dać sygnał do walki
• złoty róg – sygnał rogu miał posłużyć wezwaniu narodu do walki; dostał go od Wernyhory Gospodarz, który miał objąć przywództwo powstania, jednak oddał róg Jaśkowi i zaprzepaścił szansę na odzyskanie niepodległości
2 p. (1p. za podanie imienia i nazwiska, 1 p. za opis)
3 p. (2 p. za właściwe podanie pięciu autorów, 1 p. za czterech) 4 p. (po 1 p. za właściwe wyjaśnienie znaczenia symbolu)
12/16/13 12:19 PM
70
Klucz do testu
Wesele.indd 70
6.
• złota podkowa – zgubił ją koń Wernyhory; symbol szczęścia, które Gospodyni chowa do skrzyni, jakby w zapowiedzi, że na odzyskanie niepodległości trzeba będzie jeszcze poczekać • dzwon Zygmunta – od czasów Zygmunta Starego do dziś w katedrze krakowskiej oznajmia wyjątkowe wydarzenia; symbol potęgi, świetności narodu polskiego • Chochoł – naród żyjący w niewoli, który czeka na dogodny moment, aby rozkwitnąć; bądź marazm, uśpienie, brak życia, śmierć
• chata bronowicka – symbol integracji społeczeństwa polskiego, „arka”, w której zgromadzili się przedstawiciele różnych stanów (inteligenci i chłopi), pokoleń, narodowości (Żydzi) • kosa ustawiona na sztorc – symbol chłopa-powstańca; nawiązuje do mitu kosyniera (najsłynniejszy Bartosz Głowacki) biorącego udział w powstaniu kościuszkowskim; symbol sił drzemiących w chłopstwie, waleczności, odwagi, poświęcenia dla ojczyzny • kaduceusz – laska zwykle będąca znakiem pokoju, w Weselu nabiera wydźwięku ironicznego i staje się symbolem sporu
7.
• Wernyhora – legendarny ukraiński lirnik; autor proroctw, w których miał przewidzieć rozbiory i odzyskanie niepodległości przez Rzeczpospolitą – chce rozmawiać z Gospodarzem, którego traktuje jak reprezentanta wsi; Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer) jako łącznik między chłopstwem a inteligencją powinien wziąć na siebie odpowiedzialność przewodzenia narodowi i wykorzystać potencjał obu grup społecznych – symbolizuje pojednanie narodowe, klasowe i pokoleniowe; zapowiada wskrzeszenie narodu polskiego • Rycerz – niepokonany Zawisza Czarny z Garbowa, wzór cnót rycerskich, symbol chwały i potęgi narodu polskiego; odznaczył się w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. – ukazuje się Poecie (Kazimierzowi Przerwie-Tetmajerowi), który tworzy wiersze o charakterze dekadenckim; widmo Rycerza jest wyrazem jego tęsknoty za poezją zaangażowaną, patriotyczną, traktującą o wielkich sprawach – symbol chwały i potęgi narodu polskiego, symbol rycerza niezłomnego • Widmo – malarz Ludwik de Laveaux, dawny narzeczony Marysi Mikołajczykówny, siostry Panny Młodej; wyjechał przed laty do Paryża i zmarł tam na suchoty; nasuwa skojarzenia z duchami z II części Dziadów Mickiewicza – ukazuje się Marysi, swojej niedoszłej żonie, która ostatecznie nie poślubiła inteligenta, ale chłopa, kogoś ze swojego środowiska; Widmo uosabia niespełnione pragnienia dziewczyny,
• Stańczyk – nadworny błazen na dworze Jagiellonów, ulubieniec Zygmunta Starego; sceptyk polityczny, patriota, człowiek wykształcony, znany z otwartego wyrażania krytycznych poglądów; w świadomości zbiorowej funkcjonuje pod postacią znaną z obrazu Jana Matejki Stańczyk – ukazuje się Rudolfowi Starzewskiemu, redaktorowi krakowskiego „Czasu”; Dziennikarz podświadomie czuje, że powinien budzić naród do walki, do czynu – taka powinna być rola człowieka pióra, mającego wpływ na swoich czytelników – symbol krytycyzmu, troski o losy ojczyzny, mądrości, przenikliwości • Upiór – Jakub Szela – przywódca buntu chłopskiego z 1846 r., tzw. rzezi galicyjskiej; w pogromach, podsycanych przez zaborców austriackich, zbrojne gromady chłopów w bestialski sposób mordowały ludność ziemiańską (zwłaszcza tę nastawioną patriotycznie) – ukazuje się Dziadowi, który przywołuje pamięć o rabacji chłopskiej i z obawą patrzy na inteligentów i chłopów bawiących się w jednej izbie – jest symbolem krwawej przeszłości ludu, ciemnego oblicza chłopstwa – nienawiści chłopów do panów, niezałatwionych problemów leżących u podłoża konfliktu, a także zdrajcy sprawy narodowej • Hetman – Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, współtwórca konfederacji targowickiej, uznany za zdrajcę narodu polskiego
6 p. (5 p. za osiem właściwie wypełnionych rubryk tabeli, 4 p. za siedem rubryk, 3 p. za sześć rubryk, 2 p. za pięć rubryk, 1 p. za cztery rubryki)
12/16/13 12:19 PM
Klucz do testu
nostalgię za lepszym życiem; Marysia boi się ducha, ale jednocześnie ekscytuje ją, bo przypomina o utraconych szansach na inny los – symbolizuje utracone marzenia, tęsknotę za przeszłością, lepszym życiem, a jednocześnie strach przed śmiercią
– ukazuje się Panu Młodemu, czyli poecie młodopolskiemu Lucjanowi Rydlowi; Pan Młody może mieć wątpliwości, czy poślubienie chłopki nie jest rodzajem zdrady własnej klasy społecznej – symbolizuje zdradę narodu, przekupstwo, zaprzedanie się wrogowi ojczyzny
8.
• zerwanie z realizmem na rzecz poetyckości, tajemniczości, oniryczności, wizyjności • bohaterowie uwolnieni od praw psychologii • realistyczna motywacja zdarzeń ustępuje miejsca motywacji metafizycznej • występowanie symbolicznych postaci, przedmiotów, miejsc • synkretyzm rodzajów i gatunków literackich • świat przedstawiony ma charakter umowny, symboliczny, metaforyczny • nawiązania do mitów, legend, baśni
• odwołuje się do zbiorowych doświadczeń, legend, mitów • akcja rozgrywa się w przestrzeni symbolicznej, stworzonej przez człowieka • charakteryzuje się synkretyzmem (połączenie w całość sprzecznych często kategorii: patosu i rubaszności, realizmu i fantastyki, prawdy i legendy, obrazu, słowa i dźwięku) • w dramacie pojawia się wiele odniesień do znanych obrazów • tematem nie są jednostkowe przeżycia pojedynczych osób, lecz losy i życie duchowe zbiorowości ujęte w sposób symboliczny • połączenie elementów realistycznych i fantastycznych
5 p. (po 1 p. za każdą cechę)
9.
• podobieństwa: obaj są artystami; poślubili chłopki z jednej rodziny; pochodzą z Krakowa; podoba im się życie na wsi; swoją przyszłość wiążą ze wsią • różnice: – Pan Młody traktuje wieś jak motyw literacki; jego fascynacja jest płytka; nie dostrzega problemów trapiących wieś, a jedynie jej barwną, odświętną powierzchowność; ekspresyjny w wyrażaniu emocji; gaduła; łamie zasady etykiety wiejskiej; stylizuje się na chłopa; – Gospodarz zna realia życia na wsi; spokojny; wyważony; doświadczony; dojrzały; prawdziwie podziwia lud, w którym widzi przedłużenie królewskiego rodu Piastów i ostoję narodowych wartości; pamięta też o ciemnej stronie ludu (rzezi galicyjskiej)
• podobieństwa: kobiety w dojrzałym wieku; charakteryzują się ciętym językiem; odnoszą się do siebie z dystansem; obie nieufnie patrzą na modną chłopomanię • różnice: – Klimina jest chłopką, niewykształcona, reprezentuje rodzinę Panny Młodej – Radczyni to inteligentka z miasta, wykształcona (autorka powieści dla dzieci), reprezentuje rodzinę Pana Młodego
3 p. (2 p. za wymienienie minimum sześciu elementów, 1 p. za minimum cztery elementy)
10.
– nawiązuje do ważnych wydarzeń z narodowej przeszłości: bitwa pod Grunwaldem, czasy Jagiellonów, targowica, insurekcja kościuszkowska – przywołuje legendarne postacie-symbole narodowe: Stańczyk, Branicki, Wernyhora, Zawisza Czarny, Jakub Szela – zabiera głos w dyskusji na temat szans Polski na odzyskanie niepodległości – kreśli portret dwóch najważniejszych warstw społecznych: inteligencji i chłopów – dokonuje diagnozy kondycji współczesnego społeczeństwa polskiego – przywołuje stereotypy społeczne i narodowe (inteligenta, artysty, chłopa) – ożywia legendy i mity narodowe: wsi arkadyjskiej, wspólnej walki, racławickich kos, skrwawionej sukmany, rozsyłania wici, przywódczej roli inteligencji, chłopa-Piasta suma punktów
Wesele.indd 71
71
10 p. (5 p. za podanie argumentów – po 1 p. za każdy argument, 2 p. za kompozycję, 3 p. za język, styl i zapis) 40
12/16/13 12:19 PM
72
Bibliografia
Bibliografia Literatura podmiotu • Wyspiański Stanisław, Wesele, oprac. Jan Nowakowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984.
Literatura przedmiotu
• Baltyn Hanna, „Wyście sobie a my sobie...”, czyli „Wesele” naocznie i zaocznie, „Teatr” 2001, nr 5, s. 44–45. • Błoński Jan, Wyspiański wielokrotnie, Universitas, Kraków 2007. • Duda Artur, Poland, moja ojczyzna, „Teatr” 2007, nr 7/8, s. 34–36. • Fazan Katarzyna, Projekty intymnego teatru śmierci. Wyspiański. Leśmian. Kantor, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009. • Gromadzka Beata, Przez pryzmat didaskaliów, „Polonistyka” 2007, nr 1, s. 21–26. • Hausbrandt Andrzej, Chocholi taniec, „Kultura i Ty” 1980, nr 4, s. 41–43. • Jankiewicz Bożenna, Jak Wyspiański organizuje wyobraźnię odbiorcy?, „Język Polski w Liceum” 2008/2009, nr 4, s. 78–90. • Januszewicz Maria, Malowany dramat: o związkach literatury z malarstwem w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Zielona Góra 1994. • Kępiński Zdzisław, Stanisław Wyspiański, Warszawa 1984. • Krakowska Joanna, Październik, czyli „Wesele”, „Dialog” 2009, nr 7/8, s. 220–245. • Kuligowska-Korzeniewska Anna, Czwarty akt „Wesela”, „Dialog” 1996, nr 1, s. 128–142. • Kuźnicka Danuta, Wielki dyskurs Grzegorzewskiego – Wyspiańskiego, „Czas Kultury” 2000, nr 4, s. 102––107. • Macios Tomasz, Trener. Jak czytać dramaty?, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007, s. 231–259. • Okoń Waldemar, Stanisław Wyspiański, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002. • Okońska Alicja, Stanisław Wyspiański, Warszawa 1991. • Prussak Maria, Wyspiański w labiryncie teatru, Warszawa 2005. • Puzyna Konstanty, Zagadnienia „Wesela”, „Dialog” 2009, nr 7/8, s. 209–219. • Skwarczyńska Stefania, Chocholi taniec Wyspiańskiego jako obraz-symbol w języku późniejszej sztuki polskiej [w:] tejże, Wokół teatru i literatury: studia i szkice, Czytelnik, Warszawa 1970. • Skwarczyńska Stefania, Wyspiańskiego symboliczny dramat narodowy jako nowa odmiana rodzajowa polskiego dramatu narodowego, Warszawa 1972. • Tomczyk-Maryon Marta, Wyspiański, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2009. • Wyspiański: witraże, oprac. Joanna Bojarska-Syrek, Arkady, Warszawa 1980. • Wojciechowski Piotr, Przyjdź chochole na wesele, „Kino” 2010, nr 12, s. 36–38. • Ziejka Franciszek, „Wesele” w kręgu mitów polskich, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997. • Żeleński-Boy Tadeusz, Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego [w:] tegoż, Znaszli ten kraj?..., Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1983. Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Warszawa 2013 ISBN 978-83-267-1764-2 Koordynacja prac: Dominika Dmochowska. Redakcja merytoryczna i językowa: Dominika Dmochowska, Katarzyna Wojciechowska, Katarzyna Ambroziak. Projekt okładki: Wojtek Urbanek, Maciej Galiński, Małgorzata Gregorczyk. Opracowanie graficzne: Wojtek Urbanek, Małgorzata Gregorczyk, Paulina Tomaszewska. Realizacja projektu graficznego: Iwona Gałuszka, Jarosław Naus. Nowa Era Sp. z o.o., Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa Wydawnictwo dołożyło wszelkich starań, aby odnaleźć posiadaczy praw autorskich do wszystkich utworów zamieszczonych w publikacji. Pozostałe osoby prosimy o kontakt z Wydawnictwem. Zdjęcie pochodzi z agencji Shutterstock.com/monticello (segregator). Druk: Color Graf Sp. z o.o., Gdańsk Kontakt z wydawnictwem: infolinia: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych) 58 721 48 00 (z telefonów komórkowych) strona internetowa: www.nowaera.pl e-mail:
[email protected]
Wesele.indd 72
12/16/13 12:19 PM
